Gwne nurty kultury wiatowej i polskiej XX i XXI w.

Takie to straszne, e a cudowne -

kicz w kulturze

Przygotowa:

Wojciech Cymerman, 51354

Rzeszw 2017
Gdzie trzeba zacz
Zjawisko kiczu samo w sobie jest fenomenem. Ciko je dokadnie zdefiniowa,
okreli ostrymi pojciami, gdy ta dziedzina ludzkiej kultury jest subiektywna w odbiorze. To,
co dla jednych jest kiczem, dla innych moe okaza penoprawn i wartociow sztuk.
Niewtpliwie kicz jest dziedzin sztuki, ktra zewszd nas otacza. Mona powiedzie, e jest
wszdzie, wdziera si w kady aspekt kultury, sztuki, ycia. Najmocniej pojcie kiczu zwizane
jest z tzw. kultur masow, ktra pojawia si w ju okresie industrialnym. W dobie
modernizacji, rozpowszechniania si rodkw masowego przekazu, szybkim tempie ycia i
pojawieniu si swoistej niszy, ktra wytworzya si gdzie pomidzy tzw. kultur wysok a
nisk kicz mg rozwin swoje skrzyda i znale swoj miejsce w kulturze1. Bardzo czsto
spotyka si okrelenie, e co jest kiczowate, kiczowe. Gdy zadamy komu pytanie czym jest
kicz to najczciej pojawia si bdzie stwierdzenie, e jest to rzecz sabej jako, maej
wartoci i wykonane bez polotu przez niedowiadczonego, domorosego twrc, rzemielnika.
Z samej etymologii sowa kicz (z niem. kitsch - tandeta, bubel, lichota) wysnu mona cho
skrawek tego, co w oglnym pojciu uwaane jest za to zjawisko. Najczciej prba
definiowania kiczu nastpuje przez negacj albo celowe przeciwstawienie sowu sztuka.
Podobnie jak w przypadku kiczu ciko jest znale adekwatn definicj sztuki. Taki zabieg
wprowadza w bd odbiorcw, takie definiowanie jest mao czytelne. Co wicej, taki zabieg
stawia cae zjawisko kiczu w negatywnej pozycji, gdy to, co uwaamy za sztuk jest
wartociowe i ma wybitnie artystyczny charakter. W takim zestawieniu terminw kicz zawsze
bdzie negacj sztuki, czyli czym zym, gorszym, nie wartym uwagi. W podobnym
charakterze i kiczu wypowiedzia si Abraham Moles, ktry stwierdzi, e kicz to rak na ciele
sztuki2. Nie jest on jedynym przedstawicielem takiego podejcia to tej czci kultury. Dla wielu
odbiorcw sztuki kicz jest zjawiskiem patologicznym w sztuce.

Jak wczeniej wspomniaem, niezwykle trudno jest zdefiniowa samo pojcie kiczu. Czym ono
jest, jak je scharakteryzowa i gdzie przyporzdkowa? Na te pytania prbowao odpowiedzie
wielu teoretykw kultury, filozofw i socjologw. adna z podanych przez nich definicji kiczu
nie jest na tyle satysfakcjonujca, by moga dziery miano oficjalnej. W niniejszej pracy chc
cho troch dotkn zjawiska kiczu, pozna je i sprbowa umieci w obecnej wiadomoci
kulturowej.

1
E. Mdrala, Kicz mieszka w lodwce, http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4311/q,Kicz.mieszka.w.lodowce,
16.01.17
2
A. Moles, Kicz czyli sztuka szczcia, Pastwowy Instytut Wydawniczy 1978, s.8.

1
O co chodzi?
Zaczn cytatem: Sowo kicz w nowoczesnym sensie pojawio si w Monachium ok. 1860
r. (...) W obrbie kiczu wyrnia si dwa wielkie okresy: pierwszy zwizany jest z rozwojem
spoeczestwa mieszczaskiego oraz nabywaniem przez to pewne siebie spoeczestwo
samowiadomoci. Drugi rozpoczyna si obecnie, jest to neokicz konsumpcyjny, zwizany
z przedmiotem. (...) Kicz przeciwstawia si prostocie: wszelka sztuka ma swj udzia w tym, co
nieuyteczne i co pochania czas3. Tak naprawd zjawisko obecne byo we wszystkich czasach
i w kadym przejawie ludzkiego artyzmu. Jedynym warunkiem jego zaistnienia jest dostp do
wyszej tradycji kulturalnej, ktr mona ju przetwarza jak tylko dusza zapragnie. Jednak
pojawia si tutaj pytanie czy skd owa tradycja si wzia. Czy czasem kiedy nie bya ona
kiczem, ktry przerodzi si w rzeczywisto nazywan obecnie kultur wysok4? To moe
doprowadzi nas do stwierdzenia, e kicz nie jest wspomnianym wyej przeciwiestwem,
negacj sztuki, ale jej integralnym elementem, a nawet wytworem, jak twierdzi Andrzej
Banach5. Mona si z tym zgadza, bd nie. Mona te zapomnie o pogldzie Banacha i kicz
wsadzi do najniszej szuflady, w ktrej znajduj si zupenie niepotrzebne rzeczy, ktre nie
maj adnej wartoci idc za Molesem, dla ktrego kicz naladuje sztuk, upraszcza j
zbiorowiskiem rnych form, powstaje na gdzie na styku rnych kultur6. On te dostrzeg i
wymieni kilka zasad rzdzcych kiczem:

Niedostosowanie w kadym przedmiocie, ktry uwaany jest za kiczowy ma

miejsce przekroczenie logiki.
Kumulacja jest przeciwiestwem prostoty, ascezy.
Synestezja ch oddziaywania na wiele zmysw jednoczenie.
Przecitno stoi pomidzy tym, co nowoczesne, a tym co akceptowane od
dawna.
Komfort prno szuka tam tego, co trudne i nie do koca wygodne7.

3
Tame, s. 13, 26, 27.
4
E. Mdrala, Kicz mieszka w lodwce, dz. cyt.
5
A. Banach, O kiczu, Krakw 1968, s. 16.
6
A. Moles, Kicz czyli sztuka, s.6.
7
Tame, s. 8.

2
Znamy ju zasady, ktre kiczem rzdz i podstawowe podejcia do stwierdzenia co jest nim a
co nie koniecznie moemy wrzuci do tego worka. Warto zatem od teorii przej do praktyki i
zobaczy jak rzeczywicie przejawia si kicz.

Przepis na udany kicz

We symbol, dopraw krztyn zota, kup ru, a na pewno si sprzeda8! Nie raz mona
spotka w taki wanie sposb przyrzdzone dziea moemy spotka na rnego rodzaju
bazarach, festynach, odpustach (Rys. 1). S bardzo atwo przyswajalne dla odbiorcw, nie
prowadz do gbszej refleksji, nie uraaj, wzbudzaj sentyment ze znanym motywem. adnie
wyglda, wieci, przyciga wzrok i pasuje do meblocianki w domu (Rys. 2) i oczka wodnego
w ogrodzie (Rys. 3). Czasem pretenduje do miana sztuki z prawdziwego zdarzenia, ale na tym
si zazwyczaj koczy bo, sw form budzi jedynie umiech z zupenie nieoczekiwanej
inspiracji twrcy przedmiotu.

Rys. 1 Rys. 2 Rys. 3

To kilka przykadw kiczu spotykanego na co dzie, ktre od razu przychodz nam na myl
gdy usyszymy to sowo. Jednak to zjawisko wystpuje w wielu innych dziedzinach ludzkiej
twrczoci. Tam gdzie sztuka tam rwnie jej odmiany i wariacje. Warto zajrze w dziedziny
sztuki, ktre s nam bliskie i czsto z nich korzystamy. Jak si okae tam rwnie zajdziemy
wietne przykady zjawiska kiczu, ktry w niektrych przypadkach przerodzi si w swego
rodzaju legendy.

8
A. Kiedrzyska, Rzecz o kiczu (kicz), https://www.beslow.pl/slow/rzecz-o-kiczu-kicz/, 16.01.16

3
Filmowa tandeta
Niewtpliwie najbardziej kiczowatym reyserem w historii kina by Ed Wood. Ju dwa
lata po jego mierci w 1980r. obwoany zosta najgorszym reyserem filmowym wszech czasw.
Do tej pory nie znalaz si nikt, kto mgby pretendowa do tego tytuu. W swoich niezwykle
niskobudetowych produkcjach zwyk ama wszystkie moliwe reguy. Krci w gwnej
mierze horrory i filmy science fiction. W czasach swojej wietnoci twrczej, ktre przypaday
na lata 50 i 60 XXw., wyreyserowa filmy o tytuach taki jak Orgia umarych, Nekromanta
czy Masakra tasakiem do misa. Samo to moe wiadczy, ot e jego filmy na do sztuki
najwyszych lotw nawet si nie zbliay. Jeli dooymy do tego uywanie najtaszych
efektw specjalnych (do nagrania statkw latajcych w filmie o kosmitach uy zabawek
kupionych w sklepie) dostaniem peny obraz produkcji krla filmowego kiczu. Jego efekty
specjalne byy tak niekiedy groteskowe (zabawkowe statki latajce zamieni na dekle od k w
samochodzie), e w pewnym momencie utworzyo si nawet grono fanw twrczoci Eda
Wooda9.

O tym, e legenda Wooda wci trwa niech wiadcz organizowane przez fanw festiwale
filmw przez niego nakrconych. Co wicej, sam Tim Burton w 1994 nakrci film
opowiadajcy o yciu i dziele Eda Wooda, ktrego zagra Johny Deep. To pokazuje te jedn
z tez, ktra mwi o tym, e kicz dopiero pniej staje si czym wikszym, urasta do miana
sztuki, gdy to dopiero po mierci Wooda jego twrczo zostaa przewartociowana i teraz jest
zupenie inaczej odbierana a sam Wood sta si ikon popkultury XXw10.

Grajcy kicz
Mwic o kiczu nie mona nie wspomnie o szczeglnym zjawisku w polskiej kulturze,
ktre zaczo si u pocztkw lat 90 i trwa do dzisiaj. Mowa tu o rodowisku mionikw
muzyki Disco Polo. T ciekaw zmian spoeczn zaobserwowali socjologowie badajcy
Polsk lat 90. W czasie zmian ustrojowych i prbie dogonienia zachodu przez polskie
spoeczestwo. Kultura popularna chciaa tworzy tak jak tworzyo si na zachodzie przez ludzi
najlepiej wyksztaconych w sowich dziedzinach. Wtedy kiczem mona byo nazwa
nieudolno11. Gdy coraz wicej osb zaczo fascynowa si ambitn muzyk zachodu, coraz
bardziej dostpn w naszym kraju to do tej pory uwielbian muzyk Disco Polo zaczto

9
A. Leszczyski, Koniec kiczu, http://www.wiz.pl/8,71.html, 16.01.17
10
Tame, dz. cyt.
11
Tame, dz. cyt.

4
traktowa z gry. Nie wymagaa od jej twrcw zaawansowanej wiedzy muzycznej, opieraa
si na prostych melodiach granych przez syntezatory. Sfera tekstowa rwnie bya prosta, atwa
i przyjemna dla odbiorcy oscylowaa wok imprezowego stylu ycia oraz wieloznacznoci
sw porednio zwizanych z seksem. Zostaa zepchnita do wiejskich dyskotek i podrzdnych
festiwali. Dzi jest troch inaczej. Pomimo tego, e spoeczestwo poukadao si w wiele grup
spoecznych, wielu jest wyksztaconych o rnych gustach. Paradoksalnie ten gatunek
muzyczny przeywa swj renesans nad Wis. Wystarczy spojrze na ilo sprzedawanych pyt,
czstotliwo koncertw granych przez reprezentantw tej muzyki. Co co kiedy uznawane
byo za tandet, po ktr nie warto siga dzi w jaki sposb powraca do gwnego nurtu i
staje si powszechne.

O czym to wiadczy
Naley zauway, i kicz jest wszdzie w kadej dziedzinie sztuki, dziaalno
kulturowej czowieka. Mona o nim mwi i rozpatrywa go na wielu poziomach i
paszczyznach. Moe by negacj sztuki, czym co jej zaprzecza, brudzi i ponia j i
jednoczenie kicz sam moe by sztuk. Dlatego nie ma jednej okrelonej definicji tego
zjawiska. Dla kadego kicz moe oznacza co innego. Mimo to, da si wycign jakie
oglne zaoenia, ktre ksztatuj to zjawisko. To jak wytwory kiczu s odbierane i okrelane.
To, co na pocztku wydaje si kiczem pniej moe sta si sztuk. Przykadw jest wiele.
Jednak za prekursora pojmowania kiczu jako sztuki uwaa si Andyego Warhola, ktry w
czasach studiw odbija na kartkach kocie apy sta si najlepiej opacanym artyst i kreatorem
trendw. Dziki niemu zaczto zwraca wiksz uwag na artystyczne wartoci kiczu. Kicz
doczeka si uznania i zacz trafia na elitarne wystawy i salony12.

Takie to straszne, e a cudowne. To kiczowate, wic tarzajmy si w kiczu 13. To zdaje si by

maksym tych wszystkich, ktrzy dzisiaj wybieraj si na przerne spotkania mionikw
starych, tandetnych rzeczy. Masowo chodzcych na tzw. kicz party. Kicz sta si czym,
czasem elitarnym, podanym, wystarczy tutaj przytoczy rodowisko hipsterw, dla ktrych
kicz jest nieodcznym towarzyszem.

Z pewnoci mona stwierdzi, e wspczenie kicz jest jedn z form sztuki.

12
Centrum Nauki Kopernik, Kicz, http://www.kopernik.org.pl/bazawiedzy/artykuly/kulturakicz-kicz/, 16.01.17
13
Tame, dz. cyt.