Materia powtrzeniowy do sprawdzianu rda energii

I. Rodzaje paliw kopalnych

Paliwa kopalne

Ropa naftowa Gaz ziemny Wgle kopalne

Mieszanina Mieszanina Antracyt : 94 97% C,
wglowodorw wglowodorw barwa czarna, twardy,
ciekych i rozpuszczo - gazowych (metan, silny poysk
nych w niech etan, propan,
wglowodorw butan) gwnie
gazowych oraz staych Wgiel kamienny:
metan,
Oleista ciecz, barwy 75 92% C, twardy,
Domieszki: CO,
od tej do czarnej, kruchy, barwa czarna
CO2, He, H2S
nierozpuszczalna Gaz bezbarwny,
w wodzie, gsto Wgiel brunatny: do 60%
bezwonny,
mniejsza od gstoci C, barwy od brunatnej
nierozpuszczalny
wody do czarnej, kruchy,
w wodzie
Ciecz palna, matowy
Gaz palny, Torf wysoki: - wknisty,
o charakterystycz- z powietrzem barwa brunatna,
nym zapachu tworzy mieszanin wysuszony o pojemnoci
wybuchow wodnej do 1000%.

II. Odmiany alotropowe wgla

Alotropia zjawisko wystpowania pierwiastkw w odmianach rnicych
waciwociami fizycznymi i chemicznymi oraz budow wewntrzn

Diament
Waciwoci fizyczne: substancja staa, twardy- w skali Mohsa 10, kruchy, bezbarwny, o budowie
krystalicznej, nierozpuszczalny
w wodzie, nie przewodzi prdu, dobry przewodnik ciepa, silnie zaamuje wiato, daje si szlifowa i
ci tylko w okrelonych paszczyznach, oszlifowane brylanty
Struktura: kryszta kowalencyjny, kady at. C poczony jest z 4-roma innymi atom. C wizaniami
kowalencyjnymi
Waciwoci chemiczne: bezwonny, spala si w temp. > 850oC, w podwyszonych temp. reaguje z
fluorem
Zastosowanie :jubilerstwo (brylanty), materiay cierne i narzdzia tnce , wierta grnicze

Fulereny
Waciwoci fizyczne: substancja staa o budowie krystalicznej , barwy od tej do czerwono-brzowej i
metalicznym poysku, nierozpuszczalne w wodzie, rozpuszczaj si w rozpuszczalnikach organicznych ,
pprzewodnikii nadprzewodniki prdu elektrycznego
Waciwoci chemiczne: bezwonne, aktywniejsze ni diament i grafit, reaguj z litowcami, palne
Struktura : kryszta zbudowany z parzystej liczby at. C (np. 60, 70) kuliste lub owalne zbudowane z 5-
cio i 6-cio czonowych piercieni, kady atom w piercieniu poczony jest trzema wizaniami
kowalencyjnymi z trzema innymi at.C
Zastosowanie: przemys fotooptyczny, elektroniczny, farmaceutyczny
Grafit
Waciwoci fizyczne: substancja staa , mikki, w skali Mohsa 1, tustawy w dotyku, upliwy, barwy
ciemno szarej, nierozpuszczalny w wodzie, dobry przewodnik prdu i ciepa
Struktura: kryszta kowalencyjno czsteczkowy, warstwy tworz 6-czonowe piercienie w ktrych
kady at. C jest zwizany z 3-ma innymi at. C wizaniami kowalencyjnymi 3-ch rnych piercieni
Waciwoci chemiczne: bezwonny, bierny chemicznie, w podwyszonej temp. reaguje z bromem
i fluorem, spala si w wysokich temp.
Zastosowanie: wkady owkw, elektrody w bateriach i elektrolizerach, suche smary, bomby
grafitowe, tyle w procesach hutniczych, szczotki w silnikach elektrycznych, prtach w reaktorach
atomowych

Grafen
Waciwoci fizyczne: substancja staa, bezbarwna, o bardzo duej wytrzymaoci, bardzo dobry
przewodnik prdu elektrycznego
Struktura: pojedyncza warstwa grafitu (kryszta kowalencyjny), struktura o poczonych krawdziach
to nanorurki
Zastosowanie: przemys elektroniczny

Przykadowe zadania:

1. Wymie waciwoci fizyczne grafitu (diamentu) i podaj przykady jego zastosowanie.

2. Porwnaj budow krysztau diamentu i grafitu oraz wyjanij rnice w przewodnictwie prdu
elektrycznego.
3. Oblicz skad procentowy mas wodoru i wgla w heksanie (C6H14), ktry jest jednym
ze skadnikw ropy naftowej.
Rozwizanie:
Obliczenie masy czsteczkowej heksanu:
mcz = 6mat C + 14 mat H = 6 12u + 14 1u = 72u + 14u = 86u
Obliczenie skadu procentowego:
86u ---------------- 100% 86u -------------- 100%
72u ----------------- x 14u -------------- x
------------------------------- ---------------------------
x = 83,72% C x = 16,28% H

4. Produkty spalania wglowodorw zale od dostpu tlenu; spalanie cakowite (H2O + CO2);
pspalanie (H2O + CO); spalanie niecakowite (H2O + C). Zapisz rwnania spalania heksanu
przy rnym dostpie tlenu i wska rwnanie, ktrego produkt/y s toksyczne do czowieka
i jednoczenie stanowi mieszanin paln.

Rozwizanie:
2C6H14 + 19O2 12CO2 + 14H2O
2C6H14 + 13O2 12CO + 14H2O
2C6H14 + 7O2 12C + 14H2O
Produkt pspalania - tlenek wgla(II) (CO) jest toksyczny, jest jednoczenie gazem
palnym; (2CO + O2 2CO2)
5. Oblicz, ile ton ropy naftowej znajduje si w cysternie o pojemnoci 16m3 , jeeli jej gsto
w warunkach temp pokojowej i cinienia 1013hP wynosi 0,75g/cm3.
Rozwizanie:
Przelicznie gstoci ropy (1m3 = 1000dm3 = 100000cm3)
d = 0,75g/cm3 = 750g/dm3 = 750kg/m3
1m3 ------------- 750kg
16m3 ------------ x
--------------------------
x = 12000kg = 12 ton
6. Oblicz, ile wagonw-cystern o pojemnoci 70m3 naley podstawi, aby przetransportowa
5 tys. ropy ton, jeeli gsto ropy naftowej wynosi 0,75tony/m3.
Rozwizanie:
Obliczenie objtoci 5 tys. ton ropy Obliczenie liczby cystern
3
1m ------------------- 0,75 tony 1 cysterna ---------------- 70m3
x ------------------- 5000 ton x ---------------------- 6667m3
--------------------------------------- ---------------------------------------
3
x = 6667m . x = ok 95 cystern

III. Przerbka ropy naftowej

Przerbka wstpna:

Oczyszczenie z domieszek staych na drodze filtracji i sedymentacji

Osuszenie usunicie wody z uyciem sub. waciwociach higroskopijnych
Odsiarczenie usuniecie zwizkw siarki
Przerbka waciwa destylacja frakcjonowania (frakcyjna):
proces rozdziau mieszaniny cieczy z wykorzystaniem rnic w temperaturach wrzenia skadnikw
mieszaniny (wglowodorw) i skropleniu destylatw (frakcji) po ich uprzednim schodzeniu.
w stan pary przechodz w pierwszej kolejnoci wglowodory o najniszej temp. wrzenia, wraz
ze wzrostem temp. w stan par przechodz kolejne wglowodory o coraz wyszych temp. wrzenia.

< 40oC ; gaz rafineryjny: (propan + butan), wglowodory o 3-4 at. C w czsteczkach

40oC 100oC; benzyna lekka : wglowodory o 5 12 at. C w czsteczkach,

z przewag wglowodorw o krtszych acuchach wglowych

100oC 180oC; benzyna cika: wglowodory o 5 12 at. C w czsteczkach,

z przewag wglowodorw o duszych acuchach wglowych

180oC 250oC; nafta: wglowodory o 9 16 at. C w czsteczkach

250oC 350oC; oleje napdowe : wglowodory o 15 18 at. C w czsteczkach

> 350oC mazut; wglowodory > 17 at. C w czsteczkach , moe by stosowany jako olej
opaowy
lub poddany dalszej destylacji pod obnionym cinieniem i otrzymuje si: oleje smarowe ,
wazelin, smary i towoty, parafin, smoy, lepiki i asfalty
 IV. Przerbka wgla kamiennego
A. Sucha destylacja wgla kamiennego
piroliza (pirogenizacja) proces polegajcy do podgrzaniu wgla do temp. o. 1000oC bez dostpu
powietrza odgazowanie wgla kamiennego

Produkty pirolizy i ich zastosowanie

Skad chemiczny Zastosowanie
Gaz koksowniczy (wietlny)
Mieszanina: Gaz opaowy
H2 60% , Surowiec do syntez chemicznych
CH4 30% ,
CO,
N2,
Woda pogazowa
Mieszania: Surowiec do produkcji:
wody nawozw mineralnych siarczanu
rozpuszczonych w niej amoniaku (NH3) amonu (NH4)2SO4
soli amonowych amoniaku
Smoa wglowa (pogazowa)
Czarna mazista ciecz o charakterystycznym Surowiec do produkcji:
zapachu, mieszania: Tworzyw sztucznych,
rnych wglowodorw Rozpuszczalnikw
pochodnych wglowodorw Barwnikw
innych zwizkw organicznych (benzen, Substancji zapachowych
toluen, ksyleny, naftalen, antracen, Pestycydw
fenole, zwizki heterocykliczne) Materiaw wybuchowych
Koks
Ciaa stae, barwo czarno-szarej, porowate Paliwo opalowe,
Zawiera ok 97% C pierwiastkowego Reduktor w procesach hutniczych
Produkcja karbidu (CaC2)
Produkcja gazu syntezowego (CO + H2)

B. Zagazowanie wgla kamiennego

Zagazowanie proces polegajcy podgrzaniu wgla kamiennego przy dostpie tlenu i przegrzanej pary
wodnej, w trakcie procesu zachodz nastpujce reakcje chemiczne:
C + H2O CO + H2
C + 2H2 CH4
C + CO2 2 CO
2C + O2 2CO
Otrzymana mieszania gazw CO i H2 stanowi gaz syntezowy, ktry jest surowcem
do produkcji metanolu i benzyn syntetycznych
V. Przerbka gazu ziemnego piroliza metanu
Piroliza- proces polegajcy na poddaniu gazu ziemnego wysokiej temp. (1400 1600oC) w wyniku
nastpuje jego odwodornienie:
2 CH4 CH CH + 3H2
Produktem jest acetylen (etyn) gaz stosowany w palnikach gazowych do cicia i spawania
metali

Przykadowe zadania

7. Zapisz rwnania reakcji chemicznych przemian wieloetapowych przedstawionych na poniszym

schemacie dobierajc ewentualnie drugi substrat reakcji i warunki zewntrzne:
a b c
C H2 CH4 CH CH
Rozwizanie:
T

a) C + H2O CO + H2
T

b) C + 2H2 CH4
T
c) 2CH4 CH CH + 3H2

8. Zapisz rwnania reakcji spalania gazw, ktre wystpuj jako produkty porednie lub ostateczne w
procesie zagazowania wgla kamiennego.

Rozwizanie:
W trakcie zagazowania wgla kamiennego wystpuj nastpujce gazy palne - metan, wodr i tlenek
wgla(II)
CH4 + 2O2 CO2 + 2H2O
2H2 + O2 2H2O
2CO + O2 2CO2

9. Spalenie wglowodorw zaley od dostpu tlenu, przy penym dostpie tlenu produktami jest woda
i tlenek wgla(IV) spalanie cakowite, przy ograniczonym dostpie tlenu produktami spalania jest
woda i tlenek wgla(II) pspalanie. Zapisz rwnania reakcji spalania butanu w mieszance z tlenem
w stosunku 2: 13 i spalania propanu w mieszance z tlenem w stosunku 2 : 7. Wska i wyjanij w ktrej
reakcji powstan spaliny o duej szkodliwoci:

Rozwizanie:
Spalanie butanu w mieszance z tlenem w stosunku 1: 8
2C4H10 + 13O2 8CO2 + 10H2O
Spalanie propanu w mieszance z tlenem w stosunku 2 : 7
2C3H8 + 7O2 6CO + 8H2O
Produktem toksycznym jest CO, ktry powstanie w spalaniu propanu.

VI. Benzyna
Benzyna - mieszanina wglowodorw zawierajcych w swoich czsteczkach od 5 do 12 atomw
wgla

Waciwoci:
bezbarwna ciecz
o gstoci mniejszej od gstoci wody
nierozpuszczalna w wodzie
rozpuszcza si w innych wglowodorach ciekych i olejach, sama jest dobrym
rozpuszczalnikiem dla innych wglowodorw, tuszczw i innych zwizkw
organicznych o budowie niepolarnej
posiada charakterystyczny zapach
atwopalna, temp. zaponu zaley od temp. otoczenia, spalaj si opary beznzyny
Zastosowanie:
Silniki spalinowe o zaponie iskrowym,
Zapalniczki benzynowe,
Rozpuszczalniki
Przykadowe zadania

10. Zapisz wzory sumaryczne i nazwy systematyczne alkanw wystpujcych w benzynie i gazie
rafineryjnym
Rozwizanie

Benzyna 5 12 at. C w czsteczkach Gaz rafineryjny 3 4 at. C w czsteczce

C5H12 - pentan C3H8 - propan
C6H14 - heksan C4H10 - butan
C7H16 - heptan
C8H18 - oktan
C9H20 - nanan
C10H22 - dekan
C11H24 - undekan
C12H26 - dodekan

11. Kierowca zatankowa do pena bak samochodu benzyn, po zatankowaniu masa pojazdu zwikszya si
o 27kg. Oblicz pojemno baku jeeli gsto benzyny wynosi 0,72g/cm3.
Rozwizanie:

Przeliczenie gstoci na dm3

d = 0,72g/cm3 = 0,72g/cm3 1000cm3 = 720g/dm3 = 0,72kg/dm3
Obliczenie pojemnoci baku
1dm3 ------------------ 0,72 kg

x -------------------- 27 kg
---------------------------------
x = 37,5dm3

VII. Procesy krakingu i reformingu

Kraking

procesy polegajce na przerbce wglowodorw o dugich acuchach wglowych -

np. zawartych w nafcie (powyej 12 at. C) w czsteczce na mieszanin
wglowodorw o acuchach krtszych, takich ktre wystpuj w benzynie
w obecnoci katalizatorw metalicznych (Pt, Pd, Ni, Ag) lub tlenkowych
(NiO, ZnO, Cr2O3, MnO2, V2O5, SiO2) oraz kwasowych (H2SO4, H3PO4) oraz
w warunkach podwyszonej temp. i podwyszonego lub obnionego cinienia
nastpuje rozerwanie wiza typu C C w czsteczce wglowodoru
produktami procesu s alkany i alkeny
przykad:

C13H28 CH3 CH2)4 CH3 + CH3 - CH = CH (CH2)3 CH3

tridekan heksan (alkan) hept-2-en (alken)

Przykadowe zadanie:

12. Zaproponuj proces rozpadu heptadekanu (C17H36) w procesie krakingu na 3 czsteczki rnych
wglowodorw o dugoci acuchw wglowych odpowiednio: 5, 6 i 6 at. C w czsteczce, dla
produktw nadaj nazwy i zakwalifikuj do odpowiedniego szeregu homologicznego wglowodorw:
Rozwizanie:
C17H36 C5H10 + C6H14 + C6H12

Heptadekan penten (alken) heksan(alkan) heksen(alken)

Reforming
Proces polegajcy na ogrzewaniu pod zwikszonym cinieniem i w obecnoci katalizatora
produktw destylacji frakcjonowanej ropy naftowej ( benzyny, nafta) i produktw
krakingu,
W trakcie procesu dochodzi do:
Izomeryzacji wglowodorw (powstaj wglowodory rozgazione)
Cyklizacji wglowodorw (powstaj wglowodory cykliczne)
Aromatyzacji wglowodorw (powstaj wglowodory aromatyczne)
Celem reformingu jest podwyszenie liczby oktanowej (LO) benzyn surowych
otrzymanych w procesie destylacji lub krakingu
Przykad: dla heptanu C7H16

Izomeryzacja:
CH3
|
CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 CH2 CH3 CH3 C 2CH CH3
1

| |
CH3 CH3
n heptan 2,2,3-trimetylobutan

Cyklizacja

CH3 CH3
H CH2 |

H22C H CH3 H2 + 2
CH

H2C CH2
H3C CH3

CH3 H2C CH2

CH2

n-heptan metylocykloheksan
 Aromatyzacja

CH3 CH3
| |
CH 3H2 + C
HC CH
H2C CH2

HC CH
H2C CH2
CH

CH2

metylocykloheksan metylobenzen (toluen)

Przykadowe zadanie

13. Zapisz wzr sumaryczny heksanu oraz zapisz wszystkie moliwe wzory grupowe
(pstrukturalne) izomerw szkieletowych tego alkanu.
Rozwizanie:
C6H14
CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 CH3 (n heksan)

CH3
|
2
CH3 CH CH2 CH2 CH3 (2-metylopentan)

CH3
|
3
CH3 CH2 CH CH2 CH3 (3-metylopentan)

CH3 CH3
| |
2 3
CH3 CH CH CH3 (2,3-dimetylobutan)

CH3
|
2
CH3 C CH2 CH3 (2,2-dimetylobutan)
|
CH3
14. Zapisz wzr grupowy (pstrukturalny) izooktanu o nazwie 2,2,4-trimetylopentan.
Rozwizanie:

CH3 CH3
| |
CH3 C CH2 CH 5CH3
1 2 3 4

|
CH3
 VIII. Liczba oktanowa benzyn
Benzyny otrzymane w procesie destylacji frakcjonowanej lub w procesie krakingu zawieraj
gwnie wglowodory acuchowe proste,
Wglowodory o acuchach prostych nierozgazionych spalaj si wybuchowo (detonacyjne)
spalanie stukowe,
Spalanie stukowe nierwnomierne wpywaj na nieregularn prac silnika (tzw. stukanie) i
szybkie zuycie silnikw iskrowych,
Odporno benzyn na spalanie stukowe w silnikach iskrowych okrela LO liczba oktanowa
Ustalenie LO dla benzyn:
Ustala si poprzez porwnanie spalania mieszaniny wglowodorw zawartych w
benzynie ze spalaniem wglowodorw wzorcowych:
Izooktanu (2,2,4-trimetylopentanu) dla ktrego LO = 100
n heptanu (heptan nierozgaziony) dla ktrego LO = 0
jeeli benzyna spala si jak izooktan, to benzyna o LO = 100
jeeli benzyna spala si jak n-heptan, to benzyna o LO = 0
benzyna o LO = 76, spala si jak mieszanina zawierajca 76% wglowodorw
spalajcych si jak izooktan i 26% wglowodorw spalajcych si jak
n heptan.
Wglowodory o wysokiej liczbie oktanowej: wglowodory rozgazione, cykliczne,
aromatyczne.

Przykadowe zadanie:

15. Nastpujcy zbir wglowodorw: n- heksan; 2,3-dimetylobutan; n- oktan; n- heptan;

metylocykloheksan; 1,2- dimetylocykloheksan; n pentan; metylobenzen-toluen;
dimetylobeznzen- ksyleny; 2-metylo- nonan; 2,2,3-trimetylopentan; n dekan, ktre mog
wystpowa w mieszaninie jak jest benzyna podziel na grupy: wglowodory o wysokiej LO i
wglowodory o niskiej LO
Rozwizane:
Wglowodory o wysokiej LO Wglowodory o niskiej LO
2,3-dimetylobutan n- heksan
metylocykloheksan n- oktan
1,2- dimetylocykloheksan n dekan
metylobenzen-toluen n pentan
dimetylobeznzen- ksyleny n- heptan
2,2,3-trimetylopentan 2-metylo nonan

16. Benzyna w swoim skadzie 2% wglowodorw dla ktrych LO = 0, pozostae wglowodory

maj LO porwnywalne z LO izooktanu. Ustal LO dla tej benzyny.
Rozwizanie:
LO = 100 2 = 98
17. Podaj przykad zastosowania produktw destylacji ropy naftowej: (rozwizanie patrz
podrcznik)
a) Gazu rafineryjnego, e) Parafiny,
b) Benzyny, f) Wazeliny,
c) Nafty, g) Smoy,
d) Mazutu, h) Asfaltu.
18. Wymie rodzaje benzyn, wymie ich waciwoci i podaj przykady zastosowa (rozwizanie
patrz podrcznik)

IX. rodki przeciwstukowe antydetonatory

rodki przeciwstukowe zwizki, ktre podwyszaj LO benzyn ale nie zmieniaj
ich waciwoci
rodki wycofane z uycia:
3% roztwr jodu w etanolu,
Tetraetyloow -Pb(C2H5)4 dodatek do tzw. Etyliny benzyny oowiowej
rodki stosowane obecnie:
Alkohole etanol: C2H5 - OH
Etery: tert-butylowo-metylowy: CH3 O C(CH3)3; tert-butylowo-etylowy:
C2H5 O C(CH3)3
rodki przeciwstukowe, ktrych dodatek stanowi kilka % w benzynie przyczyniaj
si do niecakowite spalania wglowodorw i spaliny zawieraj toksyczne gazy:
NO, NO2 i CO
W celu przeprowadzenia spalin w zwizki jak najmniej szkodliwe dla
rodowiska przyrodniczego w samochodach montuje si reaktory
katalityczne (katalizatory)
W katalizatorach dochodzi do redukcji NO i NO2 do azotu i utlenienia
CO do CO2 wg uproszczonego rwnania: 3CO + NO + NO2 N2 + 3CO2

X. Wydobycie i spalanie paliw kopalnych i ich oddziaywanie na rodowisko

przyrodnicze
Zagroenia wynikajce z wydobycia paliw kopalnych (patrz podrcznik)
Gazy cieplarniane i zjawisko globalnego ocieplenia klimatu (patrz podrcznik)
Zjawisko smogu (patrz podrcznik)
Kwane deszcze
Oprcz emisji w spalinach CO, CO2 i H2O do atmosfery emitowane s:
S + O2 SO2, gaz ten reaguje z wod i opada z deszczem w postaci kwasu
siarkowego(IV):
SO2 + H2O H+ + HSO3-
2NO + O2 2NO2; NO2 + NO N2O3 ; tlenki azotu reaguj z wod i opadaj
z deszczem w postaci kwasu azotowego(III) i kwasu azotowego(V):
2NO2 +H2O 2H+ + NO2- + NO3-
N2O3 + H2O 2H+ + 2NO2-
Kwane deszcze przyczyniaj si do:
Zakwaszania wd i gleby,
Korozji chemicznej i elektrochemicznej konstrukcji z matali,
Korozji chemicznej budowli, pomnikw
Aniony HSO3- niszcz chlorofil, szczeglne wraliwe s drzewa iglaste, ktre
masowo obumieraj (patrz Gry Izerskie)
Maj szkodliwy wpyw na zdrowie czowieka i zwierzt.

XI. Alternatywne rda energii (odnawialne i nieodnawialne) ich wady i zalety

(patrz podrcznik)