1

INKWIZYCJA HISZPASKA
Podaje za Historya powszechna przez F.J. Holzwartha, przekad polski, tom V,
Wieki rednie, cz trzecia, wieki XIV i XV i czasy przejcia od Wiekw rednich do
dziejw nowoytnych, Warszawa , z drukarni Franciszka Czerwiskiego, ulica Zielna Nr 9
rg Siennej, 1883 rok.

Inkwizycja hiszpaska bya instytucja pastwow, odmienn od inkwizycji

kocielnej. Ta ostatnia siga pocztkw Kocioa chrzecijaskiego. Pismo wite poczytuje
herezj za jeden z najwikszych wystpkw, a Ojcowie Kocioa nazywali heretykw
trucicielami dusz, gwacicielami Kocioa. Sad w sprawach herezji, naduywania
sakramentw, praktyk zabobonnych itd. sprawowali przeoeni kocielni obowizani czuwa
nad czystoci powierzonego sobie skadu nauki, bdzcych poucza, a uporczywych w
bdzie kara i wycza z jednoci wiernych. Cesarze rzymscy zostajc chrzecijanami i
wychodzc z zasady, e herezja jest take zbrodni przeciwko spoeczestwu ludzkiemu i e
jest ciszym od innych przewinie wyznaczali na heretykw surowe kary, wyjcie z pod
prawa, wygnanie, konfiskat majtku, kar mierci. T ostatni po raz pierwszy wymierzy
cesarz Maksym w 385 roku na Pryscyllianie i kilku jego stronnikach, ktrzy dopucili si
cikich przewinie moralnych (Pryscyllian, yjcy w IV wieku, szerzy w Hiszpanii
potworn herezj manichejsk). Podejrzanych o herezj uwaano za podlegych infamii.,
dopki by si przed Kocioem z tego podejrzenia nie oczycili. Prawa te przeciwko
heretykom przeszy do innych ludw, ktre przyjy kodeks rzymski. Nie domagali si
wprawdzie Ojcowie Kocioa przelewu krwi heretykw i nigdy Koci nie naucza, e kara
mierci na odstpujcych od nauki kocielnej jest konieczn i zawsze nieodzown, broni
tylko zasady, e jest przypuszczaln i e nie jest przeciwn sprawiedliwoci i duchowi
chrystianizmu. Sd kocielny bra pod uwag rnice okolicznoci i osb, wiksze lub
mniejsze niebezpieczestwo zarazy, a wadza pastwowa baczya jeszcze na to o ile herezja
przedstawiaa niebezpieczestwo dla porzdku spoecznego. Przytem surowo kar
wymierzanych na heretykw objania si surowoci prawodawstwa karnego dawniejszych
czasw. Gdy w trzynastym wieku heretycy rnych nazw gwatown napa na Koci
wymierzali, na synodzie tuluzaskim 1229 roku zobowizano biskupw, aby kady z nich
wyznaczy po jednym ksidzu i dwch lub trzech laikw do wyszukiwania heretykw i do
donoszenia o nich do wadzy kocielnej. Poniewa za sdy biskupie nie mogy podoa
zadaniu, a inkwizytorowie diecezjalnie dawali si przekupywa heretykom, przeto papie
Grzegorz IX w 1232 roku poruczy dominikanom dochodzenie i sdzenie krzewicieli i
stronnikw herezji; dominikanom czstokro dodawano do pomocy franciszkanw.
Szczegowe przepisy okrelay procedur sdow i zapobiegay naduyciom ze strony
sdzcych. Na inkwizytorw powoywano ludzi o znanej prawoci a wszelkie przewinienia
w urzdzie surowo karano. Sd inkwizycyjny oznacza stopie winy i kary, a ciej winnych
i opornych wydawa ramieniowy wieckiemu. Wiek XIII przedstawia najliczniejsze i
najostrzejsze przepisy przeciwko heretykom, czemu dziwi si nie mona, bo grozio
wwczas Kocioowi wielkie niebezpieczestwo ze strony herezji. Owe sekty gnostyckie
katarw i albigensw, powiada Dllinger (Kirche und Kirchen,51), ktre wywoay w
wiekach rednich surowe przeciwko heretykom prawa i krwawymi bojami musiay by
zwalczane, byy socjalistami i komunistami owego czasu. Napastoway one maestwo,

1
 2

rodzin, wasno. Gdyby zwyciyy, nastpstwem ich zwycistwa byby zupeny przewrt
spoeczny i upadek. Z poudniowej Francji trybunay inkwizycyjne przeszy do Francji
rodkowej i pnocnej, do Hiszpanii i innych krajw.
Pastwowa inkwizycja hiszpaska powstaa z walki szczepu gotyckiego z krwi i
deniami semickimi (C.F. Hermann Die historischeWeltstellung der Juden, 1881r)
Dziwny stan rzeczy wytworzy si na pwyspie iberyjskim po wdrwkach narodw. Kiedy
Wizygoci wtargnli do kraju we wsiach i grach znaleli pierwotnych mieszkacw, a w
nadmorskich i nadrzecznych miastach liczne kolonie aciskie, ktre nadaway krajowi cech
rzymsk. Nadcign zupenie rny, gotycko germaski pierwiastek. Pord cierpie
wielkich i walk krwawych ze zczenia tych ywiow odmiennych tworzya si narodowo
hiszpaska. Tu wic znajdowao si doskonae pole dla ydw, od dawna osiadych w
Hiszpanii, do wywierania swego wpywu i dobijania si o panowanie. W ich rkach
znajdowa si cay handel pwyspu, iberyjska bowiem ludno i romaska zajmowaa si
upraw roli. Gotowie za znali tylko rzemioso wojenne. ydzi wycigali przy tym znaczne
zyski z handlu niewolnikami. Wiadomo zreszt, e w Wiekach rednich to oni wanie
zajmowali si t niecn sprzeda; w Hiszpanii wywizay si std starcia miedzy ydami a
duchowiestwem chrzecijaskim, ktre w kocu uzyskao opiekucze oprawa dla oddanych
samowoli ydowskiej niewolnikw chrzecijaskich. Prawa wydawane przez krlw
wizygockich Rekkereda, Syzebuta, Sysenanda broniy chrzecijan od gwatw i oszukastwa
ydw. Ci wszake mieli do wpyww i potgi, aby obchodzi krpujce ich przepisy.
Poniewa coraz bardziej kraj uciskali, krl Syzebut (612 621) nakaza im albo si ochrzci
albo kraj opuci. ydzi wtedy tysicami przyjmowali chrzest pozorny, aby tym swobodniej
opanowa ycie spoeczne; w duszy wszake zostali najgorliwszymi wyznawcami Talmudu,
a judaizowanie kraju tak skutecznie prowadzili, e z czasem mogli mask chrzecijastwa
zrzuci. Pozornie ochrzczeni ydzi byli plaga Hiszpanii. Koci wcale nie pochwala tego
chrztu pastwowego i przymusowego\, protestowa na synodach i zgani postpowania krla.
Przewidujc, e krlowie wizygoccy skuteczniej broni bd w niedalekiej przyszoci lud
swj chrzecijaski od przewagi semickiej, ydzi ju za panowania krla Egiza wzywali do
Hiszpanii Arabw z Afryki Pnocnej. Rzeczywicie pod panowaniem muzumaskim wzili
zaraz gr i przyzna trzeba, e wwczas oddali usugi cywilizacji i nauce, poniewa nie byli
tylko materialnymi porednikami miedzy Arabami i Hiszpanami, ale take wymieniali pody
ducha miedzy Wschodem i Zachodem, dokonali bowiem przekady pewnych czci dzie
Arystotelesa i najwaniejszych filozofw mahometaskich. Zbyt drogo wszake zapacia
Hiszpania z owe usugi. Nie tylko bowiem okazao si wiele umylnych i nieumylnych
faszw przy tym porednictwie, ale ydzi skupili w swych rkach duchowe i materialne
rodki, zostawiajc Hiszpanom i mahometanom rzemioso wojenne, co oczywicie
musiaoby doprowadzi z czasem ludno hiszpask do zupenego zydowienia. Wasno
ziemska przechodzia w rce ydw przez lichw i kupno od zaduonej szlachty, przez
ydw byy obsadzane wszystkie urzdy do spraw podatkowych i w ogle pieninych. Caa
prawie Aragonia dostaa si w ich rce, w miastach tworzyli oni wikszo zamonych
mieszkacw. Tylko dobra kocielne byy w czci bezpieczne od ich chciwoci, ale i to
niezupenie, bo nawet na stolicach biskupich zasiadali skryci ydzi, ktrzy przy prawie
kanonicznym studiowali Talmud, przy brewiarzu odmawiali modlitwy ydowskie. Przy tym
podarunkami, skadanymi krlom, panom wieckim i duchownym, a nawet klasztorom i
kocioom, zjednywali sobie askawcw i obrocw i zyskali wane przywileje jeszcze
bardziej umacniajce ich potg, (np. jeeli znaleziono u yda rzeczy skradzione, nie by on
obowizany wymienia osoby od ktrej je otrzyma; przysiga yda wystarczaa jako dowd

2
 3

sdowy w procesach ydw z chrzecijanami. W sdzie zeznania chrzecijanina przeciwko

ydowi nie miao wagi, jeeli chrzecijanin nie przedstawi wiadka yda. Szlachcica i yda
nie wolno byo aresztowa za dugi.) Nie byo tu wic mowy o przeladowaniu religijnym
ydw, przeciwnie wobec ogromnych prerogatyw, z jakich korzystali potomkowie Izraela,
chrzecijanie raczej mieli powd do skargi zaale. Lud zacz nienawidzi ydw jako
tyranw i pijawki, korzysta z kadego powodu lub pozoru, aby wywrze krwaw zemst nad
winnymi i niewinnymi, nie znajdujc wrd swoich ksit prawnej opieki. Na wszystkich
prawie sejmach w wiekach XIII i XIV podnoszono cikie skargi przeciw uciskowi
pieninemu i naduyciom jakich si dopuszczali ydzi stojcy u wadzy, ktrzy tak
wyzyskiwali swoje stanowisko, e mieszczanie i chopi uboeli i stawali si ich poddanymi
(serfo). Krlowie starali si uspakaja lud, czciej jednak uciekali si do gwatownego
rodka ogaszajc, e trzecia lub czwarta cz dugw jest umorzona, skadali z urzdu
swoich podskarbich, faszujcych pienidze i dzierawcw fiskalnych wysysajcych lud,
konfiskowali zupione ich bogactwa. Wydawano prawa usuwajce ydw od wszelkiego
udziau w skarbowoci i pobieraniu podatkw, wznawiano dawne ustawy gotyckie przeciwko
ydom. Gdy to nie pomagao, postanowiono znw chrzest ydw, rzadko wszake
zmuszano ich do przyjmowania chrztu, tylko przyrzekano ochrzczonym wiksze korzyci.
Skutkiem tego liczni wychrzci pozajmowali najwysze stanowiska na urzdach
pastwowych, a nawet kocielnych. Gownie pomagay im tu pienidze. Nowo ochrzczeni
nie tylko w obyczajach i sposobie ycia, ale i w przekonaniach i praktykach religijnych
pozostali ydami. Nazywano ich maranami (tj. nieczyci, czyli jak inni t nazw objaniaj
od maratha Pan przyszed przychodzi, nazw tez tumacz od nieczysta tj. winia).
Ci nie tylko popierali materialn potg ydw, ale z wikszym skutkiem ni ydzi jawni
mogli pracowa nad usuwaniem chrzecijastwa. Nawet lud porosty zacz przybiera
ydowskie obyczaje, zwyczaje i sposb mylenia patrzc na najwyszych urzdnikw
ydw,. widzc ich si i bdc zmuszonym im ulega. Nie brakowao ju nawet
upoledzenia nauk i ceremonii chrzecijaskich w sowie, pimie i praktyce, bogaci ydzi
zniewalali chrzecijan ze swego otoczenia do zachowania talmudycznych obrzdw i
przepisw. W Hiszpanii chodzio ju w rzeczywistoci o zatracenie lub ocalenia religii
chrzecijaskiej i narodowoci hiszpaskiej. Aby wic wszystko nie ulego zgnilinie, trzeba
byo usun trucizn z organizmu spoecznego i dlatego Ferdynand i Izabella postanowili
wznowi w Kastylii wysz tam z uycia inkwizycj, przeksztaciwszy j odpowiednio do
wczesnych potrzeb pastwowych. Projekt, przedstawiony papieowi Sykstusowi IV do
zatwierdzenia, nosi ju na sobie w charakter polityczny, mianowicie domagano si w nim,
aby nominacja inkwizytorw naleaa do krla. Sykstus IV zatwierdzi ow inkwizycje, ale
wkrtce ali si, e podstpem wyudzono na nim bull zatwierdzajc i e w innym wietle
przedstawiono mu dekret krlewski. (historyk Renke, protestant, w Frsten und Vlken
Sdeuropas , nazywa inkwizycje hiszpask sdem krlewskim, opatrzonym broni
duchown, a ostatecznie umacniajcym przewag korony. Monarchia uzyskaa w inkwizycji
potne narzdzie, ktremu aden pan wiecki czy duchowny oprze si nie mg.
Opanowawszy wielkie mistrzostwa trzech zakonw rycerskich i nominowania na
dostojestwa kocielne korona zagarna w swoje rce sd inkwizycyjny, a spoytkowawszy
go do obrony narodowoci przeciwko rozkadajcym pierwiastkom ydowskim i
mahometaskim uya nastpnie inkwizycji do swoich celw tj. do podania szlachty i
duchowiestwa pod arbitralna wadz krlewsk. Naturalna tez byo rzecz, e oba te stany
jak najmocniej znienawidziy pniej inkwizycj, i e std czonkowie sdw inkwizycyjnych
pocigani byli do odpowiedzialnoci przed trybunay inkwizycyjne. Papiee te widzc, e

3
 4

inkwizycja posuguje wicej celom politycznym ni utrzymaniu czystoci wiary kocielnej,

usiowali ograniczy i agodzi jej dziaanie). Pierwszy trybuna inkwizycyjny ustanowiony
(1481) w Sewilli, ogosi punkta, po ktrych pozna mona byo ukrytych judaistw.
Pierwszy Wielki Inkwizytor, przeor klasztoru dominikaskiego w Segowii, Tomasz
Torquemada, mianowany w 1483 r (z innych rde maran) zorganizowa cztery trybunau
inkwizycyjne w Sewilli, Kordobie, Jean i w Villa-Real (pniej przeniesiony do Toledo) i
napisa dla nich obszerne statuty. Krl Ferdynand doda Wielkiemu Inkwizytorowi rade
inkwizycyjna zoon z teologw i prawnikw, prezesem owej rady by Wielki Inkwizytor.
Za rad Torquemady Ferdynand i Izabella wydali 30 marca 1492 roku edykt nakazujcy
wszystkim ydom, ktrzy by nie zostali chrzecijanami, opuci Hiszpani w przecigu 4
miesicy, gdy, jak powiedziano w edykcie, ydzi wbrew wszystkim nakazom prawnym nie
przestaj kusi si na przeciganie chrzecijan na wiar swoj; majtek swj mogli oni
zabra z sob w towarach lub wekslach, ale nie w zocie i srebrze. By to straszliwy rodek
przeciwko gronemu niebezpieczestwu.( aby ukrci marannw , to zdemoralizowane i
demoralizujce ydostwo pisze Hemann w Die historische Weltstellung der Juden
postanowiono wypdzi z Hiszpanii ydw. By wszystko nie ulego zgnilinie musiano uciec
si do rodkw gwatownych. Niemoebnym za byo usunicie niebezpieczestwa, dopki
przechrzty zyskiwali przyrost z prawdziwych ydw. Tak odemcia si na ydach, ktrzy
niegdy sprowadzili na kraj mahometan, dawna ich zdrada. W dniu , w ktrym ostatnie
pastwo Maurw na pwyspie iberyjskim pado w gruzach, zapado postanowienie o
wypdzeniu ydw. Wydaleniem ydw zakoczyo si przesilenie trwajce przez dugie
wieki. Nard hiszpaski zamkn si w sobie jako jedno, rozwin si waciwy charakter
narodowy Hiszpanw, Hiszpania zaja jedno z pierwszych stanowisk w Europie. ydzi stali
si wielkiej wagi fermentem w procesie tworzenia si narodowoci hiszpaskiej, ale te
nigdzie zamiary przez nich knowane nie doszy jak tam do tak tragicznego koca. W
postpowaniu rzdu hiszpaskiego z ydami widziano do tej pory gwatowny fanatyzm
religijny i przedstawiano ydw jako prawdziwych mczennikw za wiar. Gbsze jednak
wejrzenie w dzieje stwierdza i na losie ludu ydowskiego te prawd, e wszelki wystpek
pociga za sob kar na ziemi, e przez lito dla cierpie ydw nie naley zapomina tego,
co wycierpieli od nich chrzecijanie). Trzydzieci tysicy rodzin ydowskich przedoyo
wygnanie nad wyrzeczenie si religii przodkw i wyemigrowao do Anglii, Francji, Afryki,
Neapolu.
Po zdobyciu Granady pozostawiono zwycionym Maurom ich prawa i swobod
religijn; agodnymi rodkami usiowano zyskiwa wyznawcw islamu dla wiary
chrzecijaskiej i w tym celu zostao zaoone w Granadzie biskupstwo; pierwszy biskup
tamtejszy Hernando de Talavera nauczaniem i anielsk dobroci swoj wielu Maurw zdoa
nawrci. Rzd, popierajc sprawy nawracania, wyda w 1499 roku, e mahometanom nie
wolno wydziedzicza synw przechodzcych na chrystianizm, e nawrcone z islamu
dziewice maj otrzymywa posag z majtkw pastwowych. Powoano w 1494 roku
Ximenesa do Granady aby wzi udzia w nawracaniu muzumanw. Ten gorco zabra si
do pracy; przy swojej znajomoci jzykw i literatur wschodnich, przy bystroci umysowej
pozyska wielu znakomitszych Maurw i wkrtce przyjo chrzest blisko 4ooo Maurw. Lecz
obudzi si fanatyzm tumw, zagorzali usiowali przeszkadza nawrceniom, rozniecali
nienawi do religii chrzecijaskiej. Z drugiej za strony w nawracaniu przekraczano nieraz
granice umiarkowania i roztropnoci chrzecijaskiej, a nawet uciekano si do rodkw
wrcz niechrzecijaskich, do grb lub do obietnic korzyci doczesnych. Skutkiem tego
wybucho w Granadzie powstanie w 1499 roku, rozjtrzony tum z trudnoci da si skoni

4
 5

do zoenia ora. Rzd hiszpaski pozostawi teraz rokoszanom jedno z dwojga do wyboru
albo poniesie kary za udzia w powstaniu, albo przyjmie chrzecijastwo. 50 tysicy
Maurw przyjo chrzest, inni wynieli si do Berberii. Wypadki zasze w Granadzie
wywoay takie rozjtrzenie w dzikich okolicach Alpuxarras, e ich wojowniczy mieszkacy
podnieli sztandar rokoszu, opanowali wwozy i warownie okoliczne i rozpoczli otwart
wojne z chrzecijanami. Walki trway przez w latach 1500 1502. Hiszpanie ponosili
pocztkowo wielkie straty. Krl Ferdynand musia sam wyrusza w pole i zdobywa
warowni Lanjaron. Powstanie, stumione w jednej okolicy, wybuchao w innej. W kocu
poddali si Maurowie, wycieczeni rozpaczliw walk, wiksza ich cz przesza na
chrzecijastwo, reszta wyemigrowaa do Afryki. W dawnym krlestwie Granady pozostali
tylko Moryskowie czyli nawrceni Maurowie, ktrym zabroniono wszelkich stosunkw z
Maurami w pozostaej Hiszpanii, wyznajcymi dawn sw religi. Lecz w lutym 1502
wysza pragmatica czyli dekret krlewski, nakazujcy Maurom, zamieszkaym w Kastylii ii
w Leonie albo si nawrci albo opuci Hiszpani. Do tego kroku mia skoni monarchw
hiszpaskich Deza, drugi Wielki Inkwizytor. Trzecim Wielkim Inkwizytorem by Ximenes.
Pospolicie, przez racjonalistw i protestantw, inkwizycja przedstawiana jest jako istny
Moloch, ktry pochon niezliczone ofiary za to tylko, e nie chciay one hodowa
kracowym deniom katolickim. Nawet prawdomwny w innych rzeczach Prescott,
historiograf Ferdynanda i Izabelli, powiada, e oskarenie innych zalecane byo tu z ambony
wiernym jako powinno, e oskareni znikali w sposb tajemniczy, e przez dugi czas
trzymani byli w wiezieniu w niewiadomoci tego co im si zarzucano, e uwizionych
poddawano straszliwym torturom, e postpowano z winiami ohydnie , e caa procedura
sdowa bya niegodziwa, e uciekano si do chytrych podstpw aby bezpowrotnie usidli
ofiary itd. Materiau do powyszych i mnstwa innych zarzutw przeciwko inkwizycji
dostarczyo dzieo Llorente Histoire critique de l` inquisition d`Espagne wydawane w
latach 1817 1818 tomw 4. Llorente, urodzony w 1756 roku, sekretarz inkwizycji od 1789
roku, mg by wierny jej obraz poda, lecz by to zy ksidz, czowiek niegodziwy, dusza
przedajna, narzdzie ministra hiszpaskiego Godoy`a, pomaga on mu do wydarcia Baskom
ich swobd narodowych, po upadku Godoy`a wysugiwa si Francuzom wykonywa prawo
o kasacji klasztorw, w kocu oskarony zosta o przywaszczenie sobie jedenastu milionw
realw. Skazany na wygnanie jako zdrajca, napisa w Paryu wyej wymieniona historie
inkwizycji, pen umylnych i nieumylnych bdw i faszw. Surowo inkwizycji bya
nastpstwem nadzwyczajnych okolicznoci, z jednaj strony niebezpieczestw, jakie
zagraay spoeczestwu chrzecijaskiemu od wrogich mu ywiow, z drugiej za strony
wypywaa z usposobienia umysw i surowoci praw dawnych. W czasach, gdy
posugiwano si mieczem i ogniem do rozstrzygnicia kwestii religijnych, kiedy to katolicy
jak heretycy palili swych przeciwnikw, kiedy za kada zbrodni lub wikszy wystpek
karano mierci, nikogo nie dziwio ani razio, e heretyka stawiano na placu egzekucji. Kary
te na heretykw wymierza nie Koci ale wadze wieckie. Nikogo nie wolno byo
aresztowa inaczej jak po okazaniu niewtpliwych dowodw winy i za zgod wszystkich
czonkw trybunau inkwizycyjnego. Procedura sdowa inkwizycji zawieraa mnstwo
przepisw zapobiegajcych gwatom i niesprawiedliwoci. Okrzyczane auto da fe actus
fidei akt wiary z ktrym, jak gosz pewni historycy, miao si zawsze czy palenie
heretykw, polegay czci na uroczystym ogoszeniu niewinnoci faszywie obwinianych,
czci na pojednywaniu pokutujcych z Kocioem. Llorente opowiada, na przykad, dla
wykazania okruciestwa inkwizycji w Toledo, o auto-da-fe odbytym 12 lutego 1486 roku, na
ktrym 750 winowajcw byo ukaranych; tymczasem ani jeden z tych winowajcw nie

5
 6

utraci ycia, a kara polegaa tylko na pokucie kocielnej. Tak samo dziao si pospolicie w
innych wypadkach. Ze wszystkich procesw inkwizycji hiszpaskiej, o jakich mwi
Llorente, bardzo mao koczyo si mierci, a przecie pisarz ten nie wybiera
najagodniejszych skoro zamiarem jego byo w jak najniekorzystniejszym wietle
przedstawi inkwizycj. Do tych za, ktrzy skutkiem procesw inkwizycyjnych mier
ponieli, naleeli, oprcz uporczywych heretykw, przestpcy wszelkiego rodzaju jak
wieloecy, uwodziciele, wszetecznicy, kontrabandzici, czarownice i czarodzieje, ksia i
zakonnicy enicy si itd. W wydawaniu sdu o inkwizycji naley odrni zasad od jej
stosowania, co do tego drugiego punktu nie mona zaprzecza cikich i smutnych naduy
jakkolwiek zwykle przesadzanych i pomnaanych, lecz co si tyczy zasady, e herezja jest
jednym z najciszych przewinie, wypywa to samo z natury samej wiary chrzecijaskiej i
jest tez przekonaniem wszystkich wiekw chrzecijaskich. W kadym spoeczestwie
dobro i bezpieczestwo caoci jest prawem najwyszym, Koci wic musia take
troskliwie czuwa nad czystoci wiary i obyczajw, jaka uwaa za istotny warunek
zbawiania swoich czonkw i swego bezpieczestwa. Jawna, formalna herezja jest zawsze
karygodn w oczach Kocioa, w kwestii wszake jaka kar wymierza naley w
pojedynczych wypadkach, mogy by bdy, bo jest to rzecz nie nauczycielstwa kocielnego
a urzdu sdziowskiego i w ogle poj kryminalistycznych danego wieku w ogle poj
kryminalistycznych danej epoki.