Grnictwo i Geoinynieria Rok 33 Zeszyt 1 2009

Jerzy Bauer*, Janusz Kozubal**, Wojciech Pua**, Marek Wyjadowski**

ANALIZA PRZEMIESZCZE
POPRZECZNIE OBCIONEGO PALA
W TRJWYMIAROWYM ORODKU LINIOWO-SPRYSTYM
O CECHACH LOSOWYCH***

1. Wprowadzenie

Pale wielkorednicowe oraz ciany znajduj szerokie zastosowanie w posadowieniu

budowli inynierskich. Ze wzgldu zagbienie w gruntach nonych przekazuj na podoe
due obcienia pionowe i poziome. Obliczenia dopuszczalnych obcie poziomych jest
skomplikowanym zagadnieniem, co spowodowane jest niedokadnoci modelu podoa
gruntowego, niepewnoci w przyjciu parametrw geotechnicznych oraz szacunkowym
przyjciem wartoci obcie poziomych. Precyzyjne rozwizanie zadania wymaga zasto-
sowania modelowania przestrzennego.
Obcienia poziome maj charakter statyczny i dynamiczny. Powstaj one midzy in-
nym na skutek hamowania pojazdw, parcia gruntw na przyczki, rozszerzalnoci termicz-
nej przse, parcia wiatru, obcienia kr lodow, uderzenia taboru pywajcego. Okrelenia
nonoci bocznej pali mona poszukiwa rozpatrujc stany graniczne nonoci i stany gra-
niczne uytkowania. W przypadku stanu granicznych nonoci decydujcy jest zazwyczaj
warunek nonoci gruntu na docisk boczny pala. Z punktu widzenia projektowania najistot-
niejszy jest zazwyczaj warunek ograniczenia przemieszcze poziomych gowicy pala (np.
ze wzgldu na wymagania dylatacji i oysk mostowych). Kolejny warunek wymagajcy
sprawdzenia to ograniczenie wartoci ekstremalnych momentw zginajcych pal. Zasadni-
cz trudno w analizie zadania stanowi okrelenie odksztacalnoci gruntu wspdziaaj-
cego z palami. Obecnie stosowane w praktyce metody obliczeniowe oceny nonoci pali

*
Wydzia Geoinynierii Grnictwa i Geologii, Politechnika Wrocawska, Wrocaw
**
Wydzia Budownictwa Ldowego i Wodnego, Politechnika Wrocawska, Wrocaw
***
Praca naukowa finansowana ze rodkw na nauk w latach 20082010 jako projekt badawczy

65
obcionych siami poziomymi pochodz z lat 60. i 70. ubiegego wieku [2]. Nie ulegy one
zmianom, pomimo ich niedostatkw, uproszcze i pomimo rozwoju metod numerycznych.
Nie okrelono, jak due zapasy bezpieczestwa w nich wystpuj. Tematyka ta jednak jest
nadal przedmiotem studiw rnych badaczy i pojawiaj si kolejne interesujce prace na
ten temat (np. [1315]).
Obecnie obliczenia pali obcionych siami poziomymi prowadzone s metodami nu-
merycznymi. Ze wzgldu duej wraliwoci zadania na zmienno parametrw podoa oraz
zmienno obcie, duego znaczenia nabieraj podejcia probabilistyczne. Probabilistyczn
ocen niezawodnoci w przypadku granicznej nonoci bocznej pali sztywnych obcio-
nych poprzecznie przedstawiono w pracach Puy [10] oraz Puy i Raskiego [11]. Prace te
bazoway na modelu granicznej nonoci bocznej zaproponowanym przez Brinch Hansena.
Podano w nich algorytmy oblicze probabilistycznych korzystajce z przeksztace symbo-
licznych programu MATEMATICA oraz metody powierzchni odpowiedzi.
Dla poprzecznie obcionych pali odksztacalnych kompleksow analiz probabilis-
tyczn ugi przedstawi Tandjirja ze wspautorami [13]. W tej pracy ugicia pali obli-
czane s na podstawie szeroko stosowanej w Stanach Zjednoczonych metody py curves.
Narzdziem sucym obliczeniom probabilistycznym jest w tym przypadku metoda po-
wierzchni odpowiedzi. Istotnym mankamentem tej pracy jest jednak fakt ograniczenia si
do analizy przestrzeni dwuwymiarowej.
W ramach prezentowanej pracy autorzy podjli si probabilistycznej analizy ugi
pala w trjwymiarowym orodku liniowo sprystym. Podstaw oblicze w pracy jest
pene modelowanie numeryczne 3D za pomoc metody elementw skoczonych (program
ABAQUS). Jako losowe traktuje si tu parametry podoa oraz obcienia poprzeczne pala.
W obliczeniach probabilistycznych oraz szacowaniu wskanikw niezawodnoci korzysta
si z metody powierzchni odpowiedzi oraz metody SORM. Ze wzgldu na skomplikowany
i czasochonny charakter oblicze obecny artyku zawiera jedynie pocztkowe stadium pra-
cy, ktra nie jest jeszcze zakoczona. Dalszej i gruntowniejszej analizie powicone bd
kolejne opracowania.

2. Metoda powierzchni odpowiedzi

Metoda powierzchni odpowiedzi, stosowana w wielu dziaach nauki, doczekaa si wy-

czerpujcych opracowa monograficznych [6, 13]. Oglnie polega ona na aproksymowaniu
nieznanej funkcji, dla ktrej znana jest jedynie pewna liczba wartoci, przez odpowiednio
przyjt funkcj. Funkcja aproksymujca moe by dobrana na podstawie wynikw bada
eksperymentalnych, a take wynikw oblicze numerycznych, np. wynikw uzyskanych
metod elementw skoczonych. W przypadku oblicze numerycznych chodzi o okrelenie
relacji pomidzy parametrami modelu x1, x2, , xn, wprowadzonymi jako dane wejciowe,
a wartociami otrzymanymi na wyjciu y = k (xl, x2, ..., xn). Okrelenie, oczywicie w spo-
sb przybliony, takiej zalenoci prowadzi do zastpienia uciliwej do zaprogramowania
procedury numerycznej przez prost zaleno analityczn, suc do przewidywania od-

66
powiedzi analizowanego modelu na zadane wymuszenia. Na potrzeby analizy niezawod-
noci konstrukcji inynierskich metod t zaadaptowano w latach osiemdziesitych [12].
Dla uproszczenia oblicze niezawodnociowych, stosuje si moliwie nieskomplikowane
funkcje, np. wielomiany trzeciego stopnia. Uproszczenie moe te polega na uwzgldnie-
niu tylko kilku najwaniejszych dla danego problemu bazowych zmiennych losowych (np.
takich, ktre maj najwiksze wspczynniki wraliwoci).
Istniej rne moliwoci aproksymowania nieznanej funkcji, np. interpolacja wielo-
mianowa czy metody regresji. W przypadku analizy zjawisk losowych, podejcie regresyj-
ne, wywodzce si ze statystyki matematycznej, wydaje si metodologicznie najbardziej
adekwatne. Zastosowanie te zwizane bd z przemieszczeniem gowicy pala. Nie ograni-
cza to jednak oglnoci proponowanej metody. Zatem zadanie polega na okreleniu funkcji
opisujcej w sposb jawny przemieszczenie gowicy pala w zalenoci od zmiennych ta-
kich jak obcienia, wielkoci geometryczne i stae materiaowe, ktre mog by uwaane
za zmienne losowe. Funkcja ta, oznaczana dalej jako U(X), bdzie uyta do zdefiniowania
funkcji stanu granicznego. W praktycznych zastosowaniach rzadko jest znana jawna posta
funkcji osiadania. Najczciej, dysponujc programem metody elementw skoczonych,
mona wyznaczy jej wartoci dla przyjtych wielkoci staych materiaowych, obcie
oraz staych geometrycznych modelu obliczeniowego MES. Przyblion posta funkcji U(X)
mona modelowa za pomoc regresji nieliniowej w nastpujcej postaci:

E (U ) = h ( X, B ) + err (1)

gdzie h jest pewn funkcj elementarn, ktrej posta przyjmuje si jako zaoenie, E(U)
oznacza warto oczekiwan zmiennej U, X jest wektorem m argumentw, B jest wektorem
k szukanych parametrw modelu regresji, a err jest zmienn losow opisujc bd esty-
macji funkcji U. Wyznaczenie wartoci wektora parametrw B dokonuje si poprzez proces
minimalizacji sumy kwadratw rnic wielkoci danych funkcji Ui (wartoci funkcji) i prze-
widywanych U i :

( )
n 2
= U i U i (2)
i

dla zestawu n danych: (Ui, Xil), i = 1, 2, ..., n, l = 1, 2, ..., m. Zmienna losowa err bdu
estymacji posiada zerow warto oczekiwan i odchylenie standardowe rwne:

min
err = . (3)
nk

Najbardziej rozpowszechnione metody znajdowania minimum funkcji to metoda li-

nearyzacji oraz metoda najszybszego spadku (Marquardt 1963). W skomplikowanych sytua-
cjach warto uy programu NLIN 2 opartego na kompromisie Marquardta (Marquardt 1966),
pozwalajcego wybra poredni, optymalny kierunek przyrostu wektora parametrw znacz-

67
nie przyspieszajcy zbieno procesu iteracyjnego. W rozpatrywanym przypadku przemiesz-
czenie gowicy pala stanowi odpowied ukadu, a parametry orodka gruntowego stanowi
dane wejciowe.

3. Model numeryczny

Dla rozwizania zagadnienia zamodelowano pal w orodku gruntowym, uwarstwio-

nym, liniowo sprystym, koowo symetrycznym. W osi symetrii ukadu znajduje si poje-
dynczy pal o rednicy D = 0,40 m, zagbiony na odcinku 10,0 m w podou. Obcieniem
gowicy pala jest sia pozioma, a wic zadanie przestaje by osiowosymetryczne i modelo-
wanie geometryczne zostanie wykonane w przestrzeni 3D. Jednak przy budowie modelu
obliczeniowego mona wykorzysta paszczyzn symetrii, jak posiada tak sformuowany
problem brzegowy teorii sprystoci z nieliniowoci na paszczyznach kontaktu paloro-
dek gruntowy. rednica modelu obliczeniowego wynosi 20,0 m, a jego cakowita miszo
wynosi 15,0 m.
Przyjto nastpujcy ukad warstw (por. rys. 1):
warstwa 1, grubo 10,0 m, pal zagbiony jest w ni na gbokoci 5,0 m (na spodzie);
warstwa 2, grubo 4,0 m (przelotowa);
warstwa 3, grubo 1,0 m (przy powierzchni terenu).

Rys. 1. Schemat uwarstwienia podoa modelu

68
 Jak ju wspomniano, w zadaniu wykorzystano symetri ukadu, std model oblicze-
niowy obejmuje tylko poow koowego wycinka przestrzeni, co zapewniaj odpowiednio
dobrane warunki brzegowe dla przemieszcze. Wszystkie warstwy gruntowe zdefiniowano jako
idealnie liniowo spryste, o zmiennym module Younga E w zakresie: E = 42,078,0 MPa,
ciarze wasnym =18,0 kN/m3 oraz wspczynniku Poissona = 0,25. Parametry pala przy-
jto jak dla betonu klasy B25: ciar wasny = 24,0 kN/m3, modu Younga Eb = 30,0 GPa
oraz wspczynniku Poissona = 0,25. Dla powierzchni kontaktu pala z gruntem przyjto
wspczynnik tarcia = 0,3, powierzchnia kontaktowa pala z gruntem nie przenosi rozci-
gania. Model siatki MES pokazano na rysunku 2. Wszystkie elementy skoczone, ktrych uyto
do opisu orodka i pala nale do rodziny C3 (przestrzenne do opisu orodka sprystego)
o omiu wzach w szczeglnoci za C3D8, tutaj w formie zdegenerowanych szecianw.

Rys. 2. Model obliczeniowy MES podoa i pala

W celu weryfikacji i dobrej stabilizacji rozwizania obciono pal kolejno si po-

ziom F o trzech wartociach: 156, 312 i 468 kN. Do oblicze uyto programu ABAQUS
wersji 6.7 firmy Hibbitt, Karlsson & Sorensen Inc., dziki grantowi we Wrocawskim Cen-
trum Sieciowo Superkomputerowym przy Politechnice Wrocawskiej. Obliczenia zautoma-
tyzowano przy uyciu skryptw w jzyku Phyton, co pozwolio sprawnie wykona mudne
procedury obliczeniowe, zestawi rezultaty oraz wytestowa model. Wyniki uzyskiwanych
przemieszcze gowicy pala wykorzystano do wyznaczenia powierzchni odpowiedzi. Przy-
kadowe deformacje trzonu pala pokazano na rysunku 3.

69
 Rys. 3. Deformacje trzonu pala w przekroju powierzchni symetrii

4. Podejcie probabilistyczne

W podejciu probabilistycznym przyjto, e zmiennymi losowymi s parametry po-

doa a take dziaajca w gowicy pala sia pozioma. Z punktu widzenia konstrukcji posa-
dowionych na palach za stan awaryjny mona uzna taki, w ktrym przemieszczenie go-
wicy przekroczy okrelon warto u0. Zadanie bdzie polegao na znalezieniu nastpuj-
cego prawdopodobiestwa:

pF = P {U ( X ) > u0 } , (4)

gdzie U(X) jest przemieszczeniem gowicy pala zalenym od wektora parametrw X, za-
wierajcego zarwno losowe jak i nielosowe komponenty. Jako rwnowan miar stosuje
si wskanik niezawodnoci , zwizany z prawdopodobiestwem (4) zalenoci:

pF = 0 (), (5)

w ktrej 0 jest dystrybuant standardowego rozkadu normalnego.

Do obliczenia miar (4) i (5) zastosowano metody FORM i SORM szeroko rozpow-
szechnione w ramach teorii niezawodnoci konstrukcji [5]. Najistotniejszym elementem tych
metod jest znalezienie tzw. punktu obliczeniowego y*. Punkt obliczeniowy jest to punkt
lecy na powierzchni stanu granicznego:

{x : U ( x) = u } ,
0 (6)

ktrego odlego do pocztku ukadu wsprzdnych w ukadzie standardowych zmien-

nych normalnych jest najmniejsza [5, 10]. Wok tego punktu skoncentrowana jest naj-

70
wiksza masa prawdopodobiestwa determinujca prawdopodobiestwo (4). Punkt ten
posuy jako punkt wok, ktrego wyznacza si powierzchnie odpowiedzi. W ramach
niniejszej pracy przyjto nastpujc procedur zaproponowan przez Bauera i Pu [1]:
Majc dane wartoci oczekiwane zmiennych losowych wyznacza si ich przybliony
zakres zmiennoci. Jego zasig mona przyj jako plus/minus warto odchylenia
standardowego od wartoci oczekiwanej dla kadej zmiennej.
Wybierajc wartoci staych materiaowych z zakresu ich zmiennoci uzyskuje si (po-
przez obliczenia metod elementw skoczonych) kilkanacie wartoci przemieszcze
gowicy pala.
Przyjmujc powierzchni odpowiedzi w postaci nastpujcego wielomianu trzeciego
stopnia

F
U ( E1 , E2 , E3 ) = ( B1 + B2 E1 + B3 E2 + B4 E3 + B5 E12 + B6 E2 2 +
312 (7)
+ B7 E3 + B8 E1E2 + B9 E1E3 + B10 E2 E3 )
2

i traktujc j wyraenie jako model regresji wyznacza si pocztkowe wartoci bi pa-

rametrw Bi za pomoc regresji nieliniowej (por. podrozdz. 2). Wyniki, przy przyjtej
dokadnoci oblicze, wykazay, e nieliniowo modelu jest pomijalna.
Tak otrzyman powierzchni U (E1 , E2 , E3 ) podstawia si do wzoru (7), uzyskujc po-
wierzchni stanu granicznego.
Nastpnie stosujc metod FORM znajduje si punkt obliczeniowy y* pooony na tej
powierzchni.
Powysze kroki postpowania powtarza si w otoczeniu punktu obliczeniowego, zmniej-
szajc zakres zmiennych losowych na przykad do plus/minus poowy odchylenia
standardowego od wartoci wsprzdnych wyznaczajcych punkt obliczeniowy. Wy-
maga to wyznaczenia nowego zestawu wspczynnikw Bi.
Wyznaczone w ten sposb wsprzdne punktu obliczeniowego najczciej s ju wy-
starczajco dokadne, co sprawdza si przez obliczenia MES. Gdyby jednak zachodzi-
a konieczno zwikszenia dokadnoci oblicze, to mona ca procedur postpo-
wania powtrzy, zmniejszajc jeszcze bardziej zakres zmiennych losowych, np. do
plus/minus jednej czwartej odchylenia standardowego od wartoci wsprzdnych
poprzednio wyznaczonego punktu obliczeniowego. Krok ten wymaga wyznaczenia za
pomoc postpowania regresyjnego kolejnego zestawu wspczynnikw Bi.

5. Obliczenia i wyniki

Zaoenia dotyczce probabilistycznych charakterystyk parametrw losowych modelu

opisanego w punkcie 3 oraz zestawiono w tabeli 1.

71
TABELA 1
Charakterystyki probabilistyczne parametrw zadania

Warto Wspczynnik Rozkad

Parametr
rednia zmiennoci prawdopodobiestwa
Modu Younga spodniej warstwy E1 60 MPa 0,15 lognormalny
Modu Younga warstwy przelotowej E2 60 MPa 0,15 lognormalny
Modu Younga warstwy przy powierzchni
60 MPa 0,15 lognormalny
terenu E3
Sia pozioma w gowicy F 312 kN 0,10 lognormalny
Dopuszczalne przemieszczenie gowicy pala u0 0,015 m nielosowe

Poszczeglne zmienne losowe traktowano jako stochastycznie niezalene. Wartoci

wspczynnikw Poissona przyjto jako nielosowe, gdy ich losowo w wielu zagadnie-
niach sprystych jest pomijalna. Powierzchnie odpowiedzi wyznaczano w postaci wielo-
mianu (7) zgodnie z procedur przedstawion w punkcie 4. Zadawalajc zbieno osig-
nito w trzech iteracjach. W tabeli 2 zamieszczono wspczynniki wielomianu uzyskane
w poszczeglnych krokach oraz wsprzdne punktu obliczeniowego.

TABELA 2
Wyznaczanie powierzchni odpowiedzi

Wsprzdne punktu obliczeniowego

Iteracja Wspczynniki wielomianu E1 E2 E3 F
[MPa] [MPa] [MPa] [kN]
B1 = 2,24E2 B6 = 1,45E7
B2 = 6,92E6 B7 = 1,28E6
1 B3 = 5,51E5 B8 = 3,99E8 59,4 54,8 42,0 410,0
B4 = 2,75E4 B9 = 3,88E8
B5 = 2,39E8 B10 = 3,48E7
B1 = 2,40E2 B6 = 2,78E7
B2 = 8,46E6 B7 = 2,07E6
2 B3 = 9,95E5 B8 = 3,96E12 59,0 50,9 37,7 446,0
B4 = 3,57E4 B9 = 2,31E8
B5 = 5,43E8 B10 = 8,57E7
B1 = 2,59E2 B6 = 3,78E7
B2 = 1,36E5 B7 = 2,58E6
3 B3 = 1,23E4 B8 = 2,78E8 59,1 50,7 37,4 445,0
B4 = 4,14E4 B9 = 5,56E8
B5 = 7,71E8 B10 = 1,13E6

72
 Jak wida wsprzdna punktu obliczeniowego w iteracji 2 i 3 s ju do siebie bardzo
zblione. W zwizku z tym na trzeciej iteracji procedur zakoczono. Uzyskana w trzecim
kroku powierzchnia odpowiedzi zostaa zastosowana w powierzchni stanu granicznego (6)
do obliczenia prawdopodobiestwa (4) i wskanika niezawodnoci (5).
Uzyskano nastpujcy rezultat:

pF = 5, 49 107 , = 4,87.

W zadaniu tego typu istotna jest analiza wraliwoci wskanika niezawodnoci na

wahania poszczeglnych zmiennych losowych. W przedstawionym przykadzie mona to
zilustrowa jak na rysunku 4. Wida, e najwiksze znaczenie ma zmienno losowa siy
zewntrznej. Spord parametrw podoa najwaniejsze s wahania wierzchniej warstwy,
pomimo e w zadaniu przyjto jej miszo jako zaledwie 1,0 m.

Rys. 4. Wspczynniki wraliwoci diagram koowy

Powtarzajc obliczenia dla rnych wartoci dopuszczalnego osiadania u0 mona uzys-

ka dystrybuant zmiennej losowej U, albo rwnowanie zmienno wskanika niezawod-
noci w zalenoci od dopuszczalnego osiadania. Przykad wykresu takiej zalenoci po-
kazano na rysunku 5.

Rys. 5. Zaleno U0

73
 Rysunek 5 jest jednak tylko wykresem przyblionym, gdy do wszystkich wartoci do-
puszczalnego przemieszczenia przyjto jednakow powierzchnie odpowiedzi w postaci wielo-
mianu trzeciego stopnia o wspczynnikach uzyskanych w trzecim kroku iteracji (por. tab. 2).

6. Podsumowanie

Praca przedstawia pocztkowe rezultaty probabilistycznego modelowania ugi pala

obcionego si poprzeczn. Pal umieszczony jest w uwarstwionym orodku o cechach lo-
sowych. Tego typu losowe zadanie trjwymiarowe nie byo dotd spotykane w literaturze.
W zadaniu poczono obliczenia metod elementw skoczonych z metod powierzchni
odpowiedzi oraz metodami FORM i SORM wyznaczania wskanikw niezawodnoci. Ite-
racyjny proces dochodzenia do kocowej postaci powierzchni odpowiedzi okaza si szyb-
ko zbieny. Przedstawiony przykad wskazuje, e o prawdopodobiestwie przekroczenia
dopuszczalnej wartoci przemieszczenia w gowicy pala decyduje przede wszystkim zmien-
no losowa przyoonego obcienia, a spord parametrw podoa zmienno moduu
odksztacenia wierzchniej warstwy.
Autorzy kontynuuj obliczenia w celu uzyskania wynikw dla rnych wariantw
przestawionego problemu.

LITERATURA
[1] Bauer J., Pua W.: Reliability with respects to settlement limit-states of shallow foundation on linearly-
deformable subsoil. Computers & Geotechnics 25, 34, 2000, 281308
[2] Brinch Hansen J.: The ultimate resistance of rigid piles against transversal force. The Danish Geotechnical
Institute, Bulletin 12, 1961
[3] Cherubini C.: Data and Consideration on the variability of geotechnical properties of soils. Proc. of the ESREL
Conf., Lisbona, 1977, 15381591
[4] Comodromos E. et.al.: Numerical assessment of axial pile group response based on load test. Computers and
Geotechnics 30, 2003, 505517
[5] Ditlevsen O., Madsen H.O.: Structural Reliability Methods. John Wiley & Sons, Chichester, 1996
[6] Faravelli L.A.: A response surface approach for reliability analysis. Journal of the Engneering Division ASCE,
115 (12), 1989, 27632781
[7] Liang F.Y., Chen L.Z., Shi X.G.: Numerical analysis of composite piled raft with cushion subjected to vertical
load. Computers and Geotechnics 30, 2003, 431442
[8] Poulos H.G., Davis E.H.: Pile foundation analysis and design. J. Wiley, New York, 1980
[9] Pula W.: Reliability analysis of rigid piles subjected to lateral loads. [In:] Numerical Models in Geomechanics,
S. Pietruszczak and G.N. Pande eds. Balkema Rotterdam, 1997, 521526
[10] Pula W.: Zastosowania teorii niezawodnoci konstrukcji do oceny bezpieczestwa fundamentw. Oficyna
Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw, 2004
[11] Pua W., Raski A.: Reliability of rigid piles subjected to lateral loads. A response surface approach. Proc.
of the Tenth Int. Symposium on Numerical Methods in Geomechanics, Ed. by G.N. Pande, Rhodes, 2007
[12] Rackwitz R.: Response surfaces in structural reliability. Berichte zur Zuverlssigkeitstheorie der Bauwerke,
Heft 67, LKI, Technische Universitt Mnchen, 1982
[13] Tandjiria V. Teh C.I, Low B.K.: Reliability analysis of laterally loaded piles using response surface methods.
STRUCT SAF 22: 4, 2000, 335355
[14] Tahghighi & Konagai: Numerical analysis of nonlinear soilpile group interaction under lateral loads. Soil
Dynamics and Earthquake Engineering 27, 2007
[15] Zhabd & Small: Analysis of capped pile groups subjected to horizontal and vertical test. Computers and
Geotechnics 26, 2001

74