You are on page 1of 5

BIULETYN INSTYTUTU ZACHODNIEGO

Ludobjstwo w Namibii.
Niemiecki rozrachunek
z kolonialn przeszoci
Bogumi Rudawski

Na pocztku tego roku Vekuii Rukoro, przedstawiciel organizacji


zrzeszajcych czonkw namibijskiego plemienia Herero, oraz
David Frederick, reprezentujcy lud Nama, zoyli w sdzie
w Nowym Jorku skarg zbiorow przeciwko Republice Federalnej
Niemiec. Zadali oni od rzdu w Berlinie wypaty odszkodowa
za zbrodnie popenione przeciwko obu plemionom ponad 100 lat
Redakcja: temu przez niemieckie wadze kolonialne. Pozew Rukoro i Fre-
Radosaw Grodzki
dericka przypomnia opinii publicznej o pierwszym ludobjstwie
Jacek Kubera
(redaktor naczelny) dokonanym w XX w. oraz zwrci uwag na trwajce od pewne-
Piotr Kubiak go czasu prby wypracowywania niemiecko-namibijskiego poro-
Krzysztof Malinowski zumienia rzdowego odnoszcego si do tego trudnego rozdziau
Korekta: w historii obu pastw. Jednak zoona w nowojorskim sdzie
Hanna Ranek skarga jest zaledwie czci rozlicze z dziedzictwem kolonial-
nym, ktre odbywaj si obecnie w Niemczech. Nieprzypadkowo
dotycz one Namibii.
Nr 291/2017
12.02.17 Niemiecka Afryka Poudniowo-Zachodnia (obecnie Namibia)
bya pierwszym zamorskim nabytkiem terytorialnym Cesarstwa
ISSN 2450-5080
Niemieckiego. Wraz z ogoszeniem w 1884 r. protektoratu nad
t koloni rozpocz si wzmoony napyw niemieckich osadni-
kw. Kolonici wywaszczali miejscow ludno rdzenn, wrd
ktrej najliczniej reprezentowane byy plemiona Herero, Owambo
oraz Nama, z posiadanej przez ni ziemi oraz byda. Uzasadnie-
Biuletyny dostpne niem dla tych dziaa by powszechny rasizm, z jakim Niemcy
take dziki:
NEWSLETTER IZ traktowali etnicznych Afrykanw. Eskalujce midzy kolonistami
FACEBOOK
SCRIBD
a autochtonami konflikty oraz drastycznie pogarszajce si wa-
LINKEDIN runki ycia tych ostatnich doprowadziy w 1904 r. do wybuchu
TWITTER
powstania. Opr kolonistom niemieckim stawili przede wszyst-
kim Hererowie dowodzeni przez Samuela Maharero. Pniej przy-
czyli si do nich Nama. Berlin skierowa przeciwko rebelian-
tom korpus ekspedycyjny wojskowych oddziaw kolonialnych,

1z5
tzw. Schutztruppe, pod dowdztwem generaa Lothara von Trothy oraz oddziay ma-
rynarki sprowadzone z Kapsztadu. W sierpniu 1904 r. w bitwie pod Waterbergiem
rozgromiy one powstacw. By to jednak zaledwie wstp do pniejszych wydarze.
2 padziernika 1904 r. gen. von Trotha wygosi tzw. proklamacj z Osombo zoWin-
dimbe, ktra przesza do historii jako rozkaz eksterminacyjny (Vernichtungsbefehl).
Genera zapowiedzia w niej nie tylko dalsz pacyfikacj powstacw, ale wyda swoim
onierzom rozkaz strzelania do kadego Herero, niezalenie od pci i wieku, ktry
znajdzie si na terytorium bdcym pod niemieck kontrol. Poza tym plan wojskowy
zakada zepchnicie zbuntowanych plemion na pustyni Kalaharii, co doprowadzio
w krtkim czasie do mierci w wyniku godu i pragnienia dziesitek tysicy ludzi. Kiedy
cesarz Wilhelm II na danie swojego kanclerza Bernharda von Blowa oraz pod naci-
skiem organizacji kocielnych cofn rozkaz eksterminacyjny von Trothy, zaprzestano
bezporednich masakr ludnoci. Wzorujc si natomiast na rozwizaniach stosowa-
nych przez Brytyjczykw w czasie II wojny burskiej, zaoono w kolonii sie obozw
koncentracyjnych. Osadzonych w nich ludzi zmuszano do niewolniczej pracy w rolnic-
twie, w niemieckich przedsibiorstwach oraz przy budowie drg i linii kolejowych.
Cika praca i dramatyczne warunki higieniczne byy powodem wysokiego wskanika
miertelnoci winiw. Obozy koncentracyjne w Niemieckiej Afryce Poudniowo-
-Zachodniej funkcjonoway do 1908 r. W sumie, wedug wylicze historykw, ludo-
bjcza polityka Niemcw kosztowaa w latach 1904-1908 ycie od 60 do 100 tys. ludzi,
z czego straty wrd plemienia Herero signy nawet do 80% ich populacji. Liczba
Nama zmniejszya si o poow w porwnaniu ze stanem sprzed 1904 r.
Panowanie Rzeszy w Niemieckiej Afryce Poudniowo-Zachodniej zakoczya
I wojna wiatowa. Po wkroczeniu wojsk poudniowoafrykaskich Niemcy poddali si
i w dniu 9 lipca 1915 r. opucili terytorium kolonii. W 1920 r. zostaa ona przekszta-
cona w terytorium mandatowe Ligii Narodw i przesza pod kontrol Zwizku Poudnio-
wej Afryki (przeksztaconego w 1961 r. w Republik Poudniowej Afryki). Podobnie
jak w RPA, rwnie w Afryce Poudniowo-Zachodniej stworzono system apartheidu,
ktry utrzyma dyskryminacj rdzennej ludnoci. Niepodlega Namibia zostaa prokla-
mowana dopiero w 1990 r.
Temat kolonialnej przeszoci Niemiec nie zaistnia w wiadomoci niemiec-
kiego spoeczestwa w zasadzie a do pocztku XXI w. Kwestii tej nie podejmowano
w Republice Weimarskiej oraz w III Rzeszy, ktrych gwnym przedmiotem polityki
wewntrznej oraz zagranicznej bya utrata, na mocy postanowie traktatu wersal-
skiego, terenw Europy rodkowej. Co istotne jednak, to wanie midzy dyktatur
hitlerowsk a polityk kolonialn Cesarstwa Niemieckiego mona dostrzec wiele po-
dobiestw oraz kontynuacji personalnych i ideowych. Rwnie w powojennych Niem-
czech Zachodnich tematyka postkolonialna znalaza si na marginesie debat histo-
rycznych i nie staa si czci zoonego procesu przezwyciania przeszoci,
ktrego centralnym punktem bya II wojna wiatowa i jej nastpstwa. Z kolei w Afry-
ce Poudniowo-Zachodniej nie istniay warunki polityczne, w ktrych byoby moliwe
podjcie dyskusji nad okresem niemieckiego panowania kolonialnego. Sytuacja ta zmie-
nia si radykalnie wraz z uzyskaniem przez to pastwo niepodlegoci.
16 marca 1990 r. Niemcy, ktrzy aktywnie wspierali Namibijczykw na drodze
do niepodlegoci, uchwalili rezolucj, w ktrej podkrelono szczegln odpowiedzial-

2z5
no rzdu federalnego wobec Namibii i jej obywateli. Miaa ona polega przede
wszystkim na intensywnym rozwoju kontaktw bilateralnych, wsppracy gospodarczej
oraz pomocy we wprowadzaniu i przestrzeganiu praw czowieka. Doprowadzio to do
powstania w niemieckiej polityce pewnego, trwajcego do dzisiaj, konsensusu
o uprzywilejowanych relacjach z Namibi, wynikajcych z przesanek historycznych
i moralnych. Niemcy zobowizay si do stworzenia specjalnego funduszu rozwojowe-
go, z ktrego byy i s wypacane rodki pienine na pomoc rozwojow. Tylko do koca
2016 r. RFN przekazaa Namibii ponad 800 mln euro. Gwnym beneficjentem tych
rodkw pieninych okazaa si jednak rzdzca nieprzerwanie od 1990 r. partia
SWAPO (South West African Peoples Organization), zdominowana przez Owambo,
najwiksz grup etniczn w ponad dwumilionowym kraju. W tej sytuacji Herero
i Nama wystpili do Republiki Federalnej z daniem wypaty indywidualnych odszko-
dowa za doznane krzywdy. Spotkao si to jednak z kategoryczn odmow rzdu
w Berlinie, ktry twierdzi, e dla wnoszenia takich roszcze nie ma adnych podstaw
w prawie midzynarodowym. Przedstawiciele obu plemion nie znaleli take wsparcia
wrd rzdzcych Namibi politykw, ktrzy optuj za wypat zbiorowych reparacji
finansowych. Tylko takie rozwizanie umoliwia im bowiem kontrol nad podziaem
otrzymywanych z Niemiec rodkw pieninych oraz jest stabilnym rdem docho-
dw partii rzdzcej. Sprawa roszcze finansowych dla potomkw Herero i Nama
zdominowaa cakowicie debat dotyczc rzdw kolonialnych w Niemieckiej Afryce
Poudniowo-Zachodniej. Nawet kwestia uznania zbrodni kolonialnych za ludobjstwo
bya dugo rozpatrywana na tym tle. Kiedy w 1995 r. do Namibii przyby z wizyt
kanclerz Helmut Kohl, odmwi zdecydowanie spotkania z przedstawicielami Here-
rw. Podobn taktyk przyj trzy lata pniej prezydent Republiki Federalnej Roman
Herzog, ktry zauway jednak, e zachowanie niemieckich osadnikw nie zawsze
byo waciwe. W sytuacji braku zainteresowania ze strony niemieckiej namibijskie
stowarzyszenie Hererw pod kierownictwem Kuaima Riruako wnioso w 2001 r. do sdu
amerykaskiego skarg przeciwko rzdowi federalnemu i niemieckim przedsibior-
stwom, ktre czerpay zyski z niewolniczej pracy ich przodkw, oraz zadao 3 mld
euro odszkodowania. Pozew zosta jednak oddalony.
Dla ksztatu niemieckiej wiadomoci o zbrodniach kolonialnych w Namibii
pewnym przeomem okaza si 2004 r., w ktrym obchodzono setn rocznic wybuchu
powstania Hererw. W czerwcu tego roku SPD wraz z Parti Zielonych wystpiy pod-
czas obrad Bundestagu z projektem rezolucji, wzywajcej rzd do wikszego zaanga-
owania w Namibii oraz zwikszenia rodkw przeznaczonych na pomoc rozwojow.
Wezwano rwnie posw do upamitnienia ofiar wojen kolonialnych. Dwa miesice
pniej do Windhuk udaa si federalna minister do spraw wsppracy gospodarczej
i rozwoju Heidemarie Wieczorek-Zeul (SPD), ktra w swoim przemwieniu nie tylko
przeprosia za zbrodnie Schutztruppe, ale nazwaa je ludobjstwem. Byy to wrcz
sensacyjne sowa, poniewa po raz pierwszy czonek niemieckiego rzdu okreli
ludobjstwem dziaania von Trothy i jego oddziaw. Wystpienie Wieczorek-Zeul
spotkao si jednak z krytyk ze strony niemieckiej prasy oraz rzdu. Joschka
Fischer, wczesny minister spraw zagranicznych, zdecydowanie odci si od sw
Wieczorek-Zeul, uznajc je za prywatn opini. Wyrazi przy tym obaw, e klasyfikacja
masakr Herero jako ludobjstwa moe by istotnym czynnikiem dla wypaty odszko-
dowa. Organizacje Herero przyjy sowa niemieckiej minister pocztkowo z duym

3z5
optymizmem. Kiedy jednak okazao si, e podtrzymuje ona dotychczasowe stanowisko
niemieckie w sprawie wypaty ewentualnych reparacji, poczuli si oszukani. Wyst-
pienie Wieczorek-Zeul, bez wzgldu na pierwsze reakcje, posiadao duy potencja
symboliczny i stao si wymown cezur w procesie obrachunku z nastpstwami kolo-
nializmu. Zauwaalny sta si wzrost spoecznego zainteresowania t kwesti. Wy-
mownym przykadem byo zaangaowanie mieszkacw Monachium, dziki ktrym
przemianowano w czerwcu 2006 r. nazw ul. von Trothy na ul. Hererw. Powstao
take kilka organizacji (przewanie prywatnych), ktre przybliaj dzieje niemiec-
kiego kolonializmu i walcz o upamitnienie jego ofiar.
Kilka lat pniej kwestia ta staa si przedmiotem debaty parlamentarnej.
W 2011 r. podczas jednej z sesji parlamentu niemieckiego frakcja Die Linke wezwaa
rzd Angeli Merkel do uznania ludobjstwa oraz roszcze finansowych Herero i Nama.
Rok pniej posowie tej samej partii powtrzyli swoje postulaty, a ponadto domagali
si pogbienia wsppracy z rzdem namibijskim w zakresie wsplnego przepraco-
wania bolesnej przeszoci. Pojawi si m.in. pomys ustanowienia niemiecko-
-namibijskiej komisji podrcznikowej (na wzr polsko-niemieckiej) oraz wprowadze-
nia tematyki kolonialnej do treci nauczania w niemieckich szkoach. Do tego apelu
doczyli Zieloni oraz SPD. Jednak w przeciwiestwie do Die Linke obie formacje
opowiedziay si przeciwko wypacie odszkodowa. W odpowiedzi na wnioski parla-
mentarzystw rzd RFN powtrzy, i uznaje historyczn i moraln odpowiedzialno
Niemiec wobec Namibii, odmwi jednak nazwania masakr Herero i Nama ludobj-
stwem. Przywoano przy tym bezzasadny argument, i konwencja z 9 grudnia 1948 r.
w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa nie moe dotyczy zbrodni
z pierwszej dekady XX w. Parlamentarzyci, zwaszcza z Die Linke, podejmowali jed-
nak kolejne inicjatywy, w ktrych domagali si nie tylko nazwaniem ludobjstwem
masakr zorganizowanych przez wadze kolonialne i zwikszenia pomocy finansowej
dla tego kraju, ale take przeprowadzenia w Niemczech dekolonizacji (zmiany nazw
ulic, zwrotu szcztkw ludzkich przekazanych instytucjom naukowym w latach 1904-
-1908) oraz zainicjowania programw edukacyjnych dotyczcych historii niemieckie-
go kolonializmu. Dziaania posw zakoczyy si sukcesem. 13 lipca 2016 r., podczas
dyskusji parlamentarnej, rzd zaprezentowa oficjalne stanowisko, w ktrym nazwa
wydarzenia w dawnej kolonii zbrodni wojenn i ludobjstwem. Niemiecki MSZ
zapowiedzia ponadto przygotowanie wsplnej niemiecko-namibijskiej deklaracji
rzdowej, w ktrej Niemcy przeprosiliby oficjalnie za dokonane zbrodnie. Zadekla-
rowano take zwikszenie funduszy na pomoc rozwojow, w tym przede wszystkim
dla projektw infrastrukturalnych. Rzd podtrzyma jednak swoje stanowisko w sprawie
wypaty indywidualnych odszkodowa. Zmiana stanowiska rzdu bya zwizana z tym,
i zaledwie miesic wczeniej Bundestag przyj uchwa potpiajc eksterminacj
Ormian dokonan przez Turkw w 1915 r. W tej sytuacji zaprzeczanie ludobjstwu
Hererw byo moralnie dwuznaczne, co podkrelay rne rodowiska, dopominajce
si podobnej deklaracji w stosunku do rdzennej ludnoci Namibii.
Niemiecko-namibijskie rozmowy rzdowe zainicjowano w 2016 r. Jak wspo-
mniano, ich celem ma by wypracowanie wsplnej deklaracji potpiajcej niemiec-
kiej ludobjstwo w Namibii oraz upamitniajcej ofiary. Przedmiotem negocjacji,
prowadzonych z ramienia rzdu federalnego przez Ruprechta Polenza (CDU), jest
rwnie okrelenie przyszych rozmiarw pomocy finansowej oraz wskazanie innych

4z5
form wsppracy, np. projektw historycznych powiconych zagadnieniu eksterminacji
Herero i Nama. Niemcy planuj zakoczy rokowania do wiosny tego roku, a do koca
kadencji obecnego parlamentu przyj odpowiedni deklaracj.
W rozmowach nie uczestnicz Hererowie i Nama. Vekuii Rukoro, stojcy od 2014 r.
na czele wpywowej, reprezentujcej Hererw organizacji Paramount Chief of the
Herero people, zbojkotowa, z powodu odrzucenia roszcze na rzecz potomkw ofiar,
pertraktacje midzyrzdowe. Namibijscy dziaacze domagaj si bezporednich
negocjacji z rzdem RFN. To wanie Rukoro wraz z Frederickiem wnieli niedawno
w sdzie amerykaskim pozew przeciwko Republice Federalnej. Jeeli zostanie
on rozpatrzony pozytywnie, Niemcy bd zmuszone zrewidowa swoje postpowanie
w kwestii indywidulanych odszkodowa. Zreszt rzd niemiecki wydaje si przygoto-
wywa na takie rozwizanie, poniewa kilka dni po zoeniu skargi przez aktywistw
Martin Schfer, rzecznik resortu spraw zagranicznych, owiadczy, e podczas rozmw
z rzdem Namibii doszo do ustalenia bardzo konkretnych warunkw dotyczcych
wypaty zadouczynienia. W przypadku odrzucenia skargi Herero i Nama zapowie-
dzieli skierowanie si do Staego Trybunau Arbitraowego w Hadze. Bez wzgldu
na wynik postpowania sdowego Niemcy, ale rwnie rzd w Namibii, musz zaan-
gaowa przedstawicieli obu grup do uczestnictwa w negocjacjach. Inaczej wypra-
cowane porozumienie pozostanie tylko nic nie znaczcym gestem i bdzie podwaane
przez najbardziej zainteresowane strony.
Uznanie przez Niemcy ludobjstwa w Namibii byo dugim, podporzdkowanym
biecej polityce, procesem, ktrego symbolicznym podsumowaniem moe sta si
przyjcie wsplnej deklaracji. Wydarzenie to powinno by jednak dopiero poczt-
kiem niemieckich rozlicze z kolonializmem. Temat ten bowiem cigle, poza zainte-
resowanymi grupami, istnieje niedostatecznie w wiadomoci niemieckiego spoe-
czestwa. Duym wyzwaniem dla pastwa niemieckiego bdzie take przekonanie
opinii midzynarodowej o poczynionych dotychczas dziaaniach na rzecz upamitnie-
nia zbrodni na plemionach namibijskich. Jak pokazay bowiem ostatnie miesice,
dyskusja o niemieckiej przeszoci w Namibii koncentruje si wok roszcze finanso-
wych Herero i Nama, znieksztacajc i pomijajc tym samym zoono caego procesu.
Rwnie decydujc kwesti, ktra bdzie mie niezalenie od podjtej decyzji
powane konsekwencje, pozostanie rozwizanie problemu odszkodowa.

Tezy zawarte w tekcie wyraaj jedynie opinie autora.

Bogumi Rudawski dr, adiunkt w Instytucie Zachodnim, historyk, zajmuje si II wojn wiatow
i okupacj niemieck w Polsce oraz problemami pamici i polityki historycznej w Niemczech
i w Polsce.

Instytut Zachodni tel. +48 61 852 76 91, fax. +48 61 852 49 05


im. Zygmunta Wojciechowskiego email: izpozpl@iz.poznan.pl
ul. Mostowa 27A, 61-854 Pozna www.iz.poznan.pl
5z5

You might also like