Klaudia Socha

Uniwersytet Jagielloski

Publikacje dotyczce typograi wydane

w jzyku polskim na pocztku XXI wieku
przegld subiektywny

Od kilku lat mona zauway znaczny wzrost zainteresowania dizajnem i ty-

pografi. Zagadnienie projektowania stao si modne i popularne wiadczy o tym
ilo kursw i szkole organizowanych przez uczelnie i prywatne firmy, cigle
wzrastajca liczba blogw i forw dyskusyjnych powiconych szeroko pojtemu
projektowaniu graficznemu oraz coraz liczniej pojawiajce si publikacje brano-
we. Te ostatnie mona roboczo podzieli na trzy grupy: poradniki dla osb nie-
zwizanych wczeniej z typografi i dla osb stawiajcych pierwsze kroki na drodze
projektowania publikacji, podrczniki dla profesjonalistw, czasem adresowane do
studentw szk artystycznych lub zawodowych oraz teksty teoretyczne, czsto po-
wicone szczegowym zagadnieniom specjalistycznym. Wszystkie te publikacje
mog obejmowa bardzo szerok tematyk: od problemw zwizanych z samym
procesem reprodukcji poprzez zagadnienia dotyczce czytelnoci i estetyki druku
a po opracowania omawiajce projektowanie graficzne publikacji zarwno papie-
rowych, jak ielektronicznych.
Wybr odpowiednich pozycji sprawia trudnoci szczeglnie osobom rozpo-
czynajcym dopiero prac projektanta. Problem jest tym bardziej istotny, e w dzi-
siejszych czasach projektantami, skadaczami, grafikami ioperatorami DTP zostaj
nie tylko absolwenci odpowiednich szk i uczelni, ale take liczne grono samo-
ukw opanowujcych obsug programw komputerowych i starajcych si nie-
kiedy uzupeni swoj wiedz fachow. Czsto student1 lub nowicjusz w fachu staje
przed pk pen publikacji branowych i nie wie po co sign najpierw. Wzale-
noci od szczcia lub porad bardziej dowiadczonych kolegw decyduje si na re-
klamowan ksik i doznaje zawodu, gdy poradniki rzadko nios rzeteln i spraw-
dzon wiedz, za publikacje specjalistyczne s zbyt trudne dla osb pocztkuj-
cych ze wzgldu na specyficzn terminologi izoono zagadnie. Dlatego warto
moe pokrtce omwi dostpne na naszym rynku publikacje pod ktem ich przy-
datnoci na rnych etapach rozwoju modego (a moe istarszego) projektanta.
Ju na pocztku wypada uczyni pewn dygresj zwizan z terminem pro-
jektant, wedug niektrych, naduywanym. Rzeczywicie, dawniej, gdy ksika
bya dzieem zespou wyspecjalizowanych pracownikw wydawnictwa zakres kom-
petencji by bardzo cile okrelony. Stron merytoryczn zajmowa si redaktor
prowadzcy, ktry sprawdza i akceptowa prac adiustatora i korektora, a take
[1] Jako dydaktyk czsto spotykam si z takimi
opiniami studentw.
 50 KLAUDIA SOCHA

kontaktowa si z konsultantami merytorycznymi lub redakcj naukow. Za stron

techniczn zagadnienia odpowiada redaktor techniczny, wsppracujcy z projek-
tantem graficznym, zatwierdzajcy projekt i pilotujcy go w drukarni. Jako do-
wiadczony specjalista nie tylko by w stanie obliczy objto ksiki, ale zna
take tajniki pracy drukarza, wiedzia jak zachowuj si w druku rne materiay
i nieobca mu bya strona ekonomiczna zagadnienia. Redaktorowi technicznemu
podlegali podwykonawcy graficy i amacze, ktrzy realizowali stworzon przez
grafika makiet, przygotowywali do druku ilustracje, retuszujc je ikadrujc. Taki
podzia pracy jest najczciej we wspczesnym wydawnictwie, tncym koszty do
minimum, nie do zaakceptowania. W odniesieniu do dzisiejszego wydawnictwa,
a take do innych typw firm zajmujcych si projektowaniem graficznym, w lite-
raturze zachodniej pojawia si termin tzw. syndromu zamienia 2. Syndrom ten
polega on na stopniowym zachodzeniu na siebie rnych kompetencji zawodowych
prowadzcym w efekcie do zaniku wyspecjalizowanych zawodw na rzecz bardziej
oglnego pojcia zakresu obowizkw zawodowych. I rzeczywicie staje si to wi-
doczne wnowoczesnych firmach, ktre staraj si zatrudnia ludzi czcych rne
umiejtnoci: amaczy zzaawansowan znajomoci programw graficznych, mo-
gcych w razie potrzeby przygotowa proste makiety, obrobi komputerowo ilust-
racje, przygotowa materiay na stron internetow; redaktorw jzykowych pracu-
jcych w programach edytorskich, umiejcych zastosowa zaawansowane funkcje
ju na etapie skadu itp. Zmienia si nie tylko sposb pracy, ale rwnie postrzega-
nie zawodu projektanta graficznego. Nie dziwi wic take zmiana terminologii. Daw-
niej projektantem by absolwent uczelni artystycznej wyposaony nie tylko w umie-
jtno stosowania odpowiednich narzdzi, ale rwnie w zaawansowan wiedz
teoretyczn z zakresu komunikacji wizualnej, podstaw czytelnoci i technologii re-
produkcji. Teraz projektantem staje si osoba, ktra opanowaa posugiwanie si
programem DTP iwykonuje zlecenia z bardzo szerokiego wachlarza usug: od ak-
cydensw po strony internetowe. Wtej sytuacji, tytuy wielu publikacji wskazujce,
e ich adresatem jest wanie tak zrozumiany pracownik przestaj dziwi 3. Wydaje
si jednak, e rwnie wane jak rzetelna wiedza fachowa jest oglne wyksztacenie
projektanta. Erik Spiekermann, projektant grafik i typograf, zapytany o to, czego
szuka u kandydatw na dizajnera odpowiedzia swemu rozmwcy:
Musz by oglnie obyci. Nie znosz ludzi, ktrzy nie czytaj. Nie cierpi takich, co nie
gotuj i nie wiedz nic o muzyce. Nie mgbym pracowa z kim, kto chodzi tylko do
McDonalda. Potrzebni mi ludzie, ktrzy znaj si na filmach, suchaj muzyki, czytaj
ksiki. Jak wiesz, nie wszyscy projektanci s tak wszechstronni. Wielu nie czyta, nie
interesuje si niczym. Z takimi osobami nie mgbym pracowa. Potrzebni mi s lu-
dzie do pracy zespoowej, ktrzy maj ogln wiedz, bo na niej bazuje nasza praca
zespoowa4.

[2] B. Bergstrm, Komunikacja wizualna, tum.
J. Tarnawska, Warszawa, 2009, s. 32.
[3] Np. M. Mitchell, S. Wightman, Typografia
ksiki. Podrcznik projektanta, tum. D. Dziewo-
ska, Krakw 2012.
[4] Cyt. za: A. Shaughnessy, Jak zosta dizajnerem
i nie straci duszy, tum. D. ukowski, Krakw
2012, s. 21.
 PUBLIKACJE DOTYCZCE TYPOGRAFII WYDANE W JZYKU POLSKIM... 51
Oczywicie, dizajner to brzmi dumnie. Od razu nasuwa si skojarzenie
z kreacj, artyzmem i wielk indywidualnoci twrcz. Jednak w dobie syndromu
zamienia dizajneremprojektantem staje si dawny amacz i to na jego barkach
spoczywa odpowiedzialno za cao projektu, poczynajc od jego funkcjonalnej
struktury poprzez czytelno i zrozumiao a po walory estetyczne. Dlatego
oglny rozwj projektanta, redaktora, grafika jest niezwykle istotny, gdy to z jego
wasnych dowiadcze rodz si pniej lepsze lub gorsze projekty.

Wybr powojennych publikacji dotyczcych typografii

Jak ju wspomniano na polskim rynku pojawia si coraz wicej publikacji
dotyczcych typografii. Mona stwierdzi, e jest to kontynuacja chlubnych trady-
cji. Pierwsze polskie podrczniki sztuki drukarskiej pojawiy si ju w XIX wieku5,
istotne rwnie dla rozwoju tzw. nowej typografii
prace zwizane byy zdziaalnoci polskich typogra-
fw i projektantw przed II wojn wiatow6. Po woj-
nie szczeglnie cenne dla rozwoju czarnej sztuki
stay si czasopisma branowe, takie jak Poligrafika,
a nade wszystko Litera, w ktrych drukowano czsto
tumaczenia zagranicznych ojcw typografii: Jana
Tschicholda, Hermanna Zapfa, Adriana Frutigera,
Waltera Schillera, Alberta Kapra i innych. Troch
szkoda tego zapomnianego w Polsce dziedzictwa: np.
Jan Tschichold znany jest polskim czytelnikom gw-
nie z Nowej typografii 7, swego synnego manifestu,
ktry niestety bywa odczytywany cakowicie w ode-
rwaniu od swego historycznego kontekstu. Std takie
krzywdzce opinie, jak choby w niezym skdind
poradniku branowym DTP. Od projektu a po druk.
O wsppracy grafika z drukarzem Andrzeja Go-
ba8, ktry krzywi si na skad bez wci akapito-
wych, charakterystyczny dla manifestu futuryzmu.
Nasza znajomo z Janem Tschicholdem, pogbiona na szczcie przez teksty
zantologii Widzie /Wiedzie 9 nie uwzgldnia jednak jego pnych prac10, wkt-
rych nie odwraca si on co prawda od funkcjonalizmu, lecz siga take do naj-

[5] Dwa z nich dotyczyy skadu: F. Zbkowskiego,
Teoria sztuki drukarskiej zastosowana do praktyki,
Warszawa 1832 oraz W. Danielewicza, Podrcznik
dla zecerw, Warszawa 1892.
[6] Midzy innymi Wadysawa Strzemiskiego,
Mieczysawa Szczuki, Henryka Berlewiego. Trudno
te nie wspomnie oprojektantach pism i typogra-
fach bardziej tradycyjnych: Adamie Ptawskim,
Ludwiku Gardowskim i Stanisawie Jeyskim.
[7] J. Tschichold, Nowa typografia, d 2011.
[8] A. Gob, DTP. Od projektu a po druk.
O wsppracy grafika z drukarzem, Gliwice 2013,
s. 223.
[9] Widzie/wiedzie. Wybr najwaniejszych teks-
tw o dizajnie, Krakw 2011.
[10] Zebrane w publikacji The form of the book,
Washington 1991.
 52 KLAUDIA SOCHA

wczeniejszych tradycji druku, opierajc si na badaniach ksiki dawnej. Kilka

jego nowszych tekstw opublikowano w latach 60. w Poligrafice, inne ukazay si
te wLiterze 11.
Dzisiaj nie ma co prawda wikszego problemu z zapoznawaniem si z kla-
sycznymi tekstami s dostpne wjzyku angielskim i mona je stosunkowo atwo
zamwi przez Internet. Niestety jest to do kosztowne, zwaszcza dla studenta.
Dlatego dobrze, e polscy wydawcy staraj si wprowadzi take na nasz rynek naj-
waniejsze publikacje z tej dziedziny. Poza krtkimi tekstami w czasopismach po
wojnie ukazao si wPolsce kilka wartociowych ksiek zagranicznych, np. opra-

cowania Brora Zachrissona12 i Milesa A. Tinkera13 przybliajce problem czytelno-

ci, doskonaa ksika Tibora Sznt14 omawiajca rozwj pisma i najwaniejsze
problemy zwizane z jego projektowaniem i stosowaniem w druku oraz cenne
gwnie w czci teoretycznej Projektowanie ksiki w Szwajcarii Josta Hochule-
go15. Lata 90. zaowocoway tumaczeniami ksiek zagranicznych dotyczcych
zwaszcza skadu komputerowego, ktry by wwczas nowoci na rynku. Mona

[11] J. Tschichold, Wspczesna typografia. Cz 1,
Poligrafika 1965, nr 1, s. 2224; tene, Wsp-
czesna typografia. Cz 2, Poligrafika 1965, nr 2,
s. 4849; tene, Prawidowe proporcje stronicy i ko-
lumny ksiki, Poligrafika 1966, nr3, s. 7077;
tene, Typografia symetryczna czy asymetryczna?,
Poligrafika 1966, nr 6, s. 142143; tene, Formaty
ksiek i ich proporcje, Poligrafika 1966, nr 7,
s. 169170; tene, Znaczenie tradycji w projektowa-
niu nowych pism drukarskich, Litera 1969, nr 1,
s. 14; tene, Alfabet Damianusa Moyllusa, Litera
1972, nr 3, s. 86114.
[12] B. Zachrisson, Studia nad czytelnoci druku,
tum. K. Chocianowicz, J. Hyc, Warszawa 1970.
[13] M. A. Tinker, Podstawy efektywnego czytania,
tum. K. Dudziak, Warszawa 1980.
[14] T. Sznt, Pismo i styl, tum. E. awnik, Wroc-
aw, 1986.
[15] J. Hochuli, Projektowanie ksiki w Szwajcarii,
tum. J. Kowalski, Krakw 1995.
 PUBLIKACJE DOTYCZCE TYPOGRAFII WYDANE W JZYKU POLSKIM... 53
wrd nich wymieni podrcznik Franoisa Richaudeau16, dzi ju w wikszej cz-
ci przestarzay jeli chodzi o kwestie techniczne, lecz ciekawy ze wzgldu na zain-
teresowania naukowe autora iprzekazujcy krtkie omwienie licznych obecnych
na zachodzie klasyfikacji pism drukarskich. Publikacje tego okresu charakteryzuj
si zwykle nie najlepszym przekadem terminw branowych17, co zwizane byo
z do dowolnym doborem tumaczy. Czsto te podawane w nich normy byy
si rzeczy normami obcymi, francuskimi, angielskimi bd amerykaskimi. Przy-
kadem takich podrcznikw s Typografia komputerowa Susan G. Wheeler i Ga-
ryego S. Wheelera oraz Pismo w technice Desktop Publishing Clifforda Burke18.
Publikacje te ci ju w kierunku poradnikw przeznaczonych dla mniej wtajem-
niczonych, takich jak liczne publikacje Robin Willams19 wydawane kilkakrotnie
przez wydawnictwo Helion, czy te inne, mniej wartociowe, opracowania20. Dzi-
siejszego czytelnika razi czsto bardzo nieprofesjonalny wygld podrcznikw z lat
90., co oczywicie jest zwizane z dalekim od perfekcji skadem komputerowym
izmianami w rodowisku amaczy od razu wida, e ksiki te zaprojektowali
ludzie umiejcy co prawda obsuy komputer, lecz nie majcy zbyt wiele pojcia
o zasadach prawidowego skadu. Naley jednak odda im sprawiedliwo nie-
kiedy pewne rozwizania projektowe byy wymuszone przez niedoskonao pro-
gramw edytorskich i ograniczenia techniczne.
Wspomniane wyej publikacje nie wyczerpuj jednak tematu ksiki bran-
owej drugiej poowy wieku XX. Obok tekstw zagranicznych ukazyway si do-
skonae polskie podrczniki, na ktrych wychoway si rzesze zecerw, drukarzy
i projektantw ksiki 21. Mona je pogrupowa w zalenoci od tematyki. Po pierw-
sze opracowania dla skadaczy, np. Zecerstwo Mariana Drabczyskiego22, Instruk-
cja technologiczna. t. 1. Skad rczny i monotypowy 23, Inwentarium wiedzy o poli-

[16] F. Richaudeau, Podrcznik typografii i amania
kolumn czyli sztuki drukarskiej, tum. A. Lipska,
Warszawa 1997.
[17] Np. race dzi sformuowanie dyskietka infor-
matyczna czy dziwny termin oowiowanie, bdcy
najprawdopodobniej kalk, od pochodzcego
z angielskiego lead (interlinia). Niektre terminy
pozostawiano bez polskiego tumaczenia, np. kern
(pol. przewieszka), co moe byo nie najgorszym
rozwizaniem, gdy pozwalao czytelnikowi odna-
le znaczenie wangielskim sowie kerning, ktre wych, powiconych poligrafii, introligatorstwu
nie ma polskiego odpowiednika.
[18] S. G. Wheeler, G. S. Wheeler, Typografia kom-
puterowa, Warszawa 1996; C. Burke, Pismo w tech-
nice Desktop Publishing, tum. P. Barancewicz,
Warszawa 1995.
[19] R. Williams, Jak skada tekst? Komputer nie
jest maszyn do pisania, tum. A. Jarczyk, Gliwice
2003; ta, Komputerowy skad tekstw. Jak to
zrobi?, tum. A. Bulandra, Gliwice 2003; ta,
Mistrzowskie stosowanie czcionek. Jak to zrobi?
tum. A. Witerkowska, Gliwice 2003; ta, Typo-
grafia od podstaw, tum. P. Cielak, Gliwice 2011;
ta, DTP od podstaw, tum. M. Dorosz, Gliwice
2011, itp.
[20] Np. M. Gosney, J. Odam, J. Benson, Szara
ksiga. Projektowanie w czerni i w bieli na twoim
komputerze, tum. P.Czarnecki, Warszawa
1994.
[21] W artykule nie wymieniam wszystkich pod-
rcznikw dedykowanych uczniom szk zawodo-
i materiaoznawstwu, cho mog stanowi bardzo
cenne rdo wiedzy dla projektantw chccych
lepiej pozna proces wydawniczy. Przydatne mog
by take podrczniki liternictwa i estetyki
druku.
[22] M. Drabczyski, Zecerstwo, Wyd. 2, Warszawa
1964.
[23] Instrukcja technologiczna, t.1. Skad rczny
i monotypowy, Warszawa 1965.
 54 KLAUDIA SOCHA

grafii w3tomach (t. 1 Zecerstwo 24, t. 2 Pismo drukarskie 25, t. 3 Podoa drukowe 26).
Tom drugi tego Inwentarium zosta pniej zmieniony, rozszerzony i wydany pod
tytuem Leksykon pism drukarskich 27. Mimo zmian jakie zaszy w technologii po-
zycje te cigle mog by przydatne, zwaszcza wczciach dotyczcych klasyfikacji
i chrakterystyki pism. Leksykon zawiera take wiele terminw typograficznych,
ktre nie utraciy do dzi nic ze swej aktualnoci, a nawet mog by przydatne
wopisie typografii nowych mediw. Jednak najczciej przywoywane s opraco-
wania dotyczce redakcji technicznej: Jana Kuglina Poligrafia ksiki, Mieczysa-
wa Kafla Zarys techniki wydawniczej, Tekli Malinowskiej i Ludwika Syty Redago-
wanie techniczne ksiki, dwie ksiki Filipa Trzaski (Poradnik redaktora iPodsta-
wy techniki wydawniczej) oraz ABC redaktora technicznego. Poradnik Mieczysawa
Wodyka28. Mwic szczerze, niektre fragmenty tych publikacji omawiajce za-
sady redakcji technicznej, skadu publikacji prostych iutrudnionych, projektowa-
nia i amania kolumn oraz obliczania objtoci ksiki cigle s aktualne i mog
suy modym projektantom rwnie dzisiaj29. By moe wynika to z faktu, e
ksika jako przedmiot uytkowy ma pewne funkcje, ktre bardzo silnie warun-
kuj jej form30.

[24] Inwentarium wiedzy o poligrafii, t. 1.: M. Dru-
dziel i T. Fijakowski, Zecerstwo, Wrocaw 1988.
[25] Inwentarium wiedzy o poligrafii, t. 2.: A.Toma-
szewski, Pismo drukarskie, Wrocaw 1989.
[26] Inwentarium wiedzy o poligrafii, t. 3.: S. Jakuce-
wicz, H. Janowski, Podoa drukowe, Warszawa
1999.
[27] A. Tomaszewski, Leksykon pism drukarskich,
Warszawa 1996.
[28] J. Kuglin, Poligrafia ksiki, Wrocaw 1968;
M. Kafel, Zarys techniki wydawniczej, Warszawa
1971; T. Malinowska, L. Syta, Redagowanie tech-
niczne ksiki, Warszawa 1981 (wyd. I, 1977);
F. Trzaska, Poradnik redaktora, Warszawa 1976;
tene, Podstawy techniki wydawniczej, Warszawa
1987 (wyd. I, 1967); M. Wodyk, ABC redaktora
technicznego. Poradnik, Warszawa 1994.
[29] Moe o tym wiadczy take fakt, e niektre
z nich, poyczone niebacznie studentom, nigdy ju
do mnie nie wrciy.
[30] Problem jest tym ciekawszy, e porwnanie
najstarszych, dziewitnastowiecznych podrczni-
 PUBLIKACJE DOTYCZCE TYPOGRAFII WYDANE W JZYKU POLSKIM... 55

Prcz wydawnictw ksikowych zagadnienia typograficzne znajdoway take

miejsce na amach prasy branowej. Obok wspomnianej ju Poligrafiki izasuo-
nej Litery, wktrych publikowali swe teksty take polscy specjalici zajmujcy si
typografi: Roman Tomaszewski, Marian Drabczyski, Stefan Szczypka czy Andrzej
Tomaszewski, w latach 90. iwpierwszym dziesicioleciu wieku XXI doskonae ar-
tykuy o tematyce zwizanej z typografi pojawiay si na amach czasopisma Wy-
dawca. wietny cykl Andrzeja Palacza Projektowanie ksiki 31 pozwala uzupeni
wiedz fachow o zasady skadu. Przydatne byy rwnie cykle dotyczce technik
graficznych32, zasad redakcji tekstu33 oraz wykoczenia introligatorskiego ksi-
ki34. Wielka szkoda, e dzisiejszy Wydawca, podobnie zreszt jak Poligrafika, nie
s ju pismami nastawionymi na dziaania edukacyjne, astay si raczej typowymi
wydawnictwami branowymi przeznaczonymi dla konkretnych grup zawodowych.
Ich miejsce w pewnej mierze zajo dzi czasopismo 2+3D, ktre jednak ma ju
nieco inny charakter 35.
Polskie publikacje powicone typografii
Czas jednak porzuci czasy historyczne i przyjrze si ksikom specjalis-
tycznym z ostatnich kilku lat, sucym modym projektantom w doskonaleniu
swego warsztatu. Na polskim rynku ukazuj si liczne publikacje, polskie i tuma-

kw zecerskich ztymi z2 poowy wieku XX wyka-
zuje, e niektre zasady skadu pozostaj niezmien-
ne niemal od dwustu lat.
[31] Najpierw kilka artykuw ukazujcych si w la-
tach 19941995, a potem cykl w latach 20012007.
[32] Cykl J. M. Szymaskiego, Szlachetne techniki
graficzne ukazujcy si w latach 19961998.
[33] Cykl Z. Wiankowskiej-adyki ukazujcy si
w latach 19971998.
[34] Cykl A. Janickiego i A. Semkowicza ukazujcy
si w latach 20022004.
[35] Celowo pomijam inne czasopisma (np. zmie-
niajcy tytuy Macworld i Publish lub efeme-
ryczne Pro Typo), wktrych pojawiay si publi-
kacje na temat typografii.
 56 KLAUDIA SOCHA

czone, wiele z nich jest reklamowanych przez wydawcw jako niezbdne w procesie
ksztacenia. Niestety nie wszystkie te zapewnienia id w parze z rzeteln informacj
zawart w tekcie. Problem jednak w tym, e nie mona bezkrytycznie odrzuci
wszystkich publikacji o charakterze poradnikowym, gdy maj one jedn, niekwes-
tionowan zalet: propaguj typografi, rozszerzaj wiedz na temat przygotowania
publikacji i uwraliwiaj szersze krgi odbiorcw na problemy zwizane z czytelno-
ci druku i cele projektowania graficznego. Oczywicie trudno nie zauway uste-
rek: nie zawsze trafnego tumaczenia terminw specjalistycznych, pewnych uprosz-
cze, a nawet bdw. Jednak dla osb pragncych si zaznajomi z podstawami
takie proste publikacje nios wicej korzyci poznawczej ni opracowania specjalis-
tyczne, zbyt trudne na tym etapie.
Wrd ksiek branowych zauway mona wyrane zakresy tematyczne
oraz znaczne zrnicowanie typu publikacji od poradnikw po opracowania bar-
dziej specjalistyczne. Typografia jak uczy nas definicja to sztuka uytkowa ma-
jca za zadanie graficzn interpretacj drukowanej informacji, a wic uksztatowa-
nie i ukad elementw graficznych caej publikacji. Typografia operuje do szerok
gam rodkw wyrazu []. Do typografii naley rwnie wybr metod druko-
wania oraz materiaw, gwnie papieru.36 Zainteresowania typografii, jako dyscy-
pliny niezwykle wszechstronnej s jak wida bardzo zrnicowane; obejmuj kwes-
tie fizjologiczne i psychologiczne (percepcja, problemy czytelnoci), humanistycz-
ne (proces poznania, estetyka), spoeczne, ekonomiczne i technologiczne.
Omawianie biblioteczki projektanta warto rozpocz od najlepszych publi-
kacji powiconych typografii obejmujcych take zagadnienia szczegowe zwi-
zane z redakcj techniczn.
Wrd polskich publikacji na ten temat najbardziej typowy, podrcznikowy
charakter maj Lettera Magica Krzysztofa Tyczkowskiego37 i Architektura ksiki
Andrzeja Tomaszewskiego38. Pierwsza z nich powstaa z gbokiego przekonania
autora-dydaktyka o potrzebie rozpowszechnienia wiedzy typograficznej. Efektem
jest praktyczny przewodnik po typografii uwzgldniajcy wszystkie aspekty dobre-
go projektu iomawiajcy typograficzne rodki wyrazu. Szczeglnie ciekawe s frag-
menty dotyczce zestawiania krojw pism (jedno znajtrudniejszych zada typo-
grafa, wymagajce ogromnej wiedzy teoretycznej i historycznej oraz wielkiego wy-
czucia) i roli motywu graficznego.
Druga z przywoanych publikacji, o dugim, barokowym podtytule dla wy-
dawcw, redaktorw, poligrafw, grafikw, autorw, ksigoznawcw ibibliofilw jest
przez samego autora nazywana Nowym Trzask, na cze podrcznikw, na kt-
rych wychoway si rzesze pracownikw wydawnictw i drukar. Ksika jest bar-
dzo zwiza typografia w piguce. Omawia dokadnie wszystkie elementy two-
rzce ksik widziane oczyma praktyka. Warto tej publikacji wypywa przede
wszystkim z dowiadczenia autora, ktry projektuje, a nade wszystko rwnie rea-
lizuje projekty ksiek ju od lat. Obok informacji technicznych omwione s take
[36] A. Tomaszewski, Leksykon, dz. cyt., s. 232. [38] A. Tomaszewski, Architektura ksiki dla wy-
[37] K. Tyczkowski, Lettera Magica, d 2005. dawcw, redaktorw, poligrafw, grafikw, autorw,
ksigoznawcw ibibliofilw, Warszawa 2011.
 PUBLIKACJE DOTYCZCE TYPOGRAFII WYDANE W JZYKU POLSKIM... 57

podstawy redakcji i korekty oraz zagadnienia interesujce operatora DTP i grafika

dotyczce przygotowania plikw do druku. Wielcy budowniczowie katedr czasem
specjalnie zostawiali jaki niedopracowany element, wychodzc zzaoenia, e nie-
omylny jest tylko Bg. Moe dlatego rwnie w tej publikacji pojawi si bd
w tabeli z formatami papieru. Bardzo wana w tym podrczniku jest natomiast
ukazywana (a take realizowana) idea projektu kongenialnego, czcego w sobie
trzy elementy: tre, funkcj i form, ktre wzajemnie na siebie wpywaj i tworz
nierozerwaln cao. Idea ta pojawia si take w innych publikacjach Andrzeja To-
maszewskiego, drukowanych zwaszcza w czasopismach branowych i zebranych
przed kilkoma laty (w wyborze) w ksice Zapiski ksikoroba 39. W tych krtkich
felietonach zaskakuje rozlega wiedza historyczna i teoretyczna autora, oczytanie
i lekko pira, dlatego szkice te mog si sta inspiracj do szerzej zakrojonych ba-
da nad typografi dawn i wspczesn. Zainteresowanie autora tematyk ksiki
widoczne jest take w innych jego publikacjach: sowniku osobowym polskich od-
lewaczy czcionek, pt. Giserzy czcionek w Polsce 40 oraz w omwieniu wybranych
dzie z prywatnego ksigozbioru dotyczcych typografii41.
Wrd najczciej przywoywanych polskich ksiek z zakresu typografii
znajduje si praca Roberta Chwaowskiego Typografia typowej ksiki 42. Publikacja
ta, jest o tyle przydatna w pracy projektanta, e przekazuje gwne zasady skadu
obecne w polskich normach. Wygodniej jest na pewno sign po to opracowanie
zamiast szuka w kilku dokumentach (zreszt nie zawsze atwo dostpnych). Nie-
ktrzy, zwaszcza modsi projektanci przejawiaj tendencj odrzucania wszelkich

[39] A. Tomaszewski, Zapiski ksikoroba, War- [41] A. Tomaszewski, Szelest kart. Bibliografia sen-
szawa 2006. tymentalna, Warszawa 2011.
[40] A. Tomaszewski, Giserzy czcionek w Polsce, [42] R. Chwaowski, Typografia typowej ksiki,
Warszawa 2009. Gliwice 2002.
 58 KLAUDIA SOCHA

regulacji normatywnych, odbierajc je jako re-

likt poprzedniej epoki, zapominaj jednak, e
normy branowe wynikay z dowiadcze tech-
nologw produkcji i typografw, i bray pod
uwag zarwno ograniczenia techniczne, jak
i zalecenia wynikajce z czytelnoci i funkcjo-
nalnoci publikacji. Na kocu Typografii... znaj-
duje si wykaz norm, na ktre powoywa si
autor 43. Normy dotyczce redakcji, korekty oraz
skadu ksiki byy take podstaw dwch in-
nych opracowa: ksiki Adama Wolaskiego
Edycja tekstw. Praktyczny poradnik 44 i Porad-
nika autora, tumacza i redaktora Barbary Osu-
chowskiej45. Osuchowska zajmuje si gwnie
problemami redakcji tekstu, cho nie stroni od
wiedzy typograficznej (m. in. cytuje zote myli
Alberta Kapra, wybitnego specjalisty w dzie-
dzinie sztuki ksiki46). Natomiast Wolaski prcz norm przywouje take daleko
idcy uzus ustalony w rnych wydawnictwach, dlatego jego porady mog czasem
propagowa nie najszczliwsze rozwizania typograficzne tylko dlatego, e s one
stosowane przez niektre oficyny. Oczywicie nie wszystkie zasady zostay jedno-
znacznie sformuowane, lecz warto pamita, e najlepsze s takie, ktre wypywaj
zfunkcjonalizmu i maj na celu jasny, klarowny przekaz informacji. Z takiego zao-
enia wychodzi take Tomasz Bierkowski, ktrego ksika O typografii 47 jest wielk
pochwa typografii jasnej, klarownej i funkcjonalnej, sucej nieskaonemu prze-
kazowi. Bardzo cennym elementem tej ksiki jest zbir cytatw z wypowiedzi zna-
nych projektantw wskazujcych na ich wielk trosk o czytelno wasnych teks-
tw i projektw. Publikacja Bierkowskiego zostaa zoona w bardzo oryginalny
sposb, dziki czemu zmusza czytelnika do odrzucenia przyzwyczaje i odkrycia
nowego, moe nie bardziej funkcjonalnego, ale na pewno bardziej nieszablonowego
sposobu lektury.

Publikacje specjalistyczne tumaczone z jzykw obcych

Najwaniejsz grup publikacji z dziedziny typografii s opracowania spe-
cjalistyczne, mwice o konkretnych problemach i czsto zajmujce si zaawanso-
wanymi zagadnieniami szczegowymi. Bardzo istotne s teksty wielkich typogra-
fw dzielcych si swoim dowiadczeniem. Zwykle s trudne w odbiorze iprzezna-
czone dla specjalistw. W przypadku tekstw obcych, najczciej korzysta si z nich

[43] Wykaz polskich norm dotyczcych ksiki po- [45] B. Osuchowska, Poradnik autora, tumacza
daje take Architektura ksiki Tomaszewskiego. i redaktora, Warszawa 2011.
Zostay one take skomentowane na kocu ksiki [46] Tame s. 9697.
B. Osuchowskiej (przyp. 45). [47] T. Bierkowski, O typografii, Gdask 2008.
[44] A.Wolaski, Edycja tekstw. Praktyczny porad-
nik, Warszawa 2008.
 PUBLIKACJE DOTYCZCE TYPOGRAFII WYDANE W JZYKU POLSKIM... 59
w oryginale, ale na szczcie niektre wydawnictwa decyduj si na ich polskie edy-
cje. Dua liczba dodrukw oraz fakt, e publikacje te szybko staj si nieosigalne
w ksigarniach, wskazuj na spore zainteresowanie czytelnikw. Wydawnictwami,
ktre staraj si przybliy polskim odbiorcom najwaniejsze zagraniczne teksty
z interesujcej nas dziedziny s: d2d, nieodaowane Sowo/obraz terytoria oraz
ostatnio do prnie rozwijajce si modsze oficyny krakowski Karakter 48, Czy-
sty Warsztat 49, Ogme.pl50 czy Recto verso51. Najwicej ksiek dotyczcych pro-
jektowania i typografii wydaj Helion i PWN, lecz niestety nie s to publikacje
znajwyszej pki.
Jedn z najczciej przywoywanych edycji ostatnich lat jest Elementarz
stylu w typografii Roberta Bringhursta52, absolutna klasyka i podstawa zawodu.
Najczciej jednak okazuje si, e dla studenta Brinhurst jest niezwykle trudn
lektur. Poetycki jzyk, kwieciste metafory i spe-
cyficzny ukad caoci wpierwszej chwili oniemie-
laj. W ksice tej prno szuka gotowych rozwi-
za, to nie zwyczajny poradnik dajcy odpowiedzi
na podstawowe pytania. Jednak im duej pracuje si
w zawodzie, tym bardziej docenia si mdro wielu
pokole projektantw i amaczy zawart w tej pu-
blikacji. Metafory staj si czytelne, przykady nie-
zwykle inspirujce, a przeraajca w pierwszej chwili
matematyka (o ktrej sam autor mwi, e nie jest
niezbdna, lecz pozwala zrozumie pewne zjawiska)
staje si doskonaym narzdziem wprocesie projekto-
wania. Lektura tej ksiki z czasem okazuje si coraz
wiksz przyjemnoci: w pierwszej kolejnoci przy-
daj si wskazwki praktyczne dotyczce struktury
i skadu tekstu, potem wyzwaniem staj si zasady
projektowania oparte na wieloktach foremnych i in-
terwaach muzycznych. Ostatecznym sprawdzianem dojrzaoci jest zaawansowa-
na wiedza o krojach i fontach. Cho Bringhurst cay czas powouje si na normy
i zwyczaje anglosaskie redakcja nie pozostawia czytelnika bez pomocy obszerne
przypisy podaj polskie normy i wskazuj na nasze realia. Bardzo pomocne s take
aneksy przybliajce podstawy typografii, zawierajce wykaz rozszerzonych zna-

[48] Publikacje o historii i teorii dizajnu: P. Rypson,
Nie gsi. Polskie projektowanie graficzne 19191949,
Krakw 2011; J.Mrowczyk, M. Warda, Projektowa-
nie graficzne w Polsce, Krakw 2010; antologia Wi-
dzie/Wiedzie dz. cyt.; A. Shaughnessy, Jak zosta
dizajnerem, dz. cyt; Miliard rzeczy dookoa. Agata
Szydowska rozmawia z polskimi projektantami
graficznymi, Krakw 2013.
[49] Ksiki o dizajnie i typografii, np. M. Fran-
kowska, A. Frankowski, Henryk Berlewi, [b.m.]
2009; Jak kto mg na to pozwoli! Z twrcami pol-
skiej szkoy grafiki rozmawia Janusz Grski, [b.m.]
2011; J. Mrowczyk, Niewielki sownik typograficzny,
[b. m] 2008; T. Bierkowski, O typografii, dz. cyt.
[50] Wydawca ksiek Andrzeja Tomaszewskiego.
[51] Wydawca reprintu Nowej typogafii Tschi-
cholda.
[52] R. Bringhurst, Elementarz stylu w typografii,
tum. D. Dziewoska, Krakw 2007.
 60 KLAUDIA SOCHA

kw aciskich i ich wykorzystania, objanienia znakw i terminw typograficz-

nych, krtkie biogramy projektantw pism, list domw typograficznych oraz przy-
datn bibliografi. Wartoci tej ksiki nie da si przeceni, cho na pewno nie
wszystko w niej jest idealne. Przede wszystkim korzystanie z polskich przypisw,
umieszczonych na kocu jest nieco utrudnione, ale takie ich umiejscowienie zwi-
zane byo zapewne z projektem samego autora, ktry tego elementu nie przewidy-
wa. Bringhurst nie tylko sam zaprojektowa t publikacj, zgodnie zreszt zwyo-
onymi w niej zasadami, ale rwnie ukaza jej pikno w rozrysowanej makiecie.
Niestety pierwsze polskie wydanie miao opraw mikk, co utrudniao pene
otwarcie bloku ksiki. Pniejsze edycje nie powieliy ju tego bdu: opraw zmie-
niono na zintegrowan, dodatkowo pokryt foli typu soft-touch. Pozostaje mie
nadziej, e sprosta ona zadaniu penej ochrony ksiki przez dugie lata53. Warto
doda, e dla polskiego czytelnika ciekawa by mo-
e rwnie klasyfikacja pism podawana przez autora,
poniewa w polskich publikacjach czciej spotyka
si podstawow klasyfikacj ART.
Po spektakularnym sukcesie Bringhursta wy-
dawnictwo d2d przez kilka lat przygotowywao du
edycj wspomnianego ju, klasycznego podrcznika
Michaela Mitchella i Susan Wightman pt. Typografia
ksiki. Podrcznik projektanta54. To imponujce wy-
danie (o zaskakujco niskiej cenie) w twardej opra-
wie, wydrukowano w kolorze. Takie stwierdzenie
zwykle przywouje wizj tczowych ksiek rodem
zpodrcznikw do tworzenia barwnych stron inter-
netowych, lecz w tym wypadku oznacza stonowany
druk w szlachetnych kolorach czarnym i czerwonym
(a waciwie w kolorze drukarskiej magenty). Dodat-
kowo pojawia si kolor bladoty bdcy tem dla
przykadw wypeniajcych wiksz cz tej publi-
kacji. Dziki temu bardzo jasna staje si struktura
ksiki od razu wida co jest tekstem gwnym, a co ilustrujcym go przykadem.
Kolor ten jest na tyle kontrastowy, e dobrze na nim wida litery, jednak przy du-
szej lekturze nieco mczy wzrok. Mistrzowsko jednak dobrano materiay. Papier
wysokiej jakoci, w szlachetnym kolorze chamois, dobrze kontrastuje z drukiem.
Oprawa jest twarda caopapierowa, (nie pokryta foli, co pozwala wyeksponowa
struktur papieru rozwizanie bardzo ostatnio modne w publikacjach dizajner-
skich), z opask zawierajc tytu, nieco podobna do projektu oprawy ksiki Joepa
Pohlena Letter Fountain55 wydanej przez wydawnictwo Taschen, z tym, e ta publi-
kacja jest w oprawie wierpciennej. Warto te podkreli, e wikszo tekstw

[53] Dowiadczenie wskazuje, e folia ta, reklamo- [54] Zob. przyp. 3.

wana ostatnio przez producentw jako bardzo [55] J. Pohlen, Letter Fountain on printing types,
odporna na zarysowania w czstym uytkowaniu Kln 2011.
moe si wyciera.
 PUBLIKACJE DOTYCZCE TYPOGRAFII WYDANE W JZYKU POLSKIM... 61
wystpujcych w przykadach to oryginalne teksty polskie, dziki czemu ukazy-
wane zjawiska uwzgldniaj specyfik polskiego jzyka oraz norm dotyczcych
skadu panujcych w naszym kraju. Ksika jest przeznaczona dla projektantw,
pewnie nie tylko tych modych, cho oni zapewne doceni przejrzysty ukad, lo-
giczne rozoenie materiau i bardzo przystpny wykad treci. Dla starszych stano-
wi moe kompendium wiedzy, zwaszcza, e znw redakcja zadbaa owprowadze-
nie drugiego nurtu przypisw komentujcych rnice pomidzy opisywanymi
normami angielskimi i polsk tradycj. Niekiedy zrezygnowano z powtarzania in-
formacji, ktre znalazy si wElementarzu..., np. pominito informacj o polskich
(i europejskich) odpowiednikach anglosaskich tradycyjnych nazw jednostek (poja-
wia si tylko dwunastopunktowa pica s. 11, bez wzmianki o cycerze). Tematyka,
jak przystao na podrcznik jest bardzo rozlega, obejmuje kwestie makrotypo-
graficzne i mikrotypograficzne, wprowadza problematyk czytelnoci, doboru kro-
jw, ksztatowania struktury publikacji, podaje zasady skadu oraz podstawy redak-
cji technicznej (obliczanie objtoci, zasady redakcji, przygotowanie do druku).
Pojawiaj si rwnie podstawowe normy stosowane w skadzie tekstw prostych
i utrudnionych oraz kwestie doboru i przygotowania ilustracji. Bardzo cenny jest
take uniwersalny charakter tej publikacji. Autorzy staraj si nie podawa goto-
wych recept czy wskazywa konkretnych programw (cho wiadomo, e przygoto-
wywali swoj ksik wprogramie QuarkXPress i podane ustawienia np. wartoci
odstpw midzywyrazowych do niego si odnosz56). Ksika jest przygotowana
bardzo starannie, nieliczne potknicia wynikaj najczciej z problemw trans-
latorskich lub maj rdo wtekcie oryginalnym. Do dziwnie brzmi np. termin
technika litografii offsetowej (s. 13), bdcy kalk angielskiego offset litographic
printing, ktremu w jzyku polskim odpowiada po prostu druk offsetowy lub tech-
nika drukowania offsetowego57, z pominiciem tego genetycznego zwizku obu
technik paskich. Czasem zdarza si rwnie niezbyt precyzyjne sformuowanie czy
chodzi wdanym fragmencie o zmian stopnia pisma czy te wielkoci58 (definio-
wanej jako wielko optyczna). Zdarzaj si take zbytnie uproszczenia, zwaszcza
w przypadku specjalistycznych dziaa technologicznych, mniej zapewnie znanych
autorom. Na przykad stwierdzenie, e skanery skanuj obraz w modelu barwnym
CMYK, jest niezgodne z prawami fizyki (s. 312), ale mona to przyj jako uprosz-
czenie, gdy rzeczywicie wiele studiw graficznych, zwaszcza dawniej, prze-
twarzao od razu przestrze barwn RGB (anie format RGB, s. 315) na docelowy
CMYK. Nieaktualne s te informacje dotyczce nieprzyjmowania przez programy
DTP obrazw o wikszej gbi bitowej. Autorzy wspominaj rwnie o moliwoci
przesyania do drukarni tzw. plikw otwartych, tymczasem w polskich realiach
drukarnie rzadko decyduj si na takie rozwizania. Dla redaktora do szokujco
brzmi te sowa ze s. 331, mwice o moliwoci samowolnego wprowadzania

[56] Prcz tego polski wydawca podaje odpowiada-
jce im wartoci w programie InDesign obecnie
czciej od Quarka uywanym w Polsce.
[57] Tumaczenie wg angielskoniemieckofran-
cuskorosyjskohiszpaskopolskowgiersko
sowackiego Sownika technicznego. Poligrafia,
BerlinWarszawa 1980 oraz Angielsko-polskiego
sownika terminw poligraficznych, Warszawa 2010.
[58] Np. na s. 96.
 62 KLAUDIA SOCHA

przez skadacza do tekstu poprawek: dla bezpieczestwa tekstu zwykle wszystkie

korekty musz by zaaprobowane przez redaktora prowadzcego, a projektant mo-
e wycznie zgasza sugestie takich zmian. Wszystkie powysze uwagi dotycz
wycznie pewnych skrtw mylowych pozostajcych bez znaczenia w kontekcie
caej ksiki. Brak nieco w tej publikacji odniesie do czasw najnowszych i no-
wego trybu pracy redaktora i korektora odbywajcej si wycznie na plikach teks-
towych z niemal cakowit eliminacj wydrukw. Taki typ redakcji staje sie powoli
standardem i niesie z sob nowe, nieraz bardzo rne od dawnych problemy, zagro-
enia, atake wyzwania. Jednak podrcznik przygotowujcy do pracy wycznie na
plikach tekstowych jeszcze nie powsta, a jeli kiedykolwiek zostanie napisany po-
jawi si zapewne w sieci lub w postaci e-booka, anie w formie papierowej.
Wrd wielkich ojcw typografii pojawia si nazwisko Adriana Frutigera.
Od kilku lat moemy rwnie wPolsce korzysta z jego bardzo ciekawej publikacji
Czowiek i jego znaki 59. To jedna z tych pozycji, ktre rozczarowuj poszukiwaczy
atwej wiedzy i szybkich rozwiza. Pierwsze wraenie, jakie zostawia ta ksika to
poczucie zderzenia bardzo prostej, przystpnej for-
my z niezwykle gbok, przemylan treci. Autor
omawia rne aspekty znaku: jego powstawania, za-
stosowania i odbioru. Cz pierwsza ksiki mwi
o tworzeniu i rozpoznawaniu znakw, od najprost-
szych po bardziej skomplikowane, kolejna ukazuje
znak bdcy czci kodu i porusza tematyk two-
rzenia alfabetw, ksztatowania si liter i problemy
zwizane z czytelnoci. Cz trzecia wprowadza
rozrnienie midzy znakiem, symbolem, sygnetem
i sygnaem. Ogromny materia ilustracyjny przybli-
a omawiane zagadnienia, a zakres przywoywanych
przykadw jest bardzo rozlegy, zarwno geograficz-
nie, jak i czasowo. Najbardziej interesujca dla pro-
jektantw ksiek wydaje si cz druga przedsta-
wiajca ewolucj pisma oraz wpyw materiaw ina-
rzdzi pisarskich na ksztat liter. Frutiger zwraca uwa-
g na sprawy tak oczywiste, e najczciej pomijane,
a przecie majce ogromny wpyw na proces projek-
towania krojw drukarskich, a take odbijajce si silnie na ich czytelnoci. Wiedza
na temat budowy litery i ewolucji pisma jest niezbdna dla projektanta chccego
wiadomie wykorzystywa w publikacji pismo, bdce wszak jednym zgwnych
typograficznych rodkw wyrazu. Oczywicie na polskim rynku znale mona
rwnie inne publikacje na ten temat 60 od podrcznikw liternictwa po dokadne

[59] A. Frutiger, Czowiek i jego znaki, tum.
Cz. Tomaszewska, Warszawa 2005, wyd. 3. Krakw
2010.
[60] Np. J. Wojeski, Technika liternictwa (od 1955
do 1990 siedem wyda), E. Bednarczuk, Graficzny
rozwj litery, Warszawa 1956; S. Bernaciski, Liter-
nictwo, Warszawa 1978; D. Diringer, Alfabet, czyli
klucz do dziejw ludzkoci, tum. W. Hensel, War-
szawa 1972; M. Kuckenburg, Pierwsze sowo, tum.
B. Nowacki, Warszawa 2006; A. Gieysztor, Zarys
 PUBLIKACJE DOTYCZCE TYPOGRAFII WYDANE W JZYKU POLSKIM... 63
omwienia historii pisma. Warto wspomnie np. dziaania Ewy Sataleckiej zwi-
zane z warsztatami projektowania krojw pism organizowanymi przez ASP w Ka-
towicach. Owocem tych warsztatw byy m.in. dwie publikacje: Lapikon. Ala ma
font(a) i Fajrant. Ala ma piro dostpne w wersji drukowanej (Lapikon 61) i cyfro-
wej 62. To ciekawe zbiory studiw dotyczcych teorii projektowania krojw i histo-
rii pisma, a take bardzo istotnej dzisiaj tematyki tworzenia fontw komputero-
wych. Wane i skomplikowane problemy zostay omwione w prosty i przejrzysty
sposb, dlatego przez publikacje te przewieca szlachetna intencja dzielenia si
zdobytym przez projektantw dowiadczeniem z modymi adeptami, ktrzy do-
piero zaczynaj swoj drog zawodow. Solidno wykadu i jego praktyczny cha-
rakter firmuj nazwiska znanych projektantw: Martina Majoora, Ebena Sorkina,
Filipa Blaka, Mariana Misiaka, Ann Bessemans,Vereny Gerlach i Sarah Lazarevic.
Dodatkowo zamieszczono take wywiady (np. z Henrykiem Sakwerd) iomwie-
nia pokazanych projektw pism, pozwalajce gbiej pozna warsztat projektanta
krojw.
Projektowanie pism staje si w Polsce tematem coraz czciej podejmowa-
nym, co nie powinno dziwi, gdy moemy sie pochwali wieloma doskonaymi
projektantami, znanymi na wiecie. Wydawnictwo d2d postanowio wyda polskie
przekady kanonicznych prac powiconych projektowaniu pism. Pierwsze z nich
zaprezentowano na 17. krakowskich Targach Ksiki. Podrcznik Jak projektowa
kroje pisma. Od szkicu do ekranu 63 napisao wsplnie troje projektantw: Laura
Meseguer, Jos Scaglione i Cristbal Henestrosa. Poniewa reprezentuj oni rne
szkoy i kierunki omwienie procesu projektowania pisma zostao potraktowane
wszechstronnie i wieloaspektowo. Omwiono kolejno wszystkie etapy pracy nad
projektem, od decyzji dotyczcych stylu i przeznaczenia pisma, poprzez rysunki
odrczne po digitalizacj i dopracowanie wiate. Autorzy radz nie tylko jak stwo-
rzy rodzin krojw, ale rwnie w jaki sposb dystrybuowa gotowy font. Oprcz
konkretnych przykadw ksika zawiera take podstawowe definicje (pomocny
staje si rwnie sowniczek terminw). Rzetelno merytoryczn przekadu po-
twierdza konsultant w osobie Adama Twardocha. Ksika zostaa piknie wydana
na szlachetnym papierze i wydrukowana w dwch kolorach: czarnym i niebieskim.
Szczeglnie ciekawa wydaje si oprawa, ascetyczna, biaa, ozdobiona bardzo dys-
kretnym toczeniem. Dla ochrony przed zabrudzeniem zastosowano wycznie la-
kier dyspersyjny, co nie zmienio naturalnego wygldu papieru. Ma to stanowi
odpowied wydawcy na panujca obecnie mod przedkadania uszlachetnie nad
szlachetne materiay.
dziejw pisma aciskiego, Warszawa 2009; W.Sem- warsztatgraficznyewasatalecka/docs/fajrant (data
kowicz, Paleografia aciska, Krakw 2011; M. Juda, dostpu 25.10.2013)
Pismo drukowane w Polsce XVXVIII wieku, Lublin [63] L. Meseguer, J. Scaglione, C. Henestrosa, Jak
2001. projektowa kroje pisma. Od szkicu do ekranu, tum.
[61] Lapikon. Ala ma font(a). Warsztaty projektowa- N. Pluta, Krakw 2013.
nia krojw pism przeznaczonych do publikacji dla Zob. te rec. A. Tomaszewskiego, Vademecum meto-
dzieci, Praca zbiorowa, Katowice 2012. dyki projektowania, na s. 131 niniejszego zeszytu
[62] http://issuu.com/warsztatgraficznyewasata- Acta Poligraphica
lecka/docs/lapikon_3_jan_small, http://issuu.com/
 64 KLAUDIA SOCHA

List znaczcych publikacji z dziedziny typografii prze-

tumaczonych na jzyk polski w ostatnich latach zamyka ma-
leka ksieczka Josta Hochulego Detal w typografii 64. Objto-
ciowo skromna wnosi jednak bardzo duo do wiedzy o za-
sadach skadu, wynikajcych z czytelnoci tekstu. Niewiele jest
tak skondensowanych opracowa, ktrym dodatkowo przy-
wieca idea funkcjonalizmu, stawiajca na pierwszym miejscu
wygod czytelnika. Hochuli wychodzi od najmniejszej czstki
wystpujcej w typografii od litery, wskazujc w jaki sposb
jest ona postrzegana w procesie lektury, a co za tym idzie na
jakie cechy zwrci musi uwag projektant pisma. Przypo-
mina, e na percepcj silnie wpywaj zudzenia optyczne
i wiadomy projektant musi umie skorygowa projekt tak, by
nie przeszkadzay one w odbiorze tekstu. Wskazuje na rol wy-
rnie i omawia kwest rnic pomidzy odmianami pisma.
Od litery autor przechodzi do wyrazu, wskazujc podstawowe
problemy zwizane ze wiatami w obrbie wyrazu oraz ssiedztwem i poczenia-
mi znakw (kerning i ligatury). Projektant dobierajc kolejne rodki wyrazu bu-
duje skomplikowan struktur tworzon nie tylko przez znaki, ale przede wszyst-
kim przez wiata, tote dalszym tematem rozwaa staj si wiersze, a po nich a-
my, wraz z ksztatujcym je wiatem midzywierszowym zwanym w tradycyjnej
typografii interlini. Jednym sowem: mikrotypografia w piguce. Podsumowujc: po-
zycja obowizkowa na licie lektur projektanta, skadacza, operatora DTP i grafika.

Sowniki specjalistyczne
Warto byoby wspomnie take o sownikach typogra-
ficznych. Wikszo podrcznikw i opracowa wyposaona
jest w sowniczki terminologiczne na kocu, dziki czemu
atwiej mona zrozumie specjalistyczny tekst. Opracowaniem
sownikowym powiconym wycznie typografii jest Niewiel-
ki sownik typograficzny Jacka Mrowczyka65. We wstpie autor
przywouje wczeniejsze wydawnictwa tego typu: wspomniany
ju Leksykon pism drukarskich Tomaszewskiego i Poligraficzny
sownik terminologiczny 66. Niewielki sownik podzielony zosta
na 2 czci: Znaki i Terminy. Ukad taki wydaje sie pocztkowo
niezbyt jasny, lecz system odsyaczy wewntrztekstowych spra-
wia, e z ksiki korzysta si w miar atwo. Mrowczyk, cytujc
we wstpie definicje formuowane przez wielkich twrcw i badaczy tej dziedziny
wskazuje, e typografia jest terminem bardzo szerokim, zjednej strony zwizanym
z technologi, z drugiej z psychologi odbioru. Dlatego te wiele terminw zwiza-
nych z czytelnoci, zasadami skadu i reprodukcji trafio do sownikw technolo-

[64] J. Hochuli, Detal w typografii, tum. A. Buk, [66] Poligraficzny sownik terminologiczny, red.
Krakw 2009. L. Cichocki, T. Pawlicki, I. Ruczka, Warszawa
[65] J. Mrowczyk, Niewielki sownik..., dz. cyt. 1999.
 PUBLIKACJE DOTYCZCE TYPOGRAFII WYDANE W JZYKU POLSKIM... 65
gicznych, np. przywoywanego ju wielojzycznego Sownika
technicznego. Poligrafia 67 i Angielsko-polskiego sownika po-
ligraficznego68 pod redakcj Leszka Markowskiego wyda-
nego przez COBRPP. Obie te publikacje s bardzo przydatne
w lekturze dzie obcych. Szczeglne znaczenie ma zwaszcza
pierwsza z nich, ze wzgldu na sw wielojzyczno. Zawiera
terminy poligraficzne w jzykach: angielskim, niemieckim,
francuskim, rosyjskim, hiszpaskim, polskim, wgierskim
i sowackim, dziki czemu moe by pomocna w tumacze-
niu tekstw specjalistycznych. Niestety, z punktu widzenia
technologicznego postpu Sownik techniczny... jest przesta-
rzay; ponad 30 lat przy obecnym tempie rozwoju to epoka.

Podrczniki i poradniki
Aby wykaz publikacji na temat typografii by w miar
kompletny naley wspomnie take o poradnikach ipodrcznikach publikowanych
do powszechnie w Polsce, co wskazuje na cigle rosnce zainteresowanie proble-
matyk. Niestety bardzo czsto poziom tych opracowa jest odwrotnie proporcjo-
nalny do popularnoci tematyki. Jak ju wspomniano najwicej publikacji budz-
cych wtpliwoci wydaj wydawnictwo naukowe PWN i Helion.
PWN narazi si rodowisku typografw i projektantw wydajc seri publi-
kacji powiconych typografii, dizajnowi, reklamie i ilustrowaniu69. Niestety brak
konsultacji merytorycznej sprawi, e nie mona w peni zaufa tym opracowa-
niom, zwaszcza w kwestii tumaczenia terminw typograficznych70. Inne publika-
cje adresowane do grafikw i typografw to np. Kroje i kolory pisma. Przewodnik dla
grafikw Timothyego Samary 71 i Projektowanie dla nowych mediw Tricii Austin
i Richarda Dousta72. W publikacjach tych duy nacisk pooono na aspekt psycho-
logiczny odbioru tekstu (a moe szerzej komunikatu). Na przykad Samara kla-
syfikuje kolory wedug ich wpywu na odbiorc, uwzgldniajc zarwno kwestie
psychologiczne, jak i symboliczne. Cho nie zawsze jego argumenty wydaj si
w peni przekonujce, polskie wydanie tej ksiki nieco bardziej ni poprzednie
pozycje zasuguje na zaufanie, gdy, wedug strony reakcyjnej, tre bya konsul-
towana ze specjalistami (Pawem Tkaczykiem i Krzysztofem Tyczkowskim). Naj-
prawdopodobniej negatywne recenzje Serii Kreatywnej skoniy wydawnictwo
PWN do staranniejszego doboru konsultantw. W kolejnej serii wydawniczej uka-

[67] Sownik techniczny. Poligrafia, dz. cyt.
[68] Angielsko-polski sownik terminw poligraficz-
nych, dz. cyt.
[69] G. Ambrose, P. Harris, Twrcze projektowanie,
tum. J. Hbner-Wojciechowska, Warszawa 2007;
ci, Typografia, tum. M. Jesionek, Warszawa 2008;
L. Zeegen/Crush, Twrcze ilustrowanie, tum.
J. Hbner-Wojciechowska, Warszawa 2008; K. Bur-
tenshaw, N. Mahon, C. Barfoot, Kreatywna rekla-
ma, Warszawa 2008.
[70] Np. wprowadzenie okrelenia szeryf blokowy,
zamiast uywanego w Polsce (Tomaszewski, Mrow-
czyk) terminu szeryf belkowy itp.
[71] T. Samara, Kroje i kolory pisma. Przewodnik
dla grafikw, tum. U. Kowalczyk, Warszawa
2010.
[72] T. Austin, R. Doust, Projektowanie dla nowych
mediw, tum. A. Garbiski, Warszawa 2008.
 66 KLAUDIA SOCHA

zay si dwie publikacje tandemu AmbroseHarris: Layout. Zasady/kompozycja/

zastosowanie i Pre-press. Poradnik dla grafikw 73 pod merytoryczn opiek Lecha
Majewskiego (Layout) i Zbigniewa Kosiora (Pre-press). Trzeci pozycj z dziedzi-
ny typografii, ju poza seri, stao si Pismo i typografia Phila Bainesa i Andrew
Haslama74. W tym przypadku rol konsultantw merytorycznych przyjli Elbieta
Toto i Robert Ole. Decyzja wydawnictwa okazaa si suszna: publikacje te, cho
przeznaczone dla mniej obeznanego z tematyk czytelnika, odznaczaj si do wy-
sokim poziomem merytorycznym, wprowadzaj w podstawowe zagadnienia typo-
graficzne i w przystpny sposb pokazuj proces projektowania. Oczywicie zda-
rzaj si w nich bdy, lecz jest to raczej dziaanie chochlika drukarskiego ni po-
wane potknicia redakcyjne. Jednak obok do przyzwoicie wydanych publikacji
zdarzyo si rwnie PWN wyda ksik bdc chyba lokaln odpowiedzi na pu-
blikacje Robin Williams. To poradnik Doroty Cendrowskiej Zrb to lepiej. O sztuce
komputerowego skadania tekstu75. Ksika wydana wroku 2009 zapewnia czytelni-
kowi nostalgiczny powrt do lat 90. wraz z ich problemami technicznymi inieporad-
nym skadem. Trudno j jednak poleci jako kompetentne wydawnictwo fachowe.
Poradniki ukazuj si take w innych wydawnictwach. Przykadem mog
by publikacje wydane przez Arkady (Szkoa projektowania graficznego76), Top
Mark Centre (Jzyk projektowania graficznego Richarda Poulin77), exPress (pierwszy
w Polsce Podrcznik projektanta gazet Tima Harrowera78) czy G+J Gruner + Jahr
Polska (Design & layout. Sztuka projektowania Davida Dabnera79). Jednak zdecydo-
wanie najwikszym wydawc ksiek o charakterze poradnikowym jest wydawnic-
two Helion. Poza wspomnian ju seri ksiek Robin Willams opublikowano
w nim wiele innych tytuw zwizanych z poligrafi (wymieniany ju poradnik Go-
ba), DTP (DTP. Ksiga eksperta Aleksandra Kwanego80, Kompendium DTP Pawa
Zakrzewskiego81), projektowaniem tradycyjnym (Design dla hakerw Davida Ka-
davy 82) iinternetowym (The smashing book. Edycja polska 83), komunikacj wizu-
aln (przywoywana ju ksika Bo Bergstrma84) oraz innymi zagadnieniami wi-
cymi si z dizajnem (np. psychologi w subie projektanta 100 rzeczy, ktre
[73] G. Ambrose, P. Harris, Layout. Zasady/kompo- [79] D. Dabner, Design & layout. Sztuka projekto-
zycja/zastosowanie, tum. J. Jagieo, U. Kowalczyk, wania, tum. M. Boguszewski, Warszawa 2003.
Warszawa 2008; ci, Pre-press. Poradnik dla grafi- [80] A. Kwany, DTP. Ksiga eksperta, Gliwice 2002.
kw, tum. U. Kowalczyk, Warszawa 2010. [81] P. Zakrzewski, Kompendium DTP. Adobe Pho-
[74] P. Baines, A. Haslam, Pismo i typografia, tum. toshop, Illustrator, InDesign i Acrobat w praktyce,
D. Dziewoska, Warszawa 2010. Wyd. 2, Gliwice 2011.
[75] D. Cendrowska, Zrb to lepiej. O sztuce kom- [82] D. Kadavy, Design dla hakerw, tum. M. Gu-
puterowego skadania tekstu, Warszawa 2009. towski, Gliwice 2012
[76] D. Dabner, S. Calvert, A. Casey, Szkoa projek- [83] The smashing book. Edycja polska, tum.
towania graficznego. zasady praktyka, nowe pro- M. Gutowski, Gliwice 2013. Helion wyda take
gramy i technologie, tum. K. Wojciechowski, War- poradnik dotyczcy pisania tekstw do Internetu:
szawa 2012. J. Wrycza-Bekier, Webwriting. Profesjonalne tworze-
[77] R. Poulin, Jzyk projektowania graficznego, nie tekstw dla Internetu, Gliwice 2013.
tum. A. Cichowicz, Warszawa 2011. [84] Zob. przyp. 2. Tytu jest zreszt nieco mylcy,
[78] T. Harrower, Podrcznik projektanta gazet, gdy publikacja mwi gwnie o reklamie.
tum. W. Horabik, Z. Domaniewska, Warszawa
2006.
 PUBLIKACJE DOTYCZCE TYPOGRAFII WYDANE W JZYKU POLSKIM... 67
kady projektant powinien wiedzie o potencjalnych klientach 85). Nade wszystko jed-
nak Helion specjalizuje si w podrcznikach obsugi oprogramowania.
Na tle wszystkich popularnych podrcznikw i poradnikw bardzo korzyst-
nie wypada wydana przez Sowo/obraz terytoria Pierwsza pomoc w typografii Han-
sa Petera Willberga i Friedricha Forssmana86. To bardzo prosta publikacja, wpro-
wadzajca w podstawy typografii, ale jej prostota (take formalna) sprawia, e
przyswajanie wiedzy jest szybsze i atwiejsze. Materia
ilustracyjny jest nie tylko dobrze dobrany, ale rwnie
bardzo funkcjonalnie uoony i praktycznie zaprezento-
wany. Bardzo pomocne s wklejki wydrukowane na r-
nych podoach drukowych, ktre pokazuj jak zmienia
si taki sam druk (tekst i ilustracje) w zalenoci od wy-
branego papieru.
Ostatni grup publikacji o tematyce typo-
graficznej s opracowania najnowsze, dotyczce proble-
mw, ktre narodziy si niedawno. Naley do nich ty-
pografia internetowa, a waciwie szerzej, cyfrowa, bo
dzisiejsze publikacje coraz czciej s czytane na urz-
dzeniach mobilnych: czytnikach i tabletach. W Polsce
brak cigle dobrego opracowania tego zagadnienia. W ro-
ku 2008 pojawia si ksika Magorzaty Sopyo, Este-
tyka ksiki elektronicznej 87, ktra jednak nie wyczer-
puje tematu, gdy zajmuje si gwnie Internetem. Co
prawda obecnie trudno mwi o typografii ksiki cyfrowej ksztatowanej przez
projektanta, skoro to czytelnik moe sobie ustawi dowolnie parametry swojego
tabletu bd czytnika. Pozostaje take problem niewystarczajco sprawnych aplika-
cji, lecz zapewne jest tylko kwest czasu powstanie sprztu ioprogramowania, kt-
re pozwoli rwnie na urzdzeniu mobilnym zachowa pikny projekt stworzony
przez artyst-typografa.
Publikacje dotyczce procesw technologicznych i DTP
Poniewa typografia zajmuje si rwnie doborem techniki druku i materia-
w, naley przywoa dostpne na rynku podstawowe podrczniki i poradniki
omawiajce proces druku. Najliczniejsze bd tu publikacje przeznaczone dla ucz-
niw szk poligraficznych88, drug grup stanowi bardzo specjalistyczne opraco-
wania skierowane do drukarzy 89, trzecia za to publikacje adresowane do szerszego
krgu czytelnikw. Warto tu poleci zwaszcza ksik Jna Panka Poligrafia pro-
[85] S. M. Weinschenk, 100 rzeczy, ktre kady pro- szawa 1993 lub S. Magdzik, Introligatorstwo prze-
jektant powinien wiedzie o potencjalnych klientach, mysowe, Warszawa 1988.
tum. D. Kaczmarek, Gliwice 2013. [89] Choby: H. Czichon, M. Czichon, Reprografia
[86] H. P. Willberg, F. Forssman, Pierwsza pomoc i drukowanie cyfrowe, Warszawa 2003 lub publika-
w typografii, tum. M. Szalsza, Gdask 2006. cje wydawane przez Centralny Orodek Badawczo-
[87] M. Sopyo, Estetyka ksiki elektronicznej, Rozwojowy Przemysu Poligraficznego, np. E. Nel-
Gdynia 2008. son R., Co drukarz powinien wiedzie o farbach,
[88] Np. Poligrafia oglna, praca zbiorowa, War- Warszawa 2007 czy T.J. Tadesco, D. Classey,
 68 KLAUDIA SOCHA

cesy itechnika 90, ktra moe wprowadzi w procesy poligraficzne osoby wczeniej
nie majce do czynienia z drukarni. Co prawda w czci zwizanej z histori
drukarstwa wystpuj pewne nadmierne uproszczenia, lecz pozostae zagadnienia
omwione s do jasno i zwile. Niewtpliwie najbardziej monumentalnym dzie-
em na temat poligrafii jest wielka (rwnie objtoci i formatem) ksiga Krzysz-
tofa Karonia Techniki druku i komputer 91. Niestety autor popeni w niej dwa za-
sadnicze bdy metodologiczne: po pierwsze stworzy pikny album w kolorze
i z mas zdj, co sprawio, e dzieo osigno bardzo wysok cen, stanowic
skuteczn barier dla studentw i gorzej sytuowanych, a mniej zdesperowanych
czytelnikw, a po drugie omawia oprcz oglnych zasad dziaania take konkretne
modele maszyn, nawietlarek i innego sprztu, co sprawio, e w bardzo szybkim
czasie spore czci tej pracy stay si nieaktualne. Troch szkoda, bo siln stron dy-
daktyczn tej publikacji byy dobrze rozrysowane schematy i do przystpny spo-
sb omwienia procesw technologicznych.
Oprcz ksiek oglnych o charakterze podrcznikowym zdarzaj si take
poradniki, jak przywoana ju ksika Andrzeja Goba, ktry wyszed z zaoenia,
e od drukowania jest drukarz, a projektant musi wiedzie wystarczajco duo,
eby zrobiony przez niego projekt dao si zrealizowa. Std jego ksika to po pro-
stu wykaz problemw z jakimi moe si mody dizajner spotka w drukarni oraz
rady, jak tych problemw unika. Zreszt ksika powstaa jako zapis porad poja-
wiajcych si wczeniej na internetowym blogu92. Wydawnictwo cenne zwaszcza
dla osb przygotowujcych do druku akcydensy, zawierajce take przydatne w ich
projektowaniu schematy.
Przede wszystkim jednak wrd wielkiej masy podrcznikw zawodowych
wyrniaj si publikacje mwice o technikach DTP. W Polsce najczciej po-
jawiajcym si jest nazwisko Bogdana Kamiskiego, autora wielu podrcznikw
przeznaczonych dla operatorw DTP 93. Poza dwiema publikacjami powtarzajcy-
mi w zasadzie podobne treci (Cyfrowy prepress, drukowanie i procesy wykocze-
niowe oraz Nowoczesny prepress) do ciekawa wydaje si pozycja Prepress i barwy,
bardzo przystpnie wyjaniajca podstawowe problemy zwizane z reprodukcj
barwn, przestrzeniami barw i procesem rastrowania. Autor ten wyda rwnie pod-
rcznik dotyczcy przygotowywania ilustracji Skanowanie i fotografia cyfrowa 94.
Najlepsz publikacj omawiajc tajniki skadu komputerowego jest niewt-
pliwie Kompletny przewodnik po typografii Jamesa Feliciego95. O jego popularnoci
wiadcz liczne dodruki, a wysoka warto merytoryczna usprawiedliwia przy-

J.-M. Hershey, Procesy introligatorskie i wykocze-
niowe wspczesnej poligrafii, tum. J. Hamerliski,
Warszawa, b.r.
[90] Wydana przez COBRPP: J. Pank i in., Poli-
grafia procesy itechnika, tum. D. Paciukanis,
T. Piotrowska-Maek, M. Sulima, Warszawa 2009.
[91] K. Karo, Techniki druku i komputer, Warsza-
wa 2000.
[92] http://chochlikdrukarski.com.pl/ (data dost-
pu 3.10.2013).
[93] B. Kamiski, Prepress i barwy, Warszawa 1997;
tene, Cyfrowy prepress, drukowanie i procesy
wykoczeniowe, Warszawa 2001; tene, Nowoczesny
prepress, Warszawa 2001.
[94] B. Kamiski, Skanowanie i fotografia cyfrowa,
Warszawa 2001.
[95] J. Felici, Kompletny przewodnik po typografii.
Zasady doskonaego skadania tekstu, tum. M. Kot-
wicki, P. Bilda, Gdask 2006.
 PUBLIKACJE DOTYCZCE TYPOGRAFII WYDANE W JZYKU POLSKIM... 69
miotnik kompletny w tytule. Wydawca (Sowo/obraz terytoria) postara si okom-
petentnych konsultantw merytorycznych Artura Frankowskiego i Jacka Mrow-
czyka, dziki czemu terminologia jest prawidowo przeoona, a wykad jasny. Poza
dokadnym omwieniem podstawowych zagadnie
typograficznych (pismo: kroje, noniki, miary typo-
graficzne, szeroko kolumny, wiata itp.) ioglnych
zalece dotyczcych skadu, znale mona w Kom-
pletnym przewodniku szczegowe zasady opraco-
wane dla poszczeglnych typw tekstu. Chocia ory-
gina opiera si na normach angielskich wprzeka-
dzie wprowadzono take zasady obowizujce w Pol-
sce. Bardzo przydatny jest take zamieszczony na
kocu Glosariusz obejmujcy terminy typograficzne
wraz z ich angielskimi odpowiednikami, co moe by
pomocne take przy lekturze ksiek specjalistycz-
nych w tym jzyku.
Niniejszy artyku nie uwzgldnia podrcz-
nikw obsugi programw graficznych i do skadu,
chocia czsto s one przydatne zwaszcza dla tych
projektantw, ktrzy sami ucz si skadu lub pragn
pozna dodatkowe funkcje wystpujce np. w nowej wersji danego programu. Pod-
rczniki te najczciej powielaj informacje zawarte w zakadce Pomoc obecnej
w programie i nie daj odpowiedzi na wikszo pyta projektanta, ktry moe si
co prawda dowiedzie jak zastosowa dan opcj, ale dalej nie wie czemu ona suy
i jak dopasowa j do oglnych zasad, np. czytelnoci publikacji. Wyrniaj si
jednak dwie publikacje, o ktrych warto w tym wypadku wspomnie, gdy s napi-
sane inaczej ni wikszo poradnikw i podrcznikw, i uwzgldniaj take kwes-
tie typograficzne, a nie tylko obsug programu. Pierwsza z nich to InDesign i tekst.
Profesjonalna typografia wAdobe InDesign Nigela Frencha96, podrcznik wykracza-
jcy poza spis opcji dostpnych w programie lecz objaniajcy rwnie terminy,
przywoujcy przykady (take historyczne) i ukazujcy sposb formatowania tek-
stu nie jako dziaanie programisty-komputerowca, lecz projektanta wiadomego
wymogw czytelnoci, zaznajomionego z klasyfikacj pism i uwraliwionego na
mikrotypografi. Druga z publikacji, ktre nie omawiaj wycznie obsugi pro-
gramu to GREP w InDesign CS3CS5. Wyraenia regularne w zaawansowanej edycji
tekstw Marka Wodarza97 jedyna na polskim rynku pozycja tego typu. Autor jest
praktykiem, zajmuje si skadem, lecz interesuje go rwnie teoria (to wanie on
przetumaczy na polski wspomnian przed chwil pozycj o typografii w InDe-
signie). Napisana przez niego ksika jest bardzo praktyczna: pokazuje jak wyko-
rzystywa narzdzie, ktre zmienio diametralnie sposb skadu komputerowego.
Rwnoczenie autor stara si nauczy czytelnika jak budowa wyraenia regularne,

[96] N. French, InDesign i tekst. Profesjonalna [97] M. Wodarz, GREP w InDesign CS3CS5. Wy-
typografia w Adobe InDesign, tum. M. Wodarz, raenia regularne w zaawansowanej edycji tekstw,
Warszawa 2010. Warszawa 2011.
 70 KLAUDIA SOCHA

a nie tylko wpisywa lub wkleja gotowe formuy. GREP okaza si tak wspaniaym
narzdziem, e na pewno zostanie na dugo wprogramach specjalistycznych, dla-
tego publikacja ta ma szans utrzyma si na obowizkowych listach lektur opera-
torw DTP.
Jeszcze kilka lat temu skadacz komputerowy rozpoczynajcy prac w wy-
dawnictwie by przestrzegany przez starszych kolegw, eby nie prbowa dotyka
opcji obsugujcych zarzdzanie kolorem. Wiadomo byo, e drukarnia i tak zasto-
suje wasne ustawienia, a korekta koloru najprawdopodobniej tylko pogorszy sy-
tuacj. Dzi coraz trudniej pomin t wiedz. Ju przy przygotowaniu reklam
dla gazet mody projektant spotyka wspecyfikacji gronie brzmice profile koloru
i musi umie je zainstalowa (co jest dziecinnie proste) isensownie stosowa, co
ju takie proste nie jest. Opracowania na temat CMM (Color Managementu) cigle
nie s liczne, ale wida wyrany progres: od bardzo prostej i gwnie teoretycz-
nej ksiki Krzysztofa Karonia po zaawansowane opracowanie Abhaya Sharmy 98.
W tym miejscu warto take wspomnie bardzo przydatne wkomputerowej obrbce
ilustracji ksiki Dana Margulisa. Photoshop. Korekta i separacja 99 to nie tylko je-
den z wielu podrcznikw obsugi tego programu graficznego, ale take doskonay
przewodnik po narzdziach do korekty koloru. Zwykle graficy uywaj Photoshopa
do tworzenia ciekawych obrazw, grafiki do druku i do Internetu, a czytelnicy szu-
kaj w podrcznikach i internetowych tutorialach wiedzy o takich wanie moli-
wociach.Ta ksika natomiast uatwia czsto niedocenian, bardzo trudn i mud-
n prac nad osigniciem wiernoci koloru. Na pewno doceniaj j operatorzy
DTP, ktrzy wiele godzin powicaj na uzyskanie efektu zadowalajcego klienta
i rozumiejcy jak wane jest dobre przygotowanie plikw.
W przytoczonej wczeniej definicji typografii pojawia si wzmianka o do-
borze odpowiednich materiaw. Oczywicie zwykle projektant nie wgbia si
nadmiernie w zagadnienia technologiczne (co niestety czasem koczy si konflik-
tem z drukarni odmawiajc wykonania niektrych usug). Warto wic pogbia
swoj wiedz nie tylko przez lektur, ale take poprzez rozmowy z drukarzem,
ogldanie wzornikw papieru i gotowych publikacji. Wrd opracowa na temat
podoy drukowych najczciej wymienia si podrczniki i poradniki dla wydaw-
cw i drukarzy autorstwa Stefana Jakucewicza100.
Publikacje dostarczajce wiedzy oglnej
Aby edukacja modego edytora-projektanta bya pena musi on odnale si
w dugim acuchu tradycji. Dlatego tak cenne s publikacje z zakresu historii di-
zajnu i ksiki, bo dziki nim mona zobaczy rda konkretnych rozwiza pro-

[98] K. Karo, Color Management. Teoria i prak- wczeniejsze jego ksiki omawiajce zagadnienie
tyka, Warszawa 1998; A. Sharma, Zrozumie Color korekty koloru w poszczeglnych wersjach Photo-
Management, tum. A. Pietrzak, Warszawa 2006. shopa.
Problem barwy w grafice omwi te W. Pastuszak, [100] Np. S. Jakucewicz, Materiaoznawstwo poli-
Barwa w grafice komputerowej, Warszawa 2000. graficzne. Podoa drukowe. Warszawa 1993; tene,
[99] D. Margulis, Photoshop. Korekcja i separacja, Papier wpoligrafii, Warszawa 1999; tene, Vademe-
tum. P. Cielak, Gliwice 2007. Dostpne s take cum drukarza, Warszawa 2004.
 PUBLIKACJE DOTYCZCE TYPOGRAFII WYDANE W JZYKU POLSKIM... 71
jektowych, zauway jak ksztatowaa si typografia poprzez tysiclecia, zrozumie
w jaki sposb sowo i obraz czc si i dookrelajc, tworz komunikat trafiajcy
do odbiorcy i wpywajcy na niego. Dlatego dobry projektant cigle si rozwija,
cigle czyta. Kady ma swj wasny krg lektur, wymienienie ich moe by trudne,
bo np. publikacje dotyczce historii ksiki czy podstaw projektowania obejmuj
setki tomw. Warto jednak wspomnie o kilku, ktre mog by reprezentatywne
dla tej grupy publikacji.
Niezwykle ksztacca i inspirujca dla modych projektantw, ktrzy dopie-
ro odkrywaj wielk i trudn prawd, e wszystko ju byo jest antologia tekstw
programowych o dizajnie Widzie/wiedzie 101, ktra umoliwia poznanie najwa-
niejszych tekstw o projektowaniu powstaych w ostat-
nich kilkudziesiciu latach. Dziki temu adept projek-
towania moe pozna pisane przed laty, w peni zapau,
teksty modych wwczas typografw odrzucajcych tra-
dycj i wprowadzajcych nowatorskie rozwizania i po-
rwna je z wywaonymi wypowiedziami tych samych
projektantw w wieku dojrzaym, gdy zweryfikowali swe
pogldy, konfrontujc je z praktyk. Wszyscy oni prbo-
wali sobie odpowiedzie na pytanie: jaki jest cel pracy
projektanta i jakie drogi maj prowadzi do realizacji
celu. Wielkie nazwiska Jana Tschicholda, Beatrice Warde,
Josefa Mllera-Brockmanna, Ellen Lupton, Kena Gar-
landa i innych sprawiaj, e antologia ta stanowi take
yw histori dizajnu. Wrd tekstw teoretycznych zna-
lazy si take artykuy trzech projektantw z Polski: To-
masza Bierkowskiego, Agaty Szydowskiej i Krzysztofa
Lenka. Bierkowski i Lenk to nie tylko teoretycy i prak-
tycy projektanci, lecz rwnie czynni dydaktycy, prze-
kazujcy nieustannie sw wiedz modemu pokoleniu dizajnerw. Dlatego tak
ciekawe i przydatne w pracy s ich inne publikacje: wspomniana ju ksika otypo-
grafii Bierkowskiego oraz zbiory projektw i tekstw Krzysztofa Lenka: Projekty
i bazgroy102 i Krtkie teksty osztuce projektowania103. Ksiki Lenka zachwycaj
nie tylko rozlegoci tematyki, ale i erudycj autora, ktry siga po wzory daw-
nych projektantw (np. Stevina i Komeskiego), przywouje przykady rkopisw
ipierwszych ksig drukowanych, ukazujc w nich podstawowe zasady rzdzce ko-
munikacj wizualn iprojektowaniem. To o tyle ciekawe, e obecnie na wiecie bar-
dzo modne staj si publikacje przedstawiajce sytuacje przeomowe. Przykadem
moe by cykl ksiek o ideach wpywajcych na rne dziedziny ludzkiej twrczo-
ci. Jedna z nich ukazuje 100 idei, ktre zmieniy projektowanie graficzne104. Publi-

[101] Zob. przyp. 9. [104] S. Heller, V. Vienne, 100 idei, ktre zmieniy
[102] K. Lenk, Projects and Doodles/Projekty i baz- projektowanie graficzne, tum. A. Cichowicz,
groy 19582008, tum. J. Lenk, Gdask [b.r.]. I. Suchan, Raszyn 2012.
[103] K. Lenk, Krtkie teksty o sztuce projektowania,
Gdask [b.r.].
 72 KLAUDIA SOCHA

kacja jest ciekawa, bogato ilustrowana, ale przez sam zamys edytorski do sche-
matyczna i skrtowa. Niektre z ukazywanych rewolucji miay swe korzenie duo
wczeniej i tego szerokiego kontekstu wyranie nie wida. Oczywicie taki wanie
by zamys twrcw tej ksiki: pokazanie zjawisk w ich szczytowym punkcie, ale
brak w tym jednak gbszej analizy i bardziej wnikliwego ujcia obecnego w krt-
kich szkicach Lenka. Zreszt obok publikacji Krzysztofa Lenka na polskim rynku
nie brak ksiek pisanych przez profesorw zajmujcych si nauczaniem dizajnu
na uczelniach artystycznych105. Cenne i stanowice inspiracj dla modych s tak-
e publikacje ukazujce dorobek polskich projektantw106. Czasem bardzo intere-
sujce i przydatne w pracy mog by prace naukowe (magisterskie i doktorskie)
modszych pracownikw naukowych107.
Bardzo ciekaw pozycj na polskim rynku staa si ksika o projektowaniu,
ktra nie jest podrcznikiem dizajnu. To cytowane ju wczeniej Jak zosta dizajne-
rem i nie straci duszy Adriana Shaughnessy. Oryginalno tej publikacji polega na
prostym zaoeniu jej autora, e mody projektant, koczc studia, ma wszelkie
narzdzia niezbdne do rozpoczcia swej pracy: jest wyksztacony teoretycznie
i praktycznie wpodstawach komunikacji wizualnej, technikach reprodukcji, pro-
gramach graficznych i edytorskich. Brak mu jednak podstawowej wiedzy o pra-
wach rynku. Nie ma pojcia o zakadaniu wasnej firmy, nie wie jak szuka pracy
i jak zaprezentowa si pracodawcy lub klientowi. Dziki swoim dowiadczeniom
autor moe pomc modym projektantom poradzi sobie z tymi problemami. Tekst
uzupeniaj wywiady z dizajnerami, ktrzy odnieli sukces. Ich przykad moe
dziaa inspirujco i wskaza nowe rozwizania. Mimo e Shaughnesy opisuje
rzeczywisto brytyjsk, ksika moe by przydatna take dla modych ludzi
w Polsce, gdy rynki w Europie staj si coraz bardziej podobne w rnych cz-
ciach Unii.
Jak ju wspomniano, bez wiedzy oglnej i dodatkowych lektur projektant nie
moe si rozwija. Dlatego tak wane s liczne ksiki inspirujce i rozszerzajce
horyzonty. Oczywicie kady ma swj zestaw takich lektur (zreszt nie tylko ksi-
ek, take filmw, programw, obrazw itd.), dlatego tych kilka wybranych to tylko
przykady. Dla projektanta bardzo cenna staje si wiedza o odbiorze dzie plastycz-
nych (i nie tylko plastycznych), dlatego warto siga po opracowania z zakresu psy-
chologii. Bardzo ciekawe w tym wzgldzie s ksiki Rudolfa Arnheima108, ktre

[105] Np. przywoywana Lettera Magica Tyczkow-
skiego; publikacje Ewy Stopy-Pielesz: Estetyka w ty-
pografii wobec przykadu czytelnoci, Krakw 2009;
ta, Wykady, Katowice 2009.
[106] Np. albumy towarzyszce wystawom powi-
conym artystom: Witoldowi Chomiczowi (M. La-
skowska, Witold Chomicz 19101948, Krakw
2012; Wadysawowi Plucie (Pluta. Szedziesit
plakatw 19892009, Krakw 2009), publikacje po-
wicone sztuce ksiki: Artyci polskiej ksiki.
50 lat konkursu Polskiego Towarzystwa Wydawcw
Ksiek, Warszawa 2009; Tysic polskich okadek,
Warszawa 2010 oraz publikacje artystyczne, np.
A. Frankowski, Typespotting. Warszawa, Warszawa
2010.
[107] Np. bardzo ciekawa praca dyplomowa
J. Sarzyska-Putowska, Komunikacja wizualna,
cz. 1. Wybrane zagadnienia, Krakw 2002 oraz cz. 2
Potrzebne pojcia, Krakw 2006.
[108] R. Arnheim, Sztuka i percepcja wzrokowa.
Psychologia twrczego oka, tum. J. Mach, Gdask
[b.r.], tene, Mylenie wzrokowe, tum. M. Choj-
nacki, Gdask 2011.
 PUBLIKACJE DOTYCZCE TYPOGRAFII WYDANE W JZYKU POLSKIM... 73
pokazuj sposb odbioru dziea sztuki. Poniewa sposb patrzenia iinterpretacji
elementw na paszczynie jest podobny take w innych przypadkach, wiedza ta
staje si wana rwnie dla grafika projektujcego ksiki. Typografia zajmuje si
ksztatowaniem statycznej informacji wizualnej na paszczynie, dlatego wikszo
zasad typograficznych wypywa z pragmatyki. Psychologia odbioru jest rwnie
wana dla artysty, jak i dla projektanta, a nawet mona zaryzykowa stwierdzenie,
e projektant musi si skupi jeszcze bardziej ni artysta na czytelnoci przekazu.
Typografia, budujc architektur ksiki, czasopisma czy akcydensu, siga po wa-
ciwe temu rodki. Projektowanie w dwch wymiarach bardzo silnie wie si
z projektowaniem 3D, dlatego dla projektanta tak rozwijajce s publikacje z dzie-
dziny architektury. Ten zwizek jest podkrelany czsto przez teoretykw dizajnu
i projektantw. Rwnie inspirujce staj si prace z zakresu nauk cisych, zwasz-
cza matematyki. Dla humanistw czsto jest to dziedzina obca, ale nie trzeba siga
od razu po dziea naukowe przeznaczone dla specjalistw. Czasem publikacja po-
pularyzujca wiedz matematyczn pozwala zrozumie podstawowe zasady rz-
dzce projektem. Dziki popularnonaukowej ksice o bardzo niepowanie
brzmicym tytule Przygody Aleksa w krainie liczb. Podre po cudownym wiecie
matematyki 109, mona si dowiedzie, e mylenie logarytmiczne, bardzo przy-
datne w projektowaniu jest czowiekowi wrodzone (zdolno do takiego pojmowa-
nia liczb wykazuj dzieci i ludy pierwotne), znale odpowied na pytanie dlaczego
wikszo skal obejmujcych jednostki typograficzne bya oparta naliczbie 12 i za-
pozna si bliej z niezwykymi waciwociami zotego podziau odcinka110. Wi-
cej ciekawostek, rwnie typograficznych mona znale w ciekawej serii wiat jest
matematyczny. Bardzo inspirujce s take teksty z zakresu estetyki, publikacje do-
tyczce historii sztuki i dizajnu. Zawsze wzbogaca rwnie poznawanie dzie wiel-
kich projektantw, dlatego przydatne w edukacji i wasnym rozwoju mog by
albumy i katalogi wystaw. Niektrzy modzi projektanci twierdz, e nie potrzebuj
patrze wstecz, w kocu po to s artystami eby oderwa si od wzorcw i stworzy
co nowego, lecz okazuje si, e bardzo trudno zupenie odrzuci tradycj. Podob-
nie jest z tymi, ktrzy w swym projektowaniu take typograficznym lekcewa
zasady, uznajc, e krpuj one ich kreatywno. Wane jest jednak poznanie za-
sad, bo tylko dziki temu mona je wiadomie odrzuci nie naraajc si na zarzut
ignorancji. Niekiedy razi arogancja niedoksztaconych dizajnerw, np. w przetu-
maczonym niedawno poradniku dla projektantw Design dla hakerw autor, David
Kadavy owiadcza autorytatywnie, e w portrecie Mona Lisy nie ma zotej pro-
porcji, tylko pewne skromne inspiracje. Co wicej nawet samo ptno nie ma
ksztatu zotego prostokta111. Na szczcie liczne analizy tego dziea112 wskazuj,

[109] A. Bellos, Przygody Aleksa w krainie liczb.
Podre po cudownym wiecie matematyki, tum.
A. Binder, Warszawa 2013.
[110] Osoby bardziej zainteresowane zotym po-
dziaem koniecznie powinny sign po opracowa-
nia M.C. Ghyki, Zota liczba. Rytuay i rytmy pita-
gorejskie wrozwoju cywilizacji zachodniej, tum.
I. Kania, Krakw, 2001 oraz F. Corbalna, Zota
proporcja. Matematyczny jzyk pikna, tum.
W. Bartol, [Warszawa] 2012.
[111] D. Kadavy, Design, dz. cyt., s. 129131.
[112] Przedstawione np. przez przywoanego wyej
F. Corbalna.
 74 KLAUDIA SOCHA

e wszystko w tym obrazie jest oparte na boskiej proporcji, tylko podobnie jak
wwielu innych dzieach jest ona ukryta przed oczyma ignorantw.

Pobone yczenia
Oczywicie artyku ten nie tylko nie wyczerpuje katalogu publikacji przydat-
nych w nauce projektowania typograficznego, ale rwnie, poprzez bardzo subiek-
tywny charakter, preferuje pewne teksty. To jest zrozumiae, gdy kady sam buduje
swoj list lektur i inspiracji. Czego jeszcze mona by si domaga od polskich wy-
dawcw? Na pewno i tutaj kady projektant miaby wasn list tekstw obcych,
ktre warto byoby uprzystpni polskiemu czytelnikowi. Przede wszystkim nie-
wiele cigle w Polsce tekstw wielkich projektantw: moe warto byoby przeoy
lub wznowi teksty Tschicholda, Zapfa, Frutigera i innych. Brak w Polsce take
opracowa na temat projektowania gridowego (modularnego) waciwie trak-
tuj o tym zaledwie dwa artykuy: Mateusza Poradeckiego113 oraz Roberta Olesia
i Piotra Siergi114, a take nieliczne wzmianki wpodrcznikach. Nie ma natomiast
polskiego przekadu takich kanonicznych tekstw jak Der typografische Raster. The
Typographic Grid Hansa Rudolfa Bossharda115 czy Grid Systems in Graphic Design.
Raster-systeme fr die visuelle Gestaltung Josefa Mllera-Brockmanna116. Jednak
wopinii edytorw wydanie tych pozycji jest bardzo trudne, gdy ksiki o dizajnie
najczciej sprzedawane s wraz z makiet, wic musiayby iwPolsce ukaza si
w wersji wielojzycznej. Moe daoby si je przystosowa na rynek wschodnioeuro-
pejski i wyda np. w jzyku polskim, czeskim i rosyjskim? Jeli to niemoliwe, moe
w takim razie sign po pozycje z niszej nieco pki, np. po przeznaczone raczej
dla studentw publikacje Kimberly Elam117 lub Ellen Lupton118 ? Na pewno warto
myle owydawaniu kolejnych ksiek dotyczcych typografii, bo wzrastajce zain-
teresowanie t tematyk wskazuje, e rwnie polski czytelnik zaczyna zwraca
uwag nie tylko na tre czytanego dziea, ale rwnie na jego form. Szczeglnie
wane jest poczucie estetyki uludzi zajmujcych si projektowaniem ksiek, to-
te podnoszenie ich kompetencji zawodowych iwraliwoci na pikno ksiki staje
si ogromnie wane, a podstaw ich ksztacenia s przede wszystkim wartociowe
lektury.

[113] M. Poradecki, Wykorzystanie linii pisma
w projektowaniu ksiki, w: Wyzwania wspczes-
nego edytorstwa, Wrocaw 2010.
[114] R. Ole, P. Sierga, Matematyka w subie
typografii. Projektowanie na siatkach moduowych,
2+3D nr 24 2007, s. 3238.
[115] H. Bosshard, Der typografische Raster. The
Typographic Grid, Sulgen/Zrich 2000.
[116] J. Mller-Brockmann, Grid Systems in Gra-
phic Design. Rastersysteme fr die visuelle Gestal-
tung, SulgenZrich 1996.
[117] K. Elam, Geometry of Design. Studies
in Proportion and Composition, New York, 2001;
ta, Grid Systems: Principles of Organizing Type,
New York, 2004; ta, Typographic Systems,
New York, 2007.
[118] E. Lupton, Thinking with Type a Critical
Guide for Desingers, Writers, Editors & Students,
New York 2004.
 PUBLIKACJE DOTYCZCE TYPOGRAFII WYDANE W JZYKU POLSKIM... 75
Abstract
Polish language publications on typography at the beginning
of the 21st Century a personal review
For several years an increased interest for typography and broadly under-
stood printed matter design is visible in Poland. An evidence of this is e.g. large
number of courses and trainings on the subject, led by universities and trade orga-
nizations. There are also increasing numbers of publications on the subject, falling
into three major categories: for the newcomers in graphic design, for the graphic
professionals and the theoretical treatises on specific, higly specialist subjects. The
author, based on her important university teaching achievements, has prepared
a review of available publications based on their suitability for different stages of
designer's education. Also the publications that fail their intent and thus would lead
to loss the learning time, are mentioned. Some proposals for the possible transla-
tions of European publications, that may supplement the sources in terms of tea-
ching methodology, are mentioned.