UNIVERZITET U TUZLI

MAINSKI FAKULTET
Proizvodno mainstvo
Predmet: Livenje

GRAFIKI RAD

LIVENJE U PJEANI KALUP

Studenti:
Enisa Selimbai II-492/12
Almina Kadui II-504/12 Predmetni asistent:
Aldin Avdi II-4/13 Denis Beirovi, as.
Tuzla, februar 2017.
Sadraj:
1. UVOD .............................................................................................................................................. 1
2. MATERIJALI ZA LIVENJE .................................................................................................................. 2
3. LIVENJE U PJEANI KALUP ............................................................................................................ 3
3.1. Prednosti i nedostaci livenja u pjeane kalupe ..................................................................... 4
3.2. Oblikovanje i primjeri odlivaka ............................................................................................... 4
4. PRORAUN ..................................................................................................................................... 7
Popis slika:
Slika 1 - ematski prikaz procesa livenja ............................................................................................. 1
Slika 2 - Prikaz materijala za livenje ................................................................................................... 2
Slika 3 - Postupci livenja ...................................................................................................................... 3
Slika 4 - Primjer odlivka i pjeanog kalupa ........................................................................................ 3
Slika 5 - ematski prikaz toka livenja u pjeani kalup ...................................................................... 4
Slika 6 - ema i realni proces livenja ................................................................................................... 5
Slika 7 - Ulijevanje rastopa u kalup kroz au za ulijevanje ............................................................... 6
Slika 8 - Dijelovi koji se odsijecaju nakon vaenja I ienja odlivka iz kalupa .................................. 6
Slika 9 - Model ...................................................................................................................................... 7
Popis tabela:
Tabela 1 - Prednosti i nedostaci livenja u pjeani kalup .................................................................... 4
UNIVERZITET U TUZLI
MAINSKI FAKULTET
PROIZVODNO MAINSTVO
PREDMET: LIVENJE
KOLSKA GODINA 2016/2017

POSTAVKA ZA GRAFIKI RAD

NA OSNOVU ZADATOG CAD MODELA I SLJEDEIH PODATAKA:

- BROJ KOMADA U KOMORI n=8
- POTREBNIH DIJELOVA NA GODINJEM NIVOU N=300 000
- BROJ RADNIH SATI DNEVNO 18 ASOVA
- BROJ SMJENA 2
- BROJ RADNIH DANA 300 POTREBNO JE:

a) IZRAUNATI BROJ POTREBNIH PEI ZA LIVENJE

b) PRORAUN ULIVNOG SISTEMA
c) IZRADITI TEHNIKU DOKUMENTACIJU DIJELA
d) IZRADITI TEHNIKU DOKUMENTACIJU KALUPA ZA LIVENJE.

NAPOMENA: Sve tehnoloke parametre usvojiti samostalno.

 LIVENJE U PJEANI KALUP

1. UVOD

Proizvodnja metalnih predmeta livenjem, odnosno metalnih odlivaka je vrlo star postupak.
Najstariji liveni metalni predmeti datiraju iz perioda oko 4500 godina prije nove ere.
Proizvodnja odlivaka dugo vremena zasnivala se na empirijskim pravilima, odnosno metodi
pokuaja i pogreke zbog nedovoljnih spoznaja o procesima koji se deavaju tokom livenja i
ovravanja odlivka u kalupu. Iako se osnovni proces livenja metala nije znaajnije promjenio
od svojih poetaka, sve vee upoznavanje sa procesima livenja koje se permanentno
nadograuju rezultirale su irokim spektrom pouzdanih postupaka i materijala koji se danas
koriste pri livenju.

Pri procesu livenja odlivak se oblikuje na nain to prolazi kroz osnovna agregatna
stanja to je prikazano na slici 1.

Slika 1 - ematski prikaz procesa livenja

Kao to se moe vidjeti sa eme, pri izradi odlivka se troi osnovni materijal, pomoni
materijal od koga se izrauju modeli (drvo, vosak, epoksidne mase ...) i kalupi (pijesak, gips...),
te toplina (gorivo, elektrina energija...). U graninim sluajevima imamo sledee karakteristike:
Sva toplina utroena na topljenje materijala se nepovratno gubi,
Sav rastopljeni materijal se iskoristi,
Pomoni materijal za izradu kalupa i modela se ili nepovratno gubi (kalupi za
jednokratnu upotrebu) ili se ne troi (trajni kalupi).

Prednosti procesa livenja:

Mogu se proizvesti odlivci vrlo kompliciranih oblika, manje ili vie tanih dimenzija
te time skratiti ili eliminisati dodatne postupke odvajanja strugotine,
Umjesto izrade veeg broja dijelova i njihovog spajanja moe se proizvod
kompliciranog oblika odliti u jednom komadu,
Neki se materijali mogu oblikovati procesima livenja ali ne i postupcima plastinog
deformisanja,
Postupci livenja mogu se prikladno automatizovati za serijsku i masovnu
proizvodnju,
Mogu se proizvesti odlivci vrlo malih i vrlo velikih dimenzija,
Proizvodi vrlo malih masa do nekoliko stotina tona mogu se ekonomino proizvoditi
jedino procesom livenja,
Za razliku od proizvoda oblikovanih plastinim doformacijama mehanika su
svojstva odlivka uniformna.

ENISA SELIMBAI, ALMINA KADUI, ALDIN AVDI 1

 LIVENJE U PJEANI KALUP

Kao nedostaci procesa livenja mogu se navesti:

Mehanika svojstva odlivka su esto manjkava,
Javljaju se greke u materijalu odlivka od kojih se neke ne mogu otkriti vizuelnom
kontrolom,
Teko se postiu tane dimenzije i male hrapavosti te je esto potrebna dodatna
povrinska obrada odlivka,
Zbog visokih temperatura rastaljenog materijala i djelimino ohlaenih odlivaka,
osobitu pozornost treba posvetiti zatiti radnika i opreme,
Ako se ne provode pogodne mjere zatite okolia ljevaonice zagauju zrak, vodu
i zemljite.

2. MATERIJALI ZA LIVENJE
U zavisnosti od termikih i mehanikih karakteristika koje treba da ima odlivak, biraju se
materijali koji su adekvatni za potrebne karakteristike.
Materijali koji se koriste pri procesu livenja prikazani su na slici 2.

Slika 2 - Prikaz materijala za livenje

Kada se odabere adekvatan materijal koji se koristi pri procesu livenja, bira se postupak
livenja. Postupci livenja mogu se podijeliti na dva naina prema vrsti kalupa, i to kao:
- Postupci s jednokratnim kalupom,
- Postupci s trajnim kalupom.

Kod postupaka s jednokratnim kalupom se za svaki odlivak izrauje novi kalup, uz koritenje
trajnog modela, koji se unitava pri istresanju odlivka. Trajni kalupi izrauju se od postojanog
materijala te se koriste za izradu veeg broja odlivaka, u nekim sluajevima i preko 100 000.

ENISA SELIMBAI, ALMINA KADUI, ALDIN AVDI 2

 LIVENJE U PJEANI KALUP

Za serijsku proizvodnju su nepogodni postupci s jednokratnim kalupom a pogodni postupci s

trajnim kalupom. Po nainu izvedbe procesa livenja razlikuju se postupci prikazani na slici 3.

Slika 3 - Postupci livenja

U ukupnoj koliini proizvedenih odlivaka, postupak livenja u pjeane kalupe zauzima 60%,
livenje u kokile 11%, livenje pod pritiskom 9%, precizno livenje 7%, centrifugalno livenje 7%
i livenje u koljkaste kalupe 6%.

3. LIVENJE U PJEANI KALUP

Da bi se izvrio postupak livenja u pjeani kalup, kao prva neophodna operacija jeste da
se u pijesku formira otisak od modela koji treba odliti. Pjeani kalup se najee izrauje
iz dva dijela radi lakeg vaenja odlivka iz kalupnog sanduka. Na slici 4 je prikazan odlivak
koji treba odliti (a) i pjeani kalup u kalupnom sanduku koji je spreman za proces ulijevanja
rastopljenog materijala (b).

Slika 4 - Primjer odlivka i pjeanog kalupa

ENISA SELIMBAI, ALMINA KADUI, ALDIN AVDI 3

 LIVENJE U PJEANI KALUP

Slika 5 - ematski prikaz toka livenja u pjeani kalup

3.1. Prednosti i nedostaci livenja u pjeane kalupe

Tabela 1 - Prednosti i nedostaci livenja u pjeani kalup

Prednosti
komadi se mogu odliti od brojnih metala
razliitih svojstava,
mogu se odliti komadi i malih i vrlo velikih
dimenzija,
mogue je odliti komade veoma sloenih
oblika,
alat je jeftin,
direktan je put od modela do komada,
mehanizacijom i automatizacijom procesa
mogu se postii vrlo velike produktivnosti.
Nedostaci
obrada komada odvajanjem strugotine je
gotovo neizbjeno,
veliki komadi imaju grube povrine,
teko se postiu uske tolerancije,
teko se odlivaju duge i tanke izboine,
u odlivcima nekih metala esto se javljaju
greke.

3.2. Oblikovanje i primjeri odlivaka

Postupak oblikovanja materijala livenjem sastoji se od osnovnih operacija procesa livenja:

- Izrada modela,
- Izrada kalupa,
- Topljenje materijala,
- Ulijevanje rastopljenog materijala u kalup,
- Istresanje odlivka,
- Dorada odlivka.

Model s kojim se oblikuje kalupna upljina, izrauje se na temelju nacrta komada. Pri
konstrukciji modela treba obratiti panju na:
- Skupljanje odlivka pri hlaenju dodatak za skupljanje,
- Deformaciju odlivka pri hlaenju korekcija za deformaciju,
- Dodatnu obradu odlivka postupcima odvajanja strugotine dodatak za obradu,
- Vaenje modela iz kalupa,
- Pogodna ravnina dijeljenja i
- Zakoenje povrina okomitih na ravninu dijeljenja.

ENISA SELIMBAI, ALMINA KADUI, ALDIN AVDI 4

 LIVENJE U PJEANI KALUP

Kada se uzmu u obzir gore navedene injenice, za izradu kalupa koristi se model a ne
orginalan gotov proizvod. Dimenzije modela u zavisnosti od vrste materijala moraju biti vee
od dimenzija orginalnog odlivka.
Najee se za izradu modela koristi drvo koje je lako i lako se obrauje.
U pravilu su kalupi dvodijelni i izrauju se uz koritenje modelnih ploa. Na modelne ploe
postavljaju se:
- Dijelovi modela i
- Dio elemenata ulivnog sistema.

Prostor kalupa oko modela puni se kalupnom mjeavinom. Kalupnu mjeavinu ine:
- Pijesak,
- Vezivo,
- Dodaci/premazi.

Pijesak prije svega mora biti temperaturno i hemijski otporan. Pijesci koji se koriste pri
procesu kalupovanja su:
- Kvarcni SiO2,
- Cirkonijski ZrO2xSiO2,
- Hromitni - FeOxCrO3,
- Olivinski (MgFe)2xSiO4,
- amotni Al2O3x2SiO2.

Vezivo daje kalupu potrebna mehanika svojstva. Dodaci i premazi spreavaju nastajanje
povrinskih greaka na odlivcima, poboljavaju glatkou povrine kalupne upljine, spreavaju
pojave zapeenog pijeska na povrini odlivka, olakavaju ienje odlivka, itd.

Nakon uklanjanja modelnih ploa s dijelovima modela i dijelovima ulivnog sistema postavlja se
jezgra u kalupnu upljinu, spajaju se dva dijela kalupa s kalupnikom i iz lonca za rastop
uliva se rastop u kalup kroz au za ulivanje.

Slika 6 - ema i realni proces livenja

ENISA SELIMBAI, ALMINA KADUI, ALDIN AVDI 5

 LIVENJE U PJEANI KALUP

Slika 7 - Ulijevanje rastopa u kalup kroz au za ulijevanje

Nakon hlaenja odlivka uklanja se kalupni sanduk, istresa odlivak, odsijecaju dijelovi odlivka
skrueni u elementima ulivnog sistema i konano odlivak oisti.

Slika 8 - Dijelovi koji se odsijecaju nakon vaenja I ienja odlivka iz kalupa

Iz kalupa se odlivci istresaju runo ili pomou vibracijskih strojeva za istresanje. Nakon
istresanja iz kalupa potrebno je istresti jezgre iz odlivka te odlivak oistiti od izgorjelog
pijeska i kalupnog premaza.

Za runo ienje se koriste pneumatski ekii, iane etke i pogodne naprave za ienje.
Kod mainskog ienja se koristi:
- Rotirajui bubnjevi promjera 300 1500 mm i duina 600 3000 mm,
- Strojevi za samiranje razliite izvedbe s oblom ili otrom elinom samom i
- Hidrokomore sa mlaznicama promjera 4 8 mm kroz koje se na odlivke prska voda
pod pritiskom od 50 150 bar u koliinama od 200 l/s.

Priljevci se uklanjaju odbijanjem, piljenjem, autogenim ili elektrolunim rezanjem. Zavrna je

operacija buenje,bruenje i ienje.

ENISA SELIMBAI, ALMINA KADUI, ALDIN AVDI 6

 LIVENJE U PJEANI KALUP

4. PRORAUN

Izgled dijela je predstavljen na slici ispod.

Slika 9 - Model

Softverski je pomou programa SolidWorks 2016 dobivena masa dijela i ona iznosi:

md 1,24kg

Godinja proizvodnja je 300000 komada, pa je masa dobrih odlivaka

m1 300000 md 300000 1,24 372000kg 372t

Pretpostavlja se da na ulivni sistem otpada 30%, a na izgor 5% od mase dobrih komada, pa

je ukupna masa koju je potrebno istopiti na godinjem nivou:

m m1 0,3 m1 0,05 m1 372000 0,3 372000 0,05 372000 502200kg 502,2t

Ako je broj radnih dana u godini 300, onda je masa koja je potrebna na dnevnom nivou:

1674kg 1,7t
m 502200
mdan
300 300

ENISA SELIMBAI, ALMINA KADUI, ALDIN AVDI 7

 LIVENJE U PJEANI KALUP

Kapacitet pei je S 1000kg koji se tope u vremenu t 5h , pa je broj serija u jednom

danu:

18 18
n1 3,6 4 serije
t 5

Maseno iskoritenje pei je:

mi n1 S 300 4 1000 300 1200000kg 1200t

Broj potrebnih pei za livenje je:

m 502,2
n2 0,41 1 pe
mi 1200

Proraun ulivnog sistema

Broj odlivaka u komori je 8, pa je ukupna masa svih odlivaka u komori:

muk 8 md 8 1,24 9,92kg

Ako je stepen iskoritenja rastopa 0,71 , onda je masa rastopa:

14kg
muk 9,92
mR
0,71

Za usvojenu visinu stuba ulivnika hu 150mm , dobije se da je srednja brzina livenja:

cm
v sr 2 g h 2 9,81 0,15 171,6
s

kg
Ako je vrijeme livenja 20s, gustina materijala (sivog liva) 7200 3 , koeficijent
m
otpora koji se javlja u ulivnom sistemu, tj. koeficijent isticanja tenog metala 0,42 , onda
je povrina poprenog presjeka najueg dijela (prigunica) jednaka:

Amin
mR

14
v sr 7,2 10 20 0,42 171,6
3

1,35 cm 2 135 mm 2

Povrina poprenog presjeka za jedan komad:

Amin
' Amin 135
8

8
16,8 mm 2

ENISA SELIMBAI, ALMINA KADUI, ALDIN AVDI 8

 LIVENJE U PJEANI KALUP

Odnos povrina poprenih presjeka sprovodnika, razvodnika i ulivnika je:

AS : Ar : Au 1,4 : 1,2 : 1

Poto je AU Amin , onda slijedi da je:

Ar : AU 1,2 : 1
Ar 1,2 AU

Razvodnik je jednakokraki trapez sa osnovicom a, visinom h, i paralelnim krakom b, koji se

nalaze u odnosu:

b 0,9 a
h 0,33 a

Povrina poprenog presjeka razvodnika je:

ab a 0,9 a
Ar h 0,33 a 0,313 a 2
2 2

1,2 A min 0,313 a 2

1,2 135 0,313 a 2
a 2 517,57
a 22,75mm
Preostale mjere razvodnika su:

b 0,9 a 0,9 22,75 20,5mm

h 0,33 a 0,33 22,75 7,5mm

Povrina poprenog presjeka sprovodnika:

AS : AU 1,4 : 1 AS 1,4 AU 1,4 135 189 mm 2

d 2 4 AS 4 189
AS d 15,5mm
4

Donji prenik sprovodnika:

A1 V1 A2 V2
V
A2 A1 1
V2

ENISA SELIMBAI, ALMINA KADUI, ALDIN AVDI 9

 LIVENJE U PJEANI KALUP

d2 d 2
2
2 g h1

4 4 2 g h2

18,7 20mm
h1 150
d2 d 4 15,5 4
h2 70

h2 - usvojena donja visina sprovodnika, bit e predstavljena u tehnikoj dokumentaciji kao i

sve ostale vrijednosti koje su koritene u proraunu.

ENISA SELIMBAI, ALMINA KADUI, ALDIN AVDI 10

 8 7 6 5 4 3 2 1
28

0
R2
F F

15
18

25
32

E E
40
155

14
D R200 D

84
C C
5
15

42

100

B B
UNLESS OTHERWISE SPECIFIED: FINISH: DEBURR AND
DO NOT SCALE DRAWING REVISION
DIMENSIONS ARE IN MILLIMETERS BREAK SHARP
SURFACE FINISH: EDGES
TOLERANCES:
LINEAR:
60

40

ANGULAR:

DATE TITLE:

LIVENJE
NAME SIGNATURE

DRAWNEnisa, Almina, Aldin 11.02.17.

CHK'D

APPV'D

A 10 R1
MFG A
0
MATERIAL: DWG NO.

Model
Q.A
A3
80
WEIGHT: SCALE:1:1 SHEET 1 OF 1

8 7 6 5 4 3 2 1
 8 7 6 5 4 3 2 1
SECTION A-A
SCALE 1 : 5
570
F A F

B B
320

E E

A
782,90
D D
R3
0

C C

20
B B
UNLESS OTHERWISE SPECIFIED: FINISH: DEBURR AND
DO NOT SCALE DRAWING REVISION
DIMENSIONS ARE IN MILLIMETERS BREAK SHARP
SURFACE FINISH: EDGES
TOLERANCES:
LINEAR:
ANGULAR:

NAME SIGNATURE DATE TITLE:

DRAWN
SECTION B-B
SCALE 1 : 5 Unutranje dimenzije u kalupu su dimenzije odlivka CHK'D

utisnute po pola u gornju i donju polovicu. APPV'D

A Vijci za pritezanje su M20, 4 komada. MFG A

MATERIAL: DWG NO.

Sklop
Q.A
A3

WEIGHT: SCALE:1:1 SHEET 1 OF 1

8 7 6 5 4 3 2 1