Reinach jako nauczyciel

Wojciech eaniec*
2015-02-16

Niniejszy krtki artyku nie bdzie dotyczy Adolfa Reinacha jako asy-
stenta Husserla i nauczyciela studentw Husserla w Getyndze. Wiadomo
przecie wystarczajco dobrze1, i jako porednik midzy nimi i samym
Mistrzem Reinach odgrywa w Getyndze rol trudn do przecenienia. Ja-
ko porednik i oczywicie rwnie jako myliciel w peni oryginalny, wy-
stpujcy w tym charakterze wobec Husserla i swoich wasnych studen-
tw. Ca ksik, nie jeden skromny artyku, mona by o tym napisa.
Ar tyku niniejszy zajmie si raczej pytaniem, czy Reinach moe by dla
nas nauczycielem dzisiaj, AD 2015, i oczywicie te w latach, ktre przyj-
d.
I wydaje si, e tak. Jest Reinach przecie mistrzem opisu fenome-
nologicznego rzeczy samych2, oraz, jak napisaa Jadwiga Conrad-Mar-
tius, fenomenologiem w sobie i jako takim3. Lubi te by przy tym
*Uniwersytet Gdaski, Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa (zelaniec@aol.com).
1Np. z: Schuhmann, K., Smith, B. (1987). Adolf Reinach: An intellectual biography, w: K.
Mulligan (red.), Act and Sachverhalt. Reinach and the foundations of realist phenomenology,
Dordrecht: Nijho, ss. 3-27.
2W tym charakterze pozna Reinacha autor tych sw na wykadach mgra [sic] Andrzeja Waw-
rzyniaka na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w roku akademickim 1983-1984.
3Zob. Beckmann, B. (2003). Phnomenologie des religisen Erlebnisses. Religionsphilosophische
berlegungen im Anschlu an Adolf Reinach und Edith Stein. Wrzburg: Knigshausen &
Neumann, s. 68.
2

troch apodyktyczny i przedstawia rne swoje myli i wgldy jako nie

wymagajce uzasadnienia, niemal samooczywiste. Odpowiada to potrze-
bom wspczesnych uczcych si, ktrzy lubi wyraziste kontury i zde-
cydowane, nie znoszce sprzeciwu dyrektywy. Ta apodyktyczno to ce-
cha w pewien sposb charakterystyczna dla wszelkiej fenomenologii,
nieodczna od tej tradycji i tej szkoy filozoficznej, chocia trzeba te za-
uway, e u Edyty Stein prawie nie daje si zaobserwowa (bya- ona
moe na co podobnego po sokratejsku za mdra?). Nie po to si prze-
cie zawiesza wszelkie prze- oraz przedsdy, i powraca do rzeczy (w
nich) samych by, wytajc wzrok, uwanie si im przyjrze, aby nastp-
nie mozolnie dowodzi i argumentowa, e owe rzeczy istotnie maj si
tak, jak si owemu niczym nie uprzedzonemu spojrzeniu przedstawiaj.
Kon [sic] iki ist, kady widi, jak mwi nasz niesusznie wymiewany
encyklopedysta i proto-fenomenolog, x. Chmielowski; kady, to jest, kto
by uprzejmy uprzednio si temu zwierzciu uwanie przyjrze.
Ale, jak powiedziaem, ucze wspczesny raczej lubi apodyktycznych
nauczycieli, a poza tym, jak zauwaa Kristjn, filozofia zblia si do praw-
dy najbardziej not in times of intellectual tranquility and conciliation, but
when radical and opposing views collide. Czasem Reinach paradoksalnie
zyskuje na tym, e nie mg nic wiedzie o pniejszym rozwoju w filozo-
fii. Apodyktycznie nieco, na przykad, okrela sd, e obietnica daje po-
cztek wzajemnie skorelowanym roszczeniu i zobowizaniu jako synte-
tyczny a priori; to przed Logicznym Empiryzmem, Mortonem Whiteem
i Quineem, a przy tym nie wyjania wcale, w jakim sensie chciaby, bymy

Seifert, J. (1987). Back to things in themselves: A phenomenological foundation for classical

realism. New York: Routledge and Kegan Paul.
Chmielowski, B. (1745). Nowe Ateny albo akademia wszelkiej scyencyi pena. Lww: Dru-
karnia Pawa Jzefa Golczewskiego, s. 475
Niekiedy bdnie nazywany Kristjnssonem. Kristjnsson nie jest nazwiskiem, lecz patro-
nimikiem znanego filozofa. Islandczycy w wikszoci nazwisk nie maj.
Kristjn, K. (2013). Virtues and vices in positive psychology: A philosophical critique. Cambrid-
ge, New York: Cambridge University Press, s. 4.
Reinach, A. (2009). Aprioryczne podstawy prawa cywilnego. Krakw: Aureus (t. T. Be-
krycht).
 3

rozumieli jego syntetyczne a priori. A jednak, pomimo to, a moe wa-

nie dlatego jest w tej swojej opinionatedness inspirujcy1. Nawet jeli
ci, ktrzy dali si Reinachowi zainspirowa musieli (jak piszcy te sowa
wie z wasnego dowiadczenia) przey nastpnie niejedn frustracj w
zwizku z oglnie dzi panujcym sceptycyzmem w kwestii istnienia s-
dw syntetycznych a priori.
Najwaniejszym by moe polem, na ktrym Reinach moe wystpi
wobec nas wspczesnych w roli nauczyciela, jest jego filozofia spoecz-
na11,12, wczajc w to filozofi prawa13. W filozofii anglojzycznej panuje
powszechne przewiadczenie, e ontologi spoeczn wynalaz John R.
Searle ze swoj teori aktw mowy (speech acts), w poowie lat szedzie-

Moe w Getyndze czasw Reinacha nie byo takiej potrzeby, bo wszyscy wiedzieli, e cho-
dzi o sens syntetycznego a priori wyuszczony przez Husserla w III Badaniu Logicznym,
poczwszy od paragrafu 11. Zob. Zelaniec, W. (1992) Fathers, kings, and promises: Husserl
and Reinach on the a priori. Husserl Studies, t. 9, ss. 147-177, eaniec, W. (2011). Reinachs
synthetic a priori. An attempt at a refutation, w: F. De Vecchi (ed.), Eidetica del diritto e on-
tologia sociale. Il realismo di Adolf Reinach/Eidetics of law and social ontology. Adolf Reinach,
the realist, Milano: Mimesis, ss. 59-82.
1Zob. np. Bogusawski, A. (1983) An Analysis of Promise. Journal of Pragmatics, t. 7, ss. 607-
627, Stella, G. (1986) La priori della promessa in Adolf Reinach. Rivista internazionale di
filosofia del diritto, t. 63, ss. 392-408, Laws of essence or constitutive rules? Reinach vs. Se-
arle on the ontology of social entities, w: F. De Vecchi (red.), Eidetica del diritto e ontologia
sociale. Il realismo di Adolf Reinach/Eidetics of law and social ontology. Adolf Reinach, the
realist, Milano-Udine: Mimesis, ss. 83-108.
11Lorini, G., eaniec, W. (w druku). Czesaw Znamierowski: From social ontology to legal
realism, w: E. Pattaro, C. Roversi (red.), A treatise of legal philosophy and general jurispru-
dence. t. 12: Legal philosophy in the twentieth century: The civil law world, Berlin: Springer,
Lorini, G., eaniec, W. (w druku). Czesaw Znamierowskis social ontology and its pheno-
menological roots, w: A. Salice, H. B. Schmid (red.), Social reality: The phenomenological
approach, Dordrecht: Springer.
12Dzieje si tak dlatego, e, jak pisze Alessandro Salice, [n]owadays social ontology indispu-
tably represents a leading issue within the philosophical landscape, Salice, A. (2013). Social
ontology as embedded in the tradition of phenomenological realism, w: M. Schmitz, B. S.
Kobow, H. B. Schmid (red.), The background of social reality: Selected contributions from the
inaugural meeting of ENSO Series, Dordrecht: Springer, ss. 217-228, s. 217.
13(red.) De Vecchi, F. (2012). Eidetica del diritto e ontologia sociale. Il realismo di Adolf Re-
inach/Eidetics of law and social ontology. Adolf Reinach, the realist. Milano-Udine: Mimesis.
 4

sitych XX wieku. Jest to przewiadczenie bdne, bo np. ju na czter-

dzieci lat przed wielkim Amerykaninem Polak Czesaw Znamierowski
sformuowa koncepcj tej dyscypliny filozoficznej1. Znamierowski nie
by fenomenologiem, ale powoywa si na Reinacha, a zwaszcza jego
koncepcj aktw spoecznych1 (soziale Akte1) wprawdzie krytycznie, ale
z wielkim (jak na Znamierowskiego, ktry nader niechtnie przyznawa
si do posiadania poprzednikw, zwaszcza jeli byli to Niemcy) uzna-
niem.
Przypadek Znamierowskiego jest bardzo instruktywny dla naszego
problemu wspczesnego i przyszego nauczycielstwa Reinacha. Pozna-
ski filozof nie chcia by fenomenologiem1, ani w ogle przedstawicielem
czy czonkiem adnej szkoy, tradycji czy kapliczki. Przy tym, czerpa
swobodnie z Reinacha, krytykujc zarazem jego pogldy i modyfikujc
je. Gwny jego zarzut wobec Reinacha polega na tym, e ten zanadto
si zbliy, zdaniem Znamierowskiego, do utosamienia aktw spoecz-
nych (dziaania spoecznego) z komunikacj jzykow, aktami mowy w
sensie Searlea czy dziaaniem komunikatywnym w sensie Habermasa1.

1Lorini, G., eaniec, W. (2013). And yet there was some: Czesaw Znamierowskis social
ontology, w: E. Fadda, R. Giovagnoli, A. Givigliano, C. Stancati (red.), The nature of so-
cial reality, Cambridge Scholars Publishing: Newcastle, ss. 182-197. Chodzi o: Znamierow-
ski, C. (1921) O przedmiocie i fakcie spoecznym. Przegld Filozoficzny, t. 24, ss. 1-34, i
dziea nastpne. Prace fenomenologw czystej wody, jak Stein Individuum und Geme-
inschaft (1921), Eine Untersuchung ber den Staat (1925), Gerdy Walther Zur Ontolo-
gie der sozialen Gemeinschaften, czy von Hildebranda Metaphysik der Gemeinschaft s
minimalnie pniejsze.
1Crosby, John F. (1983) Reinachs discovery of social acts Aletheia. An international journal
of philosophy, t. 3, ss. 143-194.
1Reinach, A. (1913) Die apriorischen Grundlagen des brgerlichen Rechtes. Jahrbuch fr Phi-
losophie und phnomenologische Forschung, t. 1, ss. 685-847, Reinach, A. (1989). Die apriori-
schen Grundlagen des brgerlichen Rechtes, w: B. Smith, Karl Schuhmann (red.), Smtliche
Werke, textkritische Ausgabe in 2 Bnden, Mnchen: Philosophia-Verlag, ss. 141-278.
1Wymowne, e nie figuruje w Lestera Embreeego Encyclopedia of phenomenology w prze-
ciwiestwie do autora tych sw, chocia znacznie bardziej by na to, ni ten ostatni, zasu-
giwa.
1Por. Znamierowski, C. (1921) O przedmiocie i fakcie spoecznym. Przegld Filozoficzny, t.
24, ss. 1-34, s. 22n.
 5

Tymczasem, zauwaa Znamierowski, taka na przykad kradzie gdzie

przecie najistotniejsze jest, by przynajmniej do czasu nikt si o niczym
nie dowiedzia jest aktem ze wszech miar spoecznym1 Podobnie te
zreszt i w pewnym sensie przeciwiestwo kradziey, dyskretna pomoc
w stylu kapitana Nemo z Tajemniczej Wyspy Vernea2. Znamierowski ma
o tyle racj, e w tradycji fenomenologicznej, tak bardzo przecie zafa-
scynowanej intencjonalnoci, istotnie nieatwo znajdzie miejsce zainte-
resowanie dla tego rodzaju aktw, jak powysze; ju raczej pjdzie ona w
kierunku przeciwnym, od komunikacji za porednictwem znaku do ko-
munikacji bezporedniej, od umysu do umysu, jak u Stein21. A nie jest to
wszystko jaowa logomachia; akty tego rodzaju s prawdziwie spoeczne,
i byoby dziwne nie uwzgldni ich, obmylajc cis definicj aktw
spoecznych.
A jednak, gwoli cisoci i sprawiedliwoci trzeba odnotowa, e Zna-
mierowski rozumie Reinacha opacznie; ten ostatni nie uwaa wcale, eby
wszystkie akty spoeczne musia by skierowane na inne osoby (fremd-
personal), co Znamierowski niesusznie mu przypisuje22; zna on i takie
akty spoeczne, jak zrzeczenie si (rezygnacja z) roszczenia (Verzicht),
ktre jego zdaniem nie s wcale fremdpersonal23. Istotnie, o ile mo-
na obieca co komu w tym wanie sensie obietnica jest fremdper-
sonal o tyle nie mona zrezygnowa z jakiego roszczenia komu,
tylko si po prostu rezygnuje, bez dopenienia dalszego wyraonego w ce-
lowniku. Ale moe Reinach takie nieporozumienie poniekd sam prowo-
kuje. W paragrafie 3 I-ego rozdziau swoich Apriorycznych podstaw pra-

1Znamierowski, C. (1921) O przedmiocie i fakcie spoecznym. Przegld Filozoficzny, t. 24, ss.

1-34, s. 23.
2Albo w stylu audycji telewizyjnej Macieja Zimiskiego dla modziey pn. Niewidzialna r-
ka emitowanej w telewizyjnym magazynie dla modziey Ekran z bratkiem w latach 60 i
70 XX wieku przez Program I Telewizji Polskiej.
21Stein, E. (1917). Zum Problem der Einfhlung. Halle: Buchdruckerei des Waisenhauses.
22Znamierowski, C. (1921) O przedmiocie i fakcie spoecznym. Przegld Filozoficzny, t. 24, ss.
1-34, s. 22.
23Reinach, A. (2009). Aprioryczne podstawy prawa cywilnego. Krakw: Aureus, (t. T. Be-
krycht), s. 80.
 6

wa cywilnego bowiem charakteryzuje akty spoeczne przecie jakby przez

cig rnic (dierentiae): spontaniczno, zakomunikowanie (Verlautba-
rung), odniesienie do innej osoby, wymaganie przyjcia do wiadomoci
(Vernehmungsbedrftigkeit)2. Ale, jak si prdko okazuje, ta metodolo-
gia jest pozorna: zakomunikowanie (Verlautbarung) i odniesienie do ko-
go innego (Fremdpersonalitt), okazuj si dierentiae specificae zupenie
osobnych gatunkw, a rodzaj akt spoeczny okazuje si definiowalny za
pomoc tylko spontanicznoci i wymogu przyjcia do wiadomoci (Ver-
nehmungsbedrftigkeit), przy czym to ostatnie zakada oczywicie, e na
akt zoyo si zakomunikowanie (Verlautbarung). Akt natomiast zdecy-
dowania si (podjcia decyzji), chocia spontaniczny, nie wymaga zako-
munikowania, dlatego nie jest istotnie2 spoeczny2. Akt wybaczenia na-
tomiast jest wprawdzie nakierowany na inn osob (jako i my odpusz-
czamy naszym winowajcom), ale nie wymaga przyjcia do wiadomo-
ci przez winowajc czy kogokolwiek innego, dlatego te nie jest istotnie
spoeczny2. Akt rezygnacji z roszczenia natomiast na odwrt, jak ju
widzielimy: wymaga przyjcia do wiadomoci (po to, aby byo skutecz-
ne2), ale nie jest fremdpersonal.
Tego wszystkiego Znamierowski nie zrozumia z nalen precyzj. Nie
okaza si w tym punkcie dobrym uczniem nauczyciela Reinacha? By

2Reinach, A. (2009). Aprioryczne podstawy prawa cywilnego. Krakw: Aureus, (t. T. Be-
krycht), ss. 60-62.
2Per accidens moe oczywicie by spoeczny, np. wtedy, gdy zostanie faktycznie komu za-
komunikowany.
2Reinach, A. (2009). Aprioryczne podstawy prawa cywilnego. Krakw: Aureus (t. T. Be-
krycht), s. 61.
2Reinach, A. (2009). Aprioryczne podstawy prawa cywilnego. Krakw: Aureus (t. T. Be-
krycht), s. 62.
2Reinach, A. (2009). Aprioryczne podstawy prawa cywilnego. Krakw: Aureus (t. T. Be-
krycht), s. 80. Reinach nie wnika tu ju w kwesti, czy prawna skuteczno nie jest tu ju
pewnym naddatkiem w stosunku do czystej ontologii aktu rezygnacji. Inaczej mwic: akt
zrzeczenia si roszczenia musi zosta przyjty do wiadomoci (przez tego, wobec kogo to
roszczenie zachodzio) po to, by by prawnie skuteczny, czy ju przede wszystkim po to, by
zaistnie w ogle? Ale moe akty prawne nieskuteczne nie s w ogle niczym, nie dochodz
do skutku? Ba! Jako akty prawne zapewne, ale czy ju jako akty spoeczne? Itd.
 7

moe; ale czy mona mie mu to za ze? I czy mona przyj bezkrytycz-
nie do wierzenia wszystkie bezdyskusyjne Verlautbarungen Reinacha?
Akt darowania dugu jest przecie troch podobny do aktu wybaczenia
winy (to samo sowo na wina i dug w jzyku niemieckim: Schuld),
a troch do rezygnacji z roszczenia; byeby wic, czy nie byby, ak-
tem spoecznym wedug Reinacha? Ale w abstrakcji od tego rodzaju
przykadw: moliwe, e Znamierowski referujc pogldy Reinacha po-
myli jego odniesienie do kogo innego (Fremdpersonalitt) aktw spo-
ecznych z jego wymaganiem przyjcia do wiadomoci (Vernehmungs-
bedrftigkeit), bo Reinach to drugie, ale nie to pierwsze, uwaa za isto-
tow cech aktw spoecznych; ale to tylko wzmacnia krytyk Znamie-
rowskiego. Akty tak bezspornie spoeczne, jak kradzie czy anonimowa
pomoc bd wszak moe nawet fremdpersonal, ale z pewnoci nie ver-
nehmungsbedrftig
W powyszym chodzio tylko o podanie przykadu, nie o rozstrzyg-
nicie problemu filozoficznego czy tym bardziej o budowanie teorii; przy-
kadu na to, e od Reinacha mona si czego nauczy, nawet a mo-
e przede wszystkim w polemice z nim. Polemika ta bowiem wymaga
najwikszego napicia wszystkich filozoficznych si (nie mona tego po-
wiedzie o polemice z wikszoci najbardziej nawet wzitych filozofw
wspczesnych). Pozostaje mie nadziej, e przykad wypad przekonu-
jco.