You are on page 1of 16

Okupacja sowiecka i instalacja

komunistycznych reimw napotkay


zbrojny opr w niemal caej Europie
rodkowej i Wschodniej, od anektowanych
przez Moskw krajw batyckich po
Bakany. W wielu pastwach partyzanci
walczyli z broni w rku jeszcze w latach
50., a w niektrych krajach nawet 60.
Ostatnich lenych" komunici zabili
"
lub schwytali dopiero w latach 70.
(Estonia, Rumunia).
Grzegorz Kuczyski

Antykomunistyczne podziemie zbrojne


w Europie Wschodniej

Kady kraj Europy Wschodniej, w ktrym wystpio zjawisko antysowieckiego i an-


tykomunistycznego zbrojnego podziemia, ma sw wasn specyfik. Trudno je ze sob po-
rwnywa, a z pewnoci nie da si ich ustawi na jednej paszczynie. Czym innym by
polski ruch oporu, bdcy kontynuacj podziemia z lat okupacji niemieckiej i sowieckiej
1939-1945, a czym zupenie odmiennym antysowiecka partyzantka w krajach batyckich
i na Ukrainie. Tam byy bowiem wczeniejsze dowiadczenia kolaboracji z Niemcami, a
na koncie eksterminacja obywateli innych narodowoci (pamita naley o zbrodniach
popenianych przez Ukraicw, ale i Litwinw, na Polakach, czy o udziale estoskich i
otewskich formacji pomocniczych w zagadzie ydw biaoruskich). Zbrodnie popenia-
no czsto pod tymi samymi hasami, pod ktrymi pniej walczono z Sowietami. Jeszcze
inny charakter miay zbrojne poczynania antysowieckie na Bakanach. Celem niniejszego
rozdziau nie jest opis formacji podziemnych czy te kolaboranckich z czasu okupacji nie-
mieckiej, lecz prba przyblienia ruchu oporu z okresu ju po wyzwoleniu przez Armi
Czerwon i jej sprzymierzecw.
Najwiksz liczebnie partyzantk antykomunistyczn w powojennych granicach
Zwizku Sowieckiego byo ukraiskie podziemie nacjonalistyczne. Szacuje si, e pod ko-
niec 1944 r. (okres najwikszego rozwoju Ukraiskiej Powstaczej Armii) liczyo ok. 30
tys. uzbrojonych ludzi. Byo programowo jednolite opierao si na totalitarnej narodowej
ideologii i z bogat tradycj kolaboracji z Niemcami. Oparty na strukturze UPA ruch
oporu zdominowaa jedna polityczna formacja Organizacja Ukraiskich Nacjonalistw
(OUN). Cho mordy na cywilach popeniay narodowe formacje partyzanckie w rnych
krajach, to jednak tylko UPA dokonaa na tak skal zbrodni ludobjstwa. Na przeomie
lat 1942 i 1943 kierownictwo banderowskiej frakcji OUN postanowio, nie czekajc na ko-
niec wojny, usun Polakw ze wszystkich ziem uznawanych za ukraiskie. Podjto decy-
zj o fizycznej eksterminacji caej polskiej ludnoci. W latach 19431947 zgino w wyniku
dziaa OUN-UPA ok 130 tys. Polakw. Najwikszych masowych zbrodni ukraiscy na-
cjonalici dopucili si na Woyniu (60 tys. polskich ofiar).
Powojenny opr zbrojny wobec wadzy sowieckiej by naturaln kontynuacj ak-
tywnoci nacjonalistw w czasie wojny i okupacji niemieckiej. Lata 19421944 to okres
intensywnej rozbudowy UPA, ktra przyjmowaa form regularnej formacji wojskowej.
Na pocztku 1944 r. UPA liczya ok. 25 000 ludzi w ponad 100 oddziaach. Zaraz po zajciu
Woynia i Galicji Wschodniej przez Armi Czerwon przystpiy one do akcji bojowych.
Wzywano do bojkotu mobilizacji, rozbijano konwoje z poborowymi, zabijano aktywistw
komunistycznych, likwidowano mniejsze jednostki wojska i NKWD. Oddziay UPA prze-
prowadziy w latach 19441945 ok. 80 atakw na siedziby sowieckich wadz rejonowych,
nierzadko staczay regularne bitwy z Wojskami Wewntrznymi NKWD, dezorganizoway
sowieck administracj, na niektrych terenach istniaa faktyczna dwuwadza. Zim na
przeomie lat 19451946 Sowieci przeprowadzili najwiksz na Ukrainie akcj przeciwko
podziemiu zbrojnemu, znan jako Wielka Blokada. Zastosowana przez NKWD na wiel-

387
k skal taktyka blokowania miejscowoci i przeczesywania okolicznych lasw przynio-
sa zbrojnemu podziemiu cikie straty: do niewoli dostao si lub rozstrzelanych zostao
4060 proc. partyzantw. By to pierwszy powany krok ograniczajcy spoeczne zaplecze
ruchu oporu. Kolejnymi byy masowe deportacje (19461948) oraz kolektywizacja wsi na
Ukrainie Zachodniej. Po tym mona mwi o likwidacji bazy spoecznej dziaajcych tam
partyzantw.
Po 1946 r. dowdztwo UPA zrezygnowao z operowania duymi jednostkami
wojskowymi sotniami. We wrzeniu 1949 r. ostatnie oddziay oraz sztaby wojskowe
(z wyjtkiem Gwnego Sztabu Wojskowego UPA, czyli HWSz) zostay ostatecznie zli-
kwidowane, podziemie stracio ostatecznie resztki charakteru regularnej formacji woj-
skowej. W czerwcu 1950 r. dowdc UPA wybrany zosta Wasyl Kuk emisz. Podle-
ge mu struktury zbrojne nieuchronnie saby, liczba partyzantw z miesica na miesic
malaa. Jak wynika z sowieckich dokumentw, w obwodzie stanisawowskim dziaao
ich w roku 1950 r. 940, a ju w sierpniu 1951 r. 586. W tym czasie na caej Zachod-
niej Ukrainie Sowieci poszukiwali 1514 partyzantw. W kwietniu 1952 r. byo ich ju
przeszo dwukrotnie mniej 647. Gwnymi ogniskami oporu pozostaway obwody
stanisawowski (212 partyzantw) i lwowski (130). Dziaalno zbrojna zostaa bardzo
ograniczona w porwnaniu z pierwszymi latami powojennymi, ale nie zanika zupe-
nie. W cigu pierwszych siedmiu miesicy 1951 r. w obwodzie stanisawowskim wadze
zarejestroway 63 akcje zbrojne, podczas ktrych zgino 34 aktywistw sowieckich. Od
1 sierpnia 1951 r. do 15 kwietnia 1952 r. we wszystkich obwodach Ukrainy Zachod-
niej zarejestrowano 79 przejaww bandytyzmu. W pierwszych dziesiciu miesicach
1953 r. ju tylko 29. W 1954 r. liczba akcji z broni w rku na zachodzie Ukrainy spada
do 19 coraz czciej byy to skrytobjcze zamachy na szczeglnie gronych przedsta-
wicieli sowieckiego pastwa.
Na Ukrainie Wschodniej dziaalno zbrojna nacjonalistw miaa szcztkowy cha-
rakter nie majc dostatecznego oparcia w lokalnych spoecznociach, niewielkie oddzia-
y formowa trzeba byo z czonkw i sympatykw OUN z zachodu Ukrainy. Tak grup
pod dowdztwem Wasyla Beja Uasa (dziaa w obwodach winnickim i chmielnickim)
zlikwidowali Sowieci w maju 1952 r. Na pocztku marca 1953 r. Sowieci wykryli dwie
grupy dziaajce od 1946 r. w obwodzie kijowskim.
Sowiecka bezpieka odcia podziemie w kraju od ukraiskiej emigracji politycz-
nej, przeja kontakty OUN z zagranic. Dziki dezinformacji i dziaalnoci agentury
przechwytywano i likwidowano grupki ukraiskich spadochroniarzy zrzucanych w
kraju przy wsparciu zachodnich sub. Pomidzy 1951 r. a 1954 r. Sowieci przechwycili
te cztery grupy kurierskie. Ze wzgldu na daleko posunit izolacj krajowego ruchu
oporu od rodowisk niepodlegociowych na Zachodzie ograniczony wpyw na dzia-
ania partyzantw miay podziay w emigracji przede wszystkim konflikt pomidzy
przedstawicielami OUN wysanymi za granic jeszcze w 1944 r. (Zagraniczne Przed-
stawicielstwo UHWR) a rodowiskiem zwizanym ze Stepanem Bander (Zagraniczne
Formacje OUN). Partyzanci w kraju orientowali si jednak bardziej na przedstawicieli
UHWR.
Szstego sierpnia 1951 r. Sowieci zlikwidowali w obwodzie czerniowieckim Ta-
taryna, dowdc grupy dziaajcej od 1944 r. 22 grudnia 1951 r. zgino dwch ko-
lejnych czonkw organu kierujcego caym podziemiem Centralnego Prowidu (CP)
OUN: Petro Potawa i Roman Krawczuk. Na przeomie lat 19511952 zgin Iwan y-
twyczuk Dubowyj. Latem 1952 r. pozostao przy yciu ju jedynie dwch czonkw

388
CP OUN: Wasyl Kuk emisz i Wasyl Halasa Oran. Podczas spotkania w sierpniu
1952 r. postanowili wstrzyma wszelk otwart dziaalno i zaj si tylko ideolo-
gicznym przygotowaniem kadr ouenowskich. Halasa Oran wpad w rce bezpieki
11 lipca 1953 r., partyzanci nie zaprzestali jednak dziaa o charakterze zbrojnym. By
moe ostatni wiksz potyczk, w ktrej Sowieci ponieli znaczne straty, byo starcie
w chutorze Wygon (Woy) 30 padziernika 1953 r. Zgin w nim nadrejonowy pro-
widnyk H. Hruszewe Choma, jego ochroniarz oraz czterech Sowietw. 17 stycznia
1954 r. we wsi Bucy zgin prowidnyk kowelskiego okrgu OUN W. Sementuk Jary.
17 maja 1954 r. otoczony w bunkrze Mykoa Twerdochlib Hrim popeni samobjstwo.
24 maja 1954 r. aresztowano ostatniego komendanta UPA Wasyla Kuka emisza. By
to faktyczny koniec zorganizowanego nacjonalistycznego podziemia. Od tej pory dalsz
dziaalno prowadziy jedynie niewielkie grupy czonkw, niemajce ze sob kontak-
tu. Wadze sowieckie oceniay, e na dzie 1 maja 1955 r. aktywnie dziaao jeszcze 50
uzbrojonych partyzantw. Wedug wiedzy bezpieki, funkcjonowao 12 maych grupek
(po 24 osoby), pozostali partyzanci ukrywali si w pojedynk. Sowieci rnie oceniali
aktywno podziemia w jego schykowym okresie. Wedug jednych danych, w latach
19551956 miao miejsce 35 akcji, w wyniku ktrych zgino 10 osb. Inne dane mwi
o15 udanych zamachach na przedstawicieli wadzy.
Latem 1955 r. zlikwidowano czteroosobowe grupy Zuba (obwd stanisawow-
ski) i Skorego ( pogranicze obwodw lwowskiego i drohobyckiego). 2 padzierni-
ka 1955 r. zabito jednego z ostatnich partyzantw na Woyniu S. Lynnyka Serhija.
Pojedyncze prby zbrojnego oporu notowane s te w latach nastpnych, szczeglnie
w 1956 r., kiedy na Ukrain Zachodni zaczli wraca pierwsi skazani wczeniej party-
zanci. W obwodzie stanisawowskim 20 padziernika 1956 r. zgin kierownik bojwki
OUN Wasyl Sanitowycz Karyj, a 1 sierpnia 1958 r. nadrejonowy prowidnyk OUN Ste-
pan Komyn Marko. Ostatnia, 3-osobowa, zbrojna grupa OUN zostaa zlikwidowana
14 kwietnia 1960 r. na pograniczu obwodw tarnopolskiego i stanisawowskiego, w re-
jonie podhajeckim. W podziemiu pozostali ju jedynie pojedynczy czonkowie OUN
i UPA stopniowo wyapywani lub likwidowani w nastpnych latach.
Dla ukraiskich nacjonalistw Niemcy byli wrogiem dopiero numer trzy, po Sowie-
tach i Polakach. Podobnie byo na Litwie, cho w tym przypadku nie byo nawet tych
nielicznych przejaww oporu wobec niemieckich okupantw, co na Ukrainie. Litwini
zNiemcami nie walczyli, ale uznajc, e najgroniejszym wrogiem jest ZSRS z nimi
wsppracowali, tworzc choby wasn administracj podporzdkowan wadzom oku-
pacyjnym. Razem z aparatem administracyjnym tworzono take jednostki policji, struk-
tury bezpieczestwa (Sauguma) i militarne (Korpus Obrony Terytorialnej gen. Povilasa
Plechaviiusa). Siy te wsppracoway z hitlerowcami, czsto wspuczestniczc wzbrod-
niach popenianych choby na ydach oraz zwalczajc wszelkie przejawy oporu zarwno
ze strony podziemia komunistycznego, jak i AK. To wanie przedstawiciele litewskiej
administracji i si porzdkowych, a nie czonkowie marginalnego antyniemieckiego Na-
czelnego Komitetu Wyzwolenia Litwy (VLIK), stali si podstaw kadrow podziemia
wpocztkowym okresie okupacji sowieckiej. W najnowszej historiografii litewskiej anty-
sowiecki ruch oporu badacze dziel na trzy etapy: lipiec 1944 r. stycze 1947 r., stycze
1947 r. luty 1949 r., luty 1949 r. sierpie 1953 r.
Pierwsz faz walki z okupantem sowieckim charakteryzowaa spontaniczno,
masowo i decentralizacja dziaa partyzanckich. Oddziay powstaway z inicjatywy
rnych organizacji i orodkw, jednak gwn rol w tym procesie odgrywaa bez

389
wtpienia Litewska Armia Wolnoci (Lietuvos Laisvs Armija, LLA), majca najlepsz
organizacj i sie cznoci. LLA pooya podwaliny pod struktury caego ruchu par-
tyzanckiego, szczeglnie na mudzi. Tekst przysigi onierzy LLA wykorzystywa-
no przez cay okres wojny partyzanckiej na Litwie. W szeregach Armii dziaao latem
1944 r. ok. 10 000 ludzi. Sektor czynny (Vangai) LLA stanowi waciwie armi polow,
ktra rozpocza dziaania partyzanckie. W rnych regionach kraju powstaway take
inne samodzielne organizacje zbrojne: na jesieni 1944 r. w powiecie wiciany utwo-
rzono ugrupowanie Tigras. W poudniowej czci kraju zaoono oddzia Dzkija
oraz Okrg A. Z ich poczenia powsta potem Okrg Dainava. Na Suwalszczynie
(powiaty Mariampol, Wykowyszki) pierwsze due zgrupowanie partyzanckie zacz-
o si formowa w styczniu 1945 r. (oddzia Geleinis Vilkas, pol. elazny Wilk).
cznie, w latach 19441945 razem z osobami ukrywajcymi si przed mobilizacj do
armii sowieckiej liczba lenych braci osigna ok. 30 tys. osb. Co charakterystycz-
ne dla Litwy, cywile tworzcy podziemne organizacje polityczne nie mieli wikszego
wpywu na zbrojny ruch oporu (odwrotnie ni na Ukrainie, gdzie OUN zdominowaa
i podporzdkowaa sobie w kocu UPA). W programie LLA akcentowano decydujc
rol, jak w niepodlegym pastwie mieliby odgrywa wojskowi i weterani partyzant-
ki. Wynikao to i z oglnego rozczarowania zachowaniem klasy politycznej w 1940 r.,
jak te z nasycenia struktur zbrojnych zawodowymi oficerami przedwojennego wojska
litewskiego (do 1948 r. stanowili 90 proc. dowdcw okrgw LLA). Nic dziwnego, e
system organizacyjny jednostek partyzanckich przypomina struktury regularnej armii
litewskiej. W 1946 r. wprowadzono te jednolite umundurowanie, znaki rozpoznawcze
i odznaczenia.
Rok 1945 to okres najwikszego nasilenia walk. Liczne oddziay organizoway si
w zgrupowania, podejmujce due operacje ofensywne. Partyzanci zajmowali orodki
gminne, a nawet miasteczka powiatowe, uwalniali aresztowanych, staczali otwarte bitwy
z oddziaami NKWD. Prowadzio to jednak do duych strat, zwaszcza e Sowieci anga-
owali w walk coraz wiksze siy (w latach 19441946 na Litw cignito ok. 2025 tys.
oficerw i onierzy NKWD). Zim z 1944 r. na 1945 r. wojska NKWD i siy NKGB prze-
prowadziy wielkie operacje antypartyzanckie. Skuteczn broni przeciwko podziemiu
okazay si tworzone przez NKWD od 1944 r. istriebitelnyje bataliony. Stan liczebny tych
jednostek szybko osign 8000, a ich szeregi w coraz wikszym stopniu zasilaa ludno
miejscowa (jedn z zacht do wstpowania w szeregi tej formacji byo zwolnienie od su-
by wojskowej w Armii Czerwonej). W 1953 r. ju 65 proc. ich skadu osobowego stanowili
Litwini, a 29 proc. Rosjanie. Do koca 1945 r. siy sowieckie zabiy na Litwie ok. 12 000
osb, blisko poowa to cywile. Represje wobec rodzin, wywzki na Syberi, ograniczajce
cywilne zaplecze partyzantki, wreszcie ogaszane amnestie wszystko to przyczynio si
do wyjcia z lasu wielu ukrywajcych si tam ludzi. Do koca 1945 r. ujawnio si ponad
43 tys. mczyzn, a liczebno zbrojnych oddziaw partyzanckich zmalaa z 20 tys. do
56 tys.
Partyzanci zaczli zmienia taktyk, koncentrujc si na samoobronie, ochronie za-
plecza cywilnego i dziaalnoci propagandowej (w czasie wojny partyzanckiej na Litwie
ukazyway si nie mniej ni 54 tytuy periodykw oraz 18 wydawnictw nieperiodycz-
nych). Dla drugiej fazy podziemnej walki z Sowietami (19471949) charakterystyczne sta-
o si operowanie lenych braci w mniejszych grupach (520 ludzi), unikanie otwartych
star z przeciwnikiem i rozbudowa sieci dobrze zamaskowanych bunkrw, wykorzysty-
wanych do ukrywania przez duszy okres. Partyzanci atakowali z zaskoczenia, na og

390
byy to akcje likwidacyjne szczeglnie gorliwych aktywistw komunistycznych. Dziki
temu ruch oporu nie ponosi w tym okresie wikszych strat. W przeciwiestwie do pierw-
szej fazy walk, w latach 19461949 straty sowieckie byy wysze, ni ich przeciwnika.
W podziemiu walczyo w tym czasie 25 tys. uzbrojonych ludzi. Wobec nieskutecznoci w
namierzaniu i likwidacji oddziaw lenych braci sowieckie wadze postanowiy odci
je od zaplecza spoecznego. W zniechcaniu ludnoci cywilnej do wspierania podziemia
szczeglnie skuteczne okazao si uywanie od 1946 r. tzw. szturmowcw (smogikai)
przebranych za partyzantw agentw MGB, ktrym nie tylko udawao si dociera do
kryjwek lenych, ale ktrzy dokonywali te prowokacji (np. napaci na wsie i rabun-
kw ludnoci cywilnej) obciajcych konto ruchu oporu. Coraz skuteczniejsza bya te
dziaalno sowieckiej agentury. O ile w 1947 r. ofiar zdrady i prowokacji pado 64 proc.
polegych partyzantw, to trzy lata pniej ju niemal 100 proc.
W okresie tym pojawia si te na Litwie tendencja do centralizacji dziaalnoci pod-
ziemia zbrojnego denie odwrotne ni chociaby w Polsce. Ani Armia Wolnoci Li-
twy (LLA), ani Zwizek Litewskich Partyzantw (Lietuvos Partizan Sjunga) nie zdoay
stworzy wsplnej organizacji. Na pocztku 1947 r. na spotkaniu komendantw partyzanc-
kich okrgw powstao centralne kierownictwo Powszechnego Demokratycznego Ruchu
Oporu (BDPS). Jednak pod koniec 1947 r. i w 1948 r. wikszo czonkw kierownictwa
BDPS zostaa zabita lub aresztowana. Proces centralizacji ruchu oporu trwa jednak dalej
poprzez czenie struktur podziemnych w wiksze okrgi. W lutym 1949 r. na kolej-
nym spotkaniu komendantw powstaa nowa organizacja Ruch Walki o Wolno Litwy
(LLKS). Najwyszym organem wadzy byo Prezydium LLKS. Dowdc caoci si zbroj-
nych mianowano Adolfasa Ramanauskasa Vanagasa. Utworzono te scentralizowan
struktur ugrupowa partyzanckich. W trakcie reorganizacji podziemia terytorium kraju
podzielono na trzy obwody: Litwy Pnocnej (Karalius Mindaugas), Litwy Zachodniej
(Jra), Litwy Poudniowej (Nemunas). Kady z nich skada si z 24 okrgw, a te z
24 zgrupowa.
Od 1949 r. kolektywizacja wsi, deportacje i dziaalno konfidentw coraz bardziej
ograniczay zaplecze cywilne lenych braci, utrudniay ich dziaalno w terenie. Do
roku 1953 liczba partyzantw zmalaa niemal dziesiciokrotnie. Partyzanci koncentro-
wali si na dziaalnoci propagandowej i utrudnianiu sowietyzacji Litwy. Urzdzali za-
sadzki na sowieckich funkcjonariuszy, niszczyli czno telefoniczn, listy osb prze-
znaczonych do wywzki, chronili majtek zesacw, wspomagali materialnie krewnych
deportowanych. W latach 19511952 rozwizano wikszo okrgw podstawowych
ogniw struktury podziemnej. W marcu 1951 r. rozbity zosta sztab Okrgu Vytautas.
Cz jego oficerw zostaa zwerbowana i potem wydawaa w rce bezpieki innych par-
tyzantw. W efekcie, po roku 1952, Obwd Litwy Pnocnej przesta istnie jako jednost-
ka organizacyjna.
Wiosn 1953 r. na Litwie byo ju tylko ok. 200 partyzantw, ktrzy ukrywali si
w maych grupkach lub pojedynczo. Spord czonkw wyszego kierownictwa y ju
tylko przewodniczcy Prezydium Ruchu Walki o Wolno Litwy J. emaitis Vytautas.
3 lutego 1953 r. poleg ostatni komendant Obwodu Litwy Poudniowej (jednego z trzech
obwodw, na jakie dzielio si terytorialnie zbrojne podziemie litewskie) Sergijus Stanikis
Litas. Kiedy okazao si, e jego bunkier zosta otoczony, spali dokumenty i zastrzeli
si (podczas caej wojny partyzanckiej na Litwie znanych jest ponad 500 przypadkw, gdy
otoczeni leni bracia popeniali samobjstwo, byle tylko nie dosta si w rce bezpieki).
Na mudzi od 1948 r. dziaay trzy okrgi tworzce Obwd Litwy Zachodniej (Jra).

391
W Okrgu Kstutis jeszcze w 1952 r. byo ok. 180 partyzantw. Rok pniej ju tylko
23. 19 lipca 1953 r. zgin, wydany przez konfidenta, komendant Okrgu Kstutis P.
Marknas. W tym samym roku Sowieci wykryli i zniszczyli punkt dowodzenia Obwodu
Jra, w ktrym znajdowa si m.in. komendant obwodu V. Montvydas emaitis, kt-
ry przez lata sprawnie kierowa t struktur.
W maju 1953 r. zwerbowany przez MGB partyzant wyda dowdc zgrupowania
Mindaugas (Okrg Kstutis, Obwd Litwy Zachodniej) J. Palubeckasa Simasa.
Ten za podczas ledztwa ujawni lokalizacj bunkra, w ktrym ukrywaa si grupka
partyzantw z emaitisem Vytautasem. Przewodniczcy Prezydium Rady LLKS zo-
sta aresztowany 30 maja 1953 r. Sowieci rozstrzelali go w moskiewskim wizieniu Bu-
tyrki 26 listopada 1954 r. W 1954 r. jeli wierzy dokumentom KGB na Litwie dziaao
jeszcze ok. 100 partyzantw. Zdecydowana wikszo (61) na Litwie zachodniej, 25 na
Litwie wschodniej, za 12 na Litwie poudniowej. Jedna trzecia z nich ukrywaa si w
pojedynk. Spord bardziej znanych kilkuosobowych oddziaw mona wymieni par-
tyzantw z Pilnai, czy grup J. Streikusa Stumbrasa. Zdecydowan wikszo z nich
zlikwidowano do roku 1956. 12 padziernika 1956 r. zosta aresztowany i po roku roz-
strzelany ostatni czonek Prezydium Rady LLKS A. Ramanauskas Vanagas. W 1957 r.
przestaa wychodzi ostatnia gazeta partyzancka Partizan uvi aidas (Echo Strza-
w Partyzanckich). Do 1957 r. ukrywa si na mudzi K. Labanauskas Lap. Ostatni
partyzant Okrgu Kstutis (zgrupowanie Prisiklimas) Prancikus Prusaitis Lap
ukrywa si do 1963 r. Wpad w rce MGB i 13 lipca zosta rozstrzelany. Ostatni leni
bracia, walczc z broni w rku, zginli w 1965 r. Antanas Kraujelis Lap z Okrgu
Vytautas zosta okrony w rejonie Uciany i zastrzeli si 10 marca 1965 r. 15 lipca 1965 r.
w okolicach Kretyngi zabity zosta Pranas Konius Adomas ostatni partyzant Okr-
gu emaitis (Litwa zachodnia). Pozostaa garstka lenych braci ujawnia si w na-
stpnych latach, niektrzy pozostali w podziemiu a do mierci. Stasys Guiga (onierz
Okrgu Vytautas) ukrywa si we wsi inikai w rejonie nowowiciaskim przez 33
lata. Zmar w 1986 r.
Wedug ustale badaczy litewskich, w okresie powojennym w walce niepodlego-
ciowej na Litwie uczestniczyo cznie ok. 40 tys. partyzantw (17 tys. zgino, 3 tys.
aresztowano, 20 tys. ujawnio si). Ruch oporu by intensywniejszy ni w pozostaych
republikach nadbatyckich.
Na otwie walki z nowym okupantem rozpoczy si w lipcu 1944 r. wraz z wkro-
czeniem na teren kraju Armii Czerwonej. Trzon powstajcych ywioowo oddziaw
partyzanckich stanowili, podobnie jak w Estonii, dezerterzy z sowieckich si zbrojnych
i czonkowie otewskich formacji wojskowych i policyjnych walczcych u boku III Rze-
szy. Podobnie jak na Litwie, wsppraca z Niemcami odbywaa si zarwno na poziomie
samorzdu, od szczebla centralnego do gminnego, jak te w ramach formacji porzdko-
wych, policyjnych i wojskowych (Legion otewski zoony z 15. i 19. otewskiej Ochotni-
czej Dywizji SS).
Podobnie jak w przypadku Biaorusi, pierwsze formacje zbrojne majce zwalcza
Sowietw po wejciu Armii Czerwonej na otw byy inspirowane, organizowane i pod-
porzdkowane w mniejszym lub wikszym stopniu Niemcom. Wiosn 1944 r. Abweh-
ra zwrcia si do emerytowanego otewskiego generaa Janisa Kurelisa, by zaj si
zorganizowaniem grupy dywersyjnej zoonej z otyszy. Faktycznym dowdc oddzia-
u nazywanego Grup Kurelisa lub kurelianami (Kureliesi) by szef jego sztabu kpt.
Kristaps Upelnieks. Wczeniej odmwi suby w Legionie otewskim i mia kontakty

392
zLCP (Latvijas Centrala Padome) konspiracyjn otewsk Centraln Rad, zaoon
w 1943 r. przez grup narodowych politykw, stawiajc sobie za cel budow niepodle-
gego pastwa zorientowanego na mocarstwa zachodnie. W lipcu 1944 r. Grupa Kurelisa
rozpocza dziaania zbrojne przeciwko czerwonym partyzantom w Vidzeme liczya
wwczas 1200 ludzi. Kiedy we wrzeniu 1944 r. Sowieci zajli Vidzeme, kurelianie
przedarli si do Kurlandii i kontynuowali walk, ale nie przyjmujc ju rozkazw ani
od Niemcw, ani od Legionu otewskiego, z ktrego dezerterzy zasilali zreszt Grup
Kurelisa. Liczebno kurelian na jesieni 1944 r. szacuje si rnie od 3000 do nawet
16 000. Upelnieks zamierza oprze na swoich oddziaach przysz armi niepodlegej
otwy, liczy na powtrzenie scenariusza z I wojny wiatowej. Jednak w listopadzie
1944 r. Niemcy rozbroili Grup Kurelisa. Fiasko tego projektu spowodowao, e hitle-
rowcy tworzyli pniej otewskie grupy dywersyjne cile podporzdkowane swoim
subom wywiadowczym. W padzierniku 1944 r. zaczto szkoli komando Dzikich
Kotw (Meza Kaki) zoone z otyszy i batyckich Niemcw. Znalazo si tam sporo
byych kurelian. Komandosi rozpoczli dziaania pod koniec 1944 r. i kontynuowa-
li walk z Sowietami take po kapitulacji III Rzeszy. Pniej cz z nich znalaza si
w szeregach lenych braci.
W chwili wkroczenia na ziemie otewskie Sowietw, w otewskich formacjach zbroj-
nych u boku Niemiec suyo ok. 110 tys. mczyzn. To oni stanowili najbardziej dowiad-
czon i wartociow bojowo cz powstajcej partyzantki antysowieckiej. Pocztkowo
podobnie jak na Litwie i w Estonii powstaway samorzutnie due, kilkusetosobowe
oddziay, w ktrych przebyway take kobiety i dzieci. Grupy te byy stosunkowo szybko
likwidowane lub rozpraszane w czasie przeprowadzanych przez okupanta akcji przecze-
sywania lasw. Dusze dziaanie wikszym zgrupowaniom uniemoliwiay te proble-
my aprowizacyjne. Z czasem uksztatoway si mniejsze, za to ruchliwe oddziay party-
zanckie, liczce od kilku do kilkudziesiciu ludzi.
Powstao kilka organizacji zbrojnych, ktre usioway kierowa ruchem w skali ca-
ego kraju, ale ich rzeczywisty zasig dziaania nie wykracza poza poszczeglne regio-
ny. Zjednoczenie Narodowych Partyzantw otwy dziaao w Vidzeme i atgalii a do
1953 r. W atgalii walczyli te czonkowie otewskiego Zjednoczenia Stray Ojczyzny
(Partyzantw). Na obszarze Kurlandii powstay Organizacja Narodowych Partyzantw
otwy i Pnocnokurlandzka Organizacja Partyzancka. Na poudniu kraju dziaaa or-
ganizacja Tvijas Vanagi. Partyzanci byli najbardziej aktywni na silnie zalesionych
i bagnistych terenach w pobliu granic republiki, zwaszcza w rejonach Dundaga,
Taurkalne, Lubna, Aloja i Lvni. Specyfik dziaania zbrojnego podziemia na otwie
w pierwszym okresie walk bya bezporednia blisko frontu. A do maja 1945 r. bo-
wiem cz oddziaw operowaa na zapleczu tzw. kota kurlandzkiego, w ktrym za-
ciekle bronili si nie tylko Niemcy, ale te onierze z Legionu otewskiego.
otewscy leni bracia dziaajcy na pograniczu wsppracowali z partyzantami
antysowieckimi w Estonii i na Litwie. Utrzymywano te ywy kontakt z Zachodem
zotewsk emigracj, jak i subami wywiadowczymi USA, czy Wielkiej Brytanii. Jednak
agenci NKWD zdoali przenikn do niektrych oddziaw i wykorzysta je w rozgrywce
z zachodnimi subami wywiadowczymi przez to niemal wszystkie grupy spadochro-
niarzy zrzucanych na otwie natychmiast trafiay w rce bezpieki.
Najwiksz aktywno otewscy partyzanci przejawiali w latach 19441946. W tym
okresie nie ograniczali si tylko do dziaa defensywnych, ale sami atakowali lokalne in-
stytucje wadzy okupacyjnej: posterunki milicji, komitety partyjne i urzdy pastwowe.

393
Z czasem oddziay otewskich lenych braci stay si typowymi grupami przetrwa-
niowymi. Powanym ciosem dla otewskiego podziemia, podobnie jak to byo w Esto-
nii, bya wielka deportacja (25-26 marca 1949 r.), ktra obja ponad 44 tys. otyszy.
Wywoaa odwetowe akcje partyzantw, niemniej baza spoeczna ruchu oporu zostaa
powanie ograniczona. Wywzki na Syberi, przeczesywanie lasw, dziaania agentury,
represje wobec rodzin partyzantw i kopoty z zaopatrzeniem przerzedzay coraz bar-
dziej szeregi lenych braci. Jednak jeszcze w 1953 r., jeli wierzy danym sowieckiej
wadzy, na otwie wci dziaao ok. 100 partyzantw. W informacji MSW otewskiej
SRS dla KC Komunistycznej Partii otwy (padziernik 1953 r.) jest mowa o 10 grupach
liczcych cznie 30 osb i o 71 partyzantach ukrywajcych si w pojedynk. Podziemie
antysowieckie funkcjonowao jeszcze w 16 rejonach czyli na ponad jednej czwartej
terytorium republiki. Po wydaniu 17 wrzenia 1955 r. kolejnego dekretu o amnestii, do
koca nastpnego roku ujawnio si 348 osb (wikszo z nich ukrywaa si 510 lat).
Zmiadenie w 1956 r. powstania na Wgrzech ostatecznie pozbawio zudze ostatnich
lenych braci, liczcych na zmian sytuacji na wiecie. Ostatnie grupy partyzanckie
ujawniy si w 1957 r.
Historycy rni si w okreleniu liczebnoci otewskich partyzantw w okresie po-
wojennym. cznie przez szeregi lenych braci przewin si mogo nawet 40 000 ludzi.
W okresie najwikszego nasilenia walk w zbrojnym podziemiu byo 1015 tys. otyszy.
Podobnie jak w dwch pozostaych krajach batyckich, w Estonii okupacj niemieck
uznano za mniejsze zo wrogiem nr 1 pozostawa Zwizek Sowiecki. Tak jak otysze,
tysice Estoczykw walczyy u boku III Rzeszy w Legionie Estoskim, przeksztaconym
pniej w 20. Estosk Dywizj SS. Wielu jej onierzy, podobnie jak czonkw formacji
policyjnych i pomocniczych kolaborujcych z Niemcami, sw walk z komunistami i so-
wieckim najedc kontynuowao potem w szeregach lenych braci.

394
Latem 1944 r. na terytorium Estonii wkroczya Armia Czerwona, a Niemcy w oba-
wie przed odciciem ewakuowali swoje oddziay drog morsk, unikajc losu towarzyszy
w Kurlandii. Kiedy prba stworzenia niepodlegego neutralnego pastwa estoskiego
nie powioda si (rzd Ottona Tiefa), we wrzeniu 1944 r. Komitet Narodowy Republiki
Estoskiej i admira Johan Pitka, jeden z dowdcw obrony Tallina przed wkraczajcy-
mi Sowietami, wezwali Estoczykw do podjcia walki partyzanckiej. W lasach znalazo
si 3540 tys. ludzi, z czego ok. 10 tys. uzbrojonych. Tylko niedua ich cz bya zorga-
nizowana w oddziay. Pozostawione przez Abwehr grupy dywersyjno-wywiadowcze,
po upadku III Rzeszy utrzymujce czno z estosk emigracj polityczn w Finlandii
i Szwecji, zostay wykryte i zniszczone przez NKWD jeszcze w 1945 r.
Do koca wojny taktyka lenych braci nastawiona bya na przetrwanie do mo-
mentu wybuchu oczekiwanego konfliktu midzy Zachodem a ZSRS. Zmiana nastpia w
poowie 1945 r. Z jednej strony nasili si terror nowej wadzy, a z drugiej partyzanci przy-
stpili do dziaa ofensywnych likwidacji jej terenowych ogniw. Lokalnych aktywistw
komunistycznych zazwyczaj najpierw ostrzegano, a potem rozstrzeliwano. Atakowano
mniejsze oddziay wojska, posterunki milicji i NKWD. Pienidze i ywno zdobywano
podczas akcji na banki, mleczarnie i sklepy. Ruch oporu obj ca Estoni, ale najaktyw-
niej leni bracia dziaali na poudniu kraju w okolicach Vru, na zachodzie (Prnu, pol.
Parnawa) i w pnocno-wschodniej czci kraju (Virumaa). Oddziay liczyy od kilku do
kilkudziesiciu partyzantw, prba podporzdkowania ruchu centralnemu kierownictwu
zakoczya si aresztowaniami i od tej pory oddziay funkcjonoway samodzielnie, utrzy-
mujc czno i wspdziaajc w skali powiatu i to te tylko w przypadku wsplnych
akcji. Jeszcze w 1950 r. w wielu gminach noc rzdzili partyzanci, a do maych miejscowo-
ci i pojedynczych chutorw otoczonych lasami i bagnami wadza sowiecka w ogle nie
docieraa.
Jedn z gwnych form aktywnoci by sprzeciw wobec kolektywizacji. Aby za-
ma ten opr i pozbawi partyzantw oparcia w spoeczestwie, w nocy z 25 na 26
marca 1949 r. przeprowadzono wielk deportacj we wszystkich republikach batyc-
kich. Z Estonii wywieziono wtedy na Syberi 2,5 proc. ludnoci kraju (20 720 osb). Nie
przypadkiem w 90 proc. byli to chopi. Podjte przez lenych braci akcje odwetowe
wobec Sowietw i ich estoskich kolaborantw byy najkrwawszym epizodem wojny
partyzanckiej w Estonii.
Ruch oporu osab nie tylko z powodu ograniczenia zaplecza cywilnego po de-
portacji. Coraz wiksze efekty przynosio wprowadzanie do oddziaw agentw bez-
pieki. Signito te po taktyk, ktra przyniosa dobre rezultaty na Litwie represjono-
wanie ludnoci cywilnej przez ludzi aparatu bezpieczestwa przebranych w mundury
lenych braci. Masowe przeczesywanie lasw doprowadzio w latach 19491952 do
wykrycia i likwidacji wielu bunkrw. Zginli wwczas lub zostali aresztowani naj-
synniejsi komendanci. Jednym z nich by Jaan Roots, dowdca jednego z najbardziej
znanych oddziaw estoskich, dziaajcego w Vrumaa Oriona. W 1951 r. oddzia
wpad w zasadzk podczas ataku na gospodarstwo dowdcy batalionu komunistycz-
nej Ludowej Samoobrony. Mimo strat, ok. 10 mczyzn pozostao w oddziale, sp-
dzajc zim 19511952 r. w lenym bunkrze. Jednak w wyniku prowokacji, 6 czerwca
1951 r. wpadli w zasadzk. Na miejscu zgino 5 partyzantw z Rootsem na cze-
le. Resztki oddziau zostay zniszczone w 1952 r. Jedno z ostatnich wikszych star
w Vrumaa miao miejsce wiosn 1953 r. w Puudli. W zaatakowanym schronie zgino
co najmniej 6 partyzantw.

395
Po 1953 r. w lesie pozostao ju niewiele maych grupek (po 34 ludzi). Cz party-
zantw ujawnia si po amnestii w 1955 r. Inni po kolejnych amnestiach (1956 r., 1957 r.).
Ostatnie mae grupy zostay rozbite w pocztku lat 60. Pojedynczy leni bracia ukrywali
si jeszcze przez lata. W 1964 r. ujawnili si (i zostali amnestionowani) bracia Ojaste (pow.
Jgeva), czy Jri Keskkla na wyspie Saaremaa. Zbrojny opr stawia za to Raimond Ml-
der aresztowany w lutym 1965 r. zanim si podda, zrani 2 uczestnikw obawy. Latem
1967 r. bezpieka w Vorumaa schwytaa legendarnych braci lenych Hugo i Aksela Mot-
tusw. Ostatni przypadek zbrojnego oporu mia miejsce w czerwcu 1974 r. W okolicach
wsi Poka (Vrumaa) od kul milicjantw pad Kalev Arro (Vardi, Jri, Rzenik). Za-
nim zgin, rani jednego z napastnikw. Za ostatniego lenego brata uwaa si jednak
Augusta Sabe. Dziaalno podziemn rozpocz jeszcze w 1941 r. Potem by onierzem
legendarnego oddziau Orion. Ukrywa si w lasach koo Paidry na poudniu Estonii
a do 28 wrzenia 1978 r. Dwaj kagiebici natknli si na niego, gdy owi ryby, ale nie od
razu zorientowali si, e maj do czynienia z Sabe. Kiedy ju go obezwadnili, wyrwa im
si po raz drugi i skoczy do rzeki. Nie wypyn ju na powierzchni, ciao znaleziono
przy brzegu. Naley jednak pamita, e jest to relacja tylko jednej strony KGB. Szacuje
si, e przez oddziay estoskich lenych braci przeszo w sumie ok. 30 000 uzbrojonych
ludzi.
W badaniach nad antykomunistycznym zbrojnym oporem na Biaorusi najbardziej
znane s zagadnienia polskiego podziemia niepodlegociowego, bd w coraz wikszym
stopniu, dziaalnoci ukraiskich nacjonalistw. Najmniej zbadany fragment dziaalno-
ci podziemia antysowieckiego na terenie BSRS to narodowy biaoruski ruch oporu. Opi-
nie historykw s diametralnie rne od tych, ktrzy mwi o niemal braku zbrojnego
oporu Biaorusinw, po tych, ktrzy wyolbrzymiaj jego skal. Biaoruscy przeciwnicy
sowieckiej wadzy nie stworzyli oglnokrajowej sieci konspiracyjnej i dowdztwa aspi-
rujcego do kordynowania dziaa partyzanckich, jak to byo na Ukrainie, czy Litwie.
Jednak opierajc si na dokumentacji NKWD i MGB, mona ustali, e istniay oddziay
niezaklasyfikowane do konkretnej organizacji, czy opcji narodowej w wikszoci przy-
padkw mona je uzna za przejawy biaoruskiego podziemia antysowieckiego. Tylko w
1945 r. mona do nich zaliczy grupy Krezo i Gormazo (okolica Iwieca), oddzia Jewsieja
(rejon Korelicz), oddziay Oysiaka i Hrybowskiego (okolice Klecka), grupy Siergieja (oko-
lice Lachowicz), czy Popowa-Harczenki pod Grodnem.
Wtpliwoci jednak nie ulega, e korzeni biaoruskiego podziemia antysowieckie-
go szuka naley w planach sub specjalnych III Rzeszy. Latem 1944 r. Niemcy rozpo-
czli werbunek i szkolenie ochotnikw do formacji Czarny Kot, ktra miaa dziaa
na zapleczu nacierajcej Armii Czerwonej. Do tworzenia struktur narodowego biaoru-
skiego podziemia wykorzystano utworzon przez Abwehr Biaorusk Niepodlego-
ciow Parti (BNP). Plan zakada m.in. powstanie w kadym okrgu baz partyzanc-
kich i formowanie oddziaw tzw. kalinowszczakw (od nazwiska bohatera powstania
styczniowego na Biaorusi). Ale zanim praca organizacyjna dobiega koca, ruszya so-
wiecka ofensywa. Do pocztku sierpnia 1944 r. caa Biaoru bya ju w rku Sowie-
tw, a ci szybko rozbili inspirowan przez Niemcw konspiracj. Po lipcu 1944 r. z pi-
ciu oddziaw kalinowszczakw utrzyma si tylko jeden Wiktora Sikory na terenie
Szarkowszczyzny (ok. 50 ludzi). Poddali si Sowietom w sierpniu 1945 r. Powstajce po
wkroczeniu Armii Czerwonej grupy oporu zasilali m.in. onierze Biaoruskiej Obrony
Krajowej (BKA), wojskowej formacji powoanej przez Niemcw, ktrej gwnym zada-
niem byo zwalczanie partyzantki sowieckiej. Podziemnych oddziaw nie byo jednak

396
wiele, skoro Moskwa uznawaa terytorium BSRS za najmniej zagroone zbrojn dziaal-
noci antysowieck spord podbitych terytoriw (szczeglnie po ewakuacji struktur
AK za lini Curzona). Nie przypadkiem ju w 1946 r. rozwizany zosta jako pierwszy
Okrg Biaoruski NKWD. Zreszt ruch oporu ogranicza si niemal wycznie do tej
czci republiki, ktra przed wojn znajdowaa si w granicach II Rzeczypospolitej.
Na najwikszego bohatera biaoruskiego podziemia wykreowano Michaa Witusz-
k (Noc, o, Mucha), przedwojennego dziaacza narodowego, w czasie wojny
wspdziaajcego z Niemcami w zwalczaniu sowieckiej partyzantki. Jego posta obro-
sa legend, a emigracyjne rodowiska biaoruskie, a po 1991 r. take wielu autorw na
Biaorusi przypisyway mu wrcz fantastyczne osignicia, jak choby stworzenie par-
tyzantki liczcej (wg rnych autorw) od 3 do 50 tys. ludzi, ktrej sztab mia si znajdo-
wa w okolicach Warszawy i ktra zadawaa Sowietom due straty a do roku 1953, gdy
oddziay miay si wycofa do Polski i tam kontynuowa walk do koca lat 50. Brak
na to jakichkolwiek dowodw, zarwno w aktach sowieckich, rdach polskich wadz,
jak i relacjach polskiego podziemia. Dostpne rda pozwalaj jedynie stwierdzi, e
Wituszka by jednym z komandosw Czarnych Kotw, przeszkolonych przez Niem-
cw jego grupa zostaa zrzucona w listopadzie 1944 r. w rejonie Wilna. Zaraz potem
rozproszyli j Sowieci, wikszo biorc do niewoli. Nieliczni, w tym Wituszka, zetknli
si z oddziaem AK i przyczyli si do niego. Sam Wituszka mia zgin w styczniulu-
tym 1945 r.
Budowa legendy gen. Wituszki dobrze ilustruje postaw emigracji biaoruskiej na
Zachodzie. Nie majc adnego kontaktu z krajem i opierajc si czsto na dezinforma-
cjach sowieckich, jej dziaacze przekonywali rzdy zachodnie, e na Biaorusi dziaa
prny narodowy ruch oporu. Nawizanie kontaktu z rzekomymi licznymi oddziaami
partyzanckimi byo jednym z zada zrzucanych przez wywiady amerykaski i brytyjski
grup spadochroniarzy rekrutowanych spord biaoruskiej emigracji. W latach 1949
1952 doszo do co najmniej kilku takich akcji. Nie wszystkie s wystarczajco dobrze
udokumentowane, aby za pewnik uzna wszystkie informacje na ich temat. Potwierdze-
nia w rdach sowieckich nie ma np. jedna z najbardziej nagonionych akcji misja mjr.
Szymona Michalczuka, przerzuconego na Biaoru w 1952 r. W obawie przed prowoka-
cj grupa agentw zostaa zrzucona trzy dni przed awizowanym terminem. Michalczuk
mia nawiza kontakt z lokalnymi partyzantami i zorganizowa oddzia, ktry dokona
mia co najmniej dwch spektakularnych, jak na ten czas i miejsce, akcji dywersyjnych:
wysadzenie kolejowego transportu wojskowego na linii BrzeBaranowicze, zniszcze-
nie kolumny ciarwek z wyposaeniem wojskowym na drodze KobryBaranowi-
cze. 28 marca 1953 r. podczas prby wyrwania si z okrenia koo wsi Zaprudy Mi-
chalczuk zosta ranny. Osaniajc ogniem wycofujcych si podkomendnych, otoczony
przez funkcjonariuszy MGB, rozerwa si granatem. Duo lepiej udokumentowana jest
dziaalno Jana Filistowicza (Iwan Sucki). Przeszkolony przez CIA Biaorusin wyl-
dowa w rejonie Moodeczna we wrzeniu 1951 r. W kwietniu 1952 r. nawiza czno
z grupk partyzanck Sergiusza Mikulicza (56 osb). Przej jej dowdztwo i nada ob-
licze niepodlegociowe. Jako delegat biaoruskich wadz na uchodstwie zaprzysig
podkomendnych i nada oddziaowi nazw Biaoruskie Narodowo-Wyzwolecze Siy
Zbrojne. W czerwcu 1952 r. oddzia dokona akcji na drukarni w Wiazyniu. Sowieckim
aktywistom zabrano kilka tysicy rubli, a przejte maszyny drukarskie suyy potem
do drukowania ulotek. Walka grupy Filistowicza o niepodleg Biaoru nie trwaa du-
go. W nocy z 4 na 5 wrzenia 1952 r. jej obz leny zosta wykryty i zniszczony przez siy

397
MGB. Dowdca wydosta si z okrenia, ale ju kilka dni pniej zosta aresztowany,
gdy zmierza do granicy z Polsk. W padzierniku 1953 r. Filistowicz zosta skazany na
kar mierci.
Mimo kontrowersji wok formacji Czarny Kot, Michaa Wituszki czy zrzutw
szkolonych na Zachodzie dywersantw, trudno kwestionowa fakt istnienia biaoruskich
antysowieckich oddziaw. Dyskusyjna pozostaje natomiast skala tego ruchu oporu.
Trzon oddziaw stanowili przede wszystkim dawni policjanci biaoruscy kolaborujcy
z Niemcami i czonkowie powstaych pod niemieck okupacj organizacji (np. Biaoru-
skiej Obrony Krajowej BKA). Oddziay te liczyy na og od kilkunastu do kilkudzie-
siciu osb (z czasem kurczyy si do kilku). Dziaay samorzutnie i samodzielnie, nie
byo jednego centralnego dowdztwa. Nie miay te cznoci z emigracj na Zachodzie
(przeciwnie ni w przypadku kilku innych okupowanych krajw). Biaoruskie grupy
zbrojne dziaay m.in. w rejonie niewieskim (maj 1947 r. maj 1949 r.) i rejonie hance-
wickim (kwiecie maj 1945 r.). W latach 19471949 grupa zoona z byych policjantw
i czonkw BKA dziaaa na terenie rejonw stopeckiego, kopylskiego, niewieskiego,
udzieskiego. Na pocztku 1947 r. w rejonie duniowickim Sowietw zwalczaa grupa
Antoniego Tajnowicza Gila.
Zdecydowana wikszo tych oddziaw zostaa zlikwidowana lub poddaa si
przed rokiem 1950. Pojedynczy biaoruscy partyzanci przetrwali niewiele duej. Przyj-
muje si, e ostatnim, ktry zgin z broni w rku, by Eugeniusz (Jauhien) ychar. W
czasie wojny walczy w biaoruskich formacjach pomocniczych, wzity do niewoli w Cze-
chosowacji, wrci do kraju, by w 1946 r. wstpi do oddziau Jana Korolonka. Wkrtce
to ychar obj nad nim dowdztwo. Przeprowadzi w sumie kilkadziesit rnych ak-
cji, zabijajc kilku sowieckich funkcjonariuszy. W styczniu 1955 r. KGB otoczyo ychara
w Karpowiczach (rejon duniowicki). Po wymianie ognia, gdy partyzant zorientowa si,
e nie ma szans na ucieczk, popeni samobjstwo.
W przeciwiestwie do Polski, zachodniej Ukrainy i krajw batyckich w Czechoso-
wacji przewaao po wojnie pozytywne postrzeganie armii sowieckiej, ktrej nie uwaa-
no za nowego okupanta, ale za wyzwoliciela. Nastpi te gwatowny wzrost wpyww
partii komunistycznej. W cigu pierwszych trzech lat po wojnie nie odnotowano adnego
istotnego przypadku zorganizowanego oporu zbrojnego. Decydujcy wpyw na to mia
te fakt, e w latach 19451948 funkcjonowa w Czechosowacji system polityczny z ele-
mentami pluralizmu.
Pod koniec lat 40., pojawiy si rozmaite dziaania charakterystyczne dla ruchu
oporu. Podejmoway je przewanie nieliczne grupy, ktre nawizyway do dowiad-
cze z okupacji niemieckiej. Ich czonkowie dokonywali sabotau w przemyle i rolnic-
twie, zdobywali informacje wywiadowcze, gromadzili bro na wypadek oczekiwanego
konfliktu zbrojnego i zastraszali funkcjonariuszy aparatu wadzy. Niektrzy nie wahali
si nawet przed stosowaniem bardziej radykalnych metod, wcznie z zamachami, jak
np. ern lev 777, ktrego czonkowie wysadziili w powietrze budynek Komitetu
Powiatowego KPCz podczas akcji tej zgin obecny na miejscu funkcjonariusz Kor-
pusu Bezpieczestwa Narodowego (kwiecie 1950 r.). Bracia Mainowie wraz z grup
towarzyszy w brawurowy sposb, z broni w rku przedarli si do Berlina Zachodniego
(padziernik 1953 r.). Dziaalno takich grup nie miaa jednak przewanie dugotrwa-
ego charakteru, a ich czonkowie zazwyczaj ju po kilku miesicach trafiali przed sd.
Np. przywdcw Czarnego Lwa 777 stracono w lutym 1955 r. Powstanie czci grup
ruchu oporu zainspirowa w ramach prowokacji sam aparat represji. Inne grupy zacz-

398
y przybiera na znaczeniu dopiero w ostatniej fazie swojego istnienia. Kilkaset osb
aresztowano na Morawach w sprawach grupy partyzanckiej Svtlana (1948 r.1949 r.)
oraz grupy Hory Hostnski (1948 r.1951 r.), w ktrych szeregach znaleli si agenci
bezpieki.
Antykomunistyczny ruch oporu w poudniowej czci podbitej przez ZSRS i komu-
nistw Europy Wschodniej mia nieco inn charakterystyk ni partyzantki w Europie
rodkowej, czy w republikach sowiekich. Wynikao to z przebiegu i konsekwencji dziaa
wojennych w tym regionie. W Jugosawii sytuacja bya o tyle odmienna od innych krajw
tego obszaru, e nowy reim zbudowali lokalni komunistyczni partyzanci, a nie Armia
Czerwona, ktra w tym wypadku nie bya gwnym wyzwolicielem. Losy antykomu-
nistycznego zbrojnego oporu rozstrzygny si faktycznie jeszcze przed kocem wojny,
a kluczowa faza walk miaa miejsce w latach 19431944. Gwn antykomunistyczn si
w Jugosawii, niekolaborujc z Niemcami (w przeciwiestwie do chorwackich ustaszw,
serbskiego rzdu Milana Nedicia, czy soweskiej Biaej Gwardii) byli serbscy czetni-
cy. Po klsce Jugosawii wiosn 1941 r. wielu oficerw przeszo w gry, by podj walk
z niemieckim okupantem i formacjami kolaboranckimi, przede wszystkim ustaszami. Od-
dziay czetnikw, skupione w Jugosowiaskiej Armii w Ojczynie (JVUO), byy lojalne
wobec dynastii Karadjordjeviciw i rzdu Jugosawii na uchodstwie. Na ich czele sta
gen. Dragoljub Draa Mihajlovi.
Szybko okazao si, e dla czetnikw wrogiem nie mniej gronym ni Niemcy s
komunistyczni partyzanci (NOViPOJ). Otwarte walki wybuchy ju w listopadzie 1941
r., a czetnicy w tej wojnie przeciwko oddziaom Josipa Broz-Tity nie stronili od wsp-
pracy z Wochami i rnymi narodowymi formacjami kolaborujcymi z okupantami.
Szczeglnie zaarte walki rozgorzay po kapitulacji Woch na jesieni 1943 r. Czetnicy
musieli skupi si niemal wycznie na obronie przed ofensyw rosncych szybko w
si komunistw. Jedn z najciszych klsk czetnikw byo zniszczenie ich doborowej
Bkitnej Gwardii we wrzeniu 1943 r. na terenie Sowenii. Co gorsza, alianci zachodni
ostatecznie postawili na wspprac z Tito, a nie oddziaami uznajcymi rzd emigra-
cyjny.
W styczniu 1944 r. rne jugosowiaskie ugrupowania niepodlegociowe zwo-
ay Kongres witej Sawy w pobliu Ravnej Gory. Cho dominowali tam czetnicy,
wrd delegatw nie brakowao te Chorwatw przeciwnych wsppracy z Niemcami
i muzumanw. Kongres zadeklarowa walk o niepodleg federacyjn Jugosawi i re-
stauracj monarchii Karadjordjeviciw. Jednak kilka miesicy pniej naciskany przez
aliantw krl Piotr II pozbawi Mihajlovicia stanowiska ministra ds. wojskowych,
a nieco pniej rozwiza Naczelne Dowdztwo JVUO. W tym czasie (wrzesie 1944 r.)
do Serbii wkroczyy oddziay sowieckie. Pod naciskiem Tity, po pocztkowym okresie
wsppracy w walce z Niemcami, Sowieci przystpili do rozbrajania czetnikw. W tej
sytuacji gen. Dragoljub Draa Mihajlovi wyda rozkaz rozpoczcia powstania. Siy
JVUO wzrosy do 78 000 ludzi, zgrupowanych w kilkunastu korpusach. Opuszczony
przez rzd emigracyjny i aliantw Mihajlovi zacz szuka porozumienia z innymi
serbskimi siami antykomunistycznymi, w tym z podporzdkowanym Niemcom rz-
dem Milana Nedicia. Nie przynioso to rezultatw i pod koniec padziernika 1944 r.
czetnicy zostali wyparci z Serbii przez komunistw jugosawiaskich i wspierajcych
ich Sowietw.
Jedn z prb uniemoliwienia komunistom zagarnicia caej Jugosawii byo pro-
klamowanie niepodlegej Sowenii w ramach federalnego krlestwa Karadjordjeviciw

399
(3 maja 1945 r.). W jej obronie walczyli rami w rami czetnicy oraz jednostki dotych-
czas wsppracujce z Niemcami: Serbski Korpus Ochotniczy (SDK) oraz soweska Biaa
Gwardia gen. Leo Rupnika. Pokonani przez oddziay Tity czetnicy, wraz z jednostkami
soweskimi i chorwackimi, prbowali przedosta si do Austrii. Zatrzymani przez Bry-
tyjczykw, zostali zmuszeni do poddania si komunistom. Mimo obietnicy objcia ich
prawami jecw wojennych po rozbrojeniu zostali zmasakrowani przez oddziay komu-
nistyczne. Wicej szczcia mieli ci czetnicy, ktrzy przedarli si na terytorium Woch ich
Brytyjczycy nie wydali.
Na terytorium Boni pozostaway jeszcze oddziay dowodzone przez Mihajlovicia.
12 maja 1945 r. ok. 12 000 czetnikw podjo prb przebicia si do Serbii. Zostali rozbici
przez komunistw w tzw. drugiej bitwie pod Sutjesk. Ci, ktrym udao si przey, nieco
pniej zostali okreni i zniszczeni w okolicach wsi Bulozi (noc z 21 na 22 maja 1945 r.).
Zgina wikszo wyszych oficerw, pozostali padli pniej ofiar represji. Aresztowany
pk Keerovic, po pokazowym procesie zosta w sierpniu 1945 r. stracony. W padzierniku
1945 r. komunici namierzyli i zabili mjr. Dragoslava Raicia. Genera Mihajlovi przedar
si w gry wschodniej Boni, gdzie ukrywa si, kierujc nadal walk przeciwko rzdowi
komunistycznemu. Zosta ujty 13 marca 1946 r. Posadzono go na awie oskaronych wraz
z m.in. czonkami kolaboranckiego rzdu Nedicia. 15 lipca 1946 r. gen. Dragoljub Draa
Mihajlovi zosta skazany na mier. Trzy dni pniej zosta rozstrzelany. Inne formacje
niekomunistyczne nie przetrway wiele duej ni czetnicy. Jeszcze w czasie wojny rozbite
zostay oddziay w Czarnogrze i Sowenii. Chorwaccy ustasze w duej czci opucili
Jugosawi wraz z wycofujcymi si Niemcami wielu z nich zostao potem wydanych
przez aliantw w rce komunistw. Niedobitki przeszy do podziemia i nie zdoay dugo
opiera si narastajcemu terrorowi komunistw.
W Albanii zorganizowany ruch oporu, skupiony przede wszystkim na pnocy kra-
ju, skoczy si waciwie ju na jesieni 1946 r., po klsce tzw. powstania postrybskiego.
Pniejsza operacja Valuable (19491953 r.) prowadzona przez wywiady USA i bry-
tyjski zakoczya si cakowit klsk. Wszystkie przerzucane grupy dywersantw re-
krutowanych z emigracji albaskiej byy niszczone przez komunistw. Ostatni taki de-
sant mia miejsce 1 maja 1953 r., a ostatni proces pokazowy dywersantw 12 kwietnia
1954 r. Wsparciem zewntrznym cieszyy si te przejawy zbrojnego oporu wobec komu-
nistycznego reimu w Bugarii. W latach 19501951 w rejonach miast Sliwen i Pazardik
oraz w grach Rodopach pojawio si kilka grup zbrojnych. Cz oddziaw grali li-
czya po 5070 niekiedy dobrze uzbrojonych bojownikw, przeszkolonych w specjalnych
orodkach w Turcji i Grecji, ktrzy granic przekraczali nielegalnie bd byli przerzucani
samolotami. Wedug danych bugarskiej bezpieki w okresie 19491956 zgino okoo 440
grali, a 806 ich zwolennikw wrd ludnoci grskich wsi aresztowano.
Bugaria, Wgry i Rumunia byy (do czasu) sojusznikami III Rzeszy w wojnie ze
Zwizkiem Sowieckim. Antykomunistyczne oddziay w tych krajach nie byy kontynuacj
konspiracji niepodlegociowej z czasw wojny, bo pastwa te cho faktycznie podpo-
rzdkowane Berlinowi formalnie i w sprawach krajowych pozostaway niepodlege. Co
wicej, w adnym z nich nie doszo do zaprowadzenia reimu komunistycznego w penej
formie zaraz po wkroczeniu Armii Czerwonej. Proces przejmowania peni wadzy trwa
po kilka lat przy zachowaniu pozorw demokracji. Dlatego podziemie niepodlegociowe
np. w Rumunii pojawio si faktycznie dopiero po 1948 r.
Niepodlegociowa partyzantka rumuska bya jednym z najduej dziaajcych ru-
chw oporu antykomunistycznego w bloku sowieckim. Bya te tym ruchem oporu, ktry

400
najpniej przeciwstawi si komunistom. Podziemie zbrojne w Rumunii byo aktywne
od koca lat 40. do poowy lat 50. Pojedynczy partyzanci i mae grupki ukryway si do
pocztku lat 60.
Na przeomie lat 1944 i 1945 powstaa pewna liczba maych zbrojnych grup maj-
cych za zadanie dywersj wobec Armii Czerwonej, gdyby doszo do konfliktu Zachodu
z ZSRS. Po zakoczeniu wojny wikszo tych oddziaw zostaa rozwizana, niektre
pozostay w grach do 1948 r., kiedy si zaktywizoway wraz z penym wprowadzeniem
w kraju reimu komunistycznego.
Poczynajc od lata 1948 r., pojedynczy ludzie, rodziny i cae grupy zaczy ucieka w
Karpaty. Powstaway rne oddziay partyzanckie w sumie gromadzc nawet kilkana-
cie tysicy ludzi. Rumuska partyzantka nie bya zaplanowanym i scentralizowanym ru-
chem zbrojnym, ale spontaniczn reakcj na fal terroru rozptanego przez komunistw
po przejciu peni wadzy oraz na wprowadzan polityk gospodarcz, rujnujc du
cz chopstwa i klasy redniej. Miao to decydujcy wpyw na ksztat zbrojnego podzie-
mia due rozdrobnienie i brak koordynacji pomidzy oddziaami. Charakterystyczna
dla rumuskiej partyzantki bya rwnie jej defensywna natura. Przy do szerokim i licz-
nym ruchu oporu doszo do niewielu akcji ofensywnych.
Oceniajc archiwa Securitate, badajca je Narodowa Rada ds. Studiw Archiww
Securitate (CNSAS) stwierdzia, e mona przyj za prawdopodobn liczb 1196 grup
oporu dziaajcych pomidzy 1948 r. a 1960 r. Oddziay byy rnej wielkoci. Jak pisze
zajmujcy si antykomunistycznym podziemiem rumuski historyk Dennis Deletant,
liczyy od mniej ni 10 ludzi, poprzez redniej wielkoci (ok. 40 ludzi) po due zgrupo-
wania majce powyej 100 czonkw. Zdecydowana wikszo oddziaw liczya 1520
ludzi. Cakowita liczba aktywnych partyzantw bya nie mniejsza ni 10 000. W wik-
szoci byli to chopi, byo te wielu studentw i inteligentw, jak te pewna liczba ofice-
rw armii.
Jednym z rejonw, gdzie partyzanci byli szczeglnie aktywni, byy Gry Fogara-
skie (Fgra). Od 1949 r. dziaay tam m.in. grupy pk. Gheorghe Arsenescu (Haiducii
Muscelului) oraz braci Petru i Tomy Arnuoiu. Arsenescu zosta aresztowany i skazany
na mier w 1960 r. Oddzia Arnuoiu walczy z siami bezpieczestwa przez 9 lat
w kocowej fazie dziaalnoci liczy 3 mczyzn, kobiet i dziecko. Bracia Arnuoiu
zostali aresztowani 20 maja 1958 r., gdy wyda ich kolega z lat szkolnych kontrolowany
przez Securitate. Constantin Jubleanu zgin w walce. Petru i Toma Arnuoiu, wraz z 14
innymi czonkami oddziau, schwytanymi w cigu 9 lat dziaalnoci, zostali skazani na
mier. Wszystkich zamordowano w wizieniu w Jilavie w nocy z 18 na 19 lipca 1959 r.
(egzekucje byy wykonywane dokadnie co kwadrans, poczynajc od godz. 21.00).
18 lipca 1958 r. wykonano egzekucj na Vasile Motrescu, dowdcy oddziau walcz-
cego na Bukowinie. W 1959 r. 80 ludzi dowodzonych przez Vasile Blnaru zostao os-
dzonych za zbrojne powstanie w rejonie miejscowoci Cmpalung Muscel na poudniu
kraju.
W Grach Fogaraskich dziaa ostatni komendant partyzancki w Rumunii Ion
Gavril-Ogoranu. Jego grupa nosia nazw Carpatin Fgraan i walczya w Karpatach
w latach 19481956. Oddzia Ogoranu by typowym partyzanckim zgrupowaniem. Na
og kilkudziesicioosobowy, mg zmobilizowa w razie potrzeby do 200 ludzi. Opero-
waa w lesistym i grzystym terenie, na obszarze kilku gmin, wspierana przez znaczc
cz miejscowej ludnoci. Sam Ogoranu wpad w rce Securitate dopiero w 1976 r.

401

You might also like