Jan Kott

Awangarda i postmodernizm : ale

gdzie teatr?
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 5/6 (29/30), 249-264

1994
 Przechadzki

Jan Kott
Awangarda i postmodernizm
ale gdzie teatr?

1. Ju w poowie lat trzydziestych w warszawskim

Kole Polonistw zaczlimy zdawa sobie spraw z miakoci intelek-
tualnej pozytywizmu i zaczlimy mwi o u n a u k o w i e n i u
humanistyki. e biografi pisarzy nie da si tumaczy ich utworw
i e w jzyku i w kategoriach psychologii, i to tradycyjnej, nie da si
opisywa wierszy, powieci czy dramatu. Bylimy ju apczywi na teo-
rie. Najjaniej widzia to nieodaowany Franciszek Siedlecki, zna,
jedyny z nas, formalistw rosyjskich i Jakobsona. Ludwik Fryde ju
lizn tomizmu i w formie widzia odblask metafizyki. Dawid Hopen-
sztand uwaa si za marksist i w socjologii szuka odmian i prze-
mian gatunkw literackich. Stefan kiewski, pierwszy z nas i chyba
pierwszy w Polsce, mwi o semantyce, ktra jest kluczem do huma-
nistyki. Z inspiracji tego studenckiego Koa Polonistw pocz si po
wojnie IBL.
Mam ju blisko osiemdziesit lat, a kiedy ta nota wyjdzie w druku,
bd ju mia za sob t osiemdziesitk. I kiedy patrz za siebie
wstecz, widz, e z tego warszawskiego Koa Polonistw wyniosem,
nie wiem jak to nazwa, fascynacj, ciekawo, czy po prostu potrze-
b s y s t e m u . Zmieniaem mistrzw i lektury... Od Lukacsa do
PRZECHADZKI 250

Lvi-Straussa, od cgzystencjalistw do Bachlina. Pocigay mnie

w moich wczesnych latach zamknite i uniwersalne systemy, jak
najpierw tomizm, a potem marksizm albo nawet w odwrotnej
kolejnoci, a w pnych ju latach spekulacje kabay, ale poza inte-
lektualnymi satysfakcjami oczekiwaem, e mi posu do interpreta-
cji Szekspira i wspczesnego teatru. Bo jednak najbardziej szukaem
i do dzi szukam interpretacji.
W moich lekturach z teorii literatury przebrnem jeszcze, i to z po-
ytkiem, cho ju z trudnoci przez Foucault, a utknem, i to na
dobre, przy Dcrridzie, Lacanic i najmodniejszej potem Kristcvie.
Byy dla mnie za trudne, cho moe bym i w kocu podoa, ale wyda-
y mi si dla mego warsztatu, lub mwic po prostu i zwyczajnie
pisarstwa, bezuyteczne. Moe nawet i wicej, szkodliwe.
Oczywicie, od tego przecie zaczem, wiedziaem, wiedzielimy, e
wiedza o literaturze musi bra swj jzyk, terminy i operacje z innych
dyscyplin z jzykoznawstwa, logiki, z antropologii, a moe i z psy-
chologii gbi i religioznawstwa. I e ja sam, chocia staram si nie za
daleko odchodzi od zwyczajnej polszczyzny, nie potrafi si oby
bez opozycji paradygmatu i syntagmy, diachronii i synchronii, znacz-
cego i znaczonego. Ale dckonstrukcjonici stworzyli sobie wasne
jzyki, czsto zreszt nic tosame u nawet najwybitniejszych. Skonny
jestem i do podziwu, ale wydaje mi si, e s to na za wysoko zawie-
szonej poprzeczce gry intelektualne same dla siebie, jak akrobatyka
pod sam kopu w cyrku bez widzw. Dekonstrukcjonizm mwi
o tekcie, ale tekst jest najczciej p r e t c k s t e m dla tych operacji
w metajzyku. Pretekstem s nie tylko utwory, ale prdy umysowe,
ich syntezy i moe najbardziej ich opozycje i pcriodyzacje. W tych
jzykach i na tych wysokociach postmodernizm zdaje si obejmowa
wiele rnych artefaktw i opozycja modernizmu i postmodernizmu
jest coraz mniej wyrana. Do tego wszystkiego, kiedy si dekonstruk-
cjonizm zmiesza z feminizmem, to ta magma budzi moe admiracj,
ale nawet dla nic cakowicie tpego historyka literatury jest coraz
trudniejsza do przelknicia.'Dotyczy to literaturoznawstwa amery-

1
Oczywicie uoglnienia s niesprawiedliwe. S. Fclman Rereading Feminity jak i jej analizy
molierowskiego Don Juana rozwietlaj tekst. Moe byoby i cenne, gdyby Teksty Drugie"
ogosiy je w przekadzie. Polecibym rwnie prac B. Johnson i szczeglnie F. Jamesona The
Political Unconscious (1981)
251 PRZECHADZKI

kaskiego w oslatnim dziesicioleciu i Francuzw, chocia wydaje mi

si, e ju si dopala dekonstrukcja. Nawet w Tekstach Drugich".

2. Tekst. Ale co w teatrze jest tekstem? Tekstem

jest wszystko, co znaczy. Dla semantykw tekstem jest utwr muzycz-
ny i obraz. Dla Masao Yamaguchi, antropologa i semantyka japo-
skiego, Tokio moe by take rozumiane jako tekst. Miasto jest
s y s t e m e m znakw zmiennych i niezmiennych. Bo jest przecie
cigle Paryem czy Warszaw. Mwic bardziej uczenie mona mias-
to odczytywa w jego diachronii i synchronii. Ma znaki sowne i poza-
sowne. otman nazywa je ikonicznc" 2 .
Teatr jako t e k s t to nic tylko m w i o n e zc sccny i nawet nie
tylko wszystkie stage directions i komentarze autorskie (jak ostatnie
dziesi przykaza Mroka dla reyserw), ale cay spektakl, moe
nawet przed podniesieniem kurtyny i po jej opadniciu.
I nic wiem, czy zauwaono ju z dostateczn ostroci, e mwimy od
nie tak dawna, moe wanie od Czekajc na Godota, ysej piewacz-
ki i Opeiy za trzy grosze o t e a t r z e Becketta, Ionesco czy Brechta,
a nic o komediach, tragediach itp., i nawet nic o s z t u k a c h , czy
o utworach dramatycznych". A nawet jeli Ionesco daje jak nazw
gatunkow: tragifarsa" czy antysztuka", to s to raczej charakterys-
tyki teatru ni rodzaje dramatyczne. I jcszczc jaskrawiej niektre ter-
miny Witkacego, jak czysta forma" i tragedia sferyczna".
A wic teatr jako tekst, jako system znakw, jako komunikat, to nie
tylko sam spektakl, ale rwnie i widownia, i garderoba, i moe te te
fotele recenzentw, ktre kiedy widziaem ustawione na miejskim
rynku. Ale czy tylko jeden wybrany spektakl, czy cig przedstawie
od premiery po zejcie z afisza? Bo przecie co innego w warsza-
wskim przedstawieniu ze stycznia 1957 roku Czekajc na Godota
znaczyo przed i po wieci o mowie Chruszczowa o zbrodniach Stali-
na. I jcszczc w najbardziej dramatycznym tekcie, w Dziadach, wa-
nie wtedy, kiedy je zdjo.
Tekstem historii dramatu, a mona powiedzie t e s t e m , jest histo-

2
Zob. The Discrete Text and the Iconic Text: Remarks on the Structure of Narrative. (Trudy
po znakowym sistemam" 6 (1973), Tartu i New Literary History".) Ten krtki esej otmana
wydaje mi si fundamentalny dla wszystkich rozwaa o znakach pozaslownych. A wic szcze-
glnie o znakach teatralnych.
PRZECHADZKI 252

ria teatru. Tekstem/testem historii teatru s spektakle. Dramaty, kt-

re przez dziesitki lat nie doczekay realizacji teatralnej, jak choby
Dziady czy Kordian, ale przecie zamierzone jako spektakl, s in virtu
teatrem. Ale teraz zaczynaj si rnorakie problemy, do jadowite
dla teoretyka teatru, a jeszcze bardziej dla historyka.
Rne s tu pytania, raz jeszcze powtrz to sowo, coraz bardziej
jadowite. Spektakl/przedstawienie za kadym razem jest inny, a prze-
cie zawsze, nawet jeeli reyser ma pomysy, jest cigle Woyzeckiem
Biichncra, czy lubem Gombrowicza. Ale w jakim sensie tosamym?
przecie nie tylko e uoonym z tych samych sw i na og wypo-
wiadanych w tej samej kolejnoci.
Po fenomenologach i semantykach potrafimy, jak to zrobi Ingarden,
a ostatnio moe jeszcze precyzyjniej Tomasz Kubikowski, wyr-
ni w spektaklu odrbne systemy znakw, przestrzennych i czaso-
wych, zmiennych i niezmiennych, porzdku kwestii i muzyki, wiate,
kostiumu i dekoracji. Ten zegarek moemy rozoy na czci, ale nic
wiem, czy potrafimy go zoy z powrotem, i nawet, jeeli go zoymy,
czy dalej bdzie cyka?
Biedzi si nad tym Raszewski, i to jeszcze w Teatrze jako widowisku
osobnym, ale nic do koca chyba to rozsupa. Bo przecie podobne
problemy s z trwaoci postaci teatralnych. Hamlet to na pewno nie
tylko posta przekazana przez literatur, jak na przykad Anna Kare-
nina, nie tylko charakter ulepiony z tysica sw, jakie mu w usta wo-
y Szekspir, ale posta teatralna. Jak ywa, cho inaczej. Garrick
i Kcan byli jednymi z Hamletw, i Teresa Budzisz-Krzyanowska
bya jednym z Hamletw. W czym tkwi ta jednoczesna osobno
i tosamo? Kiedy mwimy Hamlet, to o jakim b y c i e mylimy.
Kiedy mwmy Slub Gombrowicza, to o jakim lubie mylimy, o tek-
cie sztuki, o inscenizacji Jarockiego albo innych, czy o czym m i -
d z y ^ potencjalnym lubie, o b y c i e , moe by fenomenolodzy
powiedzieli, i n t e n c j o n a l n y m .
Miabym ochot powtrzy za Gombrowiczem im mdrzej tym gu-
piej". Ale mimo zawika teorii i uomnoci historii, jeszcze przecie
nie tak dawnej, mona si chyba pokusi o zobaczenie miejsca teatru
i jego gwnych nurtw midzy symbolizmem, modernizmem, i tym
wszystkim p o.

3. Najduszym, najbardziej wyrazistym nurtem w

253 PRZECHADZKI

sztuce i teatrze XX wieku bya awangarda. Pocztkiem byo by moe

czasopismo, ktre okoo poowy jeszcze XIX wieku wydawa Kropot-
kin pod nazw Awangarda". Zawierao rwnie artykuy o sztuce.
To poczenie ewangelii anarchizmu z rewolucj w sztuce, ktr
sztuka ma zapowiada i ktrej suy, odnajdziemy potem w wielu
manifestach rnych awangard.
Czasopismo Awangarda" wydawa Kropotkin w Zurichu. Awangar-
dy XX wieku maj swj pocztek, moe nie jedyny, ale najbardziej
haaliwy w Cabaret Voltaire z 1916 roku. Take w Zurichu. Mia
swoj siedzib tylko kilka ulic od domu, w ktrym w latach trzydzies-
tych XIX wieku dwudziestotrzyletni Bchner koczy tez doktorsk
0 systemie nerwowym maej rybki, ktr owi w swoim rodzinnym
Giessen. Bya to rozprawa awangardowa, bo zapowiadaa, jak si to
dzisiaj uwaa, teori ewolucji, wtedy te Bchner zacz swojego nig-
dy nic dokoczonego Woyzecka, ktry doczeka si druku dopiero
w kocu lat siedemdziesitych XIX wieku i pierwszej inscenizacji
w roku 1913. A wic na trzy lata przed Cabaret Voltaire i wczesnymi
manifestami woskich futurystw. W jakim wobec tego czasie historii
dramatu i historii teatru utwr ten istnieje? W trzydziestych latach
XIX wieku, kiedy go pisa Bchner, czy w przededniu pierwszej woj-
ny wiatowej, kiedy zosta po raz pierwszy wystawiony? Czy to jeszcze
pny i zgorzkniay romantyzm, czy szczytowy dramat modernizmu,
czy moe zadziwiajcy prekursor postmodernizmu. Mona zapewne
powiedzie, e przynaley do tych wszystkich c z a s w , ale history-
kom i dramatu i teatru nic tak atwo si z tym upora.
Od bchncrowskicgo Woyzecka, gdzie zostay rozbite niemal wszyst-
kie reguy dramatu i estetyki, ktrego tragicznym bohaterem jest
bekoczcy wizjoner, Otello z prowincjonalnego niemieckiego mias-
teczka, mogaby zacz si nie tylko historia, ale i teoria dramatu XX
wieku. Od Cabaret Voltaire, gdzie na pierwszym czy drugim spotka-
niu, pado wrd gwizdw i tupania widzw synne Chcemy szcza
we wszystkich kolorach tczy" mona by zacz histori happeningu
1 teatru prowokacji obyczajowej i politycznej. Chcemy szcza we
wszystkich kolorach tczy" powtrzya potem jednodniwka Nu
w buhu" polskich ncofuturystw.
Inicjatorem i gwnym mistrzem ceremonii" by Tristan Tzara.
W Cabaret Voltaire nic tylko wrd jego twrcw, ale i wrd pierw-
szych widzw z kolonii artystycznej Zurichu, przewaali przybysze
PRZECHADZKI 254

z Europy rodkowej i z Rosji. Nic wiem, czy kto si zaj udziaem

i wkadem tych przybyszw, alicnw zc Wschodu i potem z Ameryki
Poudniowej w awangardowe ruchy na Zachodzie, w etos awangard,
w ich korzenie i substancj, od dada do pnego surrealizmu... By
moe obco, wykorzenienie, zamykay uszy, ale otwieray oczy.
Tristana Tzar i wkrtce potem Ionesco, nastpnego Rumuna,
poznaem w czasie mego pierwszego pobytu w Paryu, jeszcze chyba
w kocu roku 1938. Tzara byl ju po czterdziestce, ja miaem troch
ponad dwadziecia; Ionesco by dwa lata starszy ode mnie. Jak wielu
z naszych rocznikw zc Wschodniej Europy bralimy lekcje nadrea-
lizmu z opnieniem o jedno pokolenie. Tzara w czasie naszych noc-
nych wdrwek po Paryu nauczy mnie francuskiego sowa insolite,
dla ktrego trudno znale cisy odpowiednik w innych jzykach.
I zarazi tym, co jest honiblemenl beau, ktre odkrya dada.
Czas biegnie szybciej ni mylimy. Nowo staje si nieodmiennie sta-
roci, prowokacja obyczajow klasyk. Na jednym z pierwszych
przedstawie Travesti Stopparda, moe i siedem lat temu, ku mojemu
zdumieniu zobaczyem, c Tzara towarzysz moich nocnych wdrwek
po bulwarze Montparnasse (Lenin i Joyce w tym nieoczekiwanym
rozdaniu kart przez histori byli w Zurichu, kiedy rodzia si dada)
jest ju jednym, obok Lenina i Joycc'a, z trzcch protagonistw tej
sztuki, postaci historyczn. Klasykiem!
Ale pocztkiem pocztkw awangardy bya nic dada, lccz Krl Ubu,
szesnastoletniego Alfreda Jarry, w roku 1896, w ktrym si zwymio-
towa" nic modernizm, ale cay wick XIX, a ju szczeglnie Drugie
Cesarstwo i buruazyjna Republika. I po triumfalnym wznowieniu
przez pierwszych surrealistw w roku 1920 kolejno si wymiotowa
wick XX w niezliczonych teatrach studenckich, od And do Tatr. Krl
Ubu dzieje si w Polsce, czyli nigdzie". Ale to nigdzie" znaczy
wszdzie".
Pisaem kiedy, c od czasw renesansu s tylko dwie postacie mitycz-
ne, w ktrych objawiaj si dalej nowe twarze i nowe dusze: Faust
i Don Juan. Ale Ubu ze szczotk klozetow zamiast bera okazuje si
niemiertelny. W tej genialnej farsie jest ju Ionesco z jego Macbett,
i moe z Przyszo jest w jajach, cho Ubu i Ubica s bardziej okrutni
i wulgarni. Jest i Witkacy, ale Krl Ubu jest bardziej uniwersalny i nie
ma w nim nawet ladu metafizyki.
Krla Ubu by moe zna Majakowski, a jego przebrani za komunis-
255 PRZECHADZKI

tw straszni mieszczanie w Pluskwie maj swoich prekursorw w Ubu

i Ubicy.
Innym od Krla Ubu pocztkiem awangardowej sztuki by woski
futuryzm. 11 maja 1912 roku Marinctti z wysokoci 200 metrw nad
dachami Mediolanu, przekrzykujc obracajce si migo, ogosi
Techniczny manifest literatury futuryzmu. Na uniwersytecie kalifornij-
skim w Los Angeles obchodzono osiemdziesit lat pniej jubileusz
tego manifestu. Odczyty, pokazy i dyskusje zakoczy bankiet La
cucina futurisla". Znaem jednak lepsz wosk kuchni.
W styczniu roku 1914, ostatni raz przed wojn wiatow, Marinctti
odwiedzi Rosj witany ju przez pierwszych futurystw rosyjskich.
W Petersburgu i wkrtce potem w Moskwie, ju pod koniec pierw-
szego dziesiciolecia naszego wieku czyy si ze sob grupy malarzy
i poetw, a potem i kompozytorw, ktrzy wczeniej, ale rwnie
gwatownie jak na Zachodzie zrywali z tradycj sztuki dziewitnasto-
wiecznej. Ci modzi ludzie, z ktrych wikszo bya rwienikami
XX wieku, gosili nadchodzce n o w e . W Rosji, a wkrtce potem
i w Polsce, byli pod inspiracj woskiego futuryzmu, Marinctti krzy-
cza Ewiva futurisla!" Wizje n o w e g o , szklanych miast i pikna
maszyn czyy si z przyjciem nowej sztuki. Jeszcze dugo potem
Peiper ogosi w Zwrotnicy" swj manifest: Miasto, masa, maszy-
na". Niewtpliwie Miasto soca Thomasa Campcllo byo natchnie-
niem futurystycznych utopii.
W grudniu 1913 roku w sali petersburskiej operetki Luna Park, ta
nazwa jest chyba te nic bez znaczenia, wystawiono futurystyczne
widowisko Zwycistwo nad Socem. By to rodzaj opery/baletu
z towarzyszeniem jednego fortepianu. Jednym z inicjatorw by Kazi-
mierz Malewicz, dopiero teraz powoli doceniany klasyk nowej sztuki
i jej wiadomy teoretyk. Scenerie Zwycistwa nad Socem w kubach
zawieszonych na pustej scenie i w kostiumach arlekinw, ale take
w kubach deformujcych posta, projektowa Malewicz. W tej mojej
osobistej biografii poznawania awangardy, spniony o trzy czwarte
wieku, po raz pierwszy zobaczyem projekty kostiumw Malewicza
i jego czarne i czerwone kwadraty na wystawie, ktra objechaa Ame-
ryk w 1991 roku. Witkiewicz nic zdy zapewne na Zwycistwo nad
Socem, ale niewtpliwie widzia przechowywane i eksponowane
projekty kostiumw. I chyba wida ich lad w pomysach jego kostiu-
mw.
Majakowski, ktry popeni! samobjstwo, wkrtce po mierci ogo-
PRZECHADZKI 256

szony zosta przez Stalina bardem rewolucji i niedocignionym wzo-

rem poety Kraju Rad. Lata dwudzieste i jeszcze pocztek lat trzy-
dziestych byy jak Sturm und Drang, okresem artystycznego
i intelektualnego wrzenia. Ale z artystw, malarzy, architektw i poe-
tw tych krtkich lat rosyjskiego renesansu, ktrzy swoj sztuk
i nadzieje zwizali z rewolucj, niewielu te lata przeyo. Pasternak
ocalony z pogromu i nieustannie upokarzana Achmatowa, ktrej
zamordowano ma, a syna skazano na wiele lat agru.
Meyerhold z perspektywy lat moe najwiksza indywidualno
reyserska XX wieku by wiziony, torturowany i rozstrzelany na
ubiance w roku 1940. Ciao Zinaidy Raikh znaleziono w ich miesz-
kaniu pokute noami.
Los i teatr Meyerholda to jeden z najbardziej wyrazistych przykadw
jak zawodne s klasyfikacje w i z m a c h . Zaczyna od naturalizmu
i symbolizmu, nie by a tak daleki od Stanisawskiego, potem tworzy
spektakle, w ktrych elementy cyrku i pantomimy wspgray z bio-
mechanik aktorw zamienionych na marionetki, ze stylizacj na
wzr kabuki i muzycznoci dell'arte. Sam by zreszt wspaniaym
mimem, jak potem Barrault. Jeeli termin modernizm co oznacza
w teatrze, to Meyerhold by apogeum modernizmu.
W roku 1947 w czasie delegacji polskich pisarzy na 30-lecie rewolucji
odwiedziem pnym wieczorem Pasternaka na jego daczy w Pierie-
towie po kryjomu, poniewa Pasternak nie by dopuszczany do
kontaktw i fet z pisarzami nawet z bratnich" republik. Byem wte-
dy rwnie naiwny jak i zapalony do nowej wiary i mwiem Pasterna-
kowi o likwidacji u nas analfabetyzmu, nakadach tomw poezji
w tysicach egzemplarzy, swobodzie i przywilejach twrcw kultury.
Pasternak si umiechn i powiedzia: Jestecie jak ptaki piewaj-
ce. Ale pewnego ranka obudzicie si w klatkach, nawet czasami
pozacanych, a pod kad klatk, byy formalista, niepoprawny sym-
bolista, uparty futurysta i wrg ludu". Kiedy wrciem z Moskwy
do Warszawy, na paacyku, ktry by siedzib Zwizku Literatw,
widnia ogromny transparent: Pisarze inynierami dusz ludzkich".
Zrozumiaem, co mi mwi tej nocy pod Moskw Pasternak.
W roku 1972 byem na pierwszym wiatowym kongresie szekspirolo-
gw w Vancouverze. By tam i Grigorij Kozincew. Jeszcze przedtem
poznaem jego przejmujc adaptacj Hamleta z Ofeli zakut
w cik krynolin jak w klatk tortur, w ktrej jeszcze w renesansie
przewoono skazacw. Na tym kongresie Kozincew pokaza swego
257 PRZECHADZKI

Krla Leara, gdzie wygnany wadca w swojej tuaczce spotyka ndza-

rzy wypdzonych ze swoich miasteczek i wsi. Szybko zawizaa si
midzy mn i Kozincewem sympatia, i moe nawet co wicej. Jakby
czyy nas podobne dowiadczenia. Przechadzalimy si po wspa-
niaych ogrodach ranych kampusu uniwersyteckiego. Kozincew
nagle powiedzia: W caym moim dugim yciu miaem nic wicej ni
dwa, a moe nawet trzy szczliwe lata. Byo to, kiedy pracowaem
z Mcycrholdcm."
Dla caej rosyjskiej awangardy, jak i potem dla nicrcalistw, awan-
garda", jak w wojsku, miaa by stra przedni w pochodzie nic tylko
poezji, ale wszystkich sztuk i zapowiedzi rewolucji, miaa si z ni
utosami, a potem jej przewodzi. To utosamienie rewolucji, i to
rewolucji rosyjskiej z rewolucj wszystkich form sztuki, wszystkich
sztuk poezji, prozy, malarstwa, muzyki i architektury, byo jak
si okazao szybko tragicznym zudzeniem nie tylko Majakowskie-
go, ale moe jcszczc bardziej Malewicza, braci Burlukw, Miclniko-
wa, Tatiana i tylu innych. Wolny od tych zudze i nadziei by tylko
Chlcbnikow, ale on pierwszy dosta kul w eb. I na pewno Chagal,
ktry ju w 1922 wyjecha na Zachd.
Gone byo powiedzenie Lenina: Komunizm to socjalizm plus elek-
tryfikacja". Mogo by bliskie Majakowskiemu i Malewiczowi, ale
Lenin do projektantw fabryk caych w kubach odnosi si od samego
pocztku z nieufnoci i podejrzeniem. Analogie historyczne s prze-
wanie mylce, cho czasem myl, e z iluzjami awangardzistw
pierwszej polowy XX wieku mona porwna nadzieje i iluzje liber-
tynw i racjonalistw osiemnastowiecznych na nadejcie krlestwa
rozumu i wolnoci. Za Konwentu potoczyy si gowy do kosza pod
gilotyn i nawet Sade 14 lipca wydobyty z Bastylii, niedugo potem
ledwo ocali wasn gow.
Dopiero, kiedy run mur berliski, w kadym razie niewiele wcze-
niej, mogy pojecha na Zachd obrazy i projekty architektoniczne
wykltych przez Zdanowa nowatorw. I dopiero w ostatnim dziesi-
cioleciu powoli i mudnie odkrywa si dzieje rosyjskich awangard po
latach przemilcze na Wschodzie i niepenej dokumentacji na
Zachodzie. Ale rwnic wane i moe jcszczc waniejsze od samej
dokumentacji jest dojrzenie w tym najmielszym i najbardziej tragicz-
nym ze wszystkich ruchw awangardowych XX wieku m o d e l u
a w a n g a r d y : opozycji i przemian, ktre wydaj si nieodmiennie
powtarza. W jednym z wczesnych manifestw nadrealizmu Breton
PRZECHADZKI 258

napisa: Przeksztaci wiat, mwi Marks, zmieni ycie, powiedzia

Rimbaud; te dwa zawoania dla nas tworz jedno". W dziejach nad-
realizmu, w przemianach i losie awangard na wschd od Renu te dwa
programy okazay si rwnie zawodne co sprzeczne. Wsplna im bya
tylko utopia. Ani czowiek nie zosta przemieniony, ani wiat. A jeli
nawet, to nie tak, jak prorokowa Marks.
W awangardzie, w a w a n / g a r d z i e , i w pojciu, i w samym so-
wie jest wyprzedzenie. Nadrealici z entuzjazmem powtarzali za
Leninem, i umiecili to nawet w swoim Maym sowniku nadreaizmu:
Przyjdzie czas, kiedy publiczne toalety bd robione ze zota". Zda-
nie to mogliby wykrzycze i dadaici, i nawet Apollinaire. Ale ja po
raz pierwszy zobaczyem klamki i kurki od wanien ze zota w zeszym
roku, w Warszawie, w azienkach nowych milionerw, a raczej miliar-
derw, szarej strefy radosnej prywatyzacji.

Chcemy nowych dwikw

nowych dwikw, nowych dwikw
Chcemy spgosek bez samogosek
Spgosek ktre gucho pierdz

Tak pisa Apollinaire w najlepszych tradycjach wulgaryzmw Ubu

i zurychskich dadaistw. U Apollinaire'a nawet w pnych wierszach,
kiedy odzywaj si tony smutku i nostalgii za przeszym i umarym,
jest jednak urzeczenie teraniejszoci i nowoci. Jak romantyczne
mickiewiczowskie Nowoci potrzsa kwiatem". Apollinaire, chocia
wczesny entuzjasta kubistw i Picassa, nic posuy si nigdy, o ile
wiem, sowem awangarda". Mwi raczej o espt nouveau, nowym
duchu, nowym widzeniu, nowym suchu.

Ja co widziaem wojn w Artylerii i Piechocie

Raniony w gow z czaszk trepanowan pod chloroformem
Ktry straciem najlepszych przyjaci w straszliwej bitwie
Wiem o starym i nowym ile poszczeglny czowiek moe o tym wiedzie
I nie dbajc dzisiaj o t wojn
Midzy nami i dla nas przyjaciele moi
Rozstrzygam ten dugi spr tradycji i wynalazczoci Porzdku i Przygody
[Przeliczna rudowosa, prze. Adam Wayk]

Cycki Terezjasza (1917) s o cztery lata pniejsze od Zwycistwa nad

Socem. Rna jest i stylistyka, i rodki teatralne tych dwch prekur-
sorskich spektakli w historii teatralnej awangardy. Ale te dwa od-
mienne wydarzenia czy ten sam powiew optymizmu. Terezjasz
259 PRZECHADZKI

zamieniony w kobiet rodzi w cigu jednego popoudnia 4049 dzieci.

Zachwycajca jest ta surrealistyczna precyzja. Cycki Terezjasza byy
w wyludniajcej si pod koniec wojny Francji propagand rozrod-
czoci, chyba nic cakowicie rabclcsowsk. Ale p serio, czy drwice
byy wesoym spektaklem. Widziaem Cycki Terezjasza w roku
1938, a moe nawet na pocztku roku 1939, kiedy nagle si zbliaa
nowa wojna. Spod sukni Terezjasza, mczyzny/kobiety wylatyway
czerwone baloniki i unosiy si a do plafonu teatru. Bya to metafora
w peni wizualna i odnalazem j potem niespodziewanie w STS-ie
i teatrzykach studenckich koca lat pidziesitych.
Surrealizm ju wkrtce po Cyckach Terezjasza zaczyna by chmurny
i gbinowy. Au service de la rvolution", ta wizja rewolucji z leni-
nowskiej stawaa si trockistowska, i z marksistowskiej freudowska.
Ale dalej odwoywaa si do wyobrani i chciaa j wszelkimi rodka-
mi rozjtrzy...
W paryskim maju rewolty studenckiej w roku 1968 mury w caej
Dzielnicy aciskiej pokryte zostay napisami: Wyobrania do wa-
dzy", Wasze podanie to rzeczywisto" [L'Imagination au Pouvo-
ir!", Prenez vos dsirs pour des ralits"]. By to ostatni znak ju
umierajcego surrealizmu. A moe w tej rewolcie studenckiej by
nagy pogld anarchicznej Awangardy" Krapotkina z poowy jeszcze
XIX wieku.

4. Teatr Absurdu, ktremu to zawoanie da szyb-

ko Martin Esslin, powsta we Francji na przeomie lat czterdziestych
i pidziesitych: Pokojwki Gcnta w reyserii Jouvcta najwczeniej,
bo w 1947; pierwszy Ionesco Lekcja i ysa piewaczka w 1950 i 1951,
Krzesa w 1954. Ale przeomem byo Czekajc na Godota Becketta
z parysk premier w 1953. Z perspektywy obecnie ju pwiecza
wiemy, e po Czekajc na Godota teatr albo tekst dramatyczny, ktry
jest od razu teatrem, sta si czym nowym. Jak po Ulissesie powie
jest czym innym ni bya przed Ulissesem i jak po Fellinim film sta
si czym, czym nigdy nie by przedtem.
Teatr Becketta ma graficzn wyrazisto znaku. Jak w teatrach
wschodnich i jak w wielkim balecie znaczce jest ostrzejsze i wyra-
zistsze od znaczonego, znaczce jest t r e c i . Jak w terminach Wit-
kacego i w wiecie Gombrowicza f o r m a .
Drzewo w pierwszym akcie jest drzewem, niczym innym; w akcie dru-
PRZECHADZKI 260

gim ma pi albo sze listkw. Listki znacz zmian, ale czy czasu?
Niekoniecznie: znacz, e s na drzewie listki. Chopak, ktry przy-
chodzi z posianiem od pana Godota i w akcie drugim albo ponow-
nie on sam albo jego brat tyle wiemy, e przychodzi z poleceniem
od pana Godota. Godot jest tylko Godotem, na ktrego przyjcie
czekaj Vladimir i Estragon na rozstaju drg.
Spektakl jest o czekaniu, ale czekanie nic znaczy nic wicej ni cze-
kanie; trzy siostry u Czechowa czekaj na wyjazd do Moskwy, ale
u Beckctla nie wiadomo nawet, czy Moskwa" istnieje.
Przed wielu laty zabrano mnie z Tunisu autem na pustyni. Pod
dwiema wtymi palmami wrd piaskw na objcie oka czekao
dwch Arabw. Spytalimy, gdzie chc, eby ich podwie. Nigdzie.
Potrzsnli gowami. Czekali na godota". W par tygodni po war-
szawskiej premierze Czekajc na Godota doszy wiadomoci o rapor-
cie Chruszczowa o zbrodniach Stalina. Ju wtedy wszyscy wiedzieli,
e Vladimir i Estragon czekaj na socjalizm. Czekajc na Godota
wydawao si dugo teatrem absurdu, uwolnionym od realnoci para-
dygmatem powszechnej ludzkiej doli, ale w idiomie beckettowskim,
w postaciach Vladimira i Estragona, ktrzy nienawidz si i nie mog
si rozsta, bo czekaj, odnaleli si emigranci Mroka w obskurnym
berliskim hotelu i homlessy Gowackiego na awce w Tompkins
Squar Park na dolnym Manhattanie. Idiom bcckettowski okaza si
zadziwiajco pojemny, i tym idiomem, tym systemem znakw, tym
jzykiem przemawia teatr postmodernizmu.
Postmodernizmu? A wic gdzie jest cezura? Beckett, Ionscsco, Ge-
net, czy to jcszczc modernizm, czy to jest t o, co jest p o? Podziay
w historii dramatu, ktiy jest od samego pocztku spektaklem, s
pokrcone i wcale nieatwe. Pierwsz sztuk Gcncta, Pokojwki, wy-
stawi Jouvct; Barrault reyserowa Nosoroca Ionesco i Pieszo
w powietrzu z Madeleine Renauld w roli Winnic. W jego reyserii
Szczliwe dni stay si przedstawieniem klasycznym. Klasycznym
postmodernizmu? Nie wiem. Barrault zaczyna jako wielki mim w tra-
dycji arlekinw dell'arte i francuskich Picrrotw, jak z obrazw
Watteau. Za najwiksze osignicia reyserskie Barrault uznaje si
powszechnie jego Claudclla. Jouvcnl zwizany by dugo z Copeau,
ktry zerwa z realizmem, ale cho byl niewtpliwym nowatorem, nikt
go nigdy nic wiza z jakkolwiek awangard. Dzieje nowczcsncgo
teatru, ju szczeglnie francuskiego, s jak w sowach Apollinairc'a
261 PRZECHADZKI

nieprzerwanym cigiem tradycji i wynalazczoci", Porzdku i Przy-

gody".
W Pokojwkach i w Balkonie Gcnta mona usysze patetyczne na-
mitnoci Racinc'a; Beckett jest klasykiem wspczesnego teatru, ale
jego rda sigaj a do Ksigi Hioba. Absurdalny komizm Ionesco
odnale mona u Arystofanesa, a jego gry jzykowe w Bliniakach
Plauta.
O Ionesco, a ju szczeglnie o jego wczesnym teatrze, pisano, c jest
0 ograniczeniach jzyka, o niemonoci porozumienia, o zastygych
nonsensach, ktre s powszechn mow. O absurdzie, ktry tkwi
w samym jzyku. Ionesco zreszt sam w to uwierzy.
Ale nic potrzeba wcale odwoywa si do modelu komunikacji jzy-
kowej Jakobsona o nadawcy, odbiorcy, kodzie i kanale, eby dost-
rzec, c w sztukach Ionesco, w komunikatach wypowiadanych przez
maestwa Smithw i Martinw w ysej piewaczce czy Uczennice
1 Profesora w Lekcji s dwaj odbiorcy, dwa kanay, dwa kody: scena
i widownia. miejemy si z dowcipw o wariatach, poniewa nonsen-
sy odbieramy znajc sensy. Kiedy na scenie wskazwki zegara cofaj
si albo biegn jak szalone, wiemy, c nasze zegary powszechnej
komunikacji pokazuj minuty i godziny po kolei. I e ncohiszpa-
skiego" nie mona tumaczy na hiszpaski i odwrotnie. Sztuki Iones-
co nie s o ograniczeniach jzyka, ale o jego bogactwie, gdzie
zawarte s i wszystkie n o n / s e n s y sprzeczne z reguami jzyka
i potocznym dowiadczeniem, w ktrym zegary nic mog wybija ka-
dej godziny trzynacie razy. Soce to ucita szyja" wiedzieli
o tym poeci, jeszcze na dugo przed surrealizmem i dekonstrukcj.
A jednak na pocztku lat pidziesitych zacz si nic tylko nowy
teatr, ale i mylenie o teatrze, co wicej przez osmoz z teatrem Bcc-
ketta, Ionesco i Gcnta upowszechni si jzyk, ktrym zaczli si
posugiwa i strukturalici i fenomenolodzy, i na ostatek dekonstruk-
torzy. Tym nowym jzykiem zaczy przemawia piwnice", i parys-
kie, i nasza niezapomniana krakowska Piwnica pod Baranami.
Z moj on w dugiej podry przedpotopow kolej z Kamiennego
Potoku do Nowego Jorku czsto rozmawialimy i o n e s k , odkry-
wajc mudnie i powoli, e skoro mieszkamy na tej samej ulicy i w
tym samym domu i mamy syna i crk o tych samych imionach, to
moliwe, c jestemy maestwem. Ale myl take, c Ionesco
uwraliwi nas na drtw mow realnego socjalizmu". Mowa trawa
to przecie Lekcja i ysa piewaczka.
PRZECHADZKI 262

Dla modego Michela Foucault paryska premiera Czekajc na Godo-

ta bya, jak napisa, punktem zwrotnym w jego intelektualnym
yciu". A dla Alaina Robbe Grilleta dramatyzacj filozofii Heideg-
gera". A wic jednak zaczynao si nowe.

5. Pozycja Brechta w teatrze i dramaturgii X X

wieku, jego drugiej polowy i ju na pewno trzeciego wierwiecza jest
moe z naszej perspektywy mniej doniosa ni Bccketta, Ionesco
i Geneta, ale na pewno jego wpyw jest wikszy. W nierwny sposb
i czasem pozostaja t c ze sob w sprzecznoci splataj si u Brechta
teorie, same dramaty i jego teatr. Jak Stanisawskiego Metoda, okru-
ciestwo i rytuay Artauda do dyskusji i praktyk postmodernistyczne-
go teatru (nie lubi tego terminu, ale nie zawsze potrafi si bez
niego obej) weszo v - e f f e c t , alienacja i obco. Ale uszo zdaje
si uwadze, e Szkowski uy tego terminu udziwnienie" pie-
rwszy o teatrze Meyerholda. W grze aktorskiej dla Brechta by to
postulat zimnego aktora, ktry nie utosamia si z rol i zimnego
widza, ktry nie poddaje si teatralnej iluzji. Ale przejmujca Helena
Wcigel jako Matka Courage ju zaprzeczya tej doktrynie. Jest jesz-
cze inne rozumienie: obcoci". Tekst, choby najbardziej znany,
wanie wielki tekst, ma zosta wyobcowany", przepisany inaczej i na
nowo.
Eric Bentley, pierwszy tumacz Brechta na angielski i jednoczenie
jego powiernik i oponent w latach berliskich, zanotowa: Mwiem
do Brechta o twrczoci. Brecht si achn, Kady potrafi by twr-
czy, wyzwaniem jesz p r z e p i s a n i e". Roland Barthes, a trzeba
nie zapomina, e swoje pierwsze opozycje strukturalne wyprowadza
z dramaturgii Brechta, podnosi, e czytanie, i to szczeglnie arcy-
dzie, jest ich p r z e p i s y w a n i e m . I w tym czytaniu/przepisywa-
niu nadajemy tekstom nowe sensy albo je w nich odkrywamy. Myl,
e znalelimy si ju blisko dekonstrukcji.
Od samego pocztku a do koca niemal wszystkie teksty Brechta
dramatyczne i ballady s przepisywaniem cudzych tekstw, od Kip-
linga do Szekspira i fabu Kabuki: Opera za trzy grosze jest p r z e p i -
s a n i e m Opery ebraczej Graya. Przepisany z Szekspira jest jego
Koriolan, z Sofoklesa Antygona. Wiele takich przykadw mona
mnoy... P r z e p i s a n i e jest potarciem tekstu innym tekstem albo
nawet dowiadczeniem wspczesnym. Takie jest i odczytanie Hamle-
263 PRZECHADZKI

ta w Kleines Organon z roku 1948, w ktrym zawizaniem dramatu

jest atak Fortynbrasa na Polsk.
Moe jest za wczenie, by mwi o dekonstrukcji klasycznych tekstw
bez Brechta, ale ju na pewno sama scena, nie tylko scenografia, jesz-
cze na dugo przed Berliner Ensemble poddana zostaa dekon-
strukcji. Gra pomidzy iluzj realnoci i realnoci iluzji, wedug
byskotliwej opozycji Northropa Frya, zostaa w teatrze Brechta
zdekomponowana": nie tylko pene i niezmienne biae wiato na
scenie od pocztku spektaklu do jego koca, ktre przecie byo re-
alnoci", a nie uud wschodw i zachodw. Miejsce tradycyjnej kur-
tyny, ktrej podnoszenie i opadanie byo sygnaem przejcia od
realnoci sali do uudy spektaklu, zastpia pozioma lekka kurtynka,
albo kurtynki na samej scenie, przez ktre aktorzy mog atwo prze-
chodzi. Te powiewne kurtynki nie byy iluzj zmian miejsc akcji. Jak
w No i w teatrze szekspirowskim akcja dziaa si na niezmiennej sce-
nie, ktra bya realnoci, a nie znakiem rnych miejsc".
W tej dekonstrukcji iluzji najistotniejsze znaczenie miay songi".
Pierwszym sukcesem teatralnym Brechta, i moe wci najtrwalszym,
bya Opera za trzy grosze spektakl bulwarowy, kulinarnego teatru"
wedug pniejszych inwektyw Brechta. Ale iluzj teatraln przery-
way songi. Kurt Weil odnowi muzyk niemieck, zerwa z roman-
tycznoci operowych arii, w jego pieniach wracay ostre intonacje,
jakby prozaizmy; byy to songi jak do piewania w kabarecie. Z pyt
znamy jeszcze do dzisiaj wibrujcy gos Lotty Lenyi, w ktrym brzmi
i ao, i podanie, czasami chrapliwy ton porzuconej ulicznicy.
I nie ukrywana cielesno tego gosu, ktry dugo dra w krtani,
i schodzi wolno do piersi i do brzucha. Lenya w Operze graa Jenny,
ale w songach porzucaa rol" i piewaa na proscenium wprost do
sali.
Jak w kabarecie. Wedekind w swoich ostatnich latach w kabaretach
monachijskich przepitym i chrapliwym gosem piewa cyniczne i pro-
wokacyjne ballady. Wedekind by wzorem dla modego Brechta. I nie
tylko dla Brechta. Jego oddziaywanie na modernistyczny i postmo-
dernistyczny teatr wydaje si cigle niedocenione. (W Kurce wodnej
Witkacego echa i zapoyczenia z Lulu s chyba zamierzone.) Dekon-
strukcja, dekompozycja Brechta, i moe najbardziej istotne zamanie
teatralnej iluzji przez widoczne elementy kabaretu w jego spektak-
lach, ktre nawet nie s operami".
Nie jestem pewien, czy historycy modernizmu, a zwaszcza jego oby-
PRZECHADZKI 264

czajw, jzykw i oczywicie teatrw, zwrcili dostateczn uwag, e

modernizm zacz sam z siebie drwi w wulgaryzmach sowa i gestu,
w prowokacji widzw, w degradacji wzniosego i mieszczaskiego
tabu w kabarecie. Myl tutaj oczywicie nie tylko o dadaistach
w Zurichu, ale o dziaajcych w tych samych niemal latach u koca
pierwszej wojny wiatowej kabaretach monachijskich i berliskich,
w ktrych ekspresjonizm uleg rozjtrzeniu. Jak z dada narodzi si
surrealizm i nawet moe o wiele pniejsze happeningi, to niemiec-
kie kabarety byy szko modego Brechta.
Od wspaniaych modeli spektaklw w Berliner Ensemble i od niegdy
uwodzcych teorii teatru epickiego, czy pniej dialektycznego, y-
niejsze okazao si pisanie inaczej, p r z e p i s y w a n i e Szekspira,
Marlowe'a, nawet Kiplinga. Intertekstualno, jak to si teraz ucze-
nie nazywa, potarcie jednego tekstu przez inny i wszystkich przez
w s p c z e s n o . Od tej dekonstrukcji tekstw i dekonstrukcji
teatralnej iluzji zaczyna si, o ile to sowo jcszczc co znaczy, postmo-
dernizm w teatrze.
W szkole Brechta terminowa Konrad Swinarski, najbardziej twrczy
z polskich reyserw swojego pokolenia. Z alienacji, z wzajemnej
o b c o c i , z realnoci elementw spektaklu: tekstu, gry, wiata,
songw i tego, co pozostao z machiny teatralnej, z wyobcowania uu-
dy z realnoci i realnoci z uudy wywodzi si teatr Wilsona i oper"
Johna Cagc'a, w ktrych rzut koci nie obala nigdy przypadku".