Spis rzeczy

Od autora 9

C Z PIER W SZA
Jak zbudowany jest staw 13

Wizada 15
Minie 16
Jeszcze o stawach 18

Co rujnuje nasze stawy 29

Siedzcy tryb ycia 32

Przeklestwo wysokich obcasw 36
Stawy a wiek 39

Urazy staww i wizade 43

Uraz urazowi nierwny 43

Uwaaj, jak pisz 46
Co robi, gdy dojdzie do urazu stawu,
a my musimy liczy na wasne siy 46

5
Gim nastykuj si w kadym wieku 50

Sprawdziany gibkoci poszczeglnych czci ciaa 52

wiczenia gim nastyczne i m asae 57

Rozgrzewka 57
Gimnastyka ng 60
Masa ng 61
Gimnastyka rk 62
Masa rk 64
wiczenia usprawniajce gitko krgosupa szyjnego 64
Masa gowy i szyi 65
wiczenia usprawniajce gitko
krgosupa piersiowego i ldwiowego 66
Masa plecw i brzucha 67

Zabiegi hydropatyczne stosowane w leczeniu

68

Podstawowe zasady leczenia wod 68

Temperatura wody uywanej do zabiegw 71
Rozcierania 72
Zawijania 75
Okady (kompresy) 81
Kpiele 85
Kpiele parowe 90
Polewania 94
Natryski 100

6
CZ DRUGA
Leczenie naturalne gocowych
dolegliwoci staww i krgosupa 105
Ble gocowe 105
Ble krgosupa 109
Ble miniowe 113
Ble miniowe przewleke 114
Gociec miniowy 116
Gociec stawowy ostry 118
Gociec stawowy przewleky 122
Gociec stawowy przewleky postpujcy 125
Gociec stawowy zwyrodniajcy 129
Gociec zwyrodniajcy staww krgosupa 133
Gocowe ble gowy 135
Narola kostne (ostrogi) 138
Rwa kulszowa (ischias) 142
Zapalenie staww zesztywniajce 145

Leczenie naturalne dny (podagry) 147

Ostry atak dny 149
Leczenie dny po ustpieniu stanu ostrego 151

Leczenie dny i goca sokami

zioow ym i i warzywnymi 160

Zioowe kuracje w otyoci 164

Od autora

Kiedy chodziem do liceum, w gabinecie biologicznym, na ho

norowym miejscu, tu obok katedry sta naturalnej wielkoci
model ludzkiego koca, kt ry prowokowa nasze gupie uwagi.
Czasami kto w tyka w umocowane sprynkami uchwy kawaek
zachowanego z przerwy peta, co nieodmiennie wyw oyw ao ra
dosne chichoty i ogln wesoo. Kiedy jednak peni modzie
czej inwencji postanowilimy ostatecznie uzupeni to dziwado
o brakujc, naszym zdaniem, najwaniejsz cz, przyklejajc
mu w okolicach miednicy niezgrabnego, dugiego i jako smtne
go fiuta z plasteliny, nasza pani profesor od biologii zaskoczya
nas na caego. Uja nieszczsn demonstracj naszej dorosoci
du laboratoryjn pincet i wyrzucia do kosza.
W klasie zapanowaa cisza. I w tedy ta starsza ju kobieta po
prowadzia fascynujc lekcj o kocu, zaczynajc, co dokadnie
pamitam po dzi dzie, od sw:
- Ten manekin trzeba dopiero ubra, aby mona byo zoba
czy, po co natura powoaa go do ycia. A t karykatur z pla
steliny zajmiemy si na jednej z kolejnych lekcji.
Bya to najciekawsza, jak syszaem, opowie o ukadzie
kostnym czowieka ugarnirowana niezwykle obrazowymi w tr ta
mi na tem at fizjologii. Dzisiaj wiem, e nasza profesor od biologii
bya wspania popularyzatork, my za bylimy modzi i gupi,
ale przecie wszystko byo przed nami.
Ukad kostny wszystkich krgowcw jest zatem m anekinem ,
ktry dopiero trzeba ubra, aby dowiedzie si, po co natura
powoaa go do ycia. Gdy w podrcznej encyklopedii obejrzym y
sobie ilustracj przedstawiajc ukad kostny czowieka, stwier
dzimy, e obok niewtpliwej roli rusztowania ukad kostny (ko
ciec) peni take rol zbroi, pancerza, gdy ochrania wszyst
kie narzdy, ktre w sobie zamyka: mzg, rdze krgowy, szpik
kostny; narzdy jam y piersiowej, zwanej potocznie klatk pier
siow. A cho kociec jest wspomnianym manekinem, to mane
kinem ruchomym, gdy rozpite s na nim minie szkieletowe,
bez ktrych byby tylko zbiorem nieruchomych gnatw.
Oglny plan budowy koca jest wsplny dla wszystkich kr
gowcw i skada si ze szkieletu osiowego, czyli krgosupa,
z ktrym cz si ebra, z czaszki i szkieletu koczyn, wspartych
na na tak zwanej obrczy barkowej oraz miednicznej.
Szkielet krgowcw, a wic take czowieka to koci - tw a r
de, ale rwnie do pewnego stopnia spryste, zbudowane
z tka n ki kostnej nasyconej solami m ineralnym i, gwnie w ap
niowym i, we w ntrzu ktrych znajduje si tkanka krw io tw r
cza, czyli szpik kostny. Ze wzgldu na kszta t i budow roz
rnia si w ludzkim szkielecie koci dugie (koci ramienne
i udowe), koci kr tkie (koci nadgarstka, koci stopy), a ta k
e koci paskie (opatka, ko biodrowa). Co ciekawe, ksztat
i rzeba koci form uj si pod w pyw em czci m ikkich, gw
nie mini, cigien, wizade, naczy, nerww. Brzmi to mao
praw dopodobnie, ale rozwijajc si pno, kiedy istniej ju
uksztatow ane m ikkie skadniki organizmu, do tych ostatnich
musz si koci dostosowa.

10
 Koci poczone s na dwa sposoby: ruchomo - za pomoc
stawu i nieruchomo - przez chrzstkozrost, wizozrost i kocio-
zrost. Poczenia nieruchome s zawsze poczeniami koci pa
smami tkanki cznej (wizozrost) lub tkanki chrzstnej (chrzst
kozrost).
Najwaniejsze dla koca s z powodw oczywistych pocze
nia ruchome, a wic stawy. Im te powic wicej uwagi.

Niniejszy poradnik jest przegldem kuracji jakim i medycyna al

ternatyw na posuguje si w leczeniu dolegliwoci caego szkiele
tu, w tym take staww.
Aby stosowa przedstawione w poradniku kuracje naley zna
diagnoz postawion przez lekarza specjalist.
CZ PIERWSZA

Jak zbudowany jest staw

Staw jest ruchomym poczeniem dwch lub kilku koci i w pierw

szym przypadku nosi nazw stawu prostego, w drugim za stawu
zoonego. Miejsce poczenia koci w staw jest zawsze ukryte
w dwuwarstwowej torebce stawowej, ktrej warstwa wewntrz
na wydziela ma stawow. Pomidzy czonymi w stawie komi
znajduje si szczelina stawowa, gdzie zbiera si wspomniana ma.
Tylko stawy krgosupa s tej szczeliny pozbawione. O szczegl
nej roli mazi stawowej bdzie jeszcze mowa.
Torebka stawowa ma tworzy hermetyczn przestrze wok
stawu i wytwarza wspomnian ma.
Torebka wok wikszoci staww jest cienka, elastyczna,
do trw aa i nie wpywa na hamowanie ruchw, majcych nawet
du amplitud. Wrd wielu popularyzatorw zdrowego stylu
ycia pokutuje zabobon powtarzany przy lada okazji, e naley
wykonywa specjalnie wiczenia na rozciganie torebek stawo
wych, aby zwikszy ich elastyczno. Nie istnieje taka potrzeba,
wic nie w arto sobie tym zawraca gowy!
Wspomniana ju ma stawowa jest zadziwiajc substancj.

13
 Po pierwsze - jej lepko zmienia si zalenie od obcienia
stawu prac i tem peratury otoczenia.
W trakcie wykonywania szybkich i lekkich ruchw lepko
mazi zmniejsza si, to za obnia wspczynnik tarcia, od kt re
go przecie zaley tem po i zakres ruchu. Jeli staw poddany jest
duemu obcieniu, a jego powierzchnie silnemu naciskowi, lep
ko mazi stawowej wzrasta, wzmacniajc tym samym a m o rty
zacj stawu; zabezpiecza take poczone koci przed moliwo
ci gwatownych uderze, a wic wyrwnuje nacisk, rozkadajc
go na moliwie du powierzchni. Wspomniane zmiany lepkoci
mazi stawowej dokonuj si byskawicznie.
Jeeli z jakich powodw staw zostaje unieruchomiony, to
mniej wicej w cigu czternastu dni ilo mazi stawowej zmniej
sza si zdecydowanie. W stawie obcionym prac ilo mazi
stawowej wzrasta niemal trzykrotnie.
Po drugie - ma stawowa jest sprysta, moe wic samo
dzielnie ochrania nasze ciao przed wstrzsami.
Po trzecie - ma stawowa odgrywa niebagateln rol w utrzy
mywaniu poczonych stawem koci w bezporedniej bliskoci.
Znane niemal wszystkim strzelanie w stawach wywoywane jest
rozklejaniem si powierzchni stawowych, jeli krzywizna ich p o
wierzchni przestaje by idealnie dopasowana. To zjawisko d o ty
czy staww ludzi w podeszym wieku lub prowadzcych niezbyt
ruchliwy try b ycia.
Powierzchnie staww p okryte s aksamitn, lecz tward
chrzstk, wyrniajc si wyjtkow sprystoci. Jej zada
niem jest zmniejszenie tarcia, a take am ortyzacja wstrzsw
i uderze, jakie powstaj w czasie wykonywania jakichkolwiek ru
chw. Chrzstka jednake pokrywa jedynie t cz powierzchni
stawowej, ktra jest stale wykorzystywana. Ta surowa ekonomia
natury powoduje, e na staro i u osb prowadzcych siedz
cy try b ycia chrzstka zanika, a ko ulega obnaeniu, gwnie
na brzegach powierzchni stawowej. Skutkiem tych zmian bdzie
kalectwo.
Koniec koci z w ypuk powierzchni nosi nazw gowy stawo
wej, z wkls za - dou stawowego.
Czsto na brzegach powierzchni stawowych lub na ssiednich
kociach znajduj si wystpy kostne, speniajce rol ogranicz
nikw ruchw niekorzystnych nie tylko dla staww, lecz take dla
caego ukadu kostnego.

Wizada
Bardzo istotnym skadnikiem stawu s wizada. Te pczki gitkich
wkien zapewniaj kociom cile okrelone pooenie wyjciowe
wzgldem siebie, nie przeszkadzaj jednak stawowi w wykonywa
niu charakterystycznych dla ruchw. Przyjrzyjmy si stawowi sko-
kowo-goleniowemu, odpowiedzialnemu za zginanie i prostowanie
stopy. W tym stawie wizada rozlokowane s na jego wewntrznej
i zewntrznej stronie. W trakcie zginania i prostowania, na przy
kad podczas chodzenia lub biegu ze redni szybkoci, wizada
wcale si nie napinaj; czyni to jednak w trakcie wchodzenia po
pochyoci lub schodzenia z niej. Przy skrceniu nogi w kostce wi
zada ulegaj tak silnemu i nierwnomiernie rozoonemu napiciu,
e ich uraz jest waciwie pewny. Mwi si wtedy: naderwaem
sobie cigno, skrciem sobie stop i chocia w tej informacji
popeniony zosta pospolity bd w nazewnictwie, to oddaje ona
istot rzeczy. Jeli z powodu wielokrotnych nacigni wizada
nastpi jego wyduenie, to w miejscu przyczepu do koci nastpi
rozrost tkanki kostnej, a wwczas koce wizade zupenie strac
elastyczno, co z kolei spowoduje ich skrcenie. W takiej sytu
acji mamy do czynienia z chorobliwym rozchwianiem stawu, ktre
prowadzi bdzie do przewlekych uszkodze w zupenie niewin
nych sytuacjach. Osoba cierpica na tak przypado bdzie si
odtd czua niepewnie podczas chodzenia, w trakcie biegu czy
schodzenia po schodach; nigdy te nie bdzie ju moga stan na
palcach. Bardzo czsto mona napotka osoby, zwaszcza kobie
ty, ktre nie ruszaj si z domu bez bandaa wzmacniajcego ten
wanie staw.
Wizada maj zdolno ograniczania ruchw, kiedy zbliymy
si do granicy moliwoci ruchowych stawu. Te jednak moliwoci
zapobiegawcze wizade s do ograniczone i wymagaj wia
domego korzystania z nich. W czasie nadmiernego zginania sto
py wizada osoby dorosej mog zacz pka. Podkrelam, e
bardzo rzadko ulegaj zerwaniu cae wizada - odrywaj si od
koci ich poszczeglne wkna.
Wizada s do elastyczne, ale najwiksz elastycznoci
odznaczaj si wizada u dzieci. W ystarczy obserwowa naj
modszych podczas zabawy. Ich wizada w czasie rozcigania
mog zwiksza sw dugo o 10%, gdy tymczasem wizado
czterdziestolatka moe si wyduy jedynie o 5%; wizada osb
szedziesicioletnich i starszych staj si praktycznie nierozci-
galne. Std wanie bierze si stosunkowo dua liczba tego typu
urazw u osb starszych.

Minie
Staw jest narzdem ruchu, lecz nie jest w stanie funkcjonowa
samodzielnie bez udziau mini. Z punktu widzenia mechaniki
minie wanie s gwnym sprawc ruchu. Skadaj si gwnie
z tkanki miniowej i pozwalaj organizmowi na wykonywanie
niemal wszelkiego rodzaju ruchw. Minie nie nale do stawu
i znajduj si poza jego kapsu, ale wraz z nim stanowi tak
zwany aparat stawowy.
Ruchy dzielimy na aktyw ne i pasywne, a podzia ten zaley
od stopnia udziau w nich mini. Wszystkie ruchy uruchamiane
przez minie nale do ruchw aktywnych, ktrym towarzyszy
wczeniej powzity zamiar.
Ruchy pasywne s ruchami realizowanymi w zasadzie przy
uyciu siy zewntrznej: siy cienia, siy bezwadu czy pomocy
drugiej osoby. Z ruchami aktyw no-pasyw nym i, ktre w ykorzy
stuj i si mini, i siy zewntrzne w yciu codziennym, mamy
raczej rzadko do czynienia. Taki wanie ty p ruchw moemy ob
serwowa, kiedy ogldamy zawody gimnastyczne lub jazd figu
row na lodzie parami.
Pamitamy, e wizada napinaj si tylko wwczas, gdy osi
gnita zostaje granica am plitudy ruchu, nie mwic ju o tym , e
ich w ytrzym ao nie wystarcza nawet do wyhamowania elemen
tarnych ruchw. Z tego wanie powodu podczas wykonywania
gwatownych, szybkich ruchw, przy uyciu duej siy wizada
ulegayby uszkodzeniu za kadym razem. Tak si jednak nie dzie
je, a to dziki temu, e minie wanie odpowiadaj za kierowa
nie ruchami.
W ytrzym ao mini jest nadzwyczajna, a rnorako ich
dziaania przystosowana do niebywaej rnorodnoci sytuacji
ruchowych przekracza wielokrotnie moliwoci wszystkich pozo
staych czci skadowych stawu razem wzitych.
Wszystkie pozostae elementy aparatu stawowego w porw
naniu z miniami dziaaj dosy standardowo, s wytrzym ae,
spryste i elastyczne w cile okrelonych granicach. Minie

17
natomiast zmieniaj swoje waciwoci byskawicznie, wcale
nie pytajc nas o zdanie. Pomagaj im w tym nerwy i naczynia
krwionone.
Rol mini ilustruj najlepiej nastpujce dane: na minie
przypada od 30 do 45% masy ciaa dorosego mczyzny, cho
u sportowcw siga ona nawet 50%. Masa mini koczyn sta
nowi 80% oglnej masy ukadu miniowego.
Minie dziel si na dwie grupy: na minie gadkie i poprze
cznie prkowane. Te pierwsze, czyli minie gadkie, wchodz
w skad cianki naczy krwiononych, skry i narzdw pustych
(midzy innymi odka, jelit, macicy). Wrd mini poprzecz
nie prkowanych anatomia wyrnia misie sercowy jako od
dzieln jednostk, a take minie szkieletowe. Pod wzgldem
umiejscowienia rozrniamy minie gowy, szyi, plecw, klatki
piersiowej, brzucha, koczyn grnych i dolnych. Wedug przy
jtej klasyfikacji, uzupenianej okresowo i podlegajcej przegl
dowi na midzynarodowych kongresach anatomicznych, mamy
ponad 1100 mini. Niby duo, ale prosz sobie wyobrazi, ile
i jakich ruchw wykonuje nasze ciao poczwszy od skurczw
naczy krwiononych, a skoczywszy na mimowolnych ruchach
podczas snu. Nas jednak interesowa bd jedynie minie zwi
zane z aparatem ruchu.

Jeszcze o stawach
W rmy jednak do staww, bo one przecie stanowi gwny
tem at niniejszego poradnika.
Staw stawowi nierwny. I cho wszystkie stawy wykonuj ru
chy obrotowe, maj jednak zrnicowan budow, zalenie od
roli, jak odgrywaj.
Stawy kuliste albo panewkowe
S to stawy najbardziej ze wszystkich ruchome, gdy maj niezli
czon ilo osi obrotu. Dziki temu moemy midzy innymi zgi
na lub prostowa czci ciaa, wykonywa o broty na zewntrz
lub do wewntrz. Dziki stawom kulistym moemy na przykad
wykonywa ruchy obrotowe wyprostowanym i w stawach ramien-
nych rkami.

Stawy elipsowate
Te stawy maj dwie osie ruchu: poprzeczn i przednio-tyln,
a ich zadaniem jest wykonywanie ruchw zginajcych i prostu
jcych, odwodzenie, przywodzenie, a take ruchy obrotowe.
Przykadem takiego stawu jest staw prom ieniowo-nadgarstkowy,
zwany potocznie przegubem.

Stawy zawiasowe i stawy obrotowe

Te stawy maj tylko jedn o obrotu; mog si zgina i prosto
wa. Do nich wanie nale staw skokowo-goleniowy i staw ko
lanowy.

Stawy paskie
Ten typ nie ma wyranie zaznaczonych osi obrotu. Stawy paskie
pozbawione s gw i zagbie zwanych dokami, ich powierzch
nie s paskie i przesuwaj si wzgldem siebie w rnych kierun
kach, s ograniczane, rzecz jasna, elastycznoci wizade. Caa
grupa staww paskich znalaza swoje miejsce w nadgarstku i mi
dzy komi stpu. Ze wzgldu na sw budow stawy paskie s
wrcz omotane wizadtami, gdy na przykad kady staw kulisty
zaopatrzony zosta tylko w jedno wizado. Im bardziej ruchomy
jest staw, im wicej ma osi obrotu, tym mniej ma wizade.

Stawy krgosupa
Aby krgosup mg spenia przypisan mu rol, zapewniajc
midzy innymi gibko naszemu ciau, skadajce si na krgi
musz by midzy sob poczone w taki sposb, aby m ogy si
nie tylko przemieszcza wok osi pionowej, lecz take pod r
nymi ktami. Taka gibko realizowana jest dziki krkom mi-
dzykrgowym - bardzo sprystym, soczewkowatym przekad
kom midzy poszczeglnymi krgami. rodkowa cz kadego
dysku, noszca nazw jdra miadystego, otoczona d odatko
wo piercieniem chrzstki wknistej, jest szczeglnie spry
sta, jej za zadanie polega na rozsuwaniu ssiadujcych krgw
i am ortyzacji w razie potrzeby, pod warunkiem jednak, e p io
nowe obcienie krgosupa jest niewielkie i nie trw a zbyt dugo.
Dziki tej sprystoci w czasie snu, a take podczas pywania
zwiksza si dugo naszego ciaa. U niektrych ludzi dugo
ciaa w cigu doby moe si zmienia w granicach 6 centym e
trw. Sprystoci i elastycznoci jdra miadystego nasz kr
gosup zawdzicza am ortyzacj do silnych nieraz wstrzsw,
ktre zdarzaj si w trakcie chodzenia, biegu, podczas skokw.
Zbyt silne, czste wstrzsy mog doprowadzi do powstania
pkni w ciele chrzstki wknistej. Niebezpieczestwo takich
wanie pkni zwiksza si wraz z wiekiem, a take podczas
dugotrwaych obcie pionowych krgosupa. Take w rodzo
ne lub nabyte skrzywienie krgosupa zaostrza ryzyko pknicia
chrzstki wknistej.

20
 Cibko dwch ssiadujcych krgw podczas skonw zaley
przede wszystkim od gruboci i elastycznoci krkw midzy-
krgowych. Ze wzgldu na waciw czowiekowi postaw piono
w najgrubsze krki umieszczone zostay w czci ldwiowej
krgosupa. W krki najciesze wyposaony zosta rodek cz
ci piersiowej krgosupa. W czci szyjnej krgosupa krki s
rwnie do cienkie, ale i grubo krgw jest mniejsza, dziki
czemu gibko czci szyjnej krgosupa jest mniej wicej rwna
gibkoci czci ldwiowej.
Wraz z wiekiem nastpuje zmniejszenie wysokoci krkw
midzykrgowych. U starszych osb rnica moe nawet docho
dzi do 7 centymetrw.
Ruchy krgosupa odbywaj si wok trzech osi: przednio-
-tylnej (zginanie i prostowanie), poprzecznej (skony w prawo
i w lewo) i pionowej (zwroty w lewo i na prawo). Caa skompliko
wana kombinacja tych wanie ruchw ma zastosowanie podczas
obrotowych ruchw tuowia.
Nie mona jednak mwi, gdy przecz temu fakty, e wszy
scy ludzie dysponuj jednakow gitkoci rnych czci krgo
supa. Stwierdzono, e u osb z niewielk gitkoci krgosupa
stopie ktowego przesunicia krgw regulowany jest gwnie
przez uoone wzdu niego wizada. Przy duej gitkoci krgo
supa na pierwszym planie dziaaj minie tuowia, ktre prze
cie s bardziej rozcigliwe ni wizada.
Mniejsza gitko czci piersiowej krgosupa podczas w y
konywania jakichkolwiek ruchw spowodowana jest gwnie fak
tem, e do jego krgw przytwierdzone s ebra, ktre z kolei
ograniczaj moliwoci ktowego przesuwania krgw.
Cz szyjna krgosupa cieszy si pewn samodzielnoci
i nie zawsze uczestniczy w ruchach tuowia.
Stawy klatki piersiowej
Stawy klatki piersiowej to paskie tw o ry o niewielkiej ruchliwo
ci, przez co zezwalaj one jedynie na ograniczone przesuwa
nie koci. Znajduj si w miejscach poczenia eber z mostkiem
i krgosupem. Niektre z tych staww (na przykad piersiowo-
-ebrowe) maj tendencj do zarastania chrzstk, a wic do
zaniku. Ta wanie anomalia wzmaga si z wiekiem, zwaszcza
jeli prowadzimy siedzcy try b ycia.
Ograniczenie ruchomoci staww klatki piersiowej ma swoje
uzasadnienie, musimy pam ita, e klatka piersiowa nieustan
nie zmienia swoj objto podczas wdechu i wydechu. Z d ru
giej jednak strony lekarze dobrze wiedz, i pojemno puc
zalena je s t od duej ruchliwoci eber. T ograniczon z n atu
ry ruchliwo mona powikszy dziki specjalnym wiczeniom
oddechow ym , uprawianiu kajakarstw a lub pyw aniu. W ydaje
si pewne, e wszystkie wiczenia majce na celu rozwinicie
gitkoci krgosupa w pyw aj take na zwikszenie elastycz
noci eber.

Stawy obrczy koczyn grnych

Ten rodzaj staww znajduje si w miejscu poczenia mostka
z obojczykiem i obojczyka z opatk. Stawy te dysponuj do
du gitkoci wasn, ktr mona dodatkowo zwikszy przez
trening, a daje ona o sobie zna podczas wszelkich ruchw rk,
zwikszajc ich zakres.
Stawy obrczy koczyn grnych podlegaj nieustannemu wi
czeniu w trakcie ruchw rk, a dodatkow sprawno zapewniaj
im wszelkie kompleksowe wiczenia gimnastyczne. Wspomniana
sprawno jest bardzo wana dla gbokoci oddechu, a wic

22
dla pojemnoci puc. Prosz zwrci uwag, e przy uniesionych
w gr ramionach mona zdecydowanie pogbi wdech.
Osoby cierpice na dusznoci, zwaszcza na tle zaburze pra
cy serca, pi chtnie z ramionami uniesionymi nad gow.

Staw ramienny
Ten staw o najwikszej chyba ruchomoci ma posta kulist,
a tw orzy go gowa koci ramiennej i wydrenie stawowe opatki.
Anatomowie podkrelaj, e wyjtkow ruchliwo zapewnia mu
jeden jedyny przyczep w postaci wizada kruczo-ramiennego.
Torebka tego stawu jest wyjtkowo cienka, do luna, co za
bezpiecza j przed skutkami nawet do ryzykownych ruchw.
W arto pamita, e o zapewnieniu kontaktu poczonych koci
decyduj minie, cho nie zawsze radz sobie z tym zadaniem.
Jeli jestemy zmczeni, to rozcigane minie mog spowo
dowa, e gowa stawu oddzieli si od wydrenia stawowego.
W ystarczy jednak, e obcienie stawu ustpi, a wszystko w ra
ca na swoje miejsce. Takie zjawisko wystpuje najczciej, kiedy
dwigamy cikie przedmioty, przenoszc je w zwisajcych d o
niach na pewn odlego.
Staw ramienny moe wykonywa ruchy w bardzo szerokim
zakresie, a bior w tym udzia, oprcz obrczy koczyn grnych,
take cz piersiowa i cz ldwiowa krgosupa.

Staw okciowy
Staw zaliczany jest do tak zwanych staww zoonych, gdy p o
czone w nim zostay trzy koci: ramienna, okciowa i prom ie
niowa, tworzc w praktyce trzy oddzielne stawy zamknite we
wsplnej torebce. Staw okciowy pozwala na wykonywanie do
skomplikowanych ruchw przedramieniem, w tym take ruchw
obrotowych na zewntrz i do wewntrz. O bok stawu kolanowego
jest to staw najbardziej naraony na urazy, tote naley zawsze
dba o jego wzmacnianie, a czasami take o celowe ograniczanie
ruchliwoci, aby zapobiec jego nadmiernemu przeginaniu. Czsto
podlotki i podrostki popisuj si wyginaniem w tuk stawu okcio
wego, uwaajc t zdolno za co nadzwyczajnego. Nie jest to
jednak adna zaleta, lecz zjawisko dziedziczne, pogbiane na
og dodatkow saboci mini ramienia i przedramienia.
U niektrych modych dziewczt nadmierne przegicie stawu
okciowego dochodzi nawet do 30 stopni, stwarzajc nienaturalne
wraenie. Jest to zjawisko niebezpieczne, gdy nawet w modym
wieku, przy niewinnym upadku z oparciem na rk doprowadzi
moe do bardzo powanego urazu stawu. W wieku dorosym ,
jak ucz statystyki, wrd pacjentw klinik urazowych wikszo
takich wanie uszkodze wystpuje u osb zdolnych do nad
miernego przeginania stawu okciowego. Wad t mona usun
wiczeniami mini rk (wyymanie, podciganie, podnosze
nie ciarw) przy ograniczonej am plitudzie ruchw przedram ie
nia. Wzmacniajco na staw okciowy wpywa jazda na nartach,
a take wiolarstwo. Albowiem wzmocnienie mini czciowo
ogranicza ruchomo w stawach, co w skrajnym przypadku w i
da u osb uprawiajcych kulturystyk i podnoszenie ciarw.
\

Staw prom ieniowo-nadgarstkowy

Doek tego stawu tw orzy ko promieniowa, jamk za wypuke
koci nadgarstka. Jest to staw elipsowaty, wyposaony w dwie
podstawowe osie obrotu nadgarstka: poprzeczn i przednio-tyl-

24
n; wok tych osi odbywa si zginanie, prostowanie, odwodzenie
i przywodzenie. Moliwe s take ruchy obrotowe nadgarstka.
Wszystkie ruchy tego stawu przy osigniciu granicznego zakre
su s powstrzymywane dziki silnemu rozciganiu wielu wiza-
de. W tym wanie stawie wizada biegn we wszystkich kie
runkach, tworzc skomplikowan i wyjtkowo w ytrzym a sie;
t w ytrzym ao zwiksza w ielokrotnie dziaanie mini-zginaczy
i m ini-prostownikw przegubu i palcw. Odwiedzenie i przy-
wiedzenie ograniczane jest przez zetknicie si odpowiednich
koci przegubu i wyrostka rylcowatego. Silne zderzenie tych ko
ci podczas ruchu jest jednym z najczstszych powodw urazw
stawu promieniowo-nadgarstkowego.
Na zakres ruchw przegubu wpywa bardzo powanie p oo
enie palcw: zginanie przegubu ze zgitymi palcami jest o kilka
stopni gbsze ni z palcami wyprostowanym i. To samo dotyczy
prostowania przegubu.

Staw biodrowy
Staw biodrow y zaliczany jest do staww kulistych (panewko
wych) i ma trzy osie obrotu, wok ktrych odbywa si zginanie
- prostowanie, odwodzenie - przywodzenie, a take ruchy o bro
towe biodra. D stawu tw orzy panewka koci miednicy, w ktr
wchodzi gowa koci biodrowej. W ytrzym ao stawu biodrowe
go jest zdecydowanie wiksza ni stawu ramiennego, lecz jego
ruchliwo - znacznie mniejsza. Decyduje o tym dua gboko
dou stawowego, obecno mocnych wizade i otoczenie przez
masywne i mocne minie. Trwae napicie mini oraz wizade
nastpuje ju w pozycji stojcej, powodujc stopniowe ustawienie
biodra w pooeniu rodkowym, a to ogranicza jego ruchomo.
 Kady zna zapewne uczucie blu, jaki pojawia si, kiedy pr
bujemy wykona gboki skon do przodu na wyprostowanych
nogach. To wanie przypom inaj o swojej obecnoci minie ty l
nej powierzchni goleni; gdyby nie one, to podniesienie w yprosto
wanej nogi tak, aby zetkna si z tuowiem nie sprawiaoby nam
adnego kopotu, bo sam staw jest do tego przygotowany. Tylko
ludzie wytrenowani - tancerze czy akrobaci, mog tego dokona.
Czynno prostowania w stawie biodrowym hamowana jest
przez napicie silnego wizada biodrowo-udowego, ktre ju
w pozycji stojcej jest napite do granic wytrzym aoci. To, co w i
dzimy czasem na pokazach gimnastycznych, zwaszcza tak zwany
szpagat, wymaga specjalnych wicze i wyjtkowej gitkoci kr
gosupa, za co adepci pac blem. Niestety, wraz z wiekiem ta
umiejtno czsto nie tylko przepada, ale zamienia si w swoje
przeciwiestwo. Dochodzi do tego, e naturalna gitko staww
biodrowych zostaje powanie ograniczona, a czsto w wysokim
stopniu zniesiona, co rwna si kalectwu.

Staw kolanowy
Jest to jeden z najbardziej skomplikowanych staww ludzkiego
koca. Podczas zginania dziaa on podobnie jak kady staw za
wiasowy, obracajc gole wok osi poprzecznej, a kontroluj ten
ruch dwa bardzo wane wizada stawowe: piszczelowe i strzako
we. Osigaj one najwiksze napicie podczas penego w yprosto
wania nogi, zbliajc tym samym do siebie powierzchnie stawowe
goleni i biodra. Powierzchnie stawowe biodra znajduj si na jego
dwch kykciach, jednake w miar postpujcego zginania nogi
krzywizna kykci ulega powikszeniu, boczne za wizada ulegaj
rozlunieniu a do zwisu. Od tego momentu staw zyskuje mo

26
no niewielkiego skrtu goleni do wewntrz i na zewntrz, a take
ruchw obrotowych. Maksymalny zakres wspomnianych ruchw
osigamy wwczas, kiedy kt zginania wynosi 90 stopni wzgldem
biodra. Poniewa ruchy te wykonuj do sabe minie, istnie
je niebezpieczestwo urazu stawu, jeli nawracanie do wewntrz
i zwracanie do wewntrz odbywa si z du si. Takim, czsto
gronym, urazom ulegaj sabo wytrenowani narciarze podczas
skrcania staww kolanowych w jedn lub drug stron.
U wielu osb wystpuje dziedziczna skonno do nadmierne
go prostowania nogi, czyli do tak zwanego uciekania kolana do
tyu, a wwczas przy kadym ostrym napiciu wyprostowanej
nogi staw kolanowy jest szczeglnie wraliwy. W takich przypad
kach osoby dotknite t skonnoci powinny skrupulatnie bada
prac nogi lub ng podczas chodzenia i biegu. Koniecznie trzeba
wyrobi w sobie nawyk stawiania koczyn lekko ugitych, gdy
w ten sposb mona doprowadzi staw do normy. Podobnej uwa
gi wymaga postawa stojca, aby nie dopuszcza do nadmiernego
przeginania nogi. Wymagane jest w takiej sytuacji dodatkowe
napicie mini, co pocztkowo wie si z pewn niewygod.
Szczeglnie niebezpieczne s nage zmiany gadkoci powierzchni
(doki, zagbienia, nierwnoci). Take wszelkiego rodzaju sko
ki i zeskoki na wyprostowane nogi mog zakoczy si urazem.
Jeli wic nie moemy sobie darowa skokw, skaczmy zawsze na
mikkie podoe, na przykad na piasek.
Zazwyczaj w starszym wieku, ze wzgldu na ograniczon pra
c stawu kolanowego podlega on degeneracji: osabieniu ulegaj
miejsca przyczepu wizade, na tylnej stronie kykci dochodzi do
rozsysania chrzstki stawowej, co z kolei powoduje obnaenie
powierzchni koci. Takim kopotom zapobiega skutecznie co
dzienna gimnastyka prowadzona do pnej staroci.
Staw skokowo-goleniowy
Jest to staw zawiasowy, ktrego doek utworzony zosta z koci
goleni, gowa za z koci skokowej. Dziki temu wanie stawowi
odbywa si ruch stopy, jej zginanie i prostowanie. Kiedy noga
jest wyprostowana, zakres zginania tego stawu jest wikszy ni
zakres prostowania. Dzieje si tak dlatego, e wyprostowana
noga stwarza lepsze warunki dla kurczenia si minia tr jg o -
wego ydki, gorsze jednak dla jego rozcigania. Kiedy zegniemy
nog w kolanie, wspomniany misie pracuje jednakowo podczas
zginania i prostowania stawu.
Jeeli przybieram y postaw wyprostowan, ko skokowa
zblia swe powierzchnie boczne do wewntrznych powierzchni
kostek tworzcych rodzaj wideek. W trakcie prostowania stopy
we wspomniane wideki wciska si szersza cz koci skokowej
i z lekka je rozsuwa. Ten rodzaj zacisku nie pozwala na najmniej
sze nawet ruchy boczne koci skokowej i umacnia cay staw.
Podczas zginania natom iast we wspomnianych widekach znaj
duje si wska cz koci skokowej, pozwalajc na wykonywanie
wszelkiego rodzaju ruchw zwizanych z podkurczaniem stopy.
W zwizku z opisan wyej mechanik Panie, ktre chtnie
nosz obuwie na wysokich obcasach, s powanie naraone na
urazy stawu skokowo-goleniowego.
Wizada stawu skokowo-goleniowego umieszczone s w po
staci dwch symetrycznych wachlarzy na jego powierzchni we
wntrznej i zewntrznej. W trakcie zginania i prostowania na
pinaj si tylko ich poszczeglne fragmenty. W przypadku ru
chw bocznych stopy, wizada reaguj w caoci, cho nawet
takie caociowe napicie nie zawsze ratuje staw przed urazami
w trakcie skrcenia stopy, gdy nastpuje ono pod obcieniem
caego ciaa.

28
 Z bada prowadzonych przez ortopedw wynika, e w yko
rzystujemy jedynie poow zdolnoci ruchowych stawu golenio-
wo-skokowego. Takie zaniechanie prowadzi do czsto do zbyt
wczesnego starzenia si tego stawu - zwaszcza krawdzi koci
skokowej: przedniej i tylnej. Jeli prowadzimy siedzcy try b ycia
lub z jakich powodw zostalimy na duej unieruchomieni, to
zdarza si, e ju w trzydziestym roku ycia dochodzi do zani
ku chrzstki szklistej. Takim zmianom zapobiega skutecznie nie
tylko odpowiednia gimnastyka, lecz take najwszechstronniejsze
korzystanie z tego stawu.

Co rujnuje nasze stawy

Poznalimy ju pobienie wszystkie odm iany staww i ich rol

w naszym yciu, uwiadomilimy sobie celowo ich budowy,
zapamitajmy zatem: stawy przeznaczone zostay dla ruchu,
a jego brak zabija je. Aby stawy suyy nam jak najduej, mu
simy je wszechstronnie trenowa, obcia i mdrze eksploato
wa. Skoro jednak ycie codzienne nie stwarza nam warunkw do
wszechstronnego wykorzystywania wszystkich staww, musimy
wiadomie nimi gospodarowa: dba o ich wszechstronn ruchli
wo, czasami za obcia je i wspomaga regularnie stosowa
nymi wiczeniami.
Najwikszym chyba wrogiem staww jest bezczynno,
a wic gwnie siedzcy try b ycia, ja ki wikszo z nas p ro
wadzi zmuszona do tego wym ogam i cywilizacyjnym i. Nawet ci,
ktrzy tw ierdz, e znajduj si w cigym ruchu, w ykorzystuj

29
swoje staw y zbyt jednostronnie, przeciajc je i powodujc ich
nadwyrenie, co najczciej objawia si wieczornymi i nocnymi
blami.
W chwili przyjcia na wiat staw y kadego z nas wyposaone
s ju w niezbdn aparatur, na ktr skadaj si takie ele
menty, ja k wizada, to re b ki stawowe, poczone ze sob koci;
te elem enty uform ow ay si w trakcie ycia podowego. Kiedy
niemowl zaczyna si porusza, oddziayw anie fizyczne na
staw y prowadzi do szybko do ich przebudow y strukturalnej
i funkcjonalnej. W izada stawowe ulegaj wydueniu lub skr
ceniu, co z kolei prowadzi do zmiany ich pooenia wzgldem
osi o brotu . W podobny sposb zmieniaj swe pooenie pczki
tkanki cznej tworzce zabezpieczenie dla torebek stawowych.
Zmieniaj si take rozm iary samych torebek, ich pojemno,
a take ich uoenie na kociach. Szczeglnym zmianom ulega
j chrzstki modych koci, podlegajc w trakcie form owania
si rnym naciskom prowadzcym do ich sprasowania, wy-
szlifowania, wyduenia. Gdybymy mogli obejrze w proces
ksztatow ania si koca na symulacji kom puterowej, bylibymy
zdumieni plastycznoci czci skadowych stawu, ktre przy
pom inaj plastelin w palcach modelarza. Dzieje si ta k dziki
ruchowi, ja ki przenika nasze ciao od narodzin do mierci, rze
bic nieustannie stawy, nadajc im sprysto, elastyczno
i w ytrzym ao.
Zaniedbane stawy, a wic obcione jednostronnie i nierw
nomiernie, zaczynaj bardzo szybko przypom ina grzdk wa
rzywn, zarastajc byskawicznie chwastami. Unieruchomiony
staw zaczynaj oplata mocne pczki tkanki cznej, szpara
stawowa ulega zweniu, powierzchnie stawowe trac waciw
krzywizn, a chrzstki stawowe trac stopniowo zdolno do za

30
pewnienia stawom waciwego polizgu. M idzy powierzchniami
staww tworz si blizny, objto mazi stawowej zmniejsza si.
Jednym sowem - nastpuje destrukcja. W wielu przypadkach
moe doj do zjawiska ankilozy, czyli zronicia koci i ich unie
ruchomienia. Wiedz o tym wszyscy, ktrzy leeli unieruchomieni
w gipsie. Dugotrwaa bezczynno wymaga jeszcze duszej re
habilitacji, zanim skam ieniaym stawom przywrcona zostanie
elastyczno i gibko.
Bardzo niebezpieczne dla staww s wszelkiego rodzaju
przecienia, prowadzce nierzadko do ich uszkodzenia. Do
takiej sytuacji moe doj w jednej chwili lub wwczas, kie
dy staw nadm iernie obciony nie zdy zregenerowa swych
waciwoci i ponownie zostanie poddany nadm iernem u o b
cieniu. Bywa ta k podczas wakacyjnych rozryw ek, bdcych
czym w rodzaju niekontrolow anego treningu, kiedy z ochot,
zupenie do tego nieprzygotowani, popisujem y si sprawnoci
fizyczn.
Rwnie niebezpieczne dla staww jest zmuszanie ich do w y
konywania cile wyspecjalizowanych, monotonnych ruchw. To
w gruncie rzeczy przecienie stawu, lecz sprowadzajce si do
ktrej z jego czci. Przykadem ilustrujcym tego rodzaju prze
cienie stawu jest zjawisko, z ktrym wielu z nas ma do czynie
nia na co dzie - pisanie na maszynie lub klawiaturze kom pute
rowej. Wydawa by si mogo, e obcienie staww palcw przy
takiej pracy jest znikome. Jednake choroby staww palcw rk
i staww nadgarstka u osb piszcych zawodowo na maszynie
lub klawiaturze komputerowej, zaliczone zostay do chorb za
wodowych i wystpuj powszechnie. Mamy tu ta j do czynienia
z typow wsk specjalizacj staww i ona to prowadzi do de
generacji.

31
Siedzcy try b ycia
Jeli czowiek spdza w pracy osiem godzin w pozycji nierucho
mej - stojcej lub siedzcej, a po powrocie do domu jeszcze 2 -3
godziny w wygodnym fotelu, to na pewno prowadzi siedzcy try b
ycia. Powie kto, e przecie po caym dniu pracy musi wreszcie
odpocz, nie zdajc sobie sprawy, e taki odpoczynek jest tylko
przedueniem wielogodzinnego obcienia krgosupa i prowa
dzi do jego trwaego przecienia.
Wspomniane obcienia i przecienia koncentruj si gw
nie na tak zwanym jdrze galaretowatym , bdcym sprystym
tworem umiejscowionym porodku krkw midzykrgowych
i penicym rol am ortyzatora. Jeli obcienie krgosupa trw a
nieprzerwanie, to zdolnoci am ortyzacyjne jdra galaretowate
go do szybko ulegaj wyczerpaniu, co sprawia, e cay nacisk
na krgi koncentruje si na krku midzykrgowym, kt ry nie
zosta przygotowany do takiej roli. Takie stae przecienie w y
wouje wiele zmian: przedwczesn degeneracj krkw midzy
krgowych, staww krgosupa, torebek stawowych i wizade.
W krkach midzykrgowych powstaj pknicia i szczeliny,
zmniejsza si ich grubo, poniewa zgniecione ulegaj spasz
czeniu. Zmniejszenie gruboci krkw wywouje trw ae przesu
nicia w yrostkw krgosupa i nacignicie tylnej czci torebki
stawowej. W miar upywu czasu, a przypom inam, e jest to
proces cigy, nastpuje zanik lordozy piersiowej i lordozy ld
wiowej, czyli naturalnych wygi krgosupa. Tak wic w miejscu
wystpowania lordozy piersiowej tw orzy si wygicie do tyu, tak
zwana kifoza, ktra powoduje garbienie si. W tej sytuacji pogar
szaj si zdecydowanie am ortyzacyjne moliwoci krgosupa, co
prowadzi do tego, e zaczynamy dotkliw ie odczuwa nawet de
likatne wstrzsy, na przykad podczas chodzenia, i staramy si

32
chodzi czujnie i ostronie. W niektrych wczesnych przypadkach
nasza sylwetka nabiera nawet znamion zwiewnej elegancji, ale
dowiadczony ortopeda lub chiropraktyk wie doskonale, e ma
do czynienia z czowiekiem chorym.
Sytuacj komplikuje dodatkowo fakt, e siedzc przy stole,
biurku lub w fotelu nie troszczymy si o zachowanie waciwej
postawy. Tylko ona jednake pozwala na w miar rwnomierne
rozoenie siy cikoci na caej powierzchni krka m idzykr-
gowego. Tak naturalne i ulubione wic pochylanie si do przodu
podczas siedzenia przy stole lub pracy przy biurku prowadzi do
koncentracji obcienia na przedniej czci krka m idzykr-
gowego. Z bada wynika, e kiedy siedzimy, obcienie naszego
krgosupa rwne jest obcieniu wywoanemu podniesieniem
sporego ciaru.
W cigu powolnego, lecz postpujcego procesu chorobowego
zmniejsza si przekrj otw orw midzykrgowych, na co reaguj
bolenie biegnce przez nie korzonki nerwowe i naczynia krw io
none. Stopniowo zjawisko to przybiera trw ay, nieodwracalny
charakter, a wwczas podczas w izyty u lekarza syszymy czsto
po raz pierwszy w yciu takie terminy, jak choroba zw yrodnienio
wa krgosupa, schorzenie krgu lub krgw, lub zwyrodnienie
kostno-chrzstne.
Diagnoza lekarska brzmi zowieszczo, nic wic dziwnego, e
nie zamierzamy poddawa si bezwolnie takiem u wyrokowi.
Zaczynamy si jednak zastanawia, w jaki sposb zmieni d o
tychczasowy try b ycia, moe nawet zawd, ale realizacja takich
pomysw nie wydaje si realna.
Jeli jednak wprowadzim y pewne korekty do naszego sty-
!u ycia, a uczynimy to w por, ustpi kopoty z krgosupem
i jego stawami.

33
 Po pierwsze, musimy zacz zwraca uwag na postaw, jak
przybieram y podczas siedzenia.

W yprostujm y plecy, rozlunijmy minie ramion i postarajm y

si, aby nasz tutw by moliwie jak najbardziej zbliony do
pionu. Pocztkowo bd nas bole minie plecw, lecz po
jakim czasie ble ustpi.

Zamiemy dotychczas uywane krzeso na krzeso z wysokim

oparciem i opierajm y si o nie ca powierzchni plecw.

Podczas siedzenia rce powinny by ulokowane na powierzch

ni stou lub biurka tak, aby przejmoway na siebie cz ci
aru grnej czci tuowia, co zapobiegnie nadmiernemu po
chyleniu do przodu.

Zawsze pam itajmy o tym , aby gowa nie bya zbyt mocno
pochylona w d.

W kadej sytuacji unikajmy ostrego skrcania krgosupa

i wyginania go na boki.

Po upywie kadych kolejnych 45 minut zrbmy sobie obowiz

kow 5-m inutow przerw, powicajc j na spacer po pokoju
i gimnastyk tuowia: skony, przysiady, delikatne obroty.

Codziennie o dowolnej porze wykonujm y zestaw wicze dla

krgosupa.

Rozwijajmy koniecznie minie tuowia. Dziki odpowiednim

wiczeniom nie tylko poprawi si przemiana m aterii, ale take
wzmocni si tak zwany gorset miniowy otaczajcy stawy.
W ok krgosupa stworzony zostanie sprysty, elastyczny
pas silnych mini, kt ry odciy krgosup i wyprostuje nasz
tuw.
Dobre rady!
Poniewa siedzcy try b ycia oddziauje fatalnie na nasz kr
gosup, musimy ograniczy liczb wicze ze skonami do przo
du, by nie pogbi tego stanu.

W wiczeniach gimnastycznych przeznaczonych dla krgosu

pa trzeba pooy nacisk na wyginanie krgosupa do tyu,
zw roty i ruchy okrne tuowia. Wszystkie wiczenia naley
wykonywa ostronie, unikajc gwatownych ruchw.

Zwyrodnienie rnych czci krgosupa (najczciej czci

szyjnej i ldwiowej) naley do bardzo rozpowszechnionych
dolegliwoci. Osoby cierpice na zwyrodnienie krgosupa
musz by szczeglnie ostrone podczas wicze. Z tego w a
nie powodu, oprcz wyej wymienionych zalece, trzeba ta k
e wzi pod uwag nastpujce rady:
bardzo wane jest zadbanie o rozwj siy mini tuowia i szyi,
naley by ostronym i nie wykonywa zbyt forsownych ru
chw, zwaszcza podczas zwrotw tuowia,
nie wolno podnosi ciarw bez wczeniejszego treningu,
a take przenosi ciarw na wiksze odlegoci,
trzeba dba o pene odcienie krgosupa i w tym celu za
wsze wykonywa wiczenia w pozycji lecej, z podpartym i
rkoma i kolanami,
naley unika przechodzenia czci ldwiowej krgosupa,
przy uprawianiu wicze biegowych trzeba wybiera mik
kie podoe i koniecznie korzysta z obuwia wyposaonego
w specjalne wkadki amortyzujce,
naley ograniczy skoki, a take jazd na ywach.

35
Przeklestwo wysokich obcasw
Wszystkie niemal Panie, ktre zncone mod kupuj pantofle na
wysokim obcasie, tak zwane szpilki, zazwyczaj nie maj pojcia, e
funduj sobie kalectwo. P biedy, gdy staj si niewolnicami tego
prawdziwego narzdzia to rtu r tylko od czasu do czasu. Koszmar
zaczyna si wwczas, kiedy chodz w szpilkach od rana do wieczo
ra. Po roku takiego katowania stp pod gwkami koci rdstopia,
w poduszeczkach palcw stopy pojawia si bolesno, ktra cho
trwa do dugo, wreszcie mija, lecz powraca i tak naprawd staje
si blem staym. Panie bardzo czsto zaczn teraz odczuwa nie
wygod podczas chodzenia boso, a jeli nawet zmieni obuwie na
paskie, skary si bd na dokuczliwe zmczenie stp.
Jeli hodowanie modzie zagusza gos zdrowego rozsdku,
paluchy stp zaczynaj wykrzywia si do wewntrz, naciskajc
na inne palce, a u ich podstawy tworzy si tak zwana kostka.
Teraz nawet krtkotrw ay spacer staje si tortur, a jedynym obu
wiem, jakie nie sprawia takiego blu s mikkie kapcie. Stopa, ten
najwaniejszy narzd ruchu, znieksztaca si i przestaje spenia
przeznaczone jej funkcje. Wczeniej czy pniej dochodzi do za
biegu chirurgicznego, ktry przynosi jedynie czciow ulg.
Sprawa nie ogranicza si jednak do samej stopy. Skutkiem
noszenia szpilek jest przemieszczanie si rodka cikoci caego
ciaa, a zatem zmiana pooenia wielu narzdw wewntrznych,
co wpywa na ich funkcjonowanie. Jakby tego byo mao, krgo
sup wygina si dodatkowo w czci ldwiowej, to za powoduje
nierwnomierne obcienie przednich i tylnych brzegw krkw
krgowych i pogorszenie ich zdolnoci am ortyzacyjnych. Wzrasta
teraz w ielokrotnie konieczno pionowej am ortyzacji najdrobniej
szych choby wstrzsw, gdy nawet powolny chd na wysokich
obcasach staje si coraz bardziej twardy.

36
 Kada z Pa noszca szpilki przez caty dzie, naraa swe stopy
na funkcjonowanie w absolutnie nienormalnych warunkach, zmu
sza stop do gwatownej zamiany jej plastyki i funkcji. Obcienie,
jakie musi teraz znosi damska stopa, rwne jest obcieniom,
jakich dowiadczaj nogi sztangisty wagi cikiej.
Zwolenniczki wysokich obcasw s czsto pacjentkami lekarzy
ortopedw. Do typowych urazw naley uszkodzenie wizade
stawu goleniowo-skokowego, spowodowane skrceniem stopy.
Przyczyn tego powanego urazu jest przemieszczenie blo
ku koci skokowej do tyu. Midzy kostki, ktre w normalnym
ustawieniu stopy przylegaj cile do bocznych powierzchni blo
ku, wsuwa si tylna, o wiele wsza cz bloku koci skokowej.
Kostki nie s ju w stanie unieruchamia bloku, stwarzajc w ten
sposb warunki do skrcania stopy w kostce. Po kilku urazach
wizada ulegaj wydueniu i tak powstaje rozchwianie stawu.
Teraz najmniejsza nierwno podoa staje si niebezpieczna,
bo moe spowodowa skrcenie stopy.
Na tym jednak nie koniec. Chodzenie na szpilkach prowadzi
do skrcenia minia trjgowego goleni, a w konsekwencji do
zmniejszenia elastycznoci i rozcigliwoci stopy. Minimalne na
wet prostowanie stopy, konieczne przecie podczas chodzenia
boso lub w mikkim obuwiu, wymaga dodatkowego wysiku.
Chd staje si podskakujcy, ze znacznymi pionowymi, niepo
trzebnym i wahaniami ciaa. W takim przypadku nastpuje nad
mierne obcienie innych staww ng i krkw m idzykrgo-
wych. Chodzenie staje si mczce, a dusze wycieczki wrcz
niemoliwe.
W iem y doskonale, ja k w ielk rol o d g ryw a podczas biegu
kade odbicie si stop. adna z a m a to re k wysokich obca
sw z o d p o w ie dn io dugim staem nie ma szans na p ra w id o

37
we odbicie si podczas biegu, gdy jej stopa jeszcze przed
odbiciem zgita je st ju do granic m oliwoci. Bieg tra ci na
pynnoci, ginie jego n aturalny ry tm ; na duszych dystansach
je s t wrcz niem oliwy, gdy pow oduje zmczenie poczone
z blam i ng.
W najgorszej sytuacji znajduj si te z Pa, ktre majc od
urodzenia ograniczon am plitud zginania stp, zaczynaj no
si obuwie na wysokich obcasach. O d samego pocztku zm ie
nia si zdecydowanie ich postawa, a take cao ruchw w yko
nywanych w trakcie chodzenia: nogi przez cay czas s w yra
nie i nadm iernie zgite, kolana za przemieszczone do przodu.
Dla ta k upoledzonych osb chodzenie staje si istn to rtu r ,
nie mwic ju o wraeniach estetycznych obserw atorw .

Dobre rady!
Uywajmy na co dzie obuwia na niskich obcasach, a najlepiej
bez obcasw.

Do zestawu codziennych wicze gimnastycznych wczmy ze

staw majcy na celu zachowanie naturalnego zginania stopy.
Najskuteczniejsze bd gbokie przysiady wykonywane bez
odrywania stp od podoa, elastyczne ruchy podczas uno
szenia si na palcach, z moliwie nisko opuszczonymi pitami.

Zalecane wiczenia naley wykonywa w specjalnym obuwiu

na mikkiej podeszwie.

Za kadym razem, kiedy uwalniamy stopy od obuwia na w y

sokich obcasach, trzeba wykona po czterdzieci wym ienio
nych wicze.
 Przy kadej nadarzajcej si okazji starajmy si chodzi, bie
ga i skaka na bosaka.

Stawy a wiek
Zmiany kostne, jakie nastpuj u osb po pidziesitym roku
ycia, cz si zazwyczaj z zaburzeniami przemiany wapniowej.
Zapotrzebowanie na wap u ludzi wkraczajcych w tak zwany
trzeci wiek jest niewielkie - wynosi okoo 18 miligramw w ap
nia na 1 kilogram wagi ciaa, jednake jeli dzienna ilo wapnia
spadnie poniej tej i tak niskiej wartoci, moe doj, i zwykle
dochodzi, do zmian w kociach. Z wiekiem zdolno wchaniania
soli wapnia w jelitach wyranie si obnia i ten wanie fakt stwa
rza rozliczne kopoty, na pokonanie ktrych pozwala podawanie
soli wapnia w poczeniu z witam in D i odpowiednio dobranymi
zestawami enzymw. Nie leczone stany starczego upoledzenia
przemiany wapniowej prowadz najczciej do rozwoju gronej
choroby noszcej nazw zrzeszotnienie koci (osteoporoza).
W iadomo take, i wraz z wiekiem ulega pogorszeniu rucho
mo poszczeglnych staww, co wpywa nie tylko na sprawno
ruchow ludzi starszych, lecz take na ich samopoczucie. W arto
nadmieni, e stopniowe pogarszanie si gitkoci staww rozpo
czyna si ju w 13-14 roku ycia.
Przypatrzm y si procesowi zmieniajcej si z wiekiem gitko
ci stawu barkowego. Dziesicioletni chopiec uniesion pionowo
rk moe wychyli do tyu. Mczyzna midzy 3 0 - 40 rokiem
ycia nie moe ju zwykle odchyli do tyu rki uniesionej p io
nowo do gry. U mczyzny siedemdziesicioletniego uniesiona
rka nie osiga nawet pionu. Taki stan rzeczy to skutek przede
wszystkim wyrazistego uksztatowania si konturw barkowego

39
wyrostka opatki i zwikszajcych si z wiekiem jego rozmiarw.
Ten wanie wyrostek jest gwnym ogranicznikiem ruchw koci
ramiennej. Z upywem czasu ulegaj skostnieniu brzegi wydre
nia stawowego, to ostatnie staje si gbsze; zmniejsza si take
elastyczno wizade. Wszystkie wspomniane procesy rozwijaj
si w jednym kierunku, chocia tem po zmian rnych czci ska
dowych stawu jest rne w rnym wieku.
Ulega take zmianom elastyczno wizade. Kiedy wkna
kolagenowe wizade znajduj si w stanie spoczynku, s zwini
te. Okazuje si, e najwikszy stopie zwinicia osigaj wk
na kolagenowe noworodkw; wraz z wiekiem ta cecha zmniejsza
si coraz bardziej, by zanikn cakowicie u siedemdziesicio-,
osiemdziesiciolatkw. To tum aczy fakt, e wraz z wiekiem
zmniejsza si stopniowo rozcigliwo wizade.
Bardzo znamienne s take ujawniajce si po ukoczeniu
3 0 - 4 0 roku ycia zmiany chrzstki stawowej. Zmniejsza si jej
grubo tak porodku, jak i na jej brzegach. Najbardziej wraliwe
na zmiany s brzegi powierzchni stawowych: tam wanie rozpo
czyna si rozsysanie i zanikanie chrzstki, a po obnaenie koci.
Poniewa rozsysanie chrzstki nie odbywa si rwnomiernie, ich
dopasowanie w obrotowych czciach stawu ulega zaburzeniu.
Powstaj nierwnoci, zwiksza si tarcie powierzchni z powodu
zmniejszenia iloci i pogorszenia lepkoci mazi stawowej.
U ludzi w podeszym wieku i prowadzcych siedzcy try b
ycia, z powodu braku ruchu, niewykorzystywana paszczyzna
powierzchni stawowych blokowana jest stopniowo przez rozra
stajc si tkank czn.
Szczeglnie grone i rzucajce si w oczy s powstajce wraz
z wiekiem zmiany, ktre prowadz do usztyw nienia krgosu
pa, zwaszcza u mieszkacw miast. Z powodu braku ruchliwo
ci grubieje i stopniowo ulega znieksztaceniu chrzstka krkw
midzykrgowych; rozrastaj si take liczne wizada, oplatajc
cile krgi. W takiej sytuacji najniewinniejszy nawet gwatowny
ruch grozi powanymi skutkami. D otknity takim nieszczciem
czowiek zaczyna si porusza bardzo ostronie i niezgrabnie,
obawiajc si, e w kadej chwili moe nastpi nieprzewidziana
katastrofa. Fatalne przyzwyczajenie rozluniania mini plecw,
jakie staje si drug natur ludzi prowadzcych siedzcy try b y
cia, szybko prowadzi do garbienia si i ograniczenia ruchliwoci
krgw szyjnych.
Wielk szkod wyrzdza krgosupowi nadmierna waga cia
a. Tak ju jest, e tkanka tuszczowa odkada si najwczeniej
w okolicy ldwi. Rozrastajc si tw orzy wok krgosupa rodzaj
gorsetu, unieruchamiajc go w pooeniu rodkowym i ograni
czajc jego ruchy. Brak ruchu sprzyja powstawaniu gorsetu tusz
czowego, jego za obecno blokuje te wszystkie ruchy, ktre
mogyby zapobiec jego narastaniu lub go zlikwidowa.
Wszystkie zmiany kostno-stawowe zwizane z wiekiem po
garszaj ruchy ciaa, gibko, a take zdolnoci am ortyzacyjne
i wiele innych waciwoci wszystkich staww. Te wanie zmia
ny objawiaj si w postaci trzaskw, strzelali, skrzypw i blw
podczas wykonywania ruchw. Wymagajce uycia siy, szybkie
ruchy staj si coraz trudniejsze do wykonania. Z biegiem cza
su wszystkie te zmiany - pocztkowo niezauwaalne, potem za
przykre, bo krpujce ruchy - staj si praktycznie nieodwracal
ne.
Trudnoci ruchowe staww, a wic kopoty z ruchami caego
ciaa uwaane s za najwiksz dolegliwo wieku podeszego.
Czyta si czsto w rnych opracowaniach, e staro naszego
aparatu ruchowego zawarta jest w genotypie. Obserwacje wska-

41
uj jednak, e codzienny trening polegajcy na wykonywaniu
wicze fizycznych, bdcych przecie regularnym obcianiem
staww, przynosi dobre wyniki. Badania przeprowadzone na du
ej grupie policjantw francuskich z kilku kompanii ruchu d ro
gowego, ktrzy codziennie zajmowali si rcznym regulowaniem
ruchu w newralgicznych punktach komunikacyjnych dowodz, e
stae obcianie staww rki prawej pozwalao na zachowanie
jej penej sprawnoci nawet u szedziesiciolatkw. Ta cudowna
kuracja dotyczya jednak tylko prawej rki, cho przecie p od
czas regulowania ruchem czynna jest take rka lewa.
Podobne zjawisko mona obserwowa u tancerzy i tancerek
baletowych, artystw cyrkowych, a take u zwykych m iertelni
kw, ktrzy uprawiaj regularnie gimnastyk.
Cho kada kwestia dotyczca sprawnoci fizycznej osb
starszych budzi rnorakie wtpliwoci i pytania, jedno jest pew
ne: decydujce znaczenie ma aktywno fizyczna czowieka, nie
za jego wiek.
W chwili przyjcia na wiat przynosimy ze sob wiano na cae
ycie: wietnie funkcjonujce stawy. Przez pierwsze lata reali
zujemy w peni program ofiarowany nam przez natur, jednak
z upywem lat jako o tym zapominamy. Nasze stawy ogarnia
proces degeneracji. Im szybciej zaczniemy dba o sprawno sta
ww, tym szybciej bdziemy oddala si od kalectwa.
Urazy staww iw izade

Jak ucz statystyki, poowa wszystkich urazw, jakim ulegaj

sportowcy, to urazy staww. Niestety, podobne urazy u osb
zajmujcych si wiczeniami fizycznymi dla zdrowia nie s wcale
rzadkoci.
Gwnym powodem urazw jest specyficzna budowa stawu
jako ruchomego poczenia koci i s to przyczyny obiektywne.
Istnieje jednak wiele okolicznoci subiektywnych, sprzyjajcych
powstawaniu urazw staww.

Uraz urazowi nierwny

Wyobramy sobie amatora podnoszenia ciarw, ktry nie zdajc
sobie sprawy z faktu, i zakres ruchw jego stawu ramiennego jest
niedoskonay z zapaem zabiera si do uprawiania tej dyscypli
ny sportowej. Taki niedowiadczony ciarowiec czsto bdzie si
stara na si rozrusza oporny staw. W rezultacie torebka stawu
ramiennego zostanie nadmiernie rozcignita, gowa koci zacznie
coraz bardziej wysuwa si z jamy stawowej, sam za staw ulegnie
rozchwianiu. Z tego wanie powodu dojdzie najprawdopodobniej
do nawykowego wywichnicia koci ramiennej, a w najlepszym ra
zie powstan silne ble w okolicy przytwierdzenia torebki stawo
wej i wizada kruczo-ramiennego. Gdyby nasz am ator podnosze
nia ciarw wiedzia w czym rzecz, to albo zwikszyby szeroko
chwytu za rkoje sztangi, albo postaraby si przyswoi sobie
mniej skomplikowany sposb uniesienia ciaru.
Bardzo czsto niedowiadczeni, lecz peni zapau niedzielni
sportowcy popadaj w kopoty z powodu zej techniki wykony
wania wicze.

43
 Dla takich osb typow e jest najczciej nie do elastyczne
ldowanie podczas skokw w dal, ktre bardzo przecia stawy
ng i krgosupa.
Nieprawidowy ukad palcw ng, szczeglnie palucha, to
powszechny niemal powd uszkodzenia wizade tych palcw
w trakcie gry w pik.
Przy zgitych i rozlunionych plecach w trakcie podnoszenia
ciarw naraone s na uraz wizada krgosupa.
Nadmierne zginanie rki i odprowadzenie ciaru za gow
u domorosych miotaczy kuli prowadz zazwyczaj do uszkodze
wewntrznego, bocznego wizada stawu okciowego.
Przypomina mi si pouczajcy przypadek. Pewien mj zna
jom y w wieku okoo pidziesiciu lat po powrocie z pracy za
wsze uprawia jogging na tej samej trasie o asfaltowym podou.
Pewnego razu w miejscu, w ktrym trasa spadaa nieco w d,
przeprowadzono jakie roboty, zasypujc wykop ziemi i d o
kadnie wyrwnujc powierzchni. M j znajomy, nie zdajc sobie
sprawy z dokonanych na znanej mu trasie zmian (jesienny zmrok
zapad wczenie), zamiast twardej nawierzchni, do ktrej zdy
przywykn, natrafi na mikk ziemi. Jego noga zareagowa
a na obcienie inaczej ni zwykle. Zamiast zwykego zgicia
w stawie kolanowym, nastpio jego nieoczekiwane w yprostow a
nie, a waga biegacza dopenia reszty: doszo do pknicia rzepki
kolanowej.
Jeszcze jedno - jeeli mamy nadwag, to wwczas musimy
z wielk ostronoci przystpowa do trenowania we wszel
kiego rodzaju sportach, zwaszcza w skokach. Jeli nawet opa
nowalimy doskonale technik skokw, to i tak przy nadwadze
wszystkie stawy koczyn dolnych, a take stawy krgosupa
poddawane bd nadmiernym obcieniom. Najdrobniejszy na

44
wet bd, popeniony zwaszcza przy ldowaniu na ziemi, g ro
zi powanym urazem. Prawdopodobiestwo powstania urazu
wzronie znacznie, jeli skoczek ma dodatkowo defekt budowy
ng: w przypadku beczkowatej budowy koci powstanie jeszcze
obcienie zewntrznego bocznego wizada stawu kolanowego,
a nogi iksowate spowoduj nadmierne obcienie wizada we
wntrznego stawu kolanowego. Tak czy owak forsowne wiczenia
spowoduj uraz.
Wizada stawowe nie s przeznaczone do hamowania lub
powstrzymywania ruchw o duej amplitudzie. Jeli nie prze
strzegamy tego warunku, wizada reaguj blem, zwaszcza
jeeli musz znosi dugie, monotonne obcienie. W takich oko
licznociach w najsabszych miejscach wizade, czyli miejscach
ich pocze z koci, tw orzy si trw ae ognisko przecienia.
Z powodu przewlekego podranienia znajdujcych si tam za
kocze nerwowych dochodzi do przekrwienia odruchowego,
spowolnieniu lub przypieszeniu ulega take przemiana materii.
Zaczynamy wic odczuwa nieustajce ble, ktre zaostrzaj si
podczas kolejnego treningu. Od strony formalnej nie jest to uraz,
poniewa nie doszo jeszcze do bezporedniego uszkodzenia
aparatu stawowego, ale prawda jest taka, e staw nie moe ju
spenia przypisanych sobie funkcji. Taki przypadek trzeba jak
najszybciej leczy.
Przecienie zewntrznego bocznego wizada stawu okcio
wego zdarza si przede wszystkim u tenisistw, zwaszcza ama
torw.
Zwolennicy narciarstwa uskaraj si na spuchnite ydki,
a bl lokuje si w miejscach przyczepu wizade stawu skoko-
wo-goleniowego. Jazda po wieym niegu powoduje takie w a
nie dolegliwoci, a kierowanie cikimi nartam i (zwroty) obcia

45
wizada. To wanie z tego powodu narciarze bandauj czsto
staw skokowo-goleniowy.

Uwaaj, jak pisz

Objawy przecienia wizade mog zosta spowodowane, mi
dzy innymi, duszym przebywaniem w niewygodnej pozie p od
czas snu. Taka wanie dolegliwo nka tych wszystkich, ktrzy
pi na brzuchu, a pod gow podkadaj prawe rami. Pozycja,
kiedy rami jest maksymalnie zgite z dodatkowym pogbie
niem go przez ciar gowy, powoduje przewleke przecienie
wizada kruczo-ramiennego i torebki stawu. Kiedy zmienimy
poz podczas snu, pic na wznak lub na lewym boku, poczuje
my ulg niemal natychmiast.
Znane s przypadki, kiedy osoby pice na mikkim materacu
skar si rano na ble kolan lub kolana. Powd jest do prosty:
podczas snu nogi opieray si jedynie na pitach, ciao wygina
o si pod wasnym ciarem, powodujc przecienie bocznego
i krzyowego wizada stawu kolanowego. W tym wypadku le
czenie sprowadza si tylko do zmiany pooenia ciaa podczas
snu lub zmiany zbyt mikkiego materaca.

Co robi, gdy dojdzie do urazu stawu,

a my musimy liczy na wasne siy
Przecienia aparatu stawowego powoduj bolesno, ale nie tylko,
gdy obniaj take jego sprawno. Do niebezpieczna w takiej
sytuacji jest moliwo powstania drobnych urazw, a wic uszko
dze dajcych o sobie zna przy lada okazji. Drobny uraz moe do
prowadzi do naderwania lub rozerwania poszczeglnych wkien

46
wizada, uszkodzenia mikkich przekadek midzy nimi, pkania
lub zamania elementw kostnych w miejscach przymocowania wi-
zade i cigien. Kade z tych uszkodze, traktowane osobno, nie
jest niebezpieczne i najczciej nie daje nawet o sobie zna. Jeli
jednak dojdzie do wielu takich uszkodze, staj si one przyczyn
powanych urazw, ktre prowadz do unieruchomienia stawu.
Jeli ju dojdzie do urazu stawu, musimy liczy na wasne siy,
chyba e mamy pod rk lekarza. Pierwsza pomoc samemu so
bie powinna by udzielona natychmiast, gdy od szybkiego dzia
ania zale efekty leczenia i pow rt do zdrowia.

Pierwsza pomoc
Naley najpierw uwiadomi sobie okolicznoci i mechanizm urazu,
zbada moliwie dokadnie dotknite nim miejsce, by stwierdzi,
czy doszo do obrzmienia. Na kocu badamy sam staw, prbujc
wykona nim kilka ruchw, zwracajc uwag na jego bolesno.
Jeeli ruchy stawem wywouj bl, za sam staw jest obrzm ia
y, trzeba jak najszybciej mocno go schodzi. Dziki okadowi
z zimnej wody, niegu lub lodu naoonemu na obrzmienie usta
nie obieg krwi w okolicy stawu, znoszc w duym stopniu objaw
blu. Taki efekt powstanie tylko wtedy, gdy zimno dotrze do tk a
nek dotknitych urazem. Co p godziny naley zmienia okad
i powtarza to w cigu 2 -3 godzin.
Naoony okad owijamy bandaem elastycznym, by d odatko
wo ograniczy przepyw krwi przez chory staw. O patrunek ela
styczny pozostawiamy przez 6 - 8 godzin po usuniciu okadu.
Przez 1-2 dni naley zapewni spokj stawowi dotknitem u
urazem. Jeli obrzmienie nadal trw a, koczyn trzeba tak uo
y, aby zapewni odpyw krwi. Pod adnym pozorem nie wolno
zaraz po urazie stosowa masau ani ciepych okadw. Jeeli

47
pomimo stosowanych zabiegw bl i obrzmienie trw aj nadal,
trzeba wezwa lekarza. Jeli podejrzewamy zwichnicie, naley
natychmiast wezwa lekarza.

Leczenie
Po upywie 1-2 dni, kiedy bl osabnie, obrzmienie zniknie, a staw
bdzie stabilny, moemy rozpocz leczenie polegajce na wi
czeniach ruchowych. Takie wiczenia przypieszaj wyzdrowienie
stawu, gdy wzmagaj przemian materii w okolicznych tkankach.
Naley jednak pamita, e ruchy wykonywane chorym stawem
musz by delikatne, aby cay aparat stawowy nie ulega napi
ciu. Podczas bada nad skutkami tak typowego skrcania nogi
w kostce ustalono, e w trakcie marszu w umiarkowanym tempie,
a nawet podczas biegu truchtem po rwnym, paskim podou,
wizada nie bior udziau w ruchach stopy. Wyzdrowienie stawu
nastpuje zdecydowanie szybciej, jeeli stosujemy opisany wyej
marsz. Aby uchroni staw przed ewentualnym kolejnym urazem,
przed marszem naley go zabezpieczy opask elastyczn i nao
y grub, wenian skarpetk.
Leczenie ciepem mona rozpocz nie wczeniej ni po 2 -3
dniach od powstania urazu. Zabiegi z udziaem ciepa przypie
szaj przemian materii w uszkodzonych tkankach. Naley za
dba o to, aby ciepo nie byo zbyt intensywne, a sam zabieg
powinien sprawia przyjemno.
W okresie stosowania zabiegw z udziaem ciepa moemy
ju przystpi do masowania stawu. Pocztkowo masa musi
by bardzo delikatny (gadzenie, lekkie rozcieranie), lecz w miar
upywu czasu mona zwiksza jego intensywno. Bardzo sku
teczne jest, midzy innymi, ugniatanie mini pooonych w oko
licy uszkodzonego stawu.

48
 Podczas leczenia stawu dotknitego urazem istotne znacze
nie ma zwyke obcienie fizyczne. W miar moliwoci naley
zachowa ten sam harmonogram wicze, jakiego przestrzega
limy przed powstaniem urazu. Jeli z koniecznoci musielimy
zrezygnowa z pewnych dotychczas wykonywanych wicze,
wprowadmy nowe, ktre nie s bezporednio zwizane z obci
aniem chorego stawu.

Rekonwalescencja
Leczenie urazu stawu powinno si zakoczy rekonwalescencj,
ktrej zadaniem jest utrwalenie uzyskanych wynikw. Zrozumiae,
e take podczas rekonwalescencji wiczenia fizyczne powinny
by oszczdne. Najmniejszy nawet bl lub trudno w wykonaniu
ruchw powinno si traktow a jako sygna do wznowienia w yko
nanych ju zabiegw.
Podczas rekonwalescencji bardzo podane jest stosowanie
na chory staw lub stawy ochronnych opatrunkw, tak zwanych
pelot, zwaszcza podczas wicze lub forsownych ruchw. Trzeba
jednak pamita, e tego typu opatrunki utrudniaj obieg krwi,
nie powinny wic by stosowane duej ni 3 - 4 godziny. Po usu
niciu peloty wykonujemy energiczny masa stawu i okolicznych
tkanek, aby przywrci obieg krwi.
W czasie rekonwalescencji proces likwidacji defektu wizada
dobiega koca. Miejsce przyczepu wizada robi si bardziej w y
puke, samo za wizado staje si jakby nieco dusze ni przed
urazem. Z tego te powodu stabilno samego stawu pogarsza si
nieco, co moe prowadzi do kolejnych urazw. Nastpne urazy
za mog doprowadzi do przewlekego rozchwiania stawu. Aby
zabezpieczy staw przed kolejnymi urazami, trzeba go starannie
Przygotowywa do ruchw wykonywanych z duym obcieniem

49
i o maksymalnej amplitudzie. Rekonwalescencja stawu wymaga
wiadomego i systematycznego dziaania.
Najwaniejszym chyba sposobem zapobieenia powtrnym
urazom jest wzmoony trening mini, od ktrych przecie za
ley ruchliwo stawu. Temu wanie celowi su rnorodne
rozcierania rozgrzewajce, z ktrych naley koniecznie korzysta
podczas wicze w dni zimne i sotne.
Rekonwalescencj mona uwaa za zakoczon, kiedy p o
wrci do normy zakres aktywnych i pasywnych ruchw w stawie,
a take sia i elastyczno mini.

Gimnastykuj si w kadym wieku

Sama m etodyka gim nastyki zarwno dla osb modych, jak i dla
starszych jest ta sama, z tym e osoby starsze wykonuj wszyst
kie zalecane ruchy ze wiadom ostronoci. Stopie ostro
noci musimy dostosowa do wieku. Im pniej przystpujemy
do wicze, tym powinnimy by ostroniejsi. Po ukoczeniu
czterdziestego roku ycia forsowne wiczenia mog da wyniki
przeciwne do zamierzonych. Przystpujc do wicze fizycznych,
dbajm y przede wszystkim o to, aby obcienie staww gim na
styk stao si zjawiskiem codziennym. Kady z wybranych ze
staww wiczeniowych wykonujm y kilkakrotnie. Taka dbao
o stawy nie zajmie wiele czasu, poniewa pocztkowo obcienie
nie bdzie due, zakres za ruchw - niewielki. Taka dyscyplina
powinna trwa rok - dwa. Po okresie wstpnym, kt ry uruchomi
nasze stawy, kontrolujm y ich sprawno, zwikszajc liczb i in
tensywno wicze. Pamitajmy, e im bardziej zaawansowany
wiek, tym wicej ruchw naley wykona.

Dobre rady!
Rozpoczynajc regularn gimnastyk, zwaszcza po ukocze
niu czterdziestego roku ycia, nie naley wykonywa wicze
z szybkimi ruchami lub zalecajcych due obcienie, aby nie
doprowadzi do urazw.

Wiadomo, e im czowiek jest starszy, tym czciej dowiadcza

zmian nastroju. Osoby obdarzone siln wol zaciskaj zwykle zby
i wykonuj wszystkie zaplanowane wiczenia. Nie jest to jednak
rozwizanie godne polecenia. Ze samopoczucie moe by sygna
em pogorszenia tych lub innych istotnych funkcji organizmu, w tym
take ukadu ruchu. wiczenia przeprowadzane na si mog do
prowadzi do niepotrzebnych przecie, a nawet urazw.

Specjaln uwag naley przykada do zachowania gitkoci kr

gosupa, bo on przede wszystkim naraony jest na dolegliwoci
wynikajce z braku ruchu. Wok krgosupa, na caej jego dugo
ci, znajduj si wizada, stawy i due grupy mini. Prcz tego
krgosup jest pancerzem chronicym rdze przeduony, a take
zbiorowiskiem wszystkich nerww zawiadujcych ruchami naszego
ciaa. Ze wszystkich ruchw krgosupa specjalny nacisk naley po
oy na wiczenia prostujce krgosup, skony w prawo i w lewo
oraz rne zwroty, czyli obroty wok jego osi pionowej.

Po przekroczeniu czterdziestego roku ycia wielu z nas w y

hodowao sobie gorset tuszczowy, kt ry w znacznym stopniu
utrudnia bdzie skuteczno wykonywanych wicze. W ta

51
 kim przypadku konieczne bd specjalne wiczenia poczone
z saun, masaem i przestrzeganiem diety.

Sprawdziany gibkoci
poszczeglnych czci ciaa
Kontrola stanu gibkoci staww pozwala na ocen osignitych
rezultatw w rozwoju fizycznym, a zwaszcza w ruchomoci p o
szczeglnych czci ciaa. Dziki okresowo przeprowadzanym te
stom na gibko staww i poszczeglnych czci ciaa, bdziemy
mogli we waciwym czasie zwrci uwag na te niedostatki ru
chowe, ktre w ym kny si spod kontroli.

Sprawdzian dla czci szyjnej krgosupa

Pochylenie gow y do przodu w d. Norma wymaga, abymy
dotknli podbrdkiem klatki piersiowej.
Przechy gowy do tyu. Test wykonujemy w postawie zasadni
czej. Wzrok powinien by skierowany do gry lub nieco do tyu.
Skon gowy w prawo i potem w lewo. Przy maksymalnym
skonie grny brzeg jednego ucha powinien si znale mniej
wicej na jednym poziomie z dolnym brzegiem drugiego ucha.
Skrt gowy w prawo, a potem w lewo. Wzrok powinien by
zwrcony dokadnie w stron skrtu.

Sprawdzian dla obrczy koczyn grnych

Wszystkie ruchy wykonujemy w postawie zasadniczej.
Odprowadzenie ramion do tyu , a do zetknicia si brzegw
opatek.
Odprowadzenie ramion do przodu z rwnoczesnym uniesie
niem ich w gr do poziomu podbrdka.
Sprawdzian dla stawu ramiennego
czciowo dla staww obrczy koczyn grnych
Unoszenie wyprostowanej rki do przodu w gr, a do osi
gnicia pozycji pionowej.
Unoszenie wyprostowanej rki od tyu do gry. Pi powinna
osign poziom pasa.
Przywiedzenie do przodu, a potem do tyu wyprostowanych
rk. Krzyowe ruchy wyprostowanych do przodu rk na p o
ziomie ramion, a do zetknicia si staww okciowych.
Odwiedzenie poziomo wyprostowanych rk (donie zacinite
w pici] do tyu, poza lini ramion.
Uniwersalnym testem kontrolnym dla staww ramiennych jest
w ykrt wyprostowanych rk z kijkiem umieszczonym w d o
niach. Minimalna szeroko uchwytu w centymetrach zapew
niajca w ykrt, czyli przemieszczenie kijka do przodu - w gr
- do tyu - w d, jest wskanikiem zakresu ruchw w stawie
ramiennym i stawach obrczy ramiennej.

Sprawdzian dla stawu okciowego

Zginanie i prostowanie rki. Podczas penego wyprostowania
przedrami powinno sta si przedueniem ramienia i sta
nowi wraz z nim lini prost. Niepene zgicie (na przykad
spowodowane specyficzn budow koci) jest trudne do sko
rygowania. Take wyrane przeginanie przedramienia jest
swego rodzaju uomnoci, gdy obnia ono trwao stawu.
Ta uomno poddaje si korekcji, lecz odpowiednie zabiegi
musi zaleci ortopeda.
O brt przedramienia (obrt do rodka i na zewntrz). Prosz
uoy na stole rk zgit w okciu pod ktem prostym . Do
wyprostowana, oparta krawdzi o st. Przy obrocie przed

53
 ramienia do rodka do powinna dotyka powierzchni stou
stron wewntrzn, przy obrocie na zewntrz - grzbietem.

Sprawdzian dla stawu promieniowo-nadgarstkowego

Podczas zginania nadgarstka jego tylna powierzchnia powinna
by prostopada do przedramienia.
Przy prostowaniu nadgarstka podczas oparcia na doni przed
rami powinno przybiera pozycj pionow. Dobrze rozwini
ta czynno prostownicza pozwala w tym pooeniu zrezygno
wa w peni z oparcia o palce.
Przy ruchu nadgarstka w stron maego palca podstawa palca
wskazujcego powinna si znale na jednej linii z okciowym
brzegiem przedramienia. Palce powinny by wyprostowane,
do za zwrcona w gr.

Sprawdzian dla stawu biodrowego

Zginanie (unoszenie) nogi zgitej w stawie. Ten ruch powinien
przebiega bez adnych przeszkd, a do zetknicia si nogi
z przedni powierzchni tuow ia. Tak prb mona wykony
wa lec na plecach, przycigajc kolano rkami do piersi.
Prostowanie. Niemal u wszystkich ta czynno przebiega
bez przeszkd. Co ciekawe, nawet mimo intensywnego tre
ningu zakres prostowania tego stawu nie daje si zwikszy.
Ograniczenie to tum aczy si budow aparatu wizadowego.
Odwodzenie biodra mona zbada w postawie stojcej, kie
dy nogi rozstawione s poza pionow lini ramion. Odlego
midzy wewntrznymi brzegami stp jest wskanikiem mak
symalnego odwiedzenia bioder. Jeeli zewntrzne brzegi stp
znajduj si na szerokoci wycignitych na boki rk, to taki
wynik mona uzna za dobry.
 O brt wyprostowanej nogi do wewntrz i na zewntrz. lady
stp (jeli test wykonujemy na niegu lub na piasku) powinny
tworzy romb.

Sprawdzian dla staww kolanowych

Zginanie i prostowanie. Zwykle obie te czynnoci wykonywa
ne s w penym zakresie. Do rzadko obserwuje si niedo
stateczne prostowanie, ktre bywa dziedziczne lub powstao
w nastpstwie chorb tego stawu.
W pierwszym przypadku zakres prostowania nie poddaje si
korekcji, w drugim za moliwo poprawy zaley od charakte
ru przebytej choroby i powinien zadecydowa o tym ortopeda.
Norma przewiduje, e gdy stoimy w postawie wyprostowanej,
gole powinna stanowi naturalne przeduenie biodra.
Zakres ruchw: odwodzcego, przywodzcego i rotacji (obrotu)
goleni jest minimalny. W normie ruchy te praktycznie nie ist
niej. Pod adnym pozorem nie naley trenowa tych ruchw,
poniewa aparat wizadowy i kotki stawowe s bardzo wra
liwe. Sprawno stawu kolanowego utrzymywana jest dzi
ki chodzeniu i biegu w umiarkowanym tempie po nierwnym
gruncie, a take uprawianiu wszelkich rodzajw sportu.
Wikszo urazw stawu kolanowego wie si z nadmiernym
jego odwodzeniem i przywodzeniem, a take z wymuszonym
skrtem goleni, dlatego naley zatroszczy si o wzmocnienie
tego stawu. Najlepiej skutkuj piesze wdrwki z d odatko
wym obcieniem, na przykad z plecakiem, jazda na rowerze,
a zwaszcza narciarstwo.
O wzmocnienie staww kolanowych powinny dba przede
wszystkim te osoby, ktre obarczone s specyficznym defek
tem iksowatych ng lub ng beczkowatych. Ta przykra dole

55
 gliwo daje si najlepiej korygowa w modym wieku dziki
jedzie konnej i narciarstwu biegowemu.
Stopie wykrzywienia najlepiej stwierdzi w nastpujcy spo
sb. Siadamy na ziemi z wyprostowanym i nogami, a do we
wntrznej powierzchni nogi przykadam y linijk, ktra tw orzy
rodzaj pomostu nad wgiciem nogi pomidzy goleni i kostk
goleniow. Za pomoc drugiej linijki mierzymy wysoko tego
pomostu w milimetrach na poziomie szczeliny stawu kolano
wego, znajdujcej si mniej wicej w trzonie dolnego brzegu
rzepki kolanowej. Punkt pom iaru naley okreli precyzyjnie
i podczas pniejszych pom iarw cile si go trzyma.
Dla osb z zaburzeniami budowy stawu kolanowego szcze
glnie niewskazane, bo niebezpieczne, s wszelkiego rodzaju
skoki i podskoki. Jeli nie chcemy zrezygnowa ze skokw,
musimy si koniecznie nauczy mikkiego ldowania, z roz
oeniem ciaru na obie nogi. Najlepiej ldowa na piasek,
mikk ziemi, a wic na spryste podoa.

Sprawdzian dla stawu skokowo-goleniowego

Zginanie stopy (ruch palcw i stopy w d). Jeeli, siedzc na
pitach, dotykam y podoa powierzchni stopy i stawem sko-
kowo-goleniowym, wszystko jest w porzdku. Podczas testu
koce palcw stopy nie powinny by zwrcone do wewntrz.
Prostowanie stopy. Jeli stojc w postawie zasadniczej (bez
obuwia), bez rozsuwania kolan na zewntrz, z rkami wyci
gnitym i przed siebie, potrafim y zachowa rwnowag przy
przejciu do gbokiego przysiadu, to mamy normalny zakres
tego wanie ruchu. Jeeli to samo wiczenie potrafim y w yko
na z rkami zaoonymi do tyu , bdzie to oznacza, e ruch
prostujcy wykonujemy doskonale.
UW AGA: jeli testy wyka niedoskonao dziaania jednego
lub nawet kilku staww, trzeba si koniecznie zatroszczy o roz
sdne ich trenowanie z zastosowaniem podanych niej wicze
i masay.

wiczenia gim nastyczne i masae

Wspominaem ju, e stawy s wyjtkowo naraone na wszel

kiego rodzaju urazy, szczeglnie wtedy, kiedy posugujemy si
nimi w sposb nierozwany. Takie sytuacje mog si take zda
rza podczas wicze fizycznych i naley ich unika. Dobrze ro
zumiana profilaktyka powinna gwnie polega na tym , aby nie
stawia wasnym stawom zada, do ktrych nie s przeznaczo
ne. Wanym czynnikiem zabezpieczajcym przed urazami jest
take, a moe przede wszystkim stopie wytrenowania staww.
Jednak gwny warunek bezpiecznego treningu stanowi odpo
wiednia, dostosowana do naszych moliwoci fizycznych i wieku,
rozgrzewka. W arto trzym a si zasady: im jestemy starsi, tym
dusza i gruntowniejsza musi by rozgrzewka poprzedzajca
wiczenia.

Rozgrzewka
Codzienna rozgrzewka powinna si skada z nastpujcych czci:
rozgrzewki oglnej,
rozgrzewki staww i mini,
przygotowania psychicznego do czekajcych nas wicze.

57
Rozgrzewka oglna
Ta cz przygotowa do waciwych wicze polega na dziesi-
cio-, pitnastom inutowym chodzie poczonym z biegiem o stop
niowo narastajcej intensywnoci. Ciepa pogoda i ciepa odzie
mog wpyn na skrcenie czasu rozgrzewki, ale chd w ym a
ga, aby rozgrzewka bya nieco dusza.
Na waciwie przeprowadzon rozgrzewk wskazuje pojawie
nie si potu i przyjemna ciepota caego ciaa. W takim wanie
stanie minie s przygotowane do wypeniania rnorodnych
funkcji, w tym take do reagowania obronnego na nadmierne
rozciganie.

Rozgrzewka staww i mini

Ta cz polega na zwyczajnej gimnastyce rozgrzewajcej stawy
dziki wykonywaniu nimi wszelkich moliwych ruchw. Mog to
by swobodne ruchy koczyn, skony gow itp. Trzymajmy si
reguy, e zawsze wykonujemy 2 0 -3 0 ruchw kadym stawem.
Najlepiej jeli bd to ruchy obrotowe, gdy przygotowuj one
stawy do wysiku jednoczenie w kilku paszczyznach.
Przygotowanie do wysiku duych grup miniowych w ym a
ga duej liczby seryjnych ruchw nastawionych na wiczenie siy,
szybkoci pracy i trening rozcigajcy wkna miniowe.

Przygotowanie psychiczne
Ta cz rozgrzewki powinna przygotowa nasz mzg do tej pra
cy, jak zamierzamy wykona. Czym wic lepiej uwiadamiamy
sobie poszczeglne etapy czekajcego nas wysiku, tym lepiej
przygotujemy cay organizm do jego wykonania.
Ten ty p rozgrzewki nastawiony jest take na wpojenie sobie
nawykw treningowych, a wic na autom atyzm dziaa. Ten w a
nie autom atyzm przypom ina bdzie kademu miniowi, kiedy
i co powinien wykona, aby cae zadanie wykonane zostao szyb
ko i bez szkody dla staww.
Pamitajmy, e efekt rozgrzewki zaczyna stopniowo nikn ju
po 10 minutach odpoczynku. Nie zaprzepaszczajmy wic wysiku
i po krciutkiej przerwie przystpm y do zasadniczych wicze.

UW AG A: kady zestaw wicze powinien zakoczy masa,

gdy polepsza on nie tylko stan fizyczny, lecz take nasze sa
mopoczucie.

Kiedy trzeba zrezygnowa z masau

Masa jest niewskazany, a nawet szkodliwy w nastpujcych do
legliwociach i okresowych niedyspozycjach organizmu:
ropnych i grzybiczych chorobach skry,
ostrych dolegliwociach drg oddechowych, kiedy ciepota
ciaa jest wysza ni 37,5C,
czyracznoci,
zakaonych ranach,
anginie,
dolegliwociach gocowych w stanie zaostrzenia,
krwiakach rdstawowych,
chorobach nowotworowych,
ostrej wysypce,
zapaleniu y zakrzepowym,
owrzodzeniach na tle zaburze odywczych tkanek,
zakrzepicy naczy,
chorobach krwi i naczy,

59
 czynnej grulicy,
gocu miniowym w fazie ostrej,
ostrej fazie urazw,
chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy w okresie zaostrzenia,
krwawieniach macicznych i podczas menstruacji.

Gimnastyka ng

wiczenie 1
Siadamy na krzele, stopy opieramy na pododze, unosimy w gr
palce ng, rozstawiamy je w wachlarzyk, a nastpnie silnie pod
kurczamy, starajc si przycisn je do stopy, a nastpnie minie
stopy rozluniamy. wiczenie wykonujemy 5 razy.

wiczenie 2
Siadamy na krzele tak, aby stopy nie dotyka y podogi. W yko
nujemy po 10 okrnych ruchw kad stop z osobna, najpierw
w lewo, potem w prawo.

wiczenie 3
Przechadzamy si po pokoju na zewntrznych krawdziach stp
przez 2 -3 minuty.

wiczenie 4
Stajemy boso na pododze i przez 1-2 m inuty koyszemy si,
przenoszc ciar ciaa z pit na palce. wiczenie to jest szcze
glnie wskazane dla osb cierpicych na paskostopie lub sa
bo ng.
wiczenie 5
Siadamy na krzele. Plecy wyprostowane. 10 razy podkurczamy
nogi pod siebie, a nastpnie prostujemy je.

wiczenie 6
Stajemy prosto, chwytam y rkami oparcie krzesa i zczonymi
w kolanach nogami wykonujemy wahadowe ruchy, jednoczenie
lekko przysiadajc i prostujc si. wiczenie wykonujemy 5 razy
z lewej na praw stron i 5 razy z prawej na lew.

wiczenie 7
Stajemy bokiem przy stole i opieramy si rk o blat stou; nogi
rozstawiamy na szeroko ramion. W ykonujemy po 5 wymachw
do przodu i do tyu najpierw praw, potem lew nog.

Masa ng
Siadamy na krzele, lew stop kadziemy na kolanie nogi prawej,
gadzimy podeszw stopy palcami obu rk - najpierw delikatnie,
a nastpnie silnie naciskajc doni - w kierunku od palcw stopy
ku kostce. Spd stopy naley mocno rozciera, zwracajc szcze
gln uwag na tuk rodkowy. Rozcieranie mona wykonywa
kciukami obu rk lub doni zacinit w pi. Jeli na stopie lub
palcach ng s bolesne miejsca, naley je rozciera wyjtkowo
silnie i tak dugo, a bl ustpi. Po zakoczeniu masau lewej
stopy wykonujemy masa stopy prawej.
Siadamy na pododze, zginamy nog w kolanie, gadzimy mi
nie najpierw lewej, potem prawej ydki kolejno praw i lew d o
ni, a nastpnie doni i kciukiem energicznie ugniatamy yd ki od
kostki do kolana. wiczenie wykonujemy 5 razy.

61
 Siadamy na krzele z lekko rozstawionymi nogami. Palcami obu
doni masujemy kolejno uda od kolana do stawu biodrowego, naj
pierw delikatnie, a potem coraz gbiej i silniej. Nastpnie wyko
nujemy masa powierzchni uda i gbszy masa strony tylnej uda,
a na koniec taki sam masa poladka. Po masau uderzamy biodro
kantem doni, a na zakoczenie masujemy je delikatnie samymi
palcami. Wykonujemy 5 takich zabiegw na kadym biodrze.

Gimnastyka rk

wiczenie 1
Stajemy prosto, wycigamy rce przed siebie rwnolegle do p od
ogi, zaciskamy lekko donie w pici i piciokrotnie szybko w yko
nujemy ruchy kimi w gr i w d.

wiczenie 2
Podnosimy rce zgite w okciach do poziomu ramion, kicie d o
ni musz znajdowa si na poziomie stawu ramieniowego; palce
lekko zaciskamy. Kicie doni piciokrotnie podnosimy, tak samo
jak w wiczeniu poprzednim.

wiczenie 3
Podnosimy wycignite przed siebie rce rwnolegle do podogi
i rozstawiamy jak najszerzej palce doni. Piciokrotnie podnosimy
i opuszczamy donie, wykonujc gbokie ruchy stawami nadgarstka.

Te trzy wiczenia wzmacniaj kicie rk, polepszaj rucho

mo nadgarstkw, poprawiaj obieg krwi w miniach i d ro b
nych stawach nadgarstkw.
wiczenie 4
Stajemy prosto, nogi zczone razem, rce zgite w okciach pod
ktem prostym , donie zacinite, kciuki schowane. Z du si
wyrzucamy rce przed siebie, a nastpnie cofamy do pozycji w y j
ciowej. wiczenie wykonujemy 5 razy.

wiczenie 5
Pozycja wyjciowa jak w wiczeniu poprzednim, zacinite w pi
ci rce s opuszczone wzdu ciaa. Szybkim ruchem piciokrot
nie podnosimy pici do ramion i opuszczamy w d.

wiczenie 6
Stajemy prosto, nogi zczone, rce opuszczone swobodnie wzdu
ciaa. Podnosimy w gr praw rk, nie zginajc jej, trzymamy
przez chwil nad gow doni do przodu i opuszczamy. To samo
czynimy z lew rk. Koczymy wiczenie, podnoszc rwnoczenie
obie rce. Kady element wiczenia powtarzamy piciokrotnie.

wiczenie 7
Stajemy prosto, nogi zczone, rce wycignite wzdu ciaa,
donie zacinite, kciuk w rodku. W ykonujemy wdech, zatrzym u
jemy powietrze, opuszczamy gow, podbrdek przyciskamy do
doka podsercowego. Energicznie podnosimy i opuszczamy ra
miona (plecy proste, minie rk napite). Nastpnie prostujemy
gow, wykonujc jednoczenie wydech przez nos, i przyjmujemy
postaw wyjciow. wiczenie powtarzam y 5 razy.

Ostatnie cztery wiczenia wzmacniaj kicie, stawy okciowe

i ramieniowe, polepszaj obieg krwi w miniach przedramienia
' ramienia.

63
Masa rk
Dokadnie i gboko ugniatamy wszystkie drobne stawy pal
cw obu doni. Kciukiem i palcem wskazujcym jednej doni uj
mujemy mocno czubki kolejnych palcw drugiej doni i cigaj
cym ruchem silnie przyciskamy je do doni.
Kciuk jednej doni kadziemy na grzbiecie drugiej, a pozostae
palce na stronie wewntrznej i silnymi ruchami uciskajcymi ma
sujemy do piciokrotnie.
Doni gadzim y rk od przegubu do staw u barkowego, po
stronie zewntrznej i wewntrznej. Nastpnie obejm ujem y rk
w przegubie kciukiem oraz trzecim palcem i energicznie je uci
skamy z dou do gry. Pow tarzam y to piciokrotnie dla kadej
rki.

wiczenia usprawniajce gitko

krgosupa szyjnego

wiczenie 1
Stajemy wyprostowani, gowa uniesiona, stopy razem, rce zwi
saj swobodnie wzdu ciaa. Spokojnie i pynnie obracamy 3 - 4
razy gow w prawo, powracamy do pooenia wyjciowego, roz
luniajc minie szyi, nastpnie obracamy gow w lewo i p o
wracamy do pooenia wyjciowego.

wiczenie 2
Pozycja wyjciowa jak wyej. Staramy si piciokrotnie skrci
szyj najpierw w lewo, a nastpnie w prawo, trzym ajc przy tym
gow wyprostowan.
wiczenie 3
Podbrdek, szyj i gow wysuwamy do przodu, nastpnie co
famy podbrdek, szyj i gow jak najdalej do tyu. wiczenie
wykonujemy 5 razy.

wiczenie 4
Pochylamy gow piciokrotnie najpierw ku lewemu, a nastpnie
ku prawemu barkowi, starajc si dotkn barku uchem.

wiczenie 5
Rozluniamy minie szyi i twarzy, odchylamy gow do tyu
i staramy si pomasowa potylic doln cz karku. wiczenie
wykonujemy 5 razy.

wiczenie 6
Rozluniamy ramiona i staramy si wyciga szyj w gr, w y
konujc przy tym piciokrotnie ostrone ruchy gow w lewo
i w prawo.

UWAGA: w przypadku ostrych dolegliwoci krgw szyjnych nie

naley wykonywa powyszych wicze.

Masa gowy i szyi

Opuszkami palcw obu rk wykonujemy okrge ruchy od skroni
ku rodkowi czaszki. Po kilku delikatniejszych ruchach skr gowy
masujemy silniej, aby wzmc przypyw krwi do cebulek wosowych.
palce rk powinny jednoczenie naciska i rozciera skr.
Lekko odchylamy gow do tyu , ramiona rozluniamy i de-
kkatnie gadzim y boczne powierzchnie szyi, rozpoczynajc od

65
kocw szczki dolnej ku obojczykom. Podczas masau naley
oddycha rwno i spokojnie, nieprawidowe oddychanie bowiem
utrudnia odpyw krwi z mzgu i moe wywoa nieprzyjemne
sensacje. Nie naley te uciska zbyt mocno szyi, gdy mona
dozna zawrotu gowy.
Tyln powierzchni szyi w okolicy krgw szyjnych mona ma
sowa bardziej energicznie, stosujc ugniatanie i gbokie ga
skanie. Zawsze jednak rozpoczynamy masa od delikatnych ru
chw, a koczymy mikkim gadzeniem.
Masa ucha wykonujemy rwnoczenie kciukiem i palcem
wskazujcym: palcem wskazujcym rozcieramy dokadnie kady
fragm ent muszli usznej od strony wewntrznej, a kciukiem od
spodu muszli. Masa uszu powinien zawiera elementy rozciera
nia i ciskania.

wiczenia usprawniajce gitko

krgosupa piersiowego ldwiowego

wiczenie 1
Postawa wyprostowana, nogi w rozkroku, rce oparte na bio
drach. Wcigamy powietrze, a podczas wydechu nachylamy si
wolno do przodu, wcigajc jednoczenie brzuch; przy kolejnym
wdechu przyjm ujem y postaw wyprostowan. wiczenie pow ta
rzamy piciokrotnie.

wiczenie 2
Postawa wyprostowana, nogi w rozkroku. Podczas wydechu pochy
lamy si, skrcajc jednoczenie tuw w prawo, a podczas wdechu
powracamy do postawy wyprostowanej. Nastpnie podczas wyde-
 \

chu znw pochylamy si, skrcajc tuw w lewo I prostujemy si

podczas wdechu. wiczenie powtarzamy piciokrotnie.

wiczenie 3
Kadziemy si na plecach, rce ukadamy wzdu ciaa. Podnosimy
si piciokrotnie z pozycji lecej do pozycji siedzcej z rkami
wycignitymi do przodu, po czym ponownie przechodzimy do
pozycji lecej. Osoby, ktrym dokucza rwa kulszowa, powinny
rozpoczyna to wiczenie z nogami lekko ugitymi w kolanach,
a prostowa je dopiero w miar zmiany pozycji.

wiczenie 4
Postawa wyprostowana, nogi rozstawione, rce uniesione do
gry dom i do przodu, palce razem, oczy zamknite. Robimy
wdech, podczas wydechu rozluniamy minie i wycigamy si
do gry caym tuowiem , nie odrywajc pit od podogi. Wolno
powracamy do postawy wyjciowej. wiczenie powtarzam y pi
ciokrotnie.

Po wykonaniu ostatnich dwch wicze naley odpocz przez

kilka m inut w pozycji lecej.

Masa plecw i brzucha

Zacinitymi domi rozcieramy poziomymi ruchami okolice krgo
supa ldwiowego, a poczujemy przyjemne ciepo. Jeli istniej
Punkty bolesne, naley rozciera je wyjtkowo dokadnie, a do
ustpienia blu.
Przez minut ugniatamy intensywnie rk powierzchni je d
nego, a nastpnie drugiego ramienia. Przestrze midzy o p atka

67
mi rozcieramy energicznie grubym rcznikiem lub such szczotk
na dugim trzonku.
Doni zwinit w pi rozcieramy energicznie przez minut
powierzchni poladkw, a nastpnie rwnie energicznie ugnia
tam y i poklepujemy.
Masa brzucha rozpoczynamy od okrnego gadzenia pal
cami rki przestrzeni wok ppka (palce powinny muska po
wierzchni brzucha), a nastpnie gadzim y obiema dom i ca
powierzchni brzucha. W czasie masau naley oddycha g bo
ko i rytmicznie.

Zabiegi hydropatyczne
stosowane wleczeniu dolegliwoci
staww i krgosupa

W czci drugiej poradnika powiconej naturalnemu leczeniu

dolegliwoci krgosupa i staww, pod hasem Leczenie hydro
patyczne, napotka Czytelnik szczegowe plany kuracji z za
stosowaniem wody. W poniszym rozdziale zostay natom iast
omwione zasady leczenia wod i zabiegi, z jakim i zetknie si
Czytelnik w Czci drugiej.

Podstawowe zasady leczenia wod

Wod mona stosowa jedynie wtedy, gdy ciao, a zwaszcza nogi,
ma dostateczn ciepot. Jeli odczuwamy zimno, naley si naj
pierw rozgrza suchym zawijaniem lub suchym nacieraniem, inten
sywnym ruchem lub kpiel parow ng. Najwaciwsz por sto
sowania zabiegw s godziny poranne, zaraz po wstaniu z ka,
a jeli z jakich powodw nie moemy sobie na to pozwoli, rwnie
dobra bdzie inna pora dnia, pod warunkiem uwzgldnienia wyej
wymienionych zastrzee.
Pod adnym pozorem nie naley stosowa zabiegw bezpo
rednio przed posikiem i przed upywem 1 godziny po posiku.
Jeli pokj, w ktrym zamierzamy przeprowadzi zabieg, jest
wyzibiony, koniecznie naley go nagrza do tem peratury 1 8 -
20C.
Jeli jestemy nadmiernie pobudzeni, trzeba poczeka, a si
uspokoimy i zrelaksujemy (zwaszcza przed zastosowaniem za
biegw odcigajcych takich jak kpiel poowiczna, kpiel ng
czy kpiel parowa ng), gdy w przeciwnym razie zabieg nam
zaszkodzi, a ju na pewno nie wywoa oczekiwanego skutku.
Naley zadba o to, aby w czasie zabiegu i po jego zako
czeniu mie zawsze w zasigu rki wie wod do picia (jeeli
woda mineralna, to nie moe by gazowana). Wod lepiej pi
ykami ni w duej iloci naraz.
Po kadym zabiegu hydropatycznym trzeba koniecznie si
rozgrza. Najlepiej jeli bdziemy si intensywnie rusza (szybki
spacer po pokoju, gimnastyka), a jeli z jakiego powodu nie
jest to moliwe (np. obona choroba), naley rozgrza si w
ku: natrze ciao, przyoy term ofor z gorc wod i ciepo si
okry.
Aby ustrzec si przed zazibieniem, zwaszcza po przyjciu
gorcej kpieli, kpieli parowej, czy po usuniciu rozgrzewaj
cych i ciepych zawija lub okadw, musimy koniecznie za ka
dym razem ochadza nasze ciao, stosujc zimn wod w postaci

69
natryskw, pola lub rozciera. Naley podkreli, e we wszyst
kich przypadkach, kiedy stosujemy ciep wod (okady, kpie
le, natryski), po zakoczeniu zabiegu nale^ zastosowa polanie
zimn wod odpowiedniego miejsca ciaa lup wzi 1-2-sekun-
dowy zimny natrysk. \
Jeli stosowanie bardzo zimnej wody o tem peraturze 10-15C
nie wywouje oczekiwanej reakcji, jak jest wyrane rozgrzanie
caego ciaa, naley przez jaki czas stosowa wod zimn o te m
peraturze 16-18C.
Jeli przywyklim y ju do zimnej wody i cenimy sobie ten spo
sb leczenia, moemy stosowa do zabiegw wod chodniejsz
0 1-2 stopnie Celsjusza od wskazanej. I na odw rt, jeli jestemy
wychudzeni, sabi lub anemiczni, zastosujmy wod o 2 -3 stopnie
cieplejsz od wskazanej.
W arto pamita, e im zimniejsza woda, ktr stosujemy do
zabiegw (z w yjtkiem przeciwwskaza), tym szybciej nastpi
reakcja organizmu, pod warunkiem e jestemy silni fizycznie.
Kiedy zdecydujemy si na seri zabiegw hydropatycznych
w warunkach domowych, musimy zadba o to, aby mie zawsze
pod rk odpowiedni liczb przecierade, wenianych kocw,
przygotowa odpowiedniej szerokoci i dugoci kawaki ptna
1flaneli. Wszystkie tkaniny uywane do zabiegw musz by cz
sto prane, za ptno do kompresw powinno by prane po ka
dym zabiegu. Koce weniane naley czsto wietrzy.
Do czsto, zwaszcza podczas leczenia dolegliwoci prze
wlekych, oczekiwany skutek nie nastpuje szybko. Nie naley
si tym jednak sugerowa i nadal przeprowadza zabiegi w myl
nakrelonego planu. Wczeniej czy pniej oczekiwany skutek da
o sobie zna.

70
Temperatura wody uywanej do zabiegw

10-15C woda bardzo zimna

W yjtkowo mocno pobudza organizm.

16-18C woda zimna

Dziaa silnie na organizm.

19-22C woda umiarkowanie zimna

Pokrzepia organizm.

2 3-27 C woda chodna

Pobudza w sposb umiarkowany.

2 8 -3 1 C woda letnia
Pobudza nieznacznie.

3 2-35 C woda obojtna

Nie wywouje adnej reakcji organizmu, gdy jest zbliona do
ciepoty ciaa.

3 6 -3 8 C woda ciepa
Dziaa osabiajco na organizm.

3 9 -4 1 C woda gorca
Wzmacnia organizm.

4 2 -4 5 C woda bardzo gorca

W yjtkowo mocno pobudza organizm.

71
Rozcierania
Chory rozbiera si do naga. Osoba przeprowadzajca zabieg
owija go dokadnie w due, baweniane przecierado zamoczo
ne w wodzie i dokadnie wyte i natychmiast przystpuje do
rozcierania caego ciaa. Rozcieranie naley wykonywa tak d u
go, a chory poczuje wyrane ciepo w caym ciele. Nastpnie
przecierado naley usun, pola cae ciao chorego kilkoma
litram i wody o tem peraturze o 1-2C niszej ni woda uyta do
rozcierali. Ten dodatkow y zabieg wzmaga reakcj organizmu.
Chorego naley dokadnie w ytrze do sucha, ubra i jeli nie ma
przeciwwskaza, nakoni do piciominutowej, do intensywnej
gimnastyki, a si rozgrzeje.
Rozcieranie rozpoczynamy od uycia wody o tem peraturze
28-30C , obniajc j stopniowo w miar kolejnych zabiegw do
18C, a nawet poniej tej granicy.
Jeli chory jest osabiony, rozcierania przeprowadza si w
ku, poddajc im kolejne czci ciaa. Uywa si do tego namoczo
nej w wodzie rkawicy lub maego, dokadnie wytego rcznika.
Po zakoczeniu rozcierania trzeba chorego dokadnie wytrze
ogrzanym, suchym rcznikiem, a nastpnie ciepo okry.
Rozcierania stosuje si w przypadku przemczenia, we wszel
kiego rodzaju nerwicach, przy obnionej przemianie materii,
a take u chorych cierpicych na reumatyzm, ale tylko w okre
sach pomidzy nawrotami choroby.
Zabiegi mona przeprowadza codziennie, natomiast u cho
rych osabionych co drugi dzie. Zabieg nie powinien trw a d u
ej ni 3 -5 minut. Kompletny cykl leczniczy skada si z 2 0 -3 0
zabiegw.
Wane uwagi d o ty c z c e rozciera
Osoby, ktre nie mog sobie pozwoli na poranne rozcierania,
mog je przeprowadza wieczorem przed kolacj lub przed
pooeniem si spa.
Jeli wieczorne rozcierania powoduj rozdranienie, naley
z nich zrezygnowa i wykonywa je w cigu dnia.
U dzieci rozcierania najlepiej wykonywa wieczorem.
Nigdy nie wolno wykonywa rozcierania u osb, ktre skar
si, e jest im zimno. Takie osoby musz si najpierw rozgrza,
najlepiej za pomoc wicze gimnastycznych.
Rozcierania z uyciem letniej wody, wskazane dla osb o b
onie chorych lub osabionych, dziaaj podobnie jak kpiel,
gdy oczyszczaj skr, wpywaj na rwnomierny krwiobieg,
a wic dziaaj rozgrzewajco.
U osb nie przyzwyczajonych do tego rodzaju zabiegu nale
y poddawa rozcieraniu najpierw grn cz ciaa, potem
cz doln. Osoby wte i wraliwe na chd nie musz si
rozbiera do naga, lecz mog obnaa kolejno te czci ciaa,
ktre s poddawane rozcieraniu.
Osoby penokrwiste powinny rozpocz rozcieranie od ng, przy
kadajc jednoczenie zamoczony w chodnej wodzie rcznik
na ty czaszki, aby zapobiec napywowi krwi do gowy. Roz
poczcie zabiegu rozcierania od ng zapobiega przekrwieniu
mzgu, co mogoby nastpi, gdyby zabiegowi z uyciem zim
nej wody, podda najpierw grn cz ciaa.

Rozcieranie cakowite
poczone z rozcieraniem suchym
Przygotowa gruby rcznik do wycierania oraz duy rcznik lub
rkawice kpielowe fro tt do rozcierania; jednej rkawicy bdzie-

73
my uywa do rozcierania mokrego, drugiej za do pniejszego
rozcierania suchego.
Osoba korzystajca z zabiegu rozbiera si do naga i staje w po
zycji wyprostowanej, osoba za wykonujca zabieg moczy rkawic
w zimnej wodzie (18C), wyyma j bardziej lub mniej, zalenie od
budowy fizycznej i stanu zdrowia osoby poddajcej si zabiego
wi, i rozciera agodnymi, lecyzdecydowanymi ruchami kolejno cz
ci ciaa, poczynajc od st^p, ng, poprzez rce, klatk piersiow,
brzuch i plecy, a skra chorego si zarowi. Po zakoczonym
zabiegu wycieramy go do sucha i w tej samej co wyej kolejnoci
rozcieramy such rkawic lub suchym rcznikiem. Teraz chorego
mona ubra i zalenie od stanu zdrowia albo pooy go do ka,
albo pozwoli mu rozgrza si dziki zaywaniu ruchu.

Rozcieranie cakowite dla osb lecych

Na ku rozkadamy gruby, weniany koc, przykryw am y go prze
cieradem namoczonym w ciepej wodzie i bardziej lub mniej
wytym. Osoba poddawana zabiegowi rozbiera si do naga
i kadzie na przecieradle, w ktre zostaje dokadnie owinita.
Rozcieramy teraz ciao chorego delikatnym i energicznymi ru
chami, skupiajc si najpierw na nogach, a nastpnie, kolejno,
na pozostaych czciach ciaa. Po wykonaniu zabiegu o kryw a
my chorego duym rcznikiem kpielowym, wycieramy do sucha
i pozostawiamy w ku, aby si rozgrza.
Rozcieranie cakowite naley zawsze wykonywa w dobrze na
grzanym pokoju i czyni to szybko, aby chory si nie zazibi.

Rozcieranie ciaa czciowe

Rozcieranie poszczeglnych czci ciaa, zwaszcza w porae
niach rozmaitego pochodzenia, wykonujemy rcznikiem lub r
kawic kpielow z uyciem wody o tem peraturze nie wyszej
ni 20C. Jeli jednak ciao chorego jest chodne, rozcieramy je
najpierw such rkawic, a gdy si skra rozgrzeje, rozcieramy
zimn wod.
Wykonywany codziennie zabieg rozcierania czciowego sku
tecznie przywraca krenie w chorych czciach ciaa, co sprzyja
szybkiemu powrotowi do zdrowia.

Zawijania

Zawijania cakowite
Do zabiegw noszcych ogln nazw zawija nale: zawijania
cakowite (suche i mokre) i zawijania miejscowe.
Zawijanie cakowite polega na tym , e obnaony chory kadzie
si na ku zasanym grubym , wenianym kocem i uoonym na
nim bawenianym przecieradle. Przecierado naley uprzednio
dobrze zmoczy w wodzie o tem peraturze 25-30C i mocno w y
, aby byo tylko wilgotne. Osoba przeprowadzajca zabieg za
wija chorego w wilgotne przecierado, czynic to tak ciasno, aby
w miar moliwoci zapobiec dostpowi powietrza. Przecierado
musi mie odpowiedni dugo i szeroko; najlepiej jeli ma
wym iary 2 x 2 metry, gdy wwczas mona je atw o podwin,
zwaszcza pod stopy, i owija nim szczelnie chorego.
Zabieg zawijania cakowitego jest szczeglnie wskazany w do
legliwociach przewlekych, kiedy w organizmie chorego nast
pi zastj produktw przemiany materii. Poniewa jest to zabieg
do silnie dziaajcy na organizm, naley stosowa go ostronie.
Jeli chory nie jest jeszcze zahartowany, a wic nie przyzwycza
jony do rozciera i kpieli, jeli jest z natury nerwowy, osabio

75
ny lub cierpi na dolegliwoci serca, nigdy nie naley zaczyna
leczenia od zawija cakowitych. Taki chory poddany zabiegowi
zawijania cakowitego nie bdzie si mg rozgrza i dostanie
dreszczy, a skutek zabiegu bdzie odw rotny od oczekiwanego.
Istota zawija cakowitych sprowadza si do tego, e chory
odczuwa chd jedynie przez chwil, nastpnie za ciepa para
wodna ot/ula cae ciao chorego.
Dziajnie zawijania cakowitego na chory organizm ma w za
sadzie charakter dwufazowy. W trakcie pierwszej fazy, ktra trw a
10-15 rrjinut, rozgrzewa i dziaa przeciwgorczkowo. Stosowanie
pierwszej fazy zawijania wskazane jest dla chorych gorczkuj
cych i osb osabionych.
Faza druga, trwajca 3 0 -4 0 minut, ma dziaanie kojce.
Wikszo chorych zaczyna wwczas drzema, a nawet zapada
w gboki sen. Trwajcy 3 0 -4 0 m inut zabieg zawijania cakow ite
go dziaa szczeglnie dodatnio na chorych pobudliwych, cierpi
cych na pocztkowe stadia nadcinienia ttniczego, skarcych
si na bezsenno. Jeli zabieg zostanie przeduony ponad 40
m inut (4 0 -6 0 minut), wwczas wystpi obfite poty. Ta wanie
trzecia faza jest szczeglnie wskazana dla osb cierpicych na
otuszczenie i dn (podagr) i stosowana jest w celu odtrucia
organizmu z zalegajcych resztek przemiany materii.
Po zakoczeniu zabiegu chory musi by w y ta rty do sucha
i pozostawiony w ku, aby si rozgrza, gdyby za skary si,
e jest mu zimno, mona mu uoy w nogach, owinite w bardzo
grube rczniki, butelki lub term ofor z gorc wod.
Peny cykl leczenia obejmuje 15-20 zabiegw stosowanych
codziennie lub co drugi dzie.
Jeli z jakichkolwiek powodw chory nie znosi mokrych zawija
cakowitych, mona stosowa suche zawijania cakowite, przeprowa

76
dzane w taki sam sposb jak zawijania mokre, z t jedynie rnic,
e przecierada nie moczy si w wodzie. Zawijanie cakowite suche
nie powinno trwa duej ni 3 0 -6 0 minut. Zabieg dziaa kojco
w pierwszej fazie (do 30 minut), w drugiej za wywouje poty.

Wane uwagi d o ty c z c e
zawija cakowitych
Zanim przystpim y do zabiegu, musimy zawczasu przygoto
wa wszystkie potrzebne rzeczy.
Przecierado suce do zawijania naley przymierzy.
Do namoczenia przecierada naley przygotowa wod o
1-2C cieplejsz ni zalecana. Przecierado powinno by do
brze wyte.
Zawijanie naley przeprowadza moliwie jak najszybciej.
Przecierado powinno cile przylega do ciaa, nie krpowa
jednak klatki piersiowej i rk chorego. W trakcie wykonywa
nia zawijania chory powinien gboko oddycha, dziki czemu
przecierado bdzie go mniej krpowa.
M okre przecierado naley zawsze zawija do gry, a nie
podwija pod pity chorego.
Jeli zabieg zawijania cakowitego stosujemy u dziecka, ktre
zaczyna kaprysi lub, co gorsza, krzycze, naley je uspokoi,
a kiedy to si nie uda, zastosowa zawijanie suche.
Zawijania cakowitego nie wolno stosowa na zzibnite ciao.
Najpierw naley je rozgrza gorc kpiel lub rozcieraniem,
a dopiero potem zastosowa zawijanie. Trzeba by zawsze
przygotowanym na to, e czasem podczas zabiegu zawijania
trzeba choremu rozgrza dodatkowo nogi, ochadzajc rw
noczenie klatk piersiow lub gow.

77
 Kiedy chory zosta ju zawinity w przecierado i koc, mona
go dodatkowo okry 1-2 kocami.
Jeli chory w cigu 2 0 -2 5 m inut od zawinicia go, z jakich
powodw nie moe rozgrza ng, trzeba mu je rozwin
z koca i przecierada, rozetrze mocno suchym rcznikiem,
a skra si zaczerwieni, a nastpnie ponownie zawin w w il
gotne przecierado i koc. Mona te w nogach chorego uoy
term ofor z gorc wod, owinity w wilgotny rcznik. Jeli
nie mamy gumowego term ofora uywamy butelek (najlepiej
cztery). Nalewamy do nich gorcej wody i korkujemy. Jedn
butelk ukadamy w poprzek stp, po jednej wzdu ydek,
czwart za umieszczamy pod kolanami. Butelki musz si
znale midzy wilgotnym przecieradem a kocem. Gdyby
chory skary si, e butelki s zbyt gorce, naley je owin
w suche, grube rczniki.
Jeli do rozgrzania chorego uywamy gumowego term ofora,
przykadam y go moliwie cile do stp chorego.
Jeli zawijanie cakowite zostao poprzedzone kpiel parow
lub kpiel parow ng, chorego nie naley ogrzewa d od a t
kowo term oforem lub butelkami z wod.
Jeli stan chorego wymaga szczeglnego dziaania wody na
szyj, klatk piersiow lub brzuch, zalenie od sytuacji, a wic
dziaania rozgrzewajcego lub chodzcego, wwczas naley
zastosowa dodatkowe okady, czyli trzy-, czterokrotnie zoo
ne odpowiedniej wielkoci kawaki ptna namoczone w chod
nej wodzie. Jeli chcemy wywoa dziaanie chodzce, ptno
wyymamy niezbyt mocno, jeli za zamierzamy wywoa dzia
anie rozgrzewajce, ptno wyymamy mocniej.
Kiedy chory zacznie si poci, podajemy mu czsto do picia
wie, niegazowan wod mineraln z dodatkiem wieego
 soku z cytryny. Jeli chory poci si obficie, przecieramy mu
czsto gow i tw arz rcznikiem namoczonym w chodnej w o
dzie.
Osoby odczuwajce niepohamowany wstrt do zimnej wody,
a take dzieci, zawijamy w przecierada zamoczone w let
niej wodzie lub te stosujemy rozcieranie cakowite rcznikiem
namoczonym w chodnej wodzie, a dopiero potem, kiedy si
rozgrzej, stosujemy zawijanie cakowite w przecierado na
moczone w wodzie o 2 -3 stopnie chodniejszej. W ostatecz
noci mona zawin cae ciao w cienk gaz, aby nie musiao
si od razu styka z m okrym przecieradem.
Po kadym zawijaniu rozgrzewajcym chory powinien by
poddany kilkuminutowej ciepej kpieli, chodnemu rozciera
niu lub obmyciu caego ciaa.
Jeli chory poddawany zabiegowi zawijania cakowitego ma
wyranie obnion ciepot ciaa, naley przecierado wy
sabiej, zawin chorego od razu w dwa wilgotne przecie
rada i pozostawi je tak dugo, a ciepota ciaa zacznie si
podnosi.
Jeli chory, mimo stosowania zawija cakowitych w wersji
rozgrzewajcej, nie moe si rozgrza, wskazuje to na due
osabienie. W takim przypadku zawija cakowitych naley
zaprzesta, do czasu a chory nabierze si.
Zawijania cakowitego nie naley stosowa u osb anemicz
nych, szczupych i skonnych do zazibie. Jeli jednak za
bieg ten jest konieczny, naley chorego zawinitego w w ilgot
ne przecierado dodatkowo szybko zawin w grube, suche
przecierado i dopiero w koc. Pozwala to na szybkie rozgrza
nie ciaa i powoduje obfite poty. Mona jeszcze chorego obo
y butelkami z gorc wod lub termoforami.

79
 Jeli chory ma podwyszon tem peratur, zabieg zawijania
cakowitego trw a zwykle od 1,5 do 2 godzin, cho u osb
cierpicych na dolegliwoci przewleke mona zabieg nawet
przeduy do 3 godzin. W przypadku osb pobudliwych ner
wowo zabieg nie powinien trwa duej ni godzin.
Osoby pobudliwe i jednoczenie gorczkujce powinny by
poddawane zabiegowi trwajcemu najwyej 3 0 - 4 5 minut.
Po kadym zabiegu zawijania naley pra przecierada, a od
czasu do czasu wygotowa. Koce naley wysuszy.

Zawijanie krtkie
Ten ty p zawijania usuwa przekrwienia, odcigajc krew, co sprzy
ja usuniciu szkodliwych produktw przemiany materii.
Zawijanie krtkie stosuje si na czci ciaa od pach w d a
do kolan. Zmieniamy je zwykle co 1-2 godziny i stosujemy nie
czciej ni co drugi dzie. Jest ono przeznaczone gwnie dla
osb otyych.
Do zawijania krtkiego przystpujemy w ten sposb, e roz
kadamy na ku gruby, weniany koc, a na nim kadziem y od
powiedniej wielkoci zamoczony w zimnej wodzie i do mocno
w yty kawaek grubego ptna. Zalenie od potrzeb, m okry ka
waek ptna moemy zoy dwukrotnie, ale nie wicej. Rozmiar
ptna przeznaczonego do krtkiego zawijania naley tak do
bra, aby mona nim byo wygodnie owin ciao chorego. Chory
kadzie si na wilgotne ptno, my za owijamy go nim szczelnie,
nastpnie zawijamy go w koc, a z wierzchu przykryw am y wenia
n kodr, obciskajc j dokadnie wok ciaa.
Osobom osabionym robim y zawijanie krtkie, stosujc do za
moczenia ptna ciep wod, w yw ar z siana lub te dodajem y do
wody ocet winny lub owocowy (1 yka octu na szklank wody).

80
 Zamiast grubego ptna do zawijania krtkiego mona uy
surowego jedwabiu, gdy ten cilej przylega do ciaa i duej
trzym a wilgo.

Zawijanie dolne
Zawijanie dolne stosuje si na czci ciaa od pach w d a do stp.
Dziaanie tej odm iany zawijania jest podobne do dziaania za
wijania krtkiego, zalecane jednak przede wszystkim we wszel
kich stwardnieniach y ng i miednicy.
Przy wykonywaniu zawijania dolnego naley zwrci uwag,
aby uyte do zabiegu przecierado przylegao bardzo szczelnie
do ciaa, gdy inaczej nie osigniemy zamierzonego skutku.
Jeli zamierzamy zwikszy dziaanie zawijania dolnego, mo
emy zamiast wody chodnej uy wody ciepej lub ciepego wy
waru z siana. Taka odmiana wskazana jest szczeglnie w dolegli
wociach kurczowych dolnej czci brzucha.

rs

Okady (kompresy)
O kady stosuje si przede wszystkim przy wszelkiego rodzaju
stanach zapalnych, blach lub ranach; stosuje si je take ww
czas, kiedy nie mamy warunkw pozwalajcych na przyjcie k
pieli albo ze wzgldu na stan chorego.
O kady dzielimy na trzy grupy:
okady chodzce,
okady rozgrzewajce,
okady ciepe.

O KADY CHODZCE dziaaj podobnie jak zimna kpiel. Sto

suje si je w stanach zapalnych skry, zapaleniach tkanki pod

81
skrnej, tkanki cznej lub okostnej, w zapaleniach y lub naczy
limfatycznych, odmroeniach, stuczeniach, ukszeniach przez
owady, oparzeniach. We wszystkich takich przypadkach uywa
my wody bardzo zimnej lub dodatkowo schodzonej w lodwce.

O KADY ROZGRZEWAJCE maj dziaanie czterofazowe.

W fazie pierwszej okad rozgrzewajcy chodzi ciao, w fazie
drugiej je rozgrzewa, w fazie trzeciej dziaa jak kpiel parowa,
w ostatniej za fazie, kiedy ju wysech, dziaa jak okad ciepy.
O kady rozgrzewajce reguluj krenie krwi, rozkurczaj w k
na i naczynia, a take koj ble rnego pochodzenia. W m o
mencie zmiany okadu obserwuje si skutek podobny ja k przy
uyciu zimnego natrysku lub zimnej kpieli po kpieli ciepej.
W niektrych przypadkach, okadw rozgrzewajcych uy
wic mona zamiast okadw chodzcych, na przykad w a
godniejszych postaciach miejscowych stanw zapalnych lub te
zastosowa je dopiero po osabieniu stanu zapalnego okadam i
chodzcymi albo zamiast okadw ciepych, kiedy nie dysponu
jem y ciep wod, okad za jest niezwocznie potrzebny.
Miejsca, na ktre najczciej nakada si okady rozgrzewa
jce, to klatka piersiowa i brzuch, a stosuje si je w przypadku
nadmiernego bicia serca, bolesnych dolegliwoci je lit, a take
w silnych nerwoblach.

UWAGA: okadw rozgrzewajcych nie naley stosowa w b

lach gocowych.

O K ADY CIEPE naley stosowa przy blach wywoanych

niedokrwieniem, blach staww, kolkach, zanieczyszczonych ra
nach, wrzodach.

82
 Do okadw ciepych mona uy wody o temperaturze 2 8 -
31C lub wody gorcej o tem peraturze 39-41 C. W ybr zaley
od tego, jak tem peratur wody chory wybierze.
O kady ciepe i gorce zmniejszaj lub usuwaj ble, a take
stany kurczowe. Ten ty p okadw stosuje si we wszelkich dole
gliwociach je lit poczonych z blami, przy kolce jelitowej doku
czajcej zwykle osobom cierpicym na dn (podagr), przy za
burzeniach trawienia w odku, w uporczywych zaparciach, przy
nadmiernym tworzeniu si gazw w jelitach, kurczach odka
i pcherza moczowego, rozpierajcych blach odka i jelit, we
wszelkich blach na tle nerwowym.
Jeli okady gorce nie pomog, co zdarza si rzadko, naley za
stosowa bardzo ciepe lub gorce kpiele cakowite lub poowiczne.

Okad na klatk piersiow i brzuch

Duy kawaek grubego ptna zoy wzdu trzykrotnie lub sze
ciokrotnie, ta k aby p okryw a klatk piersiow i brzuch a po
szyj. Szeroko uytego ptna winna by taka, aby jego brzegi
swobodnie zwisay.
Taki kawaek ptna zanurzamy w chodnej wodzie (23-27C),
do mocno wyymamy, ukadamy na rozoonym na ku
wenianym kocu. Chorego kadziemy na rozpostartym okadzie
i kocu, zawijamy dokadnie najpierw okadem, nastpnie kocem
i okryw am y chorego dodatkowym wenianym kocem, podwijajc
dokadnie, zwaszcza w nogach. Inaczej mwic, chory powinien
by ow inity okadem i kocem jak mumia.
O kad pozostawiamy na 3 0 -6 0 minut.
Po zakoczeniu zabiegu usuwamy koce i ptno i chory albo
si ubiera, i rozgrzewa w ruchu, albo, jeli jest osabiony, pozo
staje w ku.

83
Okad na plecy
Ptno przeznaczone na okad powinno mie po zoeniu tak
szeroko, aby sigao tylko brzegw plecw, dugo tak za,
aby okad obejmowa pas od dolnej czci ldwi po krgi szyjne.
O kad na plecy jest zalecany w blach krgosupa (lumbago),
lecz dziaa take skutecznie w zastojach krwi i uporczywie p od
wyszonej ciepocie ciaa.
Okad naley czsto zmienia, aby si nie nagrza zbyt mocno.
W przypadkach przewlekych okad na plecy mona stosowa na
zmian z okadem na klatk piersiow.
Woda do okadu powinna by chodna.

Okady dodatkowe
O kady dodatkowe w odmianach: chodzcej, kojcej lub rozgrze
wajcej - stosujemy na brzuch, klatk piersiow, okolice serca,
puc, wtroby, odka, w trakcie zawija cakowitych, czcio
wych i kpieli parowych.
Do wykonania okadw potrzebne s grube rczniki rnej
wielkoci, a take lniane lub baweniane czyste ciereczki. Ptno
przeznaczone do okadw moczymy w chodnej wodzie (1 9 -
22C), skadamy 4 - 6 razy i nakadamy na w ybran cz ciaa.
Jeli okad zamierzamy pooy na cz ciaa za kryt na przy
kad zawijaniem cakowitym lub zawijaniem czciowym, ww
czas okad umieszczamy na ostatniej warstwie zawijania i czsto
zmieniamy.
Jeli chcemy, aby okad w yw iera dziaanie chodzce lub ko
jce, wwczas skadamy wilgotne ptno od czterech do omiu
razy i wyym am y je sabiej, jeli za zamierzamy wywoa dziaa
nie rozgrzewajce, wwczas skadamy wilgotne ptno od dwch
do czterech razy i wyym am y je bardzo mocno.

84
 Okady chodzce i kojce nakadamy zawsze pod rnego rodza
ju zawijania, natomiast okady rozgrzewajce stosujemy bezpored
nio na wybran cz ciaa, nie przykrywamy ich i czsto zmieniamy.
O kady chodzce i kojce stosujemy w zapaleniach puc, w
troby, serca, migdakw, garda, a take w stanach zapalnych
innych narzdw lub czci ciaa.
O kady rozgrzewajce stosujemy w dolegliwociach przewle
kych, stwardnieniach tkanki, dokuczliwych bliznach powstaych
na tle reumatycznym i artretycznym .

Kpiele
Kpiele lecznicze mog by cakowite lub czciowe: w wodzie
zanurza si cae ciao lub jak cz ciaa (nog, rk i tak da
lej). Kpiele rni si take pod wzgldem tem peratury wody
- mog by zimne (temperatura wody poniej 20C), chodne
(20-33C ), ciepe (36-38C ), gorce (powyej 40C). W no
woczesnej hydroterapii stosuje si te kpiele z dodatkiem zi
i olejkw eterycznych na wzr hydroterapii stosowanej w staro
ytnej Grecji.

Kpiel cakowita
Kpiel cakowita ciepa
Ten rodzaj kpieli wskazany jest zarwno dla osb zdrowych,
jak i chorych, ale dziaanie ciepej wody jest w obu przypadkach
rne. W pierwszym przypadku ciepa kpiel ma znaczenie hi
gieniczne i tylko w niewielkim stopniu zdrowotne. W drugim -
umierza gorczk, koi bl, reguluje czynnoci skry, poprawia
krenie krwi, przypiesza gojenie si ran i przemian materii,
likwiduje kurcze, odpra, uatwia zapadnicie w gboki sen.

85
 Kpiel cakow it ciep pow inno si przeprow adzi w w an
nie na ty le gbokiej, aby mona si byo zanurzy po szyj.
Tem peratura wody nie powinna przekracza 38C. Dla osb
starszych i sabych mona podnie te m p e ra tu r wody, lecz
nie wicej ni o 2C. Kpiel ciepa nie powinna trw a duej ni
15 m inut.

UWAGA: osoby cierpice na serce nie powinny przebywa w ta

kiej kpieli duej ni 10 minut.

Po zakoczeniu ciepej kpieli naley wzi chodny lub, jeli kto

woli, zimny natrysk. Nie naley wyciera ciaa rcznikiem, lecz
naoy gruby paszcz kpielowy i spacerowa po pokoju ta k d u
go, a ciao dobrze wyschnie. Jeli zamoczylimy wosy, naley je
koniecznie wytrze do sucha grubym rcznikiem.
Osoby zdrowe mog bra ciep kpiel codziennie, chore za
co drugi dzie. Wskazane jest, aby po przyjciu ciepej kpieli
i wysuszeniu ciaa w ruchu, pooy si do ka i zasn.

Kpiel cakowita zimna

Z takiej kpieli mona korzysta pod warunkiem, e ciao jest
rozgrzane, czyli inaczej mwic - jest nam ciepo. Czowiek zd ro
wy moe przyjmowa tak kpiel bez adnego ryzyka, nawet
jeli jest spocony. Jednake ten rodzaj kpieli nie jest wskazany
dla osb zzibnitych, wraliwych na chd, zwaszcza skar
cych si na uczucie zimna w nogach, jeli si przedtem dobrze
nie rozgrzej. Osoby sabe i/lub przewlekle chore musz si naj
pierw zahartowa, stosujc polewanie cakowite lub rozcieranie
przynajmniej przez dwa miesice, a dopiero potem mog korzy
sta z dobrodziejstwa kpieli cakowitych zimnych. Osoby ciko
chore musz zrezygnowa z tego rodzaju kpieli i zadowoli si
zabiegiem, zwanym rozcieraniem m okrym.
Kpiel zimna nie powinna trwa duej ni 5 sekund.

Kpiel poowiczna
Kpiel poowiczna chodna
W kpieli poowicznej zanurza si ciao do poowy (woda w wan
nie siga do ppka).
Ten rodzaj kpieli ma szczeglne zastosowanie przy dolegli
wociach: systemu trawiennego, kobiecych, gruczou krokowego,
zwizanych z hem oroidam i oraz przy uderzeniach krwi do gowy.
Skutki lecznicze takich kpieli s od razu widoczne i utrwalaj si
na dugo.
Woda uyta do zabiegu powinna by chodna lub letnia, a k
piel nie moe trwa duej ni 5 -1 5 minut (zalenie od tem pera
tu ry uytej wody).
Kpiele poowiczne nie s jednak wskazane dla kobiet przed
wystpieniem krwawie miesicznych, w ich trakcie i tu po ich
ustaniu. Jednake kobiety, ktre przed wystpieniem miesiczki
cierpi na stany kurczowe, mog z powodzeniem z takiej kpieli
korzysta dwa razy dziennie (rano i po poudniu), poczynajc
od momentu pojawienia si kurczy. Kiedy kurcze i ble ustpi
i rozpocznie si krwawienie, kpieli naley zaprzesta. W oma
wianym przypadku kpiel nie powinna trwa duej ni 15 minut,
a tem peratura wody nie powinna przekracza 28-30C.

Kpiel poowiczna z rozcieraniem

Ten rodzaj kpieli jest szczeglnie skuteczny, jeli trzeba moc
no pobudzi narzdy trawienne, zwaszcza jelita, a take nerki.
Codziennie stosowane kpiele poowiczne z rozcieraniem popra

87
wiaj trawienie, a dziaajc na nerki - przypieszaj ich oczysz
czenie z nagromadzonych produktw przemiany materii. W arto
wiedzie, e pierwszym objawem, sygnalizujcym nagromadze
nie si w naszym organizmie pozostaoci po niezbyt intensywnej
przemianie materii, s zaburzenia rwnomiernej ciepoty ciaa
(na przykad rozpalona gowa i jednoczenie zimne nogi) i tow a
rzyszca temu nadmierna sucho i chd skry, gdy tymczasem
zdrowa skra powinna by zawsze wilgotna i ciepa. Dziki kpieli
poowicznej z rozcieraniem chory wcale nie odczuwa chodu, lecz
przyjemne ciepo. Im zimniejsza woda uyta do zabiegu, tym sil
niejsze bdzie jej dziaanie na organizm. Nie powinno si jednak
uywa wody zimniejszej ni taka, ktrej tem peratura mierzona
okciem nie wywouje nieprzyjemnych odczu. Najbardziej wska
zana tem peratura wody wynosi 18-20C. Woda mikka dziaa
skuteczniej ni woda twarda.
Czas przebywania w kpieli jest uzaleniony od wieku i si cho
rego i trw a zwykle od 6 -1 0 sekund. Po kpieli chory nie powinien
si wyciera, tylko pooy si w grubym paszczu kpielowym do
ka lub te rozgrzewa si wiczeniami gimnastycznymi albo
szybkim marszem po pokoju. Podczas kpieli chory powinien
do mocno naciera szorstk rkawic kpielow klatk pier
siow i powierzchni brzucha. Jeli biorcemu kpiel kto pom a
ga, powinien mu rozetrze rkawic energicznymi ruchami, plecy
w kierunku od czci ldwiowej krgosupa ku barkom i szyi.
Kpiel poowiczn z rozcieraniem mona przyjmowa co drugi
dzie. Cay cykl leczenia obejmuje 2 5 -3 0 zabiegw.

Kpiel poowiczna ciepa

Kpiel tak stosuje si w celu ukojenia blu i stanw kurczo
wych (na przykad w okresie poprzedzajcym krw aw ienia m ie

88
siczne, w przypadku kurczw pcherza moczowego, blu o
dka i jelit).
Temperatura w ody nie powinna przekracza 38C; cho
ry moe j sobie dobra wedug upodobania. Kpiel powinna
trw a 10-15 m inut. Jeli kpiel trw a duej ni 20 minut, nale
y dolewa gorcej wody. Po zakoczeniu kpieli naley wzi
chodny natrysk lub rozetrze ciao gbk zanurzon w chodnej
wodzie. Dalej postpowa tak, jak w kpieli poowicznej z roz
cieraniem. Jeli podczas kpieli chory poczuje przypyw krwi
do gowy, powinien j owin sporym kawakiem ptna nam o
czonego w chodnej wodzie. Najlepiej jeli od razu, na pocztku
kpieli owiniemy gow m okrym ptnem i bdziemy je zmienia
w trakcie zabiegu.
Kpiele poowiczne ciepe mona stosowa 1-2 razy dziennie,
zalenie od potrzeby. Cay cykl leczniczy wynosi 2 0 -2 5 kpieli.

Kpiel poowiczna zimna

Jest to zabieg wywierajcy silny w pyw na narzdy dolnej czci
brzucha (jelita, wyrostek robaczkowy, wtroba, ledziona, kobie
ce narzdy pciowe, pcherz i drogi moczowe). Poniewa opisy
wana kpiel reguluje krwiobieg w dolnej czci brzucha, stosuje
si j take w krwotokach, anemii, przy niewaciwym trawieniu,
nieregularnych wyprnieniach, a take pomaga przy nadmiernej
wraliwoci na raptowne zmiany tem peratury powietrza, bezsen
noci i nadpobudliwoci nerwowej.
Kpiel poowiczna zimna wywiera najwikszy skutek, kiedy
stosuje si j rano zaraz po przebudzeniu, pod warunkiem, e
ciao chorego jest dobrze rozgrzane. Peny cykl leczenia wynosi
2 5 -3 0 kpieli. Po dwutygodniowej przerwie cykl mona p ow t
rzy. Kpiel powinna trwa nie duej ni 2 -4 sekundy.

89
Kpiele parowe
Kpiele parowe cakowite i czciowe wspaniale zabezpieczaj
przed rozwojem wielu dolegliwoci, zwaszcza powstajcych na
tle zazibienia. Jeli zaledwie podejrzewamy, e co z nami nie
w porzdku, e szykuje nam si zazibienie, wwczas nie naley
czeka na to, co z tego wyniknie, lecz przy pierwszej okazji za
stosowa kpiel parow ng lub kpiel parow caego ciaa (przy
dostpie do sauny). Kpiel parowa wywouje szybkie poty i regu
luje krenie krwi, co zdecydowanie hamuje rozwj dolegliwoci.
Zazwyczaj po kpieli parowej cakowitej lub czciowej wystpuje
na caym ciele lub na jego fragmentach (gwnie plecy, poladki)
ropna wysypka, ktrej nie naley si obawia, gdy jest ona o b
jawem naturalnego oczyszczania si organizmu.

J a k i kiedy stosow a kpiele parowe

Przy podwyszonej temperaturze ciaa korzystanie z kpieli pa
rowych jest w zasadzie szkodliwe. Nie powinny z nich take
korzysta osoby cierpice na serce i zaburzenia pracy puc.
Osoby anemiczne, ktre cierpi na zaburzenia nerwowe,
a take na stany kurczowe - nie mog korzysta z kpieli pa
rowych, gdy takie kpiele nale do zabiegw silnie dziaaj
cych, wywoujcych osabienie chorego ju organizmu.
Przy podwyszonej tem peraturze ciaa najczciej zibn nogi
i rce i wanie w tedy naley je jak najszybciej rozgrza stosu
jc kpiele parowe rk lub ng. Kpieli naley zaprzesta, gdy
tylko nastpi zdecydowane rozgrzanie, gdy nadm iar ciepa
wzmoe i tak ju wysok ciepot ciaa.
Kpiel parowa powinna trw a tylko ta k dugo, jak dugo
osoba przyjm ujca ta k kpiel czuje si w niej dobrze. Gdy
ty lk o pojawi si niemie wraenia, takie ja k ucisk w klat-
 ce piersiowej, ttnienie w gowie, kpiel naley natychm iast
przerwa.
Po kpieli parowej naley koniecznie wzi chodny natrysk,
k t ry nie powinien trwa duej ni 1-2 sekundy. Dziecko
mona szybko natrze gbk namoczon w chodnej wodzie,
w ytrze do sucha grubym rcznikiem i ubra, aby si rozgrza
o w ruchu, jednak nie wolno wypuszcza go na powietrze.
Osobom dorosym mona zamiast krtkotrwaego natrysku
po kpieli parowej zrobi zawijanie cakowite. Ten wanie
sposb leczenia: kpiel parowa i nastpujce po niej zawija
nie, jest wskazany w rnych dolegliwociach przewlekych,
jak reumatyzm, artretyzm , podagra (dna), zaburzenia prze
miany materii, objawiajcych si na skrze w postaci rnych
w ypryskw i owrzodze, a take w leczeniu otyoci.

Kpiel parowa gowy

Napeni misk 3 -5 litram i wrzcej wody, nakry odpowiedniej
wielkoci pokryw k i umieci na maym stoeczku, a obok usta
wi wygodne krzeso. Osoba przyjmujca kpiel parow g o
wy siada na krzele, okrywa si moliwie najszczelniej grubym
kocem, usuwa pokrywk z miski i wdycha par przez usta, na
tom iast wydycha przez nos. Poniewa gorc par wodn le
znosz niektre osoby, gdy wysusza luzwki ukadu oddecho
wego, w arto doda do wrztku w misce 2 stoowe yki kwiatu
lipowego, tak sam ilo lici babki szerokolistnej lub mieszank
w rwnych czciach tych dwch zi. Dziki dodatkowi zi oso
by wraliwe bd m ogy spokojnie korzysta z tego zabiegu.
Kpiel parowa gowy nie powinna trwa duej ni 10-12 mi
nut, po niej za naley koniecznie obmy cae ciao chodn wod
lub przyj krtki, chodny natrysk.

91
 Kpiel parowa gowy jest wyjtkowo skuteczna w przezibie
niowych blach gowy, migrenach, zapaleniach oskrzeli i wszel
kich dolegliwociach drg oddechowych wywodzcych si z prze
zibienia.

UWAGA! Osoby cierpice na ropne dolegliwoci oczu, a take

osoby wraliwe na raptowne zmiany tem peratury, powinny za
raz po przyjciu kpieli parowej gowy wzi kpiel parow ng
z dodatkiem soli i popiou drzewnego, ktra nie powinna trwa
duej ni 15 m inut (patrz: Kpiel parowa ng).

Kpiel parowa ng
Do przeprowadzenia kpieli parowej ng w warunkach dom o
wych najlepiej nadaje si emaliowane wiadro o pojemnoci 10
litrw. Napeniamy je wrztkiem i nakrywam y drewnian kratk
lub drewnian pokryw z duymi wywierconym i otw oram i, sta
wiamy na kratce lub pokryw ie obnaone nogi i okryw am y wiadro
i nogi grubym wenianym kocem, aby para nie moga si ulatnia.
Kpiel parowa ng moe trwa 15-20 minut.
Jeli zamierzamy za pomoc takiego zabiegu wywoa poty
caego ciaa, naley przeduy kpiel parow nawet do 3 0 -4 5
m inut. Oczywicie trzeba wwczas kilkakrotnie dolewa wrzcej
w ody do wiadra lub j wymienia. Po kpieli parowej ng naley
zastosowa rozcieranie ng i caego ciaa albo te zawijanie ca
kowite, co spowoduje, e chory nadal bdzie si poci. Osoby,
ktre szybko si rozgrzewaj, powinny w czasie kpieli parowej
ng pi chodn wod, a w razie potrzeby przykada na gow
(zwaszcza ysi) rcznik namoczony w zimnej wodzie.
Kpiel parowa ng jest szczeglnie wskazana dla osb cier
picych na reumatyzm, dn (podagr), artretyzm , zaburzenia

92
przemiany materii (osoby otyte), przewleke dolegliwoci garda,
nosa i oskrzeli.
Kpieli parowej ng powinny unika kobiety w czasie men
struacji, osoby cierpice na ylaki, zapalenie y, chorzy w za
awansowanym stadium choroby nadcinieniowej.
Kpieli parowej ng nie naley przyjmowa czciej ni dwa
razy w tygodniu, najlepiej wieczorem, przed spoczynkiem.

Kpiel parowa rk
W przypadku kpieli parowej rk chodzi o dziaanie pary na
nadgarstki lub na okcie. Zabieg przeprowadzamy w ten spo
sb, e przed napenieniem wiadra wrzc wod, stawiamy je na
podstawce takiej wysokoci, aby siedzc na krzele mona byo
oprze wygodnie rce na drewnianej kratce lub drewnianej po
dziurkowanej pokrywie. Dla wikszej skutecznoci kpieli naley
owin chorego wenianym kocem, kt ry trzeba dokadnie uoy
i upi wok ciaa.
Kpiel parowa rk nie powinna trwa duej ni 2 0 -3 0 minut,
po niej za zawsze trzeba rozetrze rce od ramienia do przegu
bu rkawic namoczon w chodnej wodzie i wytrze do sucha
grubym rcznikiem.
Omawiany zabieg jest wskazany dla osb cierpicych na dole
gliwoci wiecowe, ble zamostkowe, nadcinienie ttnicze krwi,
niewydolno minia sercowego, dla astmatykw, zwaszcza
w podczas ataku.
Z kpieli parowej rk musz zrezygnowa osoby cierpice na
ylaki lub obrzk limfatyczny koczyn grnych, a take rnego
pochodzenia poraenia.

93
Polewania
Rozrni naley polewania cakowite, kiedy do szybko cae
ciao pokryte zostaje strumieniem wody, i polewania czciowe,
kiedy dziaaniu wody poddana zostaje wybrana cz ciaa.

Polewanie cakowite
Osoba korzystajca z zabiegu staje na odpowiedniej wielkoci
kratce drewnianej umieszczonej w duej miednicy lub wannie
osoba wykonujca zabieg wylewa na ni dwa, trz y wiadra wody.
Chorego naley polewa powoli, utrzym ujc naczynie z wod na
poziomie jego ramion do blisko ciaa, aby woda spywaa rw
nomiernie po przedniej i tylnej jego powierzchni. Po zakoczeniu
zabiegu trzeba owin chorego w grube przecierado i rozciera
cae ciao energicznymi, lecz delikatnym i ruchami ta k dugo, a
skra si zaczerwieni.
Woda uyta do polania podczas pierwszego zabiegu powinna
mie tem peratur 33-34C , ale obniamy jej ciepot podczas
kadego kolejnego zabiegu o 1-2C tak, aby przez ostatnie dwa
zabiegi ciepota wody nie przekraczaa 20C. Zabiegi w ykonuje
my codziennie lub co drugi dzie, jeli chory jest osabiony.
Polewania wod dziaaj na organizm pobudzajco i rozgrze-
wajco. Ten sposb leczenia skada si z dziesiciu, dwudziestu
zabiegw.
W arto pamita, e polewaniem cakowitym zawsze powinno
si koczy zabiegi zwane zawijaniami cakowitym i, a take k
piele w ciepej wodzie.

Polewania czciowe
Do polewania czciowego suy gum owy w lub w ostatecz
noci konewka, woda za uyta do polewania czciowego jest

94
0 wiele zimniejsza ni uywana w polewaniu cakowitym (1 6 -
2 0 CC) i nie naley ju stopniowo zmniejsza jej ciepoty.
Polewamy zwykle:
podstaw czaszki i tyln cz szyi w przypadku cikich cho
rb zakanych, jeli chory utraci przytomno, a take gdy
trzeba polepszy czynnoci oddechowe i krwiobieg;
rce i nogi przy nadmiernym poceniu, zaburzeniach czynnoci
naczy krwiononych, ylakach, uderzeniach krwi do gowy,
a take w atakach astmy oskrzelowej;
* plecy (zawsze wzdu krgosupa) w nadpobudliwoci i ner
wowoci.

Polewanie zwykle nie powinno trw a duej ni 1 5-30 sekund do

1 m inuty i musi by zakoczone dokadnym wytarciem do sucha
polanej czci ciaa.

Polewanie ng
Obnaamy nogi powyej kolan, a nastpnie wchodzimy do wan
ny lub duej miednicy. Moemy sta w wannie wyprostowani lub
dla wikszej wygody usi na jej brzegu. Jeli korzystamy z za
biegu polewania ng w wannie, w arto zaopatrzy natrysk w spe
cjaln kocwk, ktra daje rwnomierny, jak z kranu, strumie
wody. W przypadku przeprowadzania zabiegu w miednicy lub
innym naczyniu, polewania naley dokonywa za pomoc maej
(3 -5 litrw) konewki, z ktrej zdejmujemy rozpraszajc wod
nasadk.
Zabieg rozpoczynamy od polania ng od palcw do kolan sil
nym strumieniem wody. W drugiej czci zabiegu strumie wody
powinien by sabszy i spywa tym razem od kolan ku palcom
w sposb rwnomierny. W trzeciej fazie zabiegu, nawet jeli sto

95
sujemy go w wannie, wylewamy na nogi zawarto maej konewki
w kierunku od kolan ku palcom.
Zwykle na jeden zabieg wykorzystujem y zawarto 4 - 5 ko
newek, a jeli korzystam y z wanny, stosujemy polewanie w cigu
1-2 minut.
Po polewaniu nogi wycieramy do sucha i zakadam y grube
weniane skarpetki. Jeli zabieg przeprowadzam y wieczorem,
wskazane jest uczynienie tego przed pjciem spa, aby po za
biegu uda si zaraz do ka.
Zabieg polewania ng jest szczeglnie wskazany dla osb cier
picych na ble gowy na tle podwyszonego cinienia ttniczego,
okresowe uczucie gorca w caym ciele, a take na ylaki ng.
Polewania ng nie powinny stosowa kobiety w okresie men
struacji, osoby cierpice na zaostrzenie dolegliwoci zwizanych
z nerwem kulszowym (ischias), na dolegliwoci nerek i pche
rza moczowego, a take atw o zibnce i wraliwe na gw atow ne
zmiany tem peratury.
Polewanie ng mona stosowa codziennie, a w uzasadnio
nych przypadkach dwa razy dziennie, najlepiej rano i wieczorem
lub tylko wieczorem. Temperatura wody nie powinna by wysza
ni 16-18C.

Polewanie bioder
Zabieg ten moe by poczony z polewaniem ng. Osoba korzy
stajca z zabiegu staje w wannie lub duej miednicy. Pierwszym
strumieniem wody polewamy rwnomiernie nogi na caej dugo
ci, poczynajc od palcw stp do pachwiny - najpierw nog
praw, a potem lew. Kolejny strumie wody powinien by ta k
skierowany na poladek, by spywa po zewntrznej stronie b io
dra. Trzeci strumie wody prowadzim y tak samo, tyle e pow i
nien spyn po wewntrznej stronie uda ku palcom ng. Zabieg
mona powtrzy 4 - 5 razy, zawsze tylko do momentu, kiedy
chory nie protestuje.
Polewanie bioder naley zawsze rozpocz od dou i prowa
dzi je ku grze, gdy takie wanie ukierunkowanie zapewnia
szybkie wytw orzenie si ciepa.
Jeli w trakcie zabiegu skierujemy silny strumie wody na
grn cz brzucha, bdziemy mogli oddziaywa na odek
i je lita , usuwajc do szybko wiotko odka i skonno do
zapar. Jeli stan chorego tego nie wymaga, nie polewamy brzu
cha. Cay zabieg nie powinien trwa duej ni 1 minut, a prze
prowadza go mona dwa razy dziennie: rano i wieczorem.
Po zakoczeniu zabiegu wycieramy chorego do sucha grubym
rcznikiem. Osoby osabione powinny na koniec odpocz w
ku, osoby za w dobrej form ie fizycznej powinny zaywa ruchu
(1 0 -1 5 minut), aby si dobrze rozgrza.
Zabieg ten jest zalecany w dolegliwociach zwizanych z ylakami,
zaburzeniem krenia, z nadcinieniem ttniczym i w bezsennoci.
Polewania b io de r nie naley stosowa u kobiet w okresie
menstruacji, przy ostrych blach nerwu kulszowego, w dolegli
wociach nerek i pcherza moczowego, a take u osb atwo
zibncych i skonnych do zazibie.
Po kuracji skadajcej si z 30 zabiegw robimy kilkudniow
przerw, a w razie potrzeby zabiegi powtarzamy.
Temperatura wody do polewania bioder nie powinna by wy
sza ni 18CC.

Polewanie plecw i ramion

Polewaniu poddawane s plecy od szyi do dolnego brzegu e
ber. przy czym obojtne, czy rozpoczynamy od strony lewej, czy

97
od prawej. Polewanie przeprowadzamy w sposb nastpujcy:
przyjm ujcy zabieg obnaa si do pasa, pochyla do przodu,
wspiera si rkami o dno wanny lub odpowiednio duego na
czynia. Zwykle rozpoczynamy polewanie od nadgarstka prawej
rki, prowadzc strumie wody w gr ku ramieniu, nastpnie
od ramienia poprzez plecy ku lewemu ramieniu, a w kocu w dt,
ku przegubowi lewej rki. W kolejnej fazie w ybieram y na plecach
polewanego punkt, na przykad na rodku linii czcej ram io
na, skd woda bdzie rwnomiernie spywa po plecach, szyi
i ramionach. Im rwnomierniej plecy p okryte bd strumieniem
wody, tym skuteczniejsze bdzie dziaanie.
Dla osb osabionych wystarczy jedna konewka wody o po
jemnoci 5 - 8 litrw, natom iast dla osb silnych przeznaczy
mona bez obawy od 3 do 5 konewek, ktre wylewamy, rzecz
jasna, po kolei. Pierwsze dwa polewania przeprowadzam y deli
katnym strumieniem wody, kolejne za strumieniem silniejszym.
Na zakoczenie zabiegu mona wyla na plecy wod z duego
otw oru konewki (przez kt ry nalewa si wod) i z wyszej w y
sokoci.
Po zabiegu chory powinien si w ytrze do sucha grubym rcz
nikiem i rozgrza w ruchu.
Zabieg polewania plecw i ramion przeznaczony jest dla osb
cierpicych na stany zapalne krgw szyjnych, zesztywnienie
mini karku powstae na skutek przezibienia, ble gowy, m i
greny pochodzenia naczyniowego.
Z zabiegu nie powinny korzysta osoby cierpice na jaskr,
zam, nadcinienie ttnicze, zaburzenia gruczou tarczowego,
niewydolno minia sercowego.
Cay zabieg nie powinien trwa duej ni 1 minut.
Temperatura wody nie powinna by wysza ni 32-34C.
 Polewanie gowy
Zabieg polewania gtowy sprowadza si do rwnomiernego po
lania caej gowy; uatw i nam to wybranie odpowiedniego punk
tu, od ktrego rozpoczniemy zabieg (takim punktem jest zwykle
szczyt czaszki).
W przypadku osb osabionych naley w trakcie zabiegu nie
co przesuwa strum ie, kt ry spada na czaszk.
Po zabiegu naley natychmiast wytrze gow do sucha i nie
wychodzi z domu, aby unikn zazibienia.
Dla osb sabych przeznaczamy na zabieg p konewki wody
lub stosujemy polewanie gowy trwajce nie duej ni 4 sekundy,
u osb za silnych fizycznie polewanie gowy moe trwa 8 se
kund i w przypadku stosowania wody wylewanej z konewki mo
na uy 2 penych konewek.
Temperatura wody nie powinna by wysza ni 30-32C.
Zabieg jest przeznaczony dla osb cierpicych na dolegliwoci
oczu i uszu. Mona go wykonywa codziennie.

Polewanie klatki piersiowej

Najwygodniej polewa klatk piersiow wod z gumowego wa
przymocowanego do kranu lub z wa od natrysku (po zdjciu
nasadki rozpylajcej), cho mona, oczywicie, wykona polewa
nie konewk.
Osoba korzystajca z zabiegu rozbiera si do naga i kuca
w wannie lub odpowiednio duym naczyniu.
Zabieg rozpoczynamy od polewania prawej strony ciaa cho
rego, prowadzc strumie wody od dolnego brzegu eber do
obojczyka i znw w d (2 -3 razy). Podobnie polewamy lew
stron ciaa. W dalszej fazie zabiegu natryskujemy lub polewamy
kilka razy lini czc lew i praw pach. Na samym kocu

99
natryskujemy kilka razy lini rodkow klatki piersiowej, od dotu
do gry.
Zabieg mona powtrzy 2 -3 razy. Osoby osabione mog go
wykonywa co drugi dzie, a osoby silniejsze codziennie.
Zabieg polewania klatki piersiowej przeznaczony jest dla osb
cierpicych na przewleky nieyt oskrzeli i atwo si zazibiajcych.
Zabieg nie powinien trwa duej ni 3 0 - 6 0 sekund.
Temperatura wody nie powinna przekracza 35C.

Polewanie rk lub rki

Polewanie rk lub rki rozpoczynamy zawsze od nadgarstka
i prowadzimy ku barkowi, nastpnie wzdu tej samej linii w kie
runku przeciwnym. Zabieg dla kadej rki nie powinien trw a
duej ni 30 sekund.
Po zakoczeniu zabiegu naley w ytrze skr grubym rcz
nikiem.
Temperatura wody nie powinna przekracza 18-20C.
Polewanie rk lub rki jest zabiegiem szczeglnie wskazanym
dla osb cierpicych na ble staww: barkowego, okciowego,
nadgarstkowego, w chorobach skry grnej czci ciaa, w zapa
leniu torebek maziowych staww.
Polewanie dziaa pobudzajco przy wszelkiego rodzaju zm
czeniach, zwaszcza po wysikach fizycznych, w lejszych stadiach
niewydolnoci minia sercowego, przy niedocinieniu ttniczym .
Zabieg nie jest wskazany dla osb cierpicych na zaburzenia ry t
mu serca, dusznic bolesn, astm oskrzelow i atwo zibncych.
Natryski
Natrysk to sabszy lub silniejszy strumie wody wypywajcy
z wa zakoczonego odpowiedni nasadk, natrysk deszczowy
za to rozpylony w mniejszym lub wikszym stopniu (zalenie od
zastosowanego sitka) strumie wody.
Gwnymi czynnikami dziaajcymi na organizm w trakcie na
tryskw leczniczych s tem peratura wody i mechaniczne podra
nienie skry.
N atryski nale do do efektywnych zabiegw hydropatycz-
nych; mona je stosowa osobno lub czy z innymi zabiegami.
Krtkie zimne i gorce natryski dziaaj odwieajco i po
budzaj minie, wpywajc jednoczenie na ukad naczyniowy.
Dusze zimne i gorce natryski obniaj pobudliwo ner
ww czuciowych i nerww ruchowych, pobudzaj te przemian
materii.
Natryski ciepe wywouj kojce dziaanie na cay organizm.
Kady natrysk gorcy lub ciepy (1 -5 minutowy) naley ko
czy 1-2-sekundowym natryskiem zimn wod o tem peraturze
16-18C.
Po natrysku wod zimn lub umiarkowanie zimn (16-18C,
19-22C), trwajcym od 2 do 10 sekund, naley cae ciao silnie
natrze grubym rcznikiem.
Jeli zdecydowalimy si na zabiegi natryskowe, naley je
przeprowadza codziennie. Cykl leczniczy skada si z 15-25 za
biegw.
N atrysk traktujem y zwykle jako wygodny sposb zachowania
czystoci skry lub jej ochodzenia, nie wiedzc o tym , e nie
jest to zabieg dla organizmu obojtny. W arto wic szczegowiej
przedstawi jego wady i zalety, a take zwrci uwag na fakt, e
do czsto uywa si go ze szkod dla zdrowia.

101
 I tak na przykad osoby cierpice na uderzenia krwi do g o
wy uwaaj za wskazane puszcza sobie na gow wanie silny
strumie zimnej wody i najczciej zapominaj, aby po natrysku
rozgrza si w ruchu. Skutki takiego postpowania nie dadz na
siebie dugo czeka - wystpi mog takie objawy, jak lodowate
stopy, rozgorczkowana gowa i nadpobudliwo nerwowa, a to
raczej pogorszy ni polepszy stan zdrowia takiej osoby.

UW AGA: am atorzy natryskw powinni przede wszystkim pa

mita, e nie naley dopuszcza, aby woda z natrysku silnym
strumieniem padaa bezporednio na gow. Takie poczenie
czynnikw termicznego i mechanicznego z dziaaniem wody po
woduje napyw krwi do gowy. Z tego powodu gow naley za
wsze chroni przed bezporednim dziaaniem strumienia wody
(na przykad za pomoc grubego rcznika), zwaszcza wwczas
kiedy am ator natryskw cierpi na uderzenia krwi do gowy.

Bicz wodny
Jedn z odmian natrysku jest bicz wodny. Niestety, w warunkach
domowych najczciej trudno zastosowa tego rodzaju natryski,
cho w sprzeday znajduj si kocwki do natryskw dom o
wych, zastpujce z powodzeniem drog aparatur uywan
w sanatoriach stosujcych leczenie wod.

Natrysk deszczowy
Z natrysku deszczowego korzystam y w domowych azienkach,
aniach publicznych, basenach i tym podobnych.
Natrysk deszczowy skutkuje jedynie w przypadkach, kie
dy wskazane jest dziaanie odcigajce wody, z rwnoczesnym
puszczaniem strumienia wody na rce i nogi. Tam gdzie dociera
silny strumie wody, napywa te w duej iloci krew i dlatego
mona wpywa na rozdzia krwi do rnych czci ciaa. Natrysk
moe si wic sta zabiegiem korzystnym dla osb bardzo wra
liwych i nerwowych, gdy odciga krew ku nogom i dziaa na
orodkowy ukad nerwowy.
Po zakoczeniu natrysku naley cae ciao wytrze grubym
rcznikiem, a nastpnie chwil maszerowa, aby si rozgrza.
Jeli z jakich powodw szybki marsz lub wykonywanie wicze
gimnastycznych s niemoliwe, naley mocno rozetrze rce
i nogi such szorstk rkawic kpielow.
Temperatura wody uytej w natrysku deszczowym nie p o
winna przekracza 22C, a zwykego natrysku skierowanego na
koczyny - 18C. Jeli osoba korzystajca z natrysku ma bardzo
wraliw skr, woda powinna by najpierw cieplejsza, a w tra k
cie natrysku jej tem peratura moe by stopniowo obniana.
Natrysk naley stosowa zawsze po zawijaniach rozgrzewaj
cych, zawijaniach suchych i kpielach parowych.
ni. Jeeli choroba gocowa ma charakter przewleky, darcie
w kociach mog poprzedza dolegliwoci ze strony serca, za
burzenia pracy odka, nadwraliwo wtroby, bezsenno,
uczulenie na niektre pokarm y i zapachy. Rodzaj i czas trw ania
tych dolegliwoci zale od konstytucji organizmu chorego, jego
wieku, sposobu odywiania, warunkw pracy. Kady wikszy w y
siek fizyczny moe wywoa atak blw, co ma zwizek z istnie
jcym i u chorych na gociec zaburzeniami przemiany materii.

Leczenie zioami
Ble, ktre pojawiy si nagle lub ktre przeczuwalimy, o b
serwujc swj organizm, ustpi bardzo szybko po kilka kro t
nym zastosowaniu mieszanki zioowej zoonej z nastpu
jcych skadnikw: strczyn fasoli i kory wierzbowej (po 30
gramw), korzenia goryczki (10 gramw), ziela krwawnika (15
gramw). Zioa dokadnie mieszamy, 2 yki stoowe mieszan
ki zalewamy 1/2 litra zimnej wody, gotujemy przez 15 m inut
i przecedzamy. W ywar wypijam y maymi ykam i w cigu dnia.

Dodatkowo
Osoby, ktre maj kopoty z wydalaniem moczu, powinny sto
sowa nastpujc mieszank: owocw jaowca (30 gramw),
korzenia wilyny (20 gramw), ziela nawoci (40 gramw).
Zioa dokadnie mieszamy, przygotowujem y i pijemy ta k samo
jak wyej. Mieszanka ma silne dziaanie moczopdne.
Jeli blom towarzyszy podwyszona tem peratura i ze sa
mopoczucie, stosujemy mieszank zoon z kory wierzby,
pczkw topoli, kwiatu wizwki botnej, kwiatu bzu czarnego
i ziela skrzypu w rwnych czciach. Zioa dokadnie miesza
my, yk ich zalewamy szklank wrztku, gotujem y 15 mi-
 nut, odstawiamy na 10 m inut pod przykrywk i przecedza
my. W ywar mona od razu przygotowa na cay dzie (2 -3
szklanki).

Leczenie zewntrzne
W razie bardzo dokuczliwych blw stosujemy na noc ka-
taplazm z chrzanu, soli, mki i octu. Ucieramy potrzebn
ilo wieego chrzanu, dodajemy do tyle samo mki i soli.
Rozprowadzamy octem. Cao mieszamy tak dugo, a po
wstanie jednorodna masa, ktr rozsmarowujemy na kawaku
ptna, przykryw am y drugim kawakiem, przykadam y na bo
lce miejsce i owijamy dobrze flanel.
Kataplazm usuwamy po 2 -5 godzinach. Gdy okae si, e
skra jiest mocno podraniona, smarujemy j delikatnie waze
lin lub rezygnujemy z tej form y leczenia.

Leczenie homeopatyczne
Jeli ble s rwce, agodniej w cigu dnia, przybieraj za
na sile w nocy, skra na chorym miejscu jest lekko napita
i gorca, podajemy co 3 godziny Aconitum D6 po 5 kropel.
Kiedy nastpi polepszenie - co 6 godzin.
Aby usun objawy i utrwali leczenie, po Aconitum zawsze
naley poda Sulfur D12. Sulfur D l2 stosujemy take ww
czas, kiedy chorych nkaj kujce lub rwce ble w koczy
nach i stawach, a bl zmniejsza si, gdy na chore miejsce
przyoy si ciepy kompres, wzmaga za od zimna.
Sulfur D12 jest szczeglnie wskazany, kiedy ble maj prze
w leky charakter, narastaj podczas bezruchu, ustpuj za,
gdy si ruszamy. Choremu dokuczaj dreszcze, kurczowe ble
w klatce piersiowej, ble w szyi i plecach, a take uczucie

107
 rozbicia w czci ldwiowej krgosupa. O bjaw y nasilaj si
pod wieczr, chory nie moe si rozgrza, a w nocy poci si
kwano cuchncym potem. W takich przypadkach aplikujem y
Sulfur D12 po 5 kropel co 4 godziny.
Jeli chory odczuwa drce ble w szyi i koczynach, pal go
stopy, skr ma such lub przeciwnie - p o k ry t cuchncym
potem, ktry nie przynosi ulgi, ble za wzmagaj si w nocy,
podajemy co 4 godziny Dulcamara D6 po 5 kropel.
Gdy po cikiej pracy fizycznej chory czuje si rozbity i nie
zdolny do najmniejszego wysiku, podajem y co 3 godziny
Arnica D6 po 5 kropel.
Jeeli ble zlokalizowane s po lewej stronie ciaa, minie
bol i s wraliwe na dotyk, pogorszenie nastpuje po wysiku
fizycznym, podajemy co 4 godziny Cimicifuga D6 po 5 kropel.
Jeli ble zlokalizowane s w prawym barku i ramieniu (rwanie
poczone ze zdrtwieniem i sztywnoci), pogorszenie za
nastpuje w nocy, podajemy Sanguinaria D6 po 5 kropel co
4 godziny.
Gdy wymienione uprzednio objawy dotycz ramienia lewe
go, a chory ma skonno do kolek, podajem y co 4 godziny
Magnesium carbonicum D6 (na czubku noa).
Jeli gociec zaatakowa minie twarzy, bl jest drcy i wzma
ga si podczas zimnego wiatru, chory nie moe wydoby z sie
bie gosu, zwaszcza rano, podajemy Causticum D4 po 5 k ro
pel co 4 godziny.
Gdy ble zlokalizowane s w miniach piersi, brzucha lub
w stawach, wzrastaj przy ruchu, mocz jest ciemny lub czer
wonawy, podajemy Bryonia D6 po 5 kropel co 4 godziny.
Jeli ble zlokalizowane s gwnie w miniach lub stawach
doni, podajemy Viola odorata D6 po 5 kropel co 3 godziny.
Dieta
Na pocztku leczenia wskazana jest dwudniowa godwka. Potem
naley wykluczy z jadosp isu miso i jego przetwory. Ograniczy
tuszcze zwierzce, sl i cukier. Wprowadzi duo warzyw i nie-
kwanych owocw. Dba o wyprnienia.

Ble krgosupa
Pominwszy ble krgosupa wywoane uszkodzeniem krgw, po
zostae maj zwizek z pewnymi odmianami choroby gocowej.
Chory skary si na przeszywajce ble w dolnej czci krgo
supa o charakterze staym lub przejciowym. Czasem blom to
warzyszy niewielka gorczka. Ble daj zna o sobie najczciej
niespodziewanie, w trakcie zmiany pozycji z siedzcej na stojc,
podczas przewracania si z boku na bok, a take w czasie gwa
townego ruchu poczonego z wysikiem fizycznym. Do czste
s rwnie ble czci szyjnej i piersiowej krgosupa, a ponie
wa wszystkie one maj to samo rdo, leczymy je tak samo.
Leczenie naturalne blw krgosupa polega przede wszyst
kim na skutecznym oczyszczeniu organizmu z zalegajcych resztek
powstaych w wyniku zaburze przemiany materii. Podstawow
spraw jest waciwe odywianie si, a take dbao o regularne
wydalanie moczu i katu; dotyczy to szczeglnie osb starszych, gdy
z wiekiem dochodzi do gbszych zaburze przemiany materii.

Leczenie zewntrzne
Na bolesne miejsce puszczamy ta k silny strum ie zimnej
wody, a poczujem y bl, nastpnie owijam y je flanel i ka
dziem y si do ka. Przy ponownym ataku blu zabieg po
w tarzam y.

109
 Do pciennego woreczka wsypujemy po 100 gram w nasion
kozieradki i nasion gorczycy czarnej, woreczek zawizujemy,
wkadam y do gbokiego talerza i zalewamy gorc wod. Po
chwili woreczek wyjm ujem y i przykadam y go na bolesne miej
sce. Kataplazm mona wykorzysta kilkakrotnie, po kadora
zowym zalaniu gorc wod.
Dobre rezultaty daje nacieranie bolesnego miejsca a do za
czerwienienia skry suchym, grubym rcznikiem. Mog je w y
konywa osoby o czystej, pozbawionej w ypryskw skrze.
Na bolesne miejsce p rzyka da m y kataplazm z cebuli i soli:
2 -3 cebule ucieram y na miazg, dusim y w o d ro b in ie wody,
dodajem y yk soli i dokad n ie mieszamy. M iazg cebu
low rozsm arowujem y na kawaku p tn a , kadziem y na
bolce miejsce, p okryw am y d rugim kaw akiem p tn a lub
flaneli i bandaujem y. Trzym am y kataplazm ta k dugo, a
bl minie.
Na bolesne miejsce stawiamy kilka baniek. Gdy je zdejmiemy,
przykadam y na skr okad z chodnego, wieego twaroku.
Bardzo skuteczne jest nacieranie bolesnych miejsc 2 razy
dziennie nalewk spirytusow z korzenia dzigla lenego, octu
i oliwy: 2 yki korzenia dzigla lenego zalewamy 1/2 litra
spirytusu, odstawiamy na 7 dni, przecedzamy, dodajem y tak
sam ilo octu i dobrze wstrzsamy. Do jednego kieliszka
nalewki dodajemy 1/2 yeczki oliwy.

Leczenie zioami
Rwnoczenie z leczeniem zewntrznym prowadzi naley lecze
nie wewntrzne mieszankami zioowymi.
Przed udaniem si na spoczynek wypijamy szklank naparu
z kwiatu lipowego: yk kwiatu lipowego zalewamy szklank
 wrzcej wody, odstawiamy pod przykryciem na 15 minut, prze
cedzamy przez gste sitko i dodajemy yeczk miodu. Napar
naley pi wolno, ykami.
Przez kolejnych 7 dni wypijam y 3 razy dziennie po filiance
wywaru z rzepiku pospolitego i lukrecji: 4 yki stoowe ziela
rzepiku i yk korzenia lukrecji dobrze mieszamy, yk mie
szanki zalewamy szklank wrztku, gotujemy na maym ogniu
przez 15 minut, a nastpnie przecedzamy przez gste sitko.
Kobietom, u ktrych ble krgosupa powstay w wyniku kli
makterium, pomoe mieszanka zoona z morszczynu, ziela
srebrnika i ziela krwawnika: po 40 gramw kadego ze skad
nikw dobrze mieszamy, yk stoow mieszanki zalewamy
szklank wrzcej wody, odstawiamy pod przykryciem na 30
m inut, a nastpnie przecedzamy przez gste sitko. Naley pi
po 2 filianki naparu dziennie, na zmian z mieszank prze
znaczon dla osb majcych kopoty z wydalaniem moczu.

Dodatkowo
Aby wywoa p o ty i wzmc wydalanie moczu, naley pi 2
razy dziennie filiank naparu z lici brzozy (100 gramw),
ziela skrzypu (60 gramw), ziela bratka trjbarwnego (40
gramw); skadniki dobrze mieszamy, yk zi zalewamy
szklank wrzcej wody, odstawiamy pod przykryciem na 15
minut, a nastpnie przecedzamy. Mieszanka wskazana jest
dla osb, ktre mao si poc.
Lepsze efekty da picie 2 razy dziennie po filiance wywaru z ko
rzenia opianu, korzenia bzu czarnego, korzenia wilyny, kory
wierzbowej i ziela jemioy; po 40 gramw kadego z piciu pierw
szych skadnikw i 100 gramw ziela jemioy dobrze mieszamy,
yk mieszanki zalewamy szklank wrztku, gotujemy na maym

iii
 ogniu przez 15 minut, a nastpnie przecedzamy. Mieszanka prze
znaczona jest dla osb majcych ktopoty z wydalaniem moczu.

Leczenie homeopatyczne
Jeli blom krgosupa towarzyszy gorczka, podajem y
Aconitum D6 po 5 kropel co 4 godziny.
Jeli chory czuje si zzibnity i dokucza mu bl w idruj
cy, wzrastajcy przy ruchach, zmuszajcy do poruszania si
w pozycji pochyej, przygarbionej, podajem y co 4 godziny
Bryonia D6 po 5 kropel.
Jeli Bryonia pomoga tylko czciowo, chory nadal cierpi,
kady ruch dolnej czci krgosupa pogbia bl, a przy tym
wystpuje zaparcie, podajemy co 4 godziny Nux vomica D12
po 5 kropel.
Gdy bl dokucza najbardziej w bezruchu, chory skary si
na skurcz mini i ma trudnoci w chodzeniu, a choroba ma
charakter przewleky, podajemy Rhus toxicodendron D6 po 5
kropel co 4 godziny.
Jeli bl obejmuje doln cz krgosupa i wzmaga si przy
ruchach, chory odczuwa ponadto zdrtwienie w miejscach b o
lesnych, podajemy Pulsatilla D6 po 5 kropel co 4 godziny.
Jeli omwione uprzednio ble wzmagaj si w nocy, nie po
zwalajc choremu na sen, podajemy Mercurius solubilis D12
po 5 kropel co 4 godziny.

Leczenie hydropatyczne
Jednym ze skuteczniejszych zabiegw jest okad na plecy, gdy
wspaniale wzmacnia rdze przeduony i krgosup.
Pocztkowo okad na plecy naley nakada 2 razy dziennie:
rano i wczesnym wieczorem.
 O kad na plecy z zimnej wody naley pozostawia na ciele do
pty, dopki nie zrobi si ciepy.
O kad na plecy z wody ciepej trzeba zmienia co 10 minut
i ka kilka razy dziennie.
Jeli chory jest wtej konstytucji fizycznej, kadziemy mu 2 ra
zy dziennie okad na plecy z ciepej w ody zmieszanej p na
p z octem winnym lub owocowym.
Szczeglnie leczniczo dziaa polanie plecw po zdjciu z nich
kompresu. Osoby silne fizycznie powinny raczej korzysta
z polania plecw, bez wczeniejszego stosowania okadu na
plecy, gdy zabieg ten dziaa szybciej i radykalniej.

Dieta
Bez misa i jego przetworw; naley ograniczy tuszcze zwie
rzce i cukier.

B le m iniow e
Pojawiaj si niespodziewanie i atakuj jeden misie lub grup
mini, zwaszcza koczyn. Chory z trudem porusza koczynami,
minie sztywniej i drtw iej.
Przyczyn blw miniowych s na og przezibienia, ale sta
nowi one rwnie jedn z odmian dolegliwoci gocowych, ponie
wa chorzy na gociec s nadzwyczaj wraliwi na raptowne zmiany
tem peratury i cinienia atmosferycznego. Ble miniowe ustpuj
po kilku dniach, wykazuj jednak tendencj do nawrotw.
Zaatakowane gocem minie ramienia reaguj blem na do
tyk, a kady ruch rk jest utrudniony.
Ble mini klatki piersiowej wzmagaj si podczas kaszlu,
kichania oraz przy oddychaniu.

113
 Umiejscowione w miniach szyi ble ograniczaj lub unie
moliwiaj ruchy gow.

Leczenie zioami
W yw ar z korzenia selera: redniej wielkoci seler ucieramy na
tarce, zalewamy tak iloci wody, aby przykrya jarzyn i go
tujem y tak dugo, a bdzie mikki. Po odcedzeniu dodajemy
do smaku troch miodu. W ypijam y po filiance do kawy rano
i wieczorem.
Skutecznie dziaa napar z lici pokrzyw y i pczkw topoli: po
yce lici pokrzyw y i pczkw topoli zalewamy 2 szklankami
wrzcej wody i odstawiamy pod przykryciem na ciep p y t
k na 20 minut. Przecedzamy i dosadzamy miodem. Napar
pijemy 3 razy dziennie po filiance do kawy ta k dugo, a
dolegliwoci min.

Leczenie zewntrzne
Patrz: Ble gocowe.

Leczenie homeopatyczne
Patrz: Ble gocowe.

Dieta
Patrz: Ble gocowe.

Ble miniowe przewleke

W ystpuj zwykle po wysiku fizycznym lub przy zmianach po
gody. Trwaj duej ni 7 dni, wykazuj tendencje do nawrotw
w krtkich odstpach czasu.

114
 S mniej dokuczliwe ni w przypadkach ostrych. Stan oglny
chorego jest przewanie dobry.

Leczenie zioami
Patrz: Ble gocowe.

Leczenie zewntrzne
Patrz: Ble gocowe.
Przy nawrotach blw skutecznie dziaaj gorce kompresy,
ktre usuwamy po upywie 1/2 godziny, a bolesne miejsce nacie
ramy delikatnie mieszank spirytusu kamforowego i soku z cy
try n y w rwnych czciach, a nastpnie owijamy flanel.
Oprcz nacierania kadziemy choremu na brzuch kompres
z ciepego wywaru z siana: 2 garci siana zalewamy 1 litrem
wody, gotujemy na maym ogniu przez 20 minut i przecedza
my. W wywarze moczymy odpowiednio duy kawaek ptna,
przykadam y na brzuch, owijamy kawakiem flaneli i wenia
nym szalem. Kompres zdejmujemy po upywie 1/2 godziny.

Leczenie homeopatyczne
Patrz: Ble gocowe.

Dieta
Patrz: Ble gocowe.

115
Gociec miniowy
Cech tej czsto spotykanej odmiany goca jest przemieszcza
nie si blw w cigu dnia do rnych mini lub ich grup. Ble te
nie s rozlege, lecz do silne, czasami przeszywajce. Minie
s napite, bardzo wraliwe na ruch i dotyk. U osb skonnych
do tej choroby gociec miniowy wdrujcy jest nieodcznym
towarzyszem grypy, ostrych nieytw drg oddechowych, nad
wyrenia mini, a take wysikw fizycznych.

Leczenie zioami
Strczyn fasoli i kory wierzbowej (po 30 gramw), korzenia go
ryczki (10 gramw), ziela krwawnika (15 gramw). Wszystkie
skadniki dobrze mieszamy, 2 yki stoowe mieszanki zale
wamy 2 szklankami zimnej wody, gotujem y na maym ogniu
przez 30 m inut i przecedzamy. O trzym any w yw ar wypijam y
ykam i w cigu dnia.

Dodatkowo
Jeli blom towarzyszy podwyszona tem peratura i uczucie
rozbicia, stosujemy mieszank zoon z kory wierzby, pcz
kw topoli, kwiatu wizwki botnej, kwiatu bzu czarnego i zie
la skrzypu w rwnych czciach (na przykad po 20 gramw
kadego ze skadnikw). Zioa dokadnie mieszamy, yk zi
zalewamy szklank wrztku, gotujem y 15 minut, odstawiam y
na 10 m inut pod przykryciem i przecedzamy. W yw ar mona
przygotowa na cay dzie (2 -3 szklanki).
Osoby, k t re maj k o p o ty z w ydzielaniem moczu, mog
zastosowa nastpujc mieszank: owocw jaow ca (30
gram w), korzenia w ilyny (20 gram w), ziela nawoci (40
gram w). Zioa d okadnie mieszamy, a przygotow ujem y

116
 i stosujem y ja k wyej. M ieszanka ma silne dziaanie m o
czopdne.

Leczenie zewntrzne
W razie bardzo dokuczliwych blw przykadamy kataplazm
z chrzanu, soli, mki i octu. Bierzemy wieo utartego chrza
nu tyle, ile potrzeba na pokrycie chorej powierzchni, doda
jem y do po tyle samo mki, soli i rozprowadzamy octem.
Cao mieszamy tak dugo, a powstanie jednorodna masa,
ktr rozsmarowujemy na kawaku ptna, przykrywam y d ru
gim kawakiem ptna, kadziemy na bolce miejsce i owijamy
dobrze flanel. Kataplazm usuwamy po upywie 2 -5 godzin.
Gdy okae si, e skra jest mocno podraniona, smarujemy
j delikatnie wazelin lub oliw z oliwek.

Leczenie homeopatyczne
Jeli ble s rwce, sabe w cigu dnia, przybieraj za na sile
w nocy, skra w chorym miejscu jest lekko napita i gorca,
podajemy co 5 godziny Aconitum D6 po 5 kropel, a kiedy
nastpi polepszenie - co 6 godzin.
Po Aconitum zawsze aplikuje si Sulfur D12, aby usun obja
wy chorobowe i utrwali leczenie. Sulfur D12 podajemy take
wwczas, kiedy chory skary si na kujce lub rwce ble
w koczynach i stawach, a bl sabnie, gdy przyoymy ciepy
okad, za wzmaga si od zimna. Sulfur D l2 jest szczeglnie
wskazany przy blach o przewlekym charakterze, nasilaj
cych si w spoczynku, ustpujcych za w czasie ruchu.
Gdy natom iast chory skary si na dreszcze, kurczowe ble
w klatce piersiowej, ble w szyi i plecach, odczuwa rozbicie
w czci ldwiowej krgosupa, objawy nasilaj si pod wie

117
 czr, a w nocy nie moe rozgrza si i poci si kwano cuch
ncym potem, podajemy Sulfur D12 po 5 kropel co 4 godziny.

Wicej szczegw Czytelnik znajdzie pod hasem Ble gocowe.

Dieta
Patrz: Ble gocowe.

Gociec stawowy ostry

Objawem charakterystycznym dla tego typu goca jest to, e ata
kuje on najczciej osoby skonne do angin i ostrych nieytw gr
nych drg oddechowych. Wczesne leczenie tych dolegliwoci pozwa
la uchroni organizm przed t chorob. Atakuje ona gwnie osoby
midzy 10. a 40. rokiem ycia i wykazuje skonno do nawrotw.
Choroba rozpoczyna si nagle, sygnaem jest wysoka gorcz
ka, ktra wystpuje czsto po anginie, nieycie drg oddecho
wych. Gorczce mog towarzyszy zaburzenia przewodu pokar
mowego. Silne ble i obrzki ograniczaj ruchomo staww.
Po 2 -3 tygodniach choroba mija, nie pozostawiajc zmian
w stawach. Nie leczony gociec stawowy ostry moe zaatakowa
na przykad zastawki sercowe, co prowadzi do powstania wady
serca. Moe te zaatakowa ukad nerwowy i skr.
Szczeglna podstpno tej choroby polega na tym , e w wielu
przypadkach wywoywane przeze stany zapalne maj tenden
cje do przenoszenia si na rne stawy. Kiedy choroba wygasa
w jednych stawach, spada tem peratura ciaa. Po zaatakowaniu
nastpnych staww ponownie ulega podwyszeniu. Kiedy go
rczka opada, chory zaczyna obficie poci si potem o kwanym
zapachu. Jeli po aspirynie dolegliwoci zaczn szybko ust-
powa, mona by pewnym, e ma si do czynienia z gocem
stawowym ostrym . Kwas salicylowy (aspiryna) nie leczy jednak
goca, agodzi tylko objawy choroby.

Leczenie zioami
W pierwszych dniach choroby leczenie zioami sprowadza si
do podawania dwch mieszanek zioowych, z ktrych jedna
dziaa w ybitnie napotnie, druga za moczopdnie.
Mieszanka napotna: ziele skrzypu (50 gramw), kwiatu bzu
czarnego, kwiatu lipy, kory wierzbowej (po 20 gramw), kory
kasztanowca (10 gramw). Wszystkie skadniki dobrze miesza
my, yk mieszanki zalewamy szklank wody, gotujemy na ma
ym ogniu 15 minut i przecedzamy. Mieszank napotn naley
pi na czczo po 1-2 szklanki, po czym okry si ciepo i lec
w ku, czeka na wystpienie potw.
Po poudniu podajemy choremu moczopdn mieszank zio
ow zoon z lici brzozy (100 gramw), ziela skrzypu (60
gramw), ziela bratka trjbarw nego (40 gramw). Wszystkie
skadniki dobrze mieszamy, yk zi zalewamy szklank
wrztku, odstawiam y pod przykryciem na 15 m inut i przece
dzamy. W ypijam y 1-2 szklanki naparu.

Dodatkowo
Jeli chory skary si na zaparcia, robimy mu lewatyw z 1 litra
ciepej wody. Taka lewatywa oczyszcza szybko jelita, co jest
bardzo wane w leczeniu choroby gocowej. Lewatyw, jeli
jest to konieczne, mona stosowa nawet codziennie.

Leczenie zewntrzne
W trakcie leczenia goca stawowego ostrego stosujemy zabiegi
 zewntrzne, agodzce stany zapalne i ble w stawach. S to:
- kataplazm z chrzanu, mki i octu (patrz: Gociec minio
w y - leczenie zewntrzne);
- okady z nalewki na kwiatach kasztanowca.
Leczenie zewntrzne trw a tak dugo, a zniknie zaczerwienie
nie i bolesno staww. Kadego dnia mona stosowa jeden
z wymienionych sposobw.

Leczenie homeopatyczne
Na pocztku choroby podajemy Aconitum D6 na przemian
z Bryonia D6 po 5 kropel co 2 godziny.
Jeli chory poci si potem o kwanej woni, stawy ma spuchni
te i zaczerwienione, zwaszcza wieczorem i w nocy, podajemy
Mercurius solubilis D6 co 2 godziny na przemian z Ferrum
phosphoricum D6 (na czubku noa).
Jeeli chory skary si na kucie lub ble w sercu, podajemy
Spigelia D6 na przemian z Scilla D2 po 5 kropel co 2 godziny.
Gdy choroba ustpi, dla utrwalenia leczenia podajem y Kalium
jodatum DA po 5 kropel przez 7 dni co 3 godziny.
Aby zapobiec nawrotom goca, podajemy choremu 2 razy w
tygodniu przez duszy czas Sulfur D12 po 5 kropel.

Leczenie hydropatyczne
Celem leczenia jest gwnie usunicie z organizmu wszelkich
odoonych w nim zbdnych produktw przemiany m aterii.
Na bolesne miejsca naley stosowa okady. P tno do o ka
dw zamaczamy w zimnej wodzie i niezbyt m ocno w yym a
my. O ka dy naley zabezpieczy dodatkow o wenian tk a
nin: chory na 1,5 -2 godziny powinien pooy si do ka
i ciepo okry.
 Po usuniciu okadu robimy choremu mokre roztarcie bole
snego miejsca z nastpujcym po nim zimnym, szybkim po
lewaniem. W zalenoci wic od potrzeby mona wykonywa
polewania rk, ng, plecw, klatki piersiowej, kolan, a nawet
polewanie cakowite.
Poniewa w ostrym przebiegu choroby reumatycznej wieczo
rem chory ma zwykle lekko podniesion ciepot ciaa, wska
zane jest przyjcie krtkiej kpieli poowicznej.
Osoby silne fizycznie mog od razu zacz leczenie od pole-
wa w nastpujcej kolejnoci:
- co drugi dzie polewanie plecw i ramion oraz polewanie
bioder,
- co drugi dzie polewanie plecw,
- co drugi dzie polewanie cakowite.
U osb osabionych stosujemy:
- codzienne mokre rozcieranie cakowite,
- codzienne okady na bolesne miejsca,
- codzienn wieczorn kpiel poowiczn.

Poniewa reumatyzm jest dolegliwoci powracajc, wic po

przeprowadzeniu leczenia i poprawie stanu chorego naley stale
przyjmowa:
- 2 razy w tygodniu dwa mokre rozcierania cakowite,
- 1 raz w tygodniu kpiel poowiczn.

Leczenie zapalenia stawu biodrowego

Leczenie rozpoczynamy od stosowania nastpujcych zabiegw:
- codziennego rozcierania caego ciaa rkawic namoczon
w zimnej wodzie, poczonego z polewaniem bioder,
- co drugi dzie zawijania krtkiego z ciepego wywaru z siana,

121
 - co drugi dzie zawijania krtkiego z zimnej wody (zawsze
nastpnego dnia po zawijaniu ciepym).
Po 7 dniach stosujemy:
- co drugi dzie ciepe zawijanie krtkie,
- co drugi dzie zawijanie kr tkie z zimnej wody (zawsze na
stpnego dnia po zawijaniu ciepym),
- codziennie rano polewanie bioder i pow rt do ka.
Taki zestaw zabiegw przeprowadzam y w cigu 2 -3 tygodni.
Po ustpieniu objaww stosujemy przez czas duszy:
- codzienne rozcieranie caego ciaa rkawic zamoczon
w zimnej wodzie,
- codzienne polewanie bioder i kolan.

Gociec stawowy przewleky

Nie leczony gociec staw ow y o stry przeksztaca si zazwyczaj
w gociec staw ow y przewleky. Mona to zauway, gdy przy
um iarkowanym blu, do ktrego chory ju si ja k gdyby p rzy
zwyczai, nastpuje wysik do stawu, k t ry wwczas znacznie
grubieje. W niektrych przypadkach dochodzi do ro zra sta
nia si koci. Zdolno poruszania chorym stawem w znacz
nym stopniu zmniejsza si. Bywa, e dochodzi do zronicia
stawu, cho na og choroba ogranicza si do nadwraliwoci
i osabienia stawu. Choroba atakuje gwnie staw b io d ro w y lub
barkowy, ale take staw y palcw rk i krgosup. Towarzysz
jej czsto stany podgorczkowe, anemia i spadek masy cia
a. W przebiegu goca stawowego przewlekego obserw uje
si czasami zanik mini, zwaszcza mini palcw. Chorzy na
gociec staw ow y przew leky s w yjtkow o w raliw i na zm iany
atm osferyczne.
Leczenie zioami
Rano, na 20 m inut przed niadaniem, naley wypi sok z 1 se
lera przyrzdzony poprzedniego wieczoru.
20 minut przed obiadem i kolacj spoywamy yk mikstury
zoonej z 500 gramw miodu, 7 listkw geranium i 20 sod
kich migdaw, utuczonych dobrze w modzierzu, 2 soczystych
cytryn zmielonych razem ze skrk, lecz bez pestek, 5 mili-
litrw nalewki Walerianowej i 5 mililitrw wycigu z gogu.
Tu po miksturze wypijam y filiank wywaru z ziela rdestu
ptasiego, ziela skrzypu, korzenia goryczki tej (po 100 gra
mw kadego ze skadnikw), ziela krwawnika, ziela melisy,
lici m ity pieprzowej, lici mcznicy lekarskiej, ziela marzanki
wonnej, szyszek chmielu i ziela przywrotnika pospolitego (po
50 gramw kadego ze skadnikw). Wszystkie zioa dobrze
mieszamy, 2 yki stoowe mieszanki zalewamy 3 szklankami
wrzcej wody, gotujemy na maym ogniu przez 10 minut, a po
wystygniciu przecedzamy. W yw ar mona osodzi yeczk
miodu. Pijemy go przed obiadem i kolacj.

Leczenie zewntrzne
Przed udaniem si na spoczynek nacieramy chore stawy na
lewk na kwiatach kasztanowca, owijamy je flanel i banda
ujemy. Gdy kuracja dotyczy doni, zakadamy na noc cienkie
weniane rkawiczki.

Leczenie homeopatyczne
Jeli ble agodniej w cigu dnia, przybieraj za na sile w no
cy, skra w chorym miejscu jest lekko napita i gorca, poda
jemy co 3 godziny Aconitum D6 po 5 kropel. Kiedy nastpi
poprawa, co 6 godzin.

123
 Aby usun objawy chorobowe i utrwali leczenie, po Aconitum
naley zawsze podawa Sulfur D12. Sulfur D12 podajem y ta k
e wwczas, kiedy chory skary si na kujce lub rwce ble
w koczynach i stawach, ktrym towarzyszy obrzm ienie i k t
re sabn, gdy przyoy si ciepy okad, a wzmagaj od zim
na. Osoby chore na gociec przewleky powinny Sulfur D l2
zaywa stale. Dawkowanie: po 5 kropel 2 razy w tygodniu.
Jeli ble staww wzmagaj si w nocy i nie pozwalaj chore
mu spa, podajemy co 4 godziny Mercurius solubilis D l2 po
5 kropel.
Jeeli ble wzmagaj si podczas ruchu, mocz jest ciemny lub
czerwonawy, podajemy Bryonia D6 po 5 kropel co 4 godziny.
Jeli ble, ktrym towarzysz obrzki staww, przenosz si
ze stawu na staw, a stan chorego pogarsza si w nocy, poda
jem y Pulsatilla D6 po 5 kropel co 2 godziny.
Jeeli ble zlokalizowane s gwnie w stawach doni, podaje
my co 3 godziny Viola odorata D6 po 5 kropel.
Jeli ble dotycz gwnie staww palcw, podajemy co 3 go
dziny Caulophyllum D6 po 5 kropel.

Leczenie hydropatyczne
Patrz: Gociec stawowy ostry.

Dieta
Bez misa i jego przetworw. Ograniczy tuszcze zwierzce,
sl i cukier. Zamiast cukru mona uywa miodu. Duo wa
rzyw oraz niekwanych owocw (gruszki, winogrona). Dba
o wyprnienia. Na pocztku leczenia wskazana jest dw u
dniowa godwka, podczas ktrej naley pi du ilo p y
nw, minimum 2 litry na dzie.
Gociec stawowy przewleky postpujcy
Jest to przewleke, postpujce zapalenie staww, ktre czciej
atakuje kobiety midzy dwudziestym a pidziesitym rokiem
ycia ni mczyzn.
Choroba moe mie gwatowny pocztek i rozwija si do
szybko. Procesom zapalnym obejmujcym wiele staww tow a
rzyszy wysoka gorczka. Nastpuje znieksztacenie staww, ich
ruchomo stale si zmniejsza. Nie leczony gociec przewleky
postpujcy prowadzi do kalectwa.

Leczenie zioami
Na 20 m inut przed gwnymi posikami chory bierze yk sy
ropu aloesowego: 20 wieych lici aloesu bez kolcw mie
lemy w maszynce do misa, dodajemy 4 0 0 gramw miodu,
750 m ililitrw czerwonego wina (jeli chory ma skonno do
rozwolnie) lub tak sam ilo wina biaego (jeli chory cier
pi na zaparcia) i gotujemy na ani wodnej przez 50 minut.
Kiedy w ywar wystygnie, syrop przecedzamy przez gste sit
ko, a resztki wyciskamy w wyciskarce albo przez kilkakrotnie
zoon gaz.
10 m inut po wypiciu syropu pijemy filiank wywaru z 7 orze
chw woskich utuczonych drobno razem ze skorupkami, 5 y
ek korzenia pokrzywy, 3 yek korzenia podrnika i 3 y
ek wypukanych dokadnie ziaren owsa. Skadniki zalewamy
2 litrami wrzcej wody, gotujem y na maym ogniu przez 20
minut, a nastpnie dodajemy do wywaru 4 yki mieszanki
zoonej z pczkw sosny, ziela krwawnika, mchu islandzkie
go, korzenia goryczki tej, ziela wizwki botnej i szyszek
chmielowych: po 50 gramw kadego ze skadnikw dobrze
mieszamy. Dalej postpujemy jak wyej i gotujemy jeszcze 15

125
 minut, a kiedy w yw ar ostygnie, przecedzamy go przez g
ste sitko. Do gorcego wywaru mona doda 2 yki miodu.
W yw ar mona przygotowa na 2 dni i przechowywa w lo
dwce.
Jeli chory gorczkuje, dodajemy do kadej porcji wywaru
1/2 yeczki mieszanki zoonej ze sproszkowanego cynam o
nu, salmiaku i kwasku cytrynowego w rwnych czciach (na
przykad po yeczce kadego ze skadnikw).

Leczenie zewntrzne
W zapalnych stanach goca istotne znaczenie maj zabiegi ze
wntrzne, ktre zadziwiajco przypieszaj pow rt do zdrowia.
Przed udaniem si na spoczynek nakadamy na chore stawy
okady z gliny rozrobionej z wod na gste ciasto, do ktre
go dodajemy 2 yki octu. Jeli nie ma pod rk gliny, ro b i
my choremu chodny okad z czterokrotnie zoonego ptna,
namoczonego w zimnym wywarze z lici orzecha woskiego:
4 yki lici zalewamy 1 litrem wrzcej wody, gotujemy pod
przykryciem 10 minut, odstawiam y wywar, by przestyg,
i przecedzamy. W ostatecznoci moe by to okad z zim
nej wody wymieszanej p na p z octem. O kady zawijamy
szczelnie wenianym szalem i pozostawiamy je na ca noc.
Stosujemy je tak dugo, a ustpi stan zapalny staww i bl.
Codziennie wieczorem naley zrobi lewatyw z 1 litra ciepej
wody. Z lewatywy mona zrezygnowa dopiero wwczas, kie
dy minie stan zapalny.

Leczenie homeopatyczne
Jeli rwce ble agodniej w cigu dnia, przybieraj za na
sile w nocy, skra wok stawu jest lekko napita i gorca,
podajem y Aconitum D6 po 5 kropel co 3 godziny, a kiedy
nastpi poprawa - co 6 godzin.
Aby zlikwidowa cakowicie objawy choroby i utrwali lecze
nie po Aconitum, zawsze podajemy Sulfur D l2. Sulfur D l2
podajem y take wwczas, gdy chory skary si na kujce
lub rwce ble w koczynach i stawach, ktrym towarzyszy
lekkie obrzmienie; bl sabnie, gdy przyoy si ciepy okad,
a wzmaga od zimna. Sulfur D12 jest szczeglnie wskazany,
kiedy ble maj charakter przewleky, nasilaj si podczas
odpoczynku, a ustpuj w ruchu. Gdy chory ma dreszcze, nie
moe si rozgrza, odczuwa kurczowe ble w klatce piersio
wej, w szyi i plecach i towarzyszy im uczucie bolesnego roz
bicia w czci ldwiowej krgosupa. Objawy te nasilaj si
pod wieczr, po czym po 1-2 godzinach nastpuje atak gor
ca, nad ranem za chory mocno si poci, a jego pot ma kwa
ny zapach. Rwnolegle wystpuje brak apetytu, bd chtka
na zjedzenie czego kwanego, pragnienie, sucho w ustach,
kwane odbijania, wzdcia, zaparcie. Sulfur Dl 2 podajemy co
4 godziny po 5 kropel.
Jeli chory skary si na drce ble w szyi i koczynach, pal
go stopy, skra jego jest sucha lub przeciwnie - pokryta cuch
ncym potem, ktry nie daje ulgi, ble nasilaj si w nocy,
podajem y co 2 godziny Dulcamara D6 po 5 kropel.
Gdy ble umiejscowiy si po lewej stronie ciaa, minie s bo
lesne i wraliwe na dotyk, a pogorszenie nastpuje po wysiku
fizycznym, podajemy Cimicifuga D6 po 5 kropel co 2 godziny.
Jeli chory czuje si gorzej w pozycji siedzcej, dokuczaj mu
ble w plecach, sztywno karku, ble pogbiaj si przy
prbie wstawania, podajemy co 2 godziny Rhus toxicoden
dron D4 po 5 kropel.

127
 Gdy chory skary si na palenie wzdu krgosupa, drenie
koczyn i sabo w nogach, podajemy co 4 godziny Zincum
D6 (na czubku noa).
Jeeli gociec zaatakow a minie tw arzy, bl je st drcy i ro
nie podczas zimnego w iatru, a chory nie moe w ydoby
z siebie gosu, podajem y co 4 godziny Causticum D4 po 5
kropel.
Jeli ble zlokalizowane s w miniach piersi, brzucha lub
stawach i wzmagaj si od ruchu, a mocz jest ciemny lub czer
wonawy, podajemy co 4 godziny Bryonia D6 po 5 kropel.
Gdy chory jest blady, zibnie, nie ma pragnienia, ble lub
obrzki przemieszczaj si szybko z miejsca na miejsce, a p o
gorszenie nastpuje w nocy, podajemy Pulsatilla D6 po 5 k ro
pel co 2 godziny.
Jeli ble umiejscowione s przede wszystkim w stawach lub
miniach doni, podajemy co 3 godziny Viola odorata D6 po
5 kropel.
Jeli ble obejmuj gwnie staw y palcw, podajem y co 3 go
dziny Caulophyllum D6 po 5 kropel.

Leczenie hydropatyczne
Kadego ranka po przebudzeniu si chorego nastpuje roz
cieranie caego ciaa rkawic kpielow zamoczon w zimnej
wodzie, po ktrym chory wraca do ka, aby si rozgrza.
Ten rodzaj leczenia stosujemy przez 3 - 4 tygodnie.
W cigu pitego i szstego tygodnia leczenia stosujemy:
- 2 kpiele poowiczne na tydzie,
- 1 kpiel parow ng na tydzie,
- 1 zawijanie krtkie na tydzie.
W cigu kolejnych 2 tygodni stosujemy:

128
 - 1 polewanie plecw i ramion poczone z polewanie bioder
na tydzie,
- 1 polewanie plecw i ramion na tydzie,
- 1 kpiel ciep cakowit na tydzie,
- 1 kpiel poowiczn w zimnej wodzie, trwajc 1-2 sekundy.
Na zakoczenie leczenia stosujemy:
- 2 razy w tygodniu rozcieranie cakowite,
- raz w tygodniu polewanie plecw i ramion poczone z po
lewaniem bioder,
- 2 razy w tygodniu ciep kpiel cakowit trwajc 10-15
minut.
Po zakoczeniu leczenia bardzo zalecane jest chodzenie boso
w pomieszczeniu lub na dworze. Trzeba jednak pamita, e
bosy chory musi znajdowa si w ruchu; w przeciwnym razie
musi koniecznie naoy ciepe skarpetki.

Dieta
Na pocztku leczenia wskazana jest kilkudniowa godwka,
poczona z codzienn wieczorn lewatyw z 1 litra ciepej
wody. Naley unika misa i jego przetworw, ograniczy
tuszcze zwierzce i cukier. Do diety trzeba wprowadzi duo
jarzyn i warzyw oraz niekwanych owocw. Dba o codzienne
wyprnienia.

Gociec stawowy zwyrodniajcy

Gociec stawowy zwyrodniajcy to choroba nkajca osoby
w wieku zaawansowanym. Przyczyny jej naley szuka w niewa
ciwej przemianie materii i zaburzeniach hormonalnych. Choroba
atakuje gwnie kobiety, ktre cierpiay na rzadkie i skpe krw a
wienia miesiczne, miay usunit macic, nawet przy zachowa- |
niu jajnikw. W okolicy staww midzypaliczkowych powstaj
bolesne guzy i guzki, wok ktrych w ytw arza si stan zapalny
z obrzkami, zaczerwienieniem skry. Chrzstki staww ulegaj
zniszczeniu, a ko ma skonno do wytw arzania ta k zwanych
ostrg. Bywa, e osoby, u ktrych stwierdza si gociec stawowy
zwyrodniajcy cierpi rwnoczenie na zmiany zwyrodnieniowe
krgosupa. Czsto zajte s te stawy stp.
Objawy, to przede wszystkim ble odczuwane w czasie ruchu
stawu, a zmniejszajce si w spoczynku. Chorzy skar si czsto
na ograniczenie ruchu staww, cho do cakowitego zesztyw nie
nia staww na og nie dochodzi. Przecianie stawu prac p ro
wadzi do dugotrwaych blw nasilajcych si noc.

Leczenie zewntrzne
Codziennie wieczorem nacieramy krgosup (zawsze z dou
do gry) nalewk z lici agawy i owocw kasztanowca: 250
gramw wieych kasztanw rozdrobnionych wraz ze skrk
oraz 3 yki stoowe miazgi z lici agawy (bez kolcw) w ka
damy do soja, dodajemy 1/2 litra denaturatu, 2 yki sto o
we kwiatu lawendy i stawiamy w ciepym miejscu na 7 dni.
Jeli nie mamy wieych kasztanw, moemy uy wycigu
z kasztanowca (100 gramw). Po 7 dniach dodajem y yeczk
sproszkowanej kamfory, yeczk sproszkowanego salmiaku,
yeczk siarki oczyszczonej i odstawiam y na dalsze 5 dni.
Z tym , e po 3 dniach dodajemy 3 yki terpentyny.
Po nacieraniu krgosupa przystpujemy do delikatnego na
cierania chorych staww mazidem z nasienia jzycznika le
karskiego: 2 00 gramw nasion jzycznika, yk ziaren pie
przu czarnego zalewamy 1 litrem spirytusu i odstawiam y na

130
 7 dni. Po upywie tego czasu dodajemy 50 gramw kamfory
w proszku i 5 0 gramw sproszkowanego myda. Potrzsamy
naczyniem ta k dugo, a kamfora i mydo rozpuszcz si do
kadnie. Tak przygotowanym mazidem nacieramy chore sta
wy, po czym owijamy je wenian tkanin. Gdy dotyczy to
staww doni, mog to by rkawiczki, a gdy staww stp -
weniane skarpety. Przed kolejnym nacieraniem przemywamy
staw y ciep wod z mydem.

Leczenie zioami
Przed gwnym i posikami podajemy choremu filiank wywa
ru z ziela rdestu ptasiego, ziela skrzypu, korzenia goryczki
tej (po 100 gramw kadego ze skadnikw), ziela krwawnika,
ziela melisy lekarskiej, lici mity pieprzowej, lici mcznicy,
ziela bratka polnego, szyszek chmielu i ziela przywrotnika po
spolitego (po 50 gramw kadego ze skadnikw): wszystkie
zioa dokadnie mieszamy, 3 yki stoowe mieszanki zalewa
my 3 szklankami wrztku, dodajemy yeczk korzenia wily-
ny, yeczk korzenia waleriany, yeczk kopru ogrodowego,
gotujem y pod przykryciem przez 10 minut, a po ostygniciu
w yw ar przecedzamy przez gste sitko.
W godzin po gwnych posikach podajemy choremu sok
z gwki selera, wycinity w sokowirwce.

Leczenie homeopatyczne
Patrz: Gociec miniowy, Gociec stawowy przewleky.

Leczenie hydropatyczne
W przeciwiestwie do reumatyzmu, w przypadku ktrego do
zabiegw stosujemy jedynie wod zimn lub chodn, w lecze

131
 niu artretyzm u wykorzystujem y wod zimn lub wod ciep,
a nawet gorc. Zaatakowane artretyzm em stawy lecz sku
tecznie okady z zaparzonego wrzc wod siana (2 garci
siana na 1 litr wrzcej wody, gotowa pod przykryciem 2 0 -3 0
minut, wycisn). Wycinite z wody bardzo ciepe siano w ka
damy midzy dwa rczniki, przykadam y na bolesne miejsce,
zabezpieczamy flanel i pozostawiamy na 2 -3 godziny.
Bardzo pomocne s take ciepe kpiele poowiczne w na
parze ze somy owsianej (5 -8 garci drobno pocitej somy
owsianej zala 5 - 8 litram i wrzcej wody, gotowa na maym
ogniu 15-20 minut, przecedzi, a w yw ar doda do kpie
li). Ciepe kpiele poowiczne stosujemy 2 razy w tygodniu.
Raz w tygodniu stosujemy ciep kpiel cakowit (30-35C )
z dodatkiem wywaru ze somy owsianej (patrz wyej). 3 razy
w tygodniu, zaraz po wstaniu z ka, wykonujemy rozcieranie
caego ciaa rkawic zanurzan w chodnej wodzie.
Po upywie 2 tygodni przechodzimy do kolejnej serii zabiegw:
- co drugi dzie polewanie kolan,
- co drugi dzie wieczorem: kpiel poowiczna poczona
z rozcieraniem grnej czci ciaa.
Raz w tygodniu zawijanie cakowite w wywarze ze somy
owsianej.
Po zakoczeniu piciotygodniowego cyklu leczenia zabiegi
z uyciem ciepej wody stopniowo zmniejszamy a do jednego
w tygodniu, stosujc bez ogranicze wod zimn.
Jeli chory ma siln budow fizyczn, a miejsca zaatakowane
chorob nie s opuchnite, lecz tylko mocno bolesne, prze
prowadzamy takie oto leczenie:
- przez pierwsze 3 dni codziennie chodne polewanie ca ko
wite,

132
r - co drugi dzie polewanie plecw i ramion,
- co drugi dzie polewanie bioder.
UWAGA: im silniejszy bl, tym zimniejsz wod naley stosowa.

Aby uchroni si przed nawrotem choroby, naley:

- przyjmowa 2 kpiele poowiczne w tygodniu,
- jedno polewanie cakowite w tygodniu.

Dieta
Wykluczamy miso i jego przetwory. Nie uywamy mleka pod
adn postaci ani przetworw mlecznych. Staramy si je
duo jarzyn, warzyw i niekwanych owocw. Chleb jadamy
tylko razowy w postaci grzanek. Ograniczamy przetwory
mczne. Osoby z dolegliwociami trzustki powinny stosowa
diet zalecan przez lekarza.

Gociec zwyrodniajcy staww krgosupa

Choroba dotyka gwnie mczyzn po czterdziestce i wywouje
objawy rnice si od innych dolegliwoci gocowych. Zmiany
obejmuj czci m ikkie krgosupa i czsto nie mona ich wy
kry za pomoc badania rentgenowskiego.
C horoba ro zp oczyn a si zw ykle od silnych blw w ple
cach i kr g osu p ie . Ble s najm ocniejsze rano tu po w sta
niu. W nocy na o g nie nkaj chorego. Ruchy ciaa, ka
szel, napicie m ini nasilaj bl. W m iar postpu choroby
w szystkie czci krgosupa sztyw niej, chory porusza si
z tru d n o ci . C horoba nie leczona prow adzi do u nierucho
m ienia chorego. Czsto ble p rom ieniuj do rnych narz
dw w e w ntrznych.

133
Leczenie wewntrzne
Na 20 m inut przed gwnymi posikami podajemy chore
mu filiank wywaru z lici pokrzywy, ziela rdestu ptasiego,
skrzypu polnego i ziela dziurawca (po 100 gramw kadego
ze skadnikw), krwawnika, korzenia wilyny, lici m ity pie
przowej, lici mcznicy lekarskiej, ziela marzanki wonnej, ko
rzenia mydlnicy i ziela przyw rotnika pospolitego (po 50 gra
mw kadego ze skadnikw). Wszystkie skadniki dokadnie
mieszamy, 2 yki stoowe mieszanki zalewamy 2 szklankami
wrztku i gotujemy na maym ogniu przez 10 m inut, a kiedy
wyw ar ostygnie, przecedzamy go przez gste sitko. Do porcji
wywaru mona doda nieco miodu.
2 godziny po jedzeniu podajemy choremu yk do herbaty
m ikstury z miodu i siarki oczyszczonej: do 1/2 kilogram a m io
du lipowego dodajemy 15 gramw siarki oczyszczonej i bar
dzo dokadnie mieszamy. Po przyjciu m ikstury podajem y fili
ank naparu z kwiatu lipowego.

Leczenie zewntrzne
Przez pierwsze 2 -3 dni kadego wieczoru robim y choremu le
watyw z 1 litra ciepej wody.
Co d ru gi dzie wieczorem w zdu krgosupa ka d ziem y
bardzo cie p y o ka d z rozgotow anego jczm ienia: o d p o
w iedni ilo jczm ienia gotu je m y przez 10 m inut, o dcedza-
my, dop ro w a dza m y do o dp o w ie dn ie j te m p e ra tu ry. W zdu
krgosupa kadziem y o dp o w ie d n io p rzyci ty kaw aek g ru
bego p tn a , nakadam y na cie p y jczm ie, p od w ija m y
brzegi p tn a , aby ziarno nie rozsypyw ao si i p rz y k ry
wam y ta k im sam ym kaw akiem flaneli. O ka d zdejm ujem y
po 20 m inutach. Zaraz potem nacieram y kr g osu p (z d ou
 do gry) w at nam oczon w 10-procentow ym roztw orze
propolisu.
Skutecznie dziata nakadanie (wieczorem) choremu na brzuch
okadu z ciepego naparu ziela krwawnika. Okad pozostawia
my na ca noc.
Bardzo skutecznie dzia nacieranie (rano lub wieczorem) krgosu
pa chorego (z dou do gry) mikstur z jaj, terpentyny i benzyny:
3 wiee jaja kurze zalewamy w emaliowanym naczyniu octem
winnym, tak aby je pokry i odstawiamy na 4 dni. Kiedy skorupki
si rozpuszcz, usuwamy bony, rozbijamy wszystko dokadnie
widelcem, dodajemy 100 gramw terpentyny i yk benzyny
oczyszczonej, po czym jeszcze raz cao dokadnie mieszamy.

Leczenie homeopatyczne
Patrz: Gociec stawowy przewleky postpujcy.

Dieta
Patrz: Gociec stawowy przewleky postpujcy.

Gocowe ble gowy

Gocowe ble gowy s dolegliwoci czst i dokuczliw. Zdarza
si, e osoby cierpice na gociec przewleky caymi latami nie
odczuwaj natenia choroby, skar si natomiast na uporczy
we ble gowy, powstajce zazwyczaj w wyniku gwatownej re
akcji naczy i mini gowy na zmian tem peratury otoczenia lub
zjawiska meteorologiczne.
Charakterystyczne dla tej choroby s ataki blw gowy
o charakterze widrujcym, szarpicym. Bl umiejscawia si albo
w jednym miejscu, albo wdruje na przykad z lewej do prawej

135
czci gtowy, od ciemienia do skroni i tak dalej. W zalenoci od
pory dnia zmienia si rwnie natenie blu: u jednych bl jest
dokuczliwszy rano, u innych wieczorem.

Leczenie zioami
Jeli gocowy bl gowy daje o sobie zna rano po wstaniu
z ka, a zmniejsza si po poudniu, by znikn pod wieczr,
stosujemy n aparz korzenia waleriany (60 gramw), lici m ity
pieprzowej (10 gramw) i bobrka trjlistnego (30 gramw).
Wszystkie skadniki dobrze mieszamy, yk mieszanki zale
wamy szklank wrztku, odstawiam y pod przykryciem na 15
m inut i przecedzamy. W ypijam y 2 -3 filianki naparu dziennie
dopty, dopki bl nie ustpi.
Jeli bl atakuje tylko pod wieczr albo w nocy, stosujemy
napar z nasion kopru woskiego, owocw jaowca (po 30 gra
mw), ziela fioka trjbarwnego, ziela pierwiosnka, kwiatu la
wendy (po 20 gramw). Wszystkie skadniki dokadnie miesza
my, yk mieszanki zalewamy szklank wrztku, odstawiam y
pod przykryciem na 15 m inut i przecedzamy. W ypijam y 2 -3
filianki naparu dziennie, dopki bl nie zniknie.

Leczenie zewntrzne
Jeli chory lepiej czuje si w pozycji lecej - powinien si p o
oy. Gdy ma zzibnite nogi, musi je rozgrza term oforem
z gorc wod.
Jeli choremu dokucza gniecenie w okolicach wtroby, ww
czas najpierw naley rozgrza nogi, po czym pooy gorcy
okad na okolic wtroby, na kark za kompres z zimnej wody.
Bardzo skuteczne jest nacieranie skroni i potylicy olejkiem mi
towym . Rwnie pomocne bywa nacieranie skroni, skry nad
 brwiam i i okolic uszu mieszank olejku kamforowego, olejku
jaowcowego i olejku lawendowego (w rwnych czciach).
Jeli chory cierpi na zaparcie, stosujemy ciepe lewatywy z na
paru kwiatu rumianku.

Leczenie homeopatyczne
Jeli bl wywoany zosta napywem krwi do gowy, podajemy
co godzin Belladonna D 6 na przemian z Gelsemium D6 po
5 kropel.
Jeeli bl gowy dolega osobie cierpicej na gociec przewle
ky, podajemy Aconitum D6 na przemian z Belladonna D6 po
5 kropel co 1 godzin.
Jeli bl gow y je st szarpicy, podajemy Colocynthis D6 po 5
kropel co 1 godzin.
Jeli bl gowy zlokalizowany jest w lewej czci gowy i powra
ca okresowo, podajemy Spigelia D6 po 5 kropel co 2 godziny.
Jeeli blowi giowy towarzyszy nieyt nosa, podajemy Aconitum
D6 na przemian z Belladonna D6 po 5 kropel co 2 godziny.
Jeli bl gowy umiejscawia si w prawej lub lewej czci gowy,
ewentualnie w skroniach, a nastpnie przenosi si nad oczodoy,
potylica jest zdrtwiaa, a twarz zaczerwieniona, podajemy po 5
kropel co 30 minut Gelsemium D6 na przemian z Belladonna D6.
Jeli bl gow y pojawia si rano, jest zlokalizowany nad oczo
doami, chory skary si na bl w gakach ocznych, podajemy
mu Chionanthus virginica D3 po 5 kropel 3 razy dziennie.
W przypadku jednostronnego, pulsujcego blu w jednej lub
drugiej skroni, w czole lub oczach, ktry nastpnie przemiesz
cza si do potylicy i nka chorego gwnie rano i wieczorem,
sabnie za, gdy pi - podajemy Phosphorus D l2 na przemian
z Cimicifuga D6 po 5 kropel 3 razy dziennie.

137

L
 Jeli bl gowy rozprzestrzenia si od ciemienia do nasady
nosa, podajemy Ignatia D6 po 5 kropel 4 razy dziennie.
Przy blach zlokalizowanych w potylicy i czole (przewanie po
prawej stronie) lub te w razie widrujcych, wzrastajcych
przy kadym ruchu blach, ktre rozpoczynaj si od szyi
i ramion i promieniuj do czoa lub potylicy, a towarzysz im
objawy takie, jak: blado twarzy, nudnoci lub w ym ioty - po
dajemy Clonoinum D3 po 5 kropel co p godziny.
Jeli bl gowy pojawia si raptownie i ma pulsujcy, ttnicy
charakter, podajemy Valeriana D12 po 5 kropel co 30 minut.
Przy blach gowy, ktrym towarzyszy nabrzmienie y na g o
wie, podajemy 4 razy dziennie Sanguinaria D6 na przemian
z Kalium jodatum D6 po 5 kropel.

Dieta
Naley unika kawy, herbaty, ostrych przypraw, alkoholu.
Dba o regularne wyprnienia.

Narola kostne (ostrogi)

Choroba ta, powstajca w nastpstwie goca zwyrodniajcego,
atakuje stawy biodrowe, kolanowe, krgosup, koci rk i stp.
Zmiany zwyrodnieniowe przybieraj posta naroli kostnych, w y
woujcych ostry bl, promieniujcy do ramienia i palcw (jak
w przypadku naroli krgosupa), ble w stawie kolanowym
(przy wstawaniu lub po duszym chodzeniu), ble w stawach
rk i ng. Bl bywa najsilniejszy rano i wieczorem, a ustpuje
podczas spoczynku i w nocy. Narola kostne maj tendencj do
powikszania si i mog doprowadzi do cakowitego unierucho
mienia pojedynczych staww.
Leczenie kompleksowe
Poniewa najwaniejsz spraw jest oczyszczenie organizmu
z toksycznych produktw przemiany materii, leczenie nale
y rozpocz od cistej, siedmiodniowej godwki, podczas
ktrej pijemy wycznie wod. W trakcie godwki robimy
choremu kadego wieczoru lewatyw oczyszczajc z 1 litra
ciepego naparu z kwiatu rumianku - 4 yki stoowe kwiatu
rumianku zalewamy 1 litrem wrzcej wody, odstawiamy pod
przykryciem na 15 minut, a nastpnie przecedzamy przez g
ste sitko. Ograniczamy te w tym okresie aktywno fizyczn,
nie rezygnujc jednak z codziennych spacerw. Po zakocze
niu godw ki powracamy do normalnego odywiania si we
dug nastpujcego planu: pierwszego dnia pijemy tylko soki
owocowe, rozcieczone wod (p szklanki soku i p szklanki
wody]; drugiego dnia mona ju spoywa kom poty owoco
we wraz z owocami; trzeciego - przetarte gotowane jarzyny;
czwartego dnia oprcz jarzyn mona wprowadzi do jadospi
su kasz gryczan z odrobin masa; pitego dnia do przetar
tych jarzyn i kaszy doczamy kefir; szstego i sidmego dnia
moemy ju je maso, grzanki z chleba i owoce. smego
dnia przechodzimy na normalne odywianie, ograniczajc
jednak miso i jego przetw ory (dozwolone s tylko drb, cie
lcina, miso krlika).
Mona te zastosowa godwk czciow. Pierwszego dnia
jem y tylko jarzyny i owoce; drugiego dnia nie jemy nic, pijemy
jedynie wod; trzeciego dnia pijemy wycznie soki owocowe
z wod; czwartego dnia jemy ju normalnie. Kadego dnia
robim y lewatyw z naparu kwiatu rumianku.
Bardzo skuteczne s kpiele w wodzie o tem peraturze 3 4 -
3 6 ;C. do ktrej dodaje si 100 gramw naturalnego spirytusu

139
 mrwkowego. Spirytus taki otrzym ujem y w nastpujcy spo
sb: do butelki o pojemnoci 1/2 litra nalewamy na dno tr o
ch gstego syropu z cukru. O tw art butelk umieszczamy na
kilka godzin w mrowisku zamieszkanym przez due brunatne
mrwki lene. Kiedy mrwki w ypeni butelk mniej wicej w
1/4 objtoci, zalewamy je wdk. Po 14 dniach otrzym an
nalewk filtrujem y. Kpiel nie powinna trw a duej ni 10-15
minut. Po wyjciu z kpieli zmywamy ciao chodn wod i w y
cieramy do sucha. Zaleca si 10 takich kpieli. Naley je bra
co drugi dzie, wieczorem.
W dni, w ktre stosuje si kpiele, przed snem chory w yp i
ja szklank gorcego naparu z kwiatu lipowego z dodatkiem
cytryny i miodu: yk stoow kwiatu lipowego zalewamy
szklank wrzcej wody, odstawiam y pod przykryciem na 15
minut, a nastpnie przecedzamy przez gste sitko.
W pozostae dni podajemy 3 razy dziennie po filiance w y
waru z ziela poonicznika, ziela nawoci, pczkw sosny i kory
wierzbowej: po 50 gramw kadego ze skadnikw dokadnie
mieszamy, yk stoow mieszanki zalewamy 1 i 1/2 szklan
ki wrzcej wody, gotujemy na maym ogniu przez 15 minut,
a nastpnie przecedzamy. W yw ar naley pi ciepy.
Codziennie w czasie porannej toa le ty naciera si chore miej
sca zimn wod zmieszan z octem: do 1 litra wody wlewamy
1/2 szklanki octu.
Dobrze jest pi przynajmniej 2 razy dziennie sok z selera
z dodatkiem soku ze wieej cytryny.
W razie silnych blw okadamy chore miejsca roztworem wie
ych drody: drode rozcieramy z ciep wod, odstawiam y
na 4 godziny, po czym dodajemy yk siarki oczyszczonej,
na odpowiednim kawaku ptna rozsmarowujemy mas dro-
 dowo-siarkow i przykadamy na chore miejsca, okrywajc
okad dodatkowo ceratk i owijajc flanel. Zdejmujemy go
po 3 - 4 godzinach.
Radykalnie na ostrogi dziaa specjalnie przygotowany plaster:
do emaliowanego rondelka wkadamy 100 gramw biaego wo
sku pszczelego, 50 gramw oliwy z oliwek i gotujemy na ma
ym ogniu przez 10 minut pilnujc, aby masa si nie przypalia.
Kawaek ptna odpowiedniej wielkoci zanurzamy w ciepym
roztworze, odsczamy nadmiar pynu, ptno rozprostowujemy,
posypujemy niewielk iloci sproszkowanej siarki oczyszczonej
i kadziemy na chore miejsce, pozostawiajc na ca noc.

Leczenie homeopatyczne
Jeli ble nasilaj si z powodu zimna i ruchu, a ustpuj w cie
ple i spokoju, podajemy co 2 godziny Spirea Dl po 5 kropel.
Gdy narola kostne zlokalizowane s w stawie biodrowym, poda
jemy rano i wieczorem Calcarea fluorata D6 (na czubku noa).
Jeli narola kostne umiejscowiy si w czci szyjnej i piersio
wej krgosupa, podajemy Aurum muriaticum D6 (na czubku
noa) rano i wieczorem, na przemian z Acidum benzoicum D3
po 5 krop! take rano i wieczorem.
Gdy narola kostne opanoway koci stopy, zwaszcza ko
pity, podajemy 3 razy dziennie Hekla lava D4 (na czubku
noa), a kiedy stan si polepszy, co da si zauway, gdy zni
kaj wwczas ble podczas chodzenia, Hekla lava D6 take 3
razy dziennie, a do widocznej poprawy.

Dieta
W ykluczy naley miso i jego przetwory, zwaszcza wdzon
ki. M leko mona pi tylko zsiade. Niewskazane jest jadanie

141
 sodyczy na pusty odek i picie sokw owocowych na czczo.
Naley zaprzesta uywania cukru - sodzi miodem jasnym
(akacjowy, lipowy).

Rwa kulszowa (ischias)

Jest to zesp objaww wystpujcy w wielu chorobach goco
wych, lecz take w innych schorzeniach, jak zatrucie nikotyn,
zatrucie alkoholem, cukrzyca, zaburzenia w pracy wtroby, mia
dyca naczy wiecowych, wady postawy, schorzenia krgosu
pa i wiele innych. Poniewa rzadko udaje si ustali przyczyn
rw y kulszowej, stosuje si leczenie objawowe.
Rwa kulszowa objawia si dojmujcym tpym blem w oko
licy stawu biodrowego, kt ry rozprzestrzenia si wzdu tylnej
czci powierzchni biodra, promieniujc do kolana i niej, wzdu
przebiegu nerwu kulszowego. Bl powoduje czsto zdrtwienie
koczyny. Jeli rwa nie jest leczona, moe doj do zaniku mini
i trwaego kalectwa.

Leczenie zioami i leczenie zewntrzne

Patrz: Ble krgosupa, Gociec miniowy, Gociec sta
wowy przewleky.

Leczenie homeopatyczne
Jeli atakowi rwy kulszowej towarzyszy podwyszona tem pe
ratura, podajemy co 3 godziny Aconitum D6 po 5 kropel.
Gdy chory skary si na palcy bl w stawie biodrow ym , bez
ustannie porusza chor koczyn, co przynosi mu ulg, nie
znosi niczego ciepego na chorym miejscu, woli lee, podaje
my co 3 godziny Arsenicum album D12 po 5 kropel.
r Jeli bl nata si w nocy, a chory skary si na brak czucia
w biodrze i wzdu nogi, podajemy co 3 godziny Chamomilla
D6 po 5 kropel.
Gdy rwce ble wzmagaj si podczas poruszania chor nog,
podajemy co 3 godziny Ignatia D6 po 5 kropel.
Jeeli bl wzmaga si nad ranem, noga jest tak zdrtwiaa,
e chory nie moe ni porusza, podajemy co 3 godziny Nux
vomica D6 po 5 kropel.
Gdy ble wzmagaj si pod wieczr i noc lub wtedy, kiedy
chory znajduje si w pozycji siedzcej, a niewielkie polepsze
nie nastpuje pod wpywem wieego powietrza, podajemy
co 4 godziny Pulsatilla D6 po 5 kropel.
Jeli rwa kulszowa zaatakowaa nog praw, bl nasila si
przy zdenerwowaniu i towarzyszy mu mrowienie, podajemy
co 3 godziny Colocynthis D6 po 5 kropel.
Jeli bl wzmaga si w spokoju, zmniejsza za w ruchu lub od
ciepa, podajemy co 4 godziny Rhus toxicodendron D6 po 5
kropel.
Gdy chory skary si, e bolca noga jest saba, bl wzmaga
si podczas ruchu, jeli noga drtwieje, ttno jest przypie
szone, sabe, okresowo nierwnomierne, chory nie moe spa,
a bl pojawia si na jaki czas i nagle ustpuje, podajemy 2 -3
razy dziennie Cimicifuga D6 po 5 kropel.
Jeli bl umiejscowi si gboko, ma ostry charakter, a chory
jest niespokojny i skary si na zimno, podajemy Gelsemium
D6 po 5 kropel 2 -3 razy dziennie.
Gdy objaw y ustpi, w celu utrwalenia leczenia podajem y
chorem u przez 2 -3 miesice Sulfur D6 po 5 kropel raz
dziennie.

143

L
Leczenie hydropatyczne
Przez pierwsze 3 -4 dni leczenia stosujemy:
- rano rozcieranie grnej czci ciaa rkawic kpielow za
moczon w chodnej wodzie, po rozcieraniu kadziem y chore
go do ka (rozcieranie mona wykona w ku, jeli chore
mu trudno si porusza) i stosujemy zawijanie krtkie;
- wieczorem: mokre rozcieranie caego ciaa, a nastpnie na
kadamy okad na brzuch z letniej wody, kt ry pozostawiamy
na noc.
Nastpnie stosujemy:
- pierwszego dnia: polewanie bioder i plecw,
- drugiego dnia: polewanie plecw i ramion oraz polewanie
bioder,
- trzeciego dnia: polewanie cakowite,
- czwartego dnia: polewanie bioder i plecw,
- pitego dnia: polewanie plecw i ramion oraz kpiel poo
wiczn,
- szstego dnia: polewanie plecw i ramion oraz polewanie
bioder,
- sidmego dnia: polewanie plecw, a wieczorem brodzenie
w chodnej wodzie.

Po 3-, 4-tygodniow ym leczeniu ustpuj ble i powraca pra

widowe krenie krwi.

Dieta
Patrz: Ble krgosupa, Gociec stawowy przewleky.
Zapalenie staww zesztywniajce
Najczciej jest to nastpstwo le lub nie w por leczonego za
palenia staww. Przyczyny choroby nie s dokadnie wyjanione,
a jej przebieg przypom ina gociec przewleky.
Chore stawy staj si niesprawne i wreszcie dochodzi do ca
kowitego ich zesztywnienia.

Leczenie zewntrzne
Skutecznie zapobiegaj rozwojowi zesztywnienia staww go
rce kompresy przykadane na chory staw lub stawy z ugoto
wanego, lecz nie rozgotowanego jczmienia. Surowy jczmie
gotujemy 5 m inut w niewielkiej iloci wody, odcedzamy, na
peniamy nim pcienn torebk lub kilka torebek, zalenie od
potrzeby, i przykadam y na chore stawy. Kompres zdejmuje
my po 2 0 -3 0 minutach.
Nastpnego dnia chore stawy okadamy mas z drody
i siarki oczyszczonej: yk drody zalewamy niewielk ilo
ci ciepej wody, dodajemy yeczk cukru, odstawiamy na 4
godziny, a kiedy drode wyrosn, dodajemy niewielk ilo
patkw owsianych, aby masa miaa odpowiedni gsto i
1/2 yeczki siarki oczyszczonej. Przez 7 dni robimy na zmian
- jednego dnia okad z jczmienia, drugiego dnia z drody.
Po kilkudniowej przerwie, jeli zachodzi potrzeba, seri oka
dw mona powtrzy.
W przypadku zesztywnienia przewlekego chory staw lub sta
wy owijamy gaz nasycon maci, ktr sporzdzamy z siar
ki oczyszczonej i wazeliny bornej: 50 gramw siarki oczysz
czonej rozcieramy dokadnie z tak iloci wazeliny bornej,
aby powstaa masa nie bya zbyt gsta. Okady robimy przez
7 dni, pozostawiajc je na ca noc.

145
 UWAGA: jeli w trakcie tej kuracji skra pokryje si w ysyp
k lub pcherzami, stosowanie okadw przerywamy, a skr
smarujemy czyst wazelin tak dugo, a podranienie ustpi,
po czym powracamy do leczenia.
Latem dobrze jest podda chore czci ciaa kpielom sonecz
nym.
W czasie choroby naley przestrzega regularnych wyprnie,
w razie zaparcia stosowa wieczorem lewatyw z 1 litra naparu
z kwiatu rumianku.

Leczenie zioami
Przed kadym gwnym posikiem chory wypija filiank w y
waru z poziewnika bladego i ziela skrzypu (po 50 gramw),
korzenia i lici pokrzywy, i ziela rdestu ptasiego (po 150 gra
mw): wszystkie te skadniki dokadnie mieszamy, 3 yki sto
owe mieszanki zalewamy 3 szklankami wrzcej wody, g otu
jemy przez 10 minut, pozostawiamy do ostygnicia i przece
dzamy przez gste sitko.
W 2 godziny po kadym gwnym posiku chory w ypija fili
ank wywaru z ziela wilyny i ziela skrzypu (po 50 gramw),
ziela jem ioy i szyszek chmielu (po 40 gramw), kwiatu bzu
czarnego, kwiatu lipy, owocw kasztanowca, korzeni bzu czar
nego, korzenia mydlnicy (po 35 gramw kadego ze skadni
kw) - wszystkie skadniki dokadnie mieszamy, 2 yki stoo
we mieszanki zalewamy 2 szklankami wrzcej wody, pozosta
wiamy pod przykryciem na ca noc, rano za przecedzamy
przez gste sitko.

Leczenie homeopatyczne
Patrz: Gociec miniowy, Gociec stawowy przewleky.
r Dieta
Patrz: Gociec stawowy przewleky, Gociec stawowy zwy-
rodniajcy.

Leczenie naturalne dny (podagry)

Tak jak w przypadku goca, podstawow rol w powstawaniu dny od

grywaj zaburzenia przemiany materii. Konsekwencj tych zaburze
jest podwyszenie poziomu kwasu moczowego we krwi i odkadanie
si zogw moczanowych w tkankach okoostawowych, nerkach i in
nych narzdach. Zogi moczanowe w postaci krysztakw wnikaj do
tkanek i tworz tak zwane wzy podagryczne. W ukadzie moczowym
natomiast spore skupiska zogw odkadaj si w kanalikach nerko
wych, miedniczkach nerkowych, moczowodach i pcherzu moczowym,
prowadzi to do przewlekych stanw zapalnych tych narzdw.
Rozrnia si trz y stadia w przebiegu tej uciliwej choroby:
- stadium bezobjawowe, kiedy tylko okazjonalnie stwierdzi
mona podwyszenie iloci kwasu moczowego we krwi,
- stadium porednie,
- stadium przewleke.

Stadium bezobjawowe trwa moe latami, przy czym nie ob

serwuje si odkadania zogw moczanowych w tkankach okoo
stawowych ani zaburze w pracy nerek i pcherza moczowego.

Stadium porednie rozpoczyna si niespodziewanie, a gw

nym jego sygnaem jest bardzo silny bl skoncentrowany zwykle

147
w jednym stawie - najczciej zostaje zaatakowany staw wiel
kiego palca u nogi, chocia moe to by rwnie staw kolanowy,
staw skokowo-goleniowy, staw ramieniowy, staw okciowy i do
rzadko stawy doni. Bl wzmaga si przy najmniejszym nawet
ruchu. Tkanki otaczajce staw s nabrzmiae, skra przekrwiona.
Bl agodnieje nad ranem, by powrci nastpnej nocy. Z upy
wem czasu bl traci sw intensywno, a po 2 -3 tygodniach
ustpuje, a wraz z nim wszystkie towarzyszce objawy. Jednake
skra na chorym stawie swdzi, uszczy si i nigdy ju waciwie
nie wraca do normalnego stanu.
Kolejny atak nastpuje zwykle po upyw ie okoo 2 lat, a p o
tem coraz czciej. Stadium porednie trw a zwykle 8 - 9 lat. Jeli
leczenie nie zostanie podjte we waciwym czasie, szanse na
popraw zdrowia wyranie malej.

Stadium przewleke charakteryzuje si tym , e napady blu s

wprawdzie o wiele sabsze, trw aj jednak duej, a przerw y mi
dzy nimi staj si coraz krtsze. Ble nkaj chorego take
i w dzie, zwiksza si te liczba zajtych staww. Po kolejnych
atakach stawy nie wracaj ju do normalnego stanu, w ich oko
licy powstaj trw ae obrzki, z pocztku mikkie, ciastowate, po
pewnym czasie twardniejce i unieruchamiajce staw. S to tak
zwane wzy albo guzy dnawe, zawierajce kwany moczan so
dowy i wglan wapniowy. Guzy te otw ieraj si czsto samoistnie
i wwczas wydziela si z nich kaszkowata masa zawierajca zo
gi. Wzy mog te wystpowa w okolicy cigien lub na m ao
winie usznej.
W ostatnim stadium dny rozwijaj si zwykle zmiany w narz
dach wewntrznych, powodujc uporczywe nieyty odka, dolegli
woci wtroby, pogorszenie wzroku, uporczywe stany zapalne spo
jwek, kamic moczanow objawiajc si napadami kolki, chorob
wiecow, zaway serca, a najczciej powane zmiany w nerkach
i pcherzu moczowym, gdzie osadzaj si sole kwasu moczowego
(moczany), wywoujc trwae stany zapalne tych narzdw.

O stry atak dny

Chorego budzi w nocy widrujcy, palcy bl w chorym stawie.
Najczciej jest to bl zlokalizowany w rdstopiu, a cilej m
wic obejmuje on cay paluch jednej ze stp. Znacznie rzadziej
pierwszy atak dny dotyczy staww rk lub stawu kolanowego.

Leczenie zewntrzne
A by uly choremu, naley pooy na chory staw gorcy kom
pres z kilkakrotnie zoonego ptna, ktry usuwamy po 15
20 minutach. Jeli chory nie znosi ciepa, kadziemy mu kom
pres z zimnej wody, zmieniajc go tak czsto, aby by cigle
zimny. Ciepe lub zimne kompresy szybko przynosz pewn
ulg, a kiedy to nastpi, przykadam y na chory staw okad
z miodu: kawaek ptna odpowiedniej wielkoci smarujemy
niezbyt grubo miodem i owijamy nim chory staw. Mniej wi
cej po upywie godziny mid zostanie wchonity przez skr
i wwczas okad m iodowy naley powtrzy.
Jeli chory nie znosi mokrych kompresw, okadamy chory
staw pciennym woreczkiem wypenionym gorcym piaskiem
i postpujem y jak wyej, z tym e na zakoczenie robimy
okad z ptna, ktre przedtem trzym am y przez 1/2 godziny
w zamraalniku.
Natychm iastowy niemal skutek daje przystawienie na chore
miejsce 2 baniek. Poniewa uywane zwykle baki s za due,
 mona posuy si maymi kieliszkami z grubego szka. Kiedy
baki nacign, smarujemy obolae miejsce oliw dziurawco-
w. Gdyby bl stawu powrci, stosujemy ponownie baki.
Poniewa podczas ataku kady ruch chor koczyn wywouje
bl, najlepiej unieruchomi j na 2 -3 dni.
Podczas ostrego ataku dny chory musi bezwzgldnie pozosta
wa w ku.
Nastpnego dnia leczenie rozpoczynamy od zrobienia chore
mu lewatywy. Powtarzamy j codziennie do czasu, kiedy cho
ry poczuje si lepiej.

Leczenie homeopatyczne
Jeli atak rozpocz si od dreszczy, chory ma twarde, przy
pieszone ttno i podwyszon tem peratur, podajemy co 2
godziny Aconitum D6 po 5 kropel.
Gdy ble w chorym stawie s przeszywajce, rwce i odczu
wa si je wieczorem lub noc; jeli ble wzmagaj si przy
chodzeniu, a okolica stawu jest nabrzmiaa, podajemy co 2
godziny Colchicum D4 po 5 kropel.
Jeeli blowi stawu towarzyszy rozstrj odka i bl zmniej
sza si, gdy przyoony zostanie zimny kompres; jeli yy na
koczynie chorego s nabrzmiae, a bl nasila si, gdy zwie
szamy koczyny w d lub podczas chodzenia, podajemy co 3
godziny Pulsatilla D6 po 5 kropel.
Gdy bl przybiera na sile nad ranem, w koczynie brak jest czu
cia, drtwieje, w miniach pojawiaj si przeszywajce szarpni
cia; jeli oprcz zaburze trawienia wystpuje zaparcie, a guzki
krwawnicze (hemoroidy) nabrzmiewaj, a take jeli atak dny wy
woany zosta bdami dietetycznymi lub spoyciem alkoholu,
podajemy co 3 godziny Nux vomica D6 po 5 kropel.
 Jeli bl wzmaga si przy najmniejszym ruchu, przybiera na sile
w nocy, chory ma dreszcze i gorczk, boli go gowa i ma ape
ty t na kwane napoje, skary si na sodkawy lub gorzki smak
w ustach, ma wzdcia, czkawk, pali go w doku podsercowym,
zwaszcza gdy si porusza, podajemy co 2 godziny Bryonia D6
po 5 kropel. Bryonia jest szczeglnie wskazana dla osb wra
liwych na wilgo i wietrzn pogod lecz niekoniecznie na zimno.
Jeli bl wzmaga si przy ochodzeniu choremu koczyny,
zmniejsza za od ciepa, podajemy Arsenicum album D12 po
5 kropel co 6 godzin.

Dieta
Przez pierwsze 2 -3 dni nie podajemy choremu adnego po
ywienia, nie ograniczajc pynw. Najbardziej wskazanym
napojem w okresie godwki jest napar z lici maliny: yk
stoow lici maliny zalewamy szklank wrzcej wody, odsta
wiamy pod przykryciem na 15 minut, przecedzamy i pijemy
ciepy. Chory powinien wypi w okresie godwki 5 - 6 filia
nek naparu dziennie, gdy napar z lici malin obnia poziom
kwasu moczowego w pynach ustrojowych, pobudza nerki do
zwikszonego wydzielania tego kwasu i wywouje poty.

Leczenie dny po ustpieniu stanu ostrego

Leczenie kompleksowe
Po ustpieniu ostrego ataku dny zdarza si czsto, zwaszcza
u osb, ktre dowiadczyy ju kilku atakw tej choroby, e
chory staw jest zesztywniay i z trudnoci mona nim poru
sza. W takich przypadkach okadamy przez kilka kolejnych

151
 dni chory staw ciep lub zimn papk z gliny; okad usuwamy
po 2 godzinach, a skr przemywamy wod. Jeli okad przy
kadany jest wieczorem, pozostawia si go na ca noc.
Rwnoczenie przyjmujemy w ywar z piounu, jagd jaowca
i ziela rdestu ptasiego: po 50 gramw kadego ze skadni
kw dokadnie mieszamy, yk stoow mieszanki zalewamy
szklank wrzcej wody, gotujemy pod przykryciem przez 10
minut, odstawiamy do ostygnicia i przecedzamy. W ypijam y
filiank wywaru przed kadym gwnym posikiem. Kuracja
powinna trwa 7 dni.
Po 4-, 5-dniowej przerwie podajemy choremu przez nastpne 7
dni w yw arz ziela podrnika, ziela skrzypu i korzenia bzu czarne
go: po 50 gramw kadego ze skadnikw dokadnie mieszamy,
yk stoow mieszanki zalewamy szklank wrztku, gotujemy
pod przykryciem przez 10 minut, odstawiamy do przestygnicia
i przecedzamy. Wypijamy filiank wywaru przed kadym gw
nym posikiem. Kuracja trwa take 7 dni.
Kuracj mieszankami zioowym i naley przeprowadza co 2
miesice.
Nastpnie raz w tygodniu, w dowolnie wybranym dniu, zamiast
napojw zaleca si pi wycznie napar z korzenia mydlnicy,
korzenia opianu, korzenia lukrecji (po 50 gramw kadego
ze skadnikw), ziela bratka trjbarw nego (100 gramw), lici
poziomki pospolitej (90 gramw), lici orzecha woskiego (50
gramw), kczy turzycy (60 gramw) - wszystkie skadni
ki dokadnie mieszamy, yk mieszanki zalewamy szklank
wrztku, gotujemy pod przykryciem przez 15 m inut, odsta
wiamy do ostygnicia i przecedzamy. Mona przygotowa
porcj na cay dzie, odpowiednio zwikszajc dawk mie
szanki zioowej i objto wody.

152
 Dodatkowo
Jeli chory ma skonno do zapar, wskazane jest codziennie
wieczorem zrobi mu lewatyw z 1 litra ciepej wody.
2 -3 razy w tygodniu na godzin przed udaniem si na spoczy
nek chory powinien wzi chodny natrysk kolan (zawsze od
dou do gry) i brodzi przez 3 m inuty w zimnej wodzie.
W pozostae dni dobrze jest woy na noc baweniane skar
petki zamoczone w ciepym wywarze z siana lub skrzypu,
a na nie naoy grube weniane skarpety.

Leczenie homeopatyczne
Jeli dna zaatakowaa stawy rk lub ng, chory jest wrali
wy na wilgo i le znosi zmiany pogody, skr ma zgrubia
i such, nie zaczerwienion, stawy opuchnite, poc mu si
nogi i rce, a w nocy poci mu si gowa; jeli chory ma wstrt
do misa, lubi sone potrawy; jeli po kadym posiku czuje
si le, cierpi na zaparcia przeksztacajce si w dugotrwae
rozwolnienia; jeli skary si na dokuczliw sucho w nosie
i nagromadzenie w gardle gstego luzu, podajemy przez 10
dni rano na czczo Calcarea carbnica D6 (na czubku noa).
Nastpnie robim y 4-dniow przerw i podajemy rano na
czczo Sulfur D6 przez 10 dni po 5 kropel.
Tak kuracj powinny stosowa osoby tgie, skonne do prze
zibie. Przeprowadza j naley co 2 -3 miesice, rozpoczy
najc zaraz po ustpieniu ataku ostrej dny.
Jeli chory ulega cigym zmianom nastroju, raz jest pobudzo
ny, a wkrtce potem popada w przygnbienie; jeli skary si
na przytpienie pamici, cierpi na zawroty i ble gowy, ma
uderzenia krwi do gowy; jeeli zawi mu oczy, a rano budzi
si z oczami sklejonymi gst wydzielin; jeli w rnych okre-

153

L
 sach na stawach pojawia si wysypka w postaci bezbarwnych
pcherzykw; jeli w nocy jest mu gorco, to znw skary si
na zimno, a rano budzi si spocony; jeli ble w stawach roz
poczynaj si, gdy pozostaje w spoczynku; jeeli w nocy pal
go stopy; jeli czsto oddaje mocz i skary si, e nie moe go
duej utrzyma, a mocz jest nasycony moczanami; jeli cho
ry cierpi na wtrob, podajemy 2 razy dziennie przez 7 dni
Sulfur D4 po 5 kropel. Po czterodniowej przerwie Sulfur D12
naley przyjmowa ju cigle po 5 kropel 2 razy w tygodniu.
Jeli chory czuje si cigle zmczony, kady wysiek przychodzi
mu z trudem, dokuczaj mu nocne lki i zawroty gowy, ta k
e gdy pozostaje w bezruchu, jest draliwy; jeli dokucza mu
czste mrowienie i swdzenie w nosie i ma nieczyst skr;
jeli wypadaj mu wosy, ma amliwe paznokcie; jeli ma cigle
spocone stopy, pot jest kwany, a skra midzy palcami pop
kana i bolesna; jeli czsto dr mu rce, nawet bez wysiku,
a napinanie mini rk podczas pracy czy pisania powoduje
bl i szybkie zmczenie; jeli chory skary si, e wszystko leci
mu z rk, e trudno mu si utrzyma na nogach, e bol go
wszystkie minie; jeli bl obejmuje okolic nerwu kulszowe-
go i koci piszczelowe; jeli ble rozpoczynaj si, kiedy chory
trw a w bezruchu, a sabn dziki ruchowi; jeli szczeglnie za
atakowane s stawy biodrowe, kolanowe, barkowe, okciowe,
stawy doni i stp, podajemy 3 razy dziennie przez 7 dni Silicea
D4 (na czubku noa), a nastpnie przez kilka miesicy Silicea
D l2 po 5 kropel raz dziennie 2 -3 razy w tygodniu.
Lek dziaa najskuteczniej na osoby skonne do pocenia si,
a take do ropnych procesw skry, gruczow i koci.
Jeli chory jest apatyczny, zniechcony do ycia, reaguje ostro
na kady sprzeciw; jeli skary si na nocne uciskowe ble

154
gowy, a take na rwanie i kucie w kociach czaszki, i szum
w uszach, zwaszcza rano; jeli dokuczaj mu ble mini mi
dzyebrowych, plecw i ldwi, bolesno koczyn poczona
z brakiem czucia i zdrtwieniem; jeli skary si na okresowe
om otanie serca, czemu towarzysz kucia i dusznoci; jeeli
chory nie ma apetytu na potraw y misne, za to chtnie pije
prawdziw kaw; jeli czuje niewiey, zgniy lub gorzki smak
w ustach; jeli w nocy odczuwa palenie w okolicy odbytu,
cierpi na wzdcia, a warzywa strczkowe i warzywa w og
le wyranie mu nie su; jeeli od czasu do czasu nkaj
go wysypki w postaci pcherzykw umiejscowionych na tw a
rzy i koczynach; jeli cierpi na zaburzenia wzroku (widzenie
iskier, widzenie podwjne); gdy ma czsto podwyszone, cho
nie zawsze wysokie cinienie; gdy miewa biegunki na zmian
z zaparciem; jeeli cierpi na dolegliwoci gruczou krokowe
go (prostaty), otuszczenie serca i uderzenia krwi do gowy,
a wszystkie te przypadoci dokuczaj mu gwnie zim: po
dajemy rano na czczo raz dziennie przez 14 dni Aurum metal-
licum D l5 po 5 kropel. Po 7-dniowej przerwie stosujemy lek 2
razy w tygodniu po 5 kropel.
Lek przeznaczony jest dla osb w zaawansowanym wieku,
skonnych do otyoci, penokrwistych, krpej budowy, z pod
wyszonym cinieniem. Mog go te stosowa osoby pozornie
kw itnce, lecz draliwe i skonne do melancholii.
Jeli dolegliwociom stawowym i miniowym towarzyszy
palenie podeszew stp przy chodzeniu; jeeli przykre kucia
w stawach dokuczaj choremu i podczas spoczynku, i w ru
chu; jeli czuje on rwanie i napicia w rnych miejscach ciaa
(ble wdrujce), a towarzyszy tym objawom uczucie gorca
i zaczerwienienie skry; jeli chory ma wraenie, i drtw ie

155
 j mu nogi i rce bd jedne albo drugie; jeli skary si na
om otanie serca, a w dzie skonny jest do omdle; jeli le
znosi kade poywienie, szybko si nasyca, odczuwa kucia
w wtrobie, ma ataki kolki i guzy krwawnicze; jeeli od cza
su do czasu czuje bl lub kucia w cewce moczowej podczas
oddawania moczu; jeli ma skonnoci do zapalenia gruczou
zowego i zapalenia spojwek; jeli zdarzaj mu si krw aw ie
nia z nosa, ma katar sienny lub zapalenie zatok; jeli wczesn
wiosn i zim choruje na przewleke zapalenie oskrzeli; jeeli
poci si kwanym potem, jest rozpalony a marznie; jeli ma
skonnoci do biegunki, ch na ostre potraw y i alkohol, a nie
znosi owocw i sodyczy; jeli czuje czste parcie w kiszce stol
cowej, ktre nie koczy si oddaniem stolca, podajemy Hepar
sulfuris wedug nastpujcego planu: przez pierwsze 4 - 5 dni
Hepar sulfuris D4, rano i wieczorem (na czubku noa). Po
dwudniowej przerwie Hepar sulfuris D12 raz dziennie rano na
czczo po 5 kropel przez 7 dni. Po kolejnej dwudniowej prze
rwie rozpoczynamy podawanie raz dziennie przez 7 dni Silicea
D12 po 5 kropel, po czym ju tylko 2 razy w tygodniu przez
2 -3 miesice take po 5 kropel raz dziennie.
Lek przeznaczony jest dla osb szczupych, atwo si poccych.
Jeli chory bywa senny po obiedzie i nie moe powstrzyma
si od zanicia, po przebudzeniu natom iast jest w fatalnym
nastroju; jeli skary si na gniecenie i palenie w okolicach
wtroby, nie znosi, gdy cokolwiek uciska go w okolicy brzucha
(odpinanie paska po posiku); jeli odbija mu si kwano, ma
gorzki lub sodki smak w ustach; jeli ni std, ni zowd odczu
wa sztywno kolana, zwaszcza prawego, ma skurcze w y d
kach i palcach ng; jeeli dostaje raptownej chrypki, zwaszcza
w poudnie, a gbszy oddech prowokuje kaszel; jeli cierpi na

156
 nadkwasot, mcz go odbijania, czkawka i zgaga zaraz po
jedzeniu i czsto zbiera mu si na wym ioty; jeli dokuczaj mu
napite guzy krwawnicze, ktre nie krwawi bd krwawi
bardzo rzadko; jeeli nkaj go przede wszystkim ble w oko
licy okcia i rwania od ramion do ng, a take skurcze ydek,
obrzmienie stp i silne poty; jeli w moczu chorego wystpuj
obficie sole kwasu moczowego i cierpi on na kamic moczano
w (nerki, woreczek ciowy, pcherz moczowy), podajemy
Lycopodium wedug nastpujcego planu: przez pierwsze 7 dni
Lycopodium D4 po 5 kropel rano i wieczorem, a po siedmio
dniowej przerwie Lycopodium D6 5 kropel raz dziennie, przy
najmniej przez 3 miesice.
Lek przeznaczony jest dla osb o brudnotej barwie tw a
rzy, pomarszczonej skrze, wygldajcych starzej, ni wska
zywaby na to ich wiek, cierpicych na dolegliwoci odka
i wtroby.
Jeli chory skary si na rwanie w karku, piersiach, plecach
i ldwiach, rwanie w stawie barkowym, kujce ble w okciu
(zawsze w jednym) i bolesne skrzypienie, gdy rusza stawem
okciowym; jeli ma cigle spocone drce donie i dokucza
mu rwanie w plecach; jeli czsto odczuwa bl i zdrtwienie
w jednym stawie biodrowym ; gdy osabienie staww nie po
zwala mu porusza si w sposb pewny; jeli dolega mu rwa
nie w palcach stp; jeli kobieta podczas oddawania moczu
czuje palenie w cewce moczowej, bolesno jajowodw, sw
dzenie i sucho sromu, sabnie jej popd pciowy; jeli, lec
na lewym boku, chory skary si na kucie, ucisk i omotanie
w sercu, gdy uciska go i kuje w klatce piersiowej, czuje przy
tym niepokj i jest mu gorco; jeli czsto miewa katary, ki
cha, nos ma zatkany i traci wch; jeli cierpi na zimowe dugo

157
 trw ae zapalenie oskrzeli; jeli organizm le przyswaja pieczy
wo, tuste potrawy, gdy spoycie mleka w yw ouje biegunk,
gdy chory ma cigle a p e tyt na przesolone, a take kwane
potrawy; jeli cierpi raz na zaparcia, raz na rozwolnienia; jeeli
wszystkie te objawy nasilaj si ta k pod wpywem zimna, jak
i upaw; jeli tw arz (policzki i dolne powieki) osoby chorej
jest nabrzmiaa, podajemy rano i wieczorem przez 2 -3 mie
sice Natrium chloratum D6 po 5 kropel. Co 7 dni naley
robi kilkudniow przerw.
Lek dziaa skutecznie na osoby tgie, o nabrzm iaej twarzy,
a take na chorych wychudzonych, z gboko zapadnitym i
oczami, z niebieskimi sicami pod oczami.

Leczenie hydropatyczne
Jeli chory nie ma apetytu, cierpi na bezsenno, ma podwyszo
n ciepot ciaa i mocno si poci, zabiegi hydropatyczne rozpo
czynamy od zawija cakowitych z dodatkiem wywaru z siana,
zmienianych co 1,5-2 godziny. Kiedy stan chorego ulegnie po
prawie, robimy codziennie mokre rozcieranie caego ciaa, a jeli
utrzymuje si jeszcze podwyszona ciepota ciaa, mokre rozcie
ranie wykonujemy 2 razy. Dodatkowo 2 razy w tygodniu naley
zrobi polewanie plecw i ramion oraz polewanie kolan.
Zabiegi powinny trwa 4 tygodnie, nastpnie chory powinien przyj
mowa 2 razy w tygodniu kpiel poowiczn przez czas duszy.
Jeli dna trw a ju od jakiego czasu, a oprcz wyej w ym ie
nionych objaww chory dowiadcza okresowo silnych blw,
wwczas leczenie powinno wyglda nastpujco:
- 2 razy w tygodniu zawijanie cakowite w grube ptno nam o
czone w wywarze ze somy owsianej. Zabieg powinien trwa
od 1,5 do 2 godzin.

158
 - 3 razy w tygodniu rano, zaraz po przebudzeniu, nacieranie
catego ciaa wod p na p z octem winnym lub owocowym,
a po zabiegu pow rt na p godziny do ka.
Po upywie czterech tygodni chory przyjmuje 1 raz w tygo
dniu kpiel poowiczn i 1 raz zawijanie cakowite w ptno
namoczone w wywarze ze somy owsianej.
Na zakoczenie kuracji w cigu 6 tygodni chory przyjmuje 2
razy w tygodniu kpiel poowiczn, aby zapobiec nawrotom
choroby.

UWAGA: w cigu caej kuracji chory powinien wypija raz dzien

nie po 1 filiance do herbaty naparu z kwiatu pierwiosnka le
karskiego (1 yeczka do herbaty kwiatu na 1 filiank wrzcej
wody, naparza pod przykryciem przez 15 minut, przecedzi).

Dieta
Wykluczamy miso i w yroby wdliniarskie, podroby, ryby w
dzone, ty ser, alkohol.
Leczenie dny i goca
sokami zioowymi w arzyw am i

Soki wycinite ze wieych zi s w leczeniu chorb gocowych

i dny bardzo skuteczne, cho cigle nie docenia si ich dziatania.
Dziaanie ich na organizm sprowadza si przede wszystkim do
oczyszczenia pynw organicznych, a nastpnie do pobudzenia
czynnoci odka i - co najistotniejsze - wtroby, ktrej funkcjo
nowanie u chorych na dn jest powanie zakcone, co upole
dza prac caego przewodu pokarmowego, a gwnie wchanianie
i przetwarzanie skadnikw odywczych z poywienia.
Dodatkow zalet kuracji sokowej jest fakt, e soki ze wie
ych zi mona sporzdza samemu. Nie jest to takie praco
chonne, jak by si mogo wydawa.
Soki z rolin leczniczych sporzdzamy z surowca zebranego
z dala od tra ktw komunikacyjnych. Nie ma w nich wwczas za
nieczyszcze, a zwaszcza oowiu obecnego w spalinach. Na je d
n kuracj trzeba zerwa 2 -3 kilogram y wieych zi.
Zioa myjemy szybko pod biec wod, osczamy i prze
puszczamy przez maszynk do misa, zaopatrzon w przystawk
do otrzym ywania soku. Mona je te rozdrobni w sokowirwce.
Do rolin mniej soczystych, jak krwawnik, licie brzozy, opian,
skrzyp, dziurawiec, dodajemy nieco wody, co pomaga wydoby
z nich wicej soku. Tak przygotowany sok mona przechowywa
w lodwce przez 2 -3 dni.

Sok z opianu
Sok z opianu polecany jest osobom chorym na dn, ktre cier
pi rwnoczenie na egzem lub s skonne do innego rodzaju

160
ropnych w ypryskw skry. Ma on take waciwoci moczopdne
i napotne oraz oczyszczajce krew.
Sok z opianu naley stosowa 3 razy dziennie (po yce soku
rozpuszczonego w 1/2 szklanki wody). Mona nim take naciera
zmienion chorobowo skr.

Sok z lici brzozy

Sok w yd o b yty z m odych, jasnozielonych lici brzozy powoduje
zmniejszanie zawartoci biaka w moczu, ma agodne dziaanie
m oczopdne i co najwaniejsze, rozpuszcza kwas moczanowy.
Rozpuszczajc zo g i i piasek w miedniczkach nerkowych, zapo
biega powstawaniu trw aych zogw i kamieni w pcherzyku
ciow ym i pcherzu moczowym. Dziki dziaaniu moczopd
nemu i napotnem u, jest skutecznym lekiem naturalnym w pu
chlinach rnorakiego pochodzenia, dnie i innych chorobach
gocowych.
Sok z lici brzozy stosujemy 3 razy dziennie (yka soku roz
puszczonego w 1/2 szklanki wody).

Sok ze skrzypu polnego

S krzyp polny jest niezwykle cenn rolin lecznicz ze wzgldu
na du zawarto atwo przyswajalnego krzemu. Osoby starsze,
chore na gociec i dn, maj znacznie zmniejszon zawarto
tego pierwiastka w organizmie. Sok ze skrzypu ma waciwoci
moczopdne, reguluje poziom koloidw ochronnych moczu przy
stanach zapalnych drg moczowych i wszelkiego rodzaju kami
cach, a co nie mniej wane, wpywa korzystnie na przemian
m aterii u osb otytych.
Sok ze skrzypu polnego naley stosowa 3 razy dziennie (y
k soku rozpuszczonego w 1/2 szklanki wody).
Sok z mniszka lekarskiego
Mniszek lekarski to rolina lecznicza o w yjtkow o bogatej ga
mie skadnikw. S w nim sole wapnia, potasu, sd, mangan,
siarka, krzem oraz zestaw podstawowych witam in. Ta mnogo
skadnikw zasadowych czyni z mniszka rolin szczeglnie sku
teczn w odtruwaniu i przestrajaniu nadmiernie zakwaszonych
organizmw osb chorych na gociec i dn. Sok z mniszka dziaa
korzystnie przede wszystkim w chorobach nerek, w tro by i w o
reczka ciowego, a dziki zdolnoci do usuwania zastojw
ci likwiduje te dolegliwoci zwizane z guzami krwawniczym i
(hemoroidami). Usuwa rwnie zastoiny w dolnej czci brzucha
(ya wrotna), ktre lecznictwo naturalne uwaa za rdo wik
szoci chorb.
Leczenie sokiem z mniszka musi trwa co najmniej 4 - 5 tyg o
dni. Sok naley pi 3 razy dziennie (yka stoowa soku rozpusz
czonego w 1/2 szklanki wody).

Sok z pokrzywy
Dziki zawartoci wielu czynnych skadnikw, takich jak jo d po
krzywowy, bdcy w rzeczywistoci silnym ciaem bodcowym,
kwas mrwkowy i sekretyna (hormon pobudzajcy w trob i le
dzion), a take sl potasu, wap, elazo, siarka, chlor i mangan,
pokrzywa jest rolin lecznicz, zajmujc pierwsze chyba miej
sce wrd lekw naturalnych.

Sok ze szpinaku
Sok ze szpinaku jest rdem atw o przyswajalnego elaza i mie
dzi, zawiera wszystkie wane dla organizmu sole mineralne, wy-
sokowartociowe biako, a ponadto sekretyn - hormon dziaa
jcy na czynnoci wydzielnicze luzwek odka i trzustki. Jest
to bardzo wartociowy lek wzmacniajcy. Uzupenia brakujce
w itam iny w organizmie i poprawia czynnoci wtroby.
Sok ze szpinaku naley stosowa 3 razy dziennie (yk soku
rozpuszczonego w 1/2 szklanki wody).

Sok z selera
Sok z selera jest wymienitym rodkiem wzmacniajcym w cho
robach przewlekych. Warzywo to jest dostpne przez cay rok,
tote sok z niego chorzy powinni pi przynajmniej raz w tygo
dniu. Mona te stosowa kuracje dusze, na przykad 14-dnio-
we. Sok z selera ma waciwoci moczopdne, a rwnoczenie
rozpuszczajce zogi i kamienie. Jest take naturalnym rodkiem
regulujcym i pobudzajcym trawienie. Zapobiega zaparciom.
Przy okazji warto doda, e sok z selera jest niesusznie zapo
mnianym rodkiem likwidujcym upie, ktry, jak wiadomo, sy
gnalizuje z prac wtroby.
Sok z selera naley pi 3 razy dziennie (yka stoowa soku
rozpuszczonego w 1/2 szklanki wody). Osoby, ktre maj upie,
niezalenie od picia soku mog nim naciera raz dziennie skr
gowy.

UW AGA: dozwolone jest przeprowadzenie kuracji rnymi soka

mi, tyle e naley czyni midzy nimi 10-, 12-dniow przerw.
Zioowe kuracje w otyoci

O soby o tye lub tylko tgie s szczeglnie naraone na ko p o ty

ze swym i stawami. Dziaaj tu niekorzystnie gw nie dwa czyn
niki: ciar ciaa, k t ry staw y oraz kociec musz udwign,
a take za przemiana m aterii w pyw ajca degenerujco na
cay a parat ruchu i prowadzca do szeregu uciliwych zw y
rodnie.
Pozbycie si nadmiernej wagi ciaa jest spraw pierwszopla
now w leczeniu zaburze aparatu ruchu i aby odczu popraw,
musimy tej kwestii powici nieco czasu.
Kuracje zioowe dla osb tgich i otyych wymagaj skrupulat
nego przestrzegania nastpujcych zasad:
- kuracja oczyszczajca trw a 7 dni i powinna by przeprowa
dzana co 2 -3 miesice;
- do kolejnej kuracji wybieram y dowoln mieszank z za
mieszczonego niej zestawu.

Mieszanka 1
Po 15 gramw: ziela morszczynu; po 10 gramw: lici senesu,
korzenia wilyny ciernistej, korzenia lubczyku ogrodowego; 100
gramw lici borwki brusznicy. Wszystkie skadniki naley d o
kadnie wymiesza. 3 yki mieszanki zala 3 szklankami w rz
cej wody, gotowa na maym ogniu pod przykryciem 30 minut,
przecedzi. Cao wywaru wypi ykam i w cigu dnia.

Mieszanka 2
Po 30 gramw: lici senesu, kory kruszyny; po 20 gramw: ko
rzeni mniszka lekarskiego, nasion pietruszki ogrodowej, lici mi
ty pieprzowej. Wszystkie skadniki dokadnie wymiesza. 2 yki

164
mieszanki zala 2 szklankami wrzcej wody, odstawi pod przy
kryciem na 30 minut, przecedzi. Ca porcj naparu wypi rano.

Mieszanka 3
40 gramw ziela morszczynu, 10 gramw ziela wilyny ciernistej,
30 gramw kory kruszyny, 20 gramw korzenia mniszka lekar
skiego. Wszystkie skadniki dokadnie wymiesza. 1 yk mie
szanki zala 1 szklank wrzcej wody, gotowa na maym ogniu
15 minut, odstawi pod przykryciem na 15 minut, przecedzi.
Pi po 1 filiance do kawy wywaru rano i wieczorem.

Mieszanka 4
Po 10 gramw: kory berberysu, owocw kopru woskiego, owo
cw kminu, ziela krwawnika pospolitego, ziela piciornika g
siego, ziela morszczynu, kory kruszyny, korzenia lukrecji, siarki
oczyszczonej. Wszystkie skadniki zemle na proszek w mynku
do kawy, bardzo dokadnie wymiesza; przechowywa w szczel
nym soiku.
Przyjmowa mieszank 2 razy dziennie na czubku noa,
zwikszajc codziennie dawk o zwyk porcj, a dojdziemy do
1 yeczki, a wwczas kuracj koczymy, aby powtrzy j po
upywie 2 miesicy.

Mieszanka 5
Po 10 gramw: kory kruszyny, korzenia lukrecji, ziela krwawnika
pospolitego, ziela piciornika gsiego, owocw kopru woskiego.
Wszystkie skadniki dokadnie wymiesza. 1 yk mieszanki za
la 1 szklank wrzcej wody, gotowa na maym ogniu 10 minut,
odstawi na 10 minut, przecedzi. Pi wyw ar rano i wieczorem
po 1 filiance do kawy.
Mieszanka 6
Po 10 gramw: kwiatu rumianku, kwiatu tarniny, owocw kminu,
owocw kopru woskiego, owocw anyu, owocw kolendry siew
nej, ziela krwawnika pospolitego; 5 gramw siarki oczyszczonej.
Wszystkie skadniki zemle w m ynku do kawy. Przyjmowa 2
razy dziennie na czubku noa, popijajc wod.

Mieszanka 7
Po 20 gramw: znamion kukurydzy, ziela morszczynu, korzenia
mydlnicy lekarskiej. Wszystkie skadniki dokadnie wymiesza. 2
yeczki mieszanki zala 1 szklank wrzcej wody, odstawi pod
przykryciem na 30 minut, przecedzi. Pi napar 2 razy dziennie
po 1 filiance do kawy.

Mieszanka 8
Po 10 gramw: strczyn fasoli, znamion kukurydzy, korzenia my
dlnicy lekarskiej, ziela rzepiku pospolitego, ziela wilyny ciernistej.
Wszystkie skadniki dokadnie wymiesza. 1 czubat yk mie
szanki zala 1 szklank zimnej wody, doprowadzi do wrzenia,
ogrzewa pod przykryciem na maym ogniu 15 minut, odstawi
na 15 minut, przecedzi. Pi wywar 2 razy dziennie po 1 filiance
do kawy.

Mieszanka 9
Po 10 gramw: ziela fioka trjbarwnego, znamion kukurydzy;
30 gramw ziela morszczynu, 20 gramw ziela ru ty ogrodowej.
Wszystkie skadniki dokadnie wymiesza. 1 yk mieszanki zala
1 szklank wrzcej wody, odstawi pod przykryciem na 15 minut,
przecedzi. Pi napar 2 razy dziennie po 1 filiance do kawy.

166
Andrzej Szymaski
N A TU RALNA AP T E C Z K A DOMOWA
S zcze g ow y przewodnik
po lekach n atu raln yc h
K o rz y s ta j c ze w s k a z w e k a u to ra ,
C z y te ln ik b d z ie m g t b e z tr u d u z e s ta w i
s o b ie p o d r c z n z io o w i h o m e o p a ty c z n
a p te c z k d o m o w . P o ra d n ik z a w ie ra ta k e
ra d y p r a k ty c z n e d la o s b z d o le g liw o c ia
m i p rz e w le k y m i.
Andrzej Szymaski
KURACJE O CZYSZCZAJCE
P o ra d n ik p rz e z n a c z o n y je s t d la w s z y s t
kich . D o w ie m y si z n ie g o , ja k i d la cze g o
n a le y o k re s o w o u w a ln ia n asz o rg a n iz m
o d to k s y n i re s z te k p rz e m ia n y m a te rii.
P o z n a m y ro l , ja k w o czyszcza n iu o rg a n i
zm u o d g ry w a j w a rz y w a i o w o ce , a p rz e d e
w s z y s tk im w a c iw a d ie ta .
Andrzej Szymaski
SERC E I U K A D K R E N I A
Z ie la rs tw o i h o m e o p a tia szczyc si o d
d a w n a n ie k w e s tio n o w a n y m i s u kce sa m i w
k o m p le k s o w y m le cze n iu s c h o rze se rca
i z a b u rz e k r e n ia . C z y te ln ic y o p r c z
w s k a z w e k le czn iczych p rz y d a tn y c h w
c h o ro b ie n a d c i n ie n io w e j, n e rw ic y se rca ,
m ia d y c y t tn ic , h e m o ro id a c h i w ie lu
in n ych d o le g liw o c ia c h u k a d u k r e n ia ,
o trz y m a j ta k e z e s ta w w s k a z w e k p o
m o c n y w c h o ro b a c h u k a d u p o k a rm o w e g o .
P ra w id o w a p ra c a se rca b o w ie m je s t cile
z w i z a n a z p ra c o d k a , w tro b y , le
d z io n y i je lit.
Z p o ra d n ik a d o w ie m y si r w n ie , ja k
d z ia a u k a d k r e n ia , c o s z k o d z i n a s z e m u
s e rcu i ja k d b a o te n n a jc e n n ie js z y
z n a rz d w .
Andrzej Szymaski
W OD A - T W J LEK
Lecze n ie w o d je s t je d n z n a js ta rs z y c h
m e to d m e d y c y n y n a tu ra ln e j, p r o s t w
s to s o w a n iu i s k u te c z n w d z ia a n iu . D z is ia j
h y d ro p a tia w ra c a d o a s k , ja k o u z u p e n ia
j c a m e to d a le c z e n ia w w ie lu s c h o rz e n ia c h .
Andrzej Szymaski
Z IO A A NOWOTWORY
P ie rw s z y na p o ls k im ry n k u w y d a w n ic z y m
ta k o b s z e rn y p o r a d n ik , p o w i c o n y p r o fi
la k ty c e n o w o tw o ro w e j.
A u to r w p rz y s t p n y s p o s b o b ja n ia , c z y m
je s t c h o ro b a n o w o tw o ro w a , p o p u la rn ie
z w a n a ra k ie m , i u czy, i ja k m o e m y z a d b a
o s ie b ie , b y o g ra n ic z y n ie b e z p ie c z e s tw o
z a c h o ro w a n ia .
Andrzej Szymaski
H O M E O P A T IA
DLA C A E J R O D Z IN Y
Leki h o m e o p a ty c z n e z a g o c iy na s ta e w
naszych d o m o w y c h a p te c z k a c h , g d y d o c e
n ia m y ich s k u te c z n o i a g o d n e d z ia a n ie .
H o m e o p a tia d la c a e j ro d z in y to d o s k o n a y
p rz e w o d n ik p o le k a c h h o m e o p a ty c z n y c h ,
sz e ro k o p rz e d s ta w ia j c y z a s a d y ich d z ia a
n ia i z a s to s o w a n ie w w ie lu d o le g liw o c ia c h .
W s z y s tk ie k s i k i z serii
Hity Medycyny Naturalnej
m o in a za m w i pod a d resem :
w ydaw nictw o dom na wsi
O ssa 1 0 4 , 2 6 - 4 2 5 O d rz y w
t e l./f a k s : ( 4 8 ) 6 7 4 5 4 14
e -m a il: d om naw si< poczta.o n e t.p l