BIULETYN INSTYTUTU ZACHODNIEGO

Tureckie dylematy Angeli Merkel

Stanisaw erko

W przeddzie szczytu przywdcw Unii Europejskiej na Malcie

kanclerz Angela Merkel zoya 2 lutego 2017 r. wizyt w Ankarze.
Kolejne spotkanie midzy szefow niemieckiego rzdu i zarazem
najbardziej znaczc postaci w Unii a prezydentem Tayyipem
Recepem Erdoanem przypado na okres szczeglny. Bya to wpraw-
dzie ju pita podr kanclerz do Ankary po wybuchu kryzysu
uchodczego ptora roku wczeniej, ale pierwsza po nieudanej
prbie wojskowego zamachu stanu 15 lipca 2016 r. Poprzednia
wizyta Merkel w Turcji miaa miejsce 23 kwietnia 2016 r. Do krt-
Redakcja:
kiego tylko spotkania obojga przywdcw doszo 4 wrzenia 2016 r.
Radosaw Grodzki
Jacek Kubera przy okazji szczytu G20 w Hangzhou w Chinach. Przebieg i rezulta-
(redaktor naczelny) ty ostatniej wizyty kanclerz w Ankarze warto omwi w szer-
Piotr Kubiak szym kontekcie, z uwzgldnieniem historycznych uwarunkowa
Krzysztof Malinowski relacji niemiecko-tureckich.
Korekta:
Hanna Ranek To i przebieg wizyty Angeli Merkel w Ankarze

Fala represji, jakie przetoczyy si przez Turcj po fiasku

Nr 292/2017 lipcowej prby przewrotu, spowodowaa, e stosunki midzy
13.02.17
Uni Europejsk a Turcj nigdy jeszcze nie byy tak ze, jak
ISSN 2450-5080 obecnie. Tego samego okrelenia mona uy w odniesieniu
do stanu relacji midzy Republik Federaln a Turcj. Rzdowi
w Berlinie zaley na ich poprawie, lecz nie moe te ignorowa
faktu, i Turcja partner i sojusznik wyranie przeksztaca si
w reim autokratyczny. Rozmowy w sprawie wejcia Turcji do Unii
Europejskiej posuwaj si opornie. Niegdy niezadowolenie
Biuletyny dostpne
take dziki: z powodu opniania tych rozmw wyraali Turcy, od pewnego
NEWSLETTER IZ jednak czasu trac zainteresowanie kontynuacj eurointegracji.
FACEBOOK
SCRIBD Obecnie to Unii bardziej zaley na Turcji. Niemniej, mimo i
LINKEDIN
TWITTER
Europa wydaje si skazana na wspprac z wadzami w Ankarze
w przezwycieniu kryzysu migracyjnego, w Niemczech rozlega-
j si gosy nawoujce do ostrego potraktowania prezydenta
Erdoana bez wzgldu na groce konsekwencje w kwestii
powstrzymania napywu uchodcw z Syrii.

1z6
 Procesy zachodzce w Turcji spotkay si na og z potpieniem w Republice
Federalnej. Krytycznych uwag pod adresem Erdoana nie szczdzili zarwno przed-
stawiciele obu partii rzdzcych, jak te ugrupowa opozycyjnych. Z kolei Turcja
oskara Berlin o porednie wspieranie terroryzmu poprzez udzielanie schronienia
zwolennikom kaznodziei Fethullaha Glena, ktremu Ankara zarzuca inspirowanie
lipcowego puczu. Domaga si te wydania ok. 40 pracujcych w instytucjach natow-
skich tureckich wojskowych oraz dwch prokuratorw, ktrzy poprosili w Niemczech
o azyl polityczny.
Atmosfer rozmw komentatorzy oceniali jako chodn, ale rzeczow. Afrontem
wobec kanclerz by rzucajcy si w oczy brak niemieckich flag, zwyczajowo wywie-
szanych podczas poprzednich wizyt Merkel. Stale korygowany by te program wizyty,
tak aby szefowa niemieckiego rzdu musiaa czeka na swych tureckich rozmwcw.
W rozmowach oraz podczas konferencji prasowych Angela Merkel apelowaa
o przestrzeganie swobd i praw obywatelskich, w tym wolnoci prasy, a take wzywa-
a do respektowania zasady trjpodziau wadzy. W gmachu niemieckiej ambasady
spotkaa si te z przedstawicielami opozycji, w tym z jednym z przywdcw prokur-
dyjskiej partii HDP Irisem Balkenem, ktry kilka dni wczeniej zosta (po trzech mie-
sicach) zwolniony z wizienia.
Podczas dwuipgodzinnej rozmowy z Erdoanem Merkel zaproponowaa, by za-
powiedziane w Turcji na kwiecie referendum w sprawie wzmocnienia wadzy prezy-
denta mogo by monitorowane przez OBWE. Erdoan z kolei prosi o udzielenie Turcji
wsparcia w jej walce z terroryzmem, niedwuznacznie sugerujc, jakoby jego kraj
walk t prowadzi samotnie. Prezydent oznajmi jednak, e jego rzd zamierza
przestrzega zawartego w marcu 2016 r. porozumienia z Uni Europejsk o ograni-
czeniu napywu uchodcw i migrantw drog morsk z wybrzey tureckich do Grecji,
a stamtd do zamonych pastw zachodniej Europy. Jak si ocenia, wskutek dziaa
wadz tureckich liczb migrantw zdajcych do Europy t drog udao si ograni-
czy o ok. 90 proc. (Der Spiegel nr 5/2017). Na konferencji prasowej z premierem
Binalim Yldrmem Merkel powiedziaa, e Niemcy ze swej strony bd przyjmowa
z Turcji kadego miesica po 500 uciekinierw z Syrii.

Historyczne uwarunkowania relacji midzy Berlinem a Ankar

Stosunki niemiecko-tureckie obfitoway w ostatnich dziesicioleciach w zaska-

kujce zwroty. Podwaliny pod zblienie midzy dwoma pastwami pooy ju Otto
von Bismarck, ktremu strona turecka zawdziczaa ograniczenie na kongresie berli-
skim w 1878 r. negatywnych konsekwencji przegranej przez Turcj wojny z Rosj.
W sabncym kraju, bdcym cieniem dawnego Imperium Osmaskiego, mg umac-
nia sw pozycj kapita niemiecki, a projekt kolei Berlin-Bagdad przeszed do historii
jako prba ekspansji Rzeszy w kierunku Bliskiego i rodkowego Wschodu. Do zblienia
z Niemcami par zwaszcza nacjonalistyczny ruch tzw. modoturkw, ktrzy doszli
do wadzy w 1913 r., a I wojna wiatowa przyniosa ju niemiecko-tureckie brater-
stwo broni. Dopiero niedawno niemieccy historycy zaczli ujawnia fakty, wiadczce
o pewnej wspodpowiedzialnoci wilhelmiskiej Rzeszy za dokonan przez Turkw

2z6
masakr ptora miliona Ormian w latach 1915-1916. Dysponujc informacjami o zorga-
nizowanej zbrodniczej akcji, dyplomacja niemiecka nie prbowaa jej powstrzyma.
Po Wielkiej Wojnie stosunki midzy obydwoma pastwami rozluniy si. U progu
II wojny wiatowej wadze w Ankarze zbliyy si do mocarstw zachodnich; Wielka
Brytania i Francja udzieliy Turcji gwarancji, a po wybuchu wojny podpisano nawet
brytyjsko-francusko-turecki pakt obronny. Szybko jednak Ankara obraa lawirowanie
miedzy mocarstwami, a na cztery dni przed niemieck agresj na ZSRR Turcja podpi-
saa nawet ukad o przyjani z Niemcami. W Berlinie przez pewien czas liczono si
nawet z moliwoci skonienia Turcji do wypowiedzenia wojny Zwizkowi Radziec-
kiemu. Nie przeszkodzio to jednak Ankarze po pewnym czasie ponownie zbliy si
do mocarstw zachodnich, a w ostatnich miesicach wojny wypowiedzie wojn poko-
nanej ju praktycznie Rzeszy.
Od 1955 r. Republika Federalna Niemiec i Turcja byy sojusznikami w ramach
NATO. Laicyzowana odgrnie postkemalistowska Republika Turecka jawia si jako
pastwo, ktre mimo muzumaskiego wyznania jego mieszkacw staje si lojal-
nym partnerem Zachodu. W 1959 r. Turcja zoya pierwszy wniosek o czonkostwo
we Wsplnotach Europejskich, a w 1963 r. podpisaa umow stowarzyszeniow. W grud-
niu 1995 r. sfinalizowano ustanowienie unii celnej.
Niemcy Zachodnie zwizane byy z Turcj szczeglnie, poprzez coraz liczniej-
sz grup tureckich Gastarbeiterw, napywajcych do RFN od schyku lat pidzie-
sitych na zaproszenie niemieckich pracodawcw. W 1961 r. Republika Federalna
podpisaa z Turcj ukad w tej sprawie; od tego czasu do Niemiec przybyo z Turcji
ponad 800 tys. osb. Obecnie w Niemczech mieszka ju czwarte pokolenie Turkw,
cznie ok. 3 mln osb. Jest to najliczniejsza zamieszkujca RFN grupa osb narodo-
woci innej ni niemiecka, cz z nich ma obywatelstwo niemieckie lub podwjne
obywatelstwo, a tym samym prawa wyborcze. Wiksze znaczenie ma jednak fakt,
e podziay polityczne, religijne i etniczne w Turcji (a zwaszcza konflikty turecko-
-kurdyjskie) znajduj odzwierciedlenie take na terenie Niemiec.
W grudniu 1997 r. na szczycie przywdcw pastw czonkowskich Unii Euro-
pejskiej w Luksemburgu przyjto rezolucj otwierajc Turcji perspektyw przyst-
pienia do UE. Pastwu temu ku rozczarowaniu wadz w Ankarze nie przyznano
jednak statusu kraju kandydujcego do penego czonkostwa. Zwaszcza niemiecka
chadecja bya niechtna czonkostwu Turcji w strukturach europejskich; w poowie
lat dziewidziesitych wspierajcy wysiki Ankary kanclerz Helmut Kohl znajdowa
si w mniejszoci.
Zmiana statusu Turcji moliwa bya po przejciu wadzy w Niemczech przez
socjaldemokratw i Zielonych w 1998 r. Zwolennikiem przyjcia Turcji do Unii by
zarwno kanclerz Gerhard Schrder, jak i jego doradca, a wkrtce unijny komisarz
odpowiedzialny za poszerzenie UE Gnther Verheugen, autor zdania Unia bardziej
potrzebuje Turcji ni Turcja Unii. Staraniem strony niemieckiej na szczycie UE
w Helsinkach w grudniu 1999 r. Turcja uzyskaa ju status kandydata do czonkostwa.
Tymczasem opozycyjna wwczas CDU/CSU coraz wyraniej sprzeciwiaa si posze-
rzaniu Unii o Turcj. Unikano mwienia o rnicach kulturowych czy religijnych oraz
obcoci cywilizacyjnej, koncentrujc si na argumencie, i UE nie jest zdolna przyj

3z6
do swego grona tak duego, 70-milionowego, a przy tym rolniczego i niezamonego
pastwa. Szczeglnie w CSU pojawiay si liczne gosy, e przyjcie Turcji do UE
spowodowaoby wielk fal migracyjn. W marcu 2004 r. niemieccy chadecy oficjalnie
ju przyjli stanowisko, e Ankarze mona zaoferowa najwyej uprzywilejowane
partnerstwo.
Tymczasem w Ankarze do wadzy dosza w 2002 r. Partia Sprawiedliwoci i Roz-
woju (tur. Adalet ve Kalknma Partii AKP), tworzc samodzielny rzd. Liderem partii
by Erdoan, uchodzcy wwczas za polityka wprawdzie muzumaskiego, lecz zara-
zem umiarkowanego konserwatyst, a przy tym niezwykle sprawnego i proeuropej-
skiego reformatora. W padzierniku 2004 r. wczesny premier Erdoan zosta uhono-
rowany w Berlinie przez kanclerza Schrdera nagrod Kwadrygi, jako Europejczyk
Roku.
Dojcie do wadzy chadecji w 2005 r. (w Wielkiej Koalicji z socjaldemokratami)
stanowio z tureckiego punktu widzenia przeszkod dla realizacji planw wejcia do UE
w dajcej si przewidzie przyszoci. Sceptycznie nastawiona do czonkostwa Turcji
w Unii bya zwaszcza Angela Merkel. W pocztkach padziernika 2005 r. szczyt mini-
strw spraw zagranicznych pastw nalecych do UE przyj jeszcze deklaracj o roz-
poczciu z Turcj negocjacji akcesyjnych, ktre jednak cigny si z przeszkodami.
Strona turecka coraz wyraniej dawaa do zrozumienia niemieckim chadekom, i wini
ich za praktyczne zamroenie prac nad czonkostwem.
Jednoczenie Partia Sprawiedliwoci i Rozwoju przeprowadzaa dekemaliza-
cj pastwa, wypierajc laick ideologi Atatrka na rzecz wartoci konserwatyw-
nych. Kolejne zwycistwa wyborcze Erdoana zarazem rozpoczynay kolejne fazy
umacniania wadzy i coraz bardziej widoczne autorytarne zapdy przywdcy AKP.
Paradoksalnie, w Berlinie i Brukseli pozytywnie oceniano ograniczenie wpyww armii
tureckiej na ycie polityczne, widzc w tym dowd na demokratyzacj pastwa. Gdy
jednak na przeomie maja i czerwca 2013 r. policja brutalnie stumia antyrzdowe
zamieszki na placu Gezi i Taksim w Stambule, Unia zareagowaa z oburzeniem.
W Niemczech niektrzy czoowi dziaacze CDU/CSU domagali si wrcz zawieszenia
negocjacji w sprawie czonkostwa Turcji w UE. Wrd chadekw jedynie nieliczni
(m.in. Ruprecht Polenz) przestrzegali przed niedocenianiem znaczenia Turcji dla
Niemiec. Pozytywnie nastawieni do sprawy poszerzenia Unii o Turcj socjaldemokraci
mieli moliwoci nader ograniczone.

Dylematy Angeli Merkel

Niemiecka kanclerz od duszego czasu prowadzi w stosunku do Turcji polityk

lawirowania. Jak si wydaje, pozostaa ona sceptyczna w odniesieniu do czonkostwa
tego kraju w Unii Europejskiej, wyranie jednak unika zajmowania jednoznacznego
stanowiska w tej kwestii. Nie bez znaczenia jest w tym kontekcie fakt, i spoeczne
poparcie w Turcji dla czonkostwa w UE znacznie si w ostatnich latach zmniejszyo.
Odchodzca od proeuropejskiego kursu zarwno w polityce wewntrznej, jak i zagra-
nicznej Ankara staje si coraz bardziej asertywna i niepodatna na naciski z Brukseli
i Berlina. Polityk Berlina utrudnia te fakt, i z kolei w Niemczech jedynie 15 proc.
ankietowanych opowiada si za przyjciem Turcji do Unii, a ponad poowa jest wrcz

4z6
za zerwaniem prowadzonych negocjacji. Niezalenie od tego wydaje si, e eurointe-
gracja Turcji jest w dajcej si przewidzie przyszoci cakowicie nierealna
Paradoksalnie jednak, mimo znaczcego pogorszenia si atmosfery w stosunkach
z Turcj, wsppraca Brukseli i Berlina z Ankar nigdy jeszcze nie bya tak cisa, co wi-
e si z konsekwencjami kryzysu migracyjnego z wrzenia 2015 r. Prezydent Erdoan
mimo wszystko uwaa nadal wspprac z Zachodem za bezalternatywny fundament
strategii Turcji zwaszcza w obliczu pogbiajcych si trudnoci gospodarczych
kraju usiujc jednak maksymalnie wykorzysta sytuacj.
To wanie kanclerz Merkel odegraa trudn do przecenienia rol w wypracowaniu
porozumienia midzy Uni a Turcj, prowadzc intensywne rozmowy z premierem
Ahmetem Davutolu (niedugo zreszt po tym odsunitym przez prezydenta Erdoana).
W padzierniku 2015 r. nie zawahaa si zoy wizyty w Ankarze, w trakcie trwajcej
w Turcji kampanii wyborczej. Zostao to do powszechnie ocenione jako porednie
wsparcie polityczne dla Erdoana. Pod wpywem kryzysu migracyjnego Berlin zagodzi
te krytyk prowadzonych przez turecki rzd dziaa militarnych przeciwko Kurdom.
Na mocy zawartego w marcu 2016 r. porozumienia Ankara zobowizaa si przede
wszystkim do uszczelnienia granicy turecko-greckiej w celu zablokowania gwnego
szlaku migracyjnego do Europy Zachodniej w zamian za pomoc finansow w wysoko-
ci 6 mld euro (do koca 2018 r.) i wprowadzenie ruchu bezwizowego dla obywateli
Turcji (ten ostatni punkt ugody wywoywa najwiksze kontrowersje). Umowa o mi-
grantach jest realizowana przez stron tureck w sposb efektywny, i to mimo niedo-
trzymania przypadajcego na czerwiec 2016 r. terminu wprowadzenia liberalizacji
wizowej (powodem jest odmowa Ankary zliberalizowania kontrowersyjnego ustawo-
dawstwa antyterrorystycznego). Panuje przekonanie, e z tego wanie powodu kanc-
lerz Merkel wyrazia w kwietniu 2016 r. zgod na wszczcie (na wniosek Turcji) przez
prokuratur postpowania karnego wobec komika Jana Bhmermanna, ktry w pro-
gramie satyrycznym publicznej telewizji ZDF przeczyta niezwykle wulgarny wiersz,
obraajcy tureckiego prezydenta. Obraanie gw obcych pastw jest w RFN prze-
stpstwem, ktre jednak ciga si za zgod rzdu federalnego. Sprawa wywoaa
w Niemczech wielkie kontrowersje, a przeciwni decyzji Merkel byli socjaldemokra-
tyczni ministrowie w jej rzdzie, w tym szef resortu sprawiedliwoci Heiko Maas.
Niedugo pniej, gdy Bundestag na wniosek CDU/CSU, SPD oraz Zielonych
przyjmowa 2 czerwca niemal jednogonie uchwa upamitniajc setn rocznic
rzezi Ormian w Imperium Osmaskim i okrelajc t zbrodni mianem ludobjstwa,
kanclerz nie wzia udziau w posiedzeniu. Nieobecni byli take wicekanclerz Sigmar
Gabriel oraz minister spraw zagranicznych Frank-Walter Steinmeier, ale to Merkel
krytykowano za uleganie take w tej kwestii wadzom w Ankarze.
Tymczasem jesieni Erdoan zagrozi wypowiedzeniem porozumienia o migran-
tach zarzucajc Zachodowi niedotrzymywanie wynegocjowanych w marcu warunkw.
Tak sam reakcj prezydenta wywoaa rezolucja (niewica) Parlamentu Europej-
skiego z 24 listopada, nawoujca do zamroenia procesu akcesyjnego Turcji. Do-
trzymanie przez Turcj ugody z marca 2016 r. jest dla Merkel spraw niezwykle wan
take ze wzgldu na zaczynajc si w Niemczech kampani przed wyznaczonymi
na 24 wrzenia br. wyborami do Bundestagu. Z tego te powodu pojawiy si gosy

5z6
 zarzucajce Merkel, e podobnie jak podr z padziernika 2015 r. take jej ostatnia
wizyta w Ankarze moe zosta zinterpretowana jako porednie wsparcie dla reimu
Erdoana. Prezydent Turcji za, wiadom kluczowej dla rozwizania kryzysu migra-
cyjnego pozycji swego kraju (przebywa tam midzy 2 a 3 mln uchodcw z Syrii),
moe rozmawia z niemieck kanclerz z du pewnoci siebie i ignorowa uwagi
na temat praw czowieka.
Kanclerz Merkel w polityce wobec Turcji prezentuje mimo przyjtej w trakcie
wizyty w Ankarze retoryki lini pragmatyczn. Na szefowej niemieckiego rzdu spo-
czywa odpowiedzialno za utrzymanie w mocy porozumienia midzy Uni a Turcj
z marca 2016 r. Odstpienie Ankary od tego ukadu miaoby fatalne konsekwencje dla
Republiki Federalnej, w zwizku z czym kwestie zwizane z autokratycznymi tenden-
cjami w polityce wewntrznej Turcji musz zej na plan dalszy, zwaszcza w okresie
kampanii przed wyborami do Bundestagu. Pragmatyzm rzdu niemieckiego bdzie
jednak z pewnoci krytykowany przez cz opinii publicznej i tych politykw, dla
ktrych naruszanie w Turcji praw czowieka wydaje si spraw waniejsz.

Tezy zawarte w tekcie wyraaj jedynie opinie autora.

Stanisaw erko prof. dr hab., historyk, pracownik naukowy Instytutu Zachodniego. Zajmuje
si histori Niemiec i wspczesnymi zagadnieniami niemieckiej polityki zagranicznej.

Instytut Zachodni tel. +48 61 852 76 91, fax. +48 61 852 49 05

im. Zygmunta Wojciechowskiego email: izpozpl@iz.poznan.pl
ul. Mostowa 27A, 61-854 Pozna www.iz.poznan.pl
6z6