American Cancer Society,

Poradnia Psychoonkologii Centrum Onkologii Instytutu

im. Marii Skodowskiej-Curie w Warszawie
i Fundacja TAM I Z POWROTEM

przedstawiaj:

1
PO DIAGNOZIE

BEZPATNY
Poradnik dla pacjentw
z chorob nowotworow
i ich rodzin

Patronat merytoryczny: Polskie Towarzystwo Onkologii Klinicznej

 WWW.PROGRAMEDUKACJIONKOLOGICZNEJ.PL

Kierujc si poczuciem odpowiedzialnoci i chci rozwoju metod wspierania chorych

na nowotwory i ich rodzin, rodowiska medycznego, wolontariuszy, a take bdc
wiadomymi potrzeby wspdziaania Polskie Towarzystwo Onkologii Klinicznej i Fundacja
Tam i z powrotem rozpoczy w 2014 roku realizacj Programu Edukacji Onkologicznej.

Program Edukacji Onkologicznej ma na celu upowszechnianie i propagowanie wiedzy

o nowotworach, edukacj osb zdrowych i osb z grupy podwyszonego ryzyka, osb
chorych na nowotwory, ich rodzin i bliskich, a take wsparcie fachow wiedz pracownikw
medycznych oraz wolontariuszy.

Do wsppracy przy realizacji programu zaproszeni zostali Partnerzy oraz Sponsorzy,

bez ktrych wsparcia nie byaby moliwa kontynuacja zaoe programowych.

W tym miejscu chcielibymy serdecznie podzikowa wszystkim, ktrzy przyczynili si do

powstania programu oraz jego rozwoju.

Patronaty:

Naczelna Rada
Pielgniarek i Poonych

Dzikujemy, e jestecie z nami!

 PO DIAGNOZIE
PORADNIK DLA PACJENTW
Z CHOROB NOWOTWOROW
I ICH RODZIN

Tumaczenie i adaptacja za pozwoleniem American Cancer Society

Wydawca: PRIMOPRO
Warszawa 2016
Konsultacja psychoonkologiczna: dr n. med. Mariola Kosowicz
Tumaczenie: mgr Elbieta Poarowska
Opracowanie graficzne: Tomasz Rupociski
Redakcja: Katarzyna Kowalska, Ewa Podymniak

Poradnik jest tumaczeniem wydanego przez American Cancer Society

After Diagnosis. A Guide for Patients and Families.
ACS nie ponosi odpowiedzialnoci za tumaczenie.

Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie, powielanie i wykorzystywanie czci

lub caoci informacji, zdj i innych treci zawartych w publikacji
w jakiejkolwiek formie bez pisemnej zgody wydawcy zabronione.
Niniejsza publikacja podlega ochronie na mocy prawa autorskiego.

PRIMOPRO 2016
ISBN: 978-83-63398-01-9
Zapraszamy na stron www.tamizpowrotem.org.
Przeka 1% na rzecz Fundacji Tam i z Powrotem
KRS: 0000374992

Wesprzyj dziaania Fundacji Tam i z Powrotem

dokonujc wpaty na nr konta:
97 1240 6247 1111 0010 3791 7745.
FUNDACJA TAM I Z POWROTEM
Fundacja powstaa z potrzeby wspomoenia chorych na nowotwory pacjentw polskich szpitali.
W Radzie Fundacji zasiadaj wybitni onkolodzy oraz osoby pragnce powici swj czas i energi
realizacji dziaa statutowych Fundacji.

Jednym z gwnych zada Fundacji jest prowadzenie szeroko pojtej dziaalnoci informacyjno-
-promocyjnej. Dziaalno ta ma na celu podniesienie w polskim spoeczestwie wiadomoci
i wiedzy na temat chorb nowotworowych, sposobw ich leczenia i profilaktyki.

Jestemy organizatorem akcji wydawniczej, ktrej celem jest dostarczenie zainteresowanym

chorym i ich rodzinom rzetelnej, fachowej wiedzy prezentowanej w zrozumiay i przystpny spo-
sb. Wydawane w ramach akcji poradniki s bezpatnie dystrybuowane w orodkach onkologicz-
nych, szpitalach, przychodniach czy w fundacjach i stowarzyszeniach w caej Polsce. Poradniki
mona rwnie bezpatnie pobra w formie elektronicznej. Dziki wsparciu darczycw, Fundacja
do tej pory wydaa i dostarczya zainteresowanym ponad 1,3 miliona egzemplarzy poradnikw.
Zainteresowanie przeroso wszelkie oczekiwania. Taki odbir pokazuje rwnie, jak bardzo wane
jest wsparcie przez sponsorw i partnerw.

Polskie Towarzystwo Onkologii Klinicznej (PTOK) objo akcj wydawnicz Honorowym Patronatem.
Wsparcie tej inicjatywy przez wybitnych specjalistw zrzeszonych w PTOK jest ogromnym wyrnie-
niem i stanowi potwierdzenie rzetelnoci oraz wiarygodnoci poradnikw.

www.tamizpowrotem.org
Na stronie uzyskasz rwnie informacje o organizacjach nioscych pomoc pacjentom z choroba-
mi nowotworowymi i ich rodzinom, a take znajdziesz wiele informacji dotyczcych samej choroby.

Programy i projekty realizowane przez nasz Fundacj s w peni finansowane dziki wsparciu
darczycw. Kady sposb wsparcia jest dla nas ogromnym wyrnieniem i stanowi podstaw
naszej dziaalnoci.

Skontaktuj si z nami:

- jeli jeste zainteresowany wspprac z Fundacj:

biuro@tamizpowrotem.org

- jeli jeste zainteresowany otrzymaniem i/lub

dystrybucj poradnikw:
wydawnictwo@tamizpowrotem.org

Jestemy te na Facebooku i Twitterze!

www.twitter.com/FundacjaTizP
www.facebook.com/FundacjaTamizPowrotem

Jeli chcesz nam pomc w poradniku znajdziesz przygotowany przekaz pocztowy.

Wystarczy wyci, uzupeni o wybran kwot, dokona wpaty na poczcie lub w oddziale
wybranego banku i gotowe!
Dzikujemy, e jestecie z nami!
W ramach akcji prowadzone s dwie serie wydawnicze, w ramach ktrych zostay wydane
nastpujce pozycje:

Seria wydawnicza Razem zwyciymy raka!:

1. Po diagnozie. Poradnik dla pacjentw z chorob nowotworow i ich rodzin.
2. Seksualno kobiety w chorobie nowotworowej. Poradnik dla kobiet i ich partnerw.
3. Seksualno mczyzny w chorobie nowotworowej. Poradnik dla mczyzn i ich partnerek.
4. Pomoc socjalna przewodnik dla pacjentw z chorob nowotworow.
5. Pielgnacja pacjenta w chorobie nowotworowej.
6. Chemioterapia i Ty. Poradnik dla pacjentw z chorob nowotworow i ich rodzin.
7. ywienie a choroba nowotworowa. Poradnik dla pacjentw z chorob nowotworow i ich rodzin.
8. Gdy bliski choruje. Poradnik dla rodzin i opiekunw osb z chorob nowotworow.
9. Bl w chorobie nowotworowej. Poradnik dla pacjentw z chorob nowotworow i ich rodzin.
10. Mj rodzic ma nowotwr. Poradnik dla nastolatkw.
11. Radioterapia i Ty. Poradnik dla pacjentw z chorob nowotworow i ich rodzin.
12. Moja rehabilitacja. Poradnik dla pacjentw z chorob nowotworow i ich rodzin.
13. ycie po nowotworze. Poradnik dla osb po przebytej chorobie.

Seria wydawnicza Co warto wiedzie:

Co warto wiedzie. Rak skry, czerniak i znamiona skry.
Co warto wiedzie. Rak puca.
Co warto wiedzie. Leczenie celowane chorych na nowotwory.
Co warto wiedzie. Rak nerki.
Co warto wiedzie. Przerzuty nowotworowe w kociach.
Co warto wiedzie. Rak piersi.
Co warto wiedzie. Rak gruczou krokowego.
Co warto wiedzie. Rak jelita grubego.
Co warto wiedzie. Badania kliniczne.
Co warto wiedzie. Biaaczka.
Co warto wiedzie. Rak wtroby.
Co warto wiedzie. Rak trzonu macicy.
Co warto wiedzie. Rak jajnika.
Co warto wiedzie. Rak szyjki macicy.
Co warto wiedzie. Immunoterapia.

Poradniki s dostpne na stronie internetowej Fundacji

oraz Programu Edukacji Onkologicznej:
www.tamizpowrotem.org, www.programedukacjionkologicznej.pl.

Celem niniejszego poradnika jest uatwienie dostpu do informacji o zagadnieniach zwi-

zanych z chorob nowotworow. Jakkolwiek Fundacja Tam i z powrotem informuje,
i wszelkie zawarte w poradniku treci maj charakter wycznie informacyjny. Zawsze
w pierwszej kolejnoci naley kierowa si zaleceniami lekarza prowadzcego.
Treci zawarte w poradniku nie mog by traktowane jako konsultacje czy pora-
dy. Osoby korzystajce z niniejszego opracowania powinny zawsze skonsultowa
prezentowane tu informacje z lekarzem. Zarwno Fundacja, jak i pracownicy i
zaoyciele nie bior na siebie odpowiedzialnoci za niewaciwe zrozumienie
ani wykorzystanie zawartych tu informacji. Pomimo, i Fundacja dba o rzetel-
no redaktorsk i merytoryczn zawartych informacji, jakiekolwiek ryzyko ko-
rzystania z poradnika i zamieszczonych tu informacji ponosz wycznie osoby
z niego korzystajce.
 SPIS TRECI

1. Czym jest nowotwr ?...................................................................................................................................... 7

1.1. Kto choruje na nowotwory ?................................................................................................................ 7
1.2. Jakie s czynniki ryzyka?......................................................................................................................... 8
1.3. Czy nowotwr mona odziedziczy ?.............................................................................................. 8
1.4. Dlaczego ja ?............................................................................................................................................... 8
1.5. Czy ja umr ?.......................................................................................................................9
1.6. Jak sobie radzi ?...............................................................................................................9
1.7. Rak i depresja...................................................................................................................11
2. Jak rozmawia z ludmi o diagnozie ?................................................................................................ 12
2.1. Rodzina........................................................................................................................................................ 12
2.2. Chroni czy dzieli si?........................................................................................................................ 13
2.3. Jak radzi sobie z niespodziewanymi uczuciami ?................................................................. 13
2.4. Nowe zwizki............................................................................................................................................. 13
2.5. Rozmowa z dziemi o nowotworze................................................................................................ 14
2.6. Przyjaciele i doroli krewni................................................................................................................... 14
3. Leczenie nowotworw.................................................................................................................................. 15
3.1. Podejmowanie decyzji w kwestii leczenia.................................................................................. 15
3.2. Jak leczy si nowotwory?.................................................................................................................... 15
3.3. Jakie leczenie bdzie dla mnie najlepsze ?............................................................................... 15
3.4. Leczenie paliatywne czy radykalne leczenie przyczynowe ?........................................... 15
3.5. Co to jest remisja ?................................................................................................................................. 15
3.6. Na czym polega okrelanie stadium zaawansowania choroby ?.................................. 16
3.7. Leczenie chirurgiczne........................................................................................................................... 16
3.8. Radioterapia....................................................................................................................16
3.9. Niepodane skutki radioterapii...................................................................................................... 17
3.10. Chemioterapia...................................................................................................................................... 18
3.11. Niepodane skutki chemioterapii.............................................................................................. 18
3.12. Leczenie biologiczne.......................................................................................................................... 19
3.13. Terapie komplementarne i alternatywne................................................................................. 19
3.14. Badania kliniczne.................................................................................................................................. 20
3.15. Jak planuje si leczenie?.................................................................................................................. 21
3.16. O co powinienem zapyta lekarza ?......................................................................................... 21
3.17. Pytania na temat bada klinicznych.......................................................................................... 22
3.18. Przykady pyta..................................................................................................................................... 22
3.19. Czy bdzie mnie bolao ?................................................................................................................. 23
3.20. Czy bd mg pracowa w trakcie leczenia ?.................................................................. 24
3.21. Czy bd mg wiczy (by aktywny ruchowo) podczas leczenia ?..................... 24
3.22. Jaki wpyw nowotwr bdzie mia na moje ycie seksualne ?...................................... 24
4. Gdzie szuka pomocy psychologicznej ?..................................................................... 26

1. Czym jest nowotwr?
Nowotwr rozwija si, gdy komrki
naszego organizmu zaczynaj rozra-
sta si w niekontrolowany sposb.
I cho rodzajw nowotworw jest wiele,
wszystkie zaczynaj si od niekontrolo-
wanego rozrostu (podziau) komrek.
Zdrowe komrki w naszym ciele rosn,
dziel si i umieraj w naturalny spo-
sb. We wczesnym okresie ycia, a do
momentu osignicia dojrzaoci przez
organizm czowieka, komrki dziel si
szybciej. Po tym okresie komrki wikszej
czci organizmu dziel si tylko w celu
zastpienia umierajcych (zuywanych)
oraz w celu naprawy uszkodze ciaa.
Komrki nowotworowe nie przestaj ro-
sn i dzieli si, czym rni si od kom- i reaguj na odmienne metody leczenia.
rek zdrowych (prawidowych). Zamiast
umiera, przeywaj zdrowe komrki
i zaczynaj formowa nowe (chore ko-
mrki nowotworowe).
Komrki nowotworowe rozwijaj si
wskutek uszkodzenia w obrbie kwa-
su deoksyrybonukleinowego (DNA).
Kada komrka zawiera DNA, ktry
kieruje wszelk aktywnoci komrek
organizmu. Na og organizm jest zdol-
ny do naprawy uszkodze powstaych
w DNA. W komrkach nowotworowych
uszkodzony DNA nie moe by napra-
wiony. Ludzie dziedzicz uszkodzony
DNA, co skutkuje dziedziczeniem nowo-
tworw. Ludzki DNA jest naraony na
uszkodzenia wielokrotnie poprzez rne
czynniki rodowiska (np. palenie tytoniu).
Nowotwr na og wystpuje w po-
staci guza. Niektre nowotwory (np.
biaaczka) nie tworz guzw, ale zaj-
muj krew i narzdy odpowiedzial-
ne za tworzenie elementw krwi
(np. szpik) i docieraj do innych tkanek
w miar wzrostu.
Czsto komrki nowotworowe prze-
mieszczaj si do innych czci ciaa
i zaczynaj si rozrasta oraz zastpowa
tkank, w ktrej wzrastaj. W ten sposb
powstaj przerzuty odlege (metastasis).
Niezalenie od okolicy rozprzestrzenienia
nazwa nowotworu wywodzi si od miej-
sca, w ktrym powsta. Na przykad rak
piersi, ktry si rozprzestrzeni do wtroby,
nadal nazywa si rakiem piersi (nie jest ra-
kiem wtroby).
Nie wszystkie guzy s zoliwe. Guzy a-
godne nie przerzucaj si do innych
organw i z nielicznymi wyjtkami
nie zagraaj yciu.
Nowotwory mog si przejawia
w rny sposb. Na przykad rak piersi
i rak puca stanowi dwie rne cho-
roby. Rozwijaj si w rnym tempie
Dlatego chorzy na nowotwory potrzebu-
j leczenia dopasowanego do rodzaju
(typu) choroby.
1.1. Kto choruje na nowotwory?
W Polsce na nowotwory zachorowuje
okoo 150 000 osb rocznie. Prawie po-
owa mczyzn i ponad jedna trzecia
kobiet zachoruje na nowotwr w cigu
swojego ycia. Zachorowa moe ka-
dy i w kadym wieku, jednak 2/3 wszyst-
kich zachorowa pojawia si po 55 roku
ycia. Obecnie w Polsce yje okoo
400 000 ludzi z rozpoznaniem nowotwo-
rw (cz stanowi osoby wyleczone
z nowotworu). Im wczeniej nowotwr
zostanie wykryty i im szybciej rozpocz-
nie si leczenie, tym wiksze s szanse
pacjenta na wyzdrowienie. Wczesne
wykrycie jest wic wan broni prze-
ciwko nowotworom. Jednak w Polsce
wczesne wykrycie nowotworw dotyczy
nadal zaledwie okoo 3040% chorych
zdecydowanie wymaga to poprawy.
7
1.2. Jakie s czynniki ryzyka, ktre
mog prowadzi do zachorowania na
nowotwory?
Czynniki ryzyka obejmuj sytuacje,
ktre zwikszaj prawdopodobie-
stwo zachorowania. Niektrych
czynnikw mona unikn, innych
za nie. Czynnikami ryzyka mog
by wiek, pe, wystpowanie no-
wotworw w rodzinie. Inne czynniki
zwizane s z kancerogennym (ra-
kotwrczym) wpywem rodowiska
i stylem ycia (np. palenie papierosw,
spoywanie w nadmiarze alkoholu,
niewaciwa dieta, opalanie).
Wpyw jednego lub dwch czynnikw
nie przesdza o powstaniu nowotwo-
ru. Niektrzy ludzie choruj, mimo e
nie byli naraeni na dziaanie adnego
czynnika ryzyka. Inni za mimo narae-
nia nigdy nie zachoruj.
Czynniki rodowiskowe palenie tytoniu,
niewaciwa dieta, choroby infekcyjne,
dziaanie niektrych zwizkw chemicz-
nych oraz promieniowanie powoduj
okoo 3/4 wszystkich zachorowa i zgo-
nw spowodowanych nowotworami.
Wrd wymienionych czynnikw pale-
nie papierosw, niezdrowa dieta, brak
aktywnoci fizycznej i otyo s czynni-
kami istotnie wpywajcymi na indywi-
dualne ryzyko zachorowania.
Pewne nowotwory s zwizane z in-
fekcjami wirusowymi np. wirus ludz-
kiego brodawczaka (HPV), ktry wy-
kazuje zwizek z rakiem szyjki macicy
i dlatego naley zapobiega im po-
przez szczepienia i zmiany w stylu ycia
przed wystpieniem zachorowania.
Ochrona skry przed promieniowaniem
sonecznym powinna by stosowana
z uwagi na fakt czstego wystpowa-
nia w Polsce ponad dziesi tysicy
zachorowa rocznie nowotworw
skry (raki i czerniaki).
8
Rne rodzaje nowotworw wi
si z odmiennymi czynnikami ryzyka.
Waniejszymi czynnikami ryzyka s:
palenie (papierosy i cygara) lub u-
cie i wchanie tytoniu nowotwory
puca, garda, ust, krtani, pcherza
moczowego, nerki, szyjki macicy,
przeyku i trzustki). Palenie jest po-
wodem 1/3 wszystkich zgonw na
nowotwory;
nadmierne opalanie bez ochrony
rak i czerniak skry;
starszy wiek, obcienie rodzinne,
zmiany w poziomie hormonw
w cigu ycia, wczesna pierwsza
miesiczka, niewielka ilo ci,
pny wiek ostatniej miesiczki, oty-
o, niewielka aktywno fizyczna,
naduywanie alkoholu rak piersi;
starszy wiek, rasa czarna, niewa-
ciwa dieta (wysoka zawarto
tuszczw nasyconych), historia
choroby w rodzinie rak gruczou
krokowego.
1.3. Czy nowotwr mona odziedziczy?
Nowotworw nie dziedziczy si w ro-
dzinie w taki sposb jak kolor oczu lub
wzrost jednak wiele osb w to wie-
rzy. Niektre nowotwory maj gene-
tyczny czynnik ryzyka, ale wikszo
chorych nie odziedziczya nowotworu
i nie przekazuje go swoim dzieciom.
U osb, ktrych krewni (rodzice, ro-
dzestwo) zachorowali na okrelony
typ nowotworu, ryzyko zachorowa-
nia moe by wiksze. Ryzyko zacho-
rowania u tych osb jest take silnie
zwizane z wpywami rodowiska
i stylem ycia (np. diet, zmianami hor-
monalnymi, naraeniem na substancje
rakotwrcze).
1.4. Dlaczego ja?
Pierwsze pytanie, ktre najczciej za-
daj osoby po rozpoznaniu nowotworu,
brzmi: Dlaczego ja?, Co zrobiem nie
tak?. Nie w kadym przypadku lekarze
mog dokadnie okreli czynnik, ktry
spowodowa chorob. Wobec braku
odpowiedzi natury medycznej ludzie
czsto tworz wasne teorie na temat
genezy nowotworu. Niektrzy s prze-
konani, e zostali ukarani za to, co zrobili
lub czego nie zrobili w przeszoci, inni
myl, e gdyby co w yciu zrobili ina-
czej, to zapobiegliby chorobie.
Jeli takie s Twoje odczucia, pamitaj,
e nie jeste odosobniony. Takie myli
i przekonania s powszechne wrd cho-
rych na nowotwory. Wiedz jednak, e
choroba nie jest kar za Twoje przesze
zachowania. Nie skupiaj si na obwinianiu
siebie lub rozwaaniu, w jaki sposb mo-
na byo zapobiec chorobie. Nie jeste
winny chorobie, a odkrycie dokadnej
przyczyny jest prawie niemoliwe. ycie
w poczuciu winy oraz mylenie w ro-
dzaju jak mogoby by, gdybym
o co zadba wprowadzaj dodat-
kowe, niepotrzebne, obcienie, ktre
moe doprowadzi do tego, e zamiast
zadba o to, co realne i na co mamy
wpyw, zadrczamy si tym, czego nie
moemy zmieni.
Teraz powiniene przede
wszystkim zatroszczy si
o siebie, zarwno fizycz-
nie, jak i psychicznie.
1.5. Czy ja umr?
Normalnym uczuciem w sytuacji rozpo-
znania nowotworu jest obawa przed
mierci. Si rzeczy nauczylimy si
myle o chorobach nowotworowych
w kategoriach rzeczy ostatecznych.
Nie ma sensu ucieka od trudnych my-
li, ale warto si im przyjrze i zastano-
wi, jak mona sobie z nimi poradzi.
Nie wiemy, co przyniesie nam przyszo,
ale moemy zadba o teraniejszo.
Moe uspokoi Ci wiedza o tym, e ro-
kowania wielu ludzi, ktrzy zachorowali
na raka, s bardzo dobre. Wikszo no-
wotworw moe by leczona z dobrym
skutkiem. Wicej ni poowa osb, ktre
zachoruj na nowotwory, zostanie wyle-
czona. Niech gwn motywacj, aby
y, nie bdzie obawa przed mierci,
a wiadomo, e ycie jest kruche
i zawsze za krtkie. Pomyl, e dzisiaj y-
jesz i na wycignicie rki masz wiat,
ktrego tak bardzo Ci al, gdy mylisz
o jego stracie.
Kady nowotwr jest inny. Cz szcze-
glnie w przypadku wykrycia we wcze-
snym stadium atwo poddaje si le-
czeniu, inne natomiast leczy si trudniej.
Przez ostatnie dekady lekarze i naukow-
cy poczynili ogromne postpy w leczeniu
niektrych postaci nowotworw. Wiele
osb wyleczono cakowicie, a inne yj
przez lata z chorob skutecznie kon-
trolowan. Mog one y normalnie,
wprowadzajc niewielkie zmiany w try-
bie ycia. Dla tych osb nowotwr jest
chorob przewlek, tak jak na przy-
kad cukrzyca. Wielu cukrzykw yje nor-
malnie, przestrzegajc planu leczenia.
W ten sam sposb mona y z nowo-
tworami pewnego rodzaju.
Osoby, u ktrych rozpoznano no-
wotwr, rzadko sysz, e nie maj
szans na wyleczenie. Moe si jed-
nak zdarzy, e wiadomoci otrzyma-
ne podczas rozpoznania nie bd
tak pozytywne, jak tego oczekiwae,
i w pierwszej chwili poczujesz, jakby cay
Twj wiat leg w gruzach. Proponujemy
wic lektur tego poradnika, ktry po-
moe Ci odzyska utracon chwilowo
rwnowag i kontrol nad swoim yciem.
1.6. Jak sobie radzi?
Ludzie z rozpoznanym nowotworem za-
zwyczaj potrzebuj czasu na przyjcie wia-
9
domoci o chorobie. Potrzebuj czasu, aby
pomyle o najwaniejszych w yciu spra-
wach i znale wsparcie bliskich. Dla wielu
jest to bardzo trudny i peen emocji okres.
Uczucia takie jak szok, niedowierzanie, lk
i zo s w tej sytuacji normalne. Trzeba
jednak pamita, e uczucia te pocha-
niaj duo energii psychicznej, co moe
utrudnia przyjcie i zrozumienie wszyst-
kich informacji medycznych, ktre pacjent
otrzymuje od lekarza. Uzyskanie penej in-
formacji na temat rozpoznania choroby
zarwno w sensie fizycznym, jak i psychicz-
nym zajmie z pewnoci troch czasu.
Co ciekawe, wiele osb z rozpoznaniem
nowotworu mwi, e sytuacja, w ktrej si
znaleli, daa im szans na przemylenie
swojego ycia, a take na znalezienie si
i moliwoci, o ktrych wczeniej nie sdzili,
e je maj.
Wikszo nowotworw
mona skutecznie leczy.
Wicej ni poowa dzisiej-
szych chorych zostanie
wyleczona.
Ludzie radz sobie z nowotworem
tak jak z problemami yciowymi
bardzo rnie. Wpyw rozpoznania
nowotworu na nasz organizm i styl y-
cia bywa rnorodny, a wic kady
musi znale waciw dla siebie stra-
tegi radzenia sobie. Wikszo osb
kontynuuje prac zawodow, hobby
i utrzymuje relacje z ludmi.
1. Zdobywaj rzeteln wiedz o chorobie
i jej leczeniu.
W nowej i nieznanej sytuacji poszukujemy
informacji. To naturalne. Nie jest jednak bez
znaczenia, gdzie szukamy wiedzy i w jaki
sposb z niej korzystamy. Bezporednio po
rozpoznaniu nowotworu kada informa-
cja, jak uzyskamy na jego temat, moe
si nam wydawa wartociowa i praw-
10
dziwa. Trzeba jednak podej do sprawy
z pewnym sceptycyzmem. Bowiem
im bardziej jestemy zdenerwowani
i przestraszeni, tym bardziej bezrefleksyj-
nie przypisujemy sobie dowiadczenia
innych chorych. Nierzadko oczekujemy
tych samych objaww, nawet a moe
zwaszcza negatywnych. Dlatego za-
stanw si, ile i jakiej wiedzy potrzebujesz:
czy wystarczy Ci na razie oglna wiedza
na temat choroby i nie chcesz wgbia
si w szczegy, czy te potrzebujesz duo
informacji, bo tylko wwczas poczujesz
si spokojniej. Jeeli znasz ju swoje po-
trzeby, to pomyl o partnerze do rozmo-
wy. Najbezpieczniej zacz od swojego
lekarza. Pytania do niego zapisz sobie
na kartce i pamitaj, e lekarz nie musi
zna Twoich dylematw, a wic zada-
waj pytania. Opowiadania pacjentw
o ich dowiadczeniach przesiewaj
przez sito i wybieraj tylko to, co na-
prawd Ci suy. Rzetelna wiedza daje
poczucie kontroli nad zdarzeniami
i wprowadza ad w mylenie i dziaanie.
Zanim znajdziesz wasny
sposb radzenia sobie
w sytuacji choroby, moe
zechcesz skorzysta
z naszych podpowiedzi.
2. Wyraaj swoje uczucia.
Wyraanie uczu pomaga pacjentom
utrzyma pozytywne nastawienie wo-
bec leczenia. Wielu ludzi sdzi jednak,
e wyraanie smutku, lku czy zoci jest
oznak saboci. Prawda jest w rzeczy-
wistoci odwrotna. Znacznie trudniej jest
ukrywa silne emocje ni je wyraa.
A co wicej, ukrywanie ich powoduje,
e trudniej jest nam sobie z nimi pora-
dzi. Nie warto negowa emocji. Nie ma
bowiem zych emocji, kada nawet
najtrudniejsza jest dla nas informacj
o tym, co dzieje si w naszym yciu. Sposo-
bw wyraania uczu jest tak wiele. Wa-
ne, aby znale ten waciwy dla siebie.
Moesz porozmawia z zaufanym przyja-
cielem, pisa pamitnik lub wyraa emo-
cje poprzez malowanie i rysowanie.
3. Zatroszcz si o siebie.
Kadego dnia znajd czas na zrobienie
czego przyjemnego dla siebie. Przygotuj
swj ulubiony posiek, spd czas z przy-
jacimi, obejrzyj film, medytuj, posuchaj
ulubionej muzyki zrb co, co sprawia Ci
najwiksz przyjemno.
4. wicz.
Jeli czujesz si na siach i Twj lekarz nie
widzi przeszkd, zacznij agodny program
wicze (np. spacery, joga, pywanie, roz-
ciganie). Ruch sprawi, e poczujesz si
lepiej.
5. Wychod do ludzi.
By moe trudno Ci bdzie znale
siy w sytuacji, ktra Ci przytacza.
Radzenie sobie z rakiem cakiem same-
mu jest bardzo trudne. Sprbuj otwo-
rzy si na przyjaci, rodzin, skorzystaj
z pomocy organizacji pacjentw, grup
wsparcia. Ludzie sprawi, e nie bdziesz
si czu samotny w swojej podry. Bd
dzieli z Tob Twj strach, nadzieje i osi-
gnicia na kadym etapie drogi leczenia.
6. Pracuj nad utrzymaniem pozytywnego
nastawienia.
Moe nie zwikszy to Twoich szans na
wyzdrowienie, ale podtrzymywanie na-
dziei poprawi jako Twojego ycia. Na-
dzieja warto o tym pamita nie wy-
klucza sytuacji, w ktrych Ty i Twoi bliscy
bdziecie smutni, przejci czy niepewni.
Czasami moesz by nawet zaamany.
wiadomo, e takie stany emocjo-
nalne s naturaln reakcj na trudno-
ci zwizane z przeywaniem choroby
i wynikajce z niej ograniczenia, pozwa-
la spokojniej przey ten trudny czas.
Zdrowe mylenie, w przeciwiestwie do
pozytywnego, ktre zakada, e wszyst-
ko bdzie dobrze, realnie ocenia rze-
czywisto i dopuszcza do wiadomoci,
e niczego zagwarantowa nie mona.
Zdrowe mylenie opiera si na zaoeniu,
e jeeli mog zrobi co dla swojego
zdrowia, to robi to, co w danej sytuacji
jestem w stanie zrobi, aby wspoma-
ga proces leczenia, a nie szkodz mu.
Czasami ludzie oskaraj siebie o to, e
nie myleli wystarczajco pozytywnie
i dlatego choroba powrcia. Nowotwory
s jednak skomplikowanymi chorobami
i sama nasza postawa nie moe ich ani
spowodowa, ani wyleczy.
1.7. Rak i depresja
Od momentu rozpoznania nowo-
tworu dla wielu osb rozpoczyna si
okres smutku i alu. Opakuj one
utrat zdrowia i istotnych wartoci
w ich yciu. Okres takiego smutku moe
przypomina depresj kliniczn, ale nie
musi ni by. al, dowiadczenie smutku,
lku lub pacz s normalnymi zdrowymi
reakcjami na wiadomo o powanych
kopotach zdrowotnych i zwykle nie trwaj
dugo.
Nikt nie powinien zmaga
si z chorob sam.
Trzeba jednak pamita, e przeduajcy
si stan smutku i negatywnego mylenia
moe przerodzi si w depresj. Depresja
kliniczna rozwija si u okoo 1/4 chorych.
Moe ona sprawi, e trudniej bdzie cho-
remu przestrzega wymogw leczenia
ze wzgldu na bardzo niski poziom energii
i motywacji, trudnoci w podejmowaniu
decyzji w kwestii leczenia oraz poczucie
beznadziejnoci i bezuytecznoci.
Podstawowymi objawami depresji s:
obniony nastrj smutek, przygnbienie,
utrata zainteresowa i odczuwania
przyjemnoci (anhedonia)
11
 brak chci do wszelkich czynnoci, 2. Jak rozmawia z ludmi
spadek aktywnoci yciowej apatia,
spowolnienie, niech do
o diagnozie?
dziaania.
2.1. Rodzina
Choroba osoby bliskiej wpywa znacz-
Dodatkowe objawy depresji to:
co na funkcjonowanie caej rodziny.
zaburzenia snu (pytki lub przerywany
Nierzadko z chwili na chwil zmieniaj
sen) albo nadmierna senno,
si role i zadania w rodzinie. Na przykad
silne lki,
rodzina bdzie musiaa pomc Ci w za-
brak aknienia i utrata masy ciaa,
jciach, ktre do tej pory wykonywae
uczucie cigego zmczenia,
sam. Przedyskutujcie wic konieczne
brak energii,
zmiany w codziennych pracach domo-
poczucie beznadziejnoci, poczucie
wych. Podejmujcie decyzje wsplnie
winy, niska samoocena,
i razem je realizujcie, wspierajc si wza-
zaburzenia koncentracji,
jemnie
draliwo lub agresja,
ble somatyczne niewynikajce
z choroby, Kilka przykadowych zachowa
nieracjonalne wyrzuty sumienia lub prowadzcych do depresji:
poczucie nadmiernej i nieuzasadnionej
winy, negatywne procesy poznawcze
nawracajce myli o mierci lub samo- (oczekiwanie czego
bjstwie (bd jakiekolwiek zachowa- zego, tworzenie przygnbiaj-
nia samobjcze). cych scenariuszy),
tumienie emocji,
O epizodzie depresyjnym mwimy, gdy dugotrwae zaprzeczanie
podstawowe objawy utrzymuj si duej sytuacji, w ktrej czowiek si
ni dwa tygodnie. W przypadku depresji znalaz,
nieleczonej mog utrzymywa si jednak mylenie w kategoriach czarno-
o wiele duej, a ich intensywno moe -biaych: albo dobrze, albo le,
przybiera na sile. Naley jednak pami- nieumiejtno redukowania
ta, e objawy emocjonalno-psychiczne stresu.
s bardzo czsto zamaskowane przez
dominujce objawy fizyczne (zmczenie,
w tych nowych zajciach. Warto pami-
brak energii, ble), dlatego wane, aby
ta, e, podobnie jak Ty, Twoi bliscy rw-
o tego rodzaju objawach porozmawia
nie musz nauczy si swoich nowych
z lekarzem.
obowizkw.
Wiele osb cierpicych na depresj ma
By moe nie bdziesz mg ro-
kopoty ze zwrceniem si z prob o po-
bi wszystkiego, co robie do tej
moc. Depresja kliniczna nie jest oznak
pory. Naucz si przyjmowa pomoc.
saboci, a czowiek ni dotknity nie jest
Nie rezygnuj jednak z takich czynnoci,
winny jej zaistnienia. Depresja jest choro-
ktre jeste w stanie wykonywa sam,
b i mona j skutecznie leczy (stosujc
nie nadwyrajc swojego zdrowia.
leki, psychoterapi lub poczenie obu
Nie rezygnuj ze wsplnych aktywnoci
metod). Leczenie depresji pozwala stosun-
z rodzin gry w bryda, w karty, oglda-
kowo szybko poczu si lepiej i odzyska
nia ulubionych filmw.
kontrol oraz nadziej na przyszo.

12
2.2. Chroni czy dzieli si
Nowotwr ma wpyw na ca rodzin
oddziauje nie tylko na osob chor.
Rodzina moe czasami prbowa chro-
ni Ciebie albo innych czonkw rodziny
przed niepokojcymi wiadomociami. Nie
da si jednak chroni kogo przez cay
czas tego rodzaju dziaania pochania-
j bardzo duo energii, ktra mogaby
zosta wykorzystana na wspln otwart
i uczciw rozmow. Jeli Twoja rodzina
prbuje Ci chroni przed niepokojem
i przygnbieniem, wytumacz im delikat-
nie, e wolisz, eby t energi wykorzystali
raczej na wspieranie Ciebie i wzajemn
trosk.
Jeli bdziesz mwi swojej rodzinie
o tym, jak si czujesz, zarwno emocjonal-
nie, jak i fizycznie, bd w stanie zrozumie
istniejce wyzwania oraz da Ci wsparcie
i pomc w podejmowaniu wiadomych
decyzji. Im wicej Twoja rodzina bdzie
wiedziaa, tym swobodniej bdzie si czua
w rozmowie z Tob i we wspieraniu Ciebie.
2.3. Jak radzi sobie z niespodziewanymi
uczuciami?
Problem choroby dotyka nie tylko chor
osob, ale rwnie osoby jej bliskie. Obie
strony potrzebuj czasu na odnalezie-
nie si w nowej sytuacji. Nie naley wic
oczekiwa, e pierwszy okres po diagnozie
bdzie atwy. Osoby towarzyszce cho-
remu take dowiadczaj obaw i lkw,
a nierzadko czuj si bezradne i zagubione.
Z jednej strony pragn by wsparciem dla
chorego, a z drugiej musz poradzi sobie
ze swoimi emocjami. Dlatego te nawet
w bardzo kochajcych si rodzinach zda-
rza si, szczeglnie kiedy choroba trwa du-
go, e czonkowie rodziny maj problemy
z zaakceptowaniem zmian, jakie si rze-
czy narzuca choroba. Nagle musz spro-
sta nowym obowizkom, nawet bardzo
trudnym. Czonkowie rodziny, bardziej lub
mniej wiadomie, mog odczuwa zo
w stosunku Ciebie, poniewa Twoja choro-
ba zmienia ich ycie. Obiektem zoci mo-
esz by wic Ty pamitaj jednak, e to
sytuacja jest winna, a nie Ty sam. Pamitaj,
e ta zo nie jest skierowana do Ciebie
osobicie.
Cho taka zo moe przeraa
i wprowadza zamieszanie, jest ona czst
reakcj na istotne zmiany w yciu. Najlep-
sz rzecz, jak moecie zrobi Ty i Twoi bli-
scy dla siebie nawzajem, to mwi otwar-
cie o swoich uczuciach. Lk o przyszo,
poczucie winy, frustracja i zakopotanie
staj si czsto mniej niepokojce, kiedy
dzielisz je z innymi w spokojny i otwarty spo-
sb. Dzielenie si pomaga caej rodzinie
uwolni si od ciaru niewypowiedzia-
nych lkw i zmartwie. Na takim gruncie
moecie zacz razem budowa nadziej
na przyszo.
Zdarza si, e Ty i Twoi bliscy jestecie
w rnych nastrojach. Na przykad Ty jeste
peen nadziei, a Twoja ona jest przestra-
szona lub na odwrt. Moe to Ci przygn-
bi, ale pamitaj, e kady inaczej reagu-
je na sytuacj stresow. Dowiadczenie
i osobowo ludzi maj wpyw na to, jak
podchodz oni do problemw. Niektrzy
bd bardziej zaabsorbowani prac, inni
bd nadmiernie zajci sprawami zwiza-
nymi z Twoim leczeniem i yciem osobistym.
Jeszcze inni mog wycofywa si z trudnej
sytuacji domowej i angaowa si w ak-
tywnoci poza domem. Pomimo trudnoci,
rozmawianie o rnych sposobach radze-
nia sobie pomoe Wam rozumie i szano-
wa si wzajemnie, i, w kocu, wsplnie
dziaa.
2.4. Nowe zwizki
Jeli jeste niezamna/nieonaty i roz-
poznano u Ciebie nowotwr, zapewne
bdziesz si zastanawia, jak i kiedy po-
dzieli si t wiadomoci z now part-
nerk/nowym partnerem. Gdy poznasz
lepiej t osob, wwczas bdzie Ci a-
twiej znale waciwy moment, aby jej/
13
jemu powiedzie. Zaufaj sobie co do
tego, kiedy chcesz podzieli si t cz-
ci swojego ycia na pocztku zna-
jomoci czy bdziesz wola/a poczeka
z tym troch. Pamitaj, e decyzja nale-
y wycznie do Ciebie. Bez wzgldu na
reakcj partnera, nie jeste winna/winny
temu, e dzielisz si wiadomoci w nie-
waciwym czasie. Pomocne moe by
przewiczenie tego, co powiesz partnero-
wi, z osob zaufan (np. z przyjacielem).
2.5. Rozmowa z dziemi o nowotworze
Jeli w Twojej rodzinie s mae dzieci, za-
pewne martwisz si tym, jak zareaguj
one na wie o Twojej chorobie. Ich re-
akcja na niepokojc wiadomo za-
ley od tego, jak radz sobie z ni rodzi-
ce. Doroli dowiadczyli silnych emocji
w zwizku z rozpoznaniem nowotworu
i chc chroni dzieci przed swoimi lka-
mi, zmartwieniami i stresem. Rozmowa
z dziemi o nowotworze wymaga wcze-
niejszego przygotowania si ze strony ro-
dzicw.
Jeli dzieci nie otrzymaj uczciwego wy-
tumaczenia, ich wyobraenia mog
okaza si gorsze i bardziej dla nich nie-
pokojce ni prawda. Warto pamita,
e dzieci nawet najmodsze czuj, e mwic, e powodem jest ich smutek.
co trudnego dzieje si w domu. Zauwa-
aj smutne miny rodzicw i dziadkw,
ich ciszony gos, zy. Gdy nie rozumiej
sytuacji, cierpi. Rozmawiajc z dziemi
o nowotworze, daj im informacje proste
i dokadne, zrozumiae dla nich. Poda-
waj informacje w maych dawkach,
a swoje odpowiedzi dopasuj do wieku
dzieci i ich moliwoci zrozumienia. Za-
dbaj o to, aby dzieci mogy zadawa
pytania i aby nie pozostay one bez
odpowiedzi. Pamitaj, e dzieci, tak jak
i doroli, ucz si radzi sobie z chorob
i jej leczeniem.
2.6. Przyjaciele i doroli krewni
To, czy powiesz o swojej chorobie przy-
14
jacioom i dorosym krewnym, jest wy-
cznie Twoj osobist spraw. Na po-
cztku moesz chcie rozmawia tylko
ze swoj on/mem lub partnerem/
partnerk i moe jeszcze z jedn lub
dwiema bliskimi osobami. Potem moesz
stopniowo rozszerza krg przyjaci,
ktrym powiesz o chorobie. W sumie le-
piej by szczerym. Trzymanie choroby w
sekrecie zwiksza napicie, szczeglnie
w okresie, kiedy potrzebujesz wsparcia
innych ludzi. Pamitaj, e Twoi przyjacie-
le mog dowiedzie si o Twojej choro-
bie w jaki inny sposb i mog poczu
si tym dotknici. Moe im by trudno
wspiera Ci w przyszoci. Zanim jed-
nak powiesz komu o swojej chorobie,
przemyl swoje uczucia i powody, dla
ktrych chcesz to zrobi, jak rwnie
swoje oczekiwania wobec osb, z kt-
rymi chcesz dzieli przeycia zwizane
z chorob i leczeniem. Ludzie rnie
reaguj na ze wiadomoci, sprbuj
wic przygotowa si na rne reakcje.
W trudnych sytuacjach ludzie najczciej
nie wiedz, co powiedzie. Czsto dzia-
aj niezrcznie, czuj si nieswojo i za
wszelk cen chc pocieszy. Niektrzy
moe si wycofaj lub zdystansuj, nie
Inni moe zachowaj si nadzwyczaj
uprzejmie i nie bd zadawa wielu
osobistych pyta. Czasem niezamierze-
nie ludzie reaguj w sposb, ktry rani
chorych, poniewa boj si lub brakuje
im wiedzy. Kto moe na przykad powie-
dzie: Wiem, jak si czujesz, chocia
nigdy nie chorowa na nowotwr. Inny
opowie smutn, zniechcajc histori
pacjenta, ktry zmar na nowotwr. Lu-
dzie czasem po prostu co mwi, bo
uwaaj, e tak trzeba, cho nie wiedz,
co w danej sytuacji naley powiedzie.
Moesz im pomc, proszc, eby Ci wy-
suchali, i mwic, e nie musz mwi
nic szczeglnego, poza tym, e s z Tob
i e im zaley.
Nie zraaj si tego rodzaju niezrcznocia-
mi zapewne serca Twoich przyjaci s
na waciwym miejscu. Pragn pomc
jak tylko mog, ale nie s pewni, co jest
pomocne. Podpowiedz im, w czym mog
pomc czy podwie Ci do szpitala,
czy zrobi zakupy, zaprowadzi dzieci do
szkoy lub na zajcia sportowe, posiedzie
z psem.
Kiedy ju krewni i przyjaciele oswo-
j si z wiadomoci o chorobie, wy-
tumacz im, co si z Tob dzieje. Wy-
tumacz, jaki to rodzaj nowotworu
i jakiego leczenia wymaga. Daj im rze-
czywisty obraz Twojej choroby. Powiedz
im, e nowotwr nie jest wyrokiem mierci
i nie jest zaraliwy. Zapytaj, co myl, jak
si czuj, i sprbuj odpowiedzie na ich
pytania. Bd bezporedni, otwarcie wy-
raaj potrzeby i uczucia. Bardziej stresuj-
ce jest ukrywanie emocji ni wyraanie ich.
Dzielc si, pomagasz zarwno sobie, jak
i swoim bliskim.
3. Leczenie nowotworw
3.1. Podejmowanie decyzji w kwestii
leczenia
Liczba i rodzaje wyborw zwizanych
z leczeniem zale od rodzaju no-
wotworu, stopnia zaawansowania i
czynnikw indywidualnych (np. wiek,
oglny stan zdrowia czy potrzeby oraz
aktywno yciowa danego czowie-
ka). Jeste istotn czci zespou o jego cel. Czy celem jest wyleczenie
opiekujcego si Tob, powiniene
wic zaangaowa si w rozmow
o tym, jakie leczenie bdzie dla Ciebie
najlepsze. Nie obawiaj si zada tylu
pyta, ile tylko chcesz. Upewnij si, e
rozumiesz wybrany wariant leczenia.
Rozpoznanie nowotworu niemal zawsze
powoduje, e ludzie chc si leczy na-
tychmiast. Jednak zwykle czasu jest na
tyle duo, aby zastanowi si nad wszyst-
kimi dostpnymi moliwociami leczenia
i zdoby wszelkie potrzebne informacje.
3.2. Jak leczymy nowotwory?
Istniej cztery gwne metody leczenia
nowotworw: leczenie chirurgiczne,
radioterapia, chemioterapia i terapie
biologiczne. Moe syszae take o te-
rapii hormonalnej (np. tamoksyfenem
w przypadku raka piersi) i transplanta-
cjach szpiku?
3.3. Jakie leczenie bdzie dla mnie najlep-
sze?
Sposb leczenia Twojego nowotworu b-
dzie zalea od sytuacji. Okrelone rodzaje
nowotworw odpowiadaj na leczenie
w rny sposb, wic pierwszym wanym
krokiem, aby zaplanowa najwaciwsze
leczenie, jest poznanie typu nowotworu.
Stopie zaawansowania (rozlego, czyli
zasig choroby) take bdzie determino-
wa rodzaj leczenia. Inne rodzaje leczenia
stosuje si w fazie pocztkowej, a inne
w zaawansowanym stadium choroby.
Twoje zdrowie oglne, styl ycia i osobi-
ste preferencje take mog mie wpyw
na decyzj o wyborze rodzaju leczenia.
Nie kade leczenie bdzie skuteczne w
Twojej sytuacji, wic upewnij si, e rozu-
miesz to, co Ci zaproponowano. Nie oba-
wiaj si pyta. Masz prawo wiedzie, jaki
rodzaj leczenia moe Ci pomc i jakie skut-
ki uboczne on wywouje.
3.4. Leczenie paliatywne czy radykalne
leczenie przyczynowe?
Zanim rozpoczniesz leczenie, zapytaj
raka, kontrolowanie go czy te leczenie
objaww choroby (okrelane jako lecze-
nie paliatywne)? Cele leczenia mog si
czasami zmienia.
3.5. Co to jest remisja?
Remisja jest okresem, w ktrym choroba
odpowiada na leczenie lub jest pod kon-
trol. W cakowitej remisji znikaj wszyst-
kie objawy choroby. Moliwa jest take
remisja czciowa kiedy rak zmniejsza
si, ale nie znika cakowicie. Okres remisji
15
moe trwa od kilku tygodni do wielu lat.
Cakowita remisja moe utrzymywa si
przez lata i wtedy mwimy o wyleczeniu.
Jeli choroba powrci (tzw. nawrt choro-
by), po dalszym leczeniu moe pojawi si
kolejna remisja. Nawrt choroby moe wy-
maga innego sposobu leczenia, w tym
zastosowania innej kombinacji lekw lub
radioterapii zamiast chirurgii.
3.6. Na czym polega okrelanie stadium
zaawansowania choroby?
Okrelanie stadium (stopnia
awansowania) nowotworu polega
na ustaleniu rozlegoci choroby. Jest
to istotny krok dla wyboru waciwego
leczenia. Daje take zespoowi lecz-
cemu bardziej jasny pogld na mo-
liwoci wyzdrowienia. Okrelenie sta-
nu zaawansowania wymaga czasu,
a ludzie zwykle chc zacz lecze-
nie natychmiast. Nie obawiaj si tego,
e minie troch czasu. Pamitaj, e dziki
temu ustalony zostanie najlepszy dla Cie-
bie rodzaj leczenia. Istnieje kilka systemw
okrelania stadium zaawansowania cho-
roby. Najczciej stosuje si system TNM,
ktry daje trzy gwne informacje:
T opisuje wielko guza oraz to, czy
rak rozprzestrzeni si do ssiadujcych
tkanek i organw;
N opisuje, czy i w jakim stopniu choro-
ba wystpuje w wzach chonnych;
M opisuje, czy rak przenis
si do innych, odlegych,
narzdw w organizmie.
Cyfry, ktre wystpuj po literach T, N
i M, zawieraj bardziej szczegowe in-
formacje o kadym z tych czynnikw.
Na przykad stopie T1N0M0 oznacza
bardzo may guz bez przerzutw w w-
zach chonnych i innych narzdach.
Jeli mamy ju opis TNM, to moe on by
przedstawiony jako stadium w skali od 0
do 4. Oglnie, im mniejsza warto stop-
nia, tym mniej rozprzestrzeniony jest no-
16
wotwr. Najwysza warto 4 oznacza,
e nowotwr jest rozsiany (uoglniony)
w organizmie.
Po zapoznaniu si z wynikami bada
lekarz powie Ci, w jakim stadium jest
Twj nowotwr. Pamitaj, eby zapy-
ta o wszystko, co chcesz wiedzie
o stadium nowotworu i jego wpywie na
leczenie.
3.7. Leczenie chirurgiczne
za- Chirurgia jest czsto pierwszym sposobem
postpowania w leczeniu wielu nowo-
tworw. Wiele osb chorych przechodzi
operacje chirurgiczne. Jeli nowotwr jest
zlokalizowany w jednym miejscu, to ope-
racja pozwoli usun go razem z tkankami
okolicznymi, ktre mog zawiera komrki
nowotworu. Czasem trudno jest okreli
wczeniej rozlego operacji, zanim chi-
rurg nie oceni stanu podczas operacji.
Jeli nowotwr nie rozsia si do ssiednich
tkanek, to operacja jest na og skutecz-
nym leczeniem. Obecnie leczenie chirur-
giczne daje znaczn szans wyleczenia
wielu rodzajw nowotworw.
cznie z leczeniem chirurgicznym mog
zosta zastosowane radioterapia i che-
mioterapia. Mog by stosowane przed
lub po zabiegu operacyjnym.
3.8. Radioterapia
Podobnie jak leczenie chirurgiczne, ra-
dioterapi (napromienianie) stosuje
si w nowotworach zlokalizowanych
w jednym miejscu. Radioterapii uywa si
do zniszczenia lub uszkodzenia komrek
nowotworowych, aby nie mogy si dzie-
li. Radioterapi mona stosowa osobno
lub dodatkowo z chirurgi i chemiotera-
pi. Ponad poowa chorych na nowo-
twory jest poddawana napromienianiu
w trakcie leczenia. Radioterapia polega
na napromienianiu zewntrzn wizk
promieniowania wysokoenergetycznego
lub na zastosowaniu promieniotwrczych
implantw umiejscawianych w obrbie
lub ssiedztwie guza. Radioterapia pro-
mieniowaniem zewntrznym jest bezbo-
lesna (podobnie jak badanie rentgenow-
skie). Czsto radioterapi stosuje si w
Twoja relacja z lekarzem
jest zasadnicz czci
leczenia.
systemie ambulatoryjnym i pacjent wra-
ca tego samego dnia do domu. Zwykle
napromieniania s stosowane pi razy
w tygodniu przez pi do omiu tygodni,
w zalenoci od wielkoci, lokalizacji i typu
leczonego nowotworu.
W niektrych przypadkach radioterapia
polega na implantowaniu promieniotwr-
czych rde s to mae pojemniki z pro-
mieniotwrcz substancj, ktre umiesz-
cza si w obrbie lub obok guza, podczas
gdy pacjent jest w cakowitej lub cz-
ciowej narkozie. Pozwala to na podanie
wyszej dawki cakowitej promieniowania
w mniejszej objtoci i w krtszym cza-
sie, ni to ma miejsce przy zastoso-
waniu zewntrznego promieniowa-
nia. Implantw promieniotwrczych
uywa si czasami w leczeniu raka prosta-
ty, nowotworw gowy i szyi, raka trzonu
i szyjki macicy. Niektre implanty mona
stosowa ambulatoryjnie, inne mog
jednak wymaga pozostania pacjenta
w szpitalu przez kilka dni.
Czas pozostawienia implantu w ciele
moe by rny. Niekiedy promieniowanie
jest emitowane przez kilka lub kilkanacie
tygodni pojemniki s bardzo mae i nie
powoduj dyskomfortu, wic pozostaj
w ciele, dopki materia radioaktywny si
nie wyczerpie. Leczenie czasowe wyma-
ga okresowego wprowadzania w miej-
sce leczenia igie, rurek i workw wype-
nionych pynami. Materia radioaktywny
moe wtedy by wprowadzony na krtki
czas i nastpnie usunity. Ten proces moe
by powtarzany przez kilka dni lub tygodni.
W zalenoci od tego, jak dugo materia
radioaktywny ma pozosta w organizmie,
moe by konieczne pozostanie w ku
i leenie bez ruchu, aby implant si nie
przemieszcza. Na og implanty nie spra-
wiaj silnego blu, jednak mog powo-
dowa pewien dyskomfort, jeli s wpro-
wadzane przez aplikator. Kiedy implant
zostaje usunity, promieniowanie nie jest
ju uwalniane.
3.9. Niepodane skutki radioterapii
Skutki uboczne radioterapii rni si
w zalenoci od pacjenta i zale czcio-
wo od lokalizacji obszaru poddawanego
leczeniu oraz zastosowanej dawki pro-
mieniowania. Najczstsze skutki uboczne
napromieniania obejmuj: zmczenie,
znuenie, zmiany na skrze w okolicy na-
promienianej oraz niekiedy utrat ape-
tytu. Inne skutki uboczne s zwykle zwi-
zane z leczeniem specyficznych okolic
i przykadowo polegaj na utracie
wosw w rezultacie napromieniania go-
wy lub nudnociach i wymiotach pod-
czas radioterapii jamy brzusznej. Wik-
szo skutkw ubocznych z czasem mija.
Jeli odczuwasz jakiekolwiek dolegliwo-
ci, powiedz o tym zespoowi leczcemu
i dowiedz si, jakie s sposoby na zmniej-
szenie dolegliwoci. Znuenie jest jednym
z najpowszechniejszych skutkw ubocz-
nych radioterapii i chemioterapii. Ustpi
ono z czasem po zakoczeniu lecze-
nia, podobnie jak inne skutki uboczne.
Moesz sobie pomc, stosujc dobrze zbi-
lansowan diet i pijc duo pynw oraz
biorc pod uwag czste okresy odpo-
czynku podczas planowania aktywnoci,
a take wiczc regularnie.
Moesz zapozna si take z poradnikiem nr
11 pt. Radioterapia i Ty. Poradnik dla pa-
cjentw i ich rodzin, ktry zosta wydany
w ramach Programu Edukacji Onkologicznej
17
i dostpny jest do bezpatnego pobrania w for-
macie PDF na stronie Fundacji
www.tamizpowrotem.org lub
www.programedukacjionkologicznej.pl
3.10. Chemioterapia
Podczas gdy chirurgia i radioterapia su-
do leczenia guzw zlokalizowanych,
chemioterapi stosuje si czsto w lecze-
niu choroby rozsianej do innych czci
organizmu. W zalenoci od rodzaju i sta-
dium rozwoju nowotworu chemioterapi
przeciwnowotworow stosuje si w celu
powstrzymania rozsiewu, spowolnienia
wzrostu, zniszczenia komrek rakowych
mogcych przemieci si do innych na-
rzdw lub z zamiarem zagodzenia ob-
jaww spowodowanych przez chorob.
Chemioterapia polega na stosowa-
niu silnych lekw podawanych doust-
nie lub doylnie. W przeciwiestwie do
chirurgii i radioterapii, chemioterapi
stosuje si do leczenia choroby roz-
sianej, poniewa leki wykorzystywane
w ramach wspomnianej metody kr
z krwi po caym organizmie. Czsto sto-
suje si kombinacj lekw chemiotera-
peutycznych, a nie pojedyncze leki.
Chemioterapia jest podawana w cy-
klach (kursach), przy czym zastosowa-
nie kolejnego cyklu warunkuje pena
rekonwalescencja (wyzdrowienie) po
poprzednim kursie. Kurs moe si skada
z jednej dawki raz na kilka dni lub tygo-
dni, co pozwala prawidowym komrkom
organizmu na regeneracj i na ustpie-
nie nastpstw ubocznych. Poszczeglne
dawki mog by take podawane przez
kilka dni z rzdu lub co drugi dzie z nast-
powym okresem odpoczynku. Niektre
leki dziaaj najlepiej (wysza skuteczno
i lepsza tolerancja), gdy s podawane we
wlewie cigym przez kilka dni.
Kady lek dziaa inaczej w rnych
schematach leczenia. Jeli stosowany
jest wicej ni jeden lek, to plan lecze-
18
nia bdzie okrela dokadnie czsto
i czas podania kadego leku. Ilo
kursw, ktre otrzymasz, moe zosta
okrelona przed rozpoczciem lecze-
nia (na podstawie stadium choroby
i typu raka) lub moe by zmienna, aby
wzi pod uwag wpyw leczenia na
chorob i na oglny stan zdrowia.
Po chirurgicznym wyciciu nowotworu
chemioterapi stosuje si w celu zmniej-
szenia ryzyka nawrotu choroby. Che-
mioterapi mona rwnie zastosowa
przed operacj, aby zmniejszy guz
przed usuniciem.
3.11. Niepodane skutki chemioterapii
Nastpstwa uboczne chemioterapii
zale od rodzaju i podawanej dawki
leku oraz dugoci leczenia. Najczst-
szymi niepodanymi nastpstwami
s: nudnoci i wymioty, krtkotrwaa
utrata wosw, zwikszona podatno
na infekcje oraz znuenie. Wikszo
objaww jest uciliwa i przygnbia-
jca emocjonalnie. Jednak wikszo
z nich mona kontrolowa przy po-
mocy lekw, opieki wspierajcej lub
zmian schematu leczenia. Jeli do-
wiadczasz skutkw ubocznych, popro
o pomoc w ich zagodzeniu lekarza
lub pielgniark. Powiedz lekarzowi
o wszystkich objawach, jakich dowiad-
czasz, by moe niektre z nich wyma-
gaj natychmiastowej interwencji.
Podobnie jak w radioterapii, znuenie
jest jednym z najpowszechniejszych skut-
kw ubocznych chemioterapii. Znuenie
(zmczenie) ustpuje z czasem po za-
koczeniu leczenia, podobnie jak inne
skutki uboczne. Moesz sobie pomc,
stosujc dobrze zbilansowan diet, pi-
jc duo pynw, planujc swoje aktyw-
noci, wziwszy pod uwag czste okre-
sy odpoczynku, oraz wiczc regularnie.
Utrata wosw moe by bardzo przygn-
biajca. Ludzie uwaaj, e ich fryzura
stanowi cz ich tosamoci jest wic
oczywiste, e utrata wosw jest proble-
mem. Niektrzy trac wosy podczas
chemioterapii i czasami podczas napro-
mieniania gowy, inni za nie, nawet jeli
bior te same leki. Nie wszystkie leki po-
woduj wypadanie wosw. Jeli jednak
je stracisz, pamitaj, e wosy prawie za-
wsze odrastaj po zakoczeniu leczenia.
Wypadanie wosw zaczyna si z reguy
po dwch tygodniach od rozpoczcia
chemioterapii, a po 12 miesicach
wypadaj wszystkie. Wosy zaczynaj
odrasta czsto nawet przed ukocze-
niem leczenia. Wikszo chorych ma
swoje sposoby ukrycia utraty wosw
(uywaj chustek, czapek, kapeluszy
i peruk).
Jeli zniechcaj Ci dugo lub efek- pi.
ty uboczne leczenia, to powiedz o tym
lekarzowi. Istniej sposoby uniknicia lub
zmniejszenia skutkw ubocznych. Pami-
taj jednak, e oczekiwany skutek lecze-
nia powinien by najwaniejszy i przewa-
a wszystkie inne problemy, ktre masz
z tego powodu.
Moesz zapozna si take z poradnikiem nr
6 pt. Chemioterapia i Ty. Poradnik dla pa-
cjentw i ich rodzin, ktry zosta wydany
w ramach Programu Edukacji Onkologicznej
i dostpny jest do bezpatnego pobrania w
formacie PDF na stronie Fundacji
www.tamizpowrotem.org lub
www.programedukacjionkologicznej.pl
3.12. Leczenie biologiczne
System immunologiczny naturalna
obrona organizmu odgrywa znaczc
rol w reakcji organizmu na obecno
nowotworu. Niektre typy lub postacie
nowotworw pojawiaj si, gdy system
ochronny przestaje niszczy nieprawi-
dowe komrki rakowe lub traci zdolno
hamowania ich wzrostu. Metody lecze-
nia biologicznego okrela si nazw
immunoterapia lub modyfikowana re-
akcja biologiczna. W niektrych rodza-
jach nowotworw immunoterapia jest
bardzo skuteczna. Wykorzystuje system
immunologiczny organizmu do walki
z nowotworem lub do zmniejszenia skut-
kw ubocznych niektrych metod prze-
ciwnowotworowego leczenia.
Metody biologiczne w leczeniu raka
dziaaj na kilka sposobw. Zatrzymuj
lub spowalniaj wzrost komrek nowo-
tworowych, wspomagajc porednio
naprawianie zdrowych komrek, zniszczo-
nych leczeniem przeciwnowotworowym.
Obecnie wykorzystuje si kilka rodzajw
terapii biologicznych. Mona stosowa
wicej ni jedn terapi biologiczn lub
czy j z chemioterapi lub radiotera-
3.13. Terapie komplementarne i alterna-
tywne
Terapie komplementarne i alternatywne
s to rnorodne grupy praktyk zdrowot-
nych, systemw i produktw. Nale do
nich:
witaminy, zioa, suplementy diety,
akupunktura i masae.
Istnieje obecnie ogromne zaintereso-
wanie terapiami alternatywnymi i kom-
plementarnymi w leczeniu nowotworw
i liczba wspomnianych metod jest coraz
wiksza. Wiele nie jest badanych pod
ktem rzeczywistego korzystnego wpy-
wu u ludzi chorych na nowotwory.
By moe syszae o rnych kuracjach
od rodziny, przyjaci i innych osb.
Proponuje si je jako sposb na wylecze-
nie Ci z nowotworu lub na popraw sa-
mopoczucia w chorobie. Niektre z tych
kuracji w pewnych sytuacjach s nieszko-
dliwe, ale inne mog wyrzdzi krzywd.
W przypadku wielu z nich nie zostao
udowodnione, czy przynosz jakiekol-
wiek korzyci.
19
Amerykaskie Towarzystwo Onkolo-
giczne (American Cancer Society)
definiuje medycyn komplementar-
n jako stosowan rwnolegle z pod-
stawowym leczeniem medycznym
(podobne stanowisko zajmuj polskie
stowarzyszenia naukowe na przykad
Polskie Towarzystwo Onkologiczne).
Jeli obie te metody s stosowane
rozwanie, to mog tylko przyczyni
si do poprawy Twojego komfortu
i dobrego samopoczucia.
Medycyn alternatywn stosuje si
czasem zamiast normalnej kuracji me-
dycznej. Niektre z alternatywnych
dziaa s nieskuteczne lub nawet
szkodliwe, ale cigle s reklamowa-
ne jako leczenie. Jeli wybierzesz
jedn z tych moliwoci, Twoje szanse
na zwalczenie nowotworu si zmniej-
sz na skutek opnienia, zastpienia
lub zaburzania tradycyjnego leczenia.
Zanim zmienisz sposb leczenia lub
doczysz metod alternatywn do
stosowanego leczenia, porozmawiaj
otwarcie ze swoim lekarzem lub piel-
gniark. Niektre rodki mog by bez- nia dla okrelonego typu nowotworu
piecznie stosowane podczas standar-
dowego leczenia medycznego, inne
wpywaj negatywnie na leczenie lub
powoduj powane skutki uboczne.
Dlatego wane jest, aby porozmawia
o tym z lekarzem.
3.14. Badania kliniczne
Badania kliniczne s szczegowo
zaprojektowanymi i kontrolowany-
mi badaniami z udziaem ludzi, ktre
testuj nowe sposoby leczenia raka.
Oznacza to badanie nowego typu
leku lub nowej kombinacji znanych
lekw. Niektre badania porwnuj
najlepiej poznane standardy leczenia
z nowymi metodami postpowania,
w celu okrelenia najskuteczniejszej
i najbezpieczniejszej.
20
Nowe leczenie musi przej przez wy-
magajcy proces, aby sta si zaak-
ceptowanym standardem leczenia.
Zanim bdzie testowane na ludziach,
kade leczenie musi przej faz
przedkliniczn bada na zwierztach
w celu okrelenia bezpieczestwa
i skutecznoci. Jeli leczenie zosta-
nie zaaprobowane do zastosowania
w badaniach klinicznych, zostaje pod-
dane rygorystycznemu trzyetapowe-
mu procesowi oceny przed zaakcep-
towaniem w ramach standardowego
postpowania.
W badaniach pierwszej fazy oceniane
leczenie jest stosowane u niewielkiej
liczby chorych, aby okreli przede
wszystkim najwysz dawk leku mo-
liw do bezpiecznego stosowania.
Jeli testy si powiod, w badaniach
drugiej fazy leczenie jest stosowane
w wikszej grupie chorych w celu
okrelenia niepodanych dziaa
i skutecznoci. Jeli ta faza si powie-
dzie, wtedy rozpoczyna si etap trzeci.
W badaniach trzeciej fazy porwnuje
si standardowe metody postpowa-
z nowymi sposobami leczenia, co zwy-
kle wymaga objcia dowiadczeniami
znacznie wikszej grupy osb.
Czasami ludzie boj si bra udzia
w badaniach klinicznych, bo nie
chc by przedmiotem dowiad-
cze (tzw. krlikami dowiadczal-
nymi). Zanim jednak lek wejdzie do
bada klinicznych, przechodzi przez
wiele testw i jest wstpnie spraw-
dzany. Osoby, ktre uczestnicz
w badaniach klinicznych, nie s po-
zbawione standardowego leczenia,
a w istocie mog odnie wiksze ko-
rzyci z badanego leczenia. Jeli my-
lisz o wziciu udziau w badaniach
klinicznych, moesz sprbowa do-
wiedzie si, jaki etap takich bada
jest wanie prowadzony. Rozmowa
z Twoim lekarzem moe pomc Ci
zdecydowa, czy badane leczenie
bdzie pomocne w Twoim przypadku.
Pamitaj, e o udziale w badaniach
klinicznych decydujesz Ty. Udzia jest
dobrowolny i moesz w kadej chwi-
li opuci badanie, jeli taka bdzie
Twoja wola. Lekarze i pielgniarki wyja-
ni Ci badanie szczegowo i przed-
stawi do przeczytania i podpisania
formularz, ktry wyjania procedury
badawcze i pozwala podj decyzj
o udziale w badaniu. Opisana proce-
dura oznacza wyraenie wiadomej
zgody. Nawet po podpisaniu zgody
i po rozpoczciu badania masz pra-
wo zrezygnowa z niego w dowolnym
czasie i z dowolnego powodu.
Aby dowiedzie si wicej
o badaniach klinicznych,
porozmawiaj ze swoim le-
karzem.
3.15. Jak planuje si leczenie?
Planowanie leczenia nowotworu wy-
maga czasu. Wikszo chorych chce
rozpocz je natychmiast. Obawia-
j si, e robic dodatkowe badania
i przychodzc na kolejne konsultacje,
strac cenny czas, ktry mgby by
przeznaczony na leczenie nowotworu.
Co oznacza zbyt dugie oczekiwa-
nie na rozpoczcie leczenia? Rne
rodzaje nowotworw rosn w r-
nym tempie. Niektre typy biaaczek
i choniakw maj tendencj do
wzrostu szybszego ni nowotwory lite.
Wikszo nowotworw nie ronie bar-
dzo szybko i zwykle jest sporo czasu,
aby zdoby informacje o nowotwo-
rze oraz porozmawia ze specjalistami
i podj najlepsz dla Ciebie decy-
zj. Pamitaj, e informacje zbierane
w tym okresie s bardzo istotne dla za-
planowania najskuteczniejszego dla
Ciebie schematu leczenia. Jeli mar-
twisz si, e leczenie nie rozpoczyna
si natychmiast, porozmawiaj o tym
ze swoim lekarzem i dowiedz si, czy to
jest dla Ciebie grone (czy wpywa na
Twoj chorob).
Rodzaj leczenia, ktre otrzymasz, bdzie
zalea od kilku informacji. Rodzaj nowo-
tworu (cznie z umiejscowieniem i rodza-
jem komrek), stadium lub zasig choroby
oraz Twj oglny stan zdrowia s bardzo
wanymi czynnikami. Inne maj zwizek
z Twoj sytuacj osobist (nale tu np.:
moliwo podrowania i uczestniczenia
w leczeniu oraz moliwe skutki uboczne
i ryzyko waciwe dla danego nowo-
tworu).
Zbieranie informacji o Twojej chorobie
stanowi pierwszy krok, jaki podejmie
zesp leczcy. Biopsja i inne testy la-
boratoryjne, badanie fizyczne, testy
obrazowe, Twoje objawy wszystko to
suy cznie do okrelenia, jakie lecze-
nie bdzie dla Ciebie najlepsze. Twj
lekarz zbierze potrzebne informacje
i zaproponuje wybrane opcje lecze-
nia. Moe on take konsultowa si
z innymi specjalistami, aby pomogli mu
zaplanowa Twoje leczenie.
3.16. O co powinienem zapyta leka-
rza?
Twoja relacja z lekarzem jest zasadni-
cz czci opieki. Najlepiej byoby,
gdyby jeden lekarz koordynowa cae
Twoje leczenie. Powinien to by kto,
z kim czujesz si dobrze, kto, kto su-
cha, gdy mwisz o swoich proble-
mach, i odpowiada na wszystkie Two-
je pytania. Twj lekarz wytumaczy Ci
diagnoz, wyjani stan zdrowia, moli-
woci leczenia oraz jak Twj organizm
reaguje na leczenie.
Z lekarzem wsppracuj pielgniar-
ki, ktre maj specjalistyczn wiedz
21
i umiejtnoci. Pomog Ci one w trakcie
leczenia lub w przypadku wystpienia
objaww ubocznych. Na wiele Twoich
pyta odpowiedz bezporednio lub
mog zdoby dla Ciebie informacje od
innych czonkw zespou leczcego.
Jak w przypadku kadej satysfak-
cjonujcej relacji, take Twoja re-
lacja z lekarzem jest dwustronna.
Ty take za ni odpowiadasz Two-
im obowizkiem jest zadawanie py-
ta, dowiadywanie si o leczenie,
stan zdrowia i pozostawanie aktyw-
nym czonkiem zespou leczcego.
Lekarze rni si pod wzgldem zakre-
su informacji przekazywanych chorym
i ich rodzinom. Podobnie ludzie, u kt-
rych rozpoznano nowotwr, rni si
pod wzgldem zakresu potrzebnych
informacji. Jeli Twj lekarz mwi Ci za
mao lub za duo, powiedz mu o tym.
Zadawaj swojemu lekarzowi pytania i
mw mu, czego potrzebujesz. Jak w ka-
dej relacji, jasno i otwarto (uczciwo)
komunikacji s kluczem do sukcesu.
3.17. Pytania na temat bada klinicz-
nych
1. Czy jest jakie badanie kliniczne
kwalifikujce si dla mnie?
2. Jaki jest cel tego badania?
3. Jaki rodzaj testw i metod leczeni
zawiera to badanie?
4. Jak to leczenie dziaa? Czy byo ju
kiedy stosowane?
5. Czy bd wiedzia, jakie leczenie
otrzymam?
6. Co w moim przypadku si stanie,
gdy przyjm nowe leczenie, a co
bdzie, jeli go nie przyjm?
7. Jakie mam inne moliwoci i jakie
s argumenty przemawiajce na
ich korzy bd niekorzy?
8. Jak to leczenie wpynie na moje y-
cie codzienne?
22
9. Jakich nastpstw ubocznych mog
si spodziewa? Czy mona je kon-
trolowa?
10. Czy musz lee w szpitalu?
Jeli tak, to jak dugo i jak czsto?
11. Czy bd musia paci za to
badanie?
12. Jeli doznam szkd w rezultacie
tych bada, jak zostan potrakto-
wany?
13. Czy jaka opieka dugoterminowa
jest przewidziana po zakoczeniu
badania?
14. Czy to leczenie byo stosowane
w innych typach nowotworw?
3.18. Przykady pyta
Poniej podajemy przykady pyta,
ktre moesz zada lekarzowi w trak-
cie rozmowy:
1. Jaki mam rodzaj nowotworu? W ja-
kim jest stadium?
2. Jakie s dla mnie prognozy na przy-
szo, jak pan to widzi?
3. Jakie leczenie pan rekomenduje i
dlaczego?
4. Jaki jest cel leczenia wyleczenie
czy kontrolowanie symptomw?
5. Jakie jest moliwe ryzyko lub skutki
uboczne leczenia?
6. Czy s rozwaane inne moliwoci le-
czenia?
7. Jak czsto bd musia przychodzi
na leczenie lub badania?
8. Ile bdzie trwaa caa terapia?
9. Co si stanie, jeli pomin jedno po-
danie leku?
10. Jakich zmian bd musia dokona
w mojej pracy, yciu codziennym,
rodzinnym?
11. Jak nazywaj si leki, ktre bd
przyjmowa? Na co dziaaj?
12. Czy bd przyjmowa jakie inne
leki?
13. Po czym lekarz pozna, e kuracja
dziaa?
14. Do czego potrzebne jest badanie
krwi i jak czsto bd je robi?
15. Kto bdzie koordynowa plan mo-
jego leczenia, jeli take inni spe-
cjalici bd zaangaowani?
16. Jakie objawy lub problemy powi-
nienem zgosi od razu?
17. Jeli nie czuj si chory, czy to zna-
czy, e moje leczenie nie dziaa?
18. Jakie jest prawdopodobiestwo, e
moja choroba powrci po zastoso-
waniu tego programu leczenia?
19. Co mam zrobi, aby by gotowym
do leczenia?
20. Czy po leczeniu bd moga/mg
mie dzieci?
21. Czy s jakie pokarmy, ktrych nie
powinienem je?
22. Czy mog pi napoje alkoholowe?
23. Czy bd ponosi jakie koszty?
24. Kiedy najlepiej zadzwoni, jeli i chirurgiczne lub blokada nerww.
bd mia pytania?
25. Czy powinienem rozway udzia
w badaniu klinicznym?
Upewnij si, e zapytae o wszystko,
o co chciae. Przedyskutowanie
wszystkich Twoich problemw moe
zaj wicej ni jedn wizyt, mog pisane przez lekarza. Ludzie martwi
te pojawi si nowe. Moe by Ci
trudno zapamita wszystko, co
powie lekarz. Czasem pomaga ro-
bienie notatek, przyjcie na wizyt
z blisk osob, nagranie rozmowy lub
przyniesienie listy pyta i zapisanie od-
powiedzi.
Pamitaj, e masz prawo zasign
opinii innego lekarza co do diagnozy
i zalecanego leczenia. Nie znaczy to, e
nie ufasz swojemu lekarzowi czy e go
nie lubisz. Lekarze rozumiej, e potrze-
bujesz mie pewno, e sprawdzie
wszystkie opcje, aby wybra najlepsz.
3.19. Czy bdzie mnie bolao?
Bl to jeden z powodw, dla kt-
rych ludzie tak bardzo boj si no-
wotworw. Boj si, e jeli wystpi
bl, nie bdzie mona im uly. To,
e chorujesz na nowotwr, nie musi
oznacza, e bdziesz odczuwa bl.
Ku zaskoczeniu niektrych osb, pew-
ne rodzaje nowotworw nie daj wca-
le objaww blowych. Nawet osoby w
zaawansowanym stadium nowotworu
nie zawsze cierpi z powodu blu. Jeli
bl wystpi, to istnieje wiele sposobw
zmniejszenia i cakowitego zniesienia
blu. Oprcz lekw s take inne tech-
niki radzenia sobie z blem na przy-
kad wizualizacja lub wykorzystanie
metod monitorowania i wiadomego
kontrolowania procesw fizycznych
(czstoci pracy serca, wartoci ci-
nienia krwi, wysokoci temperatury,
pocenia si, napicia miniowego),
ktre zwykle nie podlegaj wiado-
mej kontroli, oraz zabiegi relaksacyjne
Niektrzy pacjenci nie chc przyjmo-
wa lekw przeciwblowych, po-
niewa obawiaj si uzalenienia.
Badania pokazuj, e uzalenienie nie
dotyczy osb chorych na nowotwory
stosujcych leki przeciwblowe prze-
si take o to, e uodporni si na leki
w wypadku staego przyjmowania
i bd potrzebowali coraz wyszych
dawek, a lek w ogle przestanie dzia-
a. Jednak wanie zwikszanie dawki
w razie koniecznoci zwiksza szans
sukcesu w leczeniu przeciwblowym.
Moesz zapozna si take z poradnikiem
nr 9 pt. Bl w chorobie nowotworowej. Po-
radnik dla pacjentw i ich rodzin, ktry zo-
sta wydany w ramach Programu Edukacji
Onkologicznej i dostpny jest do bezpat-
nego pobrania w formacie PDF na stronie
Fundacji www.tamizpowrotem.org lub
www.programedukacjionkologicznej. pl
23

W kontrolowaniu blu na-
stpi ogromny postp.
Pewne rodzaje nowotwo-
rw nie daj wcale ob-
jaww blowych. Nawet
osoby w zaawansowa-
nym stadium nie zawsze
odczuwaj bl.
3.20. Czy bd mg pracowa
w trakcie leczenia?
Odpowied na to pytanie zaley od
rodzaju otrzymywanego leczenia, sta-
dium choroby, oglnego stanu zdro-
wia i rodzaju wykonywanej pracy.
To, jak duo pracujesz i czy potrzebu-
jesz ograniczy czas pracy, zaley od
samopoczucia w trakcie leczenia.
Niektrzy mog pracowa i cieszy si
innymi aktywnociami w trakcie lecze-
nia. Inni potrzebuj wicej odpoczyn-
ku ni zwykle, wic nie bd pracowali
bardzo duo. Lekarz moe sugerowa
Ci ograniczenie aktywnoci.
Wiele osb pracuje w trakcie leczenia.
Moliwe jest zaplanowanie leczenia
na pniejsz godzin lub przed week-
endem, tak aby o ile jest to moliwe
nie zakcao pracy. Jeli po leczeniu
czujesz si bardzo zmczony, moesz
dostosowa na jaki czas swj plan
pracy do samopoczucia. Porozmawiaj
o tym ze swoim pracodawc. Moe
uda Ci si przej na p etatu albo
cz pracy wykonywa w domu.
3.21. Czy bd mg wiczy (by ak- j wiksz blisko ze swoimi partnerami
tywny ruchowo) podczas leczenia?
Moliwo wykonywania wicze zale-
e bdzie od Twojej kondycji fizycznej
i oglnego stanu zdrowia przed roz-
poznaniem choroby. Twj lekarz b-
dzie mg Ci powiedzie, czy moesz
24
uprawia wiczenia fizyczne. Ruch na
przemian z okresami odpoczynku jest
sprzyjajcy z wielu powodw. Podnosi
poziom energii, redukuje stres, zmniejsza
niepokj i depresj, stymuluje apetyt.
Jeli lubie wiczy, zanim zachoro-
wae, to podtrzymanie tej aktywnoci
w trakcie leczenia moe Ci pomc od-
czuwa swoje ycie jako normalne.
Jeli czci leczenia by zabieg chirur-
giczny, Twj lekarz moe zaleci Ci zmia-
n aktywnoci, aby zapobiec kompli-
kacjom i utrzyma zakres ruchu Twoich
staww i mini.
Moesz zapozna si take z poradnikiem nr
12 pt. Moja rehabilitacja. Poradnik dla pa-
cjentw i ich rodzin, ktry zosta wydany
w ramach Programu Edukacji Onkologicznej
i dostpny jest do bezpatnego pobrania
w formacie PDF na stronie Fundacji
www.tamizpowrotem.org lub Programu
www.programedukacjionkologicznej.pl
3.22. Jaki wpyw bdzie mia nowotwr
na moje ycie seksualne?
Ludzie rni si bardzo postaw
i emocjami, jakie wykazuj wobec seksu.
Rnice te wystpuj take podczas cho-
roby. Potrzeby seksualne i poziom energii
niektrych chorych zmieniaj si niewiele
lub wcale. Inni obserwuj obnienie za-
interesowania seksem z powodu napi-
cia emocjonalnego zwizanego z cho-
rob i leczeniem. Napicie to wie si
z niepokojem o zmiany w wygldzie,
z lkiem o zdrowie, rodzin, finanse lub
z ubocznymi nastpstwami leczenia
(w tym zmczeniem i zmianami hor-
monalnymi). Niektrzy chorzy odczuwa-
w tym czasie, a ich potrzeba aktywnoci
seksualnej si zwiksza.
Cho zajcie w ci w trakcie le-
czenia jest moliwe, to nie jest jednak
wskazane, gdy leczenie moe spo-
wodowa uszkodzenie podu. Lekarze
powinni zaleca pacjentom stosowa-
nie antykoncepcji w czasie leczenia.
Pamitaj, e zmiany popdu seksu-
alnego i poziomu energii w trakcie
leczenia s rzecz normaln i moe
je powodowa wiele czynnikw. Cz-
stym powodem jest stres, zmczenie
oraz problemy zwizane z wygldem.
Jeli miaa operacj nowotworu
w rejonie miednicy lub brzucha, wsp-
ycie moe by utrudnione i bolesne.
Niektre kobiety dowiadczaj sucho-
ci pochwy, a mczyni kopotw
z erekcj (niemonoci osignicia
wzwodu) jako efektw ubocznych le-
czenia. Jeli to moliwe, przedyskutuj t
kwesti z lekarzem.
Jeli Twoje ycie seksualne byo satys-
fakcjonujce przed rozpoczciem le-
czenia, to jest szansa odnajdywania
przyjemnoci w fizycznej intymnoci
po rozpoczciu leczenia. Intymno
ta moe nabra nowego znaczenia
i wiza si z innymi reakcjami. Przytu-
lanie, dotyk, obejmowanie, koysanie
mog sta si waniejsze ni sam akt
seksualny.
Najwaniejsz rzecz w utrzymaniu ak-
tywnoci seksualnej lub podejmowa-
niu jej z partnerem na nowo jest dobra
komunikacja. Obawy i lki partnera,
ktre s normaln czci wspy- z ciepa i bliskoci i odnale z part-
cia, mog wpywa take na Wasze
wsplne dowiadczanie intymnoci.
Niektrzy pomyl, e blisko fizyczna
moe urazi osob chor na nowo-
twr. Inni bd si obawia zaraenia
nowotworem lub niekorzystnego wpy-
wu radioterapii czy chemioterapii.
Nowotworem nie mona si zarazi,
a rozmawianie o tego rodzaju spra-
wach pomaga wyjani wiele niepo-
rozumie. Rozmowa pomoe take
w odnalezieniu wielu innych rzeczy,
ktre moesz zrobi, aby cieszy si y-
ciem seksualnym.
Utrzymanie zdrowego wspycia sek-
sualnego moe by trudne ze wzgldu
na wiele czynnikw fizycznych i emo-
cjonalnych, jakie tu maj znaczenie.
Postaraj si uzyska maksimum infor-
macji od swojego lekarza, a take
z innych rde, aby mia jasno, co
moesz, a czego nie przed, w trakcie
i po leczeniu.
W nastpstwie przebytej chemiote-
rapii lub radioterapii kobiety mog
mie nieregularne miesiczki lub mie-
siczkowanie moe usta. Nie znaczy
to, e zajcie w ci w tym czasie jest
niemoliwe. Konieczna bdzie zatem
antykoncepcja w trakcie i po zako-
czeniu leczenia, do czasu powrotu
prawidowego cyklu hormonalnego.
U mczyzn leki mog zniszczy lub
zredukowa komrki spermy. W wielu
wypadkach podno powraca po
zakoczeniu leczenia.
Pytania dotyczce tego, jak leczenie
wpynie na podno, s zupenie zro-
zumiae. Omw je ze swoim lekarzem,
co pomoe Ci podj najlepsze decy-
zje dotyczce leczenia.
Najwaniejsze, aby nie rezygnowa
nerem now drog do wzajemnej
satysfakcji seksualnej. Dotyk, masa,
pieszczoty, wzajemne zaufanie to te
elementy ycia partnerskiego, dziki
ktrym moemy utrzyma atrakcyj-
no i wzajemne zainteresowanie.
Moesz zapozna si take z poradnikiem
nr 2 pt. Seksualno kobiety w choro-
bie nowotworowej. Poradnik dla kobiet
i ich partnerw lub z poradnikiem nr 3 pt.
25
Seksualno mczyzny w chorobie no- stresem, ktry Twoja choroba wnosi
wotworowej. Poradnik dla mczyzn i ich do codziennego ycia. Wielu ludziom
partnerek , ktre zostay wydane w ra- atwiej jest rozmawia z osobami,
mach Programu Edukacji Onkologicznej ktre przechodz przez podobne do-
i dostpne s do bezpatnego pobrania
wiadczenie. Grupy wsparcia udziela-
j take wielu praktycznych informacji
w formacie PDF na stronie Fundacji
o nowotworze i leczeniu. Aby uczest-
www.tamizpowrotem.org lub
niczy w grupie wsparcia, zgo si do
www.programedukacjionkologicznej.pl psychologa pracujcego w szpitalu,
w ktrym si leczysz.
4. Gdzie szuka pomocy
psychologicznej?
Jest wiele miejsc, w ktrych moesz
uzyska pomoc. Jednym z pierwszych
jest szpital, ktry udzieli Ci oczekiwa-
nego wsparcia. Do szpitalnych sub
wspierajcych zalicza si opiek pie-
lgniarsk, pomoc pracownika socjal-
nego, pomoc ywieniow, rehabilita-
cj i wsparcie duchowe.

Niektrzy ludzie obawiaj si szuka

pomocy emocjonalnej, bo jest to
w ich oczach oznak saboci. To naj-
czciej ci, ktrzy wymagaj od sie-
bie siy i ktrzy zwykli sami sobie radzi
w trudnych sytuacjach. Nie musisz jed-
nak by samotny, eby czu si silnym.
Pomoc emocjonalna jest potrzebna
na kadym etapie choroby i moe
pochodzi z wielu rde. Poza rodzin
i przyjacimi rozwa take inne r-
da wsparcia, takie jak profesjonalna
pomoc psychologiczna, grupy wspar-
cia i religia. Proba o wsparcie stano-
wi jeden ze sposobw kontrolowania
sytuacji. Rozmowa z rodzin lub przy-
jacimi moe przynie pocieszenie
i wzmocnienie.

Nowotwr bywa trudnym tematem

do rozmowy. Czasem ludzie obawia-
j si, e mogliby Ci urazi lub zde-
nerwowa rozmow o Twoim zdro-
wiu. Ty moesz zrobi pierwszy krok.
Konsultacje indywidualne lub grupy
wsparcia pomog Ci radzi sobie ze

26
Chcesz Nam pomc i wesprze Program Edukacji Onkologicznej?
Wytnij zamieszczony poniej przekaz pocztowy i dokonaj przelewu na wybran
przez siebie kwot.
Kade wsparcie jest dla nas bezcenne. Dzikujemy!

Moesz rwnie w atwy sposb dokona przelewu poprzez nasz stron

www.tamizpowrotem.org korzystajc z systemu patnoci
Dotpay (przejcie do systemu przy wyborze opcji Przeka darowizn
na stronie gwnej).

27
NOTATKI:
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
.............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
.............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
.............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................

28
ZAPISY NA BEZPATNE WIZYTY
DLA PACJENTW Z CHOROB NOWOTWOROW*
Jeli potrzebujesz wsparcia, zadzwo i umw si na wizyt do:
psychologa,
psychoonkologa,
dietetyka,
psychiatry,
dermatologa,
seksuologa.

Dodatkowo organizujemy:
grupy wsparcia,
zajcia relaksacyjne,
muzykoterapi,
warsztaty, szkolenia.

Centrum Edukacji Zdrowotnej dysponuje:

przestronn czytelni (na miejscu mona
otrzyma wszystkie poradniki dla pacjentw
i bliskich, ktre wydane zostay
w ramach Programu Edukacji Onkologicznej),
gabinetami terapeutycznymi,
sal spotka przeznaczon na zajcia grupowe,
sal konferencyjn przeznaczon na szkolenia i warsztaty.

tel. 22 401 2 801, biuro@tamizpowrotem.org

ul. Nowoursynowska 143K lok. U2, Warszawa
www.centrumedukacjizdrowotnej.pl www.programedukacjionkologicznej.pl

*Oferta skierowana jest rwnie do osb bliskich i rodzin! Porady specjalistw finansowane s w ramach Programu Edukacji Onkologicznej!
 P oradnik Po Diagnozie jest przeznaczony dla pacjentw osb, u ktrych
rozpoznany zosta nowotwr. Jest to poradnik, ktry przedstawia zwile
i w sposb zrozumiay istot chorb nowotworowych i zasady leczenia. Poradnik jest
rwnie czym wicej zawiera list rad, ktre obejmuj zasady codziennego post-
powania chorych w obliczu wyzwa zwizanych z przebiegiem nowotworu i lecze-
niem. Codzienno kadego pacjenta w trakcie leczenia i po jego zakoczeniu
powinna w moliwie najmniejszym stopniu rni si od ycia ktre wid, bdc
zdrowym. Normalne ycie w obliczu choroby nowotworowej jest trudne (niekiedy
niemoliwe), ale zawsze naley dy do utrzymania moliwie najwikszego po-
dobiestwa do dawnego stanu (tzn. ycia przed rozpoznaniem choroby) w kadym
aspekcie. Warto poradnika wynika z jasnego przekazu informacji oraz omwienia
wielu problemw, ktre s czsto traktowane powierzchownie lub cakowicie po-
mijane podczas kolejnych wizyt w szpitalu lub przychodni. Relacje z dziemi i innymi
czonkami rodziny lub znajomymi oraz wiele innych kwestii stanowi niezwykle wany
element w osigniciu sukcesu, jakim jest przywrcenie chorym moliwoci normal-
nego ycia po zakoczeniu leczenia. Z perspektywy lekarza wiem, e powodzenie
w wymienionych obszarach jest niemniej wane od sukcesu mierzonego znikniciem
objaww nowotworu. Nowoczesne postpowanie wobec chorych na nowotwory
obejmowa powinno intensywne dziaanie przeciwnowotworowe (leczenie chirur-
giczne, napromienianie lub chemioterapi) oraz leczenie wspomagajce, w ktrym
udzielanie wsparcia psychologicznego i socjologicznego ma podstawowe znaczenie.
Jedynie kompleksowe podejcie uwzgldniajce leczenie samej choroby i wszyst-
kich zaburze fizycznego oraz psychicznego funkcjonowania moe prowadzi do
sukcesu, jakim jest wyleczenie nowotworu oraz powrt do normalnego ycia. Wymie-
nione cele s ju moliwe do zrealizowania u bardzo wielu chorych.

ycz wszystkim Czytelnikom sukcesu powrotu do penego zdrowia w wymiarze

fizycznym, psychicznym oraz spoecznym. Nie wtpi, e poradnik Po Diagnozie
przyczyni si do zwikszenia szansy powodzenia w Ich walce z nowotworem.

Prof. dr hab. med. Maciej Krzakowski

Konsultant Krajowy w dziedzinie Onkologii Klinicznej,
Kierownik Kliniki Nowotworw Puca i Klatki Piersiowej
Centrum Onkologii - Instytutu im. Marii Skodowskiej-Curie w Warszawie

Wydane w ramach
Programu: Patron merytoryczy: Organizator: Wydawca: