aby znali Ciebie,

jedynego prawdziwego Boga

oraz Tego, ktrego posae,
Jezusa Chrystusa.
ENCYKLOPEDIA
KOCIOA
TOM PIERWSZY

A-K

Opracowanie
Frank L. Cross
Opracowanie wydania trzeciego
Elizabeth A. Livingstone

Oficyna Wydawnicza Vocatio

Warszawa
 Tytu oryginau:
The Oxford Dictionary of the Christian Church

Imprimatur Kurii Metropolitalnej Warszawskiej

nr 5682/NK/2003 z dnia 16 grudnia 2003 r.

Tumacze i autorzy dodatkowych hase:

Ewa Czerwiska (ec), Tadeusz Gogowski (tg), Janusz T. Maciuszko (jm), Tadeusz Mieszkowski (tm),
ks. Piotr Nitecki (pn), Pawe Pachciarek (pp), ks. Henryk Paprocki (hp), Tadeusz Szafraski (ts),
Bogusaw Wida (bw), Cyprian Wilanowski (cw), Micha Wojciechowski (mw), Bogdan Zeler (bz)

Konsultacja naukowa wydania polskiego:

ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski
ks. prof. dr hab. Wojciech Gralski
ks. prof. dr hab. Wincenty Myszor

Opracowanie graficzne okadki:

Joanna Zonkiewicz

Opracowanie redakcyjne:
Krzysztof Neuhaus, Agnieszka wikliska

Redakcja techniczna:
Joanna Czarnecka

Korekta:
Grayna Hennel, Elbieta Mamczarz, Jolanta Spodar, Danuta Woodko

Copyright 1958, 1974, 1983, 1997 by Oxford University Press

All rights reserved

This translation of The Oxford Dictionary of the Christian Church 3/e originally published in English
in 1997 is published by arrangement with Oxford University Press.

Copyright for the Polish edition 2004 by Oficyna Wydawnicza Vocatio.

All rights to the Polish edition reserved.

Niniejszego tumaczenia dokonano w porozumieniu z Oxford University Press

na podstawie The Oxford Dictionary of the Christian Church, wydanie trzecie z 1997 r.

Wszelkie prawa do wydania polskiego zastrzeone.

Ksika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana ani w jakikolwiek inny sposb reprodukowana
czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana
w rodkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. W sprawie zezwole naley zwraca si do:

Oficyna Wydawnicza Vocatio

02-798 Warszawa, ul. Polnej Ry 1
e-mail: vocatio@vocatio.com.pl
Redakcja: fax (22) 648 63 82, tel. (22) 648 54 50
Dzia handlowy: fax (22) 648 03 79, tel. (22) 648 03 78

Ksigarnia Wysykowa Vocatio

02-798 Warszawa 78, skr. poczt. 54, tel. (603) 861 952
e-mail: ksiegarnia@vocatio.com.pl
http://www.vocatio.com.pl

Druk i oprawa Rzeszowskie Zakady Graficzne S.A.

ISBN 83-7146-111-9
 Warszawa, dnia 11 grudnia 2003 r.

SOWO WSTPNE
Wanym i bardzo poytecznym owocem potencjau duchowego i intelek-
tualnego Kocioa w Polsce staa si na przeomie XX i XXI wieku Pryma-
sowska Seria Biblijna. Ponad dwadziecia wydanych tomw przyblia re-
zultaty najnowszych rzetelnych bada biblijnych, a take tekst Pisma wi-
tego i pomoce suce jego lepszemu poznaniu i peniejszemu zrozumieniu.
Na kanwie tej serii wydawniczej, obejmujcej pomoce naukowe potrzebne
do uprawiania studiw biblijnych, ukazuje si teraz dzieo nowe, powico-
ne bogactwu ycia Kocioa od chwili utworzenia przez Jezusa Chrystusa
a po dzie dzisiejszy.
Ukazujca si wanie Encyklopedia Kocioa to dzieo ekumeniczne, owoc
wsppracy przedstawicieli wszystkich gwnych wyzna chrzecijaskich. Do-
brze si stao, e Oficyna Wydawnicza Vocatio, adaptujc spojrzenie wa-
ciwe dla mentalnoci i chrzecijaskiej kultury Europy Zachodniej, zadbaa
o uwzgldnienie perspektywy katolickiej i polskiej. Dziki temu to obszerne
dzieo przetumaczone na jzyk polski powinno sta si bardziej pomocne
dla naszych wiernych i wszystkich interesujcych si Kocioem.
Wydanie Encyklopedii Kocioa jest form uczczenia srebrnego jubile-
uszu pontyfikatu Jana Pawa II i uhonorowania Jego osoby i dokona. Jest
te swoist odpowiedzi na prob, jak nasz wielki Rodak wyrazi w jubi-
leuszowej homilii, w dniu 16 padziernika 2003 r. A mwi wwczas: Pro-
sz Was, nie ustawajcie w tym wielkim dziele mioci dla Nastpcy witego
Piotra. Raz jeszcze prosz, pomcie Papieowi i wszystkim, ktrzy pragn
suy Chrystusowi, suy czowiekowi i caej ludzkoci.
Niech wic korzystanie z wiedzy zawartej w niniejszym dziele przyczyni
si do uczynienia zado pragnieniu Ojca witego i zaowocuje rozwijaniem
dziea mioci w Kociele dla dobra samego Kocioa i caego wiata.

Jzef Kardyna Glemp

Prymas Polski
VI VII

SOWO WSTPNE
DO WYDANIA POLSKIEGO

Koci to rzeczywisto Boska i ludzka zarazem. Jest to rzeczy-

wisto duchowa, ale mocno osadzona w realiach tego wiata. Wiara
w Boga i w dzieo zbawienia dokonane przez Jezusa Chrystusa w Du-
chu witym, ktra rozwija si w ludzkich sercach, stanowi integralny
i ywy skadnik historii. ycie religijne znajduje wyraz na bardzo wiele
sposobw, przejawiajc si i wyraajc w rozmaitych dziedzinach, od-
dziaujc na nie i samo bdc podatne na rnorodne oddziaywania.
Powstaj liczne opracowania powicone poszczeglnym aspektom hi-
storii i aktywnoci Kocioa, natomiast niniejsza Encyklopedia Kocioa
usiuje ogarn i przedstawi rne dziedziny, tak by jeszcze wyraniej
i peniej ukazao si bogactwo tosamoci i wiary wyznawcw Jezusa
Chrystusa.
Encyklopedia Kocioa jest dzieem kilkuset osb, ktre opracowa-
y ponad 7000 hase, a take wielu innych, ktre zebray, uporzdkoway,
zredagoway i ujednoliciy ten ogromny materia. Autorzy wydania ory-
ginalnego, opublikowanego w jzyku angielskim, reprezentuj wszystkie
gwne wyznania chrzecijaskie, czyli Koci katolicki oraz Kocioy
prawosawne i protestanckie. Jest to wic dzieo prawdziwie ekumenicz-
ne, owoc mudnej i odwanej wsppracy, rzetelnie ukazujcej wasn
tosamo religijn, a jednoczenie otwartej na inne pogldy, praktyk
ycia i punkty widzenia. Taka wsppraca staa si moliwa po Soborze
Watykaskim II (1962-1965), gdy wyznawcy Chrystusa bardziej ni kie-
dykolwiek przedtem zrozumieli i uznali potrzeb wzajemnego pozna-
wania i szacunku oraz wspdziaania w tym, co stanowi o wiarygodno-
ci wsplnego wiadectwa o Bogu i Jego zbawczej obecnoci w wiecie.
Wydanie polskie nie jest zwyczajnym przekadem tekstu oryginalnego,
lecz jego starannym opracowaniem, uwzgldniajcym katolicki i polski
punkt widzenia. Zawiera ono rwnie nowe hasa, dodane z myl o tym,
aby odda hod ponadtysicletniej obecnoci i pracy Kocioa w naszej
Ojczynie.
 VIII
SOWO WSTPNE DO WYDANIA POLSKIEGO

Kada dobra encyklopedia ma charakter informacyjny i stara si uni-

ka oceniania i wartociowania osb, wydarze i zjawisk, ktre wyszczegl-
nia i zwile opisuje. Zawiera zbir wiadomoci ze wszystkich dziedzin, bd
tak jest w tym przypadku z jednej rozlegej dziedziny, ktr jest ycie i hi-
storia Kocioa. Pogldy na ten temat s rnorodne i rozbiene, wyraa-
j si w nich bowiem oceny zabarwione subiektywizmem i najrozmaitszy-
mi uwarunkowaniami psychologicznymi, spoecznymi, kulturowymi i teo-
logicznymi. Na tym tle wielkim wyzwaniem jest budowanie jednoci nie
w jednorodnoci pogldw i postaw, lecz z poszanowaniem ich rnorodno-
ci. Przebogata i zrnicowana mozaika rozmaitych stanowisk skada si na
barwny obraz Kocioa, w ktrym wierni ze sob i obok siebie, nie za prze-
ciwko sobie, zmierzaj w jednym kierunku ku eschatologicznej peni cza-
sw, ktrej sprawc i celem jest Bg.
Polskie wydanie Encyklopedii Kocioa ukazuje si w czas obcho-
dw Srebrnego Jubileuszu pontyfikatu Jana Pawa II. Dobrze wida, jak
bogosawiony i owocny jest to czas dla Kocioa i dla wiata. Pontyfikat
Papiea z Polski wpisuje si w liczc dwa tysice lat histori Kocioa,
a z perspektywy naszego pokolenia stanowi jej zwieczenie. Jest to zara-
zem pontyfikat przeomu XX i XXI w. oraz co szczeglnie wymowne
przeomu II i III tysiclecia. Encyklopedia Kocioa, ktra trafia do rk
Czytelnikw polskich, syntetycznie prezentuje najwaniejsze dokonania
i losy Kocioa, traktujc je jako fundament, na ktrym w III tysicleciu
mona i trzeba podj i kontynuowa wysiki i osignicia wielu pokole
chrzecijan. Dzieo niniejsze to wyraz hodu i uznania dla Ojca witego
Jana Pawa II, wielkiego budowniczego ekumenizmu i dialogu.

Ks. prof. Waldemar Chrostowski

 PRZEDMOWA

Pierwsze wydanie Encyklopedii Kocioa natychmiast odnioso sukces, jakiego nikt si nie spo-
dziewa, moe z wyjtkiem samego Redaktora, ktry by przewiadczony, e w kadej parafii znaj-
dzie si jej egzemplarz. W cigu dziesiciolecia od publikacji w 1957 r. w praktykach Kocioa na-
stpiy zmiany, ktrych nie da si porwna z adnymi innymi w podobnym okresie historii nowo-
ytnej. Wiele z nich czono powszechnie z Soborem Watykaskim II (1962-1965), cho ich po-
cztki mona czsto dostrzec wczeniej. Zmiany liturgiczne w Kociele katolickim oraz jego bar-
dziej liberalna postawa zarwno wobec biblistyki, jak i innych wsplnot znalazy odbicie w dru-
gim wydaniu Encyklopedii Kocioa z 1974 r. W czasie ostatnich dwudziestu lat charakterystycz-
ne dla okresu poprzedniego zmiany postaw jeszcze si uwydatniy. Teologia feministyczna i teo-
logia wyzwolenia zrodziy wyzwania wobec obowizujcej nauki, a bardziej pozytywna ocena in-
nych religii dokonaa znacznych zmian w yciu i myli Kocioa. Przykadowo, ruch feministyczny
popiera nowe spojrzenie na pozycj kobiet w Kociele i porednio sprzyja podziaom wypywa-
jcym z udzielania kobietom wice kapaskich (i biskupich) w niektrych czciach Kocioa,
roszczcych sobie pretensje do tradycji katolickiej. Nowe przemylenia, ktre powstay z tych po-
staw, doprowadziy te do zmian w rozumieniu niektrych podstawowych doktryn. Artykuy dok-
trynalne, ktre jeszcze w drugim wydaniu mogy pozosta niezmienione, pniej czsto musiay
by zweryfikowane. Jednoczenie pojawi si te opr wobec zmian, ktrych reperkusje odczu-
y Kocioy ewangelickie w Anglii i fundamentalistyczne w niektrych czciach USA, a w konse-
kwencji przyciganie wiata zachodniego do prawosawia. Obecnie wikszo chrzecijan miesz-
ka w Afryce, Azji i Ameryce Poudniowej, a nie w Europie i Ameryce Pnocnej. Niniejsze wyda-
nie stara si odnotowa te zmiany, zamieszczajc nowe artykuy o wielu krajach nieomwionych
oddzielnie w przeszoci oraz zwikszajc liczb przedstawionych postaci ewangelickich. Zawiera
take nowszy materia bibliograficzny. Niektrzy mog uzna, e jest tego za duo w. Grzegorz
Wielki stwierdzi jednak, i Pismo wite dostarcza wody, w ktrej owieczki mog chodzi, a so-
nie pywa (Moralia sive Expositio in Iob, Dedication, 4). Sownik tego rodzaju musi zapewnia
swoim Czytelnikom podobny wybr hase. To, co jedna osoba uzna za bezuyteczne, jest wanie
tym, czego kto inny potrzebuje.
Pierwsze wydanie byo dzieem w duej mierze osobistej pracy dr. F. L. Crossa, wspomaganego
przez niewielk grup wsppracownikw. Przy drugim wydaniu powierzy on dr. K. T. Wareowi uzu-
penienie luk w omwieniu prawosawia wschodniego. Po mierci Crossa grupa jego kolegw i przy-
jaci zebraa si pod kierunkiem dr. R. W. Hunta, prof. H. F. D Sparksa i dr. J. F. Masona, przyna-
glajc do pracy swoich kolegw i uczniw; mons. J. D. Crichton i mons. L. L. McReavy wyszukiwa-
li zmiany w katolickiej liturgii i prawie kanonicznym.
Trzecie wydanie jest efektem wysiku zbiorowego: swoim dowiadczeniem podzielio si tym
razem wicej uczonych. Wszystkim jestem ogromnie wdziczny, i to im Encyklopedia Kocioa za-
wdzicza wszelkie zasugi. Szczegln wdziczno wyraam: prof. M. F. Wilesowi, ktry od poczt-
ku dodawa mi otuchy i suy mdr rad, kiedy miaem w problemy zdajce si nie do pokonania;
dr. Andrew Louthowi, autorowi licznych artykuw, ktry przez czternacie lat suy swoj rozle-
g wiedz; dr. Paulowi Joyceowi, prof. J. Bartonowi, G. M. Stylerowi i R. C. Morganowi, ktrzy
dokonali rewizji artykuw powiconych tematom biblijnym; prof. Peterowi Bruntowi, ktry pisa
na tematy dotyczce historii Rzymu; dr. S. P. Brockowi, ktry troszczy si o sprawy zwizane z Bli-
skim Wschodem; H. E. J. Cowdreyowi, ktry opowiada mi o papieach redniowiecznych i innych
postaciach Kocioa; dr. Simonowi Tugwellowi OP, ktry pisa artykuy i odpowiada na pytania
 X XI
PRZEDMOWA

w sprawach duchowoci i historii zakonu dominikanw; dr. A. E. McGrathowi, dr. Diarmaidowi

McCullochowi i dr. Richardowi Rexowi, ktrzy dzielili si ze mn wiedz o okresie reformacji; Ro-
bertowi Ombresowi OP i dr. D. J. Pixowi, ktrzy dbali o hasa dotyczce prawa kanonicznego, od-
powiednio, w Kociele katolickim i anglikaskim; oraz prof. A. Hastingsowi i dr. D. L. Hilliardowi,
ktrzy kierowali mn w sprawach afrykaskich i azjatyckich. Dr G. F. Nuttall, u ktrego szukaem
rady na temat nonkonformistw, przeczyta w caoci drugie wydanie, wskazujc miejsca, ktre wy-
magay uwagi. W sprawach amerykaskich prof. J. Pelikan zgodzi si odpowiada na pytania i nigdy
nie zawid, podsuwajc pomocne sugestie. Dr R. W. Pfaff przejrza ksik, wskazujc moliwoci
pominicia lub skrcenia tego, co stracio wano, i sugerujc luki, ktre naleao uzupeni.
Opracowanie tej ksiki byo dugim i skomplikowanym procesem. Wprowadzono wspczesne
konwencje drukarskie, takie jak stosowanie liczb arabskich zamiast rzymskich, w nadziei, e okae
si to uatwieniem dla nowego pokolenia Czytelnikw. Taki sam cel przywieca nowemu uoe-
niu hase. Przy ustawach angielskich uyto krtkich tytuw zamiast starszego systemu cytowania
wedug okresw panowania monarchw. Terminy: czowiek, ludzko itd. zazwyczaj s uyte
w oglnym znaczeniu, obejmujcym obie pci; wymienianie za kadym razem mczyzn i kobiet
wydawao si niepotrzebne, a rozrnienie czyniono tylko tam, gdzie wymagaa tego konkretna
sprawa, jak w omwieniu pierwszych rozdziaw Ksigi Rodzaju. Przy braku zgody co do wyszo-
ci ktrego ze wspczesnych przekadw Biblii, cytowano na og Authorized Version.
Jestem ogromnie wdziczny za nieocenion pomoc Ephremowi Lashowi, ktry czyta ko-
rekty i wiele mi opowiedzia o praktyce prawosawnej; dr. Simonowi Francisowi Gaineowi OP,
ktry przeczyta korekty, porwnujc je z egzemplarzem oryginalnym, i nie tylko odnalaz b-
dy drukarskie, ale te uwraliwi mnie na najnowsze zmiany w praktyce i nauczaniu katolickim;
wiel. Michaelowi Manktelowowi, ktry wykona herkulesowe zadanie przeczytania wszystkich
korekt od pierwszej, a do rewizji. Mj dug wdzicznoci wobec nich wszystkich jest dopraw-
dy ogromny. W sprawdzaniu i rozstrzyganiu pyta pomogli mi rwnie: pani Skinner, dr Mark
Vessey, dr R. A. Cross, dr J. R. Garrard, dr Peter Cramer, dr Gaine, Paula Gooder, Christine
Joynes, Ruth Owen i dr Maria Sherwood-Smith. Bez ich pomocy Encyklopedia Kocioa nie uka-
zaaby si przed kocem drugiego tysiclecia.

E. A. LIVINGSTONE
15 St Giles
Oksford
Padziernik 1996
X XI

PRZEDMOWA
DO WYDANIA PIERWSZEGO
Koci chrzecijaski by i jest tak cile zwizany z rozwojem cywilizacji zachodniej, e jego
historia, ycie i instytucje s sprawami gbokiej troski nie tylko tych, ktrzy przez chrzest zostali
wczeni w Ciao Chrystusa, lecz wszystkich ludzi, ktrzy interesuj si kultur wspczesn. En-
cyklopedia Kocioa zostaa opracowana po to, aby zebra w zwizej i wygodnej formie moliwie
duy zasb informacji dotyczcych bezporednio chrzecijastwa. Jest skierowana nie tylko do
tych, ktrych powoanie polega na subie chrzecijaskiej czy studiowaniu teologii albo historii
Kocioa, ale do wszystkich chrzecijan, ktrzy poszukuj informacji o swojej wierze i jej rozwo-
ju. Z tych przyczyn unikano fachowych zwrotw i szczegw, i mamy nadziej, e wszystkie hasa
zostay napisane w taki sposb, by byy zrozumiae dla kadego laika. Jeli Encyklopedia Kocioa
ma jakikolwiek cel apologetyczny, stara si go osign wycznie poprzez obiektywne przedsta-
wienie faktw.
Nie ma potrzeby nakrela tu celu i zakresu dziea, bo najprociej odkry je po prostu przez lek-
tur. Jeli przewaa podejcie historyczne, zastosowanie tej metody nie potrzebuje obrony w przy-
padku wiary, ktra jest w tak oczywisty sposb zakorzeniona w historii. Starano si powici na-
len i proporcjonaln uwag rnym fragmentom i aspektom ogromnego odcinka czasu, obejmu-
jcego dziewitnacie wiekw. Jednak historia, jak jasno pokazuj wspczesne badania jej struk-
tury przez Wilhelma Diltheya, Ernsta Troeltschsa i wielu innych, jest ze swej natury selektywna
i jest dyscyplin, w ktrej obiektywne zasady, np. oparte na statystyce, to ogromnie zoony, ale
nieosigalny idea. Jeli w dziele tym wicej uwagi powicono chrzecijastwu zachodniemu ni
prawosawiu, chrzecijastwu w Wielkiej Brytanii ni na kontynencie, wydarzeniom XIX w. ni
XX w., to dysproporcja ta jest jedynie wzgldna. W kadym razie mona przyj, e Czytelnik b-
dzie bardziej zainteresowany informacjami o sprawach mu bliszych. Jeeli natomiast niektrym
Czytelnikom spoza Europy wydaje si, e niewystarczajc uwag powicono krainom nieeuro-
pejskim, gdzie obecnie chrzecijastwo jest mocno osadzone, to musimy im przypomnie, i zwi-
zek Kocioa z obszarem rdziemnomorskim i krajami europejskimi jest znacznie duszy i fakt
ten znalaz konieczne odbicie w materiale Encyklopedii Kocioa.
Moe niektrzy Czytelnicy bd szuka w Encyklopedii Kocioa peniejszego omwienia spraw
biblijnych, ni tutaj znajd. Jest to uzasadnione, znaczenie Biblii na przestrzeni caej historii Kocioa
zwaszcza wtedy, gdy w peni yje swym teologicznym powoaniem byo bowiem zawsze podsta-
wowe. Jednak powicenie problematyce biblijnej tyle miejsca, ile wymagaoby jej znaczenie, bez
rozszerzania niemal w nieskoczono objtoci encyklopedii, byoby niemoliwe. Std potrzeba
ta wydaa si mniej konieczna wobec obfitoci pomocy biblijnych w postaci sownikw, konkor-
dancji i komentarzy. S one atwo dostpne w bibliotekach. Rzadko jednak maj je poszczeglne
osoby, poza duchownymi i innymi osobami bezporednio zainteresowanymi studiami teologicz-
nymi, dlatego uznano, e pewne podstawowe informacje biblijne zostan dobrze przyjte przez
znaczne grono ludzi wieckich, ktrych potrzebom Encyklopedia Kocioa moe suy. Hasa do-
tyczce tematw biblijnych wczono przede wszystkim z myl o takich Czytelnikach.
Znaczn cz Encyklopedii Kocioa stanowi bibliografia dodana na kocu niemal kadego
hasa. Poyteczne moe si okaza podanie kilku szczegw o jej konstrukcji i celu, by umo-
liwi Czytelnikowi jak najlepsze z niej korzystanie. Bibliografia w wikszoci bya zebrana nie-
zalenie od samych hase i trzeba przyzna, e jej posta wymylono w trakcie opracowania
 XII XIII
PRZEDMOWA DO WYDANIA PIERWSZEGO

Encyklopedii Kocioa, zatem nie udao si osign penej zgodnoci. Nie zapisuje ona (co nie
jest rzadkie w przypadku dzie sownikowych) rde, ktre kompilator uzna za szczeglnie
uyteczne. Celem jest raczej zapis gwnych pozycji dotyczcych tematu hasa.
Budujc Encyklopedi Kocioa, korzystano z powszechnie obowizujcego zestawu tekstw
i opracowa historycznych, a take ze sownikw, encyklopedii, tablic chronologicznych, sowni-
kw nazw geograficznych, atlasw i innych ksiek informacyjnych. Tam, gdzie pojawiay si kwe-
stie dokadnoci, zawsze starano si sprawdza szczegy we wszelkich dostpnych rdach. Za-
kres, w jakim mona byo prowadzi ten proces, mia oczywiste granice. Niewtpliwie wiele nie-
cisoci pozostao, skoro na kadej stronie istniao wiele moliwoci pomyek. Warto jednak pod-
kreli, i w niektrych przypadkach dooono znacznego wysiku, by ustali pojedyncze odniesie-
nie czy dat; zatem gdy podane w Encyklopedii Kocioa informacje rni si od znajdowanych
gdzie indziej, przezornie jest traktowa je ostronie, ale niekoniecznie jako mylne.
Nie ma potrzeby przytacza szczegowo etapw, jakie osigaa Encyklopedia Kocioa, zanim
przyja obecn posta. Swe narodziny zawdzicza G. F. J. Cumberlegeowi z Oxford University
Press, ktry zachci Redaktora do podjcia pracy ju w 1939 r. Spojrzenie na list wsppracow-
nikw pokazuje, e jest to dzieo wielu osb cieszcych si midzynarodowym uznaniem.
Pozostaje mi jeszcze szczeglne zadanie wyraenia podzikowania tym wszystkim, ktrzy
przyczynili si do jego powstania. Moemy tu wymieni z nazwiska ledwie kilkoro z nich.
Zatem, po pierwsze, moi najblisi wsppracownicy. W pierwszych etapach dziea przy redakcji
wsppracowa ze mn mj kolega T. M. Parker, cuius eruditionis fontes plurimi gustavimus exhau-
sit nemo (pierwotnie sowa C. H. Turnera, odnoszce si do F. E. Brightmana, wczeniejszego bi-
bliotekarza Pusey House.) . Z nieocenion pomoc pospieszy H. J. Sutters, ktry m.in. ustali po-
cztkow list hase. Przez kilka lat wojny, gdy z koniecznoci postp pracy by powolny, Hilda C.
Graef, znana obecnie jako biograf Therese Neumann i Edyty Stein, naszkicowaa lub zrewidowa-
a du liczb wczesnych hase. To jej, bardziej ni komukolwiek innemu, zawdziczamy pierw-
sze szkice. Za herkulesowe zadanie nadania dzieu ostatecznej formy szczeglnie dzikuj Eliza-
beth A. Livingstone. Jej te zawdziczamy opracowanie bibliografii niemal w caoci. Zadanie to
wymagao konsultacji z rejestrem ksiek w bibliotekach publicznych; nie mona wic nie wspo-
mnie o naszej wdzicznoci wobec pracownikw Bodleian Library i czytelni British Museum, na
ktrych kompilacja Encyklopedii Kocioa naoya (zarwno w sensie dosownym, jak i innych)
wielk odpowiedzialno. Szczeglne podzikowania nale si R. G. Chapmanowi, R. J. Keyowi
i Angeli M. Jackson z Bodleian Library.
Na stosunkowo wczesnym etapie pracy Oxford University Press zaprosi prof. F. M. Powicke-
go i prof. S. L. Greensdalea do skadania sprawozda i czytania korekt. Cenne uwagi prof. Po-
wickego na temat wczesnych szkicw artykuw o redniowieczu uchroniy nas od wielu puapek.
Natomiast prof. Greensdale, szczegowo badajcy cae dzieo, wysun wiele cennych propozycji.
Trzeba jednak zauway, e od czasu, kiedy ci dwaj uczeni przed kilku laty zakoczyli swoj pra-
c, wprowadzono tyle zmian, e w aden sposb nie mona ich wini za ewentualne bdy. W p-
niejszych etapach pracy przy artykuach o redniowieczu nieocenionej pomocy udzieli dr R. W.
Hunt, kustosz Western Manuscripts w Bodleian Library, a w sprawie bibliografii redniowiecznej
dr Daniel Callus OP. Redaktor ma nadziej, e w rezultacie tej rozlegej pomocy nawet specjali-
ci w dziedzinie studiw redniowiecznych uznaj to dzieo za uyteczne rdo. W sprawach do-
tyczcych kultury ydowskiej Redaktor bardzo dzikuje profesorom G. R. Driverowi, S. A. Simp-
sonowi i H. F. D. Sparksowi, a take O. H. M. Lehmannowi.
Sowa specjalnego podzikowania nale si rwnie Samuelowi Gurneyowi, ktry przejrza
wszystkie korekty, pracowicie sprawdzajc odnoniki z obowizujcymi dzieami i formuujc ywe
komentarze i propozycje we wszystkich sprawach kocielnych.
Nie trzeba mwi, e opracowanie Encyklopedii Kocioa wizao si z olbrzymim nakadem
pracy redakcyjnej. W zwizku z tym podzikowania lemy niektrym osobom wymienionym ju
wczeniej, a take m.in. G. I. Johns, M. Bridge i J. Barnicoat.
XII XIII
PRZEDMOWA DO WYDANIA PIERWSZEGO

Wreszcie trzeba wypowiedzie sowa podzikowania wobec Oxford University Press i drukar-
ni. Redaktor mia szczcie znale wydawc o rzadkim dowiadczeniu w pracy nad sownikami.
Jeli dzieo kocowe nie jest prac tak przyjazn i przycigajc, jak pierwotnie wyobraa sobie
pan Cumberlege, to dlatego, e w miar postpu prac okazao si, e Redaktor nie jest w stanie
takiej stworzy. Jestem jednak mu wdziczny za jego niezwyke zainteresowanie dzieem do cza-
su, kiedy odszed na emerytur z Oxford University Press, jak te wszystkim pozostaym pracow-
nikom Amen House, ktrzy zajmowali si Encyklopedi Kocioa od samego pocztku. Druka-
rze z Edynburga, R.&R. Clark, zasuyli sobie na wdziczno ze strony Oxford University Press,
Czytelnikw Encyklopedii Kocioa i mnie samego za cierpliwo i dokadno na kadym etapie
dugiego i skomplikowanego procesu produkcji. Dziki nim szkocka i angielska akademicka tra-
dycja drukarska i wydawnicza miay swj wkad w t ksik.

F. L. CROSS
Christ Church
Oksford
Maj 1957
XV
AUTORZY

OD REDAKTORW
WYDANIA POLSKIEGO

Encyklopedia Kocioa, dzieo najwybitniejszych specjalistw, wywodzcych si

z krgw anglikaskich, katolickich rnych obrzdkw, protestanckich i prawo-
sawnych, ma charakter uniwersalny, zawiera bowiem hasa z rnych dziedzin:
teologii, historii i historii sztuki, biblistyki, ycia religijnego, liturgii i wielu innych.
Swym zasigiem obejmuje cay chrzecijaski wiat.
W tumaczeniu Encyklopedia Kocioa zostaa w miar moliwoci wzbogacona o
bibliografi polsk oraz o wiele osobnych hase i uzupenie dotyczcych kontekstu
polskiego, m.in. wczono do niej biogramy polskich biskupw. Tam, gdzie tumacze
i zarazem konsultanci (podpisani zawsze inicjaami imienia i nazwiska) dodawali
nowe informacje, zaznaczono to nawiasami kwadratowymi. Hasa opracowane od
pocztku lub w caoci dodane s podpisane penym imieniem i nazwiskiem.
Polskie wydanie Encyklopedii Kocioa oparto na zasadach oglnie stosowanych
w naszym kraju przy tego typu publikacjach. Tytuy hase zapisano wersalikami p-
grubymi. Jeli imiona, nazwiska lub nazwy spotyka si w rnym brzmieniu, wyr-
niono je zwykym tekstem pgrubym, podobnie imiona papiey, pene nazwy za-
konw itp. Odsyacze oznaczone strzak () wskazuj hasa omwione osobno.
Wanym elementem wikszoci hase jest bibliografia. Ze wzgldu na jej r-
norodny zapis w oryginale (amerykaski, brytyjski czy niemiecki, ktre znacznie
si od siebie rni) redakcja postanowia jej nie tumaczy i nie ujednolica, w na-
dziei, e nie bdzie to stanowio przeszkody dla polskiego czytelnika. W brzmie-
niu oryginalnym podajemy rwnie list osb wsppracujcych przy redakcji En-
cyklopedii Kocioa.
Podobnie jak tekst hase, rwnie bibliografia zostaa uzupeniona przez tuma-
czy. Wydawnictwa polskie stanowi osobny punkt, wszelkie dodatki w bibliografii
wiatowej zaznaczono nawiasami kwadratowymi.
Redaktorzy zdaj sobie spraw z tego, e w tak ogromnym dziele, liczcym po-
nad 7000 hase, na pewno nie udao si unikn niekonsekwencji czy przeocze.
Mamy nadziej, e uda si je poprawi w ewentualnym nastpnym wydaniu Ency-
klopedii Kocioa.
XVI XVII
WYKAZ OSB WSPPRACUJCYCH
PRZY OPRACOWANIU
ENCYKLOPEDII KOCIOA
N. J. A BERCROMBIE , MA, D.Phil., sometime Edi-
tor of the Dublin Review
The Revd A. W. A DAMS, DD, Emeritus Fellow and
sometime Dean of Divinity, Magdalen Colle-
ge, Oxford
P. S. A LEXANDER , MA, D.Phil., Nathan Laski Pro-
fessor of Postbiblical Jewish Literature, Uni-
versity of Manchester
D. J. A LLAN, MA, FBA, sometime Professor of
Greek, University of Glasgow
T he Revd G. W. A N D E R S O N , M A , Hon.DD,
Hon.Theol.D., FRSE, FBA, Professor Emeri-
tus of Hebrew and Old Testament Studies, Uni-
versity of Edinburgh
A. ELIZABETH A RMSTRONG, MA, D.Phil., Emeritus
Fellow of Somerville College, Oxford
A. H. A RMSTRONG, MA, FBA, Emeritus Professor
of Greek, University of Liverpool, and Emeri-
tus Professor of Classics, Dalhousie Universi-
ty, Halifax, Nova Scotia
The Revd D. J. ATKINSON, MA, Ph.D., M.Litt., Ca-
non Residentiary and Chancellor of Southwark
Cathedral
The Revd J. BACKHOUSE , BA, sometime priest-in-
charge of Bitteswell, Leics
IRENA BACKUS, D.Phil., Dr.theol.hab., titular profes-
sor, Institut dhistoire de la Reformation, Uni-
versity of Geneva
The Revd D. S. BAILEY, D.Litt., sometime Canon
Residentiary and Precentor of Wells
The Revd A ELRED BAKER , OSB, MA, Prinknash
Abbey
The Revd M. B. BANISTER , MA, sometime Vicar
of Kings Sutton, Banbury, Oxon
The Revd A NSELM BANKS , OSB, MA, Buckfast
Abbey
The Revd MICHAEL BANNER , MA, D.Phil., Ph.D., F.
D. Maurice Professor of Moral and Social The-
ology, Kings College London
GILES BARBER , MA, B.Litt., sometime Librarian,
The Taylorian Institution, Oxford
M ALCOLM BARBER , BA, Ph.D., Reader in Medieval
History, University of Reading
AUTORZY
W. H. BARBER , MA, D.Phil., Emeritus Professor of
French, Birkbeck College, London
RUTH BARBOUR , MA, sometime Assistant in the
Department of Western Manuscripts, Bodle-
ian Library, Oxford
F RANK BARLOW, CBE, MA, D.Phil., Hon.D.Litt.,
FBA, Emeritus Professor of History, Univer-
sity of Exeter
The Revd L. W. BARNARD, MA, Ph.D., someti-
me Senior Lecturer in Theology, Universi-
ty of Leeds
T. C. BARNARD, MA, D.Phil., Fellow of Hertford
College, Oxford
A NNIE BARNES, MA, D.Phil., Honorary Fellow of St
Annes College, Oxford
S. J. B. BARNISH , MA, D.Phil., Lecturer in Late An-
tique and Early Medieval European History,
Royal Holloway, University of London
The Revd J. W. B. BARNS, MA, D.Phil., sometime
Professor of Egyptology, University of Oxford
The Revd JAMES BARR , DD, FBA, Professor of Hebrew
Bible, Vanderbilt University, and Regius Professor
of Hebrew Emeritus, University of Oxford
The Revd C. K. BARRETT, DD, FBA, Emeritus Pro-
fessor of Divinity, Durham University
The Revd P. L. S. BARRETT, MA, BD, LL M, Rec-
tor of Compton and Otterbourne
The Revd J. V. BARTLET, MA, Hon.DD, some-
time Professor of Church History, Mansfield
College, Oxford
The Revd J. BARTON, MA, D.Phil., D.Litt., Oriel and
Laing Professor of the Interpretation of Holy
Scripture, University of Oxford
The Rt. Revd Mgr. J. M. T. BARTON, DD, someti-
me Consultor, Pontifical Biblical Commission,
and Canon of Westminster Cathedral
R. J. BAUCKHAM , MA, Ph.D., Professor of New Te-
stament Studies, University of St Andrews
R ICH A R D B EA DLE , Ph.D., Lecturer in English,
University of Cambridge, and Fellow of St
Johns College
JAMES A. BECKFORD, D.Litt., Professor in the De-
partment of Sociology, University of Warwick

AUTORZY
R. A. P. J. BEDDARD, MA, D.Phil., Fellow and Tutor
in Modern History, Oriel College, Oxford
The Very Revd T. R. BEESON, MA, sometime Dean
of Winchester
A. F. L. B EESTON, MA, D.Phil., FBA, someti-
me Laudian Professor of Arabic, Universi-
ty of Oxford
S. BERTELLI , Professor of Modern History, Univer-
sity of Florence
The Revd T HOMAS F. BEST, Ph.D., Executive Se-
cretary in the Secretariat of the Faith and Or-
der Commission, World Council of Churches,
Geneva
M ARTIN BIDDLE , MA, FBA, Fellow of Hertford
College, Oxford
L. BIELER , D.Phil., sometime Professor of Pala-
eography and Late Latin, University Colle-
ge, Dublin
T. J. BINYON, MA, D.Phil., Fellow of Wadham Col-
lege, Oxford
The Revd HUGH BISHOP, CR, MA, sometime Su-
perior of the Community of the Resurrection,
Mirfield
E. BLACKBURN, Wakefield
The Revd A NDREW BLAIR , CR, MA, sometime of
the Community of the Resurrection, Mirfield
W. J. BLAIR , MA, D.Phil., FSA, Fellow and Pra-
elector in Modern History, The Queens Col-
lege, Oxford
T. S. R. BOASE , MA, Hon.DCL, sometime Presi-
dent of Magdalen College, Oxford
R EINHARD BODENMANN, D.Th., Research Fellow,
University of Geneva
GERALD BONNER , MA, Reader-Emeritus, Univer-
sity of Durham, and sometime Distinguished
Professor of Early Christian Studies, Catholic
University of America
The Revd M. A. BOURDEAUX , MA, BD, DD (Lam-
beth), Director, Keston Institute, Oxford, and
Hon. Canon of Rochester
The Revd JOHN BOWDEN, MA, Hon.DD, Editor and
Managing Director, SCM Press Ltd., London
F IONA B OWIE , BA, D.Phil., Lecturer in Theolo-
gy and Religious Studies, University of Wa-
les, Lampeter
The Revd J. W. BOWKER , MA, Adjunct Professor,
University of Pennsylvania
The Revd H. S. BOX , BD, Ph.D., sometime Vicar
of St Barnabas, Bexhill
The Revd H. R. T. BRANDRETH , OGS, sometime
Vicar of St Saviours, Highbury, and St Dun-
stans, Fleet Street, London
D. BRASS, BA, Ph.D., sometime Senior Lecturer in
Spanish and Portuguese, University of Bristol
M ARTIN BRETT, D.Phil., Fellow and Tutor, Robin-
son College, Cambridge
L ORD BRIGGS, MA, Hon.D.Litt., FBA, sometime
Provost of Worcester College, Oxford
XVIII XIX
S. P. BROCK , MA, D.Phil., FBA, Reader in Sy-
riac Studies, and Fellow of Wolfson Colle-
ge, Oxford
C. N. L. BROOKE , CBE, Litt.D., FBA, Dixie Profes-
sor Emeritus of Ecclesiastical History, Univer-
sity of Cambridge, and Life Fellow of Gonville
and Caius College
G. J. BROOKE, MA, Ph.D., Senior Lecturer in Inter-
testamental Literature, Department of Religions
and Theology, University of Manchester
P ETER NEWMAN BROOKS, MA, D.Phil., Fellow of
Robinson College and Lecturer in Divinity,
University of Cambridge
The Revd D. W. BROWN, MA, Ph.D., Van Mildert
Professor of Divinity in the University of Dur-
ham and Canon of Durham Cathedral
P. R. L. BROWN, MA, Hon.D.Theol., Hon.DHL,
Hon.D.Litt., FBA, Rollins Professor of Histo-
ry, Princeton University
The Revd R AYMOND BROWN, BD, M.Th., Ph.D.,
sometime Principal of Spurgeons College,
London
J. H. BRUMFITT, MA, D.Phil., sometime Professor
of French, University of St Andrews
P. A. BRUNT, MA, FBA, Camden Professor Emeri-
tus of Ancient History, University of Oxford,
and Emeritus Fellow of Brasenose College
The Rt. Revd C. O. BUCHANAN, MA, DD (Lam-
beth), Bishop Suffragan of Woolwich
D. A. BULLOUGH , MA, FSA, Emeritus Professor of
Mediaeval History, University of St Andrews
J. A. BURROW, MA, FBA, Winterstoke Professor
of English, University of Bristol
J. A. CALDWELL , B.Mus., MA, D.Phil., University
Reader in Music, University of Oxford
The Revd DANIEL CALLUS, OP, MA, D.Phil., so-
metime of Blackfriars, Oxford
E. K. CAMERON, MA, D.Phil., Reader in Reformation
History, University of Newcastle upon Tyne
The Revd J. T. CAMPION, MA, sometime Chaplain
of the Blue Nile Province
The Revd A. C. CANNER , MA, sometime Vicar of
Tintagel, Cornwall
The Revd R. E. CANT, MA, sometime Canon
Residentiary and Chancellor of York
The Very Revd E. F. CARPENTER , KCVO, MA, BD,
Ph.D., Hon.DD, sometime Dean of Westminster
The Rt. Revd H. J. CARPENTER , MA, Hon.DD, so-
metime Bishop of Oxford
J. I. CATTO, MA, D.Phil., Fellow of Oriel Colle-
ge, Oxford
The Revd H ENRY CHADWICK , KBE, DD, FBA, so-
metime Master of Peterhouse, Cambridge
A LLAN CHAPMAN, MA, D.Phil., FRAS, Faculty of
Modern History, University of Oxford
C. R. CHENEY, CBE, D.Litt., FBA, sometime Pro-
fessor of Medieval History and Fellow of Cor-
pus Christi College, Cambridge
VIII XIX
The Revd A. C. CHEYNE , Professor Emeritus of
Ecclesiastical History, New College, Univer-
sity of Edinburgh
The Revd J. P. H. CLARK , MA, BD, DD (Lambeth),
Vicar of Longframlington, Northumberland
STUART CLARK , Ph.D., Lecturer in History, Univer-
sity of Wales, Swansea
W. H. CLENNELL , MA, sometime Senior Assistant
Librarian, Bodleian Library, Oxford
R. A. COLES, MA, D.Phil., Papyrology Rooms, Ash-
molean Museum, Oxford
The Revd EDMUND COLLEDGE , OSA, MA, Emeri-
tus Professor, Pontifical Institute of Mediaeval
Studies, Toronto
BARRY COLLETT, MA, D.Phil., Senior Lecturer in the
Department of History, University of Melbourne
The Revd D. C OOK , MA, Chaplain, Cranbrook
School
JOYCE COOMBS, sometime member of the Mothers
Union Central Council, London
M. P. COSTELOE, BA, Ph.D., Professor of Hispanic and
Latin American Studies, University of Bristol
JOHN COTTINGHAM , MA, D.Phil., Professor of Phi-
losophy, University of Reading
WILLIAM J. COURTENAY, Ph.D., C. H. Haskins Professor
of History, University of Wisconsin, Madison
The Revd F. COURTNEY, SJ, DD, sometime Libra-
rian and Lecturer, Heythrop College, Univer-
sity of London
The Revd H. E. J. COWDREY, MA, FBA, Emeritus
Fellow, St Edmund Hall, Oxford
The Revd C. STUART CRAIG, BA, sometime Ge-
neral Secretary of the Congregational Coun-
cil for World Mission
P. J. CRAMER , MA, Ph.D., Winchester College
The Revd W. J. CRATCHLEY, Ph.D., DD, someti-
me Vicar of St Marks, Swindon, and Honora-
ry Canon of Bristol
The Very Revd Mgr. J. D. CRICHTON, sometime
Parish Priest of Pershore and editor of Life
and Worship
The Revd G. CROFT, SJ, MA, Ph.D., Lecturer in
Psychology, The Seminary, Harare
A. C. CROMBIE , MA, B.Sc., Ph.D., FBA, sometime
Fellow of Trinity College, Oxford
The Revd F. L. CROSS, DD, FBA, sometime Lady
Margaret Professor of Divinity and Canon of
Christ Church, Oxford
R. A. CROSS, MA, D.Phil., Fellow of Oriel Colle-
ge, Oxford
The Revd J. C ROZIER , sometime Parish Priest
at Abingdon and Hon. Canon of Portsmouth
diocese
The Revd G. J. CUMING, DD, sometime Canon
Theologian of Leicester Cathedral
EWA CZERWISKA , mgr in., filolog angielski
AUTORZY
The Revd COLIN DAVEY, Ph.D., Co-ordinating Se-
cretary for Church Life, Council of Churches
for Britain and Ireland, London
The Revd BRIAN DAVIES, OP, MA, D.Phil., M.Th.,
Professor of Philosophy, Fordham Universi-
ty, New York
The Revd G. H E N T ON D AV I E S , M.Litt., M A ,
Hon.DD, Principal Emeritus of Regents Park
College, Oxford
OLIVER DAVIES, MA, D.Phil., Lecturer in Theolo-
gy, University of Wales, Lampeter
R. T. DAVIES, MA, sometime Reader in English
Literature, University of Liverpool
N. DAVIS , MBE, MA, FBA, sometime Merton
Professor of English Language and Literatu-
re, University of Oxford
R. H. C. DAVIS , MA, FBA, sometime Profes-
sor of Medieval History, University of Bir-
mingham
N. R. M. DE L ANGE , MA, D.Phil., Lecturer in Rab-
binics, University of Cambridge
The Revd V. A. DEMANT, MA, D.Litt., Hon.DD,
sometime Regius Professor of Moral and Pa-
storal Theology and Canon of Christ Church,
Oxford
The Revd D. R. DENDY, MA, BD, sometime Vicar
of Bledington, Oxford
The Revd R. A. DENNISTON, MA, M.Sc., someti-
me Academic and General Publisher, Oxford
University Press
SIRAPIE DER NERSESSIAN, Litt.D., sometime Pro-
fessor of Byzantine Art and Archaeology, Dum-
barton Oaks, Washington
A. M. D EVINE , MA, Ph.D., sometime Fellow of
Wolfson College, Oxford
A. G. DICKENS, CMG, MA, D.Litt., FBA, FSA,
Emeritus Professor of History, University of
London
The Revd J. C. DICKINSON, MA, B.Litt., someti-
me Senior Lecturer in Theology, University of
Birmingham
J. P. B. D OBBS , BA, M.Ed., M.Phil., D.Phil.,
Dip.Ed., Dip.Theol., FRSA, FRAS, sometime
Director of Music Studies and Deputy Princi-
pal of Dartington College of Arts
Sir G ODFREY R. DRIVER , MA, Hon.DD, FBA, so-
metime Professor of Semitic Philology, Univer-
sity of Oxford
The Very Revd J. H. DRURY, MA, Dean of Christ
Church, Oxford
E. T. D UBOIS , D.Phil., D.-s-Lettres, sometime
Reader in French, University of Newcastle
upon Tyne
JEAN DUNBABIN, MA, D.Phil., Fellow and Tutor in
History, St Annes College, Oxford
The Revd A. IAN DUNLOP, TD, MA, BD, Edinburgh

AUTORZY
The Revd A. O. Dyson, MA, BD, D.Phil., Profes-
sor of Social and Pastoral Theology, Universi-
ty of Manchester
T. F. Earle, MA, D.Phil., University Lecturer in
Portuguese, University of Oxford
ROBERT E ASTING, MA, D.Phil., Reader in English
Language and Literature, Victoria University
of Wellington, New Zealand
Revd Canon P ETER E ATON, BA, Rector of St James
Episcopal Church, Lancaster, Penn.
Brother ELIAS, O.Carm., BA, M.Phil., Aylesford
A. B. E M DEN , MA, Hon.D.Litt., FBA, FSA,
sometime Principal of St Edmund Hall,
Oxford
The Revd PHILIP ENDEAN, SJ, MA, BD, D.Phil., Lec-
turer in Systematic Theology, Heythrop Colle-
ge, University of London
The Revd G. H. ETTLINGER , SJ, MA, D.Phil., Pro-
fessor of Patristics, St Johns University, Jamai-
ca, New York
R. J. W. EVANS, MA, D.Phil., FBA, Professor of Eu-
ropean History, University of Oxford
The Revd M. EVERITT, MA, Chaplain and Fellow
of Merton College, Oxford
The Revd H. H. FARMER , MA, Hon.DD, someti-
me Norris-Hulse Professor of Divinity and Fel-
low of Peterhouse, Cambridge
M ARGOT FASSLER , MA, Ph.D., Director, Yale Insti-
tute of Sacred Music; Professor of Religion and
Music, Yale Divinity School; and Professor of
Musicology, Yale School of Music
E. F ERGUSON, Ph.D., Professor Emeritus of Church
History, Abilene Christian University, Abile-
ne, Texas
The Revd RONALD F ERGUSON, MA, BD, Th.M.,
Minister of St Magnus Cathedral, Kirkwall,
Orkney
The Rt. Revd Mgr. B. E. FERME , D.Phil., DCL, Pro-
fessor of Canon Law, Universita Pontificia Gre-
goriana, Rome
K. C. F INCHAM , MA, Ph.D., Senior Lecturer in Hi-
story, University of Kent
The Revd C. B. F IRTH , MA, sometime Asia Secre-
tary of the Conference of Missionary Societies
of Great Britain and Ireland, London
I AN F ISHER , MA, Royal Commission on the An-
cient and Historical Monuments of Scotland,
Edinburgh
The Revd J. D. C. F ISHER , MA, BD, sometime Ho-
norary Canon of Chichester
The Revd B. F ITZGIBBON, SJ, MA, sometime Lec-
turer in History, Campion Hall, Oxford
The Revd JOSEPH A. F ITZMYER , SJ, Professor Eme-
ritus, Biblical Studies, Catholic University of
America
A. J. F LAVELL , MA, Assistant Librarian, Bodleian
Library, Oxford
XX XXI
J. D. F LEEMAN, MA, D.Phil., sometime Fellow of
Pembroke College, Oxford
R. A. F LETCHER , MA, Reader, University of York
DEREK W. F LITTER , MA, D.Phil., Lecturer in Mo-
dern Spanish Language and Literature, Uni-
versity of Birmingham
Sir I DRIS FOSTER , MA, FBA, sometime Jesus Pro-
fessor of Celtic, University of Oxford
RUTH F RAENKEL , Ph.D., Oxford
The Revd J. E. F RANCIS, BD, sometime Principal
of Overdale College, Birmingham
The Revd R. S. F RANKS, MA, D.Litt., sometime
Principal of Western College, Bristol
The Revd R. H. F ULLER , MA, Professor Emeritus,
Virginia Theological Seminary
The Revd SIMON F RANCIS GAINE , OP, MA, D.Phil.,
Blackfriars, Oxford
The Revd C. GALLAGHER , SJ, MA, DCL, someti-
me Rector of the Pontifical Oriental Institu-
te, Rome
Dame H ELEN L. GARDNER , MA, D.Litt., FBA,
FRSL, sometime Merton Professor of English
Literature, University of Oxford
The Revd J. R. GARRARD, D.Phil., Assistant Cura-
te, Team Parish of Elland
D. J. GAZELEY, Director of Watts and Co., London
Sir F R EDER ICK G I BBER D , R A, FRIBA, Lon-
don
M. T. GIBSON, MA, D.Phil., sometime Senior Re-
search Fellow, St Peters College, Oxford
R. N. GILDEA , MA, D.Phil., University Reader in
Modern History and Fellow of Merton Colle-
ge, Oxford
The Revd J. GILL , SJ, BA, Ph.D., sometime Rector
of the Pontifical Oriental Institute, Rome
M ARK G OLDIE , MA, Ph.D., Fellow and Lecturer in
History, Churchill College, Cambridge
B. J. G OLDING , MA, D.Phil., Senior Lecturer,
Department of History, University of So-
uthampton
TA DEUSZ G O GOWSK I , dr, pracownik naukowy
Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskie-
go w Warszawie
The Revd N. G OODALL , MA, D.Phil., sometime
Assistant General Secretary of the World Co-
uncil of Churches
P. R. G OODER , MA, Lecturer, Ripon College Cud-
desdon, Oxford
M. D. G OODMAN, MA, D.Phil., FBA, Professor of
Jewish Studies and Fellow of Wolfson Colle-
ge, Oxford
The Revd E. L. H. G ORDON, MA, sometime Rec-
tor of Great Chart, Ashford, Kent
PAMELA O. E. GRADON, MA, Ph.D., Emeritus Fel-
low of St Hughs College, Oxford
HILDA C. GRAEF, sometime Senior Assistant on the
Patristic Greek Lexicon
XX XXI
The Revd J. W. GRANT, MA, D.Phil., Hon.DD, Hon.
LL D, sometime Professor of Church History,
Victoria University, Toronto
The Revd K. GRAYSTON, MA, D.Litt., Emeritus Pro-
fessor of Theology, University of Bristol
The Revd V. H. H. GREEN, DD, Honorary Fellow and
sometime Rector of Lincoln College, Oxford
The Revd S. L. GREENSLADE , DD, FBA, someti-
me Regius Professor of Ecclesiastical History
and Canon of Christ Church, Oxford
DIANA GREENWAY, Ph.D., Reader in Medieval Hi-
story, Institute of Historical Research, Univer-
sity of London
The Revd JACQUES GRES-GAYER , D.Theol., D.Hist.,
Associate Professor of Church History, Catho-
lic University of America
M ARTIN GRIFFITHS, MA, Dip.Law., of the Inner
Temple, Barrister
R. M. GRIFFITHS, MA, Ph.D., Professor of French,
Kings College London
E. M. GRINLING, MA, sometime Principal Lectu-
rer in Religious Education, Darlington Colle-
ge of Education
W. J. GRISBROOKE , MA, BD, sometime Lecturer
at the Queens College, Birmingham, and at
St Marys College, Oscott
ERIK GUNNES, dr.philos., Emeritus Professor of Me-
dieval History, University of Oslo
SAMUEL GURNEY, MA, Trinity College, Oxford
The Revd J. R. GUY, BA, Ph.D., Vicar of Betws Ce-
dewain and Tregynon and Llanwyddelan, Po-
wys, and Editor of the Journal of Welsh Reli-
gious History
The Revd BENEDICT HACKETT, OSA, Ph.D., St Marys
Priory, Birmingham, formerly Assistant Gene-
ral of the Order
The Revd JACQUES H AERS, SJ, D.Phil., Lecturer in
Theology, Catholic University of Leuven
C. A. H AIGH , MA, Ph.D., Tutor in Modern History
and Student of Christ Church, Oxford
A. H AMILTON, MA, Ph.D., Professor of the Histo-
ry of theRadical Reformation, University of
Amsterdam
B. H AMILTON, Ph.D., Professor of Crusading Histo-
ry, University of Nottingham
The Revd R. J. H AMMER , MA, BD, Ph.D., someti-
me Lecturer at the Queens College, Birming-
ham, and Recognized Lecturer in the Faculty
of Theology, University of Birmingham
R OBERT T. H A N DY, M.Div., Ph.D., Hon.LHD,
Hon.DD, Henry Sloane Coffin Professor Eme-
ritus of Church History, Union Theological Se-
minary, New York
The Rt. Revd R. P. C. H ANSON, DD, FBA, MRIA,
sometime Professor of Theology, University of
Manchester
C. G. H ARDIE , MA, Emeritus Fellow of Magdalen
College, Oxford
AUTORZY
G. L. H ARRISS, MA, D.Phil., FBA, Emeritus Fel-
low, Magdalen College, Oxford
The Revd H. ST. J. H ART, BD, Life Fellow and He-
brew Lecturer at Queens College, Cambridge,
and Emeritus Reader in Hebrew and Interte-
stamental Studies in the University
The Very Revd F. P. H ARTON, BD, sometime Dean
of Wells
The Revd A. E. H ARVEY, MA, DD, Canon Residen-
tiary and Sub-Dean of Westminster
M. M. H ARVEY, MA, D.Phil., Lecturer in History,
University of Durham
The Revd A. H ASTINGS, MA, D.Theol., Hon.DD,
Emeritus Professor of Theology, Universi-
ty of Leeds
P. J. H EATHER , MA, D.Phil., Lecturer in Early Me-
dieval History, University College London
The Revd B. L. H EBBLETHWAITE , MA, BD, Lectu-
rer in Divinity, University of Cambridge, Life
Fellow of Queens College, and Canon Theolo-
gian of Leicester Cathedral
The Revd M. M. H ENNELL , MA, sometime Ca-
non of Manchester
J. R. L. H IGHFIELD, MA, D.Phil., FSA, Emeritus
Fellow of Merton College, Oxford
CHRISTOPHER H ILL , MA, FBA, sometime Fellow
and Tutor in Modern History and then Master,
Balliol College, Oxford
The Revd D. I. H ILL , MA, Hon.DD, sometime Ca-
non Residentiary of Canterbury Cathedral
DAVID HILLIARD, MA, Ph.D., Reader in History, The
Flinders University of South Australia
The Revd P. B. H INCHLIFF, DD, sometime Regius
Professor of Ecclesiastical History and Canon
of Christ Church, Oxford
The Revd P. D. HOCKEN, Ph.D., Mother of God
Community, Gaithersburg, Maryland
The Revd J. P. HODGES, MA, sometime Rector
of Streatham
The Revd M ARCUS HODGES, OP, STL, M.Theol.,
Black-friars, Cambridge
C. HOLDSWORTH , MA, Ph.D., Professor of Medie-
val History, University of Exeter
The Revd Dom P. D. HOLDSWORTH , OSB, MA,
STL, sometime Master of St Benets Hall,
Oxford
GEORGE HOLMES, MA, Ph.D., FBA, Chichele Pro-
fessor Emeritus of Medieval History, Univer-
sity of Oxford
The Very Revd R. T. HOLTBY, MA, BD, FSA, so-
metime Dean of Chichester
The Revd A. F. HOOD, CBE, MA, sometime Ca-
non and Chancellor of St Pauls Cathedral,
London
I RVIN B. HORST, MA, D.Theol., Emeritus Professor
in Church History, University of Amsterdam
I. H. HOSKINS, MA, member of the General Coun-
cil of the Theosophical Society (Adyar)

AUTORZY
R. J. HOWELLS, BA, Ph.D., Reader in French, Birk-
beck College, London
A NNE HUDSON, MA, D.Phil., FBA, Professor of Me-
dieval English, University of Oxford
The Revd Dom A NSELM HUGHES, OSB, MA, some-
time monk of Nashdom Abbey, Bucks
JEREMY HUGHES, MA, D.Phil., Pusey and Ellerton
Fellow, University of Oxford
E. D. HUNT, MA, D.Phil., Lecturer in Classics and
Ancient History, University of Durham
G. N. S. HUNT, MA, Wadham College, Oxford
R. W. HUNT, MA, D.Phil., FBA, sometime Keeper
of Western Manuscripts, Bodleian Library, and
Fellow of Balliol College, Oxford
R. L. HUNTER , B.Sc., TD, Edinburgh
S. S. HUSSEY, MA, Ph.D., Professor Emeritus of En-
glish, University of Lancaster
M. B. HUTCHINSON, MA, Balliol College, Oxford
The Revd S. Ickert, Ph.D., sometime Lutheran Fel-
low, Mansfield College, Oxford
The Revd E. O. JAMES, D.Litt., FSA, sometime
Professor of the History and Philosophy of Re-
ligion, University of London
H. T. JENKINS, MA, B.Litt., sometime Assistant Edi-
tor, Victoria County History of Oxfordshire
K. JENSEN, Ph.D., Assistant Librarian, Bodleian Li-
brary, Oxford
The Revd E. R. G. JOB, MA, ARCM, sometime
Vice-Dean and Precentor of Winchester Ca-
thedral
The Revd S. A. C. B. JOHN, MA, sometime Vicar
of Barlow, Derbyshire
J. JOHNS, MA, D.Phil., University Lecturer in Isla-
mic Archaeology and Fellow of Wolfson Col-
lege, Oxford
The Revd P. F. JOHNSON, MA, Canon Residentia-
ry of Bristol Cathedral
P. M. JOYCE, MA, D.Phil., University Lecturer in Old
Testament Studies and Fellow of St Peters Col-
lege, Oxford
ELAINE K AYE , MA, BD, Ph.D., College Historian,
Mansfield College, Oxford
The Revd J. N. D. K ELLY, DD, FBA, sometime
Principal of St Edmund Hall, Oxford
The Rt. Revd E. W. K EMP, DD, Bishop of Chi-
chester
M. S. K EMPSHALL , MA, D.Phil., Murray Fellow in
History, Faculty of Modern History, Universi-
ty of Oxford
Sir F REDERIC K ENYON, MA, D.Litt., FBA, some-
time Director and Principal Librarian, British
Museum, London
Dame K ATHLEEN M. K ENYON, MA, D.Litt., FBA,
FSA, sometime Principal of St Hughs Colle-
ge, Oxford
The Revd D. A. K ERR , SS, MA, D.Phil., Professor
of Ecclesiastical History, Maynooth
XXII XXI
The Very Revd F. Kerr, OP, MA, STM, Blackfriars,
Edinburgh
S. D. K EYNES, MA, Ph.D., Litt.D., Reader in Anglo-
Saxon History, University of Cambridge, and Fel-
low of Trinity College
The Revd G. D. K ILPATRICK , DD, sometime Dean
Irelands Professor of Exegesis of Holy Scrip-
ture, University of Oxford
The Revd H. P. K INGDON, MA, sometime Vicar of
Chewton Mendip
W. J. TORRANCE K IRBY, MA, D.Phil., Tutor, St Johns
College, Santa Fe, New Mexico
R. K LIBANSKY, MA, Ph.D., D.Habil., FRSC, Emeri-
tus Frothingham Professor of Logic and Meta-
physics, McGill University, and Emeritus Pro-
fessor of the University of Heidelberg
GEORGE K NIGHT, OBE, MA, RN, Retired Naval
Officer
The Revd H. K NIGHT, BD, D.Phil., sometime As-
sistant Master, Gordonstoun School
The Revd M. D. K NOWLES, MA, Litt.D., FBA,
FSA, sometime Regius Professor of Modern
History and Fellow of Peterhouse, Cambridge
The Revd R. BUICK K NOX , DD, sometime Profes-
sor of Church History, Westminster College,
Cambridge
H. G. KOENIGSBERGER , MA, Ph.D., FBA, Professor
of History Emeritus, Kings College London
A. J. K RAILSHEIMER , MA, Ph.D., Emeritus Student
of Christ Church, Oxford
W. G. L AMBERT, MA, FBA, Professor Emeritus of
Assyriology, University of Birmingham
The Revd G. W. H. L AMPE , DD, sometime Regius
Professor of Divinity and Fellow of Gonville
and Caius College, Cambridge
E. L AMPERT, Lic.s-Lettres, D.Phil., FRSL, Eme-
ritus Professor of Russian Studies, Universi-
ty of Keele
JOHN L ANKFORD, MS, Ph.D., Special Assistant to
the Provost and Adjunct Professor of History,
Kansas State University
F RANCES L ANNON, MA, D.Phil., Fellow of Lady
Margaret Hall, Oxford
M ICHAEL L APIDGE , Litt.D., FBA, Elrington-Bo-
sworth Professor of Anglo-Saxon, Universi-
ty of Cambridge
The Very Revd E. C. L ASH , MA, STB, sometime
Lecturer in Biblical and Patristic Studies, Uni-
versity of Newcastle upon Tyne
The Revd A. C. L AWSON, DD, sometime Vicar of
St Michaels, Shrewsbury
K ATHLEEN M. LEA , MA, sometime Fellow of Lady
Margaret Hall, Oxford
The Revd JSUS M. LECEA , Sch.P., Procurator Ge-
neral of the Piarist Fathers
The Revd Dom JEAN LECLERCQ, OSB, STD, some-
time monk of Clervaux Abbey, Luxembourg
XXII XXIII
O. H. M. LEHMAN, MA, B.Litt., D.Phil., Hebrew
Union College, Cincinnati, and Miami Univer-
sity, Oxford, Ohio
GILLIAN LEWIS, MA, D.Phil., Fellow and Tutor in
Modern History, St Annes College, Oxford
P. S. L EWIS , MA, Fellow of All Souls College,
Oxford
The Revd P. OSMUND LEWRY, OP, STL, D.Phil.,
sometime of Blackfriars, Oxford, and Fellow
of the Pontifical Institute of Mediaeval Stu-
dies, Toronto
K. J. LEYSER , MA, FBA, sometime Chichele Profes-
sor of Medieval History, University of Oxford
The Revd F. LINYARD, BA, BD, sometime Chair-
man of the Provincial Board of the Moravian
Church in Great Britain and Ireland
ELIZABETH A. LIVINGSTONE , MBE, MA, DD (Lam-
beth), St Annes College, Oxford
Sir CHRISTOPHER LLOYD, MA, B.Litt., Surveyor of
The Queens Pictures
The Revd G. LLOYD JONES, BD, MA, STM, Ph.D.,
Hon.DD, Senior Lecturer, School of Theolo-
gy and Religious Studies, University of Wa-
les, Bangor, and Canon Chancellor of Ban-
gor Cathedral
A NN L OADES, MA, Ph.D., Professor of Theology,
University of Durham
A. L OUTH , DD, Reader in Patristics, University of
Durham
D. E. LUSCOMBE , Litt.D., FBA, Professor of Medie-
val History, University of Sheffield
The Revd D. MCL. LYNCH , CBE, MA, sometime
Chief Secretary of the Church Army and Pre-
bendary of St Pauls Cathedral
The Revd JAMES MCCONICA , CSB, MA, D.Phil.,
Hon.D.Litt., FRSC, Fellow of All Souls Colle-
ge, Oxford, and President of the Pontifical In-
stitute of Mediaeval Studies, Toronto
The Revd D IARMAID M ACCULLOCH , MA, Ph.D.,
FSA, University Lecturer in Church History
and Fellow of St Cross College, Oxford
D. MCDIARMID, MA, Ph.D., Fundraising Direc-
tor, Royal Melbourne Institute of Technolo-
gy, Melbourne
The Revd JOHN M ACDONALD, MA, B.Litt., some-
time Lecturer in Theology, University Colle-
ge, Lampeter
The Revd B. J. M ACDONALD -MILNE , MA, Rector of
Rad-winter with Hempstead, and Rural Dean
of Saffron Walden, Essex
The Revd A. E. MCGRATH , BD, MA, D.Phil., Prin-
cipal of Wycliffe Hall, Research Lecturer in
Theology, University of Oxford, and Profes-
sor of Systematic Theology, Regent College,
Vancouver
A NGUS M ACINTYRE , MA, D.Phil., sometime Fel-
low and Tutor in Modern History, Magdalen
AUTORZY
College, and Principal-elect, Hertford Colle-
ge, Oxford
The Revd DONALD K. MCK IM , BA, M.Div., Ph.D.,
Minister, Presbyterian Church (USA), Berwyn,
Pennsylvania
JANUSZ T. M ACIUSZKO, prof. dr hab., pracownik na-
ukowy Chrzecijaskiej Akademii Teologicz-
nej w Warszawie
D. M. M ACKINNON, MA, FBA, FRSA, sometime
Norris-Hulse Professor of Divinity and Fellow
of Corpus Christi College, Cambridge
M AY MCK ISACK , MA, sometime Professor of Hi-
story, Westfield College, London
R. D. MCK ITTERICK , MA, Ph.D., Litt.D., Reader
in Early Medieval European History, Univer-
sity of Cambridge, and Fellow of Newnham
College
I. W. F. M ACLEAN, MA, D.Phil., Professor of French
and Fellow of The Queens College, Oxford
N. B. MCLYNN, MA, D.Phil., Lecturer, Faculty of
Law, Keio University, Yokohama, Japan
The Revd J. MCMANNERS, D.Litt., FBA, Fellow of All
Souls College and Emeritus Regius Professor of
Ecclesiastical History, University of Oxford
A LAN M ACQUARRIE , MA, Ph.D., Research Centre in
Scottish History, University of Strathclyde
The Revd J. M ACQUARRIE , D.Litt., DD, FBA, Lady
Margaret Professor Emeritus of Divinity, Uni-
versity of Oxford
The Rt. Revd Mgr. L. L. MCR EAVY, JCD, MA,
sometime member of the Pontifical Com-
mission for the Revision of the Code of Ca-
non Law
The Rt. Revd M ICHAEL M ANKTELOW, MA, someti-
me Bishop Suffragan of Basingstoke
The Revd W. W. S. M ARCH , MA, BD, sometime
Canon Residentiary of Chichester
Elizabeth Marchant, Taiz
R. A. M ARKUS, MA, Ph.D., FBA, Professor Eme-
ritus, University of Nottingham
The Revd J. M ARSH , MA, D.Phil., sometime Prin-
cipal of Mansfield College, Oxford
The Revd P. M. M ARTIN, MA, sometime Canon
Residentiary and Chancellor of Wells
The Revd E. L. M ASCALL , DD, FBA, sometime
Professor of Historical Theology, Universi-
ty of London
J. F. A. M ASON, MA, D.Phil., Emeritus Student of
Christ Church, Oxford
The Revd A. GERVASE M ATHEW, OP, MA, someti-
me of Blackfriars, Oxford
R. A. M AY, MA, sometime Leonard Stein Lecturer
in Medieval Hebrew, University of Oxford
The Revd A. M EREDITH , SJ, MA, D.Phil., Farm
Street, London
C. M EWS , D.Phil., Lecturer in History, Monash
University, Australia

AUTORZY
The Very Revd R. L. P. M ILBURN, MA, FSA, Ho-
norary Fellow of Worcester College, Oxford;
sometime Dean of Worcester
TADEUSZ M IESZKOWSKI , dr, redaktor Wydawnictwa
Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskie-
go w Warszawie
BELLA M ILLETT, MA, B.Phil., D.Phil., Reader in
English, University of Southampton
E. H. MILLIGAN, BA, sometime Librarian of the Re-
ligious Society of Friends, London
The Revd J. O. M ILLS, OP, MA, sometime Coun-
sellor on Communication Development to the
Master of the Order of Preachers, Rome
The Revd L. M INHINNICK , MA, sometime Vicar of
St Johns, Lytham
A. G. MOLLAND, MA, Ph.D., Honorary Senior Lec-
turer in History, University of Aberdeen
I NGUN MONTGOMERY, Professor of Church History,
University of Oslo
The Revd E. GARTH MOORE , MA, DCL, barri-
ster, sometime Fellow of Corpus Christi Colle-
ge, Cambridge, and Chancellor of Southwark,
Durham, and Gloucester dioceses
P. R. S. MOOREY, MA, D.Phil., FBA, FSA, Keeper
of Antiquities, Ashmolean Museum, Oxford
The Rt. Revd J. R. H. MOORMAN, DD, FSA, so-
metime Bishop of Ripon
The Revd R. MORGAN, MA, Priest-in-charge of
Sandford-on-Thames, and University Lectu-
rer in Theology, University of Oxford
The Revd Dom AUGUSTINE MORRIS, OSB, someti-
me Abbot of Nashdom Abbey, Bucks
The Revd COLIN MORRIS, MA, Emeritus Professor
of Medieval History, University of Southamp-
ton, and Emeritus Fellow of Pembroke Colle-
ge, Oxford
The Rt. Revd R. C. MORTIMER , DD, sometime Bi-
shop of Exeter
The Revd C. B. MOSS, DD, sometime Vice-Princi-
pal, St Boniface College, Warminster
The Revd J. MUDDIMAN, MA, D.Phil., University
Lecturer in Theology and Fellow and Tutor,
Mansfield College, Oxford
The Revd J. A. MUNITIZ , SJ, MA, D.es Lettres, Ma-
ster of Campion Hall, Oxford
A LEXANDER MURRAY, MA, B.Phil., FBA, Fellow
and Prae-lector in Modern History, Universi-
ty College, Oxford
P. MURRAY, Ph.D., FSA, sometime Professor of
the History of Art, Birkbeck College, Univer-
sity of London
The Rt. Revd S. C. NEILL , MA, Hon.DD, FBA,
sometime Professor of Philosophy and Religio-
us Studies, University of Nairobi
The Revd S. A. NELSON, BA, M.Div., Ph.D., Profes-
sor of Theology, Golden Gate Baptist Semina-
ry, Strawberry Point, California
XXIV XXV
B. C. NEVEU, MA, D.es L., D.en D., President of
the Ecole pratique des Hautes Etudes (Sor-
bonne), Paris
The Revd G. M. NEWLANDS, MA, BD, Ph.D., Pro-
fessor of Divinity, University of Glasgow
D. H. NEWSOME , MA, D.Litt., FRSL, sometime
Lecturer in Ecclesiastical History, Universi-
ty of Cambridge
The Revd R. W. NICHOLLS, BA, AKC, sometime
Vicar of Barnham, Bognor Regis
The Revd A. NICHOLS, OP, MA, Ph.D., STL, Black-
friars, Cambridge
The Revd D. NICHOLSON, MA, Dipl.Th., sometime
Vice-Principal of Edinburgh Theological Col-
lege, Life-President of the Society of Retreat
Conductors, and Hon. Canon of Edinburgh
and Aberdeen
The Revd E. W. NICHOLSON, DD, FBA, Provost of
Oriel College, Oxford
OLIVER NICHOLSON, MA, D.Phil., Associate Profes-
sor, Department of Classical and Near Eastern
Studies, University of Minnesota
J. B. W. NIGHTINGALE , MA, Fellow of Magdalen
College, Oxford
The Revd D. E. NINEHAM , DD, Emeritus Professor
of Theology, University of Bristol, and Hono-
rary Canon of Bristol Cathedral and sometime
Warden of Keble College, Oxford
Ks. P IOTR NITECKI , prof. dr hab., pracownik na-
ukowy Papieskiego Fakultetu Teologicznego
we Wrocawiu
The Revd K. W. NOAKES, MA, D.Phil., sometime
Librarian of Pusey House, Oxford
PETER B. NOCKLES, MA, D.Phil., Assistant Librarian,
John Rylands University Library of Manchester
The Revd E. R. NORMAN, DD, Canon Residentia-
ry and Treasurer of York Minster
J. L. NORTH , MA, Ph.D., Barmby Lecturer in New
Testament Studies, University of Hull
Sir DIMITRI OBOLENSKY, MA, Ph.D., D.Litt., FBA,
FSA, Emeritus Professor of Russian and Bal-
kan History, University of Oxford
The Revd J. B. OCONNELL , MA, BD, someti-
me Honorary Canon of the Diocese of Me-
nevia, Wales
DONNCHADH CORRIN, MA, D.Litt., MRIA, Pro-
fessor of History, University College, Cork
The Revd O. M. T. ODONOVAN, MA, D.Phil., Re-
gius Professor of Moral and Pastoral Theology
and Canon of Christ Church, Oxford
H. S. OFFLER , MA, FBA, sometime Professor of
Medieval History, University of Durham
The Revd J. OM ALLEY, SJ, MA, Ph.D., Professor
of Church History, Weston School of Theolo-
gy, Cambridge, Mass.
The Revd ROBERT OMBRES, OP, STL, JCL, LL B,
LL M, Barrister, Blackfriars, Oxford
XIV XXV
D. M. O WEN, MA, Litt.D., FSA, sometime Keeper
of the Archives, University of Cambridge
PAWE PACHCIAREK , mgr, redaktor naczelny Wy-
dawnictwa Ksi y Werbistw Verbinum
w Warszawie
NIGEL F. PALMER , MA, D.Phil., Professor of Ger-
man Medieval and Linguistic Studies, Univer-
sity of Oxford
Ks. H ENRYK PAPROCKI , dr, pracownik naukowy
Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskie-
go w Warszawie
R ICHARD PARISH , MA, D.Phil., Professor of French
and Fellow of St Catherines College, Oxford
The Revd T. M. PARKER , DD, sometime Fellow of
University College, Oxford
R. A. PATERSON, MA, LL B, Solicitor of the Church,
Church of Scotland
T HOMAS S. PATTIE , MA, Curator of Manuscripts,
British Library, London
The Revd E. A. PAYNE , CH, MA, B.Litt., Hon.DD,
Hon.LL D, sometime General Secretary and
later President, Baptist Union of Great Brita-
in and Ireland
The Revd A. F. SCOTT P EARSON, D.Litt., sometime
Professor of Ecclesiastical History and Symbo-
lics, Presbyterian College, Belfast
R. P ETERS, Oxford
SIMONE P TREMENT, Docteur s lettres, someti-
me Conservateur honoraire a la Bibliotheque
Nationale, Paris
The Revd R. W. P FAFF, MA, D.Phil., DD, Professor
of History, University of North Carolina
The Very Revd R. P ILKINGTON, DCL, sometime
Honorary Canon of the Chapter of Westmin-
ster Cathedral
M. L OUISE P IROUET, BA, Ph.D., sometime Lectu-
rer in Religious Studies, Makerere University,
Kampala; Nairobi University; and Homerton
College, Cambridge
The Revd W. N. P ITTENGER , STD, Senior Resident,
Kings College, Cambridge
The Revd S. J. P IX , MA, Dip.Th., Hon.D.Litt., Vi-
car of St Michael at the North Gate with St Mar-
tin and All Saints, Oxford
The Revd J. E. P LATT, MA, M.Th., D.Phil., Fellow
and Chaplain of Pembroke College, Oxford
V. POHLE , Liverpool
D. S. PORTER , MA, sometime Senior Assistant Li-
brarian, Bodleian Library, Oxford
D. C. POTTS, MA, D.Phil., Emeritus Fellow of Ke-
ble College, Oxford
Sir M AURICE POWICKE , MA, D.Litt., FBA, someti-
me Regius Professor of Modern History, Uni-
versity of Oxford
The Revd G. L. P RESTIGE , DD, sometime Canon
and Treasurer of St Pauls Cathedral, London
The Revd D. T. W. P RICE , MA, Senior Lecturer
in History and Theology, University of Wa-
AUTORZY
les, Lampeter, and Canon of St Davids Ca-
thedral
W. W. P RICE , BA, BD, Th.M., D.Theol., Mansfield
College, Oxford
A NTONY QUINTON (Lord Quinton), MA, FBA, so-
metime President of Trinity College, Oxford,
and Chairman of the British Library Board
A LBERT J. R ABOTEAU, MA, Ph.D., Henry W. Putman
Professor of Religion, Princeton University
The Revd A. R ACE , B.Tech., MA, Rector of St An-
drews, Aylestone, Leicester
The Revd H ENRY D. R ACK , MA, Ph.D., Honora-
ry Fellow, formerly Bishop Fraser Senior Lec-
turer in Ecclesiastical History, University of
Manchester
The Revd A. A. H. R ADICE , MA, sometime Rec-
tor of Hepworth, Norfolk
The Revd P. R AEDTS, SJ, D.Phil., Professor of Medie-
val History, University of Nijmegen, and Lecturer
in Church History, University of Leiden
The Revd O LIVER P. R AFFERTY, SJ, BA, M.Th.,
Christ Church and Campion Hall, Oxford
R ENE R ANCOEUR , Conservateur en chef honoraire
a la Bibliotheque Nationale, Paris
The Revd E. C. R ATCLIFF, MA, sometime Regius
Professor of Divinity, Cambridge
The Revd BERNARD M. G. R EARDON, MA, someti-
me Head of the Department of Religious Stu-
dies, University of Newcastle upon Tyne
S. R. R EBENICH , Dr.phil., Privatdozent, Seminar of
Ancient History, Mannheim University
R. R EECE , B.Sc., D.Phil., Institute of Archaeology,
University College London
M. E. R EEVES, CBE, MA, D.Phil., D.Litt., FBA,
Honorary Fellow of St Annes and St Hughs
Colleges, Oxford
R ICHARD R EX , MA, Ph.D., Lecturer in Church Hi-
story, University of Cambridge
J. S. C. RILEY-SMITH, MA, Ph.D., Dixie Professor of
Ecclesiastical History, University of Cambridge
R. H. ROBBINS, MA, D.Phil., Fellow and Tutor in
English, Wadham College, Oxford
A. D. S. ROBERTS, MA, M.Litt., Keeper of Oriental
Books, Bodleian Library, Oxford
The Revd B. J. ROBERTS, DD, sometime Profes-
sor of Hebrew and Semitics, University Colle-
ge of North Wales, Bangor
C. H. ROBERTS, CBE, MA, FBA, sometime Fel-
low of St Johns College, Oxford
The Revd J. ROBINSON, M.Th., BD, FKC, Master of
the Temple, London, and Canon Emeritus of
Canterbury Cathedral
The Revd C. F. ROGERS, MA, sometime Professor
of Pastoral Theology, Kings College, London
D. M. ROGERS , MA, D.Phil., sometime Head
of Special Collections, Bodleian Library,
Oxford
M. I. ROGERS, London

AUTORZY
N. J. ROGERS, MA, M.Litt., Archivist, Sidney Sus-
sex College, Cambridge
Sr. M. JOHN RONAYNE , OP, BA, Monjas Domini-
canas, Lisbon
The Revd A NDREW C. ROSS, MA, BD, STM, Ph.D.,
sometime Principal of New College, Edin-
burgh; Senior Lecturer in the History of Mis-
sions, University of Edinburgh
R. H. ROUSE , MA, Ph.D., Professor of History, Uni-
versity of California, Los Angeles
P HILIP ROUSSEAU, MA, D.Phil., Associate Profes-
sor of History, University of Auckland, New
Zealand
The Rt. Revd D. G. ROWELL , MA, D.Phil., Bishop
Suffragan of Basingstoke and Emeritus Fellow
of Keble College, Oxford
The Revd C. C. ROWLAND, MA, Ph.D., Dean Ire-
lands Professor of Exegesis of Holy Scripture
and Fellow of The Queens College, Oxford
The Revd E. G. RUPP, DD, FBA, sometime Dixie
Professor of Ecclesiastical History, Universi-
ty of Cambridge
The Revd JOY RUSSELL-SMITH, MA, BD, sometime
Lecturer in English, Birkbeck College, London
Sr. F RIDESWIDE SANDEMAN, OSB, BA, Stanbrook
Abbey, Worcs
The Very Revd W. ROY SANDERSON, MA, Hon.D.D.,
sometime Moderator of the General Assembly
of the Church of Scotland
The Rt. Revd J. R. SATTERTHWAITE , CMG, BA, so-
metime Bishop of Gibraltar in Europe
The Revd H. P. SAUNDERS, MA, BD, sometime
Principal of Ely Theological College and Ca-
non of Ely
J. E. SAYERS, MA, Ph.D., Litt.D., Professor of Ar-
chive Studies, University College London
The Revd R. J. SCHIEFEN, CSB, MA, STB, M.Ed.,
Ph.D., Professor in History, University of St
Thomas, Houston
The Rt. Revd J. L. SCHUSTER , MA, sometime Bi-
shop of St Johns
A. B. SCOTT, D.Phil., Emeritus Professor of Late
Latin, Queens University, Belfast
R. D. SCOTT, MA, Reader in Classics, University
of Melbourne
TOM SCOTT, MA, Ph.D., FRSA, Reader in History,
University of Liverpool
The Revd M. A. SCREECH, D.Litt., FBA, FRSL, Extra-
ordinary Fellow of Wolfson College and Emeri-
tus Fellow of All Souls College, Oxford; someti-
me Fielden Professor of French Language and Li-
terature, University College London
The Revd W. B. SELBIE , DD, sometime Principal
of Mansfield College, Oxford
The Revd E. N. C. SERGEANT, MA, sometime Cha-
plain of Millfield School, Street, Somerset
J. R. SHARP, MA, Worcester College, Oxford
XXVI XXV
R. SHARPE , MA, Ph.D., FSA, Reader in Diploma-
tic, University of Oxford
The Ver y Revd M. W. S H EEH A N , OFM Cap.,
MA, D.Phil., sometime Warden, Greyfriars,
Oxford
I. P. SHELDON Williams, D.Litt., sometime Visiting
Lecturer, University College, Dublin
G. T. SHEPHERD, MA, sometime Professor of Me-
diaeval English Language and Literature, Uni-
versity of Birmingham
A. N. SHERWIN-WHITE, MA, FBA, sometime Re-
ader in Ancient History and Fellow of St Johns
College, Oxford
The Revd AYLWARD SHORTER , WF, President of the
Missionary Institute, London
J. S. G. SIMMONS, OBE, MA, Hon.D.Litt., FLA, FSA,
Emeritus Fellow of All Souls College, Oxford
The Very Revd C. A. SIMPSON, DD, sometime Dean
of Christ Church, Oxford
The Revd C. D. SMITH , MA, sometime Vicar of St
Mary Magdalene, Oxford
LESLEY SMITH , M.Sc., D.Phil., Senior Research Fel-
low, Linacre College, Oxford
The Rt. Revd A. SMITHSON, MA, Bishop Suffra-
gan of Jarrow
R. J. SONG, MA, D.Phil., Lecturer in Theology, St
Johns College, Durham
Sir RICHARD SOUTHERN, MA, Hon.D.Litt., FBA, some-
time President of St Johns College, Oxford
The Revd H. F. D. SPARKS, DD, FBA, sometime
Oriel Professor of the Interpretation of Holy
Scripture, University of Oxford
G. D. SQUIBB, QC, BCL, MA, sometime Bencher
of the Inner Temple
The Revd Dom A ELRED SQUIRE, OSB Cam., B.Litt.,
New Camaldoli Hermitage, Big Sur, California
The Revd Dom A. J. STACPOOLE , OSB, MC, MA,
D.Phil., sometime Senior Tutor, St Benets
Hall, Oxford
CLARE E. STANCLIFFE , MA, D.Phil., Honorary Lec-
turer in the Department of Theology, Univer-
sity of Durham
The Revd G. C. STEAD, Litt.D., FBA, sometime Ely
Professor of Divinity, University of Cambridge
STEPHEN J. STEIN, MA, Ph.D., Professor of Religio-
us Studies, Indiana University, Bloomington
S. M. STERN, MA, D.Phil., sometime Fellow of All
Souls College, Oxford
C. E. STEVENS, B.Litt., MA, sometime Fellow of
Magdalen College, Oxford
The Revd Dom A NSELM STOELIN, O.Carth., Park-
minster
The Revd D. STONE , DD, sometime Principal of
Pusey House and Honorary Canon of Christ
Church, Oxford
The Revd JOHN STURDY, MA, sometime Dean of
Gonville and Caius College, Cambridge
XVI XXVII
The Revd G. M. STYLER , MA, Fellow of Corpus
Christi College, Cambridge
The Revd H. J. SUTTERS , MA, St Johns Colle-
ge, Oxford
N. T. J. A. S WARBRICK , MA, Assistant Teacher,
Grand-pont Nursery School, Oxford
The Very Revd. N. SYKES, MA, D.Litt., Hon.DD,
FBA, sometime Dean of Winchester
The Rt. Revd S. W. SYKES, MA, Bishop of Ely
The Revd H. EDWARD SYMONDS, CR, DD, some-
time of the Community of the Resurrection,
Mirfield
TADEUSZ SZAFRASKI , mgr, emerytowany redaktor
Instytutu Wydawniczego PAX w Warszawie
The Revd N. TANNER , SJ, MA, D.Phil., Tutor in
Medieval History, Campion Hall, Oxford
ROBERT BRIAN TATE , MA, Ph.D., FBA, Emeritus
Professor, University of Nottingham
The Revd David W. A. TAYLOR , BA, BD, Th.M.,
Hon.DD, sometime General Secretary, Con-
sultation on Church Union
The Revd COLIN P. T HOMPSON, MA, D.Phil., Fel-
low of St Catherines College, Oxford
DAVID M. T HOMPSON, MA, Ph.D., BD, University
Lecturer in Modern Church History and Fel-
low of Fitzwilliam College, Cambridge
The Revd G. I. F. T HOMSON, MA, sometime Cha-
plain of All Souls College, Oxford
ROBERT W. T HOMSON, MA, Ph.D., FBA, Calouste
Gulbenkian Professor of Armenian Studies,
University of Oxford
The Revd J. P. T HORNTON-DUESBERY, MA, some-
time Master of St Peters Hall, Oxford
JOCELYN M. C. TOYNBEE , MA, D.Phil., FSA, FBA,
sometime Laurence Professor of Classical Ar-
chaeology, Cambridge
The Revd G. C. T RIFFITT, BA, SSJE, sometime
Superior General of the Society of St John the
Evangelist, Oxford
The Revd A. W. T ROTMAN, Th.B., BD, AKC, mi-
nister of Wesleyan Holiness Church, Leyton-
stone, London
R. W. T RUMAN, MA, D.Phil., Student of Christ
Church, Oxford
C. A. TRYPANIS, MA, D.Litt., FRSL, sometime By-
water and Sotheby Professor of Byzantine and
Modern Greek Language and Literature, Uni-
versity of Oxford, Professor of Classics, Chi-
cago University, and President of the Acade-
my of Athens
The Revd GERAINT T UDUR , BD, D.Phil., Lectu-
rer in Church History, University of Wales,
Bangor
The Very Revd SIMON T UGWELL , OP, STM, DD,
STD, President of the Dominican Historical
Institute, Rome, and Consultor to the Congre-
gation for Causes of Saints
AUTORZY
The Revd H. E. W. T URNER , DD, sometime Van
Mildert Professor of Divinity, University of
Durham, and Canon of Durham Cathedral
K. C. T URPIN, B.Litt., MA, sometime Provost of
Oriel College, Oxford
W. G. URRY, MA, Ph.D., sometime Reader in
Palaeography, University of Oxford
WERNER USTORF, D.Th., Professor of Mission, Sel-
ly Oak Colleges, Birmingham, and University
of Birmingham
M. G. A. VALE , MA, D.Phil., Fellow of St Johns
College, Oxford
J. VAN DEN BERG, D.Theol., Emeritus Professor of
Church History, State University of Leiden
M ARK VESSEY, MA, D.Phil., Lecturer in English,
University of British Columbia
J. A. VICKERS, BA, BD, Ph.D., sometime Head of
Religious and Social Studies, Bognor Regis
College of Education
The Revd A. R.VIDLER , DD, sometime Fellow and
Dean of Kings College, Cambridge
The Revd F. E. YOKES, MA, BD, sometime Profes-
sor of Divinity, Trinity College, Dublin
The Revd G. S. WAKEFIELD, MA, M.Litt., DD (Lam-
beth), sometime Principal of Queens College,
Birmingham
The Rt. Revd P. K. WALKER , MA, sometime Bi-
shop of Ely
J. M. WALLACE-H ADRILL , CBE, MA, D.Litt., FBA,
sometime Chichele Professor of Medieval Hi-
story, University of Oxford
A. F. WALLS, QBE, MA, B.Litt., DD, FSA Scot.,
Director of the Centre for the Study of Chri-
stianity in the Non-Western World and Hon.
Professor, University of Edinburgh
J. J. WALTERS, MA, Hertford College, Oxford
P. A. WARD JONES, MA, FRCO, Music Librarian,
Bodleian Library, Oxford
BRYAN WARD -PERKINS, MA, D.Phil., Fellow and Tu-
tor in History, Trinity College, Oxford
The Rt. Revd K ALLISTOS T. WARE , MA, D.Phil., Bi-
shop of Diokleia, Spalding Lecturer in Eastern
Orthodox Studies, and Fellow of Pembroke
College, Oxford
S. WATSON, OBE, MA, D.Mus., sometime Orga-
nist of Christ Church, Oxford, and Choragus
to the University
D. E. R. WATt, MA, D.Phil., FRSE, Emeritus Pro-
fessor of Scottish Church History, University
of St Andrews
The Revd P. A. WELSBY, MA, Ph.D., sometime Ca-
non Residentiary of Rochester
The Revd H. K. WHITE , MA, sometime Vicar of
St Mary Aldermary, London
T he Revd W. A . W H I T E HOUS E , B.Litt., M A ,
Hon.DD, Emeritus Professor of Theology,
University of Kent at Canterbury

AUTORZY
The Revd D. E. H. W H I T ELE Y, MA, someti-
me Fellow and Chaplain of Jesus College,
Oxford
The Revd W. T. WHITLEY, MA, LL D, sometime
Principal of Melbourne Baptist College, Vic-
toria, Australia
The Revd R. E. WHYTE , BA, Vicar of St Pauls
Church, Rusthall, Tunbridge Wells
The Revd L. R. WICKHAM, MA, Ph.D., Lecturer in the
Faculty of Divinity, University of Cambridge
B OGUSAW WIDA , dr, pracownik naukowy Uni-
wersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego
w Warszawie
The Revd B. J. WIGAN, MA, sometime Honorary
Canon of Rochester
C YPRIAN WILANOWSKI , dr, redaktor Instytutu Wy-
dawniczego PAX w Warszawie
The Revd M. F. WILES, DD, FBA, Regius Professor
Emeritus of Divinity, University of Oxford
M. J. WILKS, MA, Ph.D., Professor Emeritus of Me-
dieval History, Birkbeck College, London
The Revd T REVOR WILLIAMS, MA, Chaplain, Fel-
low, and Lecturer in Theology, Trinity Colle-
ge, Oxford
The Revd G. G. WILLIS, DD, sometime Editor of the
Chronicle of the Convocation of Canterbury
B. R. WILSON, MA, D.Litt., Emeritus Fellow of All
Souls College, Oxford
The Revd R. MCL. WILSON, DD, FBA, Emeritus
Professor of Biblical Criticism, University of
St Andrews
XXVIII
The Ven. C. WITTON-DAVIES, MA, sometime Arch-
deacon of Oxford
DIANA WOOD, BA, Ph.D., Lecturer in History, Uni-
versity of East Anglia, Norwich
H. G. WOOD, DD, sometime Professor of Theolo-
gy, University of Birmingham
The Revd G. W. WOOLFENDEN, Ph.B., STB, M.Phil.,
Lecturer in Liturgy and Worship, Ripon Col-
lege Cuddesdon, Oxford
A. D. WRIGHT, MA, D.Phil., Senior Lecturer in Mo-
dern History, University of Leeds
J. R. C. WRIGHT, MA, D.Phil., Student of Christ
Church, Oxford
The Very Revd RONALD SELBY WRIGHT, CVO, DD,
FRSE, sometime Minister of the Canongate,
Edinburgh, and Moderator of the General As-
sembly of the Church of Scotland
The Revd P. H. WYLD, MC, MA, sometime Gene-
ral Editor, USPG, London
The Revd E. J. YARNOLD, SJ, DD, University Rese-
arch Lecturer, Campion Hall, Oxford
The Revd Dom R ICHARD YEO, OSB, MA, JCD, Do-
wnside Abbey, Bath
RONALD JOHN ZAWILLA , MSL, Ph.D., Director, Gal-
lery Genesis, Chicago
BOGDAN ZELER , dr hab., pracownik naukowy Uni-
wersytetu lskiego w Katowicach
C. J. ZEALLEY, MA, Wolfson College, Oxford
GROVER A. ZINN, BA, BD, Ph.D., Danforth Pro-
fessor of Religion, Oberlin College, Oberlin,
Ohio
XXIX
FRANK LESLIE CROSS

FRANK LESLIE CROSS

1900 1968

Dla modszego pokolenia angielskojzycznych teologw nazwisko F. L. Crossa stao si niemal synonimem
Oxford Dictionary of the Christian Church. Na kontynencie europejskim jest ono powaane w zwizku z mi-
dzynarodowymi konferencjami na temat naukowych aspektw teologii, ktre przeamyway bariery midzy-
wyznaniowe w okresie, kiedy dialog ekumeniczny pomidzy katolikami i protestantami by wrcz zabroniony.
Jakkolwiek jego osignicia s oceniane, ci, ktrzy nie znali go osobicie, bd pyta, jakim czowiekiem by
Cross. Prawie powszechnie mwi si o nim, e by niemiaym i skromnym uczonym, czowiekiem Boym.
Frank Leslie Cross urodzi si dokadnie rok przed mierci krlowej Anglii, Wiktorii. By najstarszym
dzieckiem niemodych ju rodzicw. Jego ojciec przeszed na emerytur, gdy Leslie mia jedenacie lat, i wte-
dy rodzina przeniosa si z Honiton do Bournemouth. Uczszcza jako ekstern do miejscowej szkoy podsta-
wowej, ktra w tym okresie specjalizowaa si w naukach przyrodniczych. Jeszcze jako ucze zda egzamin
London Intermediate B. Sc. [bakalaureat nauk przyrodniczych] i zdoby stypendium Domus w zakresie nauk
przyrodniczych w Balliol College w Oksfordzie.
Po jednym semestrze na Oksfordzie w ostatnich miesicach I wojny wiatowej Cross zosta powoany do
suby wojskowej. Listy, ktre wysya do domu, sugeruj, e by mniej nieszczliwy, ni mona by si spodzie-
wa, a wspominajc okres w wojsku, opisywa wiczenia raczej jako bezcelowe. Zanim wysano go na front,
zostao podpisane zawieszenie broni, i po okrelonym czasie wrci do Balliol. W 1920 r. ukoczy specjaliza-
cj w zakresie chemii i krystalografii na Oksfordzie i w tym samym roku uzyska londyski bakalaureat nauk
przyrodniczych. Reszt ycia powici studiowaniu teologii. Poniewa Balliol College nie miao w gronie wy-
kadowcw teologw, Crossa wysano do Keble na nauk u D. C. Simpsona i K. E. Kirka. Mimo koniecznoci
nauki greki na pnym etapie w 1922 r. uzyska stopie naukowy z teologii. Zebra te sporo nagrd i stypen-
diw uniwersyteckich, podanych w tym czasie ze wzgldw finansowych, jak i honorowych. Na rok wyjecha
do Niemiec, by pracowa w Marburgu i Fryburgu nad materiaami do rozprawy doktorskiej na temat Hus-
serla. Ostatecznie doktorat otrzyma na Oksfordzie w 1930 r. W 1923 r. zosta ordynandem [kandydatem do
wice] na Ripon Hall, ktrego dyrektorem by wtedy H. D. A. Major. Wsppracowa z nim nad wydaniem
prac, ktre do mierci Hastingsa Rashdalla w 1924 r. zostay nieopublikowane; utworzyy one trzy tomy wy-
dane w latach 1927-1930. Oczywicie, Cross znalaz si pod wpywem Majora, ale wtpliwe, czy kiedykolwiek
przyj skrajne zaoenia tzw. modernizmu. W 1925 r. zosta adiunktem i kapelanem Ripon Hall.
W 1927 r. otrzyma od czonkw zarzdu zaproszenie, by zosta jednym z kapanw-bibliotekarzy zaoone-
go na pamitk E. B. Puseya Pusey House, w ktrego statucie jako jeden z celw znalazo si denie do oso-
bistej witoci. Wydaje si, e pocztkowo spotka si z pewn nieufnoci ze wzgldu na powizania z mo-
dernizmem, stopniowo jednak, zwaszcza pod wpywem Darwella Stonea, pokaza wyranie, i jego stanowi-
sko teologiczne jest anglokatolickie. Niewielka ksika, Religion and the Realm of Science [Religia a krle-
stwo nauki], wydana w 1930, odzwierciedla wpyw, jaki na jego metody naukowe wywar moralizm Rashdal-
la i Majora oraz obrzdowo katolicyzmu. Stulecie ruchu oksfordzkiego w 1933 dao okazj do serii niewiel-
kich dzie na ten temat i prawdopodobnie doprowadzio Crossa do zajcia si studium Newmana, opubliko-
wanym w 1935. Zawiera ono wczeniej nieznane listy Newmana.
Rwnie w 1933 r. Cross zosta kapelanem-egzaminatorem u biskupa Bradford i stanowisko to pieczoo-
wicie wypenia przez dziesi lat. Z jego korespondencji jasno wynika, e uwaa t prac za mudn i raczej
przeszkadzajc jego zainteresowaniom, byo to jednak zadanie, ktre ceni, poniewa pozwalao mu pozna
posug parafialn. Warto te odnotowa, e mimo caej swej niemiaoci wywiera silny wpyw duszpasterski
na wielu studentw zwracajcych si do niego o porad w Pusey House, a jego duchowo wywieraa wpyw
na tych, ktrzy w tym okresie mieli z nim kontakt. W latach 30. by zagorzaym pacyfist i wielu przekona do
swoich pogldw. W 1934 r. zosta kustoszem biblioteki Pusey House.
W 1934 r. mianowano go wykadowc uniwersyteckim w zakresie filozofii religii, a w latach 1935-1938 by
te wykadowc religii naturalnej i komparatywnej, wybierajc jako temat histori stosunkw pomidzy reli-
gi a teori naukow. W 1935 r. opublikowa wypisy z pism teologw anglikaskich XVII w., ktre zredago-
 XXX XXX
FRANK LESLIE CROSS

wa wsplnie z P. E. Moreem pod tytuem Anglicanism [Anglikanizm]; liczba sprzedanych egzemplarzy tego
dziea wiadczy o tym, e stao si ono obowizujce. W roku nastpnym opracowa swoj adaptacj Synopsis
of the First Three Gospels [Synopsa trzech pierwszych Ewangelii] autorstwa Hucka, ktra take bya szero-
ko stosowana. Interesowa si take pismami wczesnych Ojcw Kocioa. Zapisy z pieszej podry po Major-
ce od grudnia 1935 do stycznia 1936 stwierdzaj, e wiele wieczorw powici na tumaczenie prac Barden-
hewera. Przez wiele lat wykada na temat pism Leona i Atanazego, a w 1939 r. opublikowa skrypt De Incar-
natione. Z jego inauguracyjnego wykadu o Atanazym, kiedy obj katedr profesora teologii Lady Margaret
(1944) , oraz ze szkicw artykuw, jakie pozostawi, jasno wynika, e zamierza opracowa krytyczne wydanie
tego tekstu. Po mierci Stonea w 1941 r. Cross zastpi go jako redaktor Lexicon of Patristic Greek [Leksykon
greki patrystycznej] (taki nosi wtedy tytu) . Powica temu projektowi duo czasu, pracujc w Bodleian Li-
brary, nakaniajc do zainteresowania nim innych i zbierajc fundusze. Kiedy podejmowa si opieki duszpa-
sterskiej w parafiach w czasie wakacji uniwersyteckich, prosi o wpacanie nalenoci na rzecz LPG. W 1941
zajmowa si take zakadaniem Theological Literature Association [Stowarzyszenie Literatury Teologicznej]
i przez cay okres dziaalnoci organizacji by jednym z jej dwch sekretarzy. Poza tym podj si bada nad y-
ciorysem Darwella Stonea, ktre ukoczy w rekordowym czasie. Ksik opublikowano w 1943 r. Cho moe
nie oddaje ona ywego obrazu Stonea, ale zawarty w niej materia pozostaje jednym ze rde historii Kocio-
a Anglii w okresie kryzysu modernistycznego i kontrowersji co do rewizji Book of Common Prayer.
W Wielki Czwartek 1939 r. Cross i jego kolega-bibliotekarz, dr T. M. Parker, zostali przez Oxford Uni-
versity Press zaproszeni do opracowania na wp popularnego tomu o nazwie The Oxford Companion to the
Christian Religion [Oksfordzki poradnik religii chrzecijaskiej]; mia on by podobny do The Oxford Com-
panion to Music [Oksfordzki poradnik muzyczny]. Po roku stao si jasne, e nie zostanie szybko ukoczo-
ny, a dr Parker zrezygnowa z pracy. Cross nadal dorywczo pracowa nad pierwszym szkicem, ale w zwizku
z wybuchem II wojny wiatowej pierwsze wydanie musiao poczeka do czasu, kiedy Cross obj profesur
teologii Lady Margaret. W kwietniu 1943 r., kiedy zmar dr N. P. Williams, zwolnio si jego stanowisko. Gdy
zaproponowano katedr Crossowi, najpierw odmwi jej objcia, jednak po caonocnej podry zmieni zda-
nie i zgodzi si na wysunicie jego kandydatury. Po czci z powodu wojny wybr odby si dopiero w stycz-
niu 1944 r. Cross zdoby znaczc wikszo gosw.
Zwierzchnictwo katedry Lady Margaret wie si z godnoci kanonika Christ Church oraz zapewnia
duy dwr o ponad trzydziestu pokojach w rodku kolegium. Cross zabra tu swoje ksiki i powica po-
poudnia na pielgnowanie ogrodu. Pocztkowo mia gospodyni i prbowa zamieni mieszkanie w niemal
klasztorny dom studiw. Potem, po mierci matki, zamieszka z nim ojciec i siostry, ale Cross i tak propono-
wa mieszkanie wielu pokoleniom studentw, czsto bezpatnie. Szybko zaznaczy swj wpyw, po czci dla-
tego, e uczestniczy we wszystkich naboestwach, a po czci dlatego, e wprowadzi dodatkowe sprawowa-
nie Komunii w. o wczesnej porze rannej w dzie powszedni gromadzio ono sporo osb; pocztkowo Cross
sam zazwyczaj by celebransem, ale gdy inni chcieli si przyczy, chtnie si zgadza i odprawia naboe-
stwo, gdy przypadaa na niego kolej.
Gwnym osigniciem jego profesury bya publikacja w 1957 r. Oxford Dictionary of the Christian Church,
bo taki ostatecznie tytu przyjo dzieo, oraz organizowanie konferencji midzynarodowych. Encyklopedia
bya w duej mierze jego wasnym dzieem. Inni uczeni dostarczali mu informacji, a asystenci pomagali w kom-
pilowaniu biografii i pierwszych szkicw, jednak Cross sam czy materia w cao i wszdzie wyranie wi-
da jego rk. Ksika staa si powszechnie obowizujcym kompendium informacyjnym, a w chwili mierci
Cross pracowa nad jej drugim wydaniem.
Konferencje midzynarodowe wyrosy z jego pragnienia pokoju i wsppracy wrd uczonych rnych
wyzna chrzecijaskich. Prawie natychmiast po zakoczeniu II wojny wiatowej Cross wzi udzia w mi-
sji w Niemczech, ktrej celem bya prba odnowienia stosunkw z chrzecijanami niemieckimi. Kiedy Pa-
trick McLaughlin zasugerowa, i zgromadzenie uczonych zainteresowanych badaniem pism Ojcw Kocioa
sprzyjaoby wiziom midzy chrzecijanami rnych grup wyznaniowych, chtnie zgodzi si zorganizowa ta-
kie spotkanie. Pierwsza Midzynarodowa Konferencja na temat Studiw Patrystycznych odbya si w 1951 r.
W tamtych czasach trzeba byo mocno podkrela naukowy charakter zgromadzenia, a i tak w ostatniej chwi-
li zabroniono udziau w niej czonkom jednego z gwnych zakonw katolickich, z uzasadnieniem, e jest to
zebranie kryptoekumeniczne. To by potny cios. Przybyo jednak mniej wicej dwiecie osb ze wszystkich
kontynentw. Warto konferencji, jeli chodzi o wymian pogldw, bya tak oczywista, e niewielka delega-
cja poprosia Crossa o zorganizowanie nastpnej. A skoro pod koniec spotkania z 1951 r. nagle zacz je na-
zywa Pierwsz Konferencj, nietrudno byo przewidzie, e wyobraa sobie cay cykl. Druga konferencja od-
bya si w 1955 r. i od tej pory, a jeszcze dugo po jego mierci, Akademia Berliska publikowaa zapisy z jej
obrad w Texte und Untersuchungen. Konferencje te, odbywane co cztery lata, rozrastay si a do spotka-
nia w 1967 r., ktre otworzy kardyna Pellegrino i ktre miao dwa razy tyle uczestnikw co pierwsze; bra-
li w nim udzia wszyscy, niezalenie od wyznania. W 1957 r. na pierwszym z rwnolegych Kongresw Nowe-
XXX XXXI
FRANK LESLIE CROSS

go Testamentu, ktre rozwiny si z wczeniejszych kongresw majcych na celu wymian pogldw midzy
anglikaskimi duchownymi i uczonymi, doktor (potem kardyna) Heenan, wwczas arcybiskup Liverpoolu,
obj przewodnictwo w miejsce dr. Ramseya, wwczas arcybiskupa Yorku. Konferencje te zawdziczay swo-
jej istnienie zdolnociom organizacyjnym Crossa, a swj sukces jego dbaoci o kady szczeg oraz sile kie-
rowania i przekonywania.
Cross nie stworzy wielu wasnych dzie. Przykada ogromn wag do opieki nad swoimi uczniami. Napi-
sa wiele istotnych artykuw do Journal of Theological Studies, w tym artyku na temat przedleoniaskich
elementw w Mszy w obrzdku rzymskim (1949), kanonw afrykaskich (1961) oraz rozwoju zachodnich r-
kopisw liturgicznych (1965) . W chwili mierci pracowa nad Mszaem Stowea; mia pewno, e odkry po-
wd, dla ktrego zosta napisany oryginalny rkopis i zajmowao go to, jak przystawa on do rozwoju Mszy
w obrzdku rzymskim. W 1954 r. opublikowa ciekaw rekonstrukcj Pierwszego Listu w. Piotra jako homi-
lii paschalnej; pogld ten pniej poda w wtpliwo. Inne przemylenia na konkretne tematy s rozproszo-
ne w nieprawdopodobnych miejscach: swoj interpretacj Peri Pascha Melitona z Sardes wysun w wykadzie,
ktrego nigdy nie wygosi, a swoje odkrycia wydrukowa najpierw w rewizji wydania kogo innego, a potem
we wasnym poradniku, Early Christian Fathers [Wczeni Ojcowie Kocioa] (1960) .
Na jego wykady uczszczao niewiele osb, gwnie dlatego, e byy bardzo le wygaszane. Tak samo
trudno byo nada za jego kazaniami, ktre czsto byy pierwszorzdnymi dzieami i dobrze si czytay.
Zdumiewajce, e mimo to zosta wybrany gwnym kaznodziej na Cambridge; gosi te kazania w kate-
drze w. Pawa w 1939 r.
By niemiay i z natury skromny. Przez cae ycie stroni od kontaktw towarzyskich. Nie potrafi rozma-
wia o bahostkach. Z drugiej strony, niewiele osb potrafio odmwi jego probom i gboko szanowaa go
suba uniwersytecka, mwic, e niemal nikt nie docenia tego, co robili, tak jak on. Wiele czasu powica
wsplnotom religijnymi, zwaszcza zakonom eskim.
W 1950 r. otrzyma tytu doktora teologii Uniwersytetu Oksfordzkiego; w 1959 i 1960 r. uzyska doktora-
ty honoris causa uniwersytetw w Aberdeen i Bonn; w 1967 r. wybrano go do British Academy. We wrzeniu
1968 r. odszed na emerytur. Zmar 29 grudnia tego samego roku.
HASA
A-K
AARON. W tradycji hebrajskiej brat Mojesza.
Pierwsza wzmianka o nim znajduje si w opowiada-
niu o rozmowie Mojesza z Jahwe na grze Horeb
(Wj 4,14), w ktrej Jahwe wyznacza go na towarzy-
sza i pomocnika Mojesza. Poniej Jahwe powierzy
jemu i jego potomkom penienie funkcji kapaskich
(Wj 28 i 29; Lb 8 i 18). Urzd ten Aaron zachowa,
mimo e bra udzia w sporzdzeniu zotego cielca
(Wj 32,1-6). Skuteczno jego kapaskiego wsta-
wiennictwa wyranie ukazana jest w opowiadaniu
o zaegnaniu plagi (Lb 17,11-14), a jego autorytet zo-
sta w sposb cudowny potwierdzony przez zakwita-
jc lask (Lb 17,16-25). Kapastwo Aarona, ktre-
go podstawow funkcj byo skadanie odpowiednich
ofiar Bogu, zapewniao mu szczegln i jedyn w swo-
im rodzaju pozycj. By on gow swoich synw i lewi-
tw; on jeden mg pali kadzido w Miejscu Najwit-
szym i poredniczy midzy Bogiem a ludem; i tak jak
krl by namaszczony i nosi diadem i tiar (Wj 28).
W teologii chrzecijaskiej Aaron jest typem
Chrystusa. Ta interpretacja postaci Aarona jako jed-
noczenie zapowiedzi i tego, ktry ma by zastpiony
przez Chrystusa, jest rozwinita w Licie do Hebraj-
czykw, w ktrym wykazana jest wyszo doskona-
ej ofiary na Kalwarii nad ofiarami ze zwierzt, ska-
danymi przez Aarona i jego kapanw. (tm)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
H. Valentin, Aaron: Eine Studie zur vor-priester-
schriftlichen Aaron-berlieferung (Orbis Biblicus et
Orientalis, 18; 1978). E. Rivkin in The Interpreters
Dictionary of the Bible, suppl. vol. (Nashville, 1976),
pp. 1-3, s. v. Aaron, Aaronides, with bibl.
ABBA. Aramejskie sowo oznaczajce ojciec. Wy-
stpuje trzykrotnie w NT: Mk 14,36; Rz 8,15; i Ga 4,6,
za kadym razem ze swoim greckim odpowiednikiem
(abba, o pater, abba, ojcze). Pojawia si jako tytu nie-
ktrych Ojcw Pustyni, np. w Apophthegmata Pa-
trum (,,Apoftegmaty Ojcw). (tm)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
S. V. McCasland, Abba, Father , Journal of Bib-
lical Literature, 72 (1953), pp. 79-91. J. C. G. Greig,
Abba and Amen: Their Relevance to Christology, in
F. L. Cross (ed.). Studia Evangelica, 5 (TU 103; 1968),
pp. 3-13, esp. pp. 3-10, with refs. J. Barr, Abb isnt
Daddy, JTS NS 39 (1988), pp. 28-47. G. Kittel in
TWNT 1 (1933), pp. 4-6 (Eng. tr., 1964, pp. 5 f.), s. v.
. See also comm. to Mk. etc.
A A BBO (A BBON) W. (ok. 945-10 04). Opat
Fleury. Urodzi si w okolicy Orleanu; od dzie-
cistwa przebywa w opactwie Fleury; studiowa
w Paryu, Reims i Fleury. W l. 985-987 by
przeoonym szkoy opackiej w Ramsey, pomaga-
jc jednoczenie arcybiskupowi Yorku, w.
Oswaldowi, w przywracaniu monastycyzmu w An-
glii. Podczas pobytu w Ramsey uoy Passio S. Ead-
mundi; wkrtce po powrocie do Fleury skierowa do
mnichw Ramsey swoje Quaestiones Grammatica-
les. W 988 wybrano go na opata Fleury. Wspiera
reform w opactwie Cluny [reforma kluniacka]
i by zagorzaym obroc wadzy papiea oraz wol-
noci zakonw od ingerencji zarwno biskupich, jak
i wieckich. [Od papiea Grzegorza V uzyska w 997
bull, ktrej moc opactwo jako pierwsze w historii
zakonw otrzymao przywilej egzempcji.] Zgin,
raniony miertelnie w czasie star [midzy mnichami
francuskimi a ludnoci gaskosk], podczas wpro-
wadzania reformy w opactwie La Role w Gasko-
nii. Jego korespondencja stanowi cenne rdo in-
formacji na temat stosunkw francusko-papieskich
za panowania krla Francji, Roberta II Pobonego.
Wyda rwnie pisma z dziedziny logiki, matematy-
ki i astronomii oraz skrt yciorysw papiey. wi-
to 13 listopada. (ec)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
Works and Letters in J. P. Migne, PL 139. 417-578
(incomplete). Opera inedita ed. A. Van de Vyver,
posthumously pub. with introd. by R. Raes (Rijks-
universiteit te Gent. Werken uitgegeven door de
Faculteit van de Letteren en Wijsbegeerte, 140,
etc.; Bruges, 1966 ff.). Passio S. Eadmundi also
ed. M. Winterbottom, Three Lives of English Saints
(Toronto Medieval Latin Texts, 1972), pp. 67-87.
Quaestiones Grammaticales, ed., with Fr. tr., by
A. Guerreau-Jalabert (Paris, 1982). The principal
authority is the Vita by a monk Aimonus repr. from
the Acta Sanctorum Ordinis Sancti Benedicti in
J. P. Migne, loc. cit., 375-414. P. Cousin, OSB,
Abbon de Fleury-sur-Loire (Paris, 1954). A. Van de
Vyver, Les Oeuvres indites dAbbon de Fleury,
R. Bn 47 (1935), pp. 125-69. A. Fliche, La Rforme
grgorienne, 1 (SSL 6; 1924), pp. 47-60. U. Berlire,
OSB, in DHGE 1 (1912), cols. 49-51, s. v. Abbon
de Fleury, with details of his works and ends. of
them. A. Amanieu in DDC 1 (1935), cols. 71-6, s. v.
Abbon de Fleury.
A ABBOT EZRA
ABBOT EZRA (1819-1884). Biblista amerykaski,
unitarianin. W 1856 zosta zastpc bibliotekarza
na Uniwersytecie Harvarda, a w 1872 profesorem
NT w szkole teologicznej Harvarda. W 1871 miano-
wano go jednym z pierwszych czonkw American
NT Revision Company [Amerykaskiej Komisji Re-
wizyjnej NT] odpowiedzialnej za RVB, w ktrej jego
ocena miaa wacy wpyw. Kilka z jego bada tek-
stowych uwzgldniono w Prolegomena C. Gregorye-
go (1890) w VIII (ostatnim) wydaniu greckiego NT
C. Tischendorfa. Pozostae pisma: The Authorship
of the Fourth Gospel: External Evidences umiejtna
obrona Janowego autorstwa czwartej Ewangelii, za-
mieszczona w Unitarian Review (1880), oraz bar-
dzo wszechstronne omwienie interpunkcji Rz 9,5,
opublikowane w Journal of the Society of Biblical
Literature and Exegesis (1883). Prace te, jak te kil-
ka innych jego artykuw, byy wznawiane po jego
mierci w Critical Essays (1888). (ec)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
Ezra Abbot (Cambridge, Mass., 1884), with pref. by
S. J. Barrows, addresses by J. H. Thayer (pp. 28-60)
and others, memorial tributes, short biog. note
(p. 7), and list of Abbots publications (pp. 60-73).
B. W. Bacon in Dict. Amer. Biog. 1 (1928), pp. 10 f.
A BBOT GEORGE (1562-1633). A rcybiskup
Canterbury. Urodzi si w Guildford; studiowa
i pniej wykada w Balliol College w Oksfordzie.
W 1597 zosta dziekanem University College w Oks-
fordzie, a w l. 1600, 1603 i 1605 peni funkcj wice-
kanclerza. W 1600 by take dziekanem Winche-
steru. Od wczesnych lat przejawia wyrane sym-
patie purytaskie, ktre doprowadziy go do kon-
fliktu z coraz bardziej wpywow parti duchow-
nych High Church na uniwersytecie, gwnie
z W. Laudem. Swoj misj w Szkocji (1608), gdzie
przekona prezbiterian do lojalnoci wobec Kocioa
episkopalnego, uzyska poparcie Jakuba I. Awanse
nastpiy bardzo szybko. W 1609 zosta mianowany bi-
skupem Lichfield i Coventry; w nastpnym roku by
ju biskupem Londynu, a w 1611 otrzyma arcybiskup-
stwo Canterbury. Kiedy w czasie jego dugich rzdw
na tronie arcybiskupim wrd klas rzdzcych w zna-
czcy sposb zmniejszya si liczba stronnikw puryta-
nizmu, Abbot znalaz si w sytuacji czowieka prowa-
dzcego walk z gry skazan na porak. By wrogo
nastawiony wobec katolikw i konsekwentnie stron-
niczy wobec kalwinistw, zarwno rodzimych, jak
i obcych. I tak nakoni krla, aby zwolni C. Vor-
stiusa, jako arminianina, z profesury na Uniwersy-
tecie w Lejdzie; doprowadzi do przekazania an-
gielskich beneficjw M. A. de Dominisowi, od-
szczepieczemu arcybiskupowi Splitu; doprowadzi
rwnie do tego, e Anglia bya reprezentowana na
synodzie w Dordrechcie. Twarda linia, jak przy-
j w procesie o uniewanienie maestwa lady Es-
sex, Franciszki Howard (1613), wystpujc przeciw-
4 5
ko argumentom krla i innych wysoko postawionych
osobistoci, zjednaa mu szacunek i chwilow popu-
larno wrd anglikanw wszystkich szk. Fatal-
ne konsekwencje mia dla niego wypadek, jaki wy-
darzy si w czasie polowania w Bramshill (Hants)
w 1621. Przypadkiem zastrzeliwszy leniczego, Ab-
bot sta si w opinii niektrych biskupw z jego oto-
czenia czowiekiem niepoczytalnym o morderczych
skonnociach. Kiedy spraw rozpatrywaa komisja
zoona z 6 biskupw i 4 wieckich osb i opini o je-
go niepoczytalnoci popara poowa czonkw ko-
misji, krl Jakub wyda decyzj na korzy Abbota.
24 grudnia krl Jakub podpisa formalny dokument
w tej sprawie i Abbot mg nadal sprawowa swj
urzd. W 1625 ukoronowa Karola I, ale z po-
wodu rnic midzy nim a monarch w wielu spra-
wach, zwaszcza na temat Boskiego prawa kr-
lw (Divine Right of Kings), w czasie jego rzdw nie
mia wikszego wpywu, a w 1627 zosta praktycz-
nie odsunity od penienia obowizkw arcybiskupa
swojej diecezji. Abbot jest autorem m.in. popularnej
Geography, or a Brief Description of the Whole World
(1599) i Exposition on the Prophet Jonah (1600).
Jego starszy brat, Robert Abbot (1560-1618), od
1615 do mieci by biskupem Salisbury. (tm)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
Standard modern Life by P. A. Welsby (London,
1962). K. Fincham, Prelacy and Politics: Arch-
bishop Abbots Defence of Protestant Orthodoxy,
Bulletin of the Institute of Historical Research, 61
(1988), pp. 36-64. R. A. Christophers, George
Abbot, Archbishop of Canterbur y 1562-1633:
A Bibliography (Charlottesville, Va., 1966). S. L.
Lee in DNB 1 (1885), pp. 5-20, s. v.
ABDIASZA KSIGA zob. Ksiga Abdiasza.
A BEL . Wedug Rdz 4,2 drugi syn Adama
i Ewy, ktry zosta pasterzem, podczas gdy jego
brat Kain uprawia ziemi. Abel zosta zabity przez
Kaina, ktry zazdroci bratu, e Jahwe przyj-
muje jego ofiary z pierwocin trzody, a odrzuca
jego wasne ofiary z podw ziemi (Rdz 2,3 nn.).
W Rdz 4 znajduje si jedyna wzmianka o Ablu
w caym ST. W NT Jezus w swojej mowie wymie-
nia Abla na pocztku linii prorokw, ktrzy zo-
stali zamordowani (poczwszy od krwi Abla spra-
wiedliwego, Mt 23,35), a autor Hbr, ktry przyjcie
przez Boga ofiary Abla tumaczy jego wiar (11,4),
przeciwstawia krwi Abla krew Chrystusa, ktra
przemawia mocniej ni [krew] Abla (12,24; por.
te 1 J 3,12). Ojcowie, ktrzy czsto komentowa-
li to opowiadanie, uwaali Abla za typ Chrystusa,
powoujc si na jego niewinne ycie jako pasterza,
na przyjcie jego ofiary przez Boga i na jego gwa-
town mier. Jako pierwszy mczennik reprezentu-
je niekiedy przeladowanych chrzecijan, zamiesz-
kujcych niebiaskie miasto ( w. Augustyn, De
4 5
Civitate Dei 15,1). W liturgii jego imi wymienia si
razem z imionami Abrahama i Melchizedeka
w kanonie Mszy w. (jest take wymienione w li-
turgii w. Bazylego) oraz w modlitwach za kona-
jcych, gdzie do niedawna wzywano jego imienia dla
wspomoenia duszy umierajcego. Zob. te abelia-
nie (abelici). (tm)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
V. Aptowitzer, Kain und Abel in der Agada, den
Apokryphen, der hellenistischen, christlichen und
muhammedanischen Literatur (1922). J. Hennig,
Abels Place in the Liturgy, Woodstock Studies,
7 (1946), pp. 126-41; Y. Congar, Ecclesia ab Abel
in Abhandlungen ber Theologie und Kirche: Fest-
gabe fr Karl Adam, ed. M. Reding (Dsseldorf,
1952), pp. 79-108. J. Lewinsohn, I. Chanoch, and
B. Heller in Encyclopaedia Judaica, 1 (Berlin, 1928),
cols. 207-14, s. v., with bibl.
ABELARD PIOTR (1079-1142), filozof i teolog.
(Abailard forma uywana przez niektrych uczo-
nych jest prawdopodobnie blisza oryginalnej pi-
sowni i brzmieniu jego nazwiska ni zwyka pisow-
nia.) Urodzi si w Le Pallet k. Nantes jako syn bre-
toskiego rycerza. By uczniem kolejno Rosceli-
na, Wilhelma z Chaumpeaux i Anzelma z La-
on. Wczenie dawa dowody ywego, niespokojnego
i niezalenego umysu, co byo powodem czstych
konfliktw z nauczycielami. Jego znakomite odpar-
cie realizmu Wilhelma z Champeaux od razu za-
pewnio mu saw jako nauczycielowi. Uda si do
Parya, gdzie prowadzi wykady dla szerokiego gro-
na entuzjastycznych studentw, najpierw w zakre-
sie dialektyki, a pniej teologii, do czasu, gdy tra-
giczne zakoczenie jego mioci do Heloizy, brata-
nicy Fulberta, kanonika z Notre-Dame, zmusi-
o go do wycofania si do klasztoru w St-Denis
w 1117/1118. Nastpnie Roscelin i inni podwayli
prawowierno nauki Abelarda o Trjcy witej;
zosta potpiony, bez wysuchania jego zdania, na
synodzie w Soissons (1121) i spalono jego ksi-
ki dotyczcego tego tematu (Teologia summi boni).
Powrci do St-Denis, ale wzbudziwszy ju wrogo
zakonnikw do siebie, zosta zmuszony do ucieczki,
gdy skrytykowa legend o w. Dionizym, patronie
opactwa. Zaoy mae oratorium, zwane Paracle-
tum, niedaleko Troys, gdzie wkrtce przyczyo si
do niego grono uczniw; tu pniej Helozoida zo-
staa opatk domu zakonnego. W 1127 Abelard zo-
sta opatem St-Gildas, ale przed 1136 powrci do
Parya, gdzie wrd jego uczniw byli te Jan Sa-
lisbury i Arnold z Brescii. W czerwcu 1140, gdy
w. Bernard z Clairvaux oskary go w Rzymie
o nieprawowierno, przypisywana mu lista twier-
dze zostaa potpiona na synodzie w Sens (1141).
Wyrok ten zatwierdzi papie Innocenty II, ale dzi-
ki interwencji Piotra Czcigodnego Abelard po-
godzi si z Bernardem, zostaa przywrcona jego
ABELARD PIOTR
A
czno z Kocioem i zosta przyjty przez Piotra
z Cluny. Umar w klasztorze kluniackim St-Marcel,
w pobliu Chalon-sur-Sane.
Niestao Abelarda znalaza wyraz w jego pi-
smach. Jego dziea filozoficzne obejmuj: Etyka,
czyli Poznaj samego siebie (Scito te ipsum), Dialec-
tica i niekre Glossulae do Porfiriusza. Jego Tak
i nie (Sic et non), wybr wyranie przeciwstawnych
fragmentw z Biblii i Ojcw Kocioa na wiele te-
matw, miao pomc czytelnikowi pogodzi owe
przeciwiestwa dziki uwiadomieniu sobie rni-
cy midzy samym autorytetem a wieloma formami,
w ktrych si on uzewntrznia. W Theologia sum-
mi boni (ok. 1119-1120) Abelard nie stosuje bezpo-
rednio rozumu do nauki o Trjcy witej, lecz sta-
ra si pokaza, jak nauk t mona zrozumie dzi-
ki analogiom dostarczonym przez rozum ludzki.
Metod t rozwija i broni jej w kilku nowych wer-
sjach Theologia. W Rozmowie pomidzy filozofem,
ydem i chrzecijaninem (Dialogus; ok. 1125-1126)
daje dowody yczliwoci w dyskusji (z ydem i filo-
zofem), co odbiega od jego wczeniejszego, bardziej
wojowniczego stylu. By te autorem zbioru hymnw,
napisanych na prob Heloizy dla zakonnic Paracle-
tum. Obejmuje on dobrze znany hymn O quanta qu-
alia (O jaka rado i chwaa musi by), piewany
na nieszpory w sobot, ktry czc pobone uczu-
cie z gr dialektyczn, wielbi radoci niekoczce-
go si szabatu w niebie.
Filozoficzne i teologiczne pogldy Abelarda
w znacznym stopniu byy okrelone przez jego wcze-
sne zainteresowania problemem uniwersaliw. Nie-
wtpliwie zainspirowany lekcjami z nominalist Ro-
scelinem, utrzymywa, e tylko jednostki mog by
okrelane jako rzeczy (res), a jzyk przedstawia abs-
trakcj tych rzeczy. Vox albo nomen jzyka nie moe
by ujmowany jako rzecz, lecz tylko jako pojcie, po-
niewa jakoci, jakie maj jednostki, nie s jako takie
rzeczami, lecz rezultatem aktu mylnego. Pniej za-
cz przywizywa wiksz wag do kwestii znacze-
nia jzyka. Rozumienie rzeczy, ktre jest wymagane
w przypadku sw, jeli maj one mie znaczenie, jest
przynajmniej czciowo (jak powiada) prawdziwym ro-
zumieniem rzeczy, tak jak bya ona pomylana w umy-
le Boga. W ten sposb odszed od swego wczeniej-
szego sceptycyzmu i powrci do stanowiska blisze-
go realizmowi, od ktrego krytyki rozpocz. W swo-
jej Etyce argumentuje, e grzech waciwie mwic,
nie polega na adnym dziaaniu, lecz na odrzuceniu
ycze Boga; akcentujc w ten sposb znaczenie inten-
cji w dziaaniu moralnym, utrzymuje, e mimo to musi
on by okrelany przez wiedz o susznoci i zu, kt-
ra ostatecznie zaley od prawdy objawionej. Podobnie,
podkrelanie przez niego cierpienia i mierci Chrystu-
sa jako najwikszego dla nas przykadu (jego egzem-
plarystyczna teoria pojednania z Bogiem) nie impli-
kuje negowania znaczenia mierci Chrystusa w udzie-
laniu zbawienia przez sakramenty.
A ABELICI
Zamiarem Abelarda nigdy nie byo przeciw-
stawianie rozumu i wiary. Jego pisma najlepiej uj-
mowa jako cig prb problematyzowania treci
wiary i uzyskania w ten sposb peniejszego, bar-
dziej jasnego jej rozumienia. Historia moich niedo-
li (Historia calamitatum), w ktrej Abelard opisuje
swoje ycie do ok. 1132, donosi o pewnych trudno-
ciach, osobistych i publicznych, spowodowanych ta-
kim podejciem. Opowiada ona zarwno o przyjem-
noci, jak znajdowa we wasnej sile argumentw,
jak i o rozczarowaniach, ktrych dozna, gdy prze-
kona si, e jego idee zostay bdnie zrozumiane.
Chocia Abelard czsto wdawa si w spory, to jed-
nak po jego oddaleniu si od Heloizy nieustannie
dy do ideau mnicha (zaczerpnitego czciowo
od w. Hieronima) jako osoby samotnie, intelek-
tualnie poszukujcej Boga. Wywar wpyw na wie-
lu autorw, ktrzy podjli jego metod, a w pewnym
sensie take na sam histori scholastyki. (pp)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
There is not yet a complete edn. of Abelards works,
which have only slowly come to light in modern
times. Early edn. by A. Du Chesne (Paris, 1616),
repr., with additions, in J. P. Migne, PL 178; mod-
ern collections of Ouvrages tndits (Paris, 1836),
and Opera hactenus seorsim edita (2 vols., ibid.,
1849-59), both by V. Cousin. Opera thteologica,
ed. E. M. Buytaert, OFM, and C. J, Mews (CCCM
11, 12, 13, etc., 1969 ff.; vol. 13, 1987, incl. recent
bibl.). Crit. edn. of hymns by G. M. Dreves, SJ
(Paris, 1891; also AHMA 48 (1905), pp. 141-232),
and by J. Szvrffy (Medieval Classics, Texts and
Studies, 2-3; Albany, NY, 1975) I Planctus ed.,
with musical transcription, by G. Vecchi (Mode-
na, 1951). Short early glosses on logical texts ed.
M. Dal Pra (Rome and Milan, 1054); further writ-
ings on logic ed. B. Geyer (BGPM 21, Hefte 1-4;
1919-33; and edn. of Heft 4, 1973). Glossae super
librum Porphyrii secundum vocales, attributed
to Abelard, ed. C. Ottaviano, Testi medioevali
inediti (Fontes Ambrosiani, 3; Florence, 1933),
pp. 95-207. Super Periermenias, 12-14, and Sen-
tentie secundum M. Petrum, prob. by Abelard,
ed. L. Minio-Paluello, Twelfth Century Logic:
Texts and Studies, 2 (Rome, 1958). Dialectica,
ed. L. M. De Rijk (Assen, 1956). Sic et Non, ed.
B. Boyer and R McKeon (6 fasc., Chicago and
London, 1976-7). Crit. edn. of Historia Calami-
tatum, with Fr. tr., by J Monfrin (Bibliothque
des Textes Philosophiques, 1959; 3rd edn., 1967);
Ethics, ed., with Eng. tr., D. E. Luscombe (Ox-
ford, 1971); Dialogus inter Philosophum, Iudaeum
et Christianum, ed. R. Thomas (Stuttgart and Bad
Cannstatt [1970]); Eng. tr. by P. J. Payer (Medi-
aeval Sources in Translation, 20; Toronto, 1979);
Soliloquium, ed., with Eng. tr., by C. Burnett in
Studi Medievali, 3rd ser. 25 (1984), pp. 857- 94.
Various letters between Abelard and Hlose,
6 7
ed. J. T. Muckle, CSB, Mediaeval Studies, 15
(1953), pp. 47-94; 17 (1955), pp. 240-81, and by T.
P McLaughlin, CSB, ibid. 18 (1956), pp. 241-92
[the letters are here described as 1-7; they were
subsequently renumbered, the Historia Calamita-
tum being counted as letter 1]. Letters 9-14 (of the
new enumeration), ed. E. R. Smits (Groningen,
1983). Eng. tr. of the Historia Calamitatum and
some letters by B. Radice (Harmondsworth, 1974).
C. Waddell, OCSO, has identified elements in the
late 13th-cent. Ordinal of the Paraclete prob. by
Abelard: The Old French Paraclete Ordinary and
the Paraclete Breviary (Cistercian Liturgy Series,
3-7; Gethsemani Abbey, Ky., 1983-5). Principal
modern studies by J. G. Sikes (Cambridge, 1932);
E. Gilson, Hlose et Ablard (1938; 3rd edn., 1964;
Eng. tr., 1953); R. Oursel, La Dispute et la Grace:
Essai suf la Redemption dAbelard (Publications
de lUniversit de Dijon, 19; 1959); J. Jolivet, Arts
du langage et thologie chez Ablard (tudes de
Philosophie Mdivale, 57; 1960; 2nd edn., 1982);
D. E. Luscombe, The School of Peter Abelard: The
Influence of Abelards Thought in the Early Scho-
lastic Period (Cambridge, 1969); R. Wemgart,
The Logic of Divine Love: A Critical Analysis of
the Soteriology of Peter Abailard (Oxford, 1970).
Peter Abelard: Proceedings of the International
Conference, Louvain, May 10-12, 1971, ed. E. M.
Buytaert (Mediaevalia Lovaniensia, Series 1, Stu-
dia, 2; 1974); Pierre Ablard-Pierre le Vnrable: Les
courants philosophiques, littraires et artistiques en
Occident au milieu du XIIe sicle, Abbaye de Cluny,
2 an 9 juillet 1972, ed. R. Louis, J. Jolivet, and
J. Chtillon (Colloques internationaux du centre
national de la recherche scientifique, 546; 1975);
Ablard en son temps: Actes du colloque interna-
tional organis loccasion du 9e centenaire de la
naissance de Pierre Ablard (14-19 mai 1979), ed.
J. Jolivet (1981); Petrus Abaelardus (1079-1142):
Person, Werk und Wirkung, ed. R. Thomas (Trierer
Theologische Studien, 38; 1980). D. E. Luscombe,
From Paris to the Paraclete: The Correspon-
dence of Abelard and Heloise, Proceedings of the
British Academy, 74 (1988), pp. 247-83. Raby, pp.
319-26 E. Portali in DTC 1 (1903), cols. 36-55, R. -
Peppermller in TRE 1 (1977), pp. 7-17.
BIBLIOGRAFIA POLSKA:
Przekady pol.: Historia moich niedoli, tum. L. Jo-
achimowicz, przedm. i przyp. A. Nowicki, Warszawa
1952 (zawiera: listy I oraz II i IV Abelarda i Heloizy,
fragm. 5 listw Bernarda z Clairvaux, fragm. Apo-
logii Berengara); Historia moich niedoli i inne listy,
tum., oprac., wstp i przyp. L. Joachimowicz, 1993;
Pisma wybrane, wybr, tum, oprac., wstp, przyp.,
indeksy L. Jaochimowicz, t. 3, Warszawa 1968-1970
(t. 1: Abelard i Heloiza, Listy; t. 2: Rozprawy: Etyka,
czyli Poznaj samego siebie; Rozmowa pomidzy filo-
zofem, ydem i chrzecijaninem; Tak i nie; Wykad
6 7
Heksameronu; Rozprawa o pojciach oglnych; t. 3:
Pisma teologiczne: Teologia chrzecijaska; Z komen-
tarza do Listu w. Pawa do Rzymian; Kazania; Varia;
Appendix Z religijnej poezji Abelarda).
ABELICI (ABELIANIE, ABELONIANIE).
Maa afrykaska sekta, ktra powstaa w oko-
licach Hippony i jest znana tylko z relacji w.
Augustyna (De haer. 87). Uznawali maestwo,
a nawet uwaali je za obowizkowe, ale yli w pe-
nej wstrzemiliwoci seksualnej, naladujc, jak
utrzymywali, przykad Abla. Przeduali swoje
istnienie przez adopcj dzieci kade maestwo
adoptowao chopca i dziewczynk. W czasach w.
Augustyna przestali istnie jako sekta, a niewielka
liczba rodzin abelickich zostaa z powrotem przyj-
ta do Kocioa. (tm)
ABERCJUSZ zob. Inskrypcja Abercjusza.
ABEZIER JAN (?-1424), biskup warmiski. Pro-
boszcz w Lidzbarku, kanonik warmiski wybrany
przez kapitu 8 VI 1415 na biskupa warmiskiego.
Prekonizacj papiesk otrzyma 1 XII 1417. Ulegy
wobec Krzyakw, reprezentowa ich interesy poli-
tyczne w sporze z Polsk na Soborze Konstancje-
skim. (Piotr Nitecki)
BIBLIOGRAFIA POLSKA:
HC I, 526; Obk, 104.
ABGAR . Dawna tradycja przypisuje Abgaro-
wi V [Ukkama, syr. czarny], krlowi Edes-
sy (4 prz. Chr. 7 po Chr. i 13 50 po Chr.) wy-
mian listw z Jezusem Chrystusem. Krl, b-
dc chorym, napisa do Jezusa list z prob o przy-
bycie i uzdrowienie; Jezus, cho odmwi osobiste-
go przybycia, obieca, i po swoim Wniebowstpie-
niu wyle do niego jednego ze swoich uczniw, aby
go uzdrowi i zapozna jego lud z Ewangeli. W jed-
nej z wersji tej opowieci dodane jest specjalne bo-
gosawiestwo dla Edessy. Historia ta relacjono-
wana jest odmiennie przez Euzebiusza (HE I, 13)
i Nauk apostoa Addaja. W relacji Euzebiu-
sza, po odpisie listu Abgara i odpowiedzi Jezusa, na-
stpuje opowie o misji Tadeusza [syr. Addaj],
jednego z Siedemdziesiciu, wysanego do Edessy
przez w. Tomasza, ktry uzdrowi krla i nawr-
ci wielu mieszkacw Edessy. Wedug relacji Ege-
rii (zob. Itinerarium Egeriae), list Chrystusa, napi-
sany na pergaminie po syryjsku, przechowywano
w Edessie; istniay take jego liczne kopie, ktrym
przypisywano cudown moc uzdrawiania i ochro-
ny. W Nauce apostoa Addaja emisariusz Abgara
przywozi do Edessy odpowied na list krla oraz
portret Jezusa; jest spraw sporn, czy Euzebiusz
przemilcza ten fakt, czy te przedstawia on p-
niejszy rozwj opowieci. Wedug niektrych bada-
czy, Legenda Abgara jako cao jest przeniesieniem
ABIURACJA
A
w I w. po Chr. historii nawrcenia (take niepewne-
go) krla Edessy, Abgara IX (179-214); wg innych,
jest wymysem z koca III lub pocztku IV w. (by
moe po to, by przeciwdziaa propagandzie ma-
nichejskiej). List Abgara umieszczono wrd apo-
kryfw w tzw. Sakramentarzu Gelazjaskim, lecz
przez dugi czas by on bardzo popularny zarwno
na Wschodzie, jak i na Zachodzie. (tg)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
[W. Bauer, The Abgar Legend w: New Testament
Apocrypha, ed. E. Hennecke W. Schneemelcher,
Philadelphia 1963 I, s. 437-44; (niem. wyd. 5, 1987,
s. 387-95, H. J. Drijvers); LThK 1, 1993 (wyd. 3),
s. 48 i n., 145. E. N. Mieerska, Legenda ob Ab-
gare ranniechristianskij literaturnyj pamiatnik,
Moskwa 1984; P. Devos, grie desse: S. Thomas
lAptre. Le Roi Abgar, ABoll 85,1967, s. 381-400;
A. Desremaux, Histoire du roi Abgar et de Jsus,
Turnhout 1993 (Apocrypha 3); E. N. Mieerska,
K. A. Panenko, Avgar, PE I (2000), s. 88-90;
A. V. Posternak, Addaj, PE I (2000), s. 296.]
R. A. Lipsius, Die edessenische Abgarsage kri-
tisch untersucht (1880); L. J. Tixeront, Les Origines
de lglise ddesse et la lgende dAbgar (1888); E.
von Dobschtz, Der Briefwechsel zwischen Ab-
gar und Jesus, Zeitsckrift fr wissenschaftliche
Theologie, 43 (1900), pp. 422-86. H. C. Yourie, A
Gothenburg Papyrus and the Letter to Abgar, HTR
23 (1930), pp. 299-302; id., Gothenburg Papyrus 21
and the Coptic Version of the Letter to Abgar, ibid.
24 (1931), pp. 61-5, with further refs. S. Giversen,
Ad Abgarum: The Sahidic Version of the Letter
to Abgar on a Wooden Tablet, Acta Orientalia,
24 (1959), pp. 71-82, with refs. R. Peppermller,
Griechische Papyrusfragmente der Doctrina Ad-
dai, VC 25 (1971), pp. 280-301. A. Cameron, The
Sceptic and the Shroud (Inaugural Lecture, London,
1980; repr. in id., Continuity and Change in Sixth-
Century Byzantium, 1981, no. 5). H. J. W. Drijvers
in Schneemelcher (5th edn., 1987), 1 pp. 389-95;
Eng. tr., 1 (1991), pp. 492-500. E. Kirsten in RAC
4 (1959), cols. 588-93, s. v. Edessa.
BIBLIOGRAFIA POLSKA:
Apokryficzna korespondencja krla Abgara z Chry-
stusem, tum. polskie M. Starowieyski, SThV 15
(2), 1977 s. 177-200; Nauka Apostoa Addaja,
tum. polskie W. Witakowski, SThV 22 (2) 1984,
s. 181-213.
ABIURACJA [ODWOANIE, WYRZECZE-
NIE SI]. Akt wyrzeczenia si dowolnej koncep-
cji, osoby czy rzeczy, po stronie ktrej wczeniej
dana osoba si opowiadaa. W przeszoci w kato-
lickim prawie kanonicznym definiowano j jako
zewntrzne odwoanie przed wiadkami bdw
przeciwnych wierze i jednoci katolickiej, takich jak
apostazja, herezja i schizma. Jej przykady znajduje-
my w pojednaniu pokutnikw w pierwszych wiekach,
A ABIURACJA, PRZYSIGA 8 9

w prawodawstwie kocielnym redniowiecza i prak- Przybywszy do Charanu, osiedli si tam. Stam-

tyce Inkwizycji, ktra nakazywaa abiuracj he- td wyruszy w dalsz drog do Kanaanu, zgodnie
retykom i podejrzanym o herezj. W czasach wsp- z rozkazem Boga (Rdz 12,1). Kiedy w Kanaanie na-
czesnych termin ogranicza si do publicznego od- sta gd, Abram powdrowa do Egiptu. Powr-
woania nakazywanego katolikom, ktrzy wia- ciwszy do Kanaanu, uwolni swojego bratanka Lota
domie i publicznie odstpili od wiary lub jedno- z niewoli u krla Elamu, Kedorlaomera. Wracajc
ci z Kocioem katolickim, a chc si z nim pojed- ze zwyciskiej wojny z Kedorlaomerem, Abram
na. W l. 1857-1967 pewn form abiuracji nakada- otrzyma bogosawiestwo Melchizedeka, kr-
no na osoby innych wyzna (zwaszcza protestanc- la Szalemu (Rdz 14). Jahwe obieca Abramowi, e
kich), przyjmowane do Kocioa katolickiego. W no- bdzie mia syna ze swoj on Saraj (Sar) i e jego
wym Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 poj- potomstwo bdzie tak liczne, jak gwiazdy na nie-
cie abiuracji nie wystpuje. bie. Jahwe potwiedzi swoj obietnic przez zawar-
Koci grecki take uoy formuy abiuracji, cie przymierza z Abrahamem. Kiedy Abrahamowi
zwaszcza dla manichejczykw, ydw i mu- urodzi si syn Izaak, Bg podda wiar Abraha-
zumanw, zawierajce krtkie opisy odwoywa- ma cikiej prbie: rozkaza mu zoy ofiar z sy-
nych bdw. Istniej te liczne formuy dla kato- na (Rdz 22). Abraham okaza gotowo spenienia
likw, ktrzy ubiegaj si o przyjcie do Kocioa nawet takiego aktu posuszestwa, ale w chwili, kie-
greckiego. W cigu trzech ostatnich stuleci nast- dy mia ju zoy ofiar z Izaaka, zosta powstrzy-
pio wiele nawrce z protestantyzmu na prawosa- many i zamiast swego syna zoy w ofierze barana.
wie, przy ktrych wymaga si abiuracji podwjne- W nagrod za usuchanie rozkazu Boga Abraham
go pochodzenia Ducha witego oraz zaprzeczania otrzyma potwierdzenie obietnic Boych o licznym
realnej obecnoci Chrystusa w Eucharystii, ka- potomstwie.
pastwa, kultu witych i obrazw oraz innych do- Uczeni rni si co do historycznoci i daty
gmatw protestanckich. (ec) tradycji o Abrahamie. Zgodnie z dawniejsz opi-
ni, podzielan jeszcze przez niektrych krytykw,
ABIURACJA, PRZYSIGA . Przysiga odrzu- Abraham y ok. 1800 przed Chr.; inni uczeni (np.
cenia dynastii Stuartw, skadana przez wszystkich T. L. Thompson) uwaaj, e tradycje o Abraha-
obejmujcych urzd pastwowy, wojskowy czy du- mie pochodz z okresu osiedlania si Izraela w Pa-
chowy. Zostaa zaproponowana w 1690, staa si lestynie (ok. 1200 przed Chr.), natomiast J. Van
obowizkowa od 1702 w wyniku ustawy Abjuration Seters twierdzi, e owa tradycja jest w gwnej
Act [Akt o abiuracji] z 1701. Naoono j ponow- mierze literackim tworem okresu wygnania (ok.
nie aktami [Akt o wadcy] Sovereign Act z 1714 550 przed Chr.).
[Akt o zdaradzie] i Treason Act z 1766. W 1778 Koci chrzecijaski zawsze widzia w Abraha-
nakazano j katolikom w Anglii jako warunek usu- mie swojego duchowego antenata ze wzgldu na jego
nicia rnych przeszkd prawnych. Nakaz ten osta- wiar, zgodnie z nauk w. Pawa (Rz 4,11; Ga 3,7),
tecznie zniesiono w 1858, a zastpia go nowa forma w. Jakuba (2,21-23) i autora Hbr (11,8-10). Ojco-
przysigi na wierno krlowi Anglii. (ec) wie, np. w. Klemens Rzymski, w. Ambroy
i w. Augustyn, podkrelali posuszestwo Abra-
ABLEWICZ JERZY KAROL (1919-1990), biskup hama, ktre znalazo wyraz w opuszczeniu przez nie-
tarnowski. Po przyjciu wice w Przemylu (1943) go ojczystej ziemi. Gotowo zoenia wasnego syna
pracowa w duszpasterstwie parafialnym. Studiowa w ofierze staa si w oczach Ojcw wzorem doskona-
w Lublinie. By profesorem i wicerektorem semina- ego posuszestwa woli Boej nawet w najciszych
rium duchownego w Przemylu. 26 II 1962 mianowa- prbach. Wydarzenie to stao si take prefiguracj
ny biskupem tarnowskim, konsekrowany 20 V 1962 mierci Chrystusa i wielu pisarzy, np. Tertulian,
w Przemylu, rzdy w diecezji obj 26 V 1962. De- Orygenes, w. Cyryl Aleksandryjski, wskazy-
legat Episkopatu Polski na IV sesj Synodu Bi- wao na podobiestwa czce ze sob te dwa fakty.
skupw (1974), przeprowadzi synod diecezjalny W kanonie Mszy w. i w sekwencji Lauda Sion
(1981-1986), przyczyni si do beatyfikacji Karoli- (Chwal, Syjonie!) ofiara Izaaka jest prefiguracj
ny Kzki. l0 VI 1987 obdarzony godnoci arcybi- ofiary Mszy w. Istnieje paralelna ydowska rabinicz-
skupa ad personam. (Piotr Nitecki) na tradycja tak zwanego zwizania Izaaka (akeda).
BIBLIOGRAFIA POLSKA: Opowiadanie o Abrahamie nie przestaje by bogatym
AP 1963, 438; 1988, 610; Kumor, Diecezja tarnow- rdem refleksji teologicznej, wyobrae, przedsta-
ska, s. 295-301. wie, np. w dziele S. Kierkegaarda.
Wyraenie ono Abrahama ma rabiniczne po-
ABRAHAM (albo Abram, Rdz 11,26-17,5), sta- chodzenie i zostao uyte przez Chrystusa w przypo-
rotestamentow y patriarcha. Jego historia wieci o bogaczu i azarzu (k 16,22). Od czasw
opowiedziana jest w Rdz 11,26-25,18. Z Ur chal- w. Augustyna rozumiane jest jako miejsce spoczyn-
dejskiego Abram w yrusz y do kraju Kanaan. ku Abrahama. (tm)
8 9
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
Abraham has a major place in histories of Israel and
in works on the Patriarchs (q. v). A. Parrot, Abra-
ham et son temps (Cahiers dArchologie Biblique,
14, 1963); T. L. Thompson, The Historicity of the
Patriarchal Narratives: The Quest for the Historical
Abraham (Beihefte zur ZATW, 133; 1974); J. Van
Seters, Abraham in History and Tradition (1975).
A. Alt, Der Gott der Vter (Beitrge zur Wissenschaft
von Alten und Neuen Testament, Dritte Folge, 12;
1929); Eng. tr. in Alts Essays on Old Testament
History and Religion (Oxford, 1966), pp. 1-77. R. E.
Clements, Abraham and David Genesis XV and its
Meaning for Israelite Tradition (Studies in Biblical
Theology, 2nd ser. 5; 1967). Abraham, Pre des
Croyants (Cahiers Sioniens, 5. 2; June 1951, with
contributions by E. Tisserant, J. Danilou, SJ, and
others); R. Martin-Achard, Actualit dAbraham
(Bibhothque Thologique; Neuchtel, 1969). See
also comm. on Gen. cited s. v.
BIBLIOGRAFIA POLSKA:
J. Sulowski, Abraham ojciec wierzcych, Bo-
bolanum, 11 (2000) 1, s. 207-223; Abraham, EK,
t. 1 (1973), kol. 21-24. (tm)
ABRAHAM ECCHELLENSIS (arab. Ibrhim
al-Hqilni; [1605]-1664), uczony maronicki. Uro-
dzi si w Hqil (ac. Ecchel) w rejonie Byblos w Li-
banie, studiowa [1620-1628] w Kolegium Maronic-
kim w Rzymie i naucza j. syryjskiego i arabskiego
w Rzymie i Paryu. W 1660 zosta pisarzem (scrip-
tor) w Bibliotece Watykaskiej. Opublikowa kil-
ka wanych prac z jzykw wschodnich, m.in. wyda
84 nieautentyczne arabskie kanony Soboru Ni-
cejskiego [1641]. [Od 1640 wsppracowa w Paryu boestwo w Kociele katolickim odprawiane daw-
przy wydawaniu poliglotty paryskiej, pomagajc
swemu wspziomkowi, Gabrielowi Sjonicie, w opra-
cowaniu arabskiego i syryjskiego przekadu Biblii].
Opublikowa wtedy przekad arabski, syryjski i a-
ciski Ksigi Rut oraz przekad arabski i aciski wiona bez ciaa zmarego. Absolucja, z drugiej stro-
apokryficznej Trzeciej Ksigi Machabejskiej. (tg)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
[J. Lamy, DTC 1 (1909), kol. 116-18; L. Petit, DHGE
1 (1912), kol. 169-71; N. Gemayel, Les changes cul-
turelles entre les Maronites et lEurope. Du Collge
Maronite de Rome (1584) au Collge de Ayn Warqa
(1789), Beyrouth 1984.]
J. Lamy in DCT 1 (1903), cols. 116-18; L.
Petit in DHGE 1 (1912), cols. 169-71, both s. v.
ABRAHAMS IZRAEL (1858-1925). Uczony ra-
binacki. Ukoczy University College w Londynie.
W 1902 zosta mianowany wykadowc literatury
talmudycznej i rabinicznej na Uniwersytecie Cam-
bridge. Zyska saw jako przywdca judaizmu li- kropiona i okadzona. Po responsoriach odmawia
beralnego. W pniejszym okresie ycia odda si si kolekt i piewa si pie, podczas gdy ciao
szczeglnie badaniom pochodzenia chrzecijastwa
w powizaniu z jego rabiniczn przeszoci. Wnio- take rozgrzeszenie sakramentalne]. (tg)
ABSOLUCJA
A
ski przedstawi w dwch seriach Studies in Pharisa-
ism and the Gospels (1917, 1924). W l. 1889-1907
redagowa Jewish Quarterly Review wraz z C. J.
Goldsmidem Montefiore. (ec)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
G. A. Kohut (ed), Jemish Studies in Memory of
Israel Abrahams (New York, 1927), with select
bibl of Abrahamsworks, pp. xix-xlvii, suppl. bibl.
by S. Levy in Jewish Historical Society of England
Miscellanies 3 (1937), pp. 41-6. H. Loewe, Israel
Abrahams (1944).
ABREWIATORZY. Urzdnicy kancelarii papie-
skiej, ktrych gwnym obowizkiem byo przy-
gotowanie listw i dokumentw dla dostojnikw
Kocioa. Nazwa pochodzi od czsto stosowanych
skrtw (abbrevio, skraca) w dokumentach pa-
pieskich. Pius II zorganizowa kolegium abre-
wiatorw, podzielone na trzy grupy (1463). W 1814
Pius VII zlikwidowa nisze rangi, a w 1908, gdy
Pius X reorganizowa kancelari, kolegium abre-
wiatorw zostao rozwizane, jego zadania za prze-
kazano protonotariuszom (protonotarii apostoli-
ci participantes). (ts)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
J. Ciampinus, De abbreviatorum de Parco maiori,
sive assistentium S. R. E. vicecancellario in literarum
apostolicarum expeditionibus antiquo statu, illo-
rumve in Collegium erectione, munere, dignitate,
praerogativis, ac privilegiis dissertatio historica
(Rome, 1691). E. Fournier in DDC 1 (1935), cols.
98-106, s. v. Abbreviateurs.
ABSOLUCJA [ac. absolutio, rozwizanie], na-
niej po Mszy za zmarych przy trumnie zmarego,
przed wyruszeniem orszaku pogrzebowego z ciaem
na cmentarz. [Dawniej Msza za zmarych nie bya ko-
niecznym elementem pogrzebu i moga by odpra-
ny, bya jego koniecznym elementem, i powinna mie
miejsce przy trumnie w kociele.] Nazwa naboestwa
pochodzi od czasownika absolvo (uwolnij) wyst-
pujcego w dwch modlitwach. Naboestwo skada
si z modlitw za dusz zmarego oraz okadzania i kro-
pienia trumny podczas odmawiania Modlitwy Pa-
skiej. Jedn z zamykajcych naboestwo modlitw od-
najdujemy w najwczeniejszych rkopisach gregoria-
skich, ale obrzd jako cao powsta [ w X w.]. Opis
pogrzebu w. Teodora z Tarsu, arcybiskupa Canter-
bury (zm. 690), nie zawiera tego naboestwa.
W 1969 zostao ono zastpione ostatnim po-
egnaniem (ultima commendatio). Po krtkiej
przemowie i chwili milczenia trumna zostaje po-
niesione jest do drzwi kocioa. [Absolucja oznacza
A ABSYDA
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
A. Villien in DDC 1 (1935), cols. 120-3.
ABSYDA, APSYDA (gr. apsis, uk, sklepienie),
w architekturze (gwnie sakralnej) pomieszczenie
na planie pkola, sklepione pkopu, otwarte do
wntrza, zamykajce naw gwn (niekiedy nawy
boczne lub ramiona transeptu) bazyliki. Absyda
usytuowana jest na osi gwnej budowli i moe by
wyodrbniona lub wtopiona w jej bry. W krzywi-
nie absydy znajdowaa si zazwyczaj awa dla ducho-
wiestwa ( synthronon) oraz tron biskupi. Wczesno-
chrzecijaska architektura sakralna przeja absy-
d z architektury staroytnego Rzymu okresu Ce-
sarstwa, gdzie wystpowaa ona w wityniach, gro-
bowcach, termach, paacach cesarskich itp. (Tade-
usz Gogowski)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
[H. Leclercq, Abside, DACL 1, kol. 183 -97;
C. Delvoye, Apsis, RBK 1, kol. 246-68; C. Delvoye,
tudes darchitecture palochrtienne et byzantine. II.
LAbside, Byzantion 32 (1962), s. 291-310.]
ABUNA, ABUN (arab. abuna, nasz ojciec),
[w j. gyyz termin abuna jest tytuem uywanym
przed imieniem biskupa; termin abun by tytuem
w trzeciej osobie metropolity Etiopii, a po uzyskaniu
autokefalii w 1959 tytuem biskupw metropolitw
i patriarchy Etiopskiego Kocioa ortodoksyjnego].
(Tadeusz Gogowski)
ACCESION SERVICE. Modlitwa wykorzystywana
w Anglii w rocznic koronacji panujcego wadcy,
umieszczona na kocu Book of Common Pray-
er. Formuy maj zastosowanie w Anglii i Walii od
1576, obecnie rzadko. (ec)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
For the forms put out in 1576 and 1578, see
W. K. Clay (ed.), Liturgies and Occasional Forms
of Prayer set forth in the Reign of Queen Elizabeth
(Parker Soc., 1847), pp. 548-61. D. Maclean in PBD
(1912), p. 2.
ACEDI A (gr. akedia, niedbalstwo, obojt-
no). W oglnym sensie sowo to jest kilka razy
uyte w Septuagincie (np. Ps 119,28 [BT: zgry-
zota, BP: smutek]; Iz 61,3 [BT: zgnbienie, BP:
przygnbienie]), ale pniej jego znaczenie zosta-
o zmodyfikowane: wyraa takie wewntrzne stany
czy postawy, jak smutek, duchow obojtno, apa-
ti, gnuno czy lenistwo, jak np. u Hermasa (wi-
zja 3,11,3). Pojcie to pierwszy gruntownie opra-
cowa Ewagriusz z Pontu i od tego czasu sowo
to stao si terminem technicznym chrzecijaskiej
ascetyki. Acedia (lenistwo) znajduje si na listach
grzechw miertelnych, ktre ukadali pisarze du-
chowi staroytnoci i redniowiecza. Klasyczny opis
tej wady poda Kasjan (Instit. 10,2), wg ktrego
10 11
jest to stan niepokoju i niezdolnoci zarwno do pra-
cy, jak i do modlitwy. Wiele miejsca powici ace-
dii w. Tomasz z Akwinu (Summa theol. 2a 2ae,
q. 35); wspomina o niej autor traktatu Ancren
Riwle i Richard Rolle z Hampole w swoich pi-
smach. Acedia jest powszechnie uwaana za wad,
na ktr najbardziej naraeni s mnisi i pustelnicy
z racji ich szczeglnie monotonnego trybu ycia. y-
wotno tego terminu zostaa podtrzymana w An-
glii dziki F. Pagetowi, ktry w swoim Introduc-
tory Essay Concerning Accidie w The Spirit of Disci-
pline (1891) analizowa jego uycie w pismach wie-
lu staroytnych i nowoytnych autorw, jak rwnie
bada bardziej wspczesne przejawy tego usposo-
bienia. (tm)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
S. Wenzel, The Sin of Sloth: Acedia in Medieval
Thought and Literature (Chapel Hill, NC [1967]).
G. Bardy in Dict. Sp. 1 (1937), cols. 166-9, s. v.
Acedia, with extensive patristic refs.
BIBLIOGRAFIA POLSKA:
Wicher W., Podstawy teologii moralnej, Pozna
1969, s. 640; Keller J., Etyka katolicka, cz pierw-
sza, Warszawa 1957, s. 360; Acedia, Religia (En-
cyklopedia PWN), t. 1, Warszawa 2001, s. 40.
ACHRY JEAN LUC, D (1609-1685). Histo-
ryk i patrolog francuski. Przyj wicenia zakon-
ne w opactwie Maurynw w Vendme w 1632.
W 1637 zosta bibliotekarzem w opactwie Sa-
int-Germain-des-Prs, gdzie pomaga porzdko-
wa duy zbir ksig i rkopisw i rozpocz kszta-
cenie maurynw. Najwaniejsze publikacje to wyda-
nie dzie Lanfranca (1648) oraz 13 tomw Vete-
rum aliquot Scriptorum Spicilegium (1655-1677).
Jego uczniem by J. Mabillon, z ktrym wspl-
nie stworzyli pierwszy tom historii zakonu bene-
dyktynw: Acta Sanctorum Ordinis S. Benedic-
ti (1668). (ec)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
J. Fohlen, Dom Luc dAchery (1609-1685) et les
dbuts de 1rudition mauriste, Revue Mabillon,
55 (1965), pp. 149-75; 56 (1966), pp. 1-30, 73-98;
57 (1967), pp. 17-41 and 56-156. Y. Chaussy, OSB,
Les Bndictins de Satnt-Maur, 1 (tudes Augusti-
niennes, 1989), pp. 67-72. B. Heurtebize in Dict. Sp.
1 (1937), cols. 175-7, s. v. Achery, Luc d.
BIBLIOGRAFIA POLSKA:
U. Berlire, DBF I 324.
ACT OF UNIFORMITY AMENDMENT, 1872. Bar-
dziej znany jako Shortened Services Act, zosta uchwa-
lony przez Parlament po akceptacji przez Convo-
cations of Canterbury and York. Dokument podaje
skrcone fakultatywne formy porannej (Morning)
i wieczornej (Evening) modlitwy, jako dodatkow
sub spenian w kocioach parafialnych w nie-
dziele i niektre inne dni oraz w katedrach kadego
10 11
dnia i jako odmawiane w zastpstwie penych nabo-
estw w kocioach parafialnych w dni powszednie.
Do gwnych opuszcze dozwolonych przez akt na-
leay egzorta Dearly beloved brethren (Ukochani
bracia), wszystkie z wyjtkiem jednego z wyzna-
czonych Psalmw, jeden z kantykw i State Prayers.
Dokument postanawia take, e Modlitwa Po-
ranna (Morning Prayer), litania i Communion Se-
rvice mog by odmawiane oddzielnie. Akt zosta
odwoany przez Church of England ( Worship and
Doctrine Measure) z 1974. (tm)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
For exact details see the Schedule to the Act, pr. in
R. Phillimore, Ecclesiastical Law (2nd edn., 1895),
1, pp. 757-61.
ACTA APOSTOLICAE SEDIS. Urzdowy or-
gan prasowy Watykanu, powoany do ycia przez
Piusa X dekretem Promulgandi Pontificias Con-
stitutiones (29 IX 1908). Pierwszy numer ukaza si
w styczniu 1909. Rocznie ukazuje si ok. 12 nume-
rw. (ts)
ACTA SANCTORUM. Synny zbir yciorysw
witych, uoonych wg kolejnoci, w jakiej ich
wita wystpuj w roku liturgicznym, zapoczt-
kowany przez bollandystw, niewielk grup
uczonych jezuickich, w XVII w. Pomysodaw-
c by H. Rosweyde (zm. 1629), ktry jednak zmar
przed rozpoczciem wydawnictwa. Pierwsze dwa
tomy (stycze) ukazay si w Antwerpii w 1643.
Do kasaty zakonu (1773) wydano 50 tomw (do
7 padziernika). Trzy dalsze wydali dawni jezuici,
ktrzy wstpili do zakonu premonstratensw;
inne ukazay si niebawem. W 1837 prac t prze-
jli ponownie jezuici. W 1925 dzieo doprowadzo-
no do 10 listopada, a w 1940 opublikowano wpro-
wadzenie (Propyleum) do grudnia. (ts)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
New edn. of section Jan., vol. 1, to Oct., vol. 6,
by, J. Carnandet (Paris, 1863-8). M. D. Knowles,
Great Historical Enterprises, 1. The Bollandists,
Transactions of the Royal Historical Society, 5th ser.
5 (1958), pp. 147-66; repr. in his Great Historical
Enterprises (1963), pp. 1-32.
ACTA SANCTORUM ORDINIS SANCTI BE-
NEDICTI. Dzieje witych z zakonu benedykty-
skiego. Pierwszy tom wyda w 1668 J. Mabillon.
Cao zostaa ukoczona w 1701. (ts)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
Vols. 1-3 (pt. 1) repr. by the Benedictines of So-
lesmes (Mcon, 1935-9).
ACTIO (ac.). Termin niegdy stosowany na okre-
lenie caej Mszy w. jako pojedynczego czynu sakral-
nego albo jako skrtu wyraenia gratiarum actio, tj.
dzikczynienia, Eucharystii. Pniej stosowano nym roku, kiedy te ruch si rozpad. (bw)
ACTION FRANAISE
A
go w mniej restrykcyjnym sensie do kanonu Mszy
w. jako ofiarniczej czynnoci par excellence. Termin
ten zachowa si w Mszale Rzymskim w tytule mo-
dlitwy Communicantes, Infra actionem. (pp)
ACTION FRANAISE. Francuski ruch politycz-
ny. Kiedy w 1898 gona staa si sprawa Dreyfus-
sa, nauczyciel Henri Vaugeois i pisarz Maurice Pujo
utworzyli Comit dAction Franaise; sta si on pu-
blicznie znany za spraw wykadu Vaugeois, wygo-
szonego 20 VI 1899, a 10 VII 1899 ukazao si pierw-
sze wydanie LAction Franaise pocztkowo jako
dwutygodnika. Charles Maurras, intelektualista pro-
wansalski, ju wkrtce czoowa posta ruchu, ukie-
runkowa go na monarchianizm. Maurras za sabo
wewntrzn i midzynarodow Francji obwinia de-
mokracj Trzeciej Republiki i twierdzi, e tylko
przywrcenie monarchii przyniesie chwa Francji
w wiecie oraz zapewni waciwe poczenie autory-
tetu i autonomii rodzin, korporacji i regionw. B-
dc raczej klerykaem ni katolikiem, docenia Ko-
ci nie tyle jako si duchow, ile zasad porzdku
i hierarchii. Ruch rozwin si bujnie, gdy wzroso za-
groenie niemieckie. W 1905 zaoono lig LAction
Franaise. W 1908 LAction Franaise przeksztaci
si w dziennik; wydawany przez Leona Daudeta, by
kolportowany przez modych domokrcw, Came-
lots du Roy (gazeciarzy krlewskich), ktrzy tworzy-
li te oddziay bojowe. Ruch popieraa zawsze klasa
rednia oraz najbardziej prawicowi studenci z Dziel-
nicy aciskiej, ktrzy wyczuwali antyklerykalizm
i pacyfizm swych profesorw i niektrych politykw
republikaskich. W czasie pierwszej wojny wiatowej
Action Franaise bya zdecydowanie aneksjonistycz-
na, po wojnie za wypowiadaa si stanowczo przeciw-
ko pojednaniu z Niemcami. Ruch wspierali integry-
ci katoliccy, ale przeciwni byli mu katolicy z Le Sil-
lon, Association Catholique de la Jeunesse Frana-
ise oraz biskupi liberalni. W 1926 przeciwnicy Ac-
tion Franaise cignli na siebie potpienie papiea
Piusa XI, czego powodem mia by skrajny nacjo-
nalizm oraz cyniczne sprzeniewierzanie si doktrynie
katolickiej. Stosunki z oficjalnym ruchem rojalistycz-
nym byy rwnie napite i w 1937 pretendujcy do
wadzy krlewskiej comte de Paris Henryk ogosi, i
jedynie Dom Francuski ma prawo okrela, jaka b-
dzie przysza monarchia. Action Franaise odpowie-
dziaa pno, ale gwatownie na zagroenie ze strony
midzynarodowego komunizmu i po 1936 nie chciaa
poprze wojny z nazistowskimi Niemcami, przewidu-
jc, e doprowadzi ona do triumfu komunizmu. W l.
1940-1944 Maurras byl izolowany w Lyonie midzy
rzdem Vichy a kolaborantami paryskimi, ale w 1954
zosta osdzony za kolaboracj i skazany na doy-
wocie i pozbawienie praw obywatelskich. Ostatni nu-
mer LAction Franaise ukaza si 24 VIII 1944.
W 1951 Maurras odzyska wolno; umar w nastp-
A ACTON DALBERG JOHN
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
E. [J.] Weber, Action Franaise: Royalism and Reac-
tion tn Twentieth Century France (Stanford, Calif.,
1962), E. R. Tannenbaum, The Action Franaise:
Diehard Reactionaries in Twentieth-Century France
(New York and London, 1962); L. Thomas, L'Action
franaise devant l'glise (de Pie X Pie XII) [1965].
E. Nolte, Der Faschismus in seiner Epoche (Munich,
1963), pp. 61-190; Eng. tr. (1965), pp. 29-141. S. M.
Osgood, French Royalism since 1870 (2nd. edn., The
Hague, 1970). C. Capitan Peter, Charles Maurras
et l'idologie d'Action franaise (1972); M. Sutton,
Nationalism, Positivism and Catholicism: The Po-
litics of Charles Maurras and the French Catholics
1890-1914 (Cambridge, 1982), passim; P. Boutang,
Maurras: La destine et l'oeuvre [1984]. A. Dansette
in NCE 1 (1967), pp. 97 f., s. v.
BIBLIOGRAFIA POLSKA:
W. Kamiski, w: EK 1, Lublin 1985, s. 63.
ACTON DALBERG JOHN EMERICH ED-
WARD, pierwszy baron Acton (1834-1902), historyk.
Urodzi si w Neapolu z rodzicw katolickich emi-
grantw. Ksztaci si w Paryu, Oscott (pod kie-
runkiem N. Wisemana) i w Monachium, gdzie na-
wiza trwajc cae ycie przyja z J. J. I. von Lord Acton and his Circle [1906]; J. N Figgis and R.
Dllingerem. Zosta relegowany z Cambridge na
podstawie jeszcze nie wycofanych z obiegu testw
religijnych. Od modoci by zagorzaym liberaem
w sprawach polityki; w 1859 wszed do Parlamentu
z ramienia partii wigw, reprezentujc okrg Car-
low (Irlandia); w ten sposb pozna podziwiane-
go przez siebie W. E. Gladstonea. Zaangao-
wa si take w spraw wolnoci religijnej, w 1859
przejmujc od J. H. Newmana wydawanie kato-
lickiego miesicznika Rambler (od 1862 kwartal-
nik Home and Foreign Review), wystpujcego
w obronie pogldw liberalnych. Jego wasne arty-
kuy wiadcz o ogromnej erudycji we wszystkich
dziedzinach wiedzy, ale groba papieskiego weta
w zwizku z antyultramontanistycznymi tenden-
cjami czasopisma skonia go w 1864 do zawiesze-
nia pisma. Odtd stara si przeciwstawia ruchom
sprzyjajcym ultramontanizmowi w Kociele rzym-
skokatolickim. Ostro skrytykowa Syllabus errorum
(1864) i uda si do Rzymu, aby zorganizowa opozy-
cj wobec definicji o nieomylnoci papiea na So-
borze Watykaskim I. Dziaa w cisym porozumie-
niu z Dllingerem w opublikowaniu w Allgemeine
Zeitung sawnej serii listw sygnowanych imieniem
Quirinus. Nigdy jednak formalnie nie zerwa z Ko-
cioem katolickim, a w 1874 w niektrych listach do
The Times publicznie wyjania swoje stanowisko
w sprawie zaoe pamfletu Gladstonea The Vati-
can Decrees. W pniejszych latach ycia Acton po-
wici si gwnie propagowaniu studiw najnow- padku inne zastosowanie ni to, w jakim posu-
szej historii. Przyczyni si do zainicjowania (1886)
English Historical Review, w ktrym te czsto
12 13
zamieszcza swoje artykuy. W 1895 lord Rosebe-
ry mianowa go profesorem (Regius Professor) histo-
rii nowoytnej w Cambridge po sir Johnie Seeleyu;
jego sawny inauguracyjny wykad na temat studiw hi-
storii najnowszej zosta przedrukowany w Lectures on
Modern History, wydanych przez J. N. Figgisa i R. V.
Laurencea w 1906. Ostatnim wielkim dzieem Acto-
na by plan serii Cambridge Modern History (12 to-
mw i indeks, 1901-1911), do ktrej napisa rozdzia
wprowadzajcy; wiksza cz tego dziea zostaa
jednak opublikowana dopiero po jego mierci. Do
jego pomiertnie wydanych drukiem pism nale:
Historical Essays and Studies (1907), The History of
Freedom (1907) [tum. polskie: Historia wolnoci,
Krakw 1995] i Lectures on the French Revolution
(1910), ksiki czciowo oparte na badaniach, kt-
re miay suy jako materia do napisania dugo pla-
nowanej, ale nigdy niedokoczonej History of Liber-
ty (Historia wolnoci). Zbir innych pism Actona
zosta opublikowany pod tytuem Essays on Church
and State (1952). (tm)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
Letters of Lord Acton to Mary, Daughter of the Right
Hon. W. E. Gladstone, ed. with introd. memoir (pp.
xi-lxxvii) by H. Paul (1904); F. A. Gasquet, OSB,
V. Laurence (eds.), Selections from the Correspondence
of the First Lord Acton (1917); Ignaz von Dllinger and
Lord Acton, Briefwechsel 1850-1890, ed. V. Conzemi-
us (3 vols., Munich, 1963-71); The Correspondence of
Lord Acton and Richard Simpson, ed. J. L. Altholz,
D. McElrath, and J. C. Holland (3 vols., Cambridge,
1971-5). Actons Journal, 22 Nov. 1869-24 Jan. 1870,
ed. E. Campion (Sydney, 1975). D. McElrath, Lord
Acton: The Decisive Decade 1864-1874. Essays and
Documents (Bibliothque de la RHE 51; 1970). D.
Mathew, Acton (1946); id., Lord Acton and his Times
(1968); G. Himmelfarb, Lord Acton: A Study in
Conscience and Politics (1952). Studies by U. Noack
(Frankfurt, 1935, 1936, and 1947). G. E. Fasnacht,
Actons Political Philosophy (1952); L. Kochan, Ac-
ton on History (1954); H. A. MacDougall, OMI, The
Acton-Newman Relations (New York, 1962). [W.] O.
Chadwick, Lord Acton at the First Vatican Council,
JTS NS 28 (1977), pp. 465-97. H. Tulloch, Acton (Hi-
storians on Historians; 1988). Bibl. in W. A. Shaw,
A Bibliography of the Historical Works of Dr Creighton,
etc. (Royal Historical Society, 1903), pp. 3-63.
ACTUS PURUS (ac. akt czysty). Termin scho-
lastyczny u y wany (np. przez w. Tomasza
z Akwinu) do okrelenia natury Boga i odrnie-
nia Go od stworze. Pochodzi od arystotelesowskie-
go rozrnienia potencjalnoci (monoci) i aktu-
alizacji, chocia rozrnienie to ma w tym przy-
y si nim Arystoteles. Okrelenie Boga jako ac-
tus purus oznacza dwie rzeczy: e Bg nie podlega
12 13
adnej zmianie (nie ma w Nim adnej monoci
zmiany) i e istnienie Boga nie jest i nie moe by
spowodowane przez adn przyczyn (Bg nie ma
adnego moliwego [potencjalnego] nie-istnienia).
Okrelenie to jest zatem rwnowane powiedzeniu,
e Bg jest wiecznie wszystkim, czym moe by, i e
jest wiecznie niestworzony. Podzia na mono i ak-
tualizacj ma zastosowanie w Tomaszowych Qu-
inque viae i w wielu traktatach. (tm)
AD LIMINA APOSTOLORUM (dos. do progw
apostow). Pielgrzymki ad limina Apostolorum, tzn.
do grobw w. Piotra i w. Pawa w Rzymie, zwy-
kle podejmowane dla wypenienia zoonego lubu,
byy bardzo popularne w redniowieczu. W czasach
wspczesnych zwrot jest zwykle uywany w znacze-
niu technicznym, okrela wizyty, jakie zobowizani
s skada w Rzymie biskupi katoliccy, by uczci gro-
by apostow oraz zoy papieowi sprawozdanie na
temat stanu swych diecezji. Zwyczaj zapocztkowa
dekret synodu rzymskiego (743), ktry nakaza takie
wizyty wszystkim biskupom konsekrowanym w Rzy-
mie (kan. 4). Grzegorz VII rozcign ten obowi-
zek na wszystkich metropolitw Zachodu, a od XIII w.
naoono go na wszystkich biskupw konsekrowanych
przez samego papiea bd przez jego specjalnego de-
legata. Sykstus V bull Romanus Pontifex z 20 XII
1584 zada wizyty od wszystkich biskupw co 3-10
lat, zalenie od tego, jak daleko leay ich diecezje.
Odtd odpowiednie przepisy od czasu do czasu ule-
gay zmianom. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983
(kan. 400) wymaga, aby biskup diecezjalny stawia si
w Rzymie osobicie co 5 lat. Jeeli podr tak unie-
moliwiaj uzasadnione przeszkody, biskup moe wy-
znaczy swego przedstawiciela. (bw)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
F. M. Cappello, De Visitatione Ltmtnum (2 vols.,
Rome, 1912-13). J. J. Carroll, The Bishop's
Quinquennial Report: A Historical Synopsis and
a Commentary (Catholic University of America
Canon Law Studies, 259; 1956), with bibl. J. Cot-
tier, 'lments nouveaux des normes de la visite
Ad limina et leur valeur juridique respective, des
dcrtales au Concile de Trente, Ephemerides Iuris
Canonici, 8 (1952), pp. 174-206.
ADALBERT Z BREMY (ok. 1000-1072), arcybi-
skup niemiecki. Pochodzi z monego rodu sakso-
skiego. W 1032 zosta kanonikiem w Bremie, pniej
prepozytem w Halberstadt, a w 1043 arcybiskupem
Bremy i Habsburga. Energicznie wspiera akcje mi-
syjne, zwaszcza w krajach pnocnych, jak Skan-
dynawia, Islandia, Grenlandia oraz Orkady; chcia
zosta patriarch Pnocy. W 1053 Leon IX mia-
nowa go wikariuszem i legatem papieskim dla lu-
dw Pnocy. W okresie maoletnioci Henry-
ka IV zdobywa coraz wikszy wpyw na mode-
go krla, ktry nada mu wiele hrabstw i opactw.
ADAM
A
W 1066 Henryk, na skutek intryg wrogw Adalber-
ta, musia go zdymisjonowa, ci za najechali do-
bra arcybiskupstwa i dopucili si wielu rabunkw.
W 1069 Henryk ponownie wezwa Adalberta na swj
dwr i zwrci mu cz jego posiadoci. Na ostat-
nich latach arcybiskupa lego cieniem powstanie po-
gaskich Obodrzycw, ktrzy w l. 1071-1072 znisz-
czyli Hamburg. (ts)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
O. H. May, Regesten der Erzbischfe von Bremen, 1,
fasc. 1 (Verffentlichungen der Historischen Kom-
mission fr Hannover, Oldenburg, Braunschweig,
Schaumburg-Lippe und Bremen, 11; 1928), pp.
53-79. Contemporary account by Adam of Bremen
(d. c. 1085) in his Gesta Hammaburgensis Ecclesiae
Pontificum, 3 (ed. B. Schmeidler, MGH, Scriptores
Rerum Germanicarum in usum scholarum, 1917,
pp. 142-226; Eng. tr. by F. J. Tschan, Records of
Civilization, Sources and Studies, 53; 1959, pp.
114-85). G. Meyer von Knonau, Jahrbcher des
deutschen Reiches unter Heinrich IVund Heinrich
V, 2 (1894), pp. 121-47. C. Grnhagen, Adalbert,
Erzbischof von Hamburg und die Idee eines nordi-
schen Patriarchats (1854). E. N. Johnson, Adalbert
of Hamburg-Bremen: A Politician of the Eleventh
Century, Speculum, 9 (1934), pp. 147-79, with refs.
to date. G. Misch, Studien zur Geschichte der Auto-
biographie III: Das Bild des Erzbischofs Adalbert
in der Harnburgischen Kirchengeschichte des
Domscholasters Adam von Bremen, Nachr. (Gott.),
1956, pp. 203-80. F. Knpp, Adalbert, Erzbischof
von Hamburg-Bremen 1043-1072, in id. (ed.), Die
Reichsabtei Lorsch, 1 (Darmstadt, 1973), pp. 335-
46. W. Seegrn in TRE 1 (1977), pp. 407-410.
ADAM. Wedug opowiadania biblijnego pierw-
sza istota ludzka. Sowo Adam jest transliteracj
jednego ze sw hebrajskich oznaczajcych czowie-
ka (adam). W Rdz znajduj si dwa opowiadania
o stworzeniu czowieka jedno w 1,26-31, przypi-
sywane redaktorowi kapaskiemu ( P), i dru-
gie w 2,5-7, przypisywane Jahwicie ( J). Opo-
wiadania o upadku i o pniejszych wydarze-
niach (Rdz 2,15-4,1 i 25) pochodz, wg hipotezy
dokumentw, ze rda J. Wedug tradycji P, Bg
stworzy czowieka w szstym dniu, kiedy istniay
ju zwierzta (1,26); czowiek zosta stworzony na
obraz i podobiestwo Boga (1,26 n.); otrzyma na-
kaz rozmnaania si oraz zosta obdarzony wadz
nad ziemi (1,28-30). rdo J, bardziej antropo-
morficzne, podaje, e Bg stworzy czowieka, kie-
dy ziemia bya jeszcze pusta, nie byo ani zwierzt,
ani rolin. Opisuje, jak Bg tchn w nozdrza Adama
tchnienie ycia (2,7), stworzy Ew z ebra Ada-
ma (2, 21 n.; por. 3,20), kaza Adamowi uprawia
ogrd Eden, w ktrym roso drzewo poznania dobra
i za, i zakaza mu je owoce z tego drzewa (2,17).
Rozdzia 3 opowiada o upadku pierwszych ludzi,
A ADAM K ARL
o kltwie i wypdzeniu ich z ogrodu Eden. Obec-
nie jednak interpretacja Picioksigu na podstawie
hipotezy dokumentw nie cieszy si wrd uczo-
nych tak powszechn akceptacj, jak kiedy (zob.
Picioksig). Rne podania, zwizane z opowia-
daniem o Adamie i Ewie po ich wygnaniu z raju a
do ich mierci, zachowane s w takich pismach apo-
kryficznych, jak grecka Apokalipsa Mojesza i aci-
skie ycie Adama i Ewy.
Teologia tradycyjna wykorzystaa biblijne opo-
wiadania w swojej nauce o czowieku i jego rela-
cji z Bogiem. Adama, jako ojca rodzaju ludzkiego,
uwaano za obdarzonego wielkimi zdolnociami in-
telektualnymi, dziki ktrym umia np. nada na-
zwy wszystkim zwierztom (2,19 n.). Uwaano tak-
e, e ma woln wol (Syr 17,6 n.). Synod w Oran-
ge (529, kan. 19) i Sobr Trydencki (sesja 5, kan.
1 i 2) orzeky, e Adam zosta stworzony w stanie a-
ski uwicajcej, zgodnie z przekonaniem, e Chry-
stus, drugi Adam (Rz 5,14 i 1 Kor 15, 45), przy-
wrci rodzajowi ludzkiemu utracony przez pierw-
szego Adama stan sprawiedliwoci. Ten stan aski
polega na pewnych nadnaturalnych przywilejach,
jak brak podliwoci, niepodleganie mierci i cier-
pieniu, ktre zostay nadane Adamowi w jego pier-
wotnym stanie. Przez upadek owe przywileje zosta-
y utracone.
Wedug tradycji chrzecijaskiej Chrystus uwolni
Adama z limbus. Pogld Tacjana i enkraty-
tw, e Adam zosta potpiony, odrzuci w. Ire- Warszawa 1999). Spord innych trzeba wymieni:
neusz, ktry twierdzi, e zwycistwo Chrystusa nad
wem nie byoby cakowite, gdyby nie uwolni On
Adama od jego mocy. Wedug tradycji ydowskiej,
kontynuowanej przez w. Hieronima i przez du-
gi czas uznawanej na Zachodzie, Adam zosta po-
chowany w Hebronie. To mniemanie stopniowo
byo wypierane przez inne, ktre najpierw pojawi-
o si w pismach Orygenesa i rozpowszechnio si
zwaszcza na Wschodzie; zgodnie z nim, miejscem
pochwku Adama miaa by Kalwaria, tak e krew
ukrzyowanego drugiego Adama wylaa si na go-
w pierwszego Adama. w. Augustyn (In Ps. 95 [96],
15) widzia w czterech literach imienia Adama alu-
zj do czterech stron wiata (Anatole, Dysis, Arctos,
Mesembria), i std znak jego utosamienia z upad
ludzkoci rozsian na caym wiecie. (tm)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
The biblical account is discussed in comm. on
Gen., cited s. v. Convenient Eng. tr. of the Life of
Adam and Eve, with introd. and refs. to original
text, in H. F. D. Sparks (ed.), The Apocryphal Old
Testament (Oxford, 1984), pp. 141-67. A. Vitti, SJ,
Christus-Adam: De Paulino hoc conceptu inter-
pretando eiusque ab extraneis fontibus indepen-
dentia vindicanda, Biblica, 7 (1926), pp. 121-45,
270-85, 384-401. J. Danielou, SJ, Sacramentum
Futuri: tudes sur les Origines de la Typologie Bib-
lique (1950), pp. 3-52; Eng. tr. (1960), pp. 11-65.
14 15
C. K. Barren, From First Adam to Last: A Study in
Pauline Theology (1962), pp. 1-21; R. Scroggs, The
Last Adam: A Study in Pauline Anthropology (Ox-
ford, 1966). J. Jeremias in TWNT 1 (1933; Eng. tr.
1964), pp. 141-3; G. W. H. Lampe (ed.), A Patristic
Greek Lexicon (Oxford, 1968), pp. 26-9, s. v. .
O. Betz and others in TRE 1 (1977), pp. 414-37, s. v.
See also H. Leclercq, OSB, in DACL 1 (pt. 1; 1907),
cols. 509-19, s. v. Adam et Eve.
BIBLIOGRAFIA POLSKA:
H. Garbowski, Czy Adam mg by kobiet? Py-
tanie do biblisty (1998), 7-8, s. 85-88; Adam, EK,
t. 1 (1973), kol. 67-70; J. Delumaeu, Historia raju,
Warszawa 1996. (tm)
ADAM KARL (1876-1966), teolog katolicki. Uro-
dzi si w Pursruck (Bawaria). wicenia kapa-
skie przyj w 1900. Przez kilka lat zajmowa si
prac duszpastersk; wykada na Uniewersytecie
w Monachium; w 1918 obj katedr teologii mo-
ralnej w Strasburgu, a w 1919 katedr teologii
dogmatycznej w Tybindze, gdzie wykada do 1949.
Pod wieloma wzgldami by prekursorem ruchu
ekumenicznego, czc ze sob liberalny i nowocze-
sny pogld z pen katolick ortodoksj; jego dziea
wywary znaczcy wpyw zwaszcza na ludzi wiec-
kich. Najbardziej znan ksik Adama jest Das
Wesen des Katholizismus (1924; tum. polskie: Isto-
ta katolicyzmu, Pozna 1930; Natura katolicyzmu,
Christus unser Bruder (1926; tum. ang. 1929), Jesus
Christus (1933; tum. ang. 1934; tum. polskie: Je-
zus Chrystus, Pozna 1936), Una Sancta in katholi-
scher Sicht (1948; tum. ang. 1954) i Der Christus des
Glaubens (1954; tum. ang. 1957). (tm)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
Abhandlungen ber Theohgie und Kirche: Festgabe
fr Karl Adam, ed. M. Reding (Dsseldorf, 1952),
with list of his works, pp. 319 f.; Vitae et Veritati:
Festgabe fr Karl Adam (ibid., 1956). H. Kreidler,
Eine Theologie des Lebens: Grundzuge im theolo-
gischen Denken Karl Adams (Tbinger theologische
Studien, 29; Mainz [1988]); R. A. Krieg, Karl
Adam: Catholicism in German Culture (Notre
Dame, Ind., 1992).
BIBLIOGRAFIA POLSKA:
Adam Karl, EK, 1 (1973), kol. 71.
ADAM Z MARSH, Adam de Marisco (zm. ok.
1258), angielski teolog, franciszkanin. Urodzi si
prawdopodobnie w Somerset, studiowa w Oks-
fordzie i po przyjciu wice kapaskich otrzy-
ma od swojego wuja Richarda, biskupa Durham,
prebend w Wearmouth. W 1232 albo 1233 wst-
pi do zakonu franciszkanw w Worcester, a p-
niej zosta posany do Oksfordu. W 1245 towarzyszy
swojemu przyjacielowi, R. Grossetesteowi, na sy-
nodzie w Lyonie. Nie przyj zaproponowanej mu
14 15
w tym czasie katedry w Paryu i wrci do Oksfor-
du, gdzie od ok. 1247 by pierwszym franciszka-
skim wykadowc. Oprcz dziaalnoci naukowej
wywiera znaczcy wpyw na polityczne i spoeczne
ycie Anglii. Razem z Grossetesteem i Simonem de
Montfortem wystpowa w obronie swobd obywa-
telskich, a jego rady zasigay najbardziej wpywowe
osobistoci w pastwie, midzy innymi Henryk III
i Bonifacy, arcybiskup Canterbury. W 1256
zarwno Henryk, jak i Bonifacy chcieli, eby obj
biskupstwo w Ely, ale tamtejsi mnisi sprzeciwi-
li si i uzyskali od papiea decyzj uwzgldniajc
ich prob. Oprcz korespondencji Adam z Marsh
napisa prawdopodobnie take komentarze do Pnp
i Hbr; moe by te autorem traktatu o falach, przy-
pisywanego zwykle Grossetesteowi. Jego uczono,
wysoko ceniona m.in. przez R. Bacona, przyniosa
mu tytu doctor illustris. (tm)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
Letters ed. J. S. Brewer, Monumenta Franciscana,
1 (RS, 1858), pp. 77-489, with introd., pp. lxxvi-ci.
The other principal source is the mid-13th-cent.
Tractatus de Adventu Fratrum Minorum in Angliam
of Thomas of Eccleston, OFM, esp. Collationes 3,
11, and 13 f., ed. A. C. Little (2nd edn., Manchester,
1951), pp. 17 f., 50, 71, and 84. Cuthbert [Hess],
OSFC, The Romanticism of St Francis and other
Studies (new edn., 1924), pp. 190-235. D. Douie,
Adam de Marisco, an English Franciscan,
Durham University Journal, 32 (1940), pp. 81-97.
G. Cantini, OFM, Adam de Marisco O. F. M. auctor
spiritualis, Antonianum, 23 (1948), pp. 441-74. A. G.
Little, The Franciscan School at Oxford in the Thir-
teenth Century, AFH 19 (1926), pp. 803-74, esp.
pp. 831-7. R. C. Dales, Adam Marsh, Robert Gros-
seteste, and the Treatise on the Tides, Speculum, 52
(1977), pp. 900 f. C. H. Lawrence, The Letters of
Adam Marsh and the Franciscan School at Oxford,
JEH 42 (1991), pp. 218-38. M. Creighton in DNB
1 (1855), p. 79, s. v.; BRUO 2 (1958), pp. 1225-6,
s. v. Marsh, Adam.
ADAM ZE WITEGO WIKTORA (XII w.).
Autor sekwencji i kompozytor. Augustiaski
kanonik opactwa w. Wiktora w Paryu (St-Vic-
tor, zob. wiktoryni). Przypisywano mu kilka naj-
bardziej kunsztownych sekwencji i dugo uwaano
za Bretoczyka (Brito), ktry wstpi do klasztoru
ok. 1130 i zmar midzy 1177 a 1192. Ostatnio ziden-
tyfikowano go jako Adama, ktry by kantorem
w katedrze Notre-Dame w 1107 (std Adam Pra-
ecentor); w 1133 przekaza swoj prebend opactwu
w. Wiktora, jaki czas pniej wstpi do klasztoru
i zmar w 1146. Chocia nie jest moliwe ustalenie
z dostateczn doz pewnoci, ktre z 60 paryskich
sekwencji z XII w., zachowanych do naszych cza-
sw, s dzieem Adama, prawdopodobnie napisa
on trzon wczesnych tekstw (i czciowo melodie
ADAMANCJUSZ
A
do nich), z ktrych najbardziej znane s: Zima ve-
tus, Ecce dies celebris i Mundi renovatio (wszystkie
na Wielkanoc), Lux iocunda, lux insignis (na nie-
dziel Zielonych wit), Heri mundus (na dzie
w. Szczepana) i Prunus datum (na dzie w.
Wawrzyca); sawne Laudes crucis (na uroczysto
Znalezienia Krzya i Podwyszenia Krzya
witego) take moe by jego autorstwa. Niewy-
kluczone, e wywar wpyw na cay zbir wiktory-
skich sekwencji, ktre jako pierwsze obficie korzy-
stay z typologii ST i rozwiny tradycj cisego po-
wizania melodii z tekstem. (tm)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
Collections of the sequences attributed to Adam ed.
by L. Gautier (2 vols., Paris, 1858-9; 3rd edn., Paris,
1894; Eng tr. of 1st edn. by D. S. Wrangham, 3 vols.,
1881); by E. Missel and P. Aubry (Paris, 1900, incl.
music); and by C. Blume, SJ, and H. M. Bannister
(eds.), Liturgische Prosen des bergangsstiles und
der zweiten Epoche insbesondere die dem Adam von
Sanct Victor zugeschriebenen (AHMA 54; 1915).
E. Hegener, Studien zur zweiten Sprache in der
religisen Lynk des zwlften Jahrhunderts: Adam von
St Victor, Walter van Chtillon (Beihefte zum Mittel-
lateinischen Jahrbuch, 6; Ratingen [1971]). esp. pp.
4-132. M. E. Fassler, Who was Adam of St. Victor?
The Evidence of the Sequence Manuscripts, Jour-
nal of the American Musicological Society, 37 (1984),
pp. 233-69. Id., Gothic Song: Victorine Sequences
and Augustinian Reform in Twelfth-Century Paris
(Cambridge, 1993). J. Szvrffy, Die Annalen der
lateinischen Hymnendichtung, 2 (1965), pp. 106-20,
with further refs. Raby, pp. 348-55, with further
bibl. p. 482.
ADAMANCJUSZ [gr. Adamantios]. Imi prawo-
wiernego (ortodoksyjnego) protagonisty z dialogu
Peri tes eis Teon ortes pisteos (O prawdziwej wierze
w Boga), ktry powsta prawdopodobnie w pocz.
IV w. w Azji Mniejszej lub Syrii. Prawdopodobnie
to on by autorem dialogu, ale nie wiemy o nim nic
wicej. O ile notatka na kocu rozdziau 24 Fi-
lokalii Orygenesa jest prawdziwa (ale autentycz-
no tego rozdziau jest podawana w wtpliwo),
to w. Bazyli Wielki i w. Grzegorz z Nazjan-
zu mylnie utosamiaj autora dialogu z Oryge-
nesem. Dialog skadajcy si z 5 ksig jest dysput
z gnostykami, najpierw z dwoma uczniami Mar-
cjona, a potem ze zwolennikami Bardesanesa
i Walentyna. W kocowej czci Eutropiusz, po-
gaski rozjemca, przyznaje palm zwycistwa Ada-
mancjuszowi. Dialog na acin przetumaczy Ru-
fin (De recta in Deum fide). (tg)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
Ed. princeps by J. R. Wetstein (Basle, 1674), repr.
in edns. of Origen (e. g. PG 11. 1711-1884). Rufi-
nus Lat. text, which survives only in a 12th-cent.
MS at Schlettstadt, formerly at Hirschau, was first
A ADAMICI
pub. by C. P. Caspari, Kirchenhistorische Anecdota
(Christiania, 1883), 1, pp. 1-129. Crit. edn., with
Rufinus Lat., by W. H. van de Sande Bakhuyzen
(GCS, 1901). F. J. A. Hort in DCB 1 (1877), pp.
39-41, s. v.
ADAMICI, adamianie. Nieliczna sekta chrzecija-
ska, o ktrej pierwsza wzmianka pojawia si u w.
Epifaniusza (Haer. 52) i u w. Augustyna (Haer.
31), dca do powrotu do pierwszej niewinnoci
czowieka w raju poprzez praktykowanie nudyzmu.
By moe naley utosamia ich z karpokratiana-
mi, o ktrych pisze Klemens Aleksandryjski (Strom.
3,2), a ktrzy opowiadali si za wsplnym posiada-
niem kobiet i swobod seksualn. W pniejszych
czasach mae grupki adamitw wrd walden-
sw, niderlandzkich anabaptystw i w innych ro-
dowiskach wyznaway podobne doktryny i stosowa-
y je w praktyce. (ts)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
G. Bareille in DTC 1 (1903), cols. 391 f., s. v.
ADAMIUK ANTONI (1913-2000), sufragan opol-
ski. wicenia przyj we Lwowie (1939). Po zako-
czeniu wojny przebywa w diecezji tarnowskiej, a na-
stpnie opolskiej. Od 1957 pracowa w kurii diece-
zjalnej w Opolu, od 1961 jako jej kanclerz. Profesor
seminarium duchownego. 6 VI 1970 mianowany bi-
skupem tytularnym Ala Militaria i sufraganem opol-
skim, sakr biskupi przyj 5 VII 1970. Wikariusz ge-
neralny i konsultor diecezjalny. Po osigniciu wie-
ku emerytalnego 2 IX 1989 zrezygnowa z urzdu.
(Piotr Nitecki)
BIBLIOGRAFIA POLSKA:
AP 1971, 546; 1990, 750; Kto jest kim, 11-12.
ADAMNAN (ADOMNAN) W. (ok. 624-704), opat
Iony. Pochodzi z tego samego irlandzkiego rodu
krlewskiego co w. Kolumban Starszy. Wstpi do
nowicjatu na wyspie Iona, a w 679 zosta wybrany na
opata tego klasztoru. Wizyty w klasztorze w Wear-
mouth w 686 i 688 skoniy go do przyjcia rzymskie-
go sposobu datowania Wielkanocy, ale w. Beda
Czcigodny twierdzi, e nie udao mu si nakoni mni-
chw Iony i podlegych mu klasztorw do jego stoso-
wania. W 692 Adamnan uda si do Irlandii, gdzie od-
nis wiksze sukcesy w tej dziedzinie. Zaproponowa
rwnie przyjcie prawa, ktre chronioby ludno cy- 26 X 1930, rzdy w diecezji obj 30 XI 1930. Zor-
wiln nie biorc udziau w wojnie. Przyjto je poczt-
kowo na synodzie w Birr (697), a pniej okresowo
stosowano jako prawo Adamnana. Jego ywot w. Ko-
lumbana (napisany w l. 688-692 lub ok. 700) przed-
stawia wielk warto historyczn ze wzgldu na za-
warte w nim informacje o yciu zakonnym. Napisa
rwnie De locis sanctis, relacj z podry do Ziemi
witej, odbytej przez biskupa Galii, Arculfa. By
moe jest autorem niektrych aciskich kanonw
(hymnw). Czczono go szczeglnie w Szkocji i w Ir-
16 17
landii, gdzie wspczesna forma jego imienia brzmi:
Eunan. wito 23 wrzenia. (ts)
BIBLIOGRAFIA WIATOWA:
Modern edns. of his Life of St Columba by
W. Reeves (Irish Archaeological and Celtic So-
ciety; Dublin, 1857) and, with Eng. tr., by A. O.
and M. O. Anderson (London, 1961), and of his
De Locis Sanctis by L. Bieler (CCSL 175, 1965,
pp. 175-234) and, with Eng. tr., by D. Meehan
(Scriptores Latini Hiberniae, 3; Dublin, 1958).
The so-called Canones Adomnani are ed., with
Eng. tr., by L. Bieler, The Irish Penitentials (ibid.
5; 1963), pp. 176-81. The Law of Adomnn is ed.,
with Eng. tr., by K. Meyer (Anecdota Oxoniensia,
4th ser., pt. 12; Oxford, 1905). The chief authority
for his life is Bede, HE 5. 15-7 and 21; comm. by
J. M. Wallace-Hadrill (Oxford, 1988), pp. 187-9.
Irish Life (prob. 10th cent.) ed., with Eng. tr., by
M. Herbert and P. . Riain (Irish Texts Society,
54; London, 1988); on this Life also M. Herbert,
Iona, Kells, and Deny (Oxford, 1988), pp. 151-79.
G. Brning, Adamnns Vita Columbae und ihre
Ableitungen, Zeitschrift fr celtische Philologie, 11
(1917), pp. 213-304; D. A. Bullough, Columba,
Adomnan and the Achievement of Iona, Scottish
Historical Review, 43 (1964), pp. 111-30, and 44
(1965), pp. 17-33; J. M. Picard, The Purpose of
Adomnns Vita Columbae, Peritia, 1 (1982), pp.
160-77; M. N Dhonnchadha, The Guarantor
List of Cin Adomnin, 697, ibid., pp. 178-215;
A. P. Smyth, Warlords and Holy Men: Scotland AD
80-1000 (The New History of Scotland, 1; 1984),
pp. 116-40.
ADAMSKI STANISAW (1875-1967) biskup ka-
towicki. wicenia przyj w Gnienie (1899). Ak-
tywny dziaacz chrzecijasko-spoeczny: sekre-
tarz Zwizku Katolickich Towarzystw Robotni-
kw Polskich, czonek zarzdu Towarzystwa Czy-
telni Ludowych, dziaacz spdzielczy, redaktor
pism katolickich, czonek kapituy poznaskiej
(1904), komisarz Naczelnej Rady Ludowej w Po-
znaniu (1918-1919), pose (1919-1922) i senator
(1922-1927), dyrektor Ksigarni w. Wojciecha.
Jako przedstawiciel Episkopatu Polski kierowa
dziaalnoci Akcji Katolickiej (1929). 2 IX 1930
mianowany biskupem katowickim, konsekrowany
ganizowa Katolick Agencj Prasow, dba o roz-
wj ycia narodowego na lsku, sprawowa rwnie
rzdy kocielne na Zaolziu (1938). Podczas okupa-
cji deportowany z terenu diecezji (1941-1945). Po
wojnie przyczyni si do odbudowy ycia religijne-
go w diecezji. Ponownie deportowany przez wa-
dze komunistyczne (1952-1956); po powrocie do
diecezji z powodu choroby ograniczy dziaalno
duszpastersk. Autor licznych prac z zakresu kato-
lickiej nauki spoecznej. (Piotr Nitecki)