53

Co to jest Polska ejdetyczna? wanie Polacy do wczenie wten

fronda LUX 73 / DZIADY 2014

wanie sposb rozumieli swoje szcze-
To sowo wymylilimy wPressjach glne zadanie wdziejach. Oto nam
na oznaczenie pewnego sposobu bycia chodzio od sporw zfaszywym krzy-
Polakiem. Nie chodzi wnim oprzyna- ackim chrzecijastwem, przez spory
leno do polskiego etnosu ani na- znowoczesnym absolutyzmem, a do
wet oprzyjmowanie polskiego jzyka sporw zateistycznym komunizmem.
ipolskich obyczajw, czyli polskiego Dzi tradycyjny polski mesjanizm na
etosu, lecz oakceptacj polskiej idei. naszych oczach mierzy si zliberaln
Eidos to wanie mniej wywiech- demokracj.
tany synonim sowa idea. Sdzimy,
e tak wanie rozumiana polsko - Wprzypadku Rosji, wedug
czya rozmaite narody zamieszkujce semiotykw ze szkoy tartusko-
Rzeczpospolit. -moskiewskiej, centralne miejsce
zajmuje idea Trzeciego Rzymu.
Jaka wic jest ta polska idea? Czym ona si rni od polskiego
mesjanizmu?
Mona jej szuka wjakiej szczegl-

IDEA POLSKA, nej polskiej koncepcji wolnoci, mona

si jej dopatrywa wpolskim repu-
blikanizmie, ale tak naprawd polsk
Idea Moskwy Trzeciego Rzymu
jest bardzo bliska polskiemu mesjani-
zmowi. Oto dwa mao znaczce mode

IDEA ROSYJSKA ide jest mesjanizm, czyli budowa Kr-

WPolsce mesjanizm doprowadzi
do koncepcji wspudziau narodu
wcierpieniu Chrystusa, wRosji
za do koncepcji prawosawnego
imperium. Trudno owikszy kontrast.
Na pocztku XX wieku Nikoaj
Bierdiajew nawoywa, by Rosjanie
uczyli si od Polakw, jak naprawd
buduje si Krlestwo Boe na ziemi
ZPawem Rojkiem, autorem Przeklestwa
imperium, rozmawia Marcin Herman
lestwa Boego na ziemi.
Polska teologia wyzwolenia?
Bez obaw, nie ma tu adnej here-
zji. Teologia wyzwolenia te zreszt
nie jest chyba zkoniecznoci heretyc-
ka! Wpolskim mesjanizmie chodzi
owcielenie chrzecijastwa nie tylko
wsferze prywatnej, lecz take publicz-
nej. Orealizacj zasad ewangelicznych
wyciu spoecznym, gospodarczym
ipolitycznym. Nie jest to oczywicie
wyczne zadanie Polakw, spoczywa
ono na Kociele jako caoci, jednak to
narody na peryferiach Europy odkry-
y, e mog podj najwzniolejsze
zadanie chrzecijaskie, ktre zostao
porzucone przez inne, starsze narody.
Polacy od XV wieku zaczli rozumie,
e mog na swojej dzikiej pnocy
zbudowa wsplnot polityczn, ktra
bdzie rzeczywicie wciela wycie
zasady chrzecijastwa. Ta idea jest
wyranie obecna ju uPawa Wod-
kowica czy Stanisawa ze Skarbimie-
rza. Negatywnym punktem odniesie-
nia byy wynaturzenia politycznego
chrzecijastwa widoczne wpastwie
krzyackim. Niespena sto lat pniej
Rosjanie zorientowali si, e po upad-
54
ku Konstantynopola religia prawosaw-
na nie ma ju adnego innego oparcia
Pawe Rojek / Wywiad
na ziemi poza ich dalekim wschodnim
Ksistwem Moskiewskim. Poczuli, e
spoczywa na nich obowizek obrony
irealizacji chrzecijastwa wyciu poli-
tycznym, spoecznym igospodarczym.
Wida to wyranie umetropolity Zosi-
my czy Filoteusza zPskowa. Wpodob-
nym czasie pojawia si wic wobu
naszych narodach podobna wiado-
mo mesjaska. My jednak trzy-
malimy zpierwszym Rzymem, czyli
Stolic Apostolsk, anie tworzylimy,
jak Rosjanie, trzeciego, po upadym
Konstantynopolu.
Skoro s takie podobiestwa, to
skd ideowa konfrontacja? Nawet
dzi oficjalna propaganda rosyjska
przypisuje Polsce rol wiksz, niby
to wynikao znaszego potencjau.
Polacy te wogromnej wikszoci
negatywnie reaguj na wspczesne
rosyjskie idee.
Konfrontacja wcale nie bya nie-
uchronna. Wielki Wadimir Soowjow
wskazywa kiedy, e s trzy narody
mesjaskie ydzi, Polacy iRosjanie.
Wierzy, e nieprzypadkowo wszy-
scy spotkalimy si na terenie dawnej
Rzeczypospolitej izadanie budowy
wolnej teokracji powinno poczy
nasze narody. Zamiast jednak wsp-
pracowa, faktycznie wpewien sposb
rywalizowalimy ze sob. Wynikao
to najpewniej przynajmniej po czci
ztego, e rosyjska prawosawna idea
bya owiele bardziej ekskluzywna,
aPolacy mieli oparcie wuniwersali-
stycznym katolicyzmie. Dlatego zreszt
Soowjow uwaa, e budowa po-
wszechnej teokracji wymaga akceptacji
przez cara prymatu rzymskiego papie-
a. Na spory polsko-rosyjskie whistorii
mona rzeczywicie spojrze wanie
jako na konflikt midzy rnymi spo-
sobami urzeczywistniania mesja-
55
skiego posannictwa. Winny sposb sji wcieniu tej oficjalnie promowanej
fronda LUX 73 / DZIADY 2014
rozwijalimy swoje mesjaskie intuicje. formuy. Faszywy wybr midzy libe-
WPolsce mesjanizm doprowadzi do raln Europ akonserwatywn Rosj
koncepcji wspudziau narodu wcier- wynika ztego, e nie dostrzega si ad-
pieniu Chrystusa, wRosji natomiast nej innej alternatywy. Gdyby midzy
do koncepcji prawosawnego impe- zgniym Zachodem aniezomn Rosj
rium. Trudno owikszy kontrast. Na istniao spoeczestwo, ktre faktycz-
pocztku XX wieku Nikoaj Bierdiajew nie realizowaoby chrzecijastwo
nawoywa, by Rosjanie uczyli si od wyciu spoecznym, Rosjanie mieli-
Polakw, jak naprawd buduje si Kr- by powany problem zutrzymaniem
lestwo Boe na ziemi. Potem rnica ta swojej opowieci osobie. By moe
ujawnia si jeszcze bardziej, gdy rosyj- dlatego Polska pozostaje jeszcze jakim
skie rzekomo chrzecijaskie imperium punktem odniesienia. Jeli bowiem nie
przeksztacio si wjawnie ateistyczny wPolsce, to nigdzie. Jeli wojczynie
Zwizek Radziecki. Konfrontacja pol- w. Jana Pawa II nie udaje si zapro-
skiego katolicyzmu zrosyjskim komu- ponowa alternatywy dla wieckiej
nizmem bya czci tej mesjaskiej nowoczesnoci, to pozostaje nam tylko
rywalizacji. Dzi Rosjanie take wierz, reim Putina.
e realizuj wswoim spoeczestwie
alternatywny ukad spoeczny ikultu- Czy zatem Trzeci Rzym jest zzasady
ralny wobec Zachodu. zy, tak jak przedstawia t ide
iwogle rosyjskie prawosawie Alain
Nie tylko Rosjanie, wierz wto Besanon? Wjego ujciu Rosja to
rwnie niektre konserwatywne czy wrcz heretycka sekta, nawet chyba
katolickie rodowiska na Zachodzie, uy takiego pojcia sekta zaoona
anawet zdarza si, e i wPolsce. przez Iwana Gronego.
Obecne rosyjskie pretensje do bu- Idea Moskwy Trzeciego Rzymu
dowy chrzecijaskiego pastwa s wcale nie musiaa si rozwija wkie-
niestety do groteskowe, bo przyjmo- runku Trzeciej Midzynarodwki. Po-
wane oficjalnie prawosawie ukrywa kazuj to wswojej najnowszej ksice
katastrofaln sytuacj duchow ispo- Przeklestwo imperium. Wyrniam
eczn. Nadzieje zachodniej prawi- tam trzy idee: Nowego Konstantyno-
cy, e Putin jest ostatnim stranikiem pola, czyli prawdziwie chrzecija-
tradycyjnych wartoci, s miesznym skiego imperium wstylu Soowjowa,
nieporozumieniem. Prawdziwe ywe Nowego Rzymu, czyli wieckiego impe-
wsplnoty religijne pozostaj wRo- rium wstylu Piotra Wielkiego czy Leni-
 56
na, iNowego Jeruzalem, czyli chrzeci-
jaskiego pastwa bez imperialnych
Pawe Rojek / Wywiad
de. Bardzo szybko pierwotna idea
chrzecijaskiego imperium przekszta-
cia si wRosji najpierw wpust form Czechy, ksistwa woskie, niemieckie
za czasw carskich, apotem wswoje
przeciwiestwo za czasw sowieckich.
Komunizm radziecki by perwersyj-
nym przeksztaceniem prawosawnego
mesjanizmu. Zawsze jednak istniaa
alternatywa dla tych nurtw, obecna
na przykad ustaroobrzdowcw czy
wspczenie wmyli Aleksandra So- wnaszej kulturze. Nie zachowa si
enicyna. Alternatywa Rosji skupionej
na sobie, pielgnujcej swoje wartoci,
ale nienarzucajcej ich nikomu, Rosji
chrzecijaskiej, nieulegajcej poku-
sie podporzdkowania religii polityce.
Mam nadziej, e doczekamy kiedy
tryumfu takiej Rosji. ABesanon, skd-
ind wybitny znawca rosyjskiej kultury,
opiera si wswojej krytyce jednak na
bardzo konserwatywnej wizji chrzeci-
jastwa. Jakiekolwiek prby przemiany
rzeczywistoci spoecznej ipolitycz-
nej traktuje zgry jako niebezpieczn
gnoz.
Chciabym wrci jeszcze do czasw
redniowiecznych, do rde Polski.
Co zdecydowao otym, e Polska
Nadzieje zachodniej prawicy, e
Putin jest ostatnim stranikiem
tradycyjnych wartoci, s
miesznym nieporozumieniem
przeya jako samodzielny twr okres
feudalnego rozbicia, mimo e miaa
mniejsze zasoby materialne ni takie
podmioty jak na przykad lsk,
czy francuskie?
Pan jest moc swojego ludu. Polska
jest narodem chrzecijaskim. Nie
jest po prostu narodem, ktry przyj
chrzecijastwo. Nie mamy praktycz-
nie adnych elementw pogaskich
znakiem dla chrzecijaskiego naro-
aden sowiaski epos, nasza litera-
tura zaczyna si od tekstw gboko
chrzecijaskich. Postawilimy wszyst-
ko na jedn kart. Bez religii jestemy
niczym. Podstawow ide, ktra nas
uksztatowaa, jest ju od redniowie-
cza wanie koncepcja realizacji zasad
chrzecijastwa wyciu spoecznym,
politycznym igospodarczym. Stanisaw
ze Skarbimierza w1400 roku wmowie
zokazji odnowienia Akademii Krakow-
skiej mwi otym jako oczym oczywi-
stym. Nie mamy wysokiej kultury, nie
mamy bogactw naturalnych, jestemy
dziewiczym terenem, na ktrym
mona przeprowadzi polityczno-
-teologiczny eksperyment. To jest wa-
nie idea, ktra nadaje trwa tosa-
57
mo iniezmienn atrakcyjno pol- Kiedy braem udzia wdyskusji
fronda LUX 73 / DZIADY 2014
skiej wsplnocie politycznej. wCentrum Myli Jana Pawa II. M-
wiem omesjanizmie. Wdyskusji bra
Skoro wedug semiotykw znaki, udzia take Sawomir Sierakowski,
symbole maj ogromne znaczenie, ktry nieoczekiwanie powiedzia, e
jaki wniosek mona wycign jako polski inteligent podpisuje si pod
ztego, e nawet polska republika hasem budowy Krlestwa Boego na
ma za symbol piastowskiego biaego ziemi. Nawet jeli tracimy ywy zwi-
ora? zek zchrzecijastwem, pozostaje po-
stulat przemiany rzeczywistoci, poszu-
Chesterton zauway kiedy, e pol- kiwania porzdku, ktry byby bardziej
ski biay orze jest wanie idealnym ludzki. Ten postulat jest czym bardzo
charakterystycznym dla polskiej kul-
du! Poczucie misji chrzecijaskiej byo tury. Nie sdz, by na dusz met
bardzo widoczne take wkulturze sar- projekt ten by moliwy bez religii, ale
mackiej. Wierzylimy, e wolnociowy moe oywia take ludzi, ktrzy nie
ustrj odpowiada lepiej zamysowi Bo- maj zni bezporedniego zwizku.
emu ni otaczajce nas nowoczesne Polacy s rewolucjonistami wiata.
absolutyzmy. Ale pen wiadomo Dzi chyba otym troch zapominamy,
polski mesjanizm osign oczywicie ale jeszcze wpokoleniu naszych rodzi-
po upadku Polski. Ostatnim jego wiel- cw to byo czym oczywistym.
kim przejawem byli Solidarno iJan
Pawe II. Szykuj ksik na ten temat, Oprcz mesjanizmu jest jeszcze idea
roboczo zatytuowan Spoeczestwo przedmurza
teologiczne, wktrej prbuj pokaza,
na czym polega papieski mesjanizm, Zastanawiam si, jaki zwizek czy
spontanicznie realizowany przez Soli- mesjanizm i nazwijmy to tak ante-
darno. To jest najwiksze dziedzic- muralizm. Idea mesjaska oznacza
two ideowe, jakie posiadamy. budow Krlestwa Boego na ziemi,
aidea przedmurza zakada chyba, e
Mwimy jednak gwnie zostao ono ju zbudowane iteraz po-
oprzeszoci, nawet jeli to przeszo zostaje tylko go broni. Antemuralizm
niedawna Solidarno, Jan PaweII. byby wic owiele bardziej zacho-
Czy naprawd te wszystkie rzeczy, wawczy ni mesjanizm. Jest to te na
oktrych pan mwi, wpywaj pewno stanowisko atwiejsze, bo nie
tak bardzo rwnie na dzisiejszych wymaga zakwestionowania status quo.
Polakw? Wydaje mi si, e misjonizm przedmu-
58

59
rza jest pewnym wypaczeniem praw- jeden punkt widzenia, wszystkie pozo- Kady zwielkich narodw historycz- go ziemskiego cesarstwa, tylko nastpi
dziwego mesjanizmu. Tym, czego po- stae uznawane s za faszywe. Walka nych jest ejdetyczny. To znaczy, kady koniec wiata. Wadca tego pastwa
Pawe Rojek / Wywiad

fronda LUX 73 / DZIADY 2014

trzebujemy, jest zrozumienie, ile mamy midzy zwolennikami patriarchy Niko- ztych narodw wytworzy pewien peni zarwno misj mesjanistyczne-
rzeczy do zrobienia wewntrz, anie na astaroobrzdowcami wXVII wieku idea, ktrego realizacji si powi- go wadcy, budujcego chrzecija-
tylko, ile czai si niebezpieczestw na dotyczya midzy innymi tego, iloma ca. Ideay te miay rn tre, ale wy- skie krlestwo na ziemi, jak iapoka-
zewntrz. palcami naley wykonywa znak krzy- woyway historyczne napicie, ktre liptycznego katechona, opniajcego
a. Symbolika bya uobu stron taka swoj drog prowadzio do ogromne- swoimi wysikami powtrne przyjcie
Naukowcy ze szkoy tartusko- sama: dwa palce miay oznacza dwie go rozwoju kulturalnego, politycznego Chrystusa idajcego wiatu czas na
-moskiewskiej oraz zwolennicy tej natury Chrystusa, trzy palce Trjc igospodarczego. Polska na tym tle wy- nawrcenie.
szkoy twierdz, e ich metodologii wit, rnica polegaa tylko na tym, rnia si owiele bardziej religijnym
mona uy do analizy wielu rnych ktre palce miay co symbolizowa. charakterem swojego eidosu. Nasz No, tak. Putin czekista, ajednak
dziedzin. Pan prbowa przyoy Ludzie ginli nie wimi znaczonego, nard zdefiniowa siebie jako nard katechon
metody semiotykw do analizy lecz znaczcego! To jest naprawd sucy Kocioowi. Wydaje mi si, e
polskich idei iich wpywu na histori, niesamowite, ale podobny sposb ze wzgldu na misjonistyczny czy me- Tak czasem si mwi! Wpolskim me-
tak jak semiotycy analizowali Rosj. mylenia mona znale wpolskich sjanistyczny charakter kultury polskiej sjanizmie byo za chyba mniej apoka-
Ijakie jeszcze byy efekty, poza tym, dokumentach partyjnych z1981 roku. owiele atwiej znale nam wsplny liptycznego napicia. Polscy mesjanici
oczym ju pan powiedzia? Solidarno przyjmowaa wielo jzyk zAmerykanami czy Rosjanami swoje zadanie widzieli wkontynuacji
punktw widzenia jako co natural- ni zCzechami, ktrzy uchodz, chy- wielkiego zadania przemiany rzeczy-
Wswojej ksice Semiotyka Solidar- nego, dopuszczaa nawet obecno ba zreszt susznie, za pozbawionych wistoci, anie wwypatrywaniu koca
noci staraem si pokaza zasadnicz partii komunistycznej wyciu spo- wszelkich zudze zwolennikw ciepej czasw. Na tym zreszt polega niepo-
rnic midzy kultur zachodnio- ecznym. Partia natomiast uznawaa wody wkranie. rozumienie zwizane zwspczesnymi
europejsk akultur rosyjsk, ktra Solidarno nie za rzeczywistego part- apokaliptykami zkrgu pisma Czter-
wnaszych czasach wspaniale przeja- nera, lecz za efekt dziaalnoci obcych Trzeci Rzym to wduym stopniu dzieci iCztery ktrzy widz swoich
wia si wrnicy midzy myleniem si lub rezultat bdw we wcielaniu idea apokaliptyczna. Ajak tam poprzednikw wpolskich mesjani-
Solidarnoci amyleniem Polskiej idei komunistycznej. Wtym sensie zapokalips po polsku? stach. Nic bardziej mylnego! To nie na-
Zjednoczonej Partii Robotniczej. Dla walka midzy wadz aopozycj bya dzieja na koniec, lecz nadzieja na nowy
kultury zachodniej, co zreszt stwier- prawdziw wojn kulturow, walk Tak, idea Trzeciego Rzymu miaa wy- pocztek ziemskiego wiata rozpalaa
dzali Jurij otman iBoris Uspienski, Wschodu zZachodem. Co wicej, po- ranie apokaliptyczny charakter. Mo- Mickiewicza, Sowackiego iCieszkow-
charakterystyczne jest dopuszczanie stawiem hipotez, e ta wschodnia skwa miaa by nie tylko Nowym, lecz skiego. Pono Jan Pawe II spytany, kie-
wielu rozmaitych punktw widzenia. forma mylenia obecna bya wlatach take Ostatnim Rzymem. Po staroyt- dy bdzie koniec wiata, odpowiedzia
Historycznym przejawem tego byo 90. wtak zwanym polskim liberali- nym Rzymie nasta Konstantynopol, ze zdziwieniem, e wiat si dopiero
na przykad napicie midzy wadz zmie, czyli wideologii Gazety Wybor- po Konstantynopolu nastaa Moskwa, rozpocz!
kocieln apastwow, adzi wida czej iUnii Wolnoci! ale po Moskwie nie bdzie ju adne-
to wyranie wakceptacji spoecznego,
politycznego ikulturowego pluralizmu. Nie uwierz, e tylko Polacy, Rosjanie
Pawe Rojek filozof isocjolog, wykadowca Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawa II, redaktor na-
Kultura rosyjska miaa ima nadal za- iydzi maj swoje idee mesjaskie czelny kwartalnika Pressje. Ostatnio wyda ksik Semiotyka Solidarnoci. Analiza dyskursw PZPR
sadniczo charakter binarny. Dopuszcza czy quasi-mesjaskie. iNSZZ Solidarno w1981 roku. Niebawem ukae si jego nowa ksika Przeklestwa imperium.