Witold Palasik Aktualn Neurol 2009, 9 (4), p.

267-271

Received: 16.11.2009
Accepted: 09.12.2009
Published: 31.12.2009

Zesp zmczeniowy, depresja i zaburzenia funkcji poznawczych podstawowe

czynniki zmieniajce jako ycia chorych ze stwardnieniem rozsianym
Fatigue syndrome, depression and cognitive dysfunction basic factors changing quality
of life of patients with multiple sclerosis
Klinika Neurologii i Epileptologii CMKP. Kierownik Kliniki: prof. dr hab. n. med. Urszula Fiszer
Adres do korespondencji: Witold Palasik, Klinika Neurologii i Epileptologii CMKP, SPSK CMKP im. W. Orowskiego, ul. Czerniakowska 231,
00-416 Warszawa, tel.: 22 584 13 04, e-mail: witpal3@wp.pl
Praca finansowana ze rodkw wasnych

Streszczenie
Zesp zmczeniowy, depresja izaburzenia funkcji poznawczych bardzo czsto wystpuj uchorych ze stwardnieniem
rozsianym. Bada tych zaburze nie wykonuje si rutynowo wymagaj czasu idowiadczenia klinicznego. Dolegliwo-
ci te mog pojawia si na kadym etapie choroby, take wyprzedzajc objawy fizykalne, jak rwnie przy zespole kli-
nicznie izolowanym. Niestety, rzadko ulegaj remisji. Zesp zmczeniowy naley do najczstszych inajpowaniejszych
dolegliwoci zgaszanych przez chorych ze stwardnieniem rozsianym. Jest przyczyn powanego upoledzenia rucho-
wego iumysowego, powodujc pogbienie inwalidztwa ipogorszenie jakoci ycia tych osb. Ponadto jest niezwykle
trudny do skutecznego, czyli efektywnego klinicznie, leczenia. Zaburzenia funkcji poznawczych, a zwaszcza pamici
wieej, nale do deficytw obserwowanych ju wpocztkowej fazie choroby. Depresja uosb ze stwardnieniem roz-
sianym jest wynikiem szeregu zoonych procesw. Moe wynika zsamej wiadomoci przewlekoci procesu chorobo-
wego, jak rwnie zbraku moliwoci wyleczenia inieprzewidywalnego przebiegu schorzenia lub te by efektem tera-
pii choroby. Depresja jest szczeglnie nasilona wpierwszym etapie, gwnie wpostaci przebiegajcej zrzutami, iwpywa
na negatywny odbir zaburze neurologicznych powodujcych pojawienie si niesprawnoci. Nie stwierdzono korela-
cji pomidzy kliniczn aktywnoci choroby astopniem zaawansowania wymienionych powyej zaburze. Zesp zm-
czeniowy, depresj izaburzenia funkcji poznawczych czciej obserwuje si wformach przewlekle postpujcych choro-
by, zwaszcza pierwotnie postpujcej, ni wpostaci przebiegajcej zrzutami, niemniej ostatnio obserwacje te s coraz
czciej dyskutowane.

Sowa kluczowe: stwardnienie rozsiane, funkcje poznawcze, depresja, zesp zmczeniowy, jako ycia

Summary
Fatigue syndrome, depression and cognitive function impairment are very frequent in multiple sclerosis. Investigations of
symptoms of these disturbances were not examined routine. They require time and clinical experience. These sufferings
can step out on every stage of the disease, also outdistancing physical symptoms, as well in clinically isolated syndrome.
Unfortunately, they undergo remission seldom. Fatigue syndrome is one of the most frequent and the most serious prob-
lem in multiple sclerosis. It is the cause of serious motor and mental handicap and intellectual, the causing the greater
depth the disability and deterioration quality of life. Moreover, it is unusually difficult to clinically effective treatment. The
impairment of cognitive functions, and especially the fresh memory, belongs to deficits observed already in initial phase
of disease. Depression among the patient with multiple sclerosis is result of many complicated processes. It can be result
of chronicity of disease, as also the lack of possibility of effective treatment and the unforeseeable course of the disease or
the effect of therapy of disease. Depression is intensified at the beginning of the disease, mainly in the relapsing-remitting
form and influences on negative perceptions of neurological symptoms of the disease. It poorly correlates with clinical
severity of multiple sclerosis. Fatigue syndrome, depression and cognitive function impairment more often were observed
in primary progressive form of the disease than in relapsing-remitting, although this has not been aconstant finding.

Key words: multiple sclerosis, cognitive functions, fatigue syndrome, depression, quality of life
267
AKTUALN NEUROL 2009, 9 (4), p. 267-271
 S M Z E S P Z M C Z E N I O W Y, D E P R E S J A I Z A B U R Z E N I A F U N KC J I P O Z N AW C Z YC H
S
twardnienie rozsiane (ac. sclerosis multiplex, SM) jest cho-
rob o charakterze autoimmunologicznym. Przebieg kli-
niczny SM moe by bardzo rny. Najczciej choroba ta
przebiega zrzutami iremisjami, niemniej moe mie take cha-
rakter pierwotnie postpujcy. Etiologia stwardnienia rozsianego
pozostaje nieznana jak dotd poznalimy jedynie niektre ele-
menty patomechanizmu schorzenia ijego przebieg kliniczny.
Patologiczny zesp zmczeniowy, depresja izaburzenia funk-
cji poznawczych nale do bardzo czstych dolegliwoci zga-
szanych przez chorych. Zaburzenia te wistotnym stopniu po-
garszaj codzienne funkcjonowanie, obniaj jako codzien-
nego ycia iznamiennie pogbiaj inwalidztwo osb zSM.
ZESP ZMCZENIOWY
Zesp zmczeniowy naley do najczstszych inajpowaniej-
szych dolegliwoci zgaszanych przez chorych ze stwardnie-
niem rozsianym. Jest on przyczyn powanego upoledzenia
ruchowego iumysowego, powodujc pogbienie inwalidztwa
ipogorszenie jakoci ycia tych osb. Ponadto jest niezwykle
trudny do skutecznego, czyli efektywnego klinicznie, leczenia.
Zesp zmczeniowy opisywano jako ubytek si fizycznych
i/albo umysowych(1). Patogeneza zespou zmczeniowego
do dzisiaj pozostaje mao poznanym procesem. W2009 roku
ukaza si artyku Andreasen i wsp.(2), w ktrym autorzy su-
geruj, e zesp zmczeniowy jest bardziej nasilony wposta-
ciach pierwotnie postpujcych stwardnienia rozsianego ni
wzespoach wtrnie postpujcych czy przebiegajcych zrzu-
tami, gdzie moe w ogle nie wystpowa. U chorych z po-
staci pierwotnie postpujc istotniejsz rol w pierwotnym
zespole zmczeniowym, wporwnaniu ze zmianami wsamych
miniach spowodowanymi nadmiern spastyk lub zmianami
metabolicznymi, odgrywa orodkowe uszkodzenie obszarw
odpowiedzialnych za funkcje ruchowe. Zaburzenia orodkowe
kontroli napicia miniowego s spowodowane uszkodzeniem
korowej kontroli hamowania i wzmacniania orodkw koro-
wych w czasie wykonywania konkretnego zadania ruchowe-
go. Poza tym patomechanizm obejmuje wpyw prozapalnych
cytokin na nasilenie procesu demielinizacyjnego i w efekcie
uszkodzenie, anastpnie utrat aksonw. Na nasilenie zespou
zmczeniowego w stwardnieniu rozsianym duy wpyw maj
take takie czynniki, jak stopie zaburze nastroju, azwasz-
cza wpeni rozwinita depresja, jak rwnie obecno aktywnej
infekcji(3).
Na podstawie obserwacji przebiegu zespou zmczeniowego
wrnych schorzeniach neurologicznych ioglnoustrojowych
stwierdzono, e wpatogenezie zespou zmczeniowego istotn
rol mog odgrywa limfocyty B. Poprawa chorych zzespoem
zmczeniowym wprzebiegu innych ni SM chorb po leczeniu
metotreksatem, ktry wszczeglnoci powoduje spadek iloci
iaktywnoci limfocytw B, moe sugerowa ich znaczc rol
wpowstawaniu objaww tego zespou imie istotne znaczenie
terapeutyczne wprzyszoci(4).
Przewleky zesp zmczeniowy mona podzieli na asteni
(uczucie zmczenia mimo niepodejmowania wysiku, jedno-
268 czenie brak si na podjcie jakiegokolwiek wysiku), patolo-
giczn mczliwo (nadmierna mczliwo w czasie wykony-
wania nawet niewielkiego wysiku) oraz mczliwo bdc
przyczyn pogorszenia wzakresie innych chorobowych obja-
ww stwardnienia rozsianego(5).
Zaburzenia na tle zespou zmczeniowego mog prowadzi
do powstania zaburze afektywnych lub te nasila ju istnie-
jce, powodujc depresj, zaburzenia snu ipogarszajc funk-
cjonowanie chorych. Dlatego tak istotne przy rozpoznawaniu,
anastpnie programowaniu leczenia zespou zmczeniowego
jest rozpoznanie wszystkich czynnikw powodujcych jego
wystpienie. Daje to moliwo bardziej skutecznego leczenia
nie tylko poprzez zmniejszenie objaww zmczeniowych (co
wtakich sytuacjach moe okaza si mao efektywne), ale take
poprzez leczenie pozostaych schorze wpywajcych na po-
wstanie konkretnego obrazu klinicznego, na przykad zastoso-
wanie lekw przeciwdepresyjnych. Podobny wpyw moe mie
pogorszenie funkcji poznawczych na nasilenie objaww zm-
czeniowych wtakich przypadkach (wzalenoci od stopnia
nasilenia tych objaww) naleaoby rozway dodanie lekw
poprawiajcych te zaburzenia, cznie zzastosowaniem inhi-
bitorw acetylocholinesterazy, jeeli mamy spenione kryteria
upowaniajce do rozpoznania otpienia(6).
Wporwnaniu zzespoem zmczeniowym zwizanym zinnymi
chorobami ukadu nerwowego zesp zmczeniowy w stward-
nieniu rozsianym przebiega ciej inie jest zaleny od stopnia
niesprawnoci chorego. Jak ju wspomniano, wprzypadku ze-
spou zmczeniowego uchorych zSM nierzadko obserwujemy
zaburzenia afektywne, anawet zaburzenia funkcji psychicznych,
upoledzenie funkcji poznawczych lub zaburzenia nastroju, do
zespou depresyjnego wcznie(7).
Leczenie podstawowe zespou zmczeniowego wSM obejmuje
stosunkowo ma ilo lekw. Wcelu doboru odpowiedniego
leku naley dokadnie scharakteryzowa zesp zmczeniowy
wystpujcy ukonkretnego chorego. Trzeba ustali, czy zesp
ma charakter intermitujcy, czy stay oraz wjaki sposb wpy-
wa na codzienn aktywno chorego(3). Istotne jest wykluczenie
wieej lub zaostrzenie przewlekej infekcji (stymuluje produkcj
prozapalnych cytokin niekorzystnych w patomechanizmie de-
mielinizacji), zwaszcza z gorczk, co powoduje przegrzanie
organizmu inasila zaburzenia przewodnictwa przez uszkodzo-
ny ipozbawiony mieliny akson. Poza tym badania pomiertne
wykazay uwielu chorych zSM uszkodzenie osi podwzgrzowo-
przysadkowo-nadnerczowej(8).
Oprcz tego wane jest wykluczenie innych czynnikw nasilaj-
cych zesp zmczeniowy, takich jak: zaburzenia snu pierwotne
lub wtrne (bolesna spastyka, zaburzenia woddawaniu moczu)
powodujce przewlek bezsenno, towarzyszce inne choroby,
dziaania niepodane stosowanych lekw, zaburzenia gospo-
darki wodno-elektrolitowej. Ostatnio jednak rola bezsennoci
jako przyczyny zespou zmczeniowego budzi szereg kontro-
wersji(9).
Podstawowym lekiem wwikszoci krajw pozostaje amantady-
na, ktra jednak ze wzgldu na powane dziaania niepodane
musi by stosowana ostronie, wdawkach powoli wzrastajcych
ipod kontrol stanu klinicznego. Do pozostaych podstawowych
lekw stosowanych wzespole zmczeniowym nale modafinil
AKTUALN NEUROL 2009, 9 (4), p. 267-271
 S M Z E S P Z M C Z E N I O W Y, D E P R E S J A I Z A B U R Z E N I A F U N KC J I P O Z N AW C Z YC H
(benzhydrylsulfinyl acetamide), pemolina (2-amino-5-phenyl-2-o-
xazolidinone) ifamprydyna (4-AP) (4-aminopyridine).
Wan rol w prowadzeniu chorych z zespoem zmczenio-
wym odgrywaj aktywno fizyczna, rehabilitacja, psychotera-
pia oraz unikanie czynnikw, ktre mog nasila zmczenie.
ZABURZENIA FUNKCJI POZNAWCZYCH
Wstwardnieniu rozsianym mamy do czynienia zbardziej ogl-
nym procesem chorobowym dotyczcym OUN iprowadzcym
do znacznych ubytkw morfologicznych, zwaszcza wobrbie
mzgu. Objawiaj si one zmniejszeniem objtoci mzgowia
iwystpowaniem tzw. czarnych dziur wobrbie mzgu (stwier-
dzane wobrazach wczasie T1).
Zaburzenia funkcji poznawczych, azwaszcza pamici wieej,
nale do wczesnych deficytw, obserwowanych ju wpoczt-
kowej fazie choroby nierzadko bywaj stwierdzane wokresie,
wktrym nie odnotowuje si adnych istotnych deficytw ru-
chowych, czuciowych lub czynnociowych zaburze neurolo-
gicznych wzakresie obszarw ukadu nerwowego(10).
Dopiero ostatnio zauwaono, e stopie inwalidztwa w SM
zaley rwnie od stopnia zaburze funkcji poznawczych, kt-
re wkluczowy sposb wpywaj na jako codziennego ycia
chorych(11). Bardzo dugo badacze okrelali t chorob jako
proces zogniskowany wistocie biaej orodkowego ukadu ner-
wowego dopiero od paru lat wiemy, e proces patologiczny
dotyczy rwnie istoty szarej(12,13).
Zaburzenia funkcji poznawczych wystpuj uponad 50% chorych
z SM. Do gwnych deficytw w zakresie funkcji poznawczych
nale: upoledzenie uwagi, spadek szybkoci przetwarzania no-
wych informacji, osabienie pamici wieej(14). W stwardnieniu
rozsianym jednym z najczciej obserwowanych procesw jest
stopniowy zanik mzgu, zarwno wzakresie istoty biaej, jak isza-
rej. Szczegln rol odgrywaj tu procesy zachodzce wobrbie
wzgrza. Wzgrze jest elementem ukadu limbicznego i odgry-
wa istotn rol wregulacji wielu istotnych funkcji poznawczych.
Badania metod rezonansu magnetycznego wykazuj bardzo
czsto zmiany w obrbie wzgrza, stwierdzane w czasie T2.
Odnotowywano zmniejszenie gstoci, zmniejszenie metaboli-
zmu, zmiany wstrukturze neuronalnej, utrat neuronw, stop-
niowy zanik. Stopie zmian uszkadzajcych wobrbie wzgrza
koreluje ze stopniem upoledzenia funkcji poznawczych.
Oklinicznej istotnoci cech uszkodzenia funkcji poznawczych
w ocenie stanu chorych i prognozowaniu dalszego rozwo-
ju choroby przekonuj nas take wyniki dodatkowych bada
diagnostycznych, zwaszcza metod rezonansu magnetyczne-
go(15). Wydaje si, i kumulacja zmian wistocie szarej, stwier-
dzanych wobrazie NMR wczasie T2, stanowi istotny wskanik
przejcia choroby zpostaci rzutowej wposta wtrnie post-
pujc, a nawet uwaa si, e dopiero zmiany pojawiajce
si wistocie szarej odpowiadaj za wystpienie szeregu defi-
cytw neurologicznych prowadzcych do pojawienia si nie-
sprawnoci neurologicznej. Jest to jednoczenie zwizane ze
stopniowym zanikiem kory mzgowej. Taki proces jest silnie
powizany ze znaczcym pogorszeniem sprawnoci funkcji
poznawczych(16). Porwnujc pacjentw zpostaci pierwotnie
AKTUALN NEUROL 2009, 9 (4), p. 267-271
postpujc (PP) z chorymi, u ktrych obserwowano posta
wtrnie postpujc (SP), zauwaono, e zaburzenia funkcji
poznawczych wgrupie chorych zPP wystpuj wczeniej, tzn.
wkrtszym czasie od wystpienia pierwszych objaww choroby.
Poza tym maj nieznacznie gbszy charakter i dotycz gw-
nie pogorszenia pamici wieej, fluencji sownej, zdolnoci do
przyswajania nowej wiedzy. Jednoczenie pomidzy badanymi
grupami nie obserwowano rnicy w stopniu niesprawnoci
mierzonej wskali EDSS(17). Przedstawione w2009 roku badania
nad korelacj zaburze funkcji poznawczych zobrazem uzyski-
wanym metod rezonansu magnetycznego (NMR) wykazay ist-
nienie zwizku midzy zmianami okrelonych funkcji poznaw-
czych a obrazem NMR. Zmiany w testach sownych (zapa-
mitywanie listy sw, skojarzonych par wyrazw) iwzrokowo-
przestrzennych koreluj zobjtoci zmian hipointensywnych
w czasie T1 i hiperintensywnych w czasie T2. W przypadku
obecnoci zmian wistocie szarej, istocie biaej iobjtoci m-
zgu obserwowane s odchylenia wtestach na fluencj sown.
Zdrugiej strony wtakich przypadkach nie obserwowano ko-
relacji zobjtoci zmian. Zaburzenia funkcji wykonawczych
izdolnoci do koncentracji wykazuj zaleno zobjtoci
zmian wczasie T1 iT2, zmianami wistocie biaej iobjtoci
mzgu. Nie odnotowano jakichkolwiek korelacji pomidzy
zmianami wzmacniajcymi si po podaniu gadolinu wczasie
T1 a testami oceniajcymi funkcje poznawcze(18). Podobnie
jak we wczeniejszych badaniach, take iwtym wykazano sa-
b zaleno midzy sprawnoci chorych mierzon wskali
EDSS aodchyleniami wtestach badajcych funkcje poznaw-
cze. Poza tym jako czynnik szczeglnie predysponujcy do
wystpienia zaburze funkcji poznawczych wskazano wiek
ipoziom edukacji chorych. Nie znaleziono zalenoci staty-
stycznej pomidzy wystpowaniem depresji astopniem upo-
ledzenia funkcji poznawczych. Wyniki opublikowane w tej
pracy wskazuj na jeszcze jeden aspekt, podkrelany przez
autorw, czyli trudno obiektywnego ustalenia zwizku po-
midzy stopniem zaburze funkcji poznawczych auszkodze-
niem mzgu wobrazie MRI.
Jedn z interleukin odgrywajcych istotn indukujc rol
wczasie rzutu choroby jest interleukina 1(19). Ma ona rwnie
zdolno do dugotrwaego hamowania potencjau w neuro-
nach hipokampa, ktry odgrywa kluczow rol w procesach
pamiciowych. Podobne zjawiska pogorszenia pamici ob-
serwujemy na przykad u osb z pozagakowym zapaleniem
nerwu wzrokowego, zpozostawieniem deficytu pola iostroci
widzenia, co wskazuje na istotny udzia pamici wzrokowo-
-przestrzennej wprawidowym funkcjonowaniu zwaszcza pa-
mici wieej. Moe to rwnie wjakim stopniu wpywa na
nasilenie objaww zespou zmczeniowego. Zpowodu braku
przyczynowego leczenia farmakologicznego moliwoci bez-
poredniego leczenia zaburze poznawczych s mocno ogra-
niczone. Pozytywny wpyw na stan funkcji poznawczych moe
mie wczesne rozpoczcie leczenia immunomodulujcego.
Wostatnim czasie ukazao si kilka doniesie, wktrych opisa-
no korzystny wpyw leczenia immunomodulujcego SR na stan
funkcji poznawczych. Due nadzieje naley wiza zwczesnym
wczeniem inhibitorw acetylocholinesterazy(20-25). 269
 S M Z E S P Z M C Z E N I O W Y, D E P R E S J A I Z A B U R Z E N I A F U N KC J I P O Z N AW C Z YC H
DEPRESJA
Depresja uchorych ze stwardnieniem rozsianym bez wtpie-
nia bardzo powszechne zjawisko wkadej fazie choroby jest
wynikiem szeregu zoonych procesw. Moe wynika zsamej
wiadomoci przewlekoci procesu chorobowego, jak rwnie
zbraku moliwoci wyleczenia inieprzewidywalnego przebiegu
schorzenia. Moe by take efektem terapii choroby. Depresja
jest szczeglnie nasilona wpierwszym etapie, gwnie wposta-
ci przebiegajcej zrzutami(26), iwpywa na negatywny odbir
zaburze neurologicznych powodujcych pojawienie si nie-
sprawnoci. Owystpowaniu depresji, gwnie we wczesnej fa-
zie choroby, wiadcz m.in. wyniki bada epidemiologicznych
okazuje si, i najwiksz ilo samobjstw wrd chorych
na stwardnienie rozsiane odnotowuje si w cigu pierwszych
5 lat od postawienia diagnozy choroby(27). Wbadaniach prze-
prowadzonych wBritish Columbia wKanadzie stwierdzono,
e ryzyko popenienia samobjstwa wrd chorych ze stward-
nieniem rozsianym jest 7,5 razy wiksze ni wzdrowej grupie
rwieniczej(28).
Depresja powoduje u chorych wyrane nasilenie objaww
klinicznych, zwaszcza zespou zmczeniowego, pogorszenie
sprawnoci intelektualnej, zdolnoci do koncentracji.
Wrd chorych na stwardnienie rozsiane obserwujemy wyranie
wiksz zapadalno na depresj. Wedug rnych rde wyst-
puje ona uokoo 40-50% osb zSM(29-31), wpywajc wistotny
sposb na funkcjonowanie ijako ycia pacjentw, atake na
wybr i skuteczno prowadzonej terapii. Depresja nierzadko
pojawia si ju na pocztku choroby, anawet przed wystpie-
niem objaww klinicznych u30% chorych objawy wskazujce
na depresj s rejestrowane rwnoczenie z pierwszymi obja-
wami klinicznymi choroby, zczego okoo 6% podejmuje prby
samobjstwa(32).
Wystpowanie depresji i jej narastanie koreluje z tendencj
do rzutw choroby iwistotny sposb pogarsza wyniki testw
sprawdzajcych funkcje poznawcze daj one ich faszywy ob-
raz, ktry moe sugerowa zesp otpienny.
Obserwowane w czasie rzutu tendencje depresyjne, jak si
uwaa, s wynikiem obnienia poziomu tryptofanu prekursora
serotoniny przez interferon . Jego poziom znaczco wzrasta
wokresie zaostrzenia choroby(33). Jeeli chodzi ozwizek mi-
dzy leczeniem immunomodulujcym (zwaszcza interferonem
) idepresj, to problem ten nadal jest zoony. Nie ma adnych
statystycznych dowodw, e interferon wistotny statystycznie
sposb zwiksza ryzyko wystpienia depresji. Zaobserwowano,
e istotn rol wwystpowaniu depresji uchorych zSM odgry-
wa interferon , ktrego poziom koreluje zaktywnoci procesu
chorobowego istopniem deficytu neurologicznego. Interferon
wpywa na obnienie poziomu interferonu , zczego midzy in-
nymi wynika jego pozytywne oddziaywanie na przebieg choroby
inarastanie deficytu chorobowego. Sugerowano, e ma on tym
samym pozytywny wpyw na przebieg zespou depresyjnego
uchorych zSM(34). Zmiany wmzgu korelujce zdynamik
zaburze depresyjnych s stwierdzane u40% chorych iwyni-
kaj gwnie zuszkodzenia struktur korowych oraz nasilonego
270 procesu zaniku mzgu(35-37). Tendencja do zmian depresyjnych
jest wiksza wtej grupie chorych, uktrych istnieje rodzinna
predyspozycja do depresji. Obecnie najbardziej skutecznymi
lekami wleczeniu depresji wprzebiegu stwardnienia rozsiane-
go pozostaj leki zgrupy blokerw zwrotnego wychwytu sero-
toniny.
***
Badania funkcji poznawczych, nastroju chorego oraz aktywny
wywiad wkierunku zespou zmczeniowego wkontekcie wyni-
kw dotychczas prowadzonych obserwacji wyranie wskazuj
na istotny udzia tych czynnikw nie tylko wokresie zaawan-
sowanego procesu chorobowego, ale rwnie wpocztkowych
stadiach SM, gdy objawy fizykalne s jeszcze mao charaktery-
styczne, anawet jeszcze si nie pojawiy. Moe to mie istotne
znaczenie dla opracowania nowych standardw rozpoznawa-
nia choroby, ponadto mogoby rozstrzyga wstanach budz-
cych wtpliwoci, na przykad gdy wyniki bada nie wskazuj
na spenienie dotychczas obowizujcych kryteriw diagno-
stycznych. Wtakich przypadkach mogyby znale zastosowa-
nie nowe, funkcjonalne icoraz czulsze techniki diagnostyczne
metod rezonansu magnetycznego dziki nim diagnoza by-
aby stawiana wczeniej ni dotychczas, tym samym zwiksza-
yby one szanse chorych na popraw skutecznoci leczenia iich
spoecznego funkcjonowania. Poza tym naley zwrci szcze-
gln uwag na te aspekty choroby, zwaszcza wkontekcie re-
habilitacji chorych, ktra powinna obejmowa rwnie udzia
neuropsychologa.
Pimiennictwo:
BIBLIOGRAPHY:
1. Multiple Sclerosis Council for Clinical Practice Guidelines:
Fatigue and Multiple Sclerosis: Evidence-Based Manage-
ment Strategies for Fatigue in Multiple Sclerosis. Paralyzed
Veterans of America, Washington, DC 1998. Adres: http://
pva.convio.net/site/News2?page=NewsArticle&id=8101.
2. Andreasen A.K., Jakobsen J., Petersen T., Andersen H.: Fatigued
patients with multiple sclerosis have impaired central muscle
activation. Mult. Scler. 2009; 15: 818-827.
3. Lapierre Y., Hum S.: Treating fatigue. Int. MS J. 2007; 14: 64-71.
4. Fluge ., Mella O.: Clinical impact of B-cell depletion with the
anti-CD20 antibody rituximab in chronic fatigue syndrome:
apreliminary case series. BMC Neurol. 2009; 9: 28-34.
5. Kasatkin D.S., Spirin N.N.: Possible mechanisms of the forma-
tion of chronic fatigue syndrome in the clinical picture of mul-
tiple sclerosis. Neurosci. Behav. Physiol. 2007; 37: 215-219.
6. Oken B.S., Flegal K., Zajdel D. iwsp.: Cognition and fatigue in
multiple sclerosis: potential effects of medications with central
nervous system activity. J. Rehabil. Res. Dev. 2006; 43: 83-90.
7. Gramigna S., Schluep M., Staub F. iwsp.: Fatigue in neuro-
logical disease: different patterns in stroke and multiple scle-
rosis. Rev. Neurol. (Paris) 2007; 163: 341-348.
8. Huitinga I., Erkut Z.A., van Beurden D., Swaab D.F.: The
hypothalamo-pituitary-adrenal axis in multiple sclerosis.
Ann. N. Y. Acad. Sci. 2003; 992: 118-128.
9. Leocani L., Colombo B., Comi G.: Physiopathology of fatigue
in multiple sclerosis. Neurol. Sci. 2008; 29 supl. 2: S241-S243.
10. Simioni S., Ruffieux C., Bruggimann L. i wsp.: Cognition,
mood and fatigue in patients in the early stage of multiple
sclerosis. Swiss Med. Wkly 2007; 137: 496-501.
AKTUALN NEUROL 2009, 9 (4), p. 267-271
 S M Z E S P Z M C Z E N I O W Y, D E P R E S J A I Z A B U R Z E N I A F U N KC J I P O Z N AW C Z YC H
11. Hoffmann S., Tittgemeyer M., von Cramon D.Y.: Cognitive
impairment in multiple sclerosis. Curr. Opin. Neurol. 2007;
20: 275-280.
12. Vercellino M., Plano F., Votta B. iwsp.: Grey matter pathol-
ogy in multiple sclerosis. J. Neuropathol. Exp. Neurol. 2005;
64: 1101-1107.
13. Wegner C., Stadelmann C.: Gray matter pathology and mul-
tiple sclerosis. Curr. Neurol. Neurosci. Rep. 2009; 9: 399-404.
14. Houtchens M.K., Benedict R.H.B., Killiany R. iwsp.: Tha-
lamic atrophy and cognition in multiple sclerosis. Neurology
2007; 69: 1213-1223.
15. Pulizzi A., Rovaris M., Judica E. iwsp.: Determinants of dis-
ability in multiple sclerosis at various disease stages: amul-
tiparametric magnetic resonance study. Arch. Neurol. 2007;
64: 1163-1168.
16. Amato M.P., Portaccio E., Goretti B. iwsp.: Association of
neocortical volume changes with cognitive deterioration in
relapsing-remitting multiple sclerosis. Arch. Neurol. 2007;
64: 1157-1161.
17. Wachowius U., Talley M., Silver N. iwsp.: Cognitive impair-
ment in primary and secondary progressive multiple sclero-
sis. J. Clin. Exp. Neuropsychol. 2005; 27: 65-77.
18. Patti F., Amato M.P., Trojano M. iwsp.: COGIMUS Study
Group: Cognitive impairment and its relation with disease
measures in mildly disabled patients with relapsing-remitting
multiple sclerosis: baseline results from the Cognitive
Impairment in Multiple Sclerosis (COGIMUS) study. Mult.
Scler. 2009; 15:779-788.
19. Goshen I., Kreisel T., Ounallah-Saad H. iwsp.: Adual role for
interleukin-1 in hippocampal-dependent memory processes.
Psychoneuroendocrinology 2007; 32: 1106-1115.
20. Barak Y., Achiron A.: Effect of interferon-beta-1b on cognitive
functions in multiple sclerosis. Eur. Neurol. 2002; 47: 11-14.
21. Fischer J.S., Priore R.L., Jacobs L.D. iwsp.; Multiple Sclero-
sis Collaborative Research Group: Neuropsychological effects
of interferon -1a in relapsing multiple sclerosis. Ann. Neurol.
2000; 48: 885-892.
22. Pierson S.H., Griffith N.: Treatment of cognitive impairment
in multiple sclerosis. Behav. Neurol. 2006; 17: 53-67.
23. Tumani H., Uttner I.: Influences on cognition by immuno-
suppression and immunomodulation in multiple sclerosis. J.
Neurol. 2007; 254 supl. 2: II69-II72. Errata w: J. Neurol.
2008; 255: 309-310.
Zasady prenumeraty kwartalnika Aktualnoci Neurologiczne
1. Prenumerat mona rozpocz od dowolnego numeru pisma. Prenumerujcy otrzyma zamwione numery kwartalnika poczt
na podany adres.
2. Pojedynczy egzemplarz kwartalnika kosztuje 25 z. Przy zamwieniu rocznej prenumeraty (4 kolejne numery)
koszt caorocznej prenumeraty wynosi 80 z.
3. Istnieje moliwo zamwienia numerw archiwalnych (do wyczerpania nakadu). Cena numeru archiwalnego 25 z.
4. Zamwienie mona zoy:
Wypeniajc zaczony blankiet i dokonujc wpaty w banku lub na poczcie. Prosimy o podanie dokadnych danych
imiennych i adresowych.
Dokonujc przelewu z wasnego konta bankowego (ROR) wpaty naley kierowa na konto:
Medical Communications Sp. z o.o., ul. Ojcowska 11, 02-918 Warszawa
Deutsche Bank PBC SA
42 1910 1048 2215 9954 5473 0001
W tytule przelewu prosz wpisa: Prenumerata AN.
Drog mailow: redakcja@neurologia.com.pl.
Telefonicznie lub faksem: tel.: 022 651 97 83, faks: 022 842 53 63.
Wypeniajc formularz prenumeraty zamieszczony na stronie www.neurologia.com.pl.
5. Zamawiajcy, ktrzy chc otrzyma faktur VAT, proszeni s o kontakt z redakcj.
AKTUALN NEUROL 2009, 9 (4), p. 267-271
24. Christodoulou C., MacAllister W.S., McLinskey N.A., Krupp
L.B.: Treatment of cognitive impairment in multiple sclerosis:
is the use of acetylcholinesterase inhibitors a viable option?
CNS Drugs 2008; 22: 87-97.
25. Morrow S.A., Kaushik T., Zarevics P. i wsp.: The effects of
L-amphetamine sulfate on cognition in MS patients: results of
arandomized controlled trial. J. Neurol. 2009; 256: 1095-1102.
26. Smith S.J., Young C.A.: The role of affect on the perception
of disability in multiple sclerosis. Clin. Rehabil. 2000; 14:
50-54.
27. Stenager E.N., Koch-Henriksen N., Stenager E.: Risk factors
for suicide in multiple sclerosis. Psychother. Psychosom.
1996; 65: 86-90.
28. Sadovnick A.D., Eisen K., Ebers G.C., Paty D.W.: Cause of
death in patients attending multiple sclerosis clinics. Neurol-
ogy 1991; 41: 1193-1196.
29. Feinstein A.: The neuropsychiatry of multiple sclerosis. Can.
J. Psychiatry 2004; 49: 157-163.
30. Minden S.L., Schiffer R.B.: Affective disorders in multiple
sclerosis. Review and recommendations for clinical research.
Arch. Neurol. 1990; 47: 98-104.
31. Chwastiak L., Ehde D.M., Gibbons L.E. iwsp.: Depressive
symptoms and severity of illness in multiple sclerosis: epide-
miologic study of alarge community sample. Am. J. Psychi-
atry 2002; 159: 1862-1868.
32. Feinstein A.: An examination of suicidal intent in patients
with multiple sclerosis. Neurology 2002; 59: 674-678.
33. Wirleitner B., Neurauter G., Schrcksnadel K. i wsp.:
Interferon--induced conversion of tryptophan: immunolog-
ic and neuropsychiatric aspects. Curr. Med. Chem. 2003; 10:
1581-1591.
34. Rep M.H.G., Schrijver H.M., van Lopik T. i wsp.: Interferon
(IFN)- treatment enhances CD95 and interleukin 10 expres-
sion but reduces interferon- producing T cells in MS patients.
J. Neuroimmunol. 1999; 96: 92-100.
35. Feinstein A., Roy P., Lobaugh N. iwsp.: Structural brain abnor-
malities in multiple sclerosis patients with major depression.
Neurology 2004; 62: 586-590.
36. Sadovnick A.D., Remick R.A., Allen J. i wsp.: Depression
and multiple sclerosis. Neurology 1996; 46: 628-632.
37. Patten S.B., Metz L.M., Reimer M.A.: Biopsychosocial cor-
relates of lifetime major depression in a multiple sclerosis
population. Mult. Scler. 2000; 6: 115-120.
271