Politechnika Wrocawska

Lesaw Krynicki
Lesaw Sozaski

Technologia ietali

Wrocaw 1994
Wydawnictwo dydaktyczne Instytutu Technologii Maszyn i Automatyzacji
do przedmiotu Technologia metali
kierunek: Mechanika
semestr I

Autorzy poszczeglnych rozdziaw

Lesaw KRYNICKI - rozdz. 3, 4, 5 i 6
Lesaw SOZASK - rozdz. 1 i 2

Opiniodawcy
Tadeusz KARWAN
Ferdynand ROMANKIEW1CZ
Andrzej SKORUPA
Biblioteka Gwna i OINT
Politechniki Wrocawskiej

Opracowanie redakcyjne
Maria IZBICKA
100100066937

Korekta
Zofia JASINA
Grayno WJCIK

Copyright by Wydawnictwo Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 1994

WYDAWNICTWO POLITECHNIKI WROCAWSKIEJ

Wybrzee Wyspiaskiego 27, 50-370 Wrocaw

ISDN 83-7086-081-2

Nkld 800+68 tgt Ark. Wyd. 11,6. Ark. diuk. 11'/- Papk* offmt Id. III, 70 g. B1.
Odetmo do (laiku w kwIMnlu 19M r. Druk ukoczono w nulu i a a i r
 WSTP

Przedmiot Technoiogia metali jest wykadany na kierunku Mechaniko

niezalenie od rodzaju studium. Publikacja ta odpowiada treci wykadu
oraz jest wprowadzeniem do zaj laboratoryjnych. Praca nie zawiera wia-
domoci w klasycznym pojciu technologii metali, czyli kompleksowo om-
wionej technologii mechanicznej, ogranicza si jedynie do zarysu bada
wasnoci metali oraz wybranych zagadnie metalurgii metali. W badaniach
wasnoci mechanicznych przedstawiono podstawowe sposoby pomiarowe naj-
czciej stosowane w technice, przy czym dokadne omwienie tych zagad-
nie w innym ju aspekcie bdzie realizowane na latach wyszych. Omawia-
ne tutaj zagadnienia dotyczce bada nieniszczcych czy te metalurgii
proszkowej mog w szerszym zakresie by suchane tylko przez nielicznych
studentw w zalenoci od kierunku dyplomowania. Dziay metalurgii s
podstaw dla innych przedmiotw wykadanych na latach wyszych. Materia
jest podany w sposb przystpny (przedstawiono podstawowe reakcje rz-
dzce poszczeglnymi procesami metalurgicznymi), niemniej jednak np. nie
podano konkretnego ciepa tworzenia a jedynie zaznaczono czy jest to re-
akcja egzotermiczna, czy te endotermiczna/ Takie potraktowanie zagad-
nienia wynika zarwno z programu nauczania, jak i z wieloletnich do-
wiadcze nabytych podczas prowadzenia zaj z tego przedmiotu. Poniewa
koncepcja ta moe spotka si z krytycznym lub przychylnym przyjciem
przez Czytelnikw, prosimy wic o uwagi, ktre pozwol nam na doskonale-
nie tego skryptu przy nastpnych wydaniach.

Autorzy
 1. WASNOSCI M E T A L I I STOPW

Wykonanie konstrukcji o okrelonych cechach uytkowych wymaga zas-

tosowania materiaw o odpowiednich waciwociach. Wasnoci mechanicz-
ne materiau to jego odporno na dziaanie si zewntrznych. Maj one
zasadnicze znaczenie dla trwaoci konstrukcji oraz decyduj o wyborze
technologii jego wykonania. W praktyce technicznej prowadzi si najcz-
ciej nastpujce znormalizowane prby: wytrzymaoci na rozciganie,
wytrzymaoci na ciskanie, wytrzymaoci na pezanie, wytrzymaoci
zmczeniowej, twardoci oraz udarnoci.

1.1. Statyczna prba rozcigania

Wytrzymao na rozciganie okrela si w statycznej prbie rozci-

gania, w ktrej materia w ksztacie znormalizowanej prbki o staym
przekroju S Q zostaje poddany dziaaniu rozcigajcej siy F, skierowanej
wzdu osi prbki tak, aby w dowolnym przekroju prostopadym do kierunku
dziaania siy obciajcej powstay naprenia rozcigajce a, ktrych
warto moemy obliczy ze wzoru

Dziaanie siy wywouje wyduenie prbki o wielko e, ktr moe-

ay obliczy ze wzoru
AL

gdzie: AL - przyrost dugoci prbki,

L 0 - dugo prbki przed odksztaceniem.
Przebieg rozcigania prbek rejestrowany jest na wykresie w uka-
dzie wsprzdnych sia-wyduenie (rys.1.1). W pocztkowej fazie swego
przebiegu wykres jest lini prost co wskazuje, e stosunek naprenia
do wyduenia jest wielkoci sta, okrelan jako modu Younga. Dalszy
<3

Rys. 1.1. Wykresy rozcigania

materiaw: a - z wyran granic
plastycznoci,
b - bez wyranej granicy
plastycznoci, c - kruchych,
F m - najwiksza sia rozcigajca
dziaajca na prbk,
F. sia rozerwania

wzrost obcienia prbki powoduje pojawienie si odksztace trwaych

(plastycznych). Odksztacenia trwae powoduj zjawisko umocnienia mate-
riau. Polega ono na tym, e zwikszajce si odksztacenie plastyczne
jmfflt coraz silniej blokowane przez materia. Dalsze odksztacanie wymaga
wic coraz wikszej siy obciajcej. W prbkach z materiaw mikkich
wystpuje zjawisko "pynicia", polegajce na nagym wydueniu si
(prbki bez wzrostu lub przy zmniejszeniu si siy rozcigajcej. Po-
O&tffik "pynicia" materiau nazywamy wyran granic plastycznoci. Nie
wszystkie materiay wykazuj wyran granic plastycznoci (na wykresie
niffl wida charakterystycznego zafalowania linii, lecz przechodzi on a-
godnie z prostej w krzyw) Aw.tym wypadjcu trzeba wyznaczy umown grani-
plastycznoci, oznaczon przez R, Po przekroczeniu wyranej lub
0,2-'
umownej granicy plastycznoci niewielki przyrost obcienia powoduje
znaczny przyrost wyduenia oraz nieznaczne zmniejszanie si przekroju
poprzecznego prbki. Wraz z dalszym wzrostem obcienia prbka wydua
i coraz wyraniej. Po osigniciu maksymalnego obcienia, na prbce
zaczyna si formowa przewenie zwane szyjk. Punkt Fffi odpowiada naj-
wikszemu obcieniu, jakiemu mona podda prbk bez naruszenia cig-
oci materiau. Po utworzeniu si szyjki sia potrzebna do dalszego
rozaigania prbki szybko maleje przy rwnoczesnym gwatownym zmniejsza-
niu ai rednicy prbki w szyjce, a do zerwania prbki pod dziaaniem
a,Iy F u .
Taki przebieg rozcigania charakteryzuje materiay z wyran grani-
c plastycznoci (rys.1.la). Typowym materiaem wykazujcym wyran gra-
nic plastycznoci jest Btal mikka. Materiay plastyczne bez wyranej
gjfftnifly plmEtyossnoiiici maja najczciej wyduony odcinek wykresu midzy
mkymtiln<j i U P m a i zrywajc P u (rysil.lb). Nale do nich ora-
 O

Rys. 1.2. Ksztat zerwanych prbek a - materia- plastyczny,

b - materia kruchy

Wl* wszystkie czyste metale oraz stopy miedzi i aluminium przeznaczane

(J przerbki plastycznej. Materiay kruche (eliwo szare i biae, stal
Uwotfdo itp.) maj inny charakter wykresu rozcigania. Wszystkie charak-
terystyczne punkty wykresu s pooone blisko siebie, co wskazuje na mi-
nimalne odksztacenia plastyczne (rys.l.lc).
Rozrniamy trzy rodzaje zomu w sensie makro, jakiemu moe ulega
Mftttria w trakcie odksztacania. Zom kruchy powstaje wtedy, gdy obci-
Mnia wywoa w paszczyznach sieci naprenia przekraczajce warto
tijtjnoci. Zom ten nie moe by poprzedzony odksztaceniem trwaym,
pOWStOje on zatem w obszarze odksztace sprystych. Jeeli w trakcie
(PfeOitiania materiau wystpuj odksztacenia plastyczne, to mog one
ftp0WOdowa umocnienie materiau. Jeeli umocnienie materiau bdzie wi-
ni spjno w paszczyznach zomu kruchego, to dalszy wzrost ob-
flj<f|inia spowoduje zom kruchy. Zom taki nazywamy rozdzielczym. Zom
P^Uzgowy (cicie) powstaje przez pokonanie , spjnoci materiau w
plmsczyznach polizgw. Towarzyszy temu najczciej znaczne odksztace-
UiLi plastyczne. Na rysunku 1.2 pokazano przykady zomw prbek rozci-
pnyeh.
Proces rozcigania prbek jest znormalizowany i naley wykonywa go
IfSdni* 2 PN-91/H-04310. statyczna prba rozcigania metali pozwala wyz-
Bifflgy dla odleww oraz wyrobw hutniczych walcowanych, kutych, cignio-
fljyah i wyciskanych o rednicy 3 mm i powyej lub gruboci 0,lmm i powy-
Itj nastpujce wasnoci:
- umowna granic sprystoci,
- wyrnno granic plastycznoci,
umowni) granic plastycznoci,
- wytrzymao na rozciganie,
 Rys. 1.3. Ksztat i wymiary prbek

- naprenie rozrywajce,
- wyduenie wzgldne,
- wyduenie rwnomierne,
- przewenie wzgldne,
- wspczynnik sprystoci.
Do prowadzenia prby rozcigania stosuje si maszyny rnych kon-
strukcji, zapewniajce niezawodne mocowanie i centrowanie prbki w uch-
wytach, zmienn prdko rozcigania oraz inne wymagania przepisw lega-
lizacyjnych. Prby rozcigania wykonuje si na specjalnie przygotowanych
w zalenoci od potrzeb prbkach:
- proporcjonalnych okrgych (rys. l.3a), kwadratowych i szecio-
ktnych (rys. 1.3b), o rednicy d Q lub gruboci a 0 2 3 mm oraz paskich
(rys. 1.3c i d) o gruboci a Q 2 0,2 mm, o dugoci pomiarowej

5
0 d0 (prbki krtkie)
5,65 -/Tf.

lub

10 d 0
L
0 " ,, ( P r b k i dugie)
11,3 YSg
 - nieproporcjonalnych paskich (rys. 1.3c i d ) , o gruboci
0,1 < a Q < 3 mm i staej dugoci pomiarowej, niezalenie od powierzchni
przekroju poprzecznego prbki S 0 , o dugoci pomiarowej
a) L q = 50 mm i szerokoci b Q = 12,51 mm w przypadku wyrobw
walcowanych o gruboci a Q od 0,1 do 2 mm,
b) Lq = 80 mm i szerokoci bQ=20l mm w przypadku wyrobw o
gruboci 2 < a 0 < 3 mm.
Jeeli w normach przedmiotowych nie podano inaczej, minimalna du-
go pomiarowa prbek proporcjonalnych nie powinna by mniejsza ni
25 mm, przy czym caa dugo powinna by powikszona o co najmniej^
2 d 0 . Ksztat i wymiary gwek prbek (rys. 1.4), a take ich czci
przejciowej zale od sposobu mocowania prbki w maszynie wytrzymao-
ciowej. Pobieranie prbek jako istotne zagadnienie zostao podane szcze-
gowo w normie.
Do prowadzenia prby rozcigania mona stosowa maszyny wytrzyma-
ociowe rnych konstrukcji, pierwszej klasy dokadnoci, speniajce
wymagania przepisw legalizacyjnych. Maszyna powinna te umoliwia za-
rejestrowanie wykresu rozcigania w ukadzie F-Al. Wykresy rozcigania
rnych materiaw pokazano na rys.1.5. Na rysunku 1.6 przedstawiono wy-
kres z charakterystycznymi punktami procesu rozcigania materiau. Nie-
kiedy stosuje si te przeliczeniowy wykres teoretyczny w ukadzie c-e,
gdzie o = F/S x (Sx - przekrj biecy rozciganej prbki) i e = Al/LQ
(rys.1.7).
 Wyduenie [ %]

Rys. 1.5. Wykresy rozcigania rnych metali

Fm

Rys. 1.6. Wykres rozcigania

z charakterystycznymi punktami
F e H - sia rozcigajca odpowiadajca
grnej granicy plastycznoci,
F e L - sia rozcigajca odpowiadajca
dolnej granicy plastycznoci,
F m - najwiksza sia rozcigajca
dziaajca na prbk,
F u - sia rozerwania

(^n.
Rys. 1.7. Wykres teoretyczny rozcigania
a-e dla mikkiej stali
 .14,

Umowna granica sprystoci jest to napr-

enie rozcigajce R 0 Q 5 odpowiadajce dziaaniu
siy rozcigajcej, wywoujcej w prbce umowne
wyduenie trwae wynoszce 0,05% dugoci po-
miarowej L e , gdzie L e - dugo pomiarowa do V'
wyznaczania napre przy umownych wydueniach
trwaych (dugo odcinka roboczego czci prb-
ki odpowiadajca bazie ekstensometru).

0.05 [MPa]
0,05
4f-
0050,2 m
Umowna granica plastycznoci Rg 2 jest to
naprenie, ktre powoduje trwae wyduenie
Rjys. 1.8. Wyznaczanie
prbki o 0,2% pierwotnej dugoci pomiarowej
trwaego odkztceia
(rys.1.8) 0,05% i 0,2%

0/2
0, 2 [MPa]

Wyrana granica plastycznoci jest to naprenie R^;'przy ktrym

wystpuje wyduenie prbki bez zwikszania, a nawet przy zmniejszaniu
siy obciajcej F e ,

R
e " [MPa]

Rozrniamy grn R e H i doln R e L granic plastycznoci.

Wytrzymao na rozciganie Rjj! jest to naprenie odpowiadajce sto-
sunkowi siy rozcigajcej F m do powierzchni pierwotnego przekroju po-
przecznego S Q

*m = [MPa]

Naprenie rozrywajce Ry rwna si stosunkowi siy rozrywajcej F u

do powierzchni przekroju kocowego prbki S u ,

u = [MPa]

Wasnoci plastyczne moemy okreli na podstawie wyduenia i

przewenia prbki. Wzgldne wyduenie prbki proporcjonalnej po rozer-
waniu Ap oblicza si ze wzoru
 - 100 [%] ,
L
. o
w ktrym p - wskanik wielokrotnoci dugoci pomiarowej L 0 do rednicy
d 0 prbki okrgej lub do rednicy rwnowanej 5,65 lub 11,3
Wzgldne przewenie prbki okrgej

d 2 - d,12
Z = 2 s- ^- 100 [%]
d0

lub dla prbki paskiej

S D - S.a
Z = a 100 [%]
s
o
Wspczynnik sprystoci wzdanej - modu Younga "E" - jest sto-
sunkiem przyrostu naprenia AR do odpowiadajcego mu wyduenia wzgld-
nego ALy/Le w zakresie, w ktrym krzywa rozcigania jest lini prost
(rys.1.9)

AR L e
E = [HPa]
AL y

gdzie: AL y - umowne spryste wyduenie bezwzgldne,

Le - dugo pomiarowa pocztkowa na ekstensometrze.

Rys. 1.9. Wyznaczanie moduu sprystoci wzdunej

(moduu Younga);AR - przyrost naprenia, AL y /L fi - wyduenie wzgldne
okrelane na podstawie wskaza ekstensometru
 Przykadowe wartoci moduu Yeunga
stal 2,1- 105 MPa
wolfram 4,2- 10 5 MPa
cyna 0,5- 10 5 MPa
5
mied 1,1' 10 MPa
nikiel 2,0'10 5 MPa

Praca zerwania prbki moe wiadczy o plastycznoci materiau i

rwna si polu pod wykresem rozcigania w ukadzie F - AL.
Do zalet prby rozcigania naley: uzyskiwanie do pewnego, okrelo-
nego etapu rozcigania, prawie jednorodnego stanu naprenia w rozciga-
nej prbce, moliwo wyznaczania wartoci charakteryzujcych mechanicz-
ne wasnoci materiau, obserwacja procesu rozcigania od pocztku ob-
cienia prbki a do jej zniszczenia wraz z jakociow i ilociow jego
ocen, prostota wykonywania prby. Prbie rozcigania poddaje si rw-
nie gotowe elementy konstrukcjne, w wypadku gdy zastosowane obciaenia
rozcigajce s wynikiem zasadniczego obcienia roboczego i mog decy-
dowa o zniszczeniu tych elementw. Takimi elementami s liny stalowe,
acuchy, druty, tamy itp. Rozciga si rwnie elementy konstrukcyjne
spawane, zgrzewane i nitowane.
Wielkoci charakterystyczne okrelone na podstawie rozcigania pr-
bek nie mog odzwierciedla oglnego zachowania si gotowych konstrukcji
pod obcieniem, dlatego nie naley przecenia wynikw prby rozciga-
nia. Natomiast w kontroli produkcji i dla oglnej oceny jakoci materia-
u, jego jednorodnoci - prba rozcigania jest niezawodnym i prostym
rodkiem badawczym
Przykadowe wartoci wytrzymaoci na rozciganie
aluminium 80 MPa
cyna 34 MPa
mied 180 MPa
nikiel 390 MPa
stal St3S 380 Mpa
srebro 160 Mpa
wolfram 1090 MPa
zoto 135 MPa

1.2. statyczna prba ciskania

Ocena wytrzymaoci na ciskanie metali lub ich stopw ma na celu

okrelenie wartoci napre powodujcych ich odksztacanie, najczciej
u

Rys. 1.10. Schemat prby Rys. l.il. Charakterystyczne typy

ciskania: zomw prbek ciskanych:
1 - przegub kulisty, a - zom polizgowy,
2 - pyta grna, 3 - prbka, b - zom rozdzielczy
4 - pyta dolna

Rys. 1.12. Wykresy ciskania rnych materiaw

a do zniszczenia. Przez zniszczenie rozumiemy zom prbki, albo osig-

nicie odksztace trwaych niedopuszczalnych z punktu widzenia kon-
struktora. Z procesu ciskania prbki moemy sporzdzi wykres sia
(naprenie) - odksztacenie, a take obliczy prac odksztacenia. Pr-
b ciskania mona nazwa odwrotnoci prby rozcigania. Wykres ciska-
nia niektrych materiaw (elastoplastycznych) jest symetryczny do wy-
kresu rozcigania w zakresie odksztace sprystych i niewielkich od-
ksztace plastycznych. Std te wszystkie wielkoci charakterystyczne
 3,0
wyznacza si w tym zakresie podobnie jak w prbie rozcigania, z tym
otan odksztacenia prbki oblicza si na podstawie wzgldnego skrcaniffl
j ednostkowego.
ciskanie prbki midzy pytami naciskowymi zrywarki (rys. 1.10), z
ktrych jedna powinna opiera si na przegubie kulistym (przegub elimi-
nuje punktowy styk pomidzy pytami a prbk), powoduje najczciej jej
odksztacenie plastyczne prowadzce do zomw rozdzielczych lub poliz-
gowych. Tylko w nielicznych przypadkach moe wystpi zom kruchy, jak
np. w prbkach ze stali zahartowanych (rys. 1.11). Obserwowane spczanie
prbki ciskanej wywoane jest midzy innymi zjawiskiem tarcia.
Na rysunku 1.12 pokazano przykadowo wykresy ciskania charakterys-
tycznych metali i stopw.
W Polsce statyczn prb ciskania metali przeprowadza si zgodnie
z PN-57/H04320. Oznaczenia wielkoci wystpujcych w tej normie s
niezgodne z odpowiednimi oznaczeniami normy prby rozcigania (wynika to
z braku aktualizacji, normy). Przykadowy wykres ciskania materiau
plastycznego z charakterystycznymi punktami pokazano na rys. 1.13.

Rys. 1.13. Charakterystyczne punkty wykresu ciskania

Zgodnie z norm rozrnia si dwa rodzaje prby: prb zwyk i

prb cis. Celem prby zwykej jest wyznaczenie:
- wytrzymaoci na ciskanie R c wtedy, gdy prbka metali podczas
prby ulega zniszczeniu,
- wyranej granicy plastycznoci Rpi c ,
- skrcenia wzgldnego a c ,
- krzywej zalenoci napre jako funkcji skrce.
Na podstawie wynikw prby cisej moemy okreli:
- wspczynnik sprystoci podunej przy ciskaniu c ,
- umown granic plastycznoci R c 0)2 -
 WyUpaymao na ciskanie R c jest to naprenie odpowiadajce sile
cifflkffljjjcaj P c , powodujcej (.zniszczenie prbki^ o powierzchni pierwotnego
pirzkroju poprzecznego A 0

Pc
R c = ~ [MPa]
A
0
Wyrana granica plastycznoci jest to naprenie Rpi c , przy ktrym
wystpuje ^skrcenie prbki^ bez zwikszania, a nawet przy zmniejszaniu
siy obciajcej P p i c

Rpic =

Umowna granica sprystoci jest to naprenie R c 0,01, ktre powo-

duje trwae {.skrcenie prbki o 0, Oljpocztkowej dugoci pomiarowej

p
R
c 0.01
c 0,01 = " l'v C"pa]
o

Umowna granica plastycznoci R c 0 2 3 e s t t o naprenie, ktre powo-

duje trwaej skrcenie prbki o 0,2hj pierwotnej dugoci pomiarowej

R PC
c 0,2 = ,'2 I W
A
o
Skrcenie bezwzgldne Al jest to rnica miedzy pierwotn dugoci
pomiarow prbki 1 Q a dugoci pomiarow zmierzon po jej odksztaceniu

Al = 1 Q - [mm]

Skrcenie wzgldne <xc jest to stosunek skrcenia bezwzgldnego Al

do pierwotnej dugoci pomiarowej prbki 1 Q

o - ^
^ Ai
o i'o

Mona je take wyrazi w procentach dugoci pomiarowej

Al
100 [%]

0
Wspczynnik sprystoci podunej przy ciskaniu E c jest to sto-
sunek naprenia do wywoanego tym napreniem skrcenia w zakresie od-
ksztace sprystych
 P 1
0
[MPa]
Ar Al

Poniewa ksztat prbki ma istotny wpyw na uzyskiwane wyniki', konieczn

jest wykonywanie prby na znormalizowanych prbkach. Najczciej stoso-
wane s prbki 1,5; 3- lub 10-krotne, ktrych wysoko h obliczamy ze
wzoru

h = a d0

w ktrym: d Q - pierwotna rednica prbki,

a = 1,5 - dla prbek krtkich przeznaczonych do prby zwykej
a = 3 - dla prbek dugich przeznaczonych do prby cisej w
przypadku nie oznaczania wspczynnika sprystoci,
a = 10 - dla prbek dugich przeznaczonych do wyznaczania
wspczynnika sprystoci podunej przy ciskaniu.
Mona zauway, e prbki wysze maj mniejsz wytrzymao od ni-
szych. Wynika to ze zjawiska rozsadzania wysokiej prbki przez tworzce

Rys. 1.14. Tworzenie si stokw polizgowych:

a - prbka wysoka, b - prbka niska

si stoki polizgowe (rys. 1.14). W prbkach niskich stoki napieraj

na siebie, co czciowo hamuje rozsadzanie prbki.
Prba ciskania nadaje si przede wszystkim do badania materiaw
kruchych, np. eliw. ciskajc prbk z materiau kruchego, doprowadzamy
j do pknicia lub rozkruszenia, a wic mona wyznaczy wszystkie pod-
stawowe wskaniki wytrzymaociowe. Dla prbki z materiau plastycznego
mona wyznaczy wskaniki do granicy plastycznoci, poniewa prbka po-
wyej tej granicy ulega spaszczeniu, a do cakowitego wyczerpania za-
kresu siowego maszyny wytrzymaociowej.
 WyiUlU. pirb ciskania s porwnywalne tylko w przypadku geometrycz-
nie podobnych prbek obcianych w podobny sposb (przyrost naprenia
nie powinien przekracza 10 MPa na sekund).

1.3. Prba pezania metali

Powszechne zastosowanie maszyn cieplnych, ktrych wiele elementw

pracuje w podwyszonych temperaturach (silniki spalinowe, turbiny, ener-
getyka) , wymaga poznania podstawowych wasnoci materiaw i ich zacho-
wania w warunkach pracy. Jednym z podstawowych wskanikw jest pezanie
metali przy rozciganiu.
Pezaniem przy rozciganiu nazywamy cige, plastyczne wyduanie
si metalu pod dziaaniem staego obcienia i staej podwyszonej tem-
peratury. W trakcie prby moemy wyznaczy dwa podstawowe parametry:
granic pezania oraz wytrzymao na pezanie (PN-76/H-04330).
Ze zjawiskiem pezania metali cile zwizane jest zjawisko zgniotu
i rekrystalizacji. Zgniot powoduje zahamowanie prdkoci pezania, re-
krystalizacja za sprzyja pezaniu. Zjawisko rekrystalizacji metalu za-
chodzi w odpowiedniej temperaturze okrelanej temperatur rekrystaliza-
cji zwizanej z temperatur topnienia metalu wzorem

T = a T
rekr. topn.
w ktrym: a = 0,2 dla metali o bardzo duej czystoci,
a = 2,4 dla metali o czystoci technicznej,
a = 0,7 - 0,8 dla stopw o budowie jednofazowej.

I ckres II okres lllohres

Cias
Rys. 1.15. Krzywa pezania
 10
Dla typowej krzywej polssanla mona wyrni trzy okrasy (rye.
i.15):
- pierwszy okres pezania, w ktrym prdko pezania zmniejsza si
g upywem czasu w Sposb cigy,
- drugi okres pezania, w ktrym prdko pezania jest praktycznie
Staa (niekiedy drugi okres moe nie wystpi),
- trzeci okres pezania, w ktrym prdko pezania zwiksza si z
Upywem czasu w sposb cigy, a do zerwania prbki.

Czasow granic pezania R X (T)t v Y Z T i a c z a dzielc stae obcie-

nia prbki F, powodujce po upywie okrelonego czasu dziaania [T] w
Staej temperaturze [t] trwae wyduenie prbki o okrelon wielko,
przez jej przekrj pocztkowy S Q .

R
x(T)t = tMPa]

x - wskanik wyduenia w procentach,

T - czas w godzinach,
t - temperatura w C .
Przykad oznaczania:
R 0 2/10000/500 oznacza granic pezania przy wydueniu trwaym
0,2% po 10000 h w temperaturze 500 C.

Czasow wytrzymao na pezanie RZ(.j)t ' z w a n ^ wytrzymaoci na

pezanie, wyznacza si dzielc stae obcienie prbki, powodujce po
okrelonym czasie dziaania w staej temperaturze zerwanie prbki, przez
jfflj przekrj pocztkowy.

R
z(T)t - & "
0
T - czas w godzinach
t - temperatura w C .
Przykad oznaczania:
R
z/1000/600 oznacza wytrzymao na pezanie po czasie 1000 h w
temperaturze 600 c.

Opracowanie wynikw prb pezania metali wymaga sporzdzenia dwch

rodzajw wykresw. Wykres granicy pezania wykrela si w ukadzie
wsprzdnych logarytmicznych "wyduenie trwae - czas", krzywe za
wytrzymaoci na pezanie wykrela si w ukadzie wsprzdnych loga-
rytmicznych "naprenie - czas". Na podstawie tych wykresw mona wyzna-
czy wykrelnie wytrzymao na pezanie R Z (^)t C z a s / d l a ktrego wyz-
nacza si wytrzymao na pezanie wynosi np. dla stali 100, 1000,
10 000, 100 000 i 200 000 godzin.
Zjawisko pezania zaley od wielu czynnikw, takich jak skad che-
miczny badanego stopu oraz proces jego produkcji, sposb odlewania,
przerbki plastycznej i ewentualnej obrbki cieplnej itp. Najwiksz od-
porno na pezanie wykazuj specjalne wysokostopowe stale arowytrzyma-
e na osnowie molibdenu, niklu i kobaltu.

1.4. Prba badania metali na zmczenie

Materia, na ktry dziaaj siy zmieniajace si okresowo, moe

ulec zniszczeniu przy napreniu nie przekraczajcym doranej, statycz-

4)
(
C
41
N
1>
W
a
<o
2

Rys. 1.16. Rodzaje cykli napre przy obcieniach okresowo zmiennych:

1 - jednostronny, 2 - dwustronny, 3 - ttnicy,
4 - wahadowy (symetryczny)

nej wytrzymaoci tego materiau. Takie zjawisko nazywamy zmczeniem ma-

teriau.
Odporno materiaw na zmczenie bada si najczciej obciajc
osiowo lub zginajc czy skrcajc odpowiednie prbki. Dokadne warunki
wyznaczania wskanikw charakteryzujcych zmczenie materiaw podaje
norma PN-76/H-o4325.
Przykadowo naprenia nominalne przy osiowym obcieniu wynosz

F
CT
min/max min/max [MPa]
 n
cmax - maksymalne naprania cyklu,
a
min " minimalne naprenie cyklu ,
F
max ~ros^syraalnasia obciajca,
F
min ~ minimalna sia obciajca ,
SQ - przekrj pocztkowy prbki .

Cyklem napre nazywamy okresowo zmienne naprenia, o wartociach

zmieniajcych si w sposb cigy w czasie jednego okresu (rys. 1.16).
Cykle napre, w ktrych znak naprenia nie zmienia si, nazywamy tt-
nicymi.
Naprenia cykliczne harmoniczne przyjto charakteryzowa napre-
niem maksymalnym i minimalnym cyklu oraz jego okresem, a take wielko-
ciami pochodnymi (rys.1.17): napreniem rednim a m , napreniem ampli-
tudy a a oraz wspczynnikiem amplitudy cyklu R rwnym stosunkowi napr-
enia minimalnego do maksymalnego.
Prby zmczeniowe wykonuje si na specjalnych maszynach wytrzyma-
ociowych pozwalajcych uzyska czstotliwo obcie w zakresie
300-6000 cykli na minut. Prbki do bada musz cile odpowiada
ksztatem i wymiarami wymaganiom stawianym przez PN. Wielko i ksztat
prbek oraz warunki prby zasadniczo wpywaj na jej wynik.
Na szczegln uwag zasuguje konieczno precyzyjnego wykonania
powierzchni prbek, na ktrych nie moe by ladw obrbki, zgniotw,
rys, pkni, korozji i innych uszkodze powierzchni. Prbki powinny by
szlifowane, a nawet polerowane. Parametry obrbki mechanicznej powinny
by jednakowe dla serii prbek. Szczeglnie starannie naley wykona
miejsca przejcia od czci uchwytowej do pomiarowej prbki.

V r
i
J / \ VI
1 c

<1 \ h
T \ \\<
Rys. 1.17. Wielkoci charakteryzujce naprenia cykliczne:
T - okres cyklu, - naprenie minimalne cyklu, ,
"max ~ naprenie maksymalne cyklu, a a - naprenie amplitudy,
- naprenie rednie
 Rys. 1.18. Krzywa zmczenia materiaw (wykres WShlera)

Jako podstaw prby zmczeniowej przyjto minimaln, umown gra-

niczn liczb cykli napre N G , ktre powinna znie prbka nie ulega-
jc zniszczeniu:
dla stali N G = 10-106 cykli,
6
dla stopw nieelaznych N G = 100-10 cykli.
Do prb zmczeniowych naley uy odpowiedni liczb jednakowych
prbek. Pierwsz prbk obcia si tak si, aby wywoane napr2e*iie
byo wiksze ni spodziewana wytrzymao zmczeniowa. Nastpnie prbki
obcia si coraz mniejsz si, a do takiej, przy ktrej powinno si
przekroczy wymagan liczb cykli napre zadanych prbce.
Za zniszczenie prbki uwaa si jej zamanie lub pojawienie si
pkni.
Wszystkie wyniki z caej serii prb nanosi si na wykres w ukadzie
wsprzdnych: na osi odcitych nanosimy w skali logarytmicznej liczb
cykli napre n, na osi za rzdnych cykliczne naprenia a. W wyniku
otrzymujemy wykres WShlera (rys. 1.18).
Na wykresie Wohlera wyniki uzyskane dla prbek zniszczonych ozna-
czamy kropkami, dla prbek za nie zamanych kropk ze strzak.
Jako wytrzymao zmczeniow (granic zmeczenia) Z G przyjmuje si
najwiksze naprenie cykliczne dla danego cyklu napre, przy ktrym
prbki nie ulegaj zniszczeniu, osignwszy lub przekroczywszy liczb
cykli N g . Dla rnych rodzajw obcie stosowane s odpowiednie ozna-
czenia, np.: Z r - rozciganie, Z c - ciskanie, Z r c - rozciganie waha-
dowe (rozciganie i ciskanie) itp.
 Rys. 1.19. Rozkad napre w prbce z k a f b e m

Pknicia zmczeniowe s najczciej spo- O. E.

wodowane dziaaniem karbu. Zjawisko karbu pow-
staje w elementach, w ktrych wystpuj po-
wierzchniowe wady materiaowe, ostre pknicia
lub wycicia, a nawet gwatowne zmiany prze-
kroju. Na rysunku 1.19 pokazano nierwnomierny
rozkad napre w okrgej prbce poddanej,
rozciganiu. Najwiksze naprenia wystpuj
na dnie karbu i uatwiaj inicjacj pkni
zmczeniowych. Rys. ^,20. Zmczeniowy
zj.om prbki:
Powstawanie typowego przeomu zmczenio- a - ogn*- sko zmczenia,
wego (rys. 1.20) bierze swj pocztek w miej- b _ ^om muszlowy,
scu najwikszych koncentracji napre. Prze- zom dorany
a d o osl
om stopniowo rozrasta si koncentrycznymi krgami, 3gruecia
l u b b a d a n e
krytycznego stopnia zmniejszenia si przekroju prbki 9 ele~
mentu maszyny i doranego pknicia.

1.5. Badanie twardoci metali

Twardo wedug Osmondajest to odporno m a t e r i a n a d k s z t a l c e ~

nia trwae pod wpywem si skupionych dziaajcych na powierzchni,
a wic nie jest to pojcie fizycznej Dokadne porwnywa*'1:'-e t w a r d o c l m a

teriaw jest moliwe w zakresie jednej metody i to z pewnymi zastrzee

niami. Spord wielu metod pomiarw twardoci najcz^^e-' s t o s o w a n e
metody oparte na statycznym wciskaniu w g b n i k a ^ ^ e n e ^ ? ^ ' r a
stoka, ostrosupa) w badany material. .powyj granicy sj^
do spowodowania odksztace trwaych.
TiT

PiUrwaiZf), powfflzoschnie stosowan bya naturalno metoda porwnawcza

Mohaa, ktrej skala twardoci jest podzielona na 10 jednostek: 1 - talk,
2 - sl kuchenna (selenit), 3 - kalcyt, 4 - fluoryt, 5 - apatyt, 6 - or-
toklaz, 7 - kwarc, 8 - topaz, 9 - korund, 10 - diament. Pomiar wykony-
wano w ten sposb, e odpowiednim mineraem zarysowywano badany mate-
ria, np. jeeli dany materia rysuje apatyt (5) a sam jest rysowany
przez ortoklaz (6), to jego warto okrela si jako 5,5. Mineray 1 i 2
rysuje si paznokciem, 3 - 5 scyzorykiem, powyej 5 rysuj szko.
Podstawowymi metodami pomiaru twardoci stosowanymi aktualnie w
technice s metody: Brinella, Vickersa i Rockwella. Wybr metody, a wic
ksztatu i rozmiaru wgbnika oraz obcienia, zaley od struktury meta-
lu, jego wasnoci, stanu powierzchni oraz od rozmiarw badanego elemen-
tu. Jeeli materia ma struktur niejednorodn (np. eliwo, stopy oys-
kowe) , to do badania twardoci naley wybra wgbnik o wikszych wymia-
rach, np. kulk o wikszej rednicy. Jeeli materia ma struktur jedno-
rodn i drobnoziarnist (stal hartowana lub normalizowana), to naley
uywa mniejszego wgbnika (stoek, piramidka, kulka o maej rednicy).

1.5.1. Pomiar twardoci metali sposobem Brinella

Pomiar, zgodnie z PN-91/H-04350, polega na wciskaniu kulki stalowej

lub z wglikw spiekanych w powierzchni badanej prbki w okrelonym
czasie,"uzyskana"dranica odcisku kulki zmierzona po odcieniu suy do
obliczania twardoci (rys. 1.21). Kulki pomiarowe o twardoci minimalnej
850 HV maj rednic: 10,0; 5,0; 2,5; 2,0 i 1,0 mm. Dokonuje si pomiaru
dla metali o twardoci do 450 HB u2.vw.aAac. kulki stalowej, natomiast do
650 HB uywajc kulki jwglika jsgiekanego. W przypadku pomiaru twar-
doci powyej 350 HB, w zapisie naley odrni wynik uzyskany po uyciu
kulki stalowej (HBS) od wartoci liczbowych uzyskanych po uyciu kulki z
wglika spiekanego (HBW). Pomiar prowadzi si w temperaturze normalnej,
tj. 20C.
Twardo oblicza si ze wzoru

F 2 F
HB = A = 0,102 ,
S n D (D - V D ~d )
w ktrym : HB - twardo Brinella,
A - wspczynnik zaleny od jednostek (l/gn = 1/9,806 =
0,102),
F - sia obciajca [N],
S - pole powierzchni odcisku [mm2],
 as
D - rednica kulki [mm] ,
d - rednica odcisku [mm],
1 HB = 9,81 MPa;

Rys. 1.21. Schemat pomiaru twardoci metoda Brinella

Rozmieszczenie odciskw jest istotnym elementem pomiaru, poniewa

polo odksztace materiau podczas wciskania kulki moe wpywa na wynik
nastpnych pomiarw, wykonanych zbyt blisko.
rednica dobieranej kulki powinna by jak najwiksza, ale ograni-
czana jest gruboci badanego materiau; zalecana rednica kulki wynosi
3,0 mm.
Wielko siy obciajcej (F) oblicza si ze wzoru:

F = 9,807 KD 2

w ktrym K przyjmuje wartoci 30; 15; 10; 5; 2,5; 1,25 i 1. Warto K

naley dobra w zalenoci od spodziewanej twardoci tak, aby odcisk by
W przedziale od 0,24 do 0,6 B. Rwnie czas przyoenia siy obciaj-
Cffij (F) wpywa na wielko odcisku. Naley pamita, e kulka przestaje
0.t zagbia dopiero po pewnym czasie, np. dla mikkiej stali po 2 se-
kundach dziaania siy obliczona twardo wynosi 171 HB, za po 3 mi-
nutach 161 HB. Dlatego wprowadzono zapis, w ktrym podaje si po symbolu
HB rodzaj i rednic kulki, nastpnie obcienie i czas jego dziaania.
Tylko w przypadku kulki o rednicy 10 mm, obcianej si 29420 N przez
10-15 s moemy napisa HB bez dodatkowych oznacze.
Przykady podawania zapisu twardoci Brinella:
600 HBW 1/30/20 lub 600 HB 1/30/20 - kulka z wglika, D = 1 mm,
obcienie F - 294,2 N, czas'20 s.
360 HBS 5/750 lub 360 HB 5/750 - kulka ze stali , D = 5 mm, F =
7355 N, czas 10 - 15s.
 Dobr wspczynnika K

K HB Rodzaj badanego materiau

30 96 - 650 stal
eliwo i stopy niklu, tytanu, ko-
baltu itp. o twardoci pow. 140HB
mied i stopy o twardoci pow.
200 HB
15 50 - 325 mied i stopy miedzi o twardoci
50 - 300 HB
metale lekkie i ich stopy oraz
stopy oyskowe o twardoci po-
wyej 50 HB
10 32 - 200 eliwo i stopy niklu, kobaltu,
tytanu itp. poniej 140 HB
mied i stopy miedzi o twardo-
ci 35 lub 200 HB
metale lekkie i ich stopy o twar-
doci powyej 80 HB.
5 16 - 100 mied i stopy miedzi pon. 35 HB
metale lekkie i ich stopy oraz
stopy oyskowe o twardoci
powyej 80 HB
2,5 8 - 50 metale lekkie i ich stopy oraz
stopy oyskowe o twardoci po-
niej 35 HB
1,25 4 - 25 ow, cyna, stopy oyskowe oraz
1 3,2- 20 inne metale o twardoci poniej
20 HB

Twardo w jednostkach HB niektrych metali:

Pb - 4; Ag - 25; Ba -- 42; Co - 125;
Sn - 5; Mg - 32; Pt - 55; Mo - 160;
Bi - a; Zn - 35; Fe -- 60; Ti - 160;
Ca - 12; Au - 35; Be -- 60; W - 250;
Cd - 16; Cu - 35; Cr -- 70; V - 260;
Al - 23; Tr - 40; Ni -- 80; 0 - 260;

/ 1.5.2. Pomiar twardoci metali sposobem VICKERSA

Pomiar twardoci metali sposobem Vickersa polega na wciniciu dia-

mentowego wgbnika w badan prbk przy wybranym obcieniu od 1,961 do
980,7 N.
 Wggbnik diamentowy, zgodnie z PN-91/H-03460, wciska si w prbk
si obciaajc F, przyoon przez okrelony czas t, po odcianiu
mierzy si dugo przektnych (rys. 1.22). Wgbnik ma ksztat piramid-
ki z diamentu o kcie dwuciennym 136. Takie dobranie kta zaostrzenia
powoduje, e pomiary wykonane sposobem Vickersa s w pewnym przedziale
zblione do pomiarw wykonanych metod Brinella (do ok. 250 jednostek
odpowiadaj sobie, powyej dokadniejsze wskazania s w metodzie Vicker-
sa). Sposobem Vickersa mona mierzy twardo metali zarwno mikkich
jak i twardych, cienkich warstw azotowanych, nawglanych i materiaw
hartowanych.
Twardo Vickersa HV wyraa si stosunkiem siy F do powierzchni
pobocznicy odcisku, obliczonej z redniej arytmetycznej wartoci dugo-
ci przektnych d.

2 F sin 136/2 F
HV = 0,102 0,1891
d2
+ d 2
d =

gdzie: HV - twardo Vickersa ,

F - sia obciajca [N]i
d 1 # d 2 - dugo przektnych [mm],
1 HV = 9,807 MPa .

Prbki powinny by wolne od zanieczyszcze, w miar monoci szli-

fowane, a take bez napre wasnych, aby uzyskane odciski nie byy
znieksztacone. Minimalna grubo prbki (warstwy) 1,5 d, temperatura

Rys. 1.22. Schemat pomiaru twardoci

metod Vickersa
30

prowadzenia pomiaru - 20C. Naley wykona 3 pomiary. Rozmieszczenie od-

CifflKw, podobnie jak w metodzie Brinella, jest istotnym elementem po-
miaru, ktry naley zaplanowa zgodnie z norm. Przewidziane s dwa za-
kresy obcie:

1. Zakres maych obcie:

HV0,2 - 1,961 N
HV0, 3 - 2,942 N
HV0, 5 - 4,903 N
HV1 - 9,807 N
HV2 - 19,61 N
HV2,5 - 24,52 N
HV3 - 29,42 N

2. Zakres makro".
HV5 - 49,03 N
HV10 - 98,07 N
HV20 - 196,1 N
HV30 - 294,2 N
HV50 - 490,3 N
HV100 - 980,7 N

Czas dziaania obcienia liczony od momentu osignicia cakowitej

siy obciajcej powinien wynosi 10 - 15 s. W razie zastosowania du-
szego czasu naley to uwzgldni w zapisie.
Przykad zapisu twardoci:
twardo sia czas
600 HV1 600HV 9,807 10-15s
600 HVl/20 600HV 9,807 20s
600 HV30 600HV 294,2 10-15S
600 HV30/20 600HV 294,2 20s

(1.5.3. Pomiar twardoci metali sposobem ROCKWELLA

Pomiar twardoci metali sposobem Rockwella wg PN-91/H-04355 polega

na wciniciu w badany materia wgbnika diamentowego w postaci stoka
o kcie rozwarcia 120 lub kulek o rednicach 1,588 i 3,175 mm (twardo
minimalna kulki - 850 HV). Wciskanie wgbnika jest dwustopniowe - si
wstpn F Q i si gwn Fj przy okrelonych warunkach obciania (rys.
1.23). Si wstpn FQ=98,07N uzyskuje si przez docinicie prbki sto-
 30
likiem do wgbnika twardociomierza w sposb agodny, bez wstrzsw ,i
drga. Naley pamita, aby obcienie si wstpn nie zostao prffl-
kroczone. W razie przekroczenia wartoci siy wstpnej,/naley wybra na
prbce nowe miejsce pomiaru. Po ustawieniu urzdzenia pomiarowego w po-
oeniu zerowym, wgbnik twardociomierza naley agodnie obciy sia
gwn do osignicia obcienia cakowitego.
Podstaw do okrelania twardoci Rockwella stanowi pomiar trwaego
odksztacenia (trwaego przyrostu gbokoci odcisku e). Wynik odczytuje
si, po odcieniu wgbnika si F^przy dziaajcym obcieniu wstp-
nym), w jednostkach twardoci HR na odpowiednio wyskalowanym czujniku.

Rys. 1.23. Schemat pomiaru twardoci metod Rockwella

Twardo mierzon za pomoc wgbnika diamentowego okrelamy zgod-

nie z wzorem

HR = 100 - e HRA, HRC, HRD

za za pomoc kulki

HR = 130 - e HRB, HRE, HRF, HRG, HRH, HRK

przy czym dla kulki o rednicy 1,588 mm stosujemy skale B, F, G, za o

rednicy 3,175 urn skale E, H, K.
 Symbol jednostki twardoci Rockwella HR uzupenia si liter,
okrelajc skal, wg ktrej wykonano pomiar oraz - na pocztku zapisu -
liczbowym wynikiem pomiaru.
Najczciej stosujemy skale C i B. Skal C (stoek, F 0 =98 N,
F1=1373 N) stosuje si do pomiarw twardoci stali w stanie zahartowa-
nym, stali stopowych i innych stopw o twardoci powyej 250 HB. Zaleca
si stosowanie skali C w granicach od 20 do 70 HRC. Skal B (kulka o
rednicy 1,588 mm, F 0 =98 N, F 1 =883 N) stosuje si do pomiaru twardoci
mikkich stali wglowych, brzw, mosidzw i innych stopw nieelaz-
nych. Skal B naley stosowa w zakresie od 20 do 100 HRB.
Czas trwania oddziaywania obcienia si gwn powinien wynosi:
1-3 s dla metali, ktre w warunkach pomiaru wykazuj odksztacenie
plastyczne niezalene od czasu trwania obcienia,
1-5 s dla metali, ktre w warunkach pomiaru wykazuj nieznaczn za-
leno odksztace plastycznych od czasu trwania obcienia,
10-15 s dla metali, ktre w warunkach pomiaru wykazuj odksztace-
nie plastyczne znacznie zalene od czasu trwania obcienia.
W praktyce urzdzenia do pomiaru twardoci metod Rockwella reali-
zuj 15 sekundowy czas oddziaywania gwnego obcienia.

1.5.4. Mikrotwardo

Prb twardoci prowadzon przy bardzo maym obcieniu (do 10N)

nazywamy pomiarem mikrotwardoci. Pomiary mikrotwardoi znalazy zasto-
sowanie przede wszystkim do oceny twardoci poszczeglnych skadnikw
strukturalnych w stopach oraz do badania bardzo maych i cienkich przed-
miotw, cienkich warstw galwanicznych lub nawglonych. Pomiarw mi-
krotwardoci dokonuje si za pomoc ostrosupa Vickersa, ostrosupa
Knoppa (o podstawie rombu), ostrosupa trjciennego (metoda Chruszczo-
wa) itp., podobnie jak w metodzie Vickersa.
Inn metod pomiaru mikrotwardoci jest metoda ryskowa, polegajca
na zarysowaniu badanej polerowanej powierzchni stokiem diamentowym o
kcie wierzchokowym 90. Miar twardoci moe by szeroko ryski uzys-
kiwanej pod staym obcieniem lub wielko obcienia koniecznego do
uzyskania ryski o zaoonej szerokoci.

1.5.5. Dynamiczne metody pomiaru twardoci

Najczciej stosowanymi, dynamicznymi metodami pomiaru twardoci s

badania motkiem Poldi lub skleroskopem Shore'a. Na rysunku 1.24 pokaza-
no motek Poldi. W celu dokonania pomiaru naley przyoy go do badanej
 33,
powierzchni i uderzy w sworze motkiem. Znajc twardo pytki wzoroo-
wej i mierzone rednice d i d 2 , mona obliczy twardo badanego mat<t
riau wg wzoru

HB 2 = k HBj

10 - Vl00 - dj^
gdzie: k =
10 - Vioo - d 2 2 '

\ <ft
"o*

Rys. 1.24. Schemat pomiaru twardoci motkiem Poldi

Rys. 1.25. Schemat skleroskopu Shore'a,

1 - ciarek o masie 2,626 g wykonany ze stali z kocwk diamentow
 Okralani twardoci skleroskopow metodo Shora'a polega na pomia-
rze wysokoci odbicia swobodnie spadajcego ciarka z okrelonej wyso-
koci (rys.1.25). Wysoko odbicia zaley wic od waciwoci sprys-
tych materiau, a nie od jego twardoci w zrozumieniu przyjtej definic-
ji. Na przykad twardo skleroskopowa mikkiej gumy jest wiksza od
twardoci skleroskopowej stali.'

1.5.6. Zastosowanie pomiarw twardoci

Wyniki pomiarw twardoci pozwalaj na wyciganie wielu wnioskw

dotyczcych badanego materiau. Midzy innymi pozwalaj na ocen struk-
tury, a tym samym na kontrol np. jakoci obrbki cieplnej, jednorodno-
ci materiau i jego obrabialnoci. W odniesieniu do stali, badania te
maj jeszcze t zalet, e istnieje pewna liczbowa zaleno midzy wyt-
rzymaoci na rozciganie a twardoci Brinella, pozwalajc na przy-
blione ale szybkie oszacowanie wytrzymaoci na rozciganie z wynikw
badania twardoci. Brinell wyrazi t zaleno wzorem

RJJJ = c H B

Wspczynnik c (rys.1.26) okrela si dowiadczalnie. Na przykad dla

stali stopowych o twardoci HB > 250 c = 0,33 ; dla stali stopowych i
wglowych o twardoci HB < 250 c = 0,34 ; dla stali ptwardych wyarzo-
nych c = 0,35 ; dla stali mikkich wglowych c = 0,36.
Poniewa twardo nie jest sta materiaow, wic mierzona jej
wielko zaley od warunkw prowadzenia prby. Do porwnywania twardoci
naley stosowa specjalne tablice przeliczeniowe (PN-60/H-04356). Na ry-
sunku 1.27 pokazano przykadowo porwnanie wynikw twardoci uzyskanych
rnymi metodami.

0,35
OM
0.33

600 JOOO 1400 *XOO

Kr* C^oJ

Rys. 1.26. Warto wspczynnika proporcjonalnoci Brinella

 100 200 300 400 500 600 700 800
HB, HV
Rys. 1.27. Porwnanie skali twardoci

1.6. Prba udarnoci

Udarnoci nazywamy odporno materiau na uderzenia. W prbie

udarnoci oceniamy zachowanie si metalu w warunkach sprzyjajcych kru-

2 -"wahado mota, 3 - prbka udarnociowa

chemu pkaniu, wywoanych w prbce obecnoci karbu i odksztaceniami o
duej szybkoci, powstaymi w wyniku udarowego dziania siy. Pomiar,
zgodnie z PN-79/H-03470, polega na zamaniu prbki z karbem jednokrotnym
uderzeniem bijaka wahadowego mota i ocenie pracy zuytej na zamanie
tej prbki. Prbka powinna by podparta swobodnie obydwoma kocami na
podporach mota (rys. 1.28). Wynik prby stanowi wielko pracy uderze-
nia lub jej stosunek do powierzchni przekroju poprzecznego prbki w
miejscu karbu. Po umieszceniu prbki na podporach podnosi si mot do
pozycji wyjciowej. Opuszczony z tej wysokoci mot uderza bijakiem w
prbk, a po jej zniszczeniu unosi si jeszcze na pewn wysoko, mniej-
sz od wyjciowej. Praca uderzenia K, odpowiadajca energii zuytej na
zamanie prbki, rwna jest wic rnicy energii potencjalnych mota w
pozycji wyjciowej oraz kocowej.

K = m g R (cosp - cosa)

gdzie: K - praca uderzenia [J],

m - masa wahada mota sprowadzona do rodka powierzchni zetkni-
cia bijaka z prbk [kg],
g - przyspieszenie ziemskie [m/s2],
R - odlego od osi wahada mota do rodka prbki ustawionej na
podporach [mm],
a - kt spadania wahada mota,
0 - kt wychylenia wahada mota po zamaniu prbki .
Udarno KC oblicza si ze wzoru:
K
KC = [J/cm2]
Sr
'0
w ktrym: K - praca uderzenia,
S Q - powierzchnia pocztkowa przekroju prbki w miejscu karbu.
Symbol pracy uderzenia K lub udarnoci KC uzupenia si kolejno li-
terami U lub V, oznaczajcymi ksztat karbu oraz liczbami oznaczajcymi
pocztkow energi mota w J, gboko karbu w mm oraz szeroko prbki
w mm. Ksztat prbek pokazano na rys. 1.29. Dodatkowych liczb nie podaje
si wtedy, gdy si stosuje:
- mot o pocztkowej energii K m a x = 300 J,
- prbki o szerokoci 10 mm i gbokoci karbu U 5 mm, oraz o g-
bokoci 2 mm dla prbek z karbem V.

Przykad oznaczenia:
KV oznacza- prac-uderzeni-a-okrelon z pomoc mota o pocztkowej
energii 300 J, na prbce szerokoci 10 mm z karbem V gbokoci 2 mm.
 Wymiar n C dla prbki typu
U V
Warto iO 7,5 5 6 7 5 e
[tnmj
Rys. 1.29. Ksztat i wymiary prbek udarnociowych: a - prbka KV,
b - prbka KU

b)
\l

Rys.1.30. Prbki po zamaniu na mocie Charpygo:

a - zom polizgowy, b - zom kruchy, c - zom z rozwarstwieniem

KCU 150/5/7,5 oznacza udarno okrelon za pomoc mota o poczt-

kowej energii 150 J, na prbce z karbem U o gbokoci 5 mm i szerokoci
prbki 7,5 mm.
Wynik prby stanowi rednia arytmetyczna trzech pomiarw. Przyka-
dowe zomy prbek pokazano na rys. 1.30. Prb naley uniewani i pow-
trzy na prbce zastpczej wtedy, gdy:
- przeom na bocznej powierzchni prbki przebiega lini aman lub
przeom prbki wykazuje pknicie hartownicze,
- prbka nie zostaa zamana, lecz tylko zgita i przesza midzy
podporami,
- prbka nie zostaa zamana z powodu niewystarczajcej pocztkowej
energii uderzenia mota.
 1.7. Wasnoci technologiczne

Wasnoci technologiczne to cechy materiau charakteryzujace jego

zachowanie podczas procesw produkcyjnych. Do oceny wasnoci technolo-
gicznych stosowane s prby materiau prowadzone w warunkach zblionych
do procesw technologicznych, majcych na celu wytworzenie okrelonego
produktu najbardziej racjonalnymi metodami produkcyjnymi. W zalenoci
od tego jaki jest rodzaj prb, wyniki podaje si albo w jednostkach
umownych, lub jako wnioski dotyczce jakoci badanego materiau.
Najczciej okrela si wasnoci plastyczne, odlewnicze, skrawal-
no, zgrzewalno i spawalno, hartowno itp.
Technologiczne wasnoci odlewnicze, charakteryzujce przydatno
metalu lub stopu do celw odlewniczych, to przede wszystkim lejno
(zdolno do wypeniania form), skurcz metalu podczas stygnicia oraz
jednorodno skadu chemicznego w caej masie odlewu.
Skrawalno materiau to jego przydatno do obrbki skrawaniem. Za
gwne kryterium skrawalnoci uznaje si trwao ostrza narzdzia skra-
wajcego.
Spawalno i zgrzewalno materiau to cecha okrelajca moliwo
uzyskiwania prawidowo wykonanych pocze spawanych i zgrzewanych zas-
tosowan technologi.
Hartowno to zdolno materiau do utwardzania w wyniku obrbki
cieplnej.
Technologiczne prby wasnoci plastycznych dotycz najczciej
blach, ksztatownikw, prtw, tam, drutw, rur itp. Pozwalaj rwnie
czsto na wykrycie wad wewntrznych.

1.7.1, Prba tocznoci metod ERICKSENA

Prb tocznoci metod Ericksena blach cienkich, tam, pasw i

bednarki o gruboci od 0,1 do 2 mm i szerokoci powyej 13 mm wykonanych
ze stali i metali nieelaznych oraz ich stopw wykonuje si wg normy
PN-79/H-04400. Prba polega na powolnym wtaczaniu kulki lub kulicie
zakoczonego stempla w docinit do matrycy prbk, a do chwili pow-
stania w prbce pkni. Miar tocznoci jest gboko takiego wto-
czenia (rys.1.31). O stempla powinna pokrywa si z osi matrycy, a
przesunicie nie powinno by wiksze ni 0,1 mm. Powierzchnie robocze
stempli, matrycy i dociskacza o twardoci okoo 62 HRC musz by pas-
kie, rwnolege do siebie i prostopade do kierunku stempla. Prbki nie
majce adnych odksztace powierzchniowych mog by prostoktne, kwad-
 Rys. 1.31. Schemat prby tocznoci: h - gboko wytoczenia,
1 - blacha toczona, 2 - matryca, 3 - dociskacz, 4 - stempel

ratowe i okrge o wymiarach zgodnych z zaleceniami podanymi w normie.

Dugo prbki prostoktnej powinna zapewni wykonanie przynajmniej
trzech odciskw stemplami 3, 8 i 15 mm przy odlegociach midzy nimi
okoo 55 mm, a przy stemplu o rednicy 20 mm odlego ta powinna wyno-
si minimum 90 mm. Pomiaru naley dokona w temperaturze nie niszej ni
10 C. |Prba ta ma za zadanie okrelenie plastycznoci blach i jego po-
datno na toczenie. Miar tocznoci jest g b o k o wtoczenia wgb-
nika, a do pojawienia si pierwszych pkni. Wynik, ktry powinien by
redni z trzech pomiarw gbokoci, zapisujemy z indeksem oznaczajcym
rednic kulki lub stempla, np. IE 3 = 1,8 mm lub I E 2 0 = 13,6 mm. W pr-
bie tej rwnie rozpatruje si ksztat pknicia i jako powierzchni
wytoczonej wypukoci. Materia dobrej jakoci powinien charakteryzowa
si gbokoci wtoczenia nie mniejsz ni w normach, pknicia wyto-
czenia powinno przebiega wzdu uku (inny przebieg moe Wskazywa na
struktur pasmow lub istnienie wad walcowniczych) oraz gadk powierz-
chni wytoczenia charakteryzujc drobnoziarnist struktur metalu.

A^.1.2. Technologiczna prba zginania

Prb zginania wykonuje si na zimno lub w temperaturze pbdwyszo-

nej dla wyrobw i pwyrobw walcowanych, kutych i larych zgodnie z nor-
m N78/H04408, w celu okrelenia podatnoci materiau na odksztacenia
plastyczne przy zginaniu. Odcinki prbne z wyrobw walcowanych pobiera
si rwnolegle do kierunku walcowania, natomiast z blach i innych mate-
riaw mog okrela to odpowiednie warunki odbioru. Prbka ustawiona na
dwch podporach (rys. 1.32) zginana jest za pomoc trzpienia ustawionego
 Rys. 1.32. Schemat prby zginania: a - zginanie do okrelonego kta,
b - zginanie do rwnolegoci ramion, c - zginanie do styku ramion

w poowie dugoci. W zalenoci od wymaga, prb moemy wykona do

okrelonego kta gicia, mniejszego od 180, rwnolegoci ramion
(odlego ramion jest okrelona wkadk) lub styku ramion. Wynik prby
mona uzna za pozytywny wtedy, gdy podczas wykonywania prby zgodnie z
jednym z trzech wariantw prbka na zewntrznej powierzchni nie wykae
pkni, naderwa lub rozwarstwie,
i
1.7.3. Prba przeginania blach, tam i bednarki

Prba ta suy do oceny, zgodnie z PN-80/H-04407, przydatnoci do

odksztace plastycznych blach i bednarki o gruboci nie wikszej ni
3 mm. Polega ona na zamocowaniu w szczkach w pooeniu pionowym (rys.
1.33) odpowiednich prbek i zginaniu ich na przemian o kt 90 w.obie
atrony. Urzdzenie zaopatrzone jest w komplet wymiennych szczk oraz
wokw o rnych promieniach w zalenoci od gruboci mocowanych mate-
riaw. Podczas prby obserwuje si powierzchni prbki w miejscu prze-
ginania. Prbk przegina si at do osignicia odpowiedniej liczby prze-
gi zgodnie z norm lub atestem bez widocznego pknicia lub do momentu

Rys. 1.33. Schemat prby przeginania: 1 - prbka, 2 - prowadnica,

3 - dwignia, 4 - waki, 5 - wkadka
 <5*
pojawienia si pierwszego pknicia. Mona te jeszcze okreli licztof
przegi do pknicia prbki do poowy jej szerokoci oraz cakowitego
pknicia.

1.7.4. Prba przeginania drutu

Prbie tej poddaje si drut lub walcwk o rednicy lub gruboci

powyej 0,5 mm zgodnie z PN-83/M-80002. Przebieg prby i aparatura jest
taka sama jak w prbie przeginania blach, tam i bednarki. Celem prby
jest okrelenie podatnoci prbki na odksztacenia plastyczne i wykrycie
wad wewntrznych materiaw. O podatnoci prbki na odksztacenia plas-
tyczne wiadczy liczba przegi, o wadach wewntrznych za wygld prze-
omu prbki.

1.7.5. Prba spaszczania metali

Prba pozwala okreli plastyczne wasnoci oraz ujawni wady po-

wierzchniowe, podpowierzchniowe i wewntrzne przy odksztacaniu na zimno
i gorco prbek z blach i prtw paskich, formowaniu bw z prtw
okrgych, walcwki, drutu i trzpieni nitw oraz spaszczaniu ba nita
zgodnie z PN-62/H-04412. Prbki wycina si lub odcina na zimno nie zmie-
niajc wasnoci materiau. Przykadowe wymiary prbki paskiej pokazano
na rys. 1.34. Powierzchnia spaszczonej prbki nie powinna wykazywa
pkni, naderwa i rozwarstwie.

Rys. 1.34. Prbki do prby spaszczania

1.7.6. Prby technologiczne rur

Rury bez szwu lub ze szwem wzdunym ze stali oraz metali nieelaz-
nych i ich stopw poddaje si najczciej prbie wywijania konierza, a
take prbie spaszczania i zginania. Wywijanie konierza wykonuje si
zgodnie z PN-78/H-04414/4. Prb prowadzi si stosujc dwa rodzaje
no

a_
c
i -

Rys. 1.35. Prba wywijania konierza:

a - trzpie stokowy, b - trzpie walcowy

trzpieni (rys. 1.35), ktrych powierzchnie musz by szlifowane i obfi-

cie smarowane. Wynik prby uwaamy za pozytywny w przypadku wywinicia
konierza do kta 90 bez naderwa i pkni.

1.7.7. Prba przeomu niebieskiego

Jest to prba technologiczna wykrywania wad wewntrznych makrosko-

powych. Stosuje si j do stali konstrukcyjnych wglowych i stopowych
przerobionych plastycznie. Prbki pbiera si tak, aby obejmoway cay
przdkrj materiau, a paszczyzna karbu przeomu bya prostopada do
kierunku przerbki plastycznej (wg PN-60/H-04509). Karb nacina si tak,
aby zbytnio nie zmniejsza powierzchni przeomu prbki (rys. 1.36).
Prbk nagrzewa si do temperatury wyszej o 100 do 150C od temperatury
niebieskiego nalotu, ktry dla stali wynosi ok. 300C. W temperaturze
tego nalotu prbk amie si i obserwuje przeom. Na przeomie mona

a h

h-16+25 mm

Rys. 1.36. Schemat prby przeomu niebieskiego: a - prbka,

b - wykonanie prby: 1 - prbka, 2 - tocznik, 3 - podpory
 43,
oceni liczb, dugo i wielko wtrce niemetalicznych oraz lady ja"
my usadowej, patki niene, wtrcenia szamotowe itp.

1.7.8. Prba iskrowa

Prba iskrowa umoliwia orientacyjne okrelenie skadu chemicznego

stali. Wykorzystuje si tutaj zjawisko powstawania podczas szlifowania
materiaw stalowych snopu iskier o/charakterystycznym ksztacie i kolo-
rze (rys.1.37). Wynika to ze spalania si poszczeglnych skadnikw sta-
li w wysokiej temperaturze szlifowania. Na przykad wolfram daje iskry w
kolorze ciemnoczerwonym, krzem za powoduje powstanie iskier o silnym
blasku. Obserwacja snopu iskier przy pewnej wprawie pozwala na okrele-
nie nie tylko skadnikw, lecz take ich zawartoci procentowej. Prb
naley wykonywa w zaciemnionym pomieszczeniu w jednakowych warunkach
(ta sama ciernica i jednakowa sia docisku) po usuniciu ze stali war-
stwy wierzchniej. Naley pamita o okularach ochronnych.

a - stal niskowglowa, b - stal krzemowa, c - stal chromowa

 2. BADANIA NIENISZCZCE

Badania nieniszczce umoliwiaj wykrywanie wad materiaowych bez

niszczenia badanych czci i naruszania ich wasnoci uytkowych. Pozwa-
laj one na dokadn kontrol w kadym stadium procesu wytwarzania, od
sprawdzenia materiaw wyjciowych do gotowych wyrobw.
Jednym z najistotniejszych zagadnie jest waciwa interpretacja
wynikw bada nieniszczcych. aden z wyrobw nie jest wyrobem idealnym.
Z praktycznych wzgldw, za dobry musimy uwaa wyrb speniajcy z gry
narzucone wymagania. Waciwe ustalenie takich wymaga, czyli warunkw
odbiorczych, naley do najtrudniejszych zada.

2.1. Metody radiologiczne

W badaniach radiologicznych wykorzystuje si zjawisko pochaniania

przenikliwego promieniowania elektromagnetycznego (promienie X i v ) w
badanych przedmiotach. W wyniku pochaniania natenie promieniowania
maleje (rys. 2.1) w zalenoci od gruboci materiau, jego gstoci oraz
wystpujcych wad.
Typowy schemat bada radiograficznych przedstawiono na rysunku 2.2.
rdo promieniowania wysya wizk promieni X lub v, ktra po przejciu
przez badany materia jest wykrywana przez detektor promieniowania.
2rdem promieniowania mog by lampy rentgenowskie lub izotopy
promieniotwrcze. Jako detektory promieniowania s stosowane najczciej
bony radiograficzne i ekrany fluoryzujce, a take liczniki scyntyla-
cyjne, komory jonizujce, krysztay pprzewodnikowe itp. W celu uat-
wienia analizy przenikajcego promieniowania stosowane s rne dodatko-
we ukady, np. elektroniczne wzmacniacze obrazu, ekrany fluorescencyjne
z kamer TV, a take kamery TV czue na promieniowanie. Na radiogramach
wady o mniejszej gstoci ni materia podstawowy (np. wtrcenia nieme-
taliczne, pcherze itp.) s widoczne jako ciemniejsze obszary. Tego typu
wady w mniejszym stopniu pochaniaj energi przenikajcego promieniowa-
nia, ktre bardziej nawietla bon. Mog te wystpowa wady (np. wtr-
cenia wolframu w spoinie aluminiowej lub odpryski metaliczne w tworzywie
 43

III
*o

wada
III Badany obiekt

Jo < Jw

W u
i J
.i 1
Obraz radiometryczny

Rys. 2.1. Obraz radiometryczny badanego obiektu:

I 0 - natenie promieniowania, q Q - gsto badanego elementu,
q w - gsto orodka wypeniajcego wad

O - rdo promieniowania

t\~ badany przedmiot

x
detektor promieniowania

Rys. 2.2.Schemat badania radiologicznego

(Sztucznym), ktre bardziej pochaniaj promieniowanie od materiau pod

(Stawowego, a tym samym s widoczne jako obszary jasne.

2.1.1. Wasnoci promieni X i v

Widmo promieniowania elektromagnetycznego skada si z fal radio-

wych, promieni podczerwonych, wiata widzialnego, promieni nadfioleto-
wych oraz promieni X i v . Promienie X i v maj wic podobn natur i
podlegaj z materi jednakowym prawom oddziaywania. Zasadnicz rnic
midzy tymi dwoma rodzajami promieniowania jest mechanizm ich powstawa-
nia. Promienie X powstaj poza jdrem (hamowanie strumienia elektronw
przez atom anody), natomiast promieniowanie y wskutek rozpadu jdra.
Rozchodzenia si promieni X i v podlega tym samym prawom co rozchodzenie
si wiata.
Sumarycznym efektem zjawisk zachodzcych przy przenikaniu wizki
promieniowania przez materia jest jej osabienie. Odwrotno osabienia
nazywana jest przenikliwoci.
Promienie o maej dugoci fali maj du energi, s bardziej
przenikliwe (promieniowanie "twarde"), natomiast promieniowanie o duej
dugoci fali (promieniowanie "mikkie") charakteryzuje si mniejsz
energi, a tym samym i przenikliwoci.
Promienie X i v intensywnie jonizuj gazy, wywouj fluorescencj
niektrych substancji oraz powoduj zaczernienie emulsji fotograficznej.
Wywouj one rwnie szkodliwe dla zdrowia zmiany biologiczne w ywych
tkankach.

2.1.2. Wytwarzanie promieni X

W defektoskopii rentgenowskiej do otrzymywania promieni X najcz-

ciej stosuje si elektronowe lampy rentgenowskie. Promienie X powstaj w
wyniku zmiany prdkoci (hamowania) elektronw, ktre tworzc wizk
promieniowania katodowego zderzaj si z atomami metalowej anody i mog
odda dowoln cz swojej energii (widmo energetyczne promieniowania X
jest widmem cigym).

a b

Gtawica

Pulpit
'sterujcy

Rys. 2.3. Schemat aparatw rentgenowskich: a - kopakowego,

b - gowicowego
 4ffl

Rys. 2.4. Ksztaty wizek promieniowania X

Maksymalna energia kwantu zaley od napicia przyspieszajcego lam-

py rentgenowskiej (napicia anodowego). Zwikszanie prdu anodowego lam-
py nie zwiksza przenikliwoci promieniowania, powoduje jedynie wzrost
natenia promieni.
Do bada materiaw i wyrobw w przemyle stosuje si aparaty
rentgenowskie o napiciu anodowym od 10 do 400 kV. S dwa rodzaje apara-
tw rentgenowskich: kopakowe i gowicowe (rys. 2.3). Najbardziej roz-
powszechnione s aparaty gowicowe ze wzgldu na wygod uytkowania i
moliwoci stosowania.
Ksztaty wizek promieniowania X, uzyskiwane z rnych typu lamp
rentgenowskich, pokazano na rys. 2.4.
Bardzo wanym parametrem lampy jest wielko "ogniska", z ktrego
rozchodzi si promieniowanie X (rzdu kilku mm kwadratowych). Ze wzros-
tem wymiarw "ogniska" zmniejsza si ostro otrzymywanych obrazw ra-
diometrycznych.

2.1.3. Wytwarzanie promieni v

rdami promieni Y W defektoskopii przemysowej s sztuczne izoto-

py promieniotwrcze. Naturalne pierwiastki promieniotwrcze stosuje si
Wyjtkowo. >
O zastosowaniu izotopu w radiologii decyduj nastpujce czynniki
(tabela 1):
 Tabela 2.1

rda promieniowania gamma stosowane w przemyle,

produkowane w kraju

rdo Typ Wymiary czci aktywnej

kapsuki rednica wysoko Aktywno
[mm]

192 I r HA 3/' 2 75-1850

(2-50)
/
HB 3 3 1850-3700
(50-100)

YA 3 4 3700-4600
(100-125)

60
Co HB 3 3 0,037-37
(0,001-1)

169yb Ya 1 1 110
(3)

- energia wysyanych promieni y ,

- okres prozpadu ,
- aktywno waciwa preparatu (aktywno przypadajca na jednostk
objtoci).
Budowa aparatu gammagraficznego zaley od jego zastosowania, wiel-
koci i aktywnoci preparatu promieniotwrczego (schemat na rys.2.5).

rdo w pooeniu
Pojemnik ochronnym
ochronny
rdo

Cigno
Elastyczny w

rdo w pooeniu
roboczym

Osona oowiana

Rys. 2.5. Schemat pracy aparatu gammagraficznego

 2.1.4. Detekcja promieni x i v

W technice najczciej jest stosowana detekcja promieniowania met.o-

d radiograficzn, radioskopow i radiometryczn.
Metoda fotochemiczna, czyli radiografia, polega na uzyskaniu obrazu
na specjalnej bonie fotograficznej nazywanej bon radiograficzn. Kon-
trast obrazu radiograficznego zaley od energii promieniowania - im wy-
sza energia promieniowania, tym mniejszy kontrast. Istnieje te zjawisko
rozproszenia promieniowania w samej bonie, dajce w efekcie tzw. nieos-
tro wewntrzn.
Zastosowanie / okadek wzmacniajcych metalowych lub solnych pozwala
na skrcenie czasu nawietlania bony. Okadki wzmacniajce musz cile
przylega do obu stron bony radiograficznej.
Okadki metalowe, najczciej oowiane, gruboci dziesitych cz-
ci mm, wzmacniaj nawietlanie w wyniku wybijania fotoelektronw, ktre
intensywniej (kilkakrotnie) dziaaj na bon ni promieniowanie pier-
wotne .
Wasnoci wzmacniajce (do kilkuset razy) okadek solnych fluoryzu-
jcych (ZnS, CaW0 4 , CdS) wynikaj z dziaania na bon wiata emitowa-
nego przez luminofor pod wpywem promieniowania X lub v-
Naley pamita, e ze wzrostem wspczynnika wzmocnienia okadek
zwiksza si nieostro wewntrzna radiogramu.
W wyniku zastosowania metody radiograficznej otrzymujemy trway do-
kument badania w postaci radiogramu. Niedogodnoci za tej metody jest
dua pracochonno.
Metoda radioskopowa polega na ujawnianiu obrazu radiometrycznego
badanego obiektu za pomoc odpowiedniego ekranu. Stosowane s trzy wa-
rianty takiego badania-:
- fluoroskopia (ekran z ZnS, CdS, CaW04),
- fluoroskopia ze wzmacniaczem elektronicznym obrazu ,
- radioskopia telewizyjna.
Zalet radioskopii jest moliwo biecej obserwacji "obrazu" ba-
danego elementu, nawet podczas jego ruchu. Wad jest znaczne pogorszenie
wykrywalnoci wad w porwnaniu z radiografi.
Metoda radiometryczna polega na ujawnianiu obrazu radiometrycznego
badanego obiektu za pomoc miernikw natenia promieniowania przenika-
jcego przez badany obiekt.
 2.1.5. wykrywalno wad, wssoraa kontrolne

Wykrywalno wad metod radiologiczn zaley od wielu czynnikw,

takich jak rodzaj wady, jej ksztat, pooenie i wspczynnik osabienia
promieniowania, sposb prowadzenia bada, jak zastosowanych mate-
riaw dodatkowych itp. Konieczna wic jest kontrola wykrywalnoci wad
podczas kadego przewietlania. Stosuje si w tym celu tzw. wzorce kon-
trolne, ukadane na powierzchni badanego elementu i razem z nim prze-
wietlanego. Najczciej uywa si wzorcw prcikowych, ktre s znorma-
lizowane (PN77/M-70001) i skadaj si z kilku prcikw o rosncych
rednicach. rednica najcieszego prcika widocznego na radiogramie jest
miar jakoci radiogramu, stosunek za tej rednicy do gruboci badanego
elementu daje nam procentow wykrywalno wad uzyskan w danym prze-
wietlaniu. W warunkach technicznych wykrywlno ta zawiera si w grani-
cach od 1 do 3%.

2.1.6. Przykady zastosowa

Klasycznymi przykadami zastosowa radiologii s badania odleww i

Siaczy spawanych. Zastosowanie radiologii umoliwia wykrywanie w odle-
wach jam skurczowych, pcherzy i bbli, rzadzizn, zaule, zapiaszcze,
pikni i innych wad wewntrznych. W zczach spawanych moliwe jest wy-
krywanie pcherzy, uli, braku przetopu, podtopie, przykleje i'pk-
ni. Metodami rentgenowskimi moemy przewietla elementy stalowe o
gruboci do 70 mm, uywajc za izotopw do 300 mm.
Radiologia umoliwia rwnie badanie poprawnoci montau, struktury
materiaw i rnic w ich skadzie chemicznym, kontrolowanie procesw
chemicznych itp.
Mimo tak rnorodnych zada, postp w badaniach radiologicznych w
ostatnich latach ogranicza si gwnie do rozszerzenia zakresu ich sto-
sowania oraz do automatyzacji procesw pomocniczych.

2.2.Badania akustyczne

W badaniach akustycznych wykorzystuje si zjawiska towarzyszce

wzbudzaniu i rozchodzeniu si drga mechanicznych w badanych materia-
ach. Do bada akustycznych zaliczamy metody: ultradwikowe, emisji
akustycznej, drga rezonansowych i tosamoci dwikowej.
 V 2.2.1. Metody ultradwikowe

Ultradwikami nazywamy drgania spryste o czstotliwoci wywzej

ad grnej granicy syszalnoci ucha ludzkiego, tj. okoo 16 kHz. Falo
Ultradwikowe rozchodz si w orodkach staych, ciekych i gazowych
JfBZ ulegaj odbiciu, zaamaniu i tumieniu, zgodnie z prawami ruchu a-
|,0Wego. W orodkach staych (majcych sprysto objtociow i posta-
ciow) moliwe jest rozchodzenie si rnego rodzaju fal, np. podu-
Iiyeh, poprzecznych, powierzchniowych, Lamba, Love'a itd. W gazach i cie-
Sgach, ktre wykazuj tylko sprysto objtociow, rozchodz si wy-
cznie fale podune. W badaniach materiaw wykorzystuje si najcz-
!,ej fale podune, poprzeczne i powierzchniowe o czstotliwoci od
38 kHz do 10 MHz.
Fale ultradwikowe wytwarza si najczciej za pomoc przetworni-
kw ultradwikowych. Przetworniki pozwalaj na przetwarzanie drga
elektrycznych na mechaniczne i odwrotnie. S wykonane najczciej z ty-
tanianu baru (BaTiCK) i kwarcu.

0 fodek 1 Otrodek 2
9.C, PjC, A,
Folo podojco Foto fT7?ntl<qtaca
/ >
/L.
Falo odbito
D

Rys. 2.6. Odbicie i przenikanie fali na granicy dwch orodkw

Badania ultradwikowe opieraj si na zjawisku odbicia i przenika-

nia fal na granicy dwch orodkw (rys.2.6). Odbicie i przenikanie fali
zaley od rnicy opornoci falowych (oporno falowa orodka rwna si
iloczynowi jego gstoci i prdkoci fali w tym orodku) graniczcych
orodkw. Energia fali odbitej na granicy orodkw typu "ciao stae -
gaz" (np. powierzchnie pkni, pcherzy, rozwarstwie itp.) jest Wi-
ksza ni na granicy "ciao stae - ciao stae" (np. powierzchnie uli,
wtrce metalicznych i niemetalicznych) .
Wprowadzenie fal ultradwikowych do badanego materiau zaley mi-
dzy innymi od sprzenia akustycznego przetwornika (gowicy ultradwi-
kowej) z materiaem. W badaniach kontaktowych midzy przetwornik a po-
wierzchni badanego przedmiotu wprowadza si orodek sprzgajcy (np.
 -5

Rys. 2.7. Schemat badania metod echa: 1 - gowica nadawczo-odbiorcza,

2 - orodek sprzgajcy, 3 - badany element, 4 - wada,
5 - ekran oscyloskopu, 6 - defektoskop

a) b)
rlTp
LJ

Rys. 2.8. Schemat metody przepuszczania: 1 - nadajnik, 2 - odbiornik

wod, oleje, smary lub pasty, ktre zwilaj powierzchni gowicy i ma-
teriau) . W badaniach zanurzeniowych kontrolowany element umieszcza si
w zbiorniku z ciecz, ktra suy jako orodek sprzgajcy.
Rozrniamy dwie zasadnicze metody bada ultradwikowych: echa i
przepuszczania.
W metodzie echa gowica nadawczo-odbiorcza wysya impuls ultra-
dwikowy w gb badanego materiau, a nastpnie analizowane s impulsy
odbite (echa) powracajce w kierunku tej gowicy (rys. 2.7).
W metodzie przepuszczania wprowada si fale ultradwikowe z jednej
strony badanego przedmiotu i odbiera si je z drugiej (rys. 2.8). Anali-
zujc energi fali po przejciu przez badany materia, moemy wykry
 Rys. 2.9. Zmiana tumienia fal ultradwikowych w stali w funkcji
czstotliwoci: 1 - rednica ziarna 0,16 mm - materia przegrzany,
2 - rednica ziarna 0,016 mm - materia znormalizowany,
3 - rednica ziarna 0,003 mm - materia zahartowany

PrtdkcH tali [m/ ]

Rys. 2.10, Zaleno midzy wytrzymaoci na rozciganie

a prdkoci fal podunych w eliwie

ewentualne wady, poniewa kada niecigo zmniejsza energi fali prze-

nikajcej .
Badania ultradwikowe, oprcz typowych zastosowa defektoskopo-
wych, pozwalaj rwnie w pewnym zakresie okrela struktur i wasnoci
fizyczne materiaw. Na przykad zmiany tumienia fali ultradwikowej
wykorzystano do kontroli efektw obrbki cieplnej stali (rys. 2.9).
Ustalono te zaleno midzy wytrzymaoci na rozciganie R^ a
prdkoci fali podunej w eliwie (rys. 2.10).
 2.2.2. Metoda emisji akustycznej

Metoda emisji akustycznej polega na rejestrowaniu i analizie fal

akUBtycznych, ktre powstaj podczas odksztacania plastycznego lub p-
tania materiaw. Zjawisko powstawania tych fal nazywane jest emisj
akustyczn. Metoda ta pozawala na stwierdzenie, czy w badanych elemen-
tach istniej rozwijajce si wady. Schemat ukadu pomiarowego pokazano
lin rys. 2.11. Na przykad na podstawie obserwacji emisji akustycznej w
Oisasie prby cinieniowej zbiornika spawanego mona stwierdzi, czy w
Spoinach wystpuj wady rozwijajce si przy stosowanych cinieniach.
Materia w pobliu czoa rozwijajcej si wady (np. pknicie) wchodzi w
zakres plastyczny znacznie wczeniej ni w obszarach odlegych od wad.
Obecno rozwijajcych si (a wic niebezpiecznych) wad bdzie sygna-
lizowana wzrostem emisji akustycznej przy napreniach znacznie niszych
0(3 granicy plastycznoci materiau zbiornika.

Rys. 2.11. Schemat ukadu do bada metod emisji akustycznej:

1 - badany obiekt, 2 - czujnik, 3 - wzmacniacz z filtrem,
4 - dyskryminator amplitudy, 5 - ukady analizujce i rejestrujce

2.3. Badania elektromagnetyczne

W badaniach elektromagnetycznych wykorzystuje si zjawiska towarzy-

szce wzbudzaniu pola elektromagnetycznego w badanym obiekcie. Wrd
flich najczciej stosowane s metody magnetyczne i wiroprdowe.
^Podstaw metod magnetycznych jest wzbudzanie pola magnetycznego w
badanym elemencie, a nastpnie wykrywanie lokalnych, magnetycznych pl
rozproszenia, powstajcych nad powierzchni elementu w bezporedniej
okolicy wady (rys. 2.12). Jeeli wada jest usytuowana zbyt gboko, to
ni mona jej wykry, poniewa rozproszone linie si pola magnetycznego
ni wychodz na powierzchni (rys.2.13).
 33

\ Ntasnefycane
/ v^pote rroprossenia
/ \
t / \ \ Bitgjy

N S

Rys. 2.12. Konfiguracja pola rozproszenia

Rys. 2.13. Metody magnesowania: a - poprzeczne

przez bezporedni przepyw prdu, b - wzdune midzy biegunami magnesu,
c - wzdune w polu selenoidu
w

OL

mmmmm

Rys. 2.14. Schemat metody penetracyjnej: a - oczyszczanie powierzchni,

b - nanoszenie penetranta, c - usuwanie penetranta,
d - naniesienie wywoywacza, e - obserwacja powierzchni

Najprostsz metod wykrywania rozproszonego pola magnetycznego jest

metoda proszkowa (mokra lub sucha), ktra pozwala wykry wady powierzch-
niowe i podpowierzchniowe, zalegajce do gbokoci 2-3 mm pod powierz-
shnl badanego elementu z materiau ferromagnetycznego (Fe, Ni i Co j,
niektre ich stopy). Wielko pola rozproszenia zaley od natenia pola
magnetycznego, wymiarw wady i jej zorientowania wzgldem kierunku moi-
neaiowania, od stopnia osabienia przekroju t wad oraz rnicy wamnocft-
0,i magnetycznych materiau i jego wadliwych obszarw.
Zasadniczo stosuje si dwie metody magnesowania (rys. 2.14)i
Wzdun i koow (poprzeczn).
Proszek do bada magnetycznych jest najczciej mieszanin drobnych
Szostek (od 0,001 do 0,3 mm) magnetytu Fe 3 0 4 i ferromagnetycznego tlenku
elaza v - F e 2 Q 3 z dodatkami antykorozyjnymi i ewentualnie barwicymi.
Do kontroli porwnawczej parametrw bada magnetycznych oraz jako-
0l proszku lub zawiesiny w metodzie mokrej uywa si rnego rodzaju
wzorcw z wadami naturalnymi (zalecane) lub sztucznymi.
W porwnaniu z innymi badaniami nieniszczcymi metoda magnetycz-
ho-proszkowa odznacza si du czuoci, prostot i ekonomicznoci. Zl
pomoc tej metody mona wykrywa pknicia powierzchniowe od szerokoci
rzdu 0,1 nm. Niekiedy badane powierzchnie naley pokry cienk warstw
lakieru kontrastowego z proszkiem, znacznie polepszajcego wyrazisto<
obrazu magnetycznego ewentualnych wad, a take uatwiajcego przemiesz-
czanie si czstek proszku po gadkiej warstwie farby.

2.4. Metoda prdw wirowych

W metodzie prdw wirowych stosuje si szybkozmienne pole magne

tyczne do wywoania w badanym przedmiocie prdw wirowych i zwizanych
nimi efektw naskrkowych. Poniewa prdy pyn w zewntrznej warstwi
elementw, dlatego wada powierzchniowa wpywa na ich warto oraz roz
kad i oddziauje jednoczenie na elektryczne wartoci obwodu wzbudz
nia.
Metoda ta zdaje doskonale egzamin przy ujawnianiu pkni powierz
chniowych. Wan jej zalet jest moliwo kontroli elementw wykonanyc
z materiaw magnetycznych i niemagnetycznych, niezalenie od stopni
skorodowania powierzchni lub stosowanych pokry malarskich. Mona j
atwo zautomatyzowa i stosowa do kontroli w produkcji masowej.

2.5. Badania penetracyjne

W badaniach penetracyjnych wykorzystuje si zjawisko wnikania odpo

wiednich cieczy (penetrantw) w- rnego rodzaju otwarte wady powierzch
niowo. Przez stosowanie odpowiednich wywoywaczy, ktre "wysysaj" pe-
netront z wad, uzyskuje si wyrany i powikszony obraz wad.
Przedmioty przeznaczone do kontroli podlegaj najpierw odpowiednie-
mu oczyszczeniu (rys. 2,15a) odsaniajcemu wady. Potem nanosi si na
badan powierzchni substancj wnikajc (penetrant), ktra ma zdolno
wypeniania nawet bardzo drobnych szczelin (rys. 2.l5b). Po pewnym cza-
sie (kilka do kilkudziesiciu minut), niezbdnym do wniknicia penetran-,
ta w najdrobniejsze wady, usuwa si t substancj z powierzchni, tak e
pozostaje ona tylko w wadach (rys. 2.l5c). Nastpnie nakada si subs-
tancj wywoujc, ktra ma zdolno absorbowania substancji penetruj-
cej pozostaej w wadach. W rezultacie uzyskuje si powikszony obraz wad
(rys. 2 . lSd) .
W metodzie kolorowej ujawnione wady s widoczne w normalnym wietle
na skutek kontrastu midzy tem a miejscem zabarwionym. Najczciej sub-
stancja penetrujca jest czerwona, wywoywacz za biay.
W metodzie fluorescencyjnej wady s widoczne dopiero przy zaciem-
nieniu i pod wpywem wiata ultrafioletowego. Miejsca wadliwe wiec
Wtedy najczciej tozielonym kolorem.
Otrzymane w metodach penetracyjnych obrazy wad wskazuj od razu po-
oenie, ksztat i w przyblieniu - wielko wady.
 3. PROCESY PRZYGOTOWAWCZE I MATERIAY STOSOWANE W METALURGII

3.1. Wprowadzenie
/ .

Metalurgia jest to nauka o otrzymywaniu metali z rud./Rudy s to

zwizki chemiczne, przewanie Jtj^l_tle^t,u.w|glany, _ siarczki, siarcza-
ny, krzemiany, w stanie czystym lub w postaci mieszanin tworzc tzw. mi-
neray, czyli substancje jednolite pod wzgldem ska^_chemicznego i bu-
dowy k r y s t a l i c o b c i c g _ d ^ a t j e m ^ r n y ; c h przeros-
Jtw-skaJUiyc^jt^ZZSJs ponn.),
Istnieje jednak w przyrodzie wiele^metali wystpujcych w stanie
wolnym, tzw. "w stanie rodzimom", sto zoto, rt, platyna, srebro,
natomiast . nie mona do tej grupy zaliczy np. bry niklu, gdy s one
pr zewanje poshgd z en i a pozaziemskiego _z_meteory tw.
W szerszym znaczeniu do metalurgii mona zaliczy dziedziny pokrew-
ne takie jak kopalnictwo, przetwarzanie rud, otrzymywanie koksu, rafi-
nacj metali itp.

Metale w postaci rud wystpuj w skadzie skorupy ziemskiej. Nie

jest on znany dokadnie, ale z pewnym przyblieniem mona go przedsta-
wi:
tlen 50,0% wanad 0,02%
krzem - 25,8% mied 0,01%
glin 7,45% chrom 0,01%
elazo - 4,2% cynk 0,004%
wap 3,25% wolfram - 0,004%
sd 2,40% ow 0,002%
potas 2,35% molibd. - 0,0007%
magnez - 2,24% cyna 0,0006%
wodr 0,95% antymon - 0,00002%
tytan - 0,45% srebro <0,00001%
mangan - 0,08% zoto <0,000001%
nikiel - 0,02%

przy czym hipotetycznie zmienia si zawarto tych skadnikw w jdrze

kuli ziemskiej;
elazo - 35,4% tlen - 27,8% magnez- 17,0%
krzem - 12,6% nikiel- 2,7% siarka- 2,7%
 3.2. Przerbka rud metali

Proces otrzymy^anij_z__rudy__c_zystegp metalu mona pod z i e l i n a n a s-^

5ujce fazy:
"-przerbk wstpn rudy,
- waciwy proces metalurgiczny, doprowadzajcy do powstania metali
surowych lub hutniczych,
- rafinowaniedoczyszczanie) datac.__w efekcie czysty metal^ uytko-
ktry nadaje si do rnych celw i ma okrelone wasnoci
rzowdno elektryczn i ciepln, obnion zawarto szkodliwych do-
istzek).

'i' A.i Przerbka yudJiiana_c.8lri^ wzbogacenie jej, ezyli zwikszenie za-

ftoci procentowej metalu'grjjyyj
f tp* Menhnie^ usuniecie przewagjgcej _iloci skay ponnej. Od-
,wlania skay ponnej dokonuje si przez przebieranie.rczne (obecnie
) stosowane), vzbogacanie magnetyczne rys.3.1 (tylkodla rudposiada-
jych wasnoci magnetyczne). Mona dokona segregacji wykorzystujc
(kiedy istniejc^ zna.c.zn rnic_^w_ciarze waciwym rudy i skay
innej,^za.. pomocy rozwirowania mechaniczn^o_ orazflotacj i .iFlotacja

Rys. 3.1. Schemat sortownika magnetycznego

polega na wzbogacaniu jaboglch kopalin uytecznych (siarcz||ow^)!^ud'n
Zelaznych oraz niektrych rud tlenkowych) i oparta iestnaLE.<ani,S,y

Dlatego te flotacja ma znikome znaczenie w przetwrstwie rud^ellSsa' i

bdzie omwiona przy metalurgii metali nieelaznych. / ^ T p ^ ^ A '' \
.^Przerbk chemiczn pol eg aLiS.-JlS.Sg^ i gj?.i z^ffh.
zwizkami niS-Zvmi - bardziej BEffisJtjaJU - np. jw j>roc^i|ejpraenia qud '.
wglanssOSbi V'* ' ^

MeC0 3 = MeO + C0 2

lub te przemiany jednego typu zwizkw chemicznych w innytj

~ ~ ~ ~ ~ \ j T ~ T "

-2Cu2S + 30 2 i 2CU 2 0 + 2S02 ^

B.Procesy metalurgiczne mona, pobieli na: t

1. Procesy pirometalurgiczne (ogniowej, prowadzone w w,vapkich tem^
peraturajL<_jaajj(pe za zadanie otrzymnie metalu i w|
jego_ewentualn rafinacie DzjLela si one na:
_-a)-LBggg,gzachodzce w Jrfysokich temperaturagg^jn^) ce na celu^
dziaanie na okrelone skadniki wsadu, np. aglomeracja^(.spiekanie)^
(rys.3.2), dysocjacja termiczna, np. rozkad CaC0 3 ,

Rys. 3.2. Piec obrotowy do aglomeracji: 1 ;%x>budc

2 - napd zbaty, 3 - materia do spiekania, 4 =
5 - odprowadzenie gazw"
 Zachodzce pod wpywem atmosfery pieca, utleniajcej lub
|d?Wukujcej jj^tlenianie - wypalanie domieszek np. C, Si, Mn, P; redukcja
tlenkw zajjiomoc C lub CO (procesy wielkopiecowe)),
y
f,c) wzajemne oddziaywanie staych i ciekych substancji wsadu
if.,---tr:~ . . .
(reakcje1 ^-madzy tlenkami i siarczkami, w wyniku ktrych otrzymuje si
J" )
cieke metale <1 ule) .
W ^procesach)
wid,,/nikiel,j pirometalurgicznych
cyink. otrzymuje
Dziaem pirometalurgii jest si: sta 1,
rwnie eliwo, ow.
aluainotermia i
a i 1jLko.t ermi al.-i'--
na redukcji tlenkw metali za pomoc aluminium
w przypadki gdy wgie jako rodek redukujcy jest zbyt saby. Sproszko-
,.f . \ .,. w'
wane sur.pwce, tj.^aluminium i topniki, zapala si w tyglu za pomoc
specjalnych zapalnikw. Reakcje s egzotermiczne (reakcja Goldschmidta).
\ , f
Sposb ten'.(lest
zoatopw stpsowany Fe-Ni)
Fe-W,JfFe-^Cr, w pmdukcii m^qnezju
. Zjawisko J__chromu
to jest rwnie
I wykorzystywane^

; II I,- Mj^l Aiy I , ^ "**'

S-iJ.lKg^^-iiatjiest to redukcja tlenkw elaza za pomoc krzemu, sto-
M p H ^ ^ H u ! /
auje si ] pdc2as,/otrzymywania manganu i magnezu oraz elazostopw,
dlypru.
" ^ ^ ^ ^ c e ^ ^ ^ lekTr ome ta lur o i c z ne. "I
J
J & l - i ^ e j m u j c y procesy suce do podniesienia
.1 utrzymania tepper^tury potrzebnej,_do nagrzania
Su _do__Jteao]_ celu ^^ijg^g., ukowe oporowe i indukcyjne. Materiay^
uzyskane w fcygh ,,|jocesach maj lepsze wasnoci (stale wysokostopowe,
nikiel^ e jazo;silopjffi meta 1 e nieelazne) Jateriay o najle-
Vasnplateh_n.aJ^y podczas^trwania procesu utrzymywa odpowijed-
11
i a atmosfer .ochronna a_lbo te proces prowadzi w prni Atmosfera
schronna mozejbw .(.skada si wtedy ona z gazw nieaktywnych -
redukujca (przewanie wodgg* zdygasisMa^y
unoniak J s i s & B & r ' rnego rodzaju gazy palne, wglowodory nienasy-
one) albo,-uteniaj ?a (p o w.iet r.ze,,JL,ubt 1 en.) .
zwizkw w procesach elektrolizy sto-

^roztopionych soli (glin, mangan) przebiegajc w

o
^pratui^Wtfo0-900 C (termoelektroliza) . W procesach tych wydatkowana
."Hjj^ektryczna jest tylko w 40-50% zuytkowana na wydzielanie meta-
natomiast zuyta na podtrzymanie odpowiednio wysokiej

przebiegajca w tempe-
procesach energia elektryczna jest prawie w ca-
iloci zuytkowana na wydzielanie metalu. Ten zabieg jest czsto ajt^*
ny do oczyszczania metalu z zanieczyszcze (proces rafinacji). ^

3. Procesy hydrometaluraiczne
' ^ j - ' ' . .

W procesach hydrometalurgicznych otrzymuje sie metale 3 wgdnygh

roztworw ich soli, przez rozpuszczanie metali zawartych w rudzie za po-
moc kwasw^lAi^ wodne zawieraj odpowiednie jony metali.
Roztwory te filtruje si w celu uwolnienia od niepodanych zanie-
1
czyszcze. Nastpnie metal z wodnego roztworu: \ >
a) wytrca si innym metalem, najczciej- mniej szlachetnym\od
wytrcanego metalu (np. wytrcenie Cu z roztworu Cu'S04:za pomoc elaza,
natomiast zoto lub srebro z roztworw cyjankowych wytrca si(Cynkiem)
b) j^rzyraujejsi grzez-jelefefcy.ft.ize (anody s wtedy wykonywane z ma-
teriau odpornego na dziaanie elektrolitu). Otrzymujemy w tym procesje
np.._Cu. Ni,

3.3. Materiay ogniotrwae

3.3.1. Wasnoci materiaw ogniotrwaych l \\

Niektre czci urzdze

Cieplnych s naraone na^stykanie si z
1
rtn.
wysokimi temperaturami pochadzcymi ze spalin lub o.d jiekiego metalu,
dlatego te musz by albo bardzo intensywnie chodzone,|,albo wykonane z
materiaw, ktre w wysokich temperaturach zachowuj.sw.feg\ksztat,! wyt-
rzymao i odporno na dziaanie ciekych metali, gazwj-i^uli.
Materiay wytrzymujce wysokie temperatury s przewanie pochodze-
nia tlenkowego, wystpuj w przyrodzie i tym samym s najtasze. '

Materiay ogniotrwae powinny mie nastpujce, wasnoci,:"

1. Ocmioodporno okrela' si j jprzezjpzw. ^emgeratur^miknir
cia,^ czyli zdolno materiau do temperatur bez
odksztacania s.ie oraz Bosladani^64h9ewtednAe4-JMX.txzymao^ci na mecha-
niczny^ oddziaywanie ^CSiMuL Materia ogniotrwajy^skada si z
ziaren^ mineraw o^,%^sokiej temperaturze topnieiia^ sklejonych
najczciej--niej topliwym lepiszczem.| Podczas nagrze&ania tworzywo
powoli IHJcnle i przybiera konsystencj ciastowatf. Do okrelenia
temperatury miknicia uywa si specjalnych prbek - ostrosupw o pod-i
stawie trjktnej (bok 8 mm) i wysokoci 60 mm zwanych stokami pirosko^j
powymi lub te stokami Segera (rys. 3.3). S one ponumerowane l^dpo-
 Rys. 3.3. Odksztacenie plastyczne stoka Segera

wieniej cyfrze odpowiada okrelona temperatura miknicia (np: nr.30 -

1760C, 31 - 1790C, 32 - 1810C, 33 - 1830C). Najczciej produkuje
ffii<3 je dla zakresu 600-2000C, co 20 deg. Umieszczajc w piecu prbk
roi5m ze wzorcami o kolejnych numerach mona, gdy prbka zmiknie,
okreli numery dwu stokw o ogniotrwaoci bezporenio mniejszej i
bazporenio wikszej ni ogniotrwa prbki. Jeeli bd to np. stoki
33 i 36, to' ogniotrwao badanego materiau okrela si jako SP 35/36.
1.2. jOgniotrrfao pod obcieniem)- bada si j na prbkach walco-
' * * 71 -
wych o rednicyJu_jtfys^ko_Sci_3.0_mm_pod naciskiem 0,2 MPa i mierzy procen-
towe skrcenie, Jna j c z c i e j__4 %_zgn i ot.
- - ,r ,
3. OdporndS"^na zmiany temperatury -bada sie j przez kilkakrotne
nagrzewanie do ^temperatury 950C i szybkie chodzenie dotemp. otoczenia
(20C) - _l.lczfc>a cykli, ktr wytrzymuje materia_do_utraty okoo 20%
claru_bez pkni charakteryzuje t j ego_wa_sno. _ Jest to szczeglnie
Wane prz_ materiaach stosowanych do budowy elementw pracujcych--
iSslicznie^np. kraty regeneratorw) .

4 /Odporno na wpywy chemiczneft Na_jnateria_y na-isi

Jule majce^harakter_^sadov^__lub_kwany (kwane zawieraj Si0 2 , a za-
sadowe CaO) wysokich tem&era.uracu.energi.cznie oddziauj na^zwizki
0 znaku_pr_zeciwnym. Podobne waciwoci wykazuj zawarte w ulu tlenki
iffilaza i manganu.
W zalenoci od zachowania si wzgldem uli, dzielimy materiay
Ogniotrwae na: j i ^ ^
*** K w a n e' - podstawowym skadnikiem jestSiO-^lubAKO.^ - s one
ptakowane przez ule zasadowe a odporne na dziaanie uli kwanych.
d
jffi " e f ~ -Pfetwowy^scad^ - s one
fttokowane przez ule kwane a odporne na dziaanie uli zasadowych.
 - J
N e u t r a l n e lub a m f o t e r y c z n e ' (obojtne)
wymi, , skadnikami. s:_. jgr-.Oj Zrg0 3> Sic lub C, sabo reagujc z UsfclMll,
ssarwno zasadowymi, jak i kwanymi lub te wykazujce pen odporno na
,tch dziaanie. I
Trwao ksztatu i objtoci / - zmiana wymiarw i objtoci
ffiaterlaw__zachodzi__pod wpywem dwu zjawisk: rozszerzaInoci c1epfnaj
lub kurczenia si. To ostatnie zjawisko jet powIzaneTzprzemianami
alotropowymi kwarcu.

Oglnie _ materiay ogniotrwae powinny charakteryzowa sAs.

nastpuj cymi w_asoa4siamii__
a) ognioodpornociwiksz ni 1580C (stoek 26),
1
'i 1 mrfin i L_ i i , imtmsamr-
b) znaczn wytrzymaoci w zwykej ^temperaturze i_okeXoiia,
wytrzymaoci w_wsokich.tempera,tjar.a.ch,.
c) znaczn odpornoci na nage zmiany temperau^s,_zw.aszcza gdy
1 :
" ^ ' ~

chodzi o materiay do budowy urzgdz

d) sta objtoci ksztatu, '
.. - , ,

e) maym w s p c z y n n j l c i ^ m j r o j i - J ^ e p l n e ^ - ^ '
f) maym wspczynnikiem przewodnoci cielnej___i^_grzenikliwoci
gazogsA, a take odpornoci na dziaanie chemiczne rodowiska^ciekego
lub gajowego., " >
g) z^r.tppi...budowy.
Materiayogiotrwae dzieli si natrzygrupy:
- ogniotrwae stosowane iw zakresie do 1700 C , >
- ogniotrwae stosowane w zakresie 1700-2000 C<i
- najwyszej ogniotrwaoci,; pow. 2000 C; j
3.3.2. Materiay kwane j
- _ i
Wyroby k r z e m i o n k o w e , zwane dynasowymi, zawieraj co naj-
mniej 93% krzemionki._Wykonuje si je z rozdrobnionych
dodatkiem mleka wapiennego i melasy lub ugu posiarczynowego i nastpnie
wypala w temperaturze 1430-1450C, przy czym zwikszaj one wtedy swoj
objto o 2-4%, co spowodowane jest przemianami alotropowymi kwarcu.
Jeeli piec jest wyoony sabo wypalon krzemionk, gdzie kwarc nie
przeszed w trydynit lub krystobalit, to zwikszenie"*objtoci moe spo-
wodowa bardzo znaczne uszkodzenia wykadziny pieca. Odznaczaj si one
najwiksz^ z powszechnie uywanych^ mt^riw_^_gniot^ pod
obcieniem ) i wykazuj przy ogrzaniu w wykadzinie pioc_a^
wtrn rozszerzalno ok.._, _ l^ Nie sa_odporne na nage.,_zn
Wip*tury. Stosowano do wykadania konwertorw...MWliigi&a > kwanych

Materiay s z a m o t o w e.jf ^Wyrabia si j.e_z_glin ogniotrwaycht

>dtawow<a skadniki to SiO? przy czym ^Igga-J^g^j^f^...wiggej
4 23-46%. Sama glina nie moe by uywana ze wzgldu na swoj du
mm^MMMMW* WTI-SSFFI-^ ' " * . . , ^

rzliwo rzdu^^lS^. Jff ceiu zmniejszenia tej kurczliwoi dodaje sig_

niej tzw. samotu, t j. materiau granulowanego powstaego przez
palenie teje gliny. Wyroby szamotowe (Al 2 0 3 *Si0 2 *H 2 0) s formowane_^
Igotnej ' masy, a, nastpnie ubijane i wypalane__w temperaturze
00-1350 C. podczas wypalania powinny osign barw.,ta,/ gdy kolor
stwony wskazuje na niedokadne wypalenie i gorsze wasnoci wyrobu.
Ja one ogniotrwao pod obcieniem w zakresie 1350-1400 C,
" . , -iwgyeewtwee
rozliwoc wtrn - okjJj-%. s odporne na zmiany temperaturJ_<_wytrzymuj
IJfZonia j.eg_lne. Zaprawy stanowi mieszaniny okoo 40% glin
nietrwaych z 60% drobno zmielonego szamotu.
Wyroby szamotowo-kwarcytowes przewanie stosowane jako materiay
moizolacyjne, gdy ich przewodno cieplna jest mniejsz od przewod-
0,t normalnych materiaw szamotowych. Pomimo i wyroby szamotowe kwa-
rtporne nieznacznie rni si od zwykych materiaw szamotowych, to
tlSik ze wzgldu na znaczny stopie spieczenia i zwart (nleporowat)
9W odznaczaj si w wysokiej temperaturze odpornoci na dziaanie
W n o ^ k w a s w , O g n l o o d p o r n o - tych materiaw jest jednak
Bjsza od normalnych wyrobw szamotowych....
W zalenoci od stosunku Si0 2 do A 1 2 0 3 rozrnia si nastpujce
& j e s z amoty : --
- kwane % A1 2 0 3 ,
pkwane 30-38 .% ,,A.1.2P3,
- zasadowe 38-42 % A.l2o3.
I. _
, 313.3./Materiay zasadowe f/
^.Materiay m a g n e z y t o w e. flch podstaw jest magnezyt (90-
w
ystpuj4cyjako bezpostaciowy zwizejcJlgCO^, zawierajcy rwnie
t ^domieszkijak CaC0 3 , FeC0-,,^Al-0? j SiO g , w postaci krystalicznej
. magnezytowy najpierw pray
W temperaturze 1600oc. W tej temperaturze nie tylko ulatnia si z
> dwutlenek wgla, ale rwnie spieka si i przechodzi w odporn n
nie wody i dwutlenku wgla odmian (peryklaz). .Przez zmielenie^!
-
przesiani jatirzymuja si z niego magnezyt praony o ziarnistoci 0-20 mm
uywany do ubijaniaspodw i cian piecw stalowniczych lub zapraw O
granulacji ^ o j j g n . Po dodaniu ugu posiarczynowego lub melasy i magne-
zytu wypraonego w temp. 800C formuje si ksztatki i nastpnie wypala w
temp. 1650C. Pomimo i wyroby maj charakter zasadowy, w wysokich
7"" "icry
temperaturach s czue na dziaanie P 2 0 5 szczeglnie w obecnoci FeO, oju=
mao odporne na dziaanie zmian temperaturowych, przy nagrzewaniu zacho-
wuj jednakstaobj^to. Ostatnio wyprodukowano materiay szamotowe
odporne na wstrzsy temperaturowe. ijZySlaw^iie:;.g--piece^j^m^gg^^^inajL
konwertory JTljogasa. f
^Materiay magnezytowe .wizane chemicznie.otrzymuje si z magnezytu
praonego, zaprawionego chlorkiem lub siarczanem magnezu. Uformowane z
tej masy ksztatki po pewnym czasie twardniej""(bez wypalania) ijmon.
budowa z nich elementy cian piecw.
,,, specralne?. wykonane_.z gj^it^zy ch ziarn
magnezytu _pr.a.Qnego, s odporniejsze na gwatowne zmiany temperatury i
tym samym trwalsze od_ zwykego magnezytu.
Materiay maanezvtowo-forsterytowe'. Forsteryt jest to krzemian ma-
gnezu o wzorze 2MgO*SiO? i zawiera do 75% MgO 1 25% forsterytu. Maj one
charakter zasadowy i wasnoci zblione do^materlaw magnezytowych
Materiay magnezytowo-chromitowe? ^tzymujj_^,,si_-z-~pEa.onga,
magnetytu z dodatkiem chromitu (Fe0*Cr,0,J. przy czym zawarto tlenku
i . , "'MBimiW JMIl iw^CW
chromu powinna^wynosi .J> zasadowe i odznaczaj si bardzo du
odpornoci na zmiany temperatury. Uywa si ich do wyrobu sklepienia.

: .~~T-~t-T, . v ~~f>

Materiay d ; o'l o m i t 'w e.t Skad chemiczny: CaCO,*MgCO-, (przy

czym nie mniej ni 19% MgO i nie wicej ni 4% domieszek). Jest skaa
* "i^^ijeassi^^^-^-' i-m-mmmmg^aaMBaaBSB**
osadow,... wypala si je w piecach szybowych, ale po wypaleniu szybko si
lasuje i rozpada na proszek. Nadaj si do ubijanj^.tg.fefflaSLJBjgcw,
martenowskiech i elektrycznych ukowych. Do dolomitu hutniczego dodaje
^^skjs^E^SSE * ' ' ' ^~
si smoy bezwodnej^^jggguje si ksztatki do budowy piecw. Mona je
stosowa w stanie surowym bd wypalonym.^^d^ce_taki.e^mus.z^Ei^^Ma^w,
ruchu cigym, gdy .. inaczej .lasuje sifr wykadzina y Pifigw.. Dololt
stabilizowany wytwarza si przez dodanie SiO-, niewraliwego na wpywy_
gJmsseE.y.C3rnej Stabilizacja polega na wprowadzeniu takich iloci Si0 2 ,
aby ca. zawarto CaOzwiza w postaci CaO*Si02. Taka zawarto
krzemionki nie zmienia charakteru zasadowegomate/iajiK Osga^ si wtedy
ogniotrwao zwyk- 1780-1800C, a pod cinienim 15'r40-1550C.
66

ogniotrwaocia
wykitf> powyi.e^^^C, su do odd2ieIanjj;^ warstwwara^
naadowejj,, ^umieszcza si j e n a t a k i e j wysokoci, aby uel nie styka
i '/. kwanym sklepieniem w piecach zasadowych martenowskich.

j J L ^ m ^ m m a m i ^ g i e l j^giL^Ml^tangl ^ d n o toplJUra.. i pod .zwyfcftra-

tinienlem nie topi si, lecz zaczyna sublimowa w temperaturze powyej
000C, a cakowicie przechodzi w. par..w_J;empeK.t.ur,zes<J^^^. Jyroby _
Salowe wykonuje si z antracytu*, koksu naftowego lub koksu i pku (pak
- -i ...Z niP"1""1" _ 1 r ' uwi>1
luisy przewanie jako' leplazazel. JBaaftla ale. je w atmosferze
68!tenowej. , Wyroby wglowe nawykazuj
'fcr?ymas4 ^gmp,er,afeurow=. obojtny
dziaanie charakter
uli, mog jednak iby
znaczn
uyte
=

'3,ko tam, gdzie nie ma dostpu tlenu. Maj znaczn przewodno ciepln.

ujU^z-'t-Wfl - g r awwtafiitwfe. Sporzdza si je z masy

(Rfflotowej zdodatkiem,^. do.. .40% itu^ patkowego< w wysokiej
aparaturze wykazuj k^^y^harafcteehemiGzny, wysok jDcpniotrwao
owyej 2000c). Odznaczaj si du przewodnoci ciepln i elektrycz-
Uywane_ pr^ew^riie

e przez uogrzewanie
"-r^Kj^S^r^u^ri^d-o w'efSjLjg) . Otrzymuje si nJC... nii THlIWMITfjn'
ftku kwarcowego,z koksem w piecu elektrycznym. Wyroby sporzdza si ze
lalonego karborundu z dodatkiem kilkunastu procent gliny.
iiotrwao okoo 1800C, -przewodno cieplna 10 razy ' wiksza ni w
:rilafih azamotowysh^ Uywa si je do wyrobu rekupertorw,muf44-
= wUBS^^I^S!?? 8 ^.
, duszym ogrzewaniu wykazuj charakter chemiczny kwgjg^r. -Z-
rborundu _z dQdtJd^m_Jr_zM_ metaliczny wytwarza si tzw. prty
itjggg*. Wyroby; kairborundowe powleka si szkliwem dla ochrony przed
,Saniem
,
tlenu.
plfe!SrSit';p.n''o.v'ei Podstaw wyrobu jest wysoko oqniotrwalV-prto-
j>mi,an--cy.gkao)j- L0rj.5% ZrO,) . Zastosowanie - wylewy do cigego_odler
i a S.taJJ,, kadzie i niektre urzdzenia odlewnicze.

f 3.4. Paliwa stosowane w metalurgii.

3 ."4.1. Podzia., pal iw '

W hutnictwie znajduj zastosowanie paliwa stae, cieke 1 gazowe.

lwa sta le_u.ywa. .s i_w kotowniach
 ev

procesach spiekania rud.

Cal koksowy,yr\ Pal Iwo ciakla
ntspwr-w-
(mazut/ olej smoowy) stosuje si gwnie w ^^e^mar*tenowskih. Pali-
wa gazowe stosuje si bardzo czsto, gdy mona je atwo transportowa,
podgrzewa przed spalaniem. Stosowanie tych paliw uatwia rwnie auto-
' matyzac.iftJ>rocesw sp.alanla. """ ~ *
Paliwa mona podzieli na dwie podstawowe grupy wynikajce ze spo-
sobu ich otrzymywania.

Paliwa naturalne' Paliwa.sztuczne"

stae '4
drewno wgiel drzewny
torf brykiety torfowe
wgiel brunatny brykiety i koks
- wgiel kamienny brykiety i koks
cieke
ropa naftowa destylaty ropy naftowej
destylaty smoy pogazowej
benzyna syntetyczna
gazowe
gaz ziemny gaz wietlny
gaz koksowniczy
gaz czadnicowy
gaz generatorowy
gaz wielkopiecowy

Jedynym naturalnym ,..paliwem.. jest.gaz,,,ziemny. Wystpuje on w towa-

rzystwie __rogy _ naJtowej_,_ jego podstawowym skadnikiem,, jestjnejan. (CH44,.
Warto opaowa gazu ziemnego jest bardzo dua i wynosi od 415000 do
780000 kJ/kmol ( w zalenoci od pochodzenia)4 Przed zastosowaniem go do
orezewariia-^piegw martenowskicih naley prz^rowad2iL.Q,g.Aar.czanie-,. gdyfc
wie le gatAinkw___gAMieraw-swoilL-skadzie-ggg, istnieje wtedy moliwo
prgsj..cia_s.iar.ki_dQ_metaluJ_. i^

. . . . . . . . . . ...

.Paliwa.. gazowe sztuczne: '

1. Gazy wysokokaloryczne, - zalicz si do nich gaz koksowniczy 1
wietlny o wartoci opaowej ok. 337 000 StJ/kmol j ^^zjiattgwy;^ - uboczny
produkt destylacji ropy naftowej praz_.jtigE!gi_tCh gazfof.
2. Gazy . redniokaloryczne - otrzymuje si_ ie_grzez^ przepusLgzania-
pary wodnej i powietrz^ przez, .warstw rozarzonego paliwa.- Podstawowymi
skadnikami _qazu czadnic.pwego^_jest CO i H?., ,_z.awar_to_.azotu dochodzi do.
Warto opaowa - ok. 132500 kJ/kmol.
 i ga^wlelkoplecowy 1 wszelkiego rodzaju
jaisjjii ^ ^enatarowffl (wielkopiecowy - 80 000-100 000 kJ/kmol, generatorowe -
3.00 900-114 300 kJ/kmol).
- Zljstos.o.wan 1 .er. :ga z w:_j :a'ko-pa-l iw-da^e^:wiele_korzyei:i
a) zupene spalanie,
b) atwo regulacji temperatury i wielkoci pomienia,
c> atwo otrzymywania dowolnej atmosfery pieca, " "
d) brakpopiou,
e) moliwo uycia taszych odmian paliw staych^ po ich gazyfi^
kacji,
f) atwy^ransport_j>al^wa.

^3.4.3. Paliwa ciek%e 1

, Ropa-^na-&towa - kaloryczno okoo 40500 kj/kg, ciar waciwy ok.

0,9 t/ni3, zawarto siarki niekiedy dochodzi do 5%, prawie..nie-stosowana_
jako. paliwa, przewanie jjest poddawana_ przerbce w celu uzyskania^ usza-
chetniony.ch_.p_aliw.
Paliwa cieke stosowane w hutnictwie pochodz albo z procesu desty-
lacji._, ^ S C J l M t o j ^ j ^ ^ ^ ^ i , albo s produktem .ubocznym procesu odgazo-
wania wgla.
;
:'_Wazut. - Ba^.sJt.a.g__BEgcesu-de3ty-lae =i-i- ropy naftowej ,_ciecz_o^duej_
lepkoci,trudno zapalna.^ warto opaowa -ok. 40 kJ/k, zawierajcy ok.
84% C, 12% H 2 , 1% O z i do 3% S." '.Y/aAk,
Niekiedy znajduj. z.astosowanie_aLe.juz.yskiw.any -ze smpy pogazowe
ktrego,.warto^ opaowa . wynosi_..ok,._ 37.0.00 kj/kg, zawieraj ok. 90% C,.
6,5% H 2 , 3% 02 J.. o, 5% S.

/ 3.4.4. Paliwa stae

i *-
Z paliw staych najwiksze zastosowanie _ma__prs.dy.kt orzymywany pod
czas suchej destylacji wgla kamiennego -koks. Wgiel drzewny ma obec-
nie znczenle_jnargij2alne.
Podczas wytapiania surwki w wielkim piecu^zadaniem koksu jest nie_
tylko dostarczenie ciep^_jcz__rwnie zredukowanie ..tlenkw elaza. Po-
winien charakteryzowa si odpowiedni wytrzymaoci na ciskanie i
cieranie oraz dobr przepuszczalnoci gazw. Koks psMinieiLmie.
zabarw Lenie srebrzystos zare; ciemna_iarwa~w-iadezy--o- niezupenym odga -
lowaniu. Powinien on zawlagaiiJii.g w|.ep1 n4__9_%. mniej njft
Wilgoci jora_do^i%^siark^. Ciar waciwy koksu wynosi 0,84-0,96 t/m 3 ,
* rzaczywisty od 1,2 do 2 t/m3, wytrzymao na ciskanie 12-17 MPa.
 es

Rys. 3.4. Schemat fragmentu pieca koksowniczego. 1 - kana zbiorczy,

2 - kana grzewczy, 3 - kana powietrzny, 4 - kana palnikowy,
5 - komora koksownicza

Otrzymany koks hutniczy ma warto opaow ok. 31 000 kJ/kg, gaz

koksowniczy ok.1 340 000 kJ/kmol.
j. Wytwarzanie koksu:i Wgiel rozdrabnia si na granulki do 5 ma i
miesza jego rne gatunk:L,w_^p.Q^dni^h^^Q.RSrcjach^ nastpnie naw Ilia
(.8-9$ ,-,..wilgocij i _j;asypuje^ postaci.- sprasowanej , tfo-_kpmr__pieca
koksowniczego., (rys. 3.4). Piec ma takich komr 50-10fi o wymiarach: d.
10-13 m, szer. 0,4 m i wysoko ok. 4,5 m. W jednej koi^rze_mieci si
ok. 10, ton. wsadu...Komory koksownicze s umieszczone na przemian z komo-
rami grzewczymi (spalania), s obustronnie zamykane hermetycznie. Do
wytwarzania koksu uywa sie. weefl tustego tzw..lSPksowmz_^aJ_^rLQwatS .
w_ postaci jsjjrasowapei do komory, koksowniczejWgiel kokaownl.Z3
(wsad) umieszczony w baterii jest poddawany suchej_deM-Xaj-Ljf
peraturze powoli wzrastaiags3-flo ^fliSCn Czas procesja.koksowania wynosi
w zalenoci od.Jtypu pieca i sposobu.grzania. Po skortczonya
procesie koksowania cay -adunek jest wypychany z komory i niezwoczni^
.gaszony na rampj za ^agca.^wodY^.^odcz.as ...tei ..iMLeracii duje kawaki^
koksu pekaia i rodrafoniaaa si.. ^ b e O T j e s t r w n i e j g a s z o n y no
sucho za p.omo.s.._,azctu.^-
 70

Na opalani* Pi*og_ koksowniczego fljjtl. okol.o 50-60% produkowa.

nago przez niego gazu. jraro gdzie jest wielki piec, tanie j__jesy^opala
batari* gazem wielkopiecowym. jMa on co prawda nisz kaloryczno lecz
jost taszy. Z jednej tony wgla otrzymuje si przecitnie 0,75 tony ko-
ksu i okoo 325 m 3 gazu koksowniczego, 30 kg smoy pogazowej oraz oleje,
bonzol i amoniak.

1 Produkty uboczne procesu koksowania f

Gaz" Koksowniczv' - z komr gazowniczych jest przepompowywany do od-
stojnic, gdzie opadaj cisze czsteczki smoy, nastpnie przechodzi
przez cay szereg odstojnic, gdzie jest oczyszczany z amoniaku i ben-
zoli.
Mnpl ? -PAWgJ;Aijg^dep^JJ,mervLZ^gil_.giekich wglowodorw lub poli-
meryzacji 1ekkich (acetylenu), gaz koksowniczy napotyka w jednej z
odstojnic deszcz olejowy, ktry rozpuszcza w sobie benzol i opada na
dno, skd jest przepompowywany do aparatw, destylacyjnych.
SaaiiM* - powstaje w. komorze koksowniczej w poczeniu z azotem w
obecnoci wgla w temp. aooC. wychodzi razem z gazem koksowniczym i na
swojej drodze napotyka deszcz wodny, rozpuszcza si w wodzie i daje wod
amoniakaln.
"Smoa ~ ~p6qf"owara - jsst gu.bstancj gst o kolorze czarnym^
konsystencji jtiiodu^ ma zapach karbolu i benzolu, zawiera w sobie wiele
cennych skadnikw. Odgazowana z wgla osiada na skutek wikszego-
ciaru waciwego czciowo w przewodach, czciowo za w odstojnikach.
 4. METALURGIA?2ELAZA?

4.1. Rudy elazaj

Najczciej wy stpu jcymi.w,,przyrod2ie rudami s^tlenki 1 wglany,

natomiast siarczki.
Wszystkie rudy s w mniejszym lub wikszym stopniu^zanleczyszczonei
" ' """" . '

piaskiem, glin, ^l^nkami__rnych. metali, itp. Podczas przetwarzania rudy

naley nie tylko zredukowa zwizki chemiczne w jakich n wystpuj,
lecz take oczyci^ c z e, ktre potocznie naZyw
si ska__ponn. Nie mona tego wykona w stanie staym rudy, jednali
niektre jej zanieczyszczenia bardzo trudno przechodz w stan cieky.
Rudy . zawierajce takie dodatki nazywamy rudami trudno topliwyml.
Dodaje si do nich specjalne dodatki, aby uatwi przebieg procesu. Do-
datki te nazywamy topnikami.
Niekiedy stopienie rud ^topnikami dodanymi do nich przebiega stosun-
kowo atwo. Takie rudy nazywa si atwo topliwymi. Czasem ruda topi si
sama, bez dodania topnikw, wtedy mwi si, e iest ona_samotopllwa.
Skad chemiczny skay ponnej ma zasadniczy wpyw na przebieg pro-
cesu. Jeeli w skale przewaa krzemionka (Si02), to ma ona charakt!
kwany. Natomiast jeeli przewaaj skadniki takie jak CaO, MgO, to ru
dy takie maj charakter zasadowy.
Podczas procesu wielkopiecowego zwizki metali i niemetali wystpu-
jce w rudzie rwnie&.-Podegala redukcji i zwykle przechodz do surwki
a nie do ula. W zalenoci od tego jaki maj wpyw na produkt wielkie
go pieca (surwk) nazywamy je poytecznymi^ (jak mangan, chrom, krzem
inne) lub te szkodliwymi (siarka i fosfor, niekie.dy-arsen).
i Najwiksze znaczenie przemysowe maj nastpujce rudy: j
1. Magnetyfe - tlenek_elazowo-elazawy _(Fe304). Jest rud pochodz
nia wulkanicznego 1 zawisa w.swoim skadzi 4&,9.L,|&t, KolcfcU%talo
woszarego lub czarnego,^ ma wasnoci magnetyczne.,, z&ijurJ&, budow_i_j
wzgldu na skad chemiczny skay ponnej jest trudno topliwy_,..,
domieszki siarki i fosforu, a_czasem i tytanu. Wystpuje w Szwecji, Not
wegii i Rosji, bardziej ubogie zoa znajduj si rwnie w IndlflOtt
Chinach.
 tlenek elazowy, zawiera zwykle 50-60% elaza.
toyatijpujffi w dwu postaciach. Jako byszcz elazny.,, ma wtedy zabarwienie
oianiinoffltalowoszare i jako hematyt czerwony zbity - zabarwienie winio-
woozorwone lub brunatnoczerwone. Ska ponn. hemtytu_stanowi najcz-
0lj krzemionka i-glina a niekiedy rwnie wapie,:. J e s t rud _two top-
3,iwa o charakterze, .z sa d owyin __i nie stanowi w kopalinie zwartej i twardej
Stosy. Podczas wydobywania daje bardzo,znaczne iloci miau, a niekiedy
jfflmt wydobywany wyczn ie tylko w postaciii_i. dlatego produkt ten
Itiuaii by aglomerowany (spiekany w wi_ksz_br_y_ki) . Najwiksze zoa he-
motytw znajduj si na terenie Ukrainy, USA, Hiszpanii i we Woszech,
iliffiwiolkie iloci wystpuj rwnie w Polsce na Dolnym lsku.
SHJo) f juwodniony tlfin^k ftlazowy. zawiera prze-
3.1 <p t n i e 3 0-52% _e 1 az a.,,_barw od_ tej_poprzez brunatn ..do czarnej.. Jest
jbardziej jrozgows^e^nion^^ud_LEf2yxo.dz.ie, powstaje najczciej w_
/yn.lku wietrzenia innych rud, jak np. magnetytw i hematytw. Dziki
(kodowi chemicznemu zanieczyszcze jest rud atwo topliw.. W skad
I I, I II I I " R UINNIFLIFNI'** 'I1-**IILIMIMIMILTIL

iKfiy ponnej wchd z i najczci ej ^EamiP,nkai_.gl.inaa, czasem t1 enki

'pnia i tlenki magnezu. Jako zanieczyszczenie wystpuje w skale ponnej
zcze siarka i fosfor. Limonit. wystpuje w kilku odmianach, a mianowi-
J,!
- limonit wknisty - zawierajcy okoo 47-55% Fe,
- limonit zbjfcy - zawierajacy do 36% Fe,
- limonit dziurkowany o zawartoci do 35% Fe.
Limonity pod wzgldem wystpowania s bardzo rozpowszslinion^
Syderytlj^ FeCO-, wglan elazawy, zawiera przecitnie 30-40% e-^
za, barwy tawos.z.ar.e.j_do_ tawobrunatnej , wystpuje w kilku odmia-
*ch:
- syderyt zjamisty - zawierajcy do 4,2,%,..elaza,
- zawierajcy do jO^glaza (wystpuje m.in. w
tlsce).
Rudy te s bardzo atwo topliw lub samotopliwe^zanieczyszczone
'*<amlonKft<fclnklem wapnia i tlenkiem magnezu.

j, Przetwrstiwo,. rud 4
P o
. wydobyciu z kopali r.udypodlega j wielu .procesom przygotowaw-

y|,Urwszym zabiegie^' jest ^rtowani.e_s.ur.ow.ca...na ^krelon wielko.

BKn , Grube kawaki rudy s rozdrabniane na rnego rodzaju amaczach,
oaym przechodz do wzbogacenia.. Rudyjnajce wasnoci magnetyczne
fbWjQ si na sortownikachel^ rudy nie wykazujce
 1
wasnoci magnetyc_zjctL-aa wzbogacane^albo przez suszenie w podwyfflzorifflj
no
temperaturze (l^SgSfi^' albo praenie
pozbyciu si wody JLubjnajrozpadzie zwizkw wglanowych. Sortg^sni^ag,.
pomocy j s t r u m i e ^ p r a w i e .
Poniewa po procesie wzbogacania, czstki ru&y^sa. w znacznym stopniu
rozdrobnione^ i w takiej,,.postagi nie mog trafi do wielkiego pieca, wic
poddaje si je^procesowi spiekania^czyli^flj^m^ Podczas spiekania
otrzymuje si nie tylko wielkie bryy materiau wsadowego do pieca, ale
te nastpuje pewne wzbogacenie - spowodowane odparowaniem wody. Do
spiekania su specjalne urzdzenia zwane tamami spiekalniczymi.
:
< - 1 Jlit

W celu uatwienia stopienia skay ponnej i oddzielenia zanieczysz-

e
' Si? zwykle do wsadu wielkopieco-
wego pewnych_^a^ancii ^ffiai^,. Skad chemiczny topnikw j5aley_od__
skadu chemicznego skay ponnej, towarzyszcej rudzie. Jeeli podstawo-
wym skadnikiem skay ponnej jest krzemionka, to stosuje si najcz-
ciej wapien (CaC03), niekiedy magnezyt (MgC03). Uywa si rwnie dolo-
mitw (CaC03*MgC03), niemniej jednak stosuje si je rzadko ze wzgldu na
cen. (

Poniewa topniki zasadowe maj zneutralizowakwane skadniki ska-

y p o n n e j _ w ic_ same nje jgowinny ich zawiera- Dopuszczalne stenie
skadnikw kwanych w dobrych topnikach nie powinno przekracza 1%, a w
gorszych 5%. Nie powinny dodatkowo wprowadza zanieczyszcze takich jak
siarka.
Jeeli w skad skay ponnej wchodz skadniki zasadoweJjak CaO
lub MgO), to topniki powinnyjmie. charakter kwany. Stosuje si wwczas
ubogie rudy kwane, zawierajce znaczne iloci krzemionki lub ule
kwane pochodzce z procesw stalowniczych.
%

^- - -jfSrgri-.
'4.3. Otrzymywanie surwk-i .. '

4.3.1. Wprowadzenie

Proces__wywarzania''staliw potkowo by bardzo prymitywny, odbywa

sie w _piecach tzw. Mynjrkach", w ktrych temperatura nie przekracza
 z ulami

Rys. 4.1. Schemat dymarki

)00C. _Dymarka jest piecem kolistym o niewielkich wymiarach: rednica

30 cm i wysoko 80 cm, czciowo jest zagbiona w ziemi. Do wyrobu
uywano gwnie rud tlenkowych oraz wgla drzewnego (rys.4.1). W
'Warce rozarzone czstki wgla odbieray rudzie tlen i w ten sposb
'OJfzya si gbczasta masa. elaza wolnego od tlenu, zawierajca nieco
ia. W efekcie otrzymywano bryy stali zawierajce pewn ilo ula,
W. upy. Dalsze operacje polegay na przekuciu w celu usunicia uli,
Stopnie zgrzaniu w prty, prty poddawano dalszej przerbce, w wyniku
Jfj otrzymywano bro i inne przedmioty uytkowe. Mechanizacja polega-
wwczas na sposobie dostarczania powietrza. Zastosowanie miechw na-
dzanych mechanicznie pozwolio na szybsze spalanie paliw i tym samym
irzymywanie wyszych temperatur. Pozwolio to na znaczne zintensyfiko-
nie procesu. Na terenie Polski wytapiano elazo w okolicach Nowej Su-
i, gdzie obecnie znajduje si Muzeum Staroytnego Hutnictwa. Podwy-
nie cinienia pozwalao na budow wikszych dymarek wynoszono je na
wierzchni ziemi i uzyskiwano w nich coraz to wysze temperatury.

]^najjiie^aizast o s owani e w XVIII wieku koksu pozwolio na zbudo-

ftle przez,Ifflmmts&im tzw-"wielkiego. pieca", w ktrym po raz pierwszy
pkano ciekljN-s-tap^elaza z wglem. Doszo jednak zarazem do rozpusz-
lllia
w tym stopie oprcz znacznych iloci wgla rwnie wszelkiego ro
ftju domieszek. Uzyskany produkt mia bardzo dobre wasnoci odlewni-
lecz znikome plastyczne. W celu polepszenia wasnoci plastycznych
It*ll.lo przeprowadzi proces ft^^^^^^j-al polegajcy na wypaleniu
U.lkich domieszek^zawartych w stopie za pomoc tlenu z powietrza, w
ioach tzw"." l ^ M S ^ ^ I ^ " * ~~ "
wiearki swoj budow przypominay kotlin kowalsk (rys.4.2), w kt-
rej rozarzone wgle drzewne ogrzewaj kawaki surwki. Strumie powiet-
rza pyncy z miechw przez dysz dostawa si do kotliny pieca i tam
powodowa intensywne spalanie si wgla. W wysokiej temperaturze surwka
ulegaa stopieniu, a domieszki czciowemu wypaleniu. Dziki znacznemu
zmniejszeniu zawart^<y _wgla_ uzyskiw^o stal charakteryzujc si do-
brymi. _w.asn.oc_iami Jufr walcowa.
Na znaczne zwikszenle wydajnoci pozwolio wprowadzenie w XIX wie-
ku (rys. 4.3). jy^.^dlarski_ j est p i ecem_ p om i ennym,
paliwo spala_ sie w nim na paleni8kU--OddzllQnm1.qd^t.QJlp^ei^ surwki,
znajdujcej si na topn_is)M._Do_gieca JaduJe^^_^rwk w tzw. gskach
i topi si j ciepem dc^a^zonym ,przez_ spaliny powstajce. podczas spa-
lania si paliwa na ruszcie paleniska^Stopion na jtopnisku surwk mie-
sza si hakiem, uatwiajc tyituamym dziaanie na ni tlenu zawartego w
spalinach. W . pierwszej fazie wvpala_ sle k ^ e ^ f ^ g a n . . 5przechodz jjne
do ula tworzcego si na powierzchni surwki. W nastpnej fazie zaczy-
na wypala si wgiel, a pojawiajcy_ si na_owierzchni tlenek wgla
stwarza "wraenie .wrzeniakp-i-e-l-i-iDalsze mieszanie powoduje znaczne
zmniejszenie si zawartoci wgla i przejcie^surwki w stal. Zmniejsze-
nie zawartoci"" wegla__ pffwoduie gstnienie kpieli, gdy stal ma wysz
temperatur topnienia ni surwk,.

Rys. 4.2. Swiearka

 76

Rys. 4.3. Piec pudlarski; 1 - palenisko, 2 - trzon i przestrze robocza,

3 - czopuch, 4 - komin
P0d
. C 2 . a f ^ d a l S Z e g O m i e s z a n i a tw a-SiAryki s t a U ^ z ^ J L a p ^ Po wyj-
ciu z pieca, lupy poddaje sie kuc:foi_lqb walcowaniu.. w ten sposb usuwa
si ule i zgrzewa sie je 2A-s.Qb.a_c>gniowo. Powstaje^ wtedy tzw. stal.
JJbecjnie metoda ta nie jest stosowana jako bardzo mao wydaj-
na. w r.ok.u .1855 igesBgmer; opracowa metod wieenia w tzw. konwertorze1.*
^^^KSSgWBHBsSraastPto- - ^
W rokua 1865
wego, |.Mrti^gracowa piec do wieenia,,za_pomoc gazu czadnico-
Siemens
dod ,,do niego nagrzewnice . gazy> i powsta piec
isJ t&gjfSSlprzetwrstwo,.surwek
konwertora,^co^umoliwio w roku 1878 zastpowa wykadzin
zawierajcych zasadaw,jio
ju. iloci
fosforu.

3
"2" otrz
y y w a n i e elaza zgrzewnego /

Metody otrzymywania elaza w procesie bezporedniej redukcji rudy.

2
teltlP f_ESiS9?-_ ___na redukcji gorcymi gazami spalinowymi
8ra;Ulonaj rudy i wgla, proces odbywa si w specjalnych piecach obroto-
wych i Cinalnym produktem jest gbka elaz o znacznej porowatoci."
 Sposb s?wedzkif - ogrzewa si,wty,glach w trapjraturz1jj^,n0c fflU"

^^^^S^ss&hsismi^^t JBMlft iUA8^WiWflBB- jwis

elazo^, zgrzewane gbczaste o zawartoci okoo 9.4,%.eXa,za 0,3% wag,U
oraz minimalnej iloci zanieczyszcze. Zastosowanie do metalurgii proaz-
Ho.W.joraz jako materiau wsadowego do wytw^zaMa^specjalnych w^-
sokowartociowych gatunkw stali.

Metoda Kruppa I - najbardziej w wiecie rozpowszechniony sposb ot-

rzymywania elaza zgrzewnego o nazwie elgruda.
- . ... ./
^rZegruda nazywa si gbczaste grudki_elaza otrzymane w procesie
praenia rud^ ..Bgzystoso^ Zawiera_ona
92-95% elaza i_ j e s t u ywana przede wszystkim jako wsad wielkopiecowy,
bywa rwnie,,stosowana jako wsad zomowy do piecw martenows^j.ch. i^e.1^-
^ t r y c z n y c h ^ J ^ g ^ g a otrzymuj . si.....z._..radjcw.nych^ 1
elaza 20^3Xi%. Przy tym zawarto siarki powinna by ograniczona do
0,1%. W skale ponnej kwa^ngj_najwicej jest krzemionki, w zasadowej
tlenku_j^gne^u_lub tlenku wapnia, obojtnej tlenku_glinu. Topnikiem pod-
czas otrzymywania elgrudy moe by: kamie wapienny, dolomit. upek,
- lilii JT ....uf/ i itTL
czasem piasek lub zasadowy uel wielkopiecowy. Reduktorem jest najcz-

% - M l l

ciej drobno zmielony koks (koksik),, koks torfowy lub gorsze gatunki a-
t^asytu-. Do produkcji uywa si specjalnych piecw ustawionych skonie.
Wymiary pieca: rednica do 5 m, dugo do 150 m, zewntrzna stalowa
konstrukcja jest we wntrzu yoona_j^teriaem ogniotrwaym.^Pa^iwein
jest py wglowy wdmuchiwany przez odpowiednie palniki, spalajcy
wraz z koksem zawartym we wsadzie.
Proces redukcyjny trwa okoo 6 godzin i mojia_go podzieli na trsy
okresy:
pierwszy - wstpnejnagrzewanie (grna cz pieca),
drugi - redukcja (rodkowa cz pieca),
trzeci - powstawanie elgrudy (dolna cz pieca).
Po wyjciu z pieca produkt jest studzony, nastpnie mielonymi |?)."K~
siewany, _ kolejnym zabiegiem jest segregacja magnetyczna. Otrzymuje ai
produkt o skadzie:
wgiel 0,3-2,5%
fosfor 0,05-0,5%
siarka 0,05-1,0%
krzem do 0,1%
mangan do 0,1%
reszta - elazo.
 4.3.3.1. Przygotowanie rudy

Do wi^lkiejo. Eiiea .ujywa si rozsortowanych n^jw jrj^y) wielko-

ci _gici. Rozdrabnianie odbywa si na specjalnych kruszarkach.. Podczas
przerbki_niektrych rud stosujesi praenie, przez co zawarto elaza
wzrasta o 5-10%.
Drobne^ kawaki rudy powstajce podczas kruszenia i sortowania nie
mog by bezporednio zadane do pieca. Naley je w pierwszej kolejnoci
fflpioc. V_W tym celu miesza si je z lepiszczem, np. ulem zasadowym i _na_
prasach przy cinieniu 30-60 MPa w obecnoci pary wodnej poddaje praso-

Fft , ,. ] *
waniu. _ Zabiecf^enj^ j
kaniuMona
bardzo_drobnvch
te drobneczstek
kawakiru.d_Wwysokichtemperaturach..
poddawa aglomeracji. Polega ona na spie-

4.3.3.2. Powietrze

Do wielkiego pi.e.ca doprowadzas4. .silnie.,podg-&za-ne-~po^ietrz^_od

cinieniem 0^03- 0_(>l roces nagrzewania powietrza odbywa__si. _,w_s.p.e_.-
r^fr^^y^l''i 1 '"^"'nr*"''"" 1 -"; - ' * - *"

ojalnych (rys. 4.4), w ktrych to uzyskuje si

temperatur w granjach 900.C.
Do pieca podczone s trzy wsppracujce z nim nagrzewnice o wy-
miarach od 20 do 30 m wysokoci i rednicy od 6 do 8 m, .'wyoone pros-
tkami t ,szjyi^tqv^ Nagrzewnice pracuj naprzemien-
nie. Przez jedn przepuszcza si gaz wielkopiecowy, ktry spalajc si w
niej nagrzewa j do temperatury okoo 1000C. Po nagrzaniu zamyka si
dopyw gazu i przepuszcza zimne powietrze, ktre nagrzewa si do tempe-
ratury 900C ciepem oddanym. ^Powietrze i gaz s toczone za pomoc
wielkich dmuchaw napdzanych gazem wielkopiecowym.
.{.jedna nagrzewa^ si, a
Rwnoczenie__gracuj_ tylko dwie nagrzewnice
druga oddaje_cigo) , .trzecia naqrzewnica .w...tym..czasie,.j.est -poddawana
konserwacji-,.. (szybkie zuycie na skutek szoku termicznego) . Powierzchnia
wawntrzna nagrzewnicy wynosi 6-12 tys m 2 . Do spalenia 1 tony koksu po-
triifflba okoo 3000 m 3 powietrza, przy czym ilo ta powinna by powi-
kiiiona o okoo 4 0%, gdy w instalacjach wystpuj znaczne nieszczelno-
ci, wilgo w powietrzu itp. Na przykad 500-tonowy piec zuywa ok. 600
toil kOkau, czyli ciar cakowity zuytego powietrza wynosi 600*3000*1,4
3 300 000 m powietrza, co przy uwzgldnieniu jego ciaru waciwego
dfljffl okoo 3 300 ton powietrza.. Cakowity ciar powietrzpor_z<abny-do
Wy 10 p .1. e n .1 a wsdu .jst_wikszy_o_okoo 60% od ciaru materiaw staych.
 Rys. 4.4. Nagrzewnica Cowpera: 1 - komora spalania, 2 - kratownica,
3 - dopyw gazu, 4 - dopyw powietrza do spalania gazu,
5 - dopyw zimnego powietrza, 6 - odpyw gorcego powietrza,
7 - kana do komina

f ' 4l5'?4 Bud owa * w i e 1 k i/eg o* pi ec a.

t#
Wszelkie procesy redukcyjne Odbywaj si w wielkim piecu.Jest to.
klasyczny piec szybowy, tzn. taki, w ktrym wysoko jest znacznie wik-
sza od rednicy. Ksztat wewntrzny wielkiego pieca jest przedstawiony
na rys. 4.5. Skada wa}c9wycl^
Najniej pooona cz, tzw. gar, oparta jest na trzonie (solidnej be-
tonowej podstawie), na garze opiera si tzw^gpad,' nastpnie jest przes-
tron, a nad nim. wyduony sz^ui^Sfi^Si^ Naley jednak zaznaczy, a
konstrukcja wielkiego pieca jest j akby dwuc z ciowa, a mianowicie przaa-
tron nie spoczywa bezporednio na spadku, lecz jest podparty osobna.ffi.t.tt-,,
Iow konstrukcj. Pozwala to na niezalene rozszerzanie si<? grnaj i
dolnej" czci pieca. Ksztat wielkiego pieca jest wymuszony rucham hsibo-
 00

Rys 4.5. Nazewnictwo poszczeglnych czci wielkiego pieca

jw podczas wytwarzania surwki. Materiay wsadowe podane przez gardziel

mog stosunkowo szybko przesuwa si w d, pomimo i ich objto pod-
czas tego ruchu wzrasta. W przestronie osigaj one maksymalna objto,
ktra zaczyna si zmniejsza_po przekroczeniu j^ze^tronu., poniewa
czyna si topienie skay ponnej i r eduko.wanie-...e.laza.. Std te taki a
nie inny ksztat spadku. Roztopione produkty., to jest surwka i_cieky
_
" " "" '
U
fi' Si y_dolnej czci pieca JgaSJSfi) i stamtasUsa^okresowo-
u s
H a s t e p u j e tzw.^-spius.t,-aur.wki. Zasadniczo cae wntrze wielkiego-
pieca jest _^oone_ materiaem szamotowym, natomiast dolne, ?..ci s wy-
konane z_materiaw, ktre musz by odgorne nie tylko na dziaanie_.wy-..
s o k i c h
temperatur, lecz rwnie na chemiczne^ dziaanie ciekea.o..elaza...
Do budowy trzonu, spad,wuywa si przewanie pros_tek_wykonanych
9 d r o b n o
mielonego koksu z dodatkiem smoy pogazowed- Takie materiay
ogniotrwae s wypalane w hermetycznych komorach i podczas pracy pieca
nit mog si kontaktowa zapowietrzem, natomiast doskonale znoszpanu^-
ta jmwa r.unkj,.. Sciany^^d^lkiagg^^iea^ s a, wy o_.o ne_.pros tkam i.. s zamo.t.o.-
wymi gruboci ok. l m. Grna cz cian wielkiego pieca jest zespolo-
na za pomoc obrczy , , natomiast dolna cz ma jednolit obudow sta-
lowo. Wielki piec podczas pracy bardzo intensywnie nagrzewa si i aby
 63,

nie dopuci__do_px.z.egr-zewania_^ powodowaoby jaj szyb-

kie zniszs,|gliSiX ^ c h o d z e n i e cian. Grnaczie
Jest chodzona wod natryskiwan na zewntrzn cian, natomiast dol.n
I .-^--A-.,.. .. , - - -

czci pr.zez^pjr^yw_ wody^w spec^lnyjsh_gej^j^yh j>krzyniach wmurowa-

nych w obudow pieca.

Omwienie poszczeglnych,'czci pieca?

i Gar {1- cylindryczna dolna cze suca jako zbiornik stopionego me-
talu i ula, posiada rednic wewntrzn w granicach 3-6,5 m, o wy-
sokoci 2-3,5 m. ^ r<Sroe.-LcaaS.ci.,g^ru znajduj si dy^jizfcj^owjjtB^ftw-
nomiernie rozoone na obwodzie w iloci l2-20_sztuk, wpuszczone w gab
na odlego_oj)jj^gr..m, ktrymi dochodzi powietrze niezbdne do spala-
nia si koksu zawartego w naboju. Poczone s midzy sob rur biegncy
wok pieca, tzw. piercieniem okrnym, do ktrego doprowadza si gor-
ce powietrze z nagrzewnic.
Temperatura w okolicy dysz dochodzi do 1800C.
Na samym dole garu jest umieszczony otwr spustowy do spuszczania
surwki. Normalnie jest on zamknity mas ogniotrwa i o 6-8 god^ip
przebija si go w celu spuszczenia ciekego metalu. Nieco wyej znajduje
si otwr do spuszczania ula. Niekiedy piece maj tylko jeden otwr
spustowy.
Zarwno gar, dysze jak JL otwo.r.y_..sRustowe s bardzo intensywnie.
chodzone wod w sposb cigy. Zuycie wody wynosi ok. 5 m 3 na minut.
Spad I -^ cz stokowa o rednicy grnego przekroju 6-8 m i kci
pochylenia okoo 78. Jjest__to_obszar w ktrym odbywa si waciwy proces
redukcj i rudy.
T
Przestron> - najszersza cz pieca,, w ktrej zaczyna si topienie
wsadu,._.
Szybt -_poduny stoek o kcie nachylenia okoo 86 i wysokoci do
30 m. Jego profil zaley od rodzaju rudy_i koksu przerabianych w tym
piecu.,,,
Gardziel -j grna cz pieca,__na ktrej_jest_zamontowane urzdzenie
zasypowe. Konstrukcja tego urzdzenia dodatkowo zabezpiecza przed wydos-
tawaniem si gazw wielkopiecowych na zewntrz. Najczciej zamknicia
skada si z dwch stokw pracujcych wsposiowo,
ryegoJ Zamknicie to nie jest najlepszym rozwizaniem, gdy powodujffi_jdo^
datkowe rozdrabnianie materiaw wsadowych. Obecnie stosuja mi<s inna
konstrukcje, ktre nie tylko zabezpieczaj przed rozdrobnieniem,
rwnoczenie zapewniaj rwnomierne rozoenie naboju wewntrz piffloa
oraz uniemoliwiaj ucieczk gazw w atmosfer. Piec jest otoczony r-
nego rodzaju armatur pomocnicz, pomostami z ktrych mona ledzi jego
prac. Obecnie zaadunek pieca odbywa si automatycznie za pomoc tzw.
skipw ukonych (rys.4.6).

Przewody dmuchu - pr zewody. doprowad aj ace _._ao.rac_e^P_ow i etr z e z n a -

gr^ewnicy do dysz (cinienie powietrza 0,03-0,1 MPa), Ruch gazw w Wiel-
kim piecu jest przedstawiony na rys. 4.7.

gaz wielkopiecowy

Rys. 4.7. Schemat obiegu gazw w wielkim piecu

Wysoko wielkiego joieca opalanego, koksem (maego wynosi ok^JOim,

I ,, I I II I '' I I I I II "U ' """ ' " "" " 1 " LIIHII^ I I -I I L II "^F^M

foczy rednigyfi-ftfl.natomiast opalanego wglem drzewnym nie przekracza

12 a. Zapotrzebowanie dobowe wielkiego pieca na materiay wsadowe jest
stosunkowo due. Przy wydajnoci 1200 ton surwki na dob, waga rudy wy-
nosi ok. 2500 ton, topnikw 400 ton i okoo 760 ton koksu. rednica ta-
kiego pieca wynosi ok. 12, a wysoko ok. 60m.
Howo wybu^owany_Jjb--wyr:emo.ntoTOny_ wielki piec podgrzewa si drewnem^
lub koksem w cigu kilku dni, nastpnie aduje si koks, topniki i rud^
zwiksza stopniowo_j.lo rudy.- W cigu 5-7 dni wydajno pieca osiga
normaln warto-Jfielki piec pracuje rednio 3-61at.

I I JII IN" fu i :'._L,-Il>..'yi.jy! * > 1

_Cy piec jest chodzony wod. Uywa si jej nie tylko do chodze-
nia paszcza, lecz take do urzdze oczyszczajcych gaz wielkopiecowy.
3
Zuycie jest bardzo znaczne, 1000-tonowy piec zuywa okoo 140 000 m
wody na dob.
64

j^4.3i5vProoy zachodzce w wielkim piecu

t 4.3.5.1. Ruch naboju

'*

W gardzieli panuje temperatura 160-200C i nie moe by j\isza od

1Q0C, albowiem nie wyparuje wwczas woda zawarta we wsadzie i bdzie
wtedy tzw. mokra gardziel. Trzj[_jie^y_oniej^
w ktre
3 nastpuje usunicie wody zwi-
zanej krystalicznie (chemicznie), dziki czemu w gazie wielkopiecowym
jfflBt zawarta pewna ilo wodoru.
W temperaturze__aka.oODlEc zczynasi^
rs\ trwa a do cakowitego przereagowania tlenkw. W spadzie dodatkowo
odbywa si nawglanie__glaz^.

" 4.3.5.2. Ruch gazw

Skad gazw jest zmiennyi zaJLey odreakcji chemicznych jakie w

donoj strefie zachodz. Wgiel ponad dyszami spala si na C0 2 , ktry z
kolffll z wolnym wglem reaguje dajc tlenek wgla.

C0 2 + C = 2CO (4.1)

Poniewa do wielkiego pieca jest doprowadzane powietrze, w skadzie

ktrego jest znaczna ilo azotu, wic w gazie wielkopiecowym te jest
(Suo azotu. Azot nie spala si i tym samym powoduje obnienie wartoci
Opaowej gazu wielkopiecowego.

4.3.5.3.i Redukcja rudy

aolega_na odpowiednim odtlenieniu rudy. Wszys-

tkie reakcje zachodzce w wielkim piecu mog mie charakter poredni lub_
bezporedni. W normalnych warunkach jedne wystpuj obok drugich. Sche-
M t rozmieszczenia reakcji przedstawiono na rys. 4.8.
^Reakcje porednie^ polega j__ n__redukcji tle^nkw za pomqc_J:lenku
^l^la. Reakcje przebiegaj w kierunku wzbogacania rudy w elazo:

3 Fe 2 0 3 + CO = 2Fe 3 0 4 + C0 2 egz.* (4.2)

Fe 3 0 4 + CO = 3FeO + C0 2 end. (4.3)
FfflO + CO = Fe + C0 2 egz. (4.4)

* Przy podstawowych reakcjach metalurgicznych nie podawano ciepa

Wersami a jedynie typ reakcji, tj. egz. - egzotermiczna, end. - endo-
irodossna.
 os

Rudy

fldpcrwcnie wilgoci
Opcrswonit wodyhrystali/scyjntj
PoenrWr redukcji 2Fe,0,'6Co-
CFt*C'7Co.
Redukcjo tlenku elazowego
-Co:?Fe)Ol Co/
Redukcjo tlenku rnogneycz^ejo
Fe&.CO: 3feO~C02
RrdijlCjC -hr.ku tlCZOwtgO
~?C'Co:F?*Ccz
Redukcja dwutlenku weala
CC: -37e0
CO2 'fe-reO?rejCU'CO
-CO
CC..C--2CO
Rczkted wed/ kr/ztotizczyjnej
H,0 C- H.-CO
RzZkfcd
Cc CO, : cc/'Cc O; H CO, -CO, -HgO
Redukcja bezporednie
=f} C. 'O3FtC-C0:FeG C=/> -Cu
Redakcje r:cncnu
!J.nO'C:Hn -CO

Strefo fic-tsicwonic uli

Strefo topienia
Odsiarczanie ieloro FeS -CoC-Cz CoS'Fe-CO
Strefo spalenie koksu
Redukcja 1os toru
Przejcie do ieleza

Rys. 4.8. Procesy zachodzce w wielkim piecu

Jak wykazay dowiadczenia, zupena redukcja tlenkw elaza za po-

moc CO jest niemoliwa wobec cigej zmiany stenia tlenku wgla.
rednio tylko 37-55% elaza mona wyredukowa tlenkiem wgla, reszt za
pomoc wgla w dolnych strefach pieca.
 06

Rfflftkoje bezporednie zachodz wedug wzorw

F 2 0 3 + 3C = 2Fe + 3GO egz. (4.5)

F 3 0 4 + 4C = 3Fe + 4CO end. (4.6)
FeO + C = Fe + CO egz. (4.7)

Niemniej jednak cakowita redukcja tlenku elaza nie jest moliwa, albo-
wiem elazo ponownie czy si z dwutlenkiem wgla

Fe + C0 2 = FeO + CO (4.8)

i jako tlenek elaza pozostaje w surwce.

I stnie j e^ jesz cz e_mo-l-i-wozredukowan-i a--pewne.j_JLlo.ci.-t lenku, elaza
podczas procesu nawglania wsadu (tworzenie ,. si_cementy.tu.) . ;cementyt mo-
e te powsta. ppdczas_Jbez]Qoj^ na elazo

' - 3Fe + C = FjC egz."> (4.9)

^Redukcja* krzemu-*
Krzem warty w_pos.taci_kr.zemionki (Sip2) . Podczas
dziaania wgla nastpuje reakcja

Sio 2 + 2C =_Slj-._2.C Oend. (4.10)

A/i/ Ul^
Jest_^ona .wysoce endotermiczna^o.J::r^uje juo, ciepa, mo.--wic
zachodzi jjedynie^w wysokich tempgraturach, tzn. w dolnej strefie pieca
Zredukowany krzem przechod2i_do_sur.wki. ftby otrzyma surwki z wysz
zawartoci krzemu naley powietrze podgrzewa do wyszych temperatur i
zwiksza rwnoczenie zuycie koksu, co znacznie podnosi temperatur w
piecu.

Redukcja fosforu
ZrKuukowa^ ^osf^_z_bezwo.dnika- kwas.u..fosfprowego . przechodzjL prawie.
w caoci ^g|J^do_sur.wki

\ r~p25 + 5 0
= 2P + SCO end. (4.11)

J^li .^^E^y?".36 surwk o maej., zawartoci fosforu, to na-

J.y bra czyste rudy.

Redukcja manganu |
t . \
Mno + C = Mn + CO end. (4.12)

Rffldukcja tego typu zachodzi bardzo trudno, bo MnO atwo przechodzi

do ula. ~~ "* _ .
 87

Redukcja siarjci V
Siarka__wystEiiiew~pstae-eS-,i^ma_skiMnfi_do_j^zechodenia do
surwki. Mona temu_zapobiec, uywajc mocno wapiennego ula. Powstaje
wtedy CaS . ~~*

- ^-f /

Fj&*-6aJeao. + CaS (4.13)

wzgldnie reakjcj a prz,teiega_z. wydzieenem---dwut-lenku-sia^k-i--.

FeS + 10Fe 2 0 3 = 7Fe 3 0 4 +_,S02 ! (4.14)

4.3.6.^Produkty .wielkopiecow'e'/

Surwka
" _Przesi.tolg.,co 6-8 godzin - zalenie od pojemnoci pieca - przebija
si kanay i spuszza_clek_SMrwke.. Surw._3j^i3_.PXZ^-&Ka_s.i_.bez.poS-
rednio do mieszalnika, albo te odlewa do odpowiednich.._f.ox.mp.iaskow.y.ch.
W tym drugim wypadku w pobliu wielkiego piec powinna znajdowa si ha-
la odlewnicza. Surwka spywa do specjalnego kanau z liczny! .S&ga-
zieniami, ktre rozp.rpwadzaA_4.,_doodpowiedni.o_^ form_ od-
lewniczych. Z form tych po skrzepniciu otrzymuje si surwk w postaci
tzw. gsi o wadze oRo 50 kg.

swRodzje surwek. otrzymywanych w prScesier-wilkopicowym

C Si Mn P S
% % % % %
:normalna , 3,5-4 ,5 2,0-3,5 0,7-1, 0 0,21-0,35 0,03-0, 05
fosforowa 3,5-4 ,5 2,0-3,5 0,7-1, 0 0,3-0,7 0,03-0,05
martenowska i

wys.krzemowa 3,0-4 ,0 , 0,9-1,5 1,1 0,3-0,5 0,03-0, 06

n..krzemowa 3,0-4 ,0 0,9 1,1 0,3-0,5 o, 03-0, 06
thomasowsk 3,0-4 ,0 0,2-0,6 0,2-0, 6 1,6-2,0 0/ 01-0, 05
bessemer-. 3,0-4 ,0 1,2-2,5 0,5 2,0 o, 07-0,1 o, 01-0,05
Fe-Si* 1,0-3 ,0 8-10 0,6-1,0 0, 1 0, 02
.Pe-Mn 6,0-8 , o 1,0 42-80 0,3-0,4 0, 02
Z u e l ^ w jig'1'kop-i ec owy
Ciar waciwy u.la_wy-nGfri-oko-o-2-,-0-do-2-r5t/.m2.. Skad chemiczny
zaley od _odzaju o^zymy^aej-J^i^wKi/ uel moe mie, odczyn kwa&ny,
zasadowy lub obojtny. Jee 1 i zawiera wik^^^lo^mnganu, t o WS. C4MI-
rakterystyczny zielonyJgj^. uel o wikszej zawartoci Si02-lub AijOj.
 _tryav. i.po.odpowiedniej przerbce uywa si go jako mate-_
rifl byd9wlany. Odpowiednio ugaszony za pomoc wody daje tzw. wat u-
lowy o d o s k o n a l j , a c h izo 1 acyjny ch. 2ule_o_jwikszej zawarto-
ci wapnia z powodu wietrzenia i rozpadania si nie maj wiksgego__zas-
tosowania - przewanie wywozi si_ je na hady.

z'Mw'i'el'k-pi'e'c3wv
Skad chemijczny tego__gazu zaley w znacznym stopniu od charakteru
przerabianej rudy. Gwnym skadnikiem palnym gazu wielkopiecowego jest
CO (25-50%), warto opaowa okoo 100.000 kj/kmol. Poniewa wychodzcy
bezporednio z pieca gaz posiada pewn ilo zanieczyszcze (okoo
25 g/m 3 , gwnie py koksowy i drobinki rudy), przed_dalsz obrbk na-
ley go wigc dokadnie oczyciOczyszczanie z grubsza odbywa si me-
chanicznie na sucho, nastpnie na mokro lub elektrycznie w elektrofil-
trach. Zanieczyszczenia po sprasowaniu (zbrykietowaniu) trafiaj znowu
do procesu wielkopiecowego. Oczy s zczony__gaz zawiera z_aJledw.ie-0-,-0.2..qEama
^zanieczyszcze w 1 m 3 i moe by spalany, a nawet uywany do napdzania
silnikw spalinowych..

4.4. Wytwarzanie stali!

4.4.1. Charakterystyka procesw stalowniczych

Procesy stalownicze polegaj na nasuniciu: ze stali tak i ch omis.z.&k-

.wgiel,^krzem, mangan, si_arka_i_fosf.or.' Sposoby jakimi si to wyko-
nuje mona podzieli na trzy-zasadni-eze grupy-:
enianie^"
b) rozpuszczanie,
c) redukowanie.
Przy wytopie stali obowizuje fasada, _Le_ .Chate-1-i er a', zgodnie z ktr
reakcje chemiczne, przy ktrych jest wydz ielane ciepozachodz bardziej
intensywnie w niszych temperaturach, lub te przy ..pewnym obnieniu tem-
peratury procesu, reakcje przy; ktrych ciepo-jest-pAChaniane zachodz
temperaturach J,ub przj pewnym podwysze-
niu temperatury procesu.

-- - *>
'4.4.1.1. Utlenianie-'
Podczas tdpieniajnetali^
atoaunkowo niska, bardziej efektywn^_s_reakcie utleniania krzemu, man-
,<Bnu .1 g oaf or u..pj.z eb.iega.jce_z_JAy_'lz ie1en i ero ciep,., w tym okresie,.tempe--
ratura jest za niska do utlenienia ..wgla, ktre zachodzi intonosywniffi do-
piero w wysoklSh-tempe^ateugetchT
Podczas dwa produkty, ktro
nie mieszaj si ze sob: uel^i^ sto^iony^^a^L. uel, ..oajcy mniejszo
g s to, _p ywa na ppwier.zchni--metalu..
Powstajcy tlenek elazawy (FeO) rozpuszcza sie zarwo,jwmetalu,
jak j._w.julu.
^ Prawo^_^r,o zd z i a u mw.i.,. e jeeli jakakolwiek substancja rozpuszcza
si w dwu stykajcych si lecz nie u l e g a j c y c j i _ _ t o
rozdzia substancji midzy tymi dwoma cieczami bdzie odbywa si do
chwili ustalenia okrelonego, stosunku koncentracji, staeg^Tfg^flfiilo-
nej temperatury.
Stosunek koncentracji tlenku elazawego rozpuszczonego w ulu
(FeO) do koncentracji tlenku elazawego rozpuszczonego w metalu [FeO] w
danej temperaturze podlega staej rozkadu
a =
FeO (Fe0)/[Fe0] = const (4.15)

Wraz ze zwikszeniem FeO w ulu, zwiksza si zawarto tlenku e-

lazawego rwnie w metalUj__co^prowad i^dojsr^jregieszen iajsrocesu^ utle-
niani^.domieszek
Zwikszenie utleniajcych zdolnoci ula jest spowodowaii zetkni-
ciem go . j. powierzem l^gig^g^jy) lub dodaniem odpadw powalcowniczych.,
jzerjdr^) ewentualnie czystej rudy elaza (piec martenowski)t
Utlenianie wgla jest podstawowa.reakclazarwno w_proc.sach zasa-
-dowych jak i kwanych^-wL.wvniku.c.zggo_ powstaje w kpieli g.zpyy. produkt.
Pomimo e wgla nie jest duo, to jednak ilo powstajcego gazu jest
ogromna, wydostajcy si z kpieli tlenek wgla powoduje jej intensywne
mieszanie, zwane gotowaniem.stali..
. ..f, ,,,,,.i.iiMiiwi<iiii'ai.,j
Efektem *tego jest 1epsy kontakt z ulem, zviiksAanie_pochaniania
ciepa przez kpiL, wy^wnamja^ke^ , intensyfi-
kacja _ procesw utleniajcych.. nffZMfiaszen4e~metalu_z-gazw1 oraz wtracert
metalicznych,
U t l e n i a n i e ^g^^y^^^p1
Poniewa w procesie kwanym zawarto fosforu pozostaje bez zmian,
naley wic wiey surwk ubog w fosfor.
_ Do usunicia fosforu potrzebny, jest uel zaadowy!,, w proces!..
jLczyby_s.ikwan wypraw pieca1 i niszczy
 90

wieenie wr6w)tl__ boqatJi1_.jwuosfor.-egt~mo44we~4aakQ. w procesie

zasadowym. Poniewa utlenianie fosforu do bezwodnika kwasu fosforowego
(PjOg) odbywa si z wydzieleniem duej iloci ciepa, przebiega wic in-
tensywniej w niskiej temperaturze wytopu. Wolny tlenek elazawy w po-
czeniu z bezwodnikiem kwasu fosforowego tworzy sl fosforowoelazow
(fosforan elazowy).

2P + 5FeO = P 2 5 + 5 F e egz- (4-16)

P 2 0 5 + 3 Feo = (Fe0) 3 P 2 0 5 egz. (4.17)

W celu zintensyfikowania procesu utleniania fosforu i odulowania

bezwodnik^__J^for^ego_^odaje si_do pieca staloraiczego^jrud elaza^
Fosforan elazowy jest nietrway i przy podwyszonej temperaturze re-
akcja przebiega w odwrotnym kierunku.
Przez dodanie ula o duej zawartoci wapna, fosforan elazowy
przechodzi w znacznie trwalszy wybitnie zasadowy fosforan wapniowy

(FeO) 3 P 2 O g + 4CaO = (Ca0) 4 P 2 0 5 + 3FeO (4.18)

Zupene usunicie fosforu jest moliwe dopiero po usuniciu wgla

ze wzgldu n..,^,^

2P 5 C 5c0 + 4 P end
25 + = 2 - (4.19)

^U .t, 1 e n i a, nyj., .. k ,r z e. m a<|

^Si + 0 2 = Si0 2 egz. (4.20)

s i + 2 F e Q = + 2 F e ^ (4.21)

Krzemionka czy si z tlenkiem,J^lazawym-na-- fer-zemian._EeO*3iD^az,

tl.enkiem_manganu_da.je-zw.i-.zek.
^wWWa
t \j MnO + si0 2 _JlnfliA% end. (4.22)
Oba te zwizki przechodz do ula.

jty^t&t.,1 f n
i.? 5 4 f < e manganu*
Mn + l/202 = MnO egz. (4.23)
Mn + FeO = MnO + Fe egz. (4.24)

Mangan atwo wypala si, tworzc tlenek manganu - z konwertora wy-

dobywa si wwczas brunatny dym. ~ ~~
 o:),
/
i 4.4.1.2. Rozpuszczanie

Wgiel_oraz wszystkie inne pierwiastki .. zna_i&Lia_aifi_ra.pu.szcanniB y,

surwce, przy czym jest rzecz obojtn czy znajduj si w stanie czy-
tym, czy te jako odpowiednie zwizki chemiczne. W stanie ciekym tworaa
jednorodna ciec z Jeeli jednak ciek surwk nakryje sie warstw.-)
1-.t-fcs_migdzy surwk dyf uzi i.
Siarka wystpujw..sta-l-a?-w~po'staTeir~gl'a'reWu--'eteza-;r^ESj , ktry
jest rsfliieEozpuszGza-l-ny--w-.z-asadwyi-ulu.(.Ee.S,) . Stosunek koncentrac-
ji (FeS) w ulu do koncentracji [FeS] w metalu w danej temperaturze
rwnie podlega staej rozkadu. Im wysza jest temperatura, tym wysza
warto a F e S i tym wiksza ilo siarki przechodzi do ula. V
_i.arja__tHS?Y Jtiar.cz.ek-manga-nu~-MnS,,_ktry^ jest w niewielkim.
stopniu rozpuszczalny w elazie. W obecnoci manaanu..i_w niewi al
temperaturze procsuMzachfidz,i_.reakc^a~,

/-"FeS + Mn = Fe + Mns) (4.25)

Majc niewielki ciar waciwy, siarczek manaanu_w.y.p..y.wa z y^pipl i

_do_u.la_

FeS + CaO = CaS + FeO (4.26)

MnS + CaO = CaS + MnO (4.27)

przy zmniejszonej koncentracji w ulu siarczkw ela^^J^j^ganu^fjjgg^^

MnS) przechodz z metalu do ula, zgodnie z prawem rozdziau. Zwizek
CaS jest rozpuszczalny w ulu, lecz nierozpuszczalny w stali, aby wic
skutecznie usun siark z metalu naley zwikszy w ulu zawarto
CaO. Jeeli 'natomiast zawarto siarki w metalu jest bardzo maa, to
pewna cz siarki zawarta w paliwie moe przej ze spalin do kpieli.
a
,Bardzo korzystne warunki do usunicia siarki powstaj w ukowych
piecach zasadowych. Wysoka temperatura przestrzeni roboczej pieca i
''obecno grafitowych elektrod _SErzyja-jpfi\iaj|ij>iL.W -Pi^P0 atmosfery. sa-
bo redukujcej. W tych warunkach mona otrzyma uel o najwikszej za-
wartoci wapnia (do 65%).
Ten okres wytapiania w piecu elektrycznym jest znany jako raf1nacja
^^^^^^^^g^ggjjlgO^U 1 a.
Z tego wynika, e w_pi,^achJzas.ado.wy-ch^ona zmniejszy zawarto
siarki i fosforu w roztopionym metalu, przedua to jednak wytop i pod-
raa proces produkcyjny.
 Jflanok = alaza,, jest ona
nla wiksza ni 1,5%. Jeeli surwk, ktra zawiera due iloci tlenku
elazawego nakryje si ulem zawierajcym mae iloci tlenku wapniowego
natomiast duo krzemionki lub te wrcz sam krzemionk, to nastpi w
bardzo krtkim czasie przechodzenie tlenku do ula. Uwidocznia si to
przez charakterystyczne zabarwienie ula na ciemny kolor. Teor^yc^nia
istnieje mo 1iwo cakwitego oczyszczei a metalu z tlenku elaza jjrzez^
kilkakrotne wymienienie ula. Zupene oczyszczenie kpieli nie jest
jednak moliwe, gdy istnieje pewua graniczna zawarto, przy ktrej us-
taj cakowicie dyfuzja. Wtedy trzeba stosowaredukcj
Z powyszego wynika,__ ^e^g.jijmnisci^s^:^
' aagg^wy.. ia do usunicia tlenkoelazawego ^-'^ySniY.*

4-. 4.1.3. Redukcja*

Usunicie zanieczyszcze z surwki jest moliwe dopiero wwczas gdy

do atmosfery pieca doprowadzi si nadmiar tlenu. Tlen jest niezbdnym
czynnikiem do utleniania domieszek zawartych w kpieli metalowej, niem-
niej jednak Jf^oto^ji^ta]^ j ^ t domieszk szkodliw. ~
Dziaanie tlenu nie ogranicza si do zanieczyszcze,_w_znacznym
Stopniu utlenieniu ulega rwnie elazo. Powstaje wwczas tlriek elaza-
wy, atwo rozpuszcza si w fazie ciekej, natomiast prawie
cakowicie nie rozpuszcza^,._jsi_w stanie staym, osiadajc na granicach
zirn. Pogarsza to w bardzo znacznym stopniu wasnoci mechaniczne sta-
li, powoduje jej krucho, zwaszcza w^wysokich temperaturach.
__Dopuszczalia zawarto tlenu_w stali nie moe przekracza 0,02%.
Poniewa ta domieszka jest bardzojszkodliwa, wic wszystkie procesy ot-
rzymywania stali musz si koczy zabiegiem oczyszczenia jej z tlenku
elazawego.
^rgwadzi si odtlenianie, ktre polega na wprowadzeniu do ciekej
stgjj^ odpowiednich odt^Leniaczy^
inne). W skad odtleniaczy wchodz pierwiastki majce wiksz aktywno
chemiczn z tlenem ni elazo. W procesie odtleniania zachodzi redukcja
tlenku elazawego i tworzeniasi tlenkw manganu, krzemu i aluminium.
Efaktem procesu odtleniania jest zmniejszenie zawartoci tlenku elaza-
wego do0,pl%, cgodpowiada zawartoci tlenu w granicach oToi-TilT*'""
- u a m m . ,,ii i .,.- - iijifii>miiii([niiai,
. Utworzonew~Pocsie tlenki maj mniejszy"ciar waciwy ni stal
' wyp^yyajg na powierzchni przechodzc do ula. Jeeli proces nie jest
to stal_ bdzie zawieraa zanieczyszczenia nie^
Wtali.czner-co~zna.Q5nie pogorszy jej wasnoci.
 stal mona rwnieuodtlenia za pomoc ula (odteniania dyfiuiayj-
-- -- *
^ -R .--R-W.F . I

^ ^ Mocno rozdrobnione odtleniacze wprowadza si do ula,redukuj ona

tlenek elazawy rozpuszczony w ulu i powoduj zgodnie z prawem rozka-
du przejcie tlenku elazawego (PeO) z kpieli do ula. Wszystkie tlen-
ki pows^j^ce_*Lirateiejn^ elazo
przechodzi do kpieli.
_ o ^ l ^ i a ^ ^ r a ^ f u z y j n e mona^przeprowadzi w piecach

Istnieje rwnie moliwo odtlenienia stali podczas wytopu w pie-

cach o wykadzinie kwanej i przy kwanym txxtlu zawierajcym
^k^geffii.onki. Dziki temu, e krzemionka posiada charakter kwany a tlenek
elazawy, zasadowy, powstaje zwizek krzemian elazawy (2Fe0*Si02) Po
duszym przetrzymywaniu stali pod kwanym ulem zawarto tlenkw e-
lazawych w stali znacznie si zmniejsza i ostateczne odtlenianie prowa-
dzi si_zjuyciem^
Uzyskana stal w procesie^ kwanym jest lepiej odtleniona, odznacza
.si rwnie wiksz g s t o c ^ ^
licznych, .zwikszona ciaaliwocia^Niemniej jednak wytop w piecu kwanym
jest droszy ni w piecu zasadowym dlatego, e zmusza do stosowania ma-
teriaw wsadowych o maej zawartoci fosforu i siarki, stalowego zomu,
stalowych wlewkw i niskofosforowej surwki przerbczej zawierajcej nie
wicej ni 0,025% siarki. ^Wytapianie w piecachkTOny
ko do otrzymywania wysokogatunkowej, wysokostopowej stali.
- '" * l *T_'ntm.rM i iii * '*

Proces wieenia moe by;

a) bezporedni -^wielki piec - konwertor,
b) poredni - wielki piec -^"mieszalnik - konwertor,
jcl kombinowany - wi'SlK'1""gifee~ - mieszalnik" - bloki - eliwiak - kon-
wektor.

4.4.2. Mieszalni)?

Zadaniem mieszalnija _.jest..mgazynowanie ciekej surwki spuszczanej

2
z wieljclego pieca, z . kilku wytopw lub Pj-ecw o r a z ;

^)__rwnomierne dostawy surwki do stalowni niezalenie od nierwno-

miernoci produkcji,
J^--^fyroieszanie^J._^uj.dnorodnien.le poszczeglnych spustw, surwki,
ktre zawsze wykazuj pewne odchylenia zarwno w skadzie chemicznym jak
i w temperaturze,
94

cy JJ m o i w A "A P^l^^^S-^^SSSJijgjjj:"-'-^3
musi by zasadowa. Wyprawa kwana wymaga do tego celu o wiele wikszych
iloci manganu.

Mn + S = MnS (czciowo do ula) (4.28)

,.Mieszalniki buduje si w ksztacie cylindrycznym o poziomej osi

(rys.4.9). Najczciej mieszalniki s _osadzone na rolkach, co uatwia
przechylanie. J<iekiedy_ rwnie s^ogrzewane^gazem^ zwaszcza wtedy gdy
konieczny jest djaszy_czas ^zecho^ywania surwki w stanjj-g-i.ekym. Po-
jemno mieszalnika przejezdnego dochodzi do 1000 ton (rys. 4.9), nato-
miast przy stacjonarnych do 2000 ton.

Rys. 4.9. Mieszalnik

^ Bessemera,"'

Proces stalowniczy Bessemera prowadzony _w_ftzw. kony^rtorach' to.

iterwszy ^proces, w ktrymjaona byo otrzyma stal na szersz skal w
isetaci ciekej, opracowany i zastosowany w roku 1855.
Konwertor Bessemera jest to naczynie walcowe zwajce si ku grze
i mkonie skierowanym wylotem,^ wyogn, mas. ^gniotrwa^jo chrakte-
kwanym. Proces odbywa si w taki sposb, e przedmuchuje si po-
LCrzm ciek surwk (rys. 4.10). Jest to moliwe dziki temu, e dno'
Unwortora wyoone jest wykadzin ogniotrwa zaopatrzon iw otwory
UlSocfli do doprowadzania powietrza. D n o j e s t wymienne, opiera si na
 c i
H (0
TN -H 01
S >K

<M N Q)
H -u
fi
I IN
n o
M
* O
<a g x
u s
O OI &
r" Ij n) ny
C-HCCO-r>
'O flj
1 di Wm N
O U t)
j \ g c a
U IB
3
trt
O -& ^
f >1 N C
G Jj 5
OWO
flfH
( O -H
m han
-oo,
fc
a tj
41 o_
<a N ai
W O
c
m i o)
irSii
<9 a
-NA
>i U
G 3 0N
0) 1
J a
O.
<0 o -
N 3
0 a.
o
1 3

&
 96

eliwnej pycie te zaopatrzonej w otwory, pod ni znajduje si skrzynia

powietrzna. Jest ono co kilkanacie_ wytopw wymieniane, gdy_ beir.dzo-
szybko ulega zniszczeniu. Konwertor jest zawieszony na stalowym
piercieniu posiadajcym stalowe czopy, ktre umoliwiaj przechylanie
naczynia. Jeden z czopw jest drony i przez niego doprowadza si
powietrze do skrzyni powietrznej pod cinieniem 0,22-0,35 MPa (2,5-3,5
atm). Surwka wypenia spd pieca warstw gruboci 40-50 cm. Konwertor
potrzebuje do dmuchu 500-800 m 3 powietrza/min.
_ Konwertor stawia si na pomocie ok. 7_.m nad po?A91ffl-te.ty, a jego_
o jest na wysokoci ok. I m nad poziomem pomostu. Wymiary konwertora;
wysoko 6-7 m, rednica 3-3,6 m, pojemno 20-35 ton. Objto powinna
by 6-10 razy wiksza od objtoci wsadu.
Surwka bessemerowska zawiera 3-4% C, 1,3-2,5% Si, 0,5-2,0% Mn,
0,03-0,1% P i 0,05-0,15% S. Cay proces utleniania trwa 12-15 min, w

j!Qj^npci,ad .iloci, j ^<y|zaju surwki, zgar w procesie wynosi^-10%^.

.^Przebieg procesu^
Przed procesem uzupenia si wszelkie ubytki powstae w wykadzinie
konwertoraf^przechyla si go i zalewa albo surwk z ^ i e z a ^ i j ^ albo,
co jest rzadziej stosowane - z eliwiaka. IPodczas procesu naley
__zmnj.ejszy z.warto wgla i tym samym otrzyma stal, a oprcz tego
znacznie . zmniejszy zawarto domieszek wstgpoigcych _ w surwce, a
mianowicie: Jjk^.inj^,__jnariganu, siarki i fosforuj Po zalaniu wcza si
dmuch i powoli podnosi konwertor7 powietrze przepywajce przez surwk
dostarcza tlenu, ktry zgodnie z prawem dziaania mas reaguje najpierw z
elazem. Utlenianie elaza odbywa si podczas caego procesu. Domieszki
utleniaj^ si w dwojaki sposb - tlenem__z^powietrza oraz tlenkiem
a z Hymjpows t ajjjnm__i _ ro z pu s z c z j3ym_s i _w metalu.
W praktyce, w procesie wieenia nigdy nie _doprowadza si do_
cajaitego usunicia domieszek i.dlatego w kadej stli znajduj si
pewne iloci wgla, krzemu, manganu, fosforu i siarki.

-PgBges^yie&enia dzieli si na nastpujce charakterystyczne

okresy:
Okres i s k r o w y - ^utlenianie e1a z ^ Jk rzerau_i manganu oraz
powstawanie ula charakteryzujcego si nadmiarem Si0 2

Fe + 1/2 O z = FeO end. (4.29)

Wrnz ze wzrostem temperatury zawarto FeO dochodzi do 2%. W warunkach

ffltalowniczych FeO oddaje tlen bardziej chemicznie aktywnym domieszkom.
 FeO + Si Si0 2 + 2Fe end. (4.30
FeO + Mn = Mno Fe end. (4.33,

Z powodu zbyt niskiej temperatury kpieli w pierwszym okresia wgla

prawie zupenie si nie wypala z powodu zbyt niskiej temperatury
Zaczyna si_ dopiero po wypaleniu-si. krzemu .1 manganu, oraa p
odpowiednim nagrzaniu kjigieli na. Rkutfik-^ftchodzaaYgh. reakcji. Powstajc
podczas reakcji, tlenki manganu i krzemu .wypywaj- na powierzchni
z gardzieli wydobywa :l
wwczas krtki pomie (iskry).
Okres p o m i e n n y - wypala si wgiel.
FeO + C = CO + Fe egz. ,, (4.3!

Wydzielajcy si tlenek wgla powoduje zjawisko silnegojggjoia,4Btift!

Po zetkniciu z powietrzem spala si na dwutlenek wgla,, tworsfto jam
pomie nad powierzchni gardiaH, W;
C soki__.oa^!fcl&r9 ^jj. W miar wypalania o
1700 mf wgla nadchodzi taki moment, gdy
1600 mie nad gardziel zaczyna zanika
1500 / Wskazuje to na cakowijejjypalnif jp
100 / wgla., Koczy, si drugi etap,;ktd
1300 / trwa zwykle.
.
min. trzy maej zaws

y.
toci wgla tlenek elazowy nie da a
35
3,0 11\ zredukowa, a tymczasem elazo w df

2,5 1 \\ szym cigu utlenia si, zaczyna wydd

la si brunatny dym i nadchodzi tJ?8<
1
1 {
2.0
| okres. Obecnie wszystkie pieca matfflli
1.5
s |1 \ giczne a nakrywane kominem tak, td j
1.0
0.5 \
Hn
Si
ki
1 \ \ ma moliwoci zaobserwowania zjaw;
charakterystycznych dla poszczeglny

*
okresw.
2 4 e 8 Okres d y m o w y -f wiaanl !
1 ley przerwa po okoo 1 minucl9i 8m
< .1. *
Etapy wytopuW - ^ -aaij: ,.< -
I" '-
ny skadu chemicznego i till|?ffite
Rys. 4.11. Zmiany skadu ilustruje Tfykres zamieszczony WR Jf
chemicznego metalu i jego 4.11.
temperatury podczas wytopu w Wytop zasadniczo koczy ffli$
konwertorze Bessemera
chwil zanikania pomienia pod Jcon
drugiego okresu.
 Ostatnia czynno polega na odtlenisniu stali - pozbyciu si tlenku
elazawego rozpuszczonego w metalu. Do odtleniania uywa si aktywnych
odtleniaczy krzemu i aluminium. Odtleniacze s dodawane albo
. _ _ eawOTMSW^^
bezporednio do.konwertora, albo podczas zlewania do kadzi. Tworzcy si
uel FeO*MnO nie rozpuszcza si w kpieli i wypywa na powierzchni, r
Podstawow^__Hadaprocesu Bessemera^jest to, e nie_mona w nim u s u ^
na _fosforui siarki^ Uniemoliwia to kwane wymurowanie pieca.

4^4 .^4-...' Procfes, 'Thomasa

. . _ .f

r--
JKonstrukcyjnie ; konwertor Thomasa nie rni si od konwertora
Bssemera, ma jedynie znacznie wiksze wymiary ze wzgldu na tworzenie
. si podczas procesu duych iloci ula.
^.Wykadzina, cian^jest j^oloaitowei. a dennic ubija si z
^dolomitu zmieszanego ze smo pogazow pochodzc z wgla kamiennego.
Jako .^topn-ika_jstosuj e si wj.ep_palor^_wagno_^- 1 o ci _surwki ,^
bez miau o minimalnej iloci kwanych tlenkw Al 2 3 i Si0 2 . W surwce
thomasowskiej powinno by mao krzemu (0,5%), w przeciwnym razie zuywa
si zbyt wiele wapna~3o zobojtnienia. Wad tego procesu jest moliwo
usunicia fosforu dopiero wtedy, gdy wszystkie inne domieszki a
zwaszcza wgiel, s usunite z kpieli.
_ Do lecego konwertora wsypuje to_leje ciek__
surwk,twigrajc rwnqczeni|P> dmuch powietrza w pierwszej fazie
saby, a w miar ustawiania coraz mocniejszy. Kpiel jest bardzo silnie
mieszana przez przepywajce powietrze, a n a s k u t e k utleniania si
. nastpuj rozpuszczanie si FeO w kpieli. Wzrost zawartoci
tlenku elazawego prowadzi do intensywnego utleniania si domieszek.

2 FeO + Si = si0 2 + 2Fe egz. (4.33)

Temperatura kpieli znacznie wzrasta i pod koniec procesu dochodzi do

'.-..J..'. =- '

Jeeli temperatura podnosi si zbyt gwatownie, to naley j

obniy przez dodanie zomu.
W tym procesie, tak jak w procesie Bessemera, wyrnia si
noatpujce okresy:

wAkik^SSaa. ~ wypalanie si krzemu i manganu,

J?) ppn>ieqp%_ - wypalanie si wgla,
c) dymny - wypalanie si fosforu.
 Okres i s k r o w yj Podobnie jak w procesie Bessamaro, w
pocztkowym okresie ...newne-i-l-oc-ie-laza ,utleniaj si^ na . tlenek
elazowy, _ktry r.ozpuszczaj.c___si__w_kpie 1 i utlenia krzem i mangan. W
kpieli znajduj si niewielkie dodatki krzemu i manganu, temperaturo
kpieli podnosi si w nieznacznym stopniu z 1250 do 1350 C. Tworzy si
wwczas krzemionka Si0 2 , ktra przechodzi do ula i wie si z CaO,
natomiast wgiel i fosfor nie utleniaj si prawie wcale.

FeO + Mn = MnO + Fe egz. (4.34)

Okres ten trwa okolo__4_min,u.t...

f-Okres- p o m i e n n y ! NastR!ije_teraz gwatowne jmaalaDle_3ie.
wgla - mechanizm podobny_ jak w procesie Bessemera,. Gdy zawarto wgla
spadnie do dziesitych czci procentu, zaczyna si trzeci okres.^Okre
pomienny trwa okoo 9 minut.
Okres- d y m n y. "'Zasadniczo wszystkie domieszki zostay wypalone i
rozpoczyna si reakcja gwatownego wypalania fosforu, co powoduje bardzo
szybkie podniesienie temperatury do okoo 1600^.^, po okoo 12_minutach.

Utlenianie i wizanie fosforu odbywaj si w ten sposb, e w kpieli

tworzy si najpierw fosforan tlenku elazowego, ktry po zetkniciu si
z ulem bogatym w wapno tworzy fosforan wapniowy (CaO) 4 P 2 O s , a wolny
tlenek elazawy wraca do kpieli. Otrzymany czterowapniowy fosforan
suy jako nawz sztuczny.
Po zakoczonym procesie otrzymuje si stal o zawartoci wgla w
granicach^O,.lrO, 2.%..!^ Aby otrzyma twarde gatunki stali dodaje " si$ '
elazomanganu i wraz z^^nlsr^^rowada ^^^"do^^ali^^^gg^l^i^ inna
domieszki. '
Podczas odfosforowywania nastpuje rwnie pewne utlenienie kpieli
przez zasilenie jej . tlenkiem elazawym. W miar wzbogacania "ula,
reakcja przechwytywania fosforu ma coraz wolniejszy przebieg i nie jest
do uniknicia sytuacja ponownego przechodzenia fosforanu elazawego do
kpieli.
W miar zmniejszania si iloci fosforu w kpieli przepywajce
powietrze ma tendencj do utleniania elaza i wtedy tworzy si nadmiar
tlenku elazawego w kpieli.. Naley rwnie pamita tym; e
zanieczyszczenia nieszkodliwe typu mangan i krzem zostay nieomal cako-
wicie wypalone i nic nie chroni elaza - podobnie jak w procesie kwanym
- przed utlenianiem si. Odtlenianie stali ^produkowanej w konwertory
zasadowym ma wielkie znaczenie.. - adY w wysokozasadowm. ulu t lenek _!&
 ozowy znajduj ml w mtanie wolnym. gul zawiara do 10% fosforu. Aby
zapobiec ponownemu przejciu tlenku elazawego i fosforanu elazawego z
ula do kpieli metalicznej, naley w odpowiednim czasie zla uel i
na jego miejsce wprowadzi nowy, aktywny. Poniewa w procesjatya-
otrzymuje si stal nieuspokojon o duej zawartoci 0 2 , naley_wic po
.jego zakoczeniu przeprowadzi Brj9.ces_.0dtl eni an i a. Odtlenianie odbywa
si albo w samym konwertorze, albo w kadzi. Ze wzgldu na znaczne za-
tlenienie stali naley doda energicznych odtleniaczy. ^Najczciej
dodaje si elazokrzemu i elazomanganu, niekiedy rwnie aluminium. W
procesie odtleniania powstaj tlenki w stanie staym, najczciej
wypywajce na powierzchni kpieli.

3Fe0 + 2A1 = A 1 2 0 3 + 3Fe (4-35)

Naley pamita, aby odtlenianieprzeprowadza zawsze dopiero po

_odl ,ni u i dokadnym_^;.brniu ula, gdy w przeciwnym razie zabiegi
odtleniania spowoduj wyredukowanie z ula piciotlenku fosforu i jego
powrt do kpieli.
Surwk do wieenia naley _dobiera,,_ w ..jtaki sposb, aby nie
na stp i. o. -.cajowi t e wypalenie manganu.
W trakcie odtleniania, dziki zawartoci manganu i wapnia, moe
zachodzi w pewnym stopniu odsiarczenie.

FeS + MnO = MnS + FeO (4.36)

MnS + CaO = CaS + MnO (4.37)
FeS + CaO = CaS + FeO (4.38)

Jednak zarwno j4___tejmetodie, jak i w metodzie Bessemera naley

^uywa surwek o_jiaej zawartoci siarki, gdy te reakcje mog by
odwracalne. Aby ochroni wypraw pieca przed niszczeniem podczas trwania
procesu, dozuje si odpowiednie iloci wapna. Konwertor z reguy_wy-
tr zymu j.g._.oko^ 3J10_wy t o p ^ .
W procesie Thomasa otrzymuje si stal nieuspokojon o duej zawar-
toci tlenu, dlatego te naley j odtleni. Do odtleniania stosuje si
elazomangan i aluminium, ktre w wyniku reakcji odtleniania daj tlen-
ki.

3FeO + 2A1 = A 1 2 0 3 \ (4.39)

\
ule maj nastpujcy skad chemiczny: 6-10% Si0 2 ; 12-20% P 2 O s ; 4%
MnO; 7-10% FeO; 1-4% A 1 2 0 3 ; 47-54% CaO.
Wykres wypalania si poszczeglnych skadnikw w procesie Thomasa
przedstawiono na rys. 4.12.
 01

C"
MO f
noa
1200

i
V i

3/3 c

i
2.0 i
i

! \\
l\ i
i V 1
10 N - - -
1 \ 1
as v! \ 1
Si
o
2 t, a \ to j
a
Etapy wytopu.
Rys. 4 _ 1 2 , Zmiany skadu chemicznego metalu i jego temperatury
podczas wytopu w konwertorze Thomasa
Stal uzyskana w procesie Thomasa jest bardziej zagazowana Jjjj^jJjjg^,
w procesie Bessemera, jest w niej rwnie wicej zanieczyai;-
czert, igdy^ 2 a n ^ C Z y S z c z en i a trudniej przechodz do ula zasadowego n.t>
j^SS?.,' ^Stosuje si j jako stal handlow do podrcznych celw,,
,w.zJL?*L_J^wikszon zawarto fosforu i atwo obrbki na automataoll
jako tzw. automatow. Stale t e ^ S i J a E ^ S I S S I S l ^ k r u a h ^ H s
na Zmno,- - ^kt<8Bl$6iau-dfiLfifcs$liSDW i, podczasniiig|^Man.ia

4.4.5. Proces Tropenasa ' .

Uyw^fiy jest jeszcze niekiedy ^ k o w ^ r ^ ^ ^ ^ ^ j j ^ ^ - W odlawnlaoh

x Ma on boczny",dmuch, niewielka, "pojemno, bo 1,3-2,5 tony,
cinxenie dmuchu w granicach O,025-0, 05 MPa. Schemat takiego konwertora
jest p r z e s t a w i o n y n a r y s . 4 . 1 3 .
 02

Przerabianie ciekej surwki metodami konwertorowymi nie

wymagajcymi dostarczenia ciepa z zewntrz i przy okazji odznaczajcymi
si bardzo wysokimi wydajnociami ma t wad, e wymaga surwki o cile
okrelonym skadzie chemicznym. Do obrbki w procesie Bessemera
niezbdne jest uycie rudy o maej zawartoci siarki i fosforu, a zoa
zarwno takich rud jak i pokady wgla o tych samych wasnociach kocz
si, istnieje duy problem z uzyskaniem klasycznej surwki. Podobnie
jest w wypadku zastosowania rud o duej zawartoci fosforu. Zastosowanie
procesu Thomasa jest moliwe wycznie wtedy, gdy dysponuje si takimi
rudami. Dodatkowym czynnikiem ograniczajcym zakres stosowania tego
procesu jest niezbyt wysoka jako otrzymywanej stali, ktra praktycznie
nadaje si wycznie do wytwarzania stali konstrukcyjnych pospolitej
jakoci. --
Dopiero opracowanie^procesu tlenowego) w 1949 roku w Austrii
powodowao znaczny przeom w stalownictwie, gdy zaistniaa moliwo
psr?ltwrstwa surwki martenowskiej, czego dowodem jest ywioowy rozwj
1:3 instody na caym wiecie. Proces ten zosta opracowany w okresie gdy
ili byo nadmiaru zomu, natomiast by nadmiar surwki, dlatego te
 103

proces ten jest podany w pastwach posiadajcych dua iloci fflurwki,

a mae zomu.
Zastosowanie tego procesu przynosi nastpujce korzyci:
-_nisze o okoo 40% koszty inwestycyjne duych stalowni
konwertorowych w porwnaniu ze stalowniami martenowskimi o tej samaj
wydajnoci,
nja.sfe_..o 25-30% koszty wytwarzania s.taii. w porwnianiu za
stalowniami martenowskimi,
- _ y y k o r z y s t a n i e ._plsc.w^w.clebn.v.ch ze wzgldu na wiksza
rytmiczno dostaw mniejszej iloci wlewkw,
- jako. stali^.tmycwanei .Po..zastosowaniuz.y^teacuJlen.u. (99,5%)
nie ^stepuj..iakoei~saX.-uz^ki.wane1 ^...Btalawa^aehHmaaEfciBBOMiskichj. _ a w
pewnych wypadkach przewysza j nawet ze wzgldu na mae zaazotowaniffl
(poniej 0,004%), co ma szczeglne znaczenie przy otrzymywaniu blach
gbokotocznych (przemys samochodowy).
/Konwertorowy proces; tlenowy/na jbrdz.ie^ wytwarzania
siikkish gbokotocznych, do walcowania na zimno blach
i tam, elaza armco.,. niemniej jednak mona produkowa rwnie w
konwertorze tlenowca stale twarde i ptwarde oraz s.tal.e^niskaggi
redniostopowe.
, ,:Knwertor _ (rys. 4.14) ma wykadzin z prostek smopdoomitowych lub
smodo1 om i_t owo -ma gne z y towych^ Wsad przedmuchuje si za pomoc dyszy
wprowadzanej przez gardziel konwertora, ktra chodzona jest wod, za-
<IR m
jMii*' ">""*"*"""' " IIIII NI nm ii i IM ' ii " mmi mulili**)'"' ''" " 'i 11.^ lllm]Mml |>t h rn * 11 , R. i J ,. -"tl 3-II *

wieszona w wysokoci 300 do 800 mm nad poziomem metalu. Cinienie tlfflriu

wynosi 0,9-1,5 MPa (9-15 atm) . Teroperaturakpieli w miej scu wdmuch.1.-
wania tlenu wynosi okoo 3000.C. Surowcem wyjciowym do wytopu mo by
J
- -- ^ , . _ J. , ^ ... ."
zarwno zwyczajna surwka przerttsza^_jak i wysokofosforowa. Mona JfflBSS"
cze dodatkowo stosowa wsad zomowy w ij?^ rwnie dodnttk
rudy elaznej^_do ^_i_.zgorzeliny._Chc__zapewni intensywne wypalAnia
siejsiarki, i._.f.o.s.f,QCJi ,s,t.e.suj.esi. dodatek, proszku wapna do dmuchu powiat-
rza ^lub w J^aksh,.napoMi^c?.ahni-kp.i^lij. Dziki przedmuchiwaniu Z
gry powstaje gorcy, bardzo aktywny uel.
Specyfika procesu topnienia polega na tym, e utleniania domiamzak
i elaza odbywa si zarwno na skutek bezporedniego oddziaywania
wdmuchiwanego tlenu przenikajcego przez metal, jak i za pomoc ula.
Wysoka temperatura od samego pocztku procesu i obecno
wap i owo laz owego ula powoduje, e intensywne utlenianie fosor.u.J.
" wgla rozpoczyna sijg^pd pocztku przedmuchiw.api.asurwki. Proces prza-
biega""przy"znacznych naddatkach cieplnych i dlatego do chodzenia dodaja
si zomu i rudy elaza. Zom nagrzewa si i topi kosztem ciepa kpiali
 104

Rys. 4.14. Konwertor tlenowy: 1 - wykadzina zasadowa, 2 lanca tlenowa

z wewntrznym chodzeniem wodnym

metalowej. -Dziaanie rudy oparte jest na endotermicznych reakcjach

jredukcji elaza^^^z^giel^znajdujcy si^jj^surwce^ W procesie wytopu
ciga si pierwotny uel i powoduje wytworzenie si nowego, wapnio-
woelazowego.

(0,002-0,005%), fosforu 1 sJLarki. Zawarto siarki w metalu zmniejsza

si o 35-50%. Czas trwania wytopu w konwertorze o pojeanpci_l30__,
wynosi 30 min. Stosowanie konwertorw o wikszej pojemnoci (250-300 t)
pomimo przeduenia czasu do 45-60 minut daje due wydajnoci.
Zastosowanie konwertora o pojemnoci 50 t pozwala na uzyskanie wikszej
wydajnoci natomiast piec
100-tonowy odpowiada swoj wydajnoci piecowi martenowskiemu o
pojemnoci 800-900 t.
Korzystne jest uycie konwertora do o^zymarpa ciekej stali__i_
nastpnie przerabianie jej w piecu ukowym w celu ostatecznego
8
PfegEM"*- stali wysokostopowej. Ubocznym produktem tych procesw jest
wyokqosforowy uel, ktryjuy^jako cenny nawz. \
 W konwertorze tlenowym powstaje wiele gazw odpadowych bardzo
gorcych (przy wylocie nagrzane do 1600-1700C) o nastpujcym skadzie
chemicznym: 10-12% C0 2 ; 80-82% CO; 5-7% H 2 0; 1% N 2 . Gazy wychodzca z
konwertora s..,..w... znacznym stopniu zapylone (tlenki elaza, manganu ,1
inne). Do ich oczyszczenia sua specjalne urzdzenia odpylajce.

"4.4.7. P-rocgs Siemensa-Martina' "(|

Bracia Martinowie realizujc swj pomys stapiania'zomu z surwko

chcieli wykorzysta przede wszystkim zom, ktry by cakowicie bezuy-
teczny w procesie Bessemera. Po zastosowaniu pieca trzonowego okazao
si, e mona w nim przerabia rwnie surwk i to o takim skadzie,
jaki by niemoliwy do przetwrstwa w innych procesach. Mona byo rw-
nie usuwa fosfor i siark ^.pozwalao to na przerabianie takich gatun-
kw surwki, ktre nie nadaway^jEU.^^ i B<3ssem}r4<
Dziki tym zaletom proces ten rozpowszechni si i obecnie jest podstawy
procesw stalowniczych.
j:.,i;Piec martenowski jest piecem pomiennym opalanym mi^gza^l^ng^gazw
wielkopiecowego i koksowniczego, wysok temperatur spalania (do 1800C)
osiga si w nim " dziki zastosowaniu podgrzewaczy gazu, tzw.
regeneratorw, gdzie za pomoc rozgrzanych spalin podgrzewa si .powiet-
rze i gazy przed spalaniem. Zostay one zastosowane po raz pierwszj
przez Siemensa. Obecnie coraz czciej stosuje si opalanie tych piffic*
paliwami pynnymi. Schemat pieca Siemensa-Martina jest przedstawiony ni
rys. 4.15. Przy^ pooeniu zaworw takim jak na rysunku powietrze i gSR;
dopywaj do prawych regeneratorw i przechodzc przez nagrzan k)."8ttj
nagrzewaj si, w komorze roboczej nastpuje wymieszanie ich ze oo)3il|
spalenie. Pomie nagrzewa kpiel, a uchodzce gazy spalinowe nagrZdWfij
z kolei lewe nagrzewnice. Taka zmiana kierunku przepywu gazw i )(>IL1
nastpuje co okoo 20 minut. Przewanie piece martenowskie buduj li
obecnie na pojemno ok. 350 ton, jednak w stalowniach produkuj fisys
wlewki istnieje tendencja do budowy wikszych jednostek ze wzglfdu U
bardziej ekonomiczn prac.

^Ijj^^lffijn.1 e Pi
Trzorf moe' "by wymurowany materiaami .z.asadow^m^Ju^b 'kwanymi
zalenoci od stosowanej surwki. Jeeli chodzi o jako otrzymywana
stali, powinno si s"tosowa piece o wymurowaniu kwanym, praktyczni
j ednak stosuj e si wymurowanie pi^cazasadowej__gdy chodzi o odfoaforc
wanie stali.
106

Rys. 4.15. jSchemat pieca Siemensa-Martina: 1 - przestrze robocza,

2 - palniki gazowe, 3 p r z e w o d y -powietrzne i gazowe,
4 - komory oduajce, 5 - regeneratory,
6 - zawory rozrzdu spalin i gazw, 7 - komin

Sklepienie pieca, niezalenie_od^charakteru chemicznego wanny, jest

zaws ze kwane - wykonane z prostek krzemionkowych. Odznaczaj si one
du ogniotrwaoci, maym ciarem i maym wspczynnikiem rozszerzal-
noci cieplnej. Midzy wymurowaniem trzonu (wanny) a sklepieniem daje
si warstw oddzielajc z materiaw obojtnych - chromitw. Zapobiega
to wzajemnej reakcji tych dwu rnych wyoe.
Komory julowe .zbieraj zanieczyszczenia stae, pyy i inne
czstki, ktre zmieszane z gazami spalinowymi tworz atwotopliwe
aubstancje.
Regeneratory suce do odzyskiwania ciepa z gazw spalinowych
wyohodzcych do Konina, zabudowane s wewntrz,/krat z"materiaw"
N
ogniotrwaych.
 07
Typowa stalownia skada si z trzech hal (rys.4.16). Podstawowa to
hala* pietTw"mSFtenowskich, do niej przylegaj: hala odlewnicza, i hola
zomowa oraz materiaw wsadowych.
W hali piecowej znajduj si wsadzarki suwnicowe lub pomostowa
adujce do piecw zom umieszczony w korytach, ciek surwk wlewa sl<5
do piecw z kadzi dowoonych suwnicami. Topniki i rud aduje aL
wsadzarkami a pomoc koryt lub rcznie. Wiksze stalownie maj jeszcze
dodatkowo mieszalniki.

Proces metalurgiczny w piecu SM.|

Sr'- " - " . "
W piecu martenowskim przerabia si surwk o zawartoci: 3,8-4,2%
C; 0,75-2,5% Si; 1,5-2,5% Mn; do 0,5% P i do 0,05% S.podczas wytapiania
stali w piecu martenowskim uywa si duych iloci zomu. W zalenoci
od rodzaju rozrnia si proces zomowy lub surwkowo-zomowy.
jgrug-^' ti-r - T-T
Najczciej
skada si w jednak
55-70% stosuje
z ciekejsi proces Reszta
surwki. zomowo-surwkowy, przy czym (rudy
to zom i utleniacze wsad
elaza do 4%).
Jeeli wsad znajduje si w stanie taym, to adujesi go oknami
wsadowymi _ od przodu p i e c a j e e l i za uywa si ciekej_surwki, to
wlewa s i j z tyu piecajgrzez specjalny otwr wlewowy_umies z cjsony
powyej^ poziomu ciekej kpieli.
Jako czynnika wiecego uywa si rudy elaznej, zomu i zendry
powalcowniczej, dodaje il~je~razem z wsadem albo te w trakcie topie-
nia, zwaszcza gdy kpiel zaczyna kipie.
Topniki (materia ulotwrczy) dodaje si gwnie. w_postaci kamla-
nia w^jiiennego lub _wpna. Dodatkowo w celu lepszego upynnienia uilfl
mona doda fluorku wapnia lub boksytu (do 70% Al) .
Odtleniacze dodawane s do kadzi odlewniczej^^wJocowej assj,8
procesu. Najczciej stosuje si surwki odlewnicze zwierciadliste,
elazomangan i elazokrzem, a w wyjtkowych wypadkach aluminium.

Zasadniczo proces wpie.cu_mar.tenowskim-skada. si_z trzech a ('.topw i

adowania, topienia i wyrabiania. adowanie pieca wsadem zarwno pynnym
jak i staym powinno odbywa si jak najszybciej (tzw. sadzenia pieca).
Topienie wsadu te powinno by moliwie krtkie, co mona osign przy
dobrej sprawnoci cieplnej pieca przez wprowadzanie do przestrzeni
roboczej duej iloci ciepa. Po mniej wicej 2 godzinach cay wsad jest
ju cieky i zaczynaj si reakcje metalurgiczne. Caa kpiel zaczyna
si silnie gotowa i na powierzchni powstaje cienka warstwa ula. W
razie gdy gotowanie jest sabe, naley doda kilka opat rudy, niemniej
iOO
w wypadku zbyt duej zawartoci tlenku elazawego w kpieli zaczyna
ona burzy i kipie.
Podczas procesu topienia prawie cakowicie wypala si krzom a
mangan, wgiel i fosfor czciowo. Zawarto wgla wkplell ma Za-
sadnicze znaczeni_dla waciwego przebiegu trzeciego okresu (wyra-
biania) .
Wyrabianie zaczyna si wieeniem,.. koczy odtlenianiem kpieli.
Swieeni__ po.Ki.nQ&_..Jay. .tak prowadzone, aby kpiel przez cay czas
gotowaa si wskutek wydzielania sie tlenku wgla. Powoduje to przy
okazji rwnie intensywne wydzielanie si innych gazw z kpieli.
Rwnoczenie obnia si zawarto fosforu i siarki. Szybko procesu
wieenia reguluje si odpowiednimi dodatkami materiaw wiecych,
powinno ono przebiega rwnolegle z podnoszeniem si temperatury
kpieli.
Reakcje zachodzce w zasadowym piecu martenowskim s nastpujjjce:
- pod dziaaniem tlenu z atmosfery przestrzeni roboczej utlenia si
elazo,
""""""" ~-Tpowstay tlenek elazawy reaguje z domieszkami^^
^_25fs^jj^e___y:enkl^ reaguj midzy sob i z dodawanym wapnem
tworzc uel. __
Ha przebieg reakcji "w piecu ^martenwskim wpywaj): _tempfer.ajtea
kpieli, stan fizyczny i" zasadowo ula, koncentracj ^tlenku
e 1 a z aw.eg. *"w Tcp ieli i ulu. CifpnnikT^^przenoszcym tlen jest tlenek
elazawy powstajcy w okresie topienia, ktry dyfunduje z ula do
kpieli metalowej. Poniewa jego ilo szybko si wyczerpuje wskutak
reakcji z innymi domieszkami, dlatego w okresie wieenia naley w calu
przypieszenia procesu dodawa do ula lub do kpieli metalowej znacss
iloci tlenkw elaza w postaci rudy lub zgorzeliny, w procesie usuwania
fosforu decydujce znaczenie ma zawarto FeO w kpieli, tak jak CaO W
ulu. Tlenek wapnia wie si z fosforanem elazowym w fomfioifjin
wapniowy, tym samym uniemoliwiajc powrt fosforu do metalu. Aby afekty,
odfosforowania byy lepsze, ciga si uel na pocztku i na kocu
wieenia. Do odsiarczania natomiast uywa smanganu i tlenku
elazawego. *
Po ukoczonym gotowaniu pobiera si prbki metalu i ula.,,
przeprowadza analiz i prb technologiczn. Odlewa si prbki w postaci
paskownika, gorc prbk wrzuca "do wody (hartowanie) , a_Msiani.
wykonuje si prb zginania. Stopie v ^ g i c ^ w chwili pkania
Cfilrmuje o zawartoci wgla. (rys. 4.17). Wystpowanie grubego ziarna na
przeomie wiadczy o zawartoci fog^yu..,.,,,,,
n r

G)

Poniiej O,fi f.C fs% Po-ym OM S C

Rys. 4.17. Prba amania prta dla okrelenia zawartoci wgla w stali

Jeeli wyniki prb nie wyka odpowiednich wasnoci, to dosypuje

si jeszcze FeO i CaO i prowadzi proces wieenia w dalszym cigu. W
razie gdy uel szybko gstnieje, naley go usun i zastpi wieym.
Gdy pon@wnie pobrane prbki wyka odpowiednie wasnoci, proces
wieenia uznaje si za zakoczony. Naley obliczy odpowiednie iloci
odtleniaczy i wprowadzi je do kpieli.
Odtlenianie polega na dodaniu w kocowej fazie elazomanganu lub
surwki zwierciadlistej ewentualnie krzemomanganu. Mangan i krzem
reaguj z tlenkiem elazawym, powodujc odtlenienie surwki. Proces ten
odbywa si w kadziach, otrzymuje si stal nieuspokojon lub
puspokojon. Jeeli stal ma by cakowicie uspokojona, to dodaje si
pewjjei_iloci aluminium, reakcja przebiega wwczas bardzo energicznie i
znacznie obnia zawarto FeO w stali. Dodatek aluminium wpywa nie
tylko na odtlenianie, ala take na regulacj wielkoci ziaren stali.
Piece martenowskie s powszechnie stosowane do wyrobu stali (ok.70%
produkcji wiatowej). _Proces prowadzi si prawie wycznie w piecach
zasadowych ze w^gld^jjaj^ Stal^ta zawiera
znacznie mniej zanieczysz otrzymywa Bessemera lub
Thomasa. _
Stal z pieca martenowskiego moe by odlana we wiewki przeznaczone
do dalszej przerbki plastycznej lub te uyta do wykonania odleww ze
stalj7
W procesie martenowskim produkuje si wszelkiego rodzaju stale
Wglowe ifligKasfeopffK....Jeeli potrzebne s lepsze gatunki stali,"""to"
mona j przerabia w dalszym cigu w piecach elektrycznych na stal
itopowa. ... - -. " /

jlfjlffilety p.iecw Siemensa-Martina_ w porwnaniu z klasycznymi konwerto-

rami" nastpujce:
 m

- umoliwiaj stosowanie prawie

kadego rodzaju surwki, podcaoa
gdy w konwertorach (Bessemra i Thomasa na~przerabia tylko taki
gatunki, ktre zawieraj znaczne iloci krzemu lub fosforu,
- nie powoduj tak wielkich strat materiaowych^(1zgar^3^5%)
- umoliwiaj zuytkowanie materiaw zomowych,
- umoliwiaj wyrb staii o dowolnej zawartoci wgla,
- umoliwiaj stosunkowo dokadne oczyszczenie stali ze szkodliwych
domieszek i pozwalaj na wytopienie

Istnieje wiele rodzajw piecw tyglowych pd-ju^gaohomwh.*"a' pa-llwo

stae (rys.4.18) do zmodernizowanych piecw przechylnych opalanychgaffl^.
lub rop. Do tej grupy zalicza si rwnie ^oporoW-e-piece tyglowe. Znaj-
~ - - _ _ _ _ . .

duj one powszechne zastosowanie szczeglnie w odlewniach metali niee-

laznych. Mimo niskiej sprawnoci cieplnej, piece te posiadaj moliwo
otrzymania metalu o danym skadzie chemicznym, wolnego od zanieczysz-
' bez koniecznoci stosowania specjalnych zabiegw techno-
logicznych.
Zastosowanie piecw tyglowych do otrzymywania stali jest obecnie
bardzo ograniczone - stal wysokiej jakoci otrzymuje si przewanie w

lA
^iMWim

!PPiBBi L | r
i-; a r a 'A <*
\axsx % z
mnor x -

i?

wtffmmm

Rys. 4.18. schemat pieca tyglowego

 ~ t y < ? l e wykan z mieszaniny
g r S C T glin o pojemnoci 30-50 kg szczelnie pokrywa

nakryte cile dopasowanymi pokrywami (rys.4.19)

napenia si odpowiednio dobran surwk bez fos-
Tygiel^
foru i siarki.
Budowa pieca zbliona jest do budowy pieca
Siemensa-Martina. Ustawia sie w nim od 20 do 100 sfal^WLZi
^'^SyglT^T^przez 4 do 5 godzin nagrzewa w temperatu-
rze 1700C. Ze stopionej stali wydzielaj si
tlenki, gazy i ule. Podczas odlewania zlewa si Rys. 4.19. Tygiel do
zawarto wielu tygli aby ujednorodni stal na prowadzenia procesu
due odlewy. UysJMj_e_sij^ jstal^^^awarto^i^^^J^ do^l^^^ przeznaczon
na narzdzia i wszelkiego rodaju stale stopowe.

wVpi:e'cac^.elekferyc;zn^ch-

Najnowszym sposobem otrzymywania stali jest stosowanie do tych

procesw piecw elektrycznych. Proces ten przebiega_zasadniczo inaczej
ni ^przedsw.iope_p.opi:z.ednto Stosuje si tutaj cakiem inny sposb
wieenia i nagrzewania wsadu.
Do nagrzewania uywa si prdu elektrycznego dziaajcego porednio
lub bezporednio. natopionymetal^-JsAttCX-Bodczas tego procesu nie ma
adnego kontaktu ani, z.e..-spa.linami.,.._ani,..z_p.o.w.i.e.txzem_. wieenie odbywa
si za pomoc ula, przy czym intesywno procesu nie zmienia~si~w~
czasie caego wytopu.
wzgldu na sposb grzania metalu, jpiece elektryczne mona po-
dzieli, na:
- piece o uku elektrycznym, przy czym uk elektryczny moe by al-
bo midzy elektrodami, albo elektrodami a metalem,
oporowe,^ w ktrych prd przepywa przez odpowiedni materia
oporowy i wytwarza due iloci ciepa,
P^g^_indukcy jne.
Ze wzgldu ^na swoj budow, piece elektryczne zalicza si do tzw.
trzonowyctf. Wyprawa moe by kwana lub zasadowa. Wsad jest pra-
Wi zawsze w postaci staej j^wle^k,.. zog_ Itd.)
Piece o wykadzinie kwanej powinny posiada wsad o ograniczone-j
Zawartoci TosfBru7", ale te i, czas trwania"procifsu jest znacznieTkrt-
ity., Zasadnicz zalet piecw elektrycznych jest atwo prowadzenia
procesu i tanio,. wad natomiast, e" ie wszystkie surwki nadaj si
do przerbki. ............ -
 .1,1

[Zastosowanie
1. Produkcja rnych gatunkw stali w krajach ubogich w Wjg.gjyffll.-fe,
dysponujacych tanig energi elektryczn.
2. Mono dokonywania odleww stalowych z dala od hut wytwrczych.
3. Rafinacja - oczyszczanie stali martenowskiej (ciekej).
4. ProdaksjA stali stopowych.

jeMCEpR
^aA^A. i^wjf
1
Piece ukowe s obecnie najczciej stosowanymi piecami w odlewnic-
twie staliwa, spotyka sie je rwnie w odlewniacK" eliwa. Pr.^^etek-
tryczny jest przetwarzany w energi ciepln w uku elektrycznym powsta-
jcym albo midzy elektrodami wprowadzonymi do pieca pionowo od gry
przez sklepienie pieca_a_metalem i ulem (rys.4.20), albo midzy elek-
trodami (rys. 4.21). Pionowe przemieszczanie si elektrod jest rogu-
lowane_j!AJ^matjg^j^^Eiec ma ksztat cylindrycznyL_od_gry jest ograni-
czony-sklepieniem, a z dou trzonem_t_ma^ otwory wsadowe 1 spustowe, oa-
o - j S S i - ^ ^ M ^ ^ ^ ^ ^ f i ^ ^ ^ ^ ^ S 1 ' n a t o m ^ - a s t trzon jest ubity
Bj^^^ggi^^^aej. _XadQwanie podstawowe pieca odbywa si od gry - po
zdjciu sklepienia pieca.

a m

Wfi

W/////M

Rys. 4.20. Schemat pieca elektrycznego z ukiem bezporednim,

a - elektroda

Piec jest przechylny, jego pojemno wsadowa wynosi od 3 do 100

r - , , I . ~

ton. Wsad skada si przewanie ze zomu stalowego (stal wglowa lub

stopowa). W celu.nawgglenia wprowadza si do pieca surwk, kok i Zom
elektrod. Podstawowym topnikiem w procesie, zasadowym .jest wapno palona
_a_w_procesfe_ lwa^nyr^krzemionk^
Po zaadowaniu pieca elektrody zblia si do wsadu, wcza prd I
zajarzaj si uki elektryczne, rozpoczyna si proces topienia mtalu
 3. .14

Rys. 4.21. Schemat pieca ukowego z ukiem porednim, a - elektroda

wok ukw. Stopniowo we wsadzie wypalaj si kratery i metal rozpywa

si. Poniewa powinien on by pokryty ulem, wic w miar topienia do-
daje sie topnikw. Po roztopieniu caego wsadu pobiera si prbk do wy-
konania analizy skadu. ^

(Zalety pieca z ukiem porednim -staa temperatura, gorcy i bar-

dzo reaktywny uel, niewielkie ^^szty_groesUj_j/ykadzina moe by
kwana lub zasadowa.
iWady - maa wytrzymao pokrywy i sklepienia, wysokie zuycie
* * ' -

elktrod^jnaa pojemno.
Natomiast do zalet pieca z ukiem bezporednim zaliczamy - nieogra-
niczon ilo wsadUj__JL^ uel. Wykadzina
_jgalg_kwana lub zasadowa.
jgjjgy,; 7__wahania natenia prdu podczas roztapiania wsadu
ycie elektrod.

Oglnie o piecach ukowych elektrycznych mona powiedzie, e maj

du, atwo^ggulacji temperatury, atwo uzyskuje si w nich wysok
temperaturj^^jnonastosowa dowolne atmosfery pieca, wsad mona odsiar-
cza i odtlenia. ~~ ""

f 4.4.9.2. Piece oporowe/

^^pjgcaj^oporpwyc wysok temperatur zyskuj_e ^ig_dziki przepy-

wowi prdu elektrycznego przez odpowiednio uksztatowane elementy grze-
riffl, oiapo przekazywane jest ^atomiast przez promieniowanie (rys.4.22).
Stosowanie pic.w.o.p.orpwych ma..wieLe,zalet; mniejsze zuycie elek-
tro d, ciepo promieniuje od nagrzanych elektrod, wykadzina,,jest.lcwana
lub zasadowa.
 3,3,8

Rys. 4.22. Schemat elektrycznego pieca oporowego. 1 - obudowa

wewntrzna, 2 - elementy grzewcze, 3 - obudowa, 4 - izolacja termiczna

Niemniej jednak charakteryzuj si rwnie pewnymi wadami, Jak;

nierwnomierne i niejednoTrCe'Wagrz^wane^u"Sr*'"pwodu jego niskiego
przewodnictwa cieplnego pozostaje zimny natomiast metal jest gorcy, ma-
a pojemno kotliny.
W. zalenoci __ odjczystoci zuytych materiaw wsadowych rozrnia
si, dwa,.,rp.dza je wyfrppu^ bez utleniania i^ z utlenianiem domieszek.
Wytop ^bez utleniania domieszek polega na przetapianiu wsadu o ma-
ej zawartoci fosforu. Zawarto krzemu i manganu powinna by nisza
ni w przewidywanym skadzie stali. Po roztopieniu^^ ra-
finacj (odtlenianie, odsiarczanie), nawglanie i doprowadzenie do Jjlfi-
nego skadu chemic.zne.go - wszystkp to skada si na redukcyjny etap wy-
topu.
Wytop z utlenianiem domieszek prowadzi si w wypadku braku CI)l>e-
jr-iedniga^wsadu, "zaczyna si od utlenienia w celu zmniejszenia zawaJfttii"
ci krzemu, manganu, fosforu i nadmiaru wgla. Do pieca aduje sil) ;iru$<9
elaza, pod koniec cakowitego rozpuszczenia wsadu, zmniejsza s.t HBCSS-
nie ilo domieszek w metalu, a powstajce tlenki tworz spieniony utlffl-
niony uel, ktry usuwa sie przez prg okna wsadowego. Na powierzchni
wrzuca si wapno w celu wytworzenia nowego ula, a nastpnie powtrnie
dodaje rud. Zabieg ten wykpnuje si kilkakrotnie, ppwodujc zmniejsze-
nie zawartpci fcsfpru w metalu do 0,1%. Rwnoczenie zmniejsza si za-
warto wgla. Gotpwanie kpieli powpduje usuwanie gazw i wypywanie nat<
ppwierzchni zanieczyszcze niemetalicznych. W chwili gdy ilo wgla
zmniejszy si poniej zakadanej wartoci - usuwa si uel. Jeeli jffld-
 16

nak zawarto wgla okaZe si za niska, naley przeprowadzj^jiawgjjjii^

metalu np. zomem elektrod.
W piecu elektrycznym mona osign wysok temperatur, co pozwala
na prowadzenie rafinacji pod warstw ula o duej zawartoci wapna._Ze
wzgldu na silnie redukujc atmosfer, istniej tam odpowiednie warunki
do""~dyfuzyjnego odtleniania stali. W zalenoci od jakoci (gatunku) wy-
tapianej stali prowadzi si rafinacj pod ulem biaym lub karbidowym.
Pod ulem biaym wytapia si wiele gatunkw stali konstrukcyjnej, ule
karbidowe stosuje si do wytapiania stali ze redni i du zawartoci
wgla.
Rafinacja pod biaym ulem zaczyna si od zaadowania mieszaniny
wapna i fluorytu wytwarzajcych uel, nastpnie na uel wrzuca si
mieszanin redukujc, ktra skada si ze zmielonego koksu, fluorytu i
wapna. Podczas przetrzymywania stali pod ulem zachodzi dyfuzyjne od-
tlenianie stali wglem z koksu. Kolor ula stopniowo z biaego przecho-
dzi w kolor szary. Nastpnie na powierzchni wprowadza si mieszanin
redukujc zoon z elazokrzemu, koksu,,fluorytu i wapna. Pod tym u-
lem zachodzi ostateczne odtlenienie metalu, ostudzona prbka ula po-
winna rozsypa si na biay proszek.

v 4. 4 .9.3 . Piece elektryczne indukcyjne

|Topienie indukcyjne w piecu elektrycznym indukcyjnym polega na tym,

' ~~~ ~ i , .'.^-.l IT^T
e metal znajduje si w.zmienym._polu magnetycznym'i tym samym indukuj
. si w nim prdy wirowe _.podu1acfi_Kydielani'e si ciepa. Piec taki
dziaa jia_ z asad z i e _ t r a nsformatora krtkozwartego, ktrego uzwojeniem
wtrnym jest wsad metaliczny.
Stosuj, .sie.
Co :konst"fukcji piece
mona, o czgtpjtliwg6c.i_jLA<Ljdo
je podzieli naj IP-ftCtt). kHydfcjgagZaSBel
- piece indukcyjne bezrdzeniow/zw_ane, r6wnie_.P_iecami indukcyjnymi
ni.
- piece indukcyjne rdzeniowe zwane te piecami_
Schemat.pieca..bezrdzeniowegol jest przedstawiony na rys/.4.23. Metal
wytapia si w tyglu ubitym z materiau ogniotrwaego (przewanie kwane-
. - -. , .. ^mffissmmmmmasm!m&i*z*~
2S.L- Tygiel jest umieszczony wewntrz cewki wykonanej z rury miedzianej
Chodzonej wewntrznie przepywajc wod.
Jeeli przez w z bi^nikprzepywa prdo zmiennym nateniu, to prze-
nikajcy pr.zez...t.ygiel--s.trumie-.^
w
flu lub cieOc^ energi ciep-
ln, wywoujc topienie si wsadujubjegoprzsgrzewanie.
 tygiel

_ cewka
z/mitiiiana

y/MAmmw<
Rys. 4.23. Schemat pieca indukcyjnego wysokiej czstotliwoci

cewka rdze cieka sial

korek spustowy

Rys. 4.24. Schemat pieca indukcyjnego niskiej czstotliwoci

Zalet bezrdzeniowych piecw indukcyjnych jest mieszanie kgpisll

zachodzce na skutek ruchu metalu, ktrego intensywno zaley
innymi od czstotliwoci prdu zasilajcego. Piece takiebuduj ai<9
przewanie jako _jajEchyine ^JESSEf^jtura ula jest w nich przsweni
nisza od temperatury__.me't:alu z P o w o d u maego przewodnictwa cieplnego
ula oraz sabiej indukujcego si w nim prdu. Jest to istotn wada
piecw indukcyjjyc^_ogran^czajc prowadzenie intensywnych procesw me-
talurgicznych, wic stosuje sie j,gjia^tpp.ienia eliwa i stali, ktre nie
 ,11.8
wymagaj odsiarczania i odfosforowania. May zgar umoliwia przetapianie
drogich tworzyw (stal- stopowa) .
r- i.-
j Piece indu^M^ne-"-' rdzeniowe (rys. 4.24) sft .a^ze zasilane prdem
sieciowym o czstotliwoci 50"Hz. Prd elektryczny dopywa do cewki
pierwotnej (1) nawinitej na rdzeniu (2) wykonanym z blachy transforma-
torowej. Wzbudnik jest opasany kanaem (3) wypenionym ciekym metalem.
Kana ten spenia rol jednozwojowego zamknitego wtrnego obwodu prdo-
wego i jest poczony z topniskiem pieca (4).
Pod wpywem prdu przemiennego wzbudnik wytwarza zmienne pole mag-
netyczne, ktre indukuje we wsadzie si elektromotoryczn powodujc
przepyw indukowanego prdu zmiennego nagrzewajcego wsad.
__Zasadnicz ^^jaflg procesu prowadzonego y_piecgcji kanaowych jest ko-
nieczno zalewania ich kanaw ciekymjmetalem przed pierwszym wytopem.
Podobnie j3Qpuig__sjL_w_wygadku,piecw tyglowych sieciowej czstotli-
woci, w ktrych do nastpnych wytopw pozostawia si w tyglu "zalew". W
piecach kanaowych zalew wynosi przecitnie 20-25% cakowitej objtoci
metalu w piecu, co sprawia pewne trudnoci przy zmianie rodzaju wyta-
pianego tworzywa.
Piece kanaowe charakteryzuj_si_najiwy:ej^2X^.tt.ycj^5_j^dnostko-
wym energii^ elektrycznej spord wszystkish_piecw elektrycznych. Piece
kanaowe bbnowe su gwnie jako mieszalniki^ eliwa__wytapianego_wIn-
nych. piecach.__Dziki bardzo dobrej _szcze1noci tych piecw skad' che-
miczny metalu _jjia ulega~2ataa4e-w-c4gu~^tagegaL^z.agut przy. czym le-
n i e j e pena moliwo regulacji temperatury metalu.
, 4.5. Wpyw domieszek na wasnoci stali

^Produkt wie-enia. ktry jest uywany jako odlew nazyw.amy_s^._._I..i^

w e m, natomiast wszystkie inne postacie przerabiane plastycznie a wic
walcowany, cigniony lub kuty - s t a 1 .
< ~
Ze wzgldu na skadniki uyte do produkcji stali bdziemy
wyr^iii_aJ.e_Kg.lowe._i_s.tQpQ.Kg^_
\ Stale. w g 1 w e --'nazwa pochodzi od tego, i gwnym skadni-
ki^gU^-deG-yduj-cym. o wasnociach jest wgiel, pozostae /za skadniki
enajdujasiwznikoroy.ch ilociach pochodzcych z procesw meta-
,1U rg icznych,_._Pon iewa do procesu stalowniczego dodaje si rwnie zom,
W (Ukad takiej stali mog wchodzi rwnie inne pierwiastki. Zgodnie z
Polak Norm moe ona zawiera w swoim skadzie nie wicej ni:
 U9
Mn - 0,8! Si - 0,4% Ni - 0, 3% Cr - 0,3%
w - 0,2% Co - 0,2% CU - 0,,2% Al - 0,1%
Mo - 0,05% V - 0,05% Ti - 0,,05%
Ze wzgldjgji^sawarto wgla
-- niskowgl.Q.we_p. zawartoci wgla do 0,25%,
CjL ICHFI -
- redniowglowe^o zawartoci wgla 0,25-0,6%,
- wysokow..glowe o zawartoci wgla powyej 0,6%.
Stanie s- t o p o w e niezalenie od pewnej zawartoci wgla
zawieraj jeszcze inne skadniki dodawane w trakcie trwania procesu po
to, jjby^w zasadniczy sposb polepszy wasnoci^otrzymywanej stali.

fDo najczciej spotykanych skadnikw nale:/

M a n g a n f dodaje si go -w postaci elazomanganu. Zwiksza wy-
trzymao, twardo, nieznacznie obnia udarno stali, zwiksza przy
duych zawartociach odporno na cieranie, przy czym stosunkowo niffla-
nacznie zmniejsza wyduenie. Wpywa na zmniejszenie przewodnoci ciap-
lnej i elektrycznej.
"R r e m "przewanie jaka pp.zasta po niezupe ny mwle e ni u
lub te rozmylnie wprowadzony w_.p.os.taci,. Fe-Si. Nieznaczne iloci krzemu
dodane do kpieli stalowej ^zmniejszaj ilo pcher^y ga^wych w^ pcJlwie^
i..dala, odlew bardziej cisy .(mniejsza porowata). Podczas krzepnicia
stali przeciwdziaa on likwacji innych skadnikw,, np. siarki i fosforu,
utrudnia ich przemieszczanie__sigA Krzem _w_wikszych ilociach powodu jffi
krucho stali i zmniejsza jej udarno. Blachy do gbokiego toczeni
nie powinny zawiera wicej ni 0,2% Si, zwyke zawieraj 0,15-0,35% Si.
N i k i e l jjpolepsza ^^a^^wno,. polepsza. cechy mechaniceng,
zwiksza wytrzymao na rozciganie, zwiksza wyduenie .i_,udarnoftfl,
* "I 1 1 '
stale_ austenityczne j?vkazuia _du.a-j?dp.orno na cieranie.
C h r o m J poprawia cechy wytrzymaociowe . stali, zmnifjjj|L
wyduenie,^uatwia_ hartowanie.,~podnosi^odporno.x^axitykorx!,zy,jJ|ia,..
M o l i b d e nj jwigksza j^trzym wyduhif, i
udarno, sprzyj_. pocsspw.i-.ha-r.towaniaw
W a n a d 'poprawia wasnoci mechaniczne stali przy wysokiej
temperaturach.
W o 1 f r a m zwiksza wytrjiyMjo,^obnia wyduenie i udarno.
K o b a l t - podobnie>jak nikiel.

i
 120

f Glin yffywa^siln^^o^nijcp.c na udarno i cechy plastyczne,

p r z e c i wd z i a1a korp z j i.
' M i d dziaaantykorozyjnie.

Domieszki szkodliwe k
.. ^ '.!.>'

S i a r k a - prawie nie rozpuszcza si jw elazie (do 0,025% w

985C) i dlatego wystpuje gwnie w postaci siarczkwjmanganu i elaza
(MnS i FeS) . pomieszka bardzo szkg^iJLK,a,, gdy wywouje krucho na_
gorco_spowodowan nisk temperatur topnienia eutektyki Fe-FeS (983C),
ktra przewanie rozmieszcza si na granicach ziarn, tym samym
utrudnijjc obrbk ^l^tyczna,, , zwl,s_zcza^kucie. Siarka zmniejsza
odporno materiaw na zmczenie i zmniejsza odporno na cieralno.
JS-- .Srau, uatwienia skrawania przaz wytworzenie krtkiego i , amliwego
wira jiopuszcza si niewielki dodatek siarki ~ stale
automatowe kosztem obnienia wytrzymaoci.
F o s f o r "/- domieszka szkodliwa, _tworzy^ z. lazem^roztwr
(do 0,8% przy 1050C), dziki czemu jest niewidoczny pod mikroskopem.
.do likwacli (podobnie jak siarka) grupuje si w
iSrodkowych czciach wlewka - mona go wtedy wykry w "badaniach
makroskopowych ju przy stosunkowo niewielkich zawartociach, bo ok.
0,3%. Fosfor znacznie pogarsza wasnoci _pjjstyczne stali, przede
wszystkim zmniejsza udarno i staiesi powodem, krucho ijia zimno.
JStal^.gwiera j ca niewielkie iloci fosforu moe by obrabiana ,
plastycznie na gorco i jest spawalna. Czasem dopuszcza si nawet
^zayar-tofosforu-..do 0,5% w celu polepszenie jej obrabialnoci__grzez
skrawanie__ (stal automatowa). Zawarto fosforu w sta1i nie powinna by
wiksza ni"0,05%, a siarki 0,055%.
- "i
G a z y r- zalicza^ si do zanieczyszczenia szczeglnie_wodx, azot-
_oraz_tleni^ktry wystpuje w stali pod postaci rnych tlenkw. .Tlenki-
t e
^^^wg^jujemnie na wasnoci stali, a z w l ^ a z c z a ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ j i ^ j j ^
^f^l,-,,.J?:';' W o S ^ T e s t przyczyn powstawania tzw. patkw nie-
nych_. " |
f 4.6. Odlewanie wlewkw stalowych '
Po zakoczeniu jrcocesw^jnetalurgicznych w piecach stalowniczych,
odpowiednim odtlenieniu, stal przelewa si'' do'kadzi (rys. 4.25). Kad wy-
konana jest z blachy stalowej, w e w n t z _ w y m u 2 - o w a a j e s t mas szamotow.
...... ...- - ~ , ., .- i^ijiwm miiiwm
90 j inno kadzi powinna ,-odpowiada iloci stali spuszczanej, z pieca.
Kfld w dolnej czci (dnie) ma otwr wylewowy zamykany korkiem. Za pomo-
c mechanizmu dwigniowego erd z korkiem mona podnosi i opuszcza,
 181

Rys. 4.25. Kad odlewnicza: 1 - wyoenie, 2 - wylew,

3 - korek szamotowy, 4 - urzdzenie do podnoszenia korka

tym samym zamykajc i otwierajac otwr wlewu. Korek i wlew s wykonana X

wysokiego gatunku szamotu lubjmieszaniny'grafitu z glin ogniotrwa.
Kad jest zaopatrzona w zewntrzne czopy suce do zawieszenia jej na
hakach suwnicy.
Napenienie wlewnic moe odbywa^si z gry lub z dou. W pierwszym
przypadku wlewnic napenia si bezporednio z kadzi zawieszonej na suw-
nicy (rys. 4.26). W drugim przypadku szereg wlewnic ustawionych na py-
cie napenia si za pomoc syfonu i kanaw mieszczcych si w wyc.1.-
ciaih pyty (rys.4.27)^ Zarwno syfon jflk i
kanay s wyoone
Drugi sposb pozwala na lepsz regulSffljfl
szybkoci zalewania wlewnic i daja lpfl!M
powierzchni wlewkw, stal nie rozpryskuj*
si po ciankach wlewnic w pocztkowej fl'
zie zalewania.

4.6.1. Budowa- wlewka *

Struktura wlewka nie zaley 0(3 aspoaob

zalewania, stal wlana do wlewnicy krapnia
przy czym krzepnicie zawsze rozpoczyna i
j?d anek, pomimo e wlewnica jaat pod
Rys. 4.26. Wlewnica grzana_do__Jt:emperatury okoo 800C. Na po
do zalewania z gry wierzchni tworzy si wska warstwa kryass
 RyS 4
" "27- Sche
niat syfonowego
zalewania stali

Kjomausaiicitn

Pochylona, ryutatAi
itirnuo/ig
dertirytyy^^

trysitaa,-
denarytcznt
.de/tfycy ''

*rystt<3ty
stupam

PfKachodzenia Powstajcych w wyniku znacznego

 Wskutek powstania tej warstwy, dalsze odprowadzanie ciepa ze
kowych warstw ciekej stali staje si wolniejsze. Tworzc sio naatispn
warstwa na krysztaach zamroonych ma budow wyduon, tworzao tiSW.
kgSztal->upkowe majce najczciej budgwedendrytyczn.
Krygzt^^te s zwrcone prostopadle do S$1eK:::f6rmy, uoone rw-
nolegle do kierunku odprowadzania ciepa. Taka krystalizacja nosi naiswe
trangk^staliaacii Jednokierunkowe uoenie krysztaw w strefie trans-
krystalizacji ma duy wpyw na wasnoci mechaniczne (anizotropia was-
noci) .
Podczas dalszego chodzenia metal zaczyna krzepn rwnie w rod-
kowej czci wlewka, jednak krzepnce ziarna nie maj ju uprzywilejowa-
nego kierunku jak w warstwie krysztaw supkowych. Tworzy si trzeci
rodzaj krysztaw, tzw .^wolnych, prawie rwnomiernych i rnokierunko-
wych. Kryszta^___wolne z pbtfodu wikszej gstoci od gstoci cieczy, w
ktrej s zawieszone, maj skonno do wolnego opadania na d. W odle-
wach, ktre maj niewielk grubo cianek, istnieje mae prawdopo-
dobiestwo wystpowania strefy rodkowej z wolnymi krysztaami, rozwi-
nita jest natomiast strefa krysztaw zamroonych i transkrystalizacji.
Poniewa krzepnicie krysztaw supkowych, posiadajcych wiksz czy-?
toe ni redni skad cieczy wlanej do formy odbywa si od zewntrz do
rodka, wic dua cz zanieczyszcze oraz pcherzykw gazowych wypy-
chana jest przez narastajce krysztay do wntrza wlewka. Cz zanie-
czyszcze nawet w dolnej strefie wlewka gromadzi si w miejscu zetkni-
cia krysztaw supkowych i wolnych. Proces ten nazywa si segregacj i
prowadzi do zrnicowania skadu chemicznego stali we wlewku. Zaley ona
od wielu czynnikw, przede wszystkim od niejednorodnoci materiau
krzepncego i od rnicy temperatur krzepnicia poszczeglnych skadni-
kw.
Segregacja /domieszek __iestz4awXski_eiti_niap.Q.adanym dlatego, e a*
warto dodatkw w jakie j, przestrzeni wlewka jest inna ni przaciat*,
co powoduje znaczne zmiany jrfasi^

r
Odlewanie-stali uspokojonej >
Na wyroby o wysokich waciwociach naley odla stal we wlewki
cise bez pcherzy gazowych. W tym celu prowadzi si cakowite jej od-
tlenianie zarwno w piecu jak i w kadzi. Strukturawrewka ze stali uspo-
kojonej wykazuje cay szereg niecigoci pochodzcych ze zjawisk skur-
czowych towarzyszcych krzepniciu wlewka. Skurcz krzepncej stali powo-
duje niecakowite wypenienie objtoci wlewka, co sprzyja utworzeniu t.
si w jego grnej czci gamy skurczowej (rys. 4.29).
 124

a) b)

Rys. 4.29. Jama skurczowa we wlewku: a - bardzo gboka,

b - normalnej gbokoci

^Zanieczyszczenia maj^_p_r_ZLewa-nietemp.eraliur krzepnicia wysz ni

metal zasadniczy, najpniej^wic jamy skurczo-
wej . Rwnie pcherzyki gazowe, wydzielone w temperaturze krzepnicia na
akutek zmniejszania si rozpuszczalnoci gazw w metalu, d do grnych
OZci wlewka. Wynika z tego, e w dnie jamy skurczowej moe znajdowa
mi dua ilo zanieczyszcze oraz pcherzykw gazowych. Wady te s sto-
aunkowo atwe do usunicia. Jam usadow mona umieci w grnej czci
wlewka dziki odpowiedniej konstrukcji wlewnicy, a sam proces krzepni-
cia wyduy przez utrzymanie wlewka jak najduej w stanie ciekym.
Uzyskuje si to po zastosowaniu odpowiednich dobrze izolowanych lub pod-
grzewanych nadstawek (rys. 4.30). Pozbywa si wwczas wad w sposb meta-
lurgiczny, uzyskuje si wlewki z nadlewmi stanowicymi 14-22% wagi mate-
riau. Nadlewy te obcina si dopiero po wstpnym przewalcowaniu wlewka.
Obcina si rwnie 2-3% metalu z przeciwnej strony wlewka (stopa), gdy
tam umiejscawiaj si zanieczyszczenia niemetaliczne. Odcite kocwki
wlewka wracaj ponownie do przerbki metalurgicznej w piecach martenow-
skich.

P Odlewanie.stali puspokojonej i nieuspokojonej,

StaJ^ uspokojona~j.est cakowicie odtleniona manganem lub aluminium,
krzepnie spokojnie, wydzielajc mao gazw, daje cisy wlewek tworzcy
W grnej czci jam skurczow.
W siali nieuspokojonej jama_skurczowa nie powstaje, gdy objto
tali powlksz si na skutek_tworzei a si pcherzy gazowych rozmiesz-
czonych rwnomiernie w_caej objtoci wlewka (rys.4.31). Pcherze te
 ,198

i m
V : H

Rys. 4.30. Wlewnica z nadstawk:

1 - nadstawka, 2 - warstwa izolacyjna
z gliny ogniotrwaej,
3 - obudowa eliwna, 4 - wlewnica I I
nie s specjalnie szkodliwe dla wasnoci stali, gdy ulegaj one zgrza-
niu podczas obrbki plastycznej. Do__odj.ania wlewkw ze stall nieuspoko-
jonej u y a s i ^ j t a l i _ z j M j a i ^ 68 0,08 do 0,25 %) , a
krzemu i manganu do 0,06%, spuszczonejL_g_Bieca w stanie zciowp pdtle-
nlpjnym. W stali znajduje si tylko tlenek elazawy,prpwadzi si cc praw-
da odtlenianie, ale jedynie manganem.

.'.i

i
tf]

Rys. 4.31. Przekroje pprwnawcze wlewkw: a - stal uspokojona,

b - stal puspokojona, c - stal nieuspokojpna

W stali odlanej dp_wlewnic zachodzi reakcja odtleniania elaza Wg-

lem. Wydzielajce si gazy (tlenek wgla) powcduj jej siln gotowani
si. Poniewa pcherze gazcwe ppwinny by zatrzymane wewntrz wlewka,
wic aby nie wydcstaway si na jegp ppwierzchni, naley doprowadzi do
skrzepnicia wierzchniej warstwy wlewka na gboko co najmniej 30-40
mm. Uzyskuje si to przez przyoenie na powierzchni wlewnicy z wrzc
stal ppkryw (rys. 4.32). Pokrywy te chodz stal i tworz powierzchnio-
w skorup. Cinienie gazw wewntrz wlewka wzrasta i powoli ustaje wy-
 126

dzielanie si nowych pcherzy gazowych. Gdyby

wydzielanie si gazw nie zostao w odpowiedniej
chwili zahamowane, nastpowaoby cige powi-
kszanie si objtoci stali we wlewnicy, a na n n7 n
powierzchni wlewka utworzyby si tzw. kalafior
- taki wlewek uwaa si za wadliwyjUJleHkj ze
stali nieuspokojonej s wydajniejsze/ daj wi-
kszy uzys~k~stali, przy r^JHSSzesnyfpiszym zu-
yciu odtleniaczy. Z wlewkw ze stali nieuspo-
kojonej walcuje si ksztatowniki^joraz blachy.
druty", prty itp. Stal ta dobrze zgrzewa si i
dobrze toczy.

(4.6.2. Odlewanie cige stali

i
__Jedn z najnowszych metod odlewania stali Rys. 4.32. Wlewek ze
j^^sjetoda___odlewania cigego. Polega ona na stali nieuspokojonej:
tym, m e sta) w stanie ciekym^ jest_wXgv@Jia._z. a - pokrywa eliwna
pieca przez kad do ruchomej formy chodzonej wod. Metoda ta charakte
ryzuje si znacznym stopniem zmechanizowania caego procesu odlewania,
du ,s^d,j.noci oraz dobr jakoci otrzymanychjwlewkw. Otrzymuje si
wwczas jednorodne wlewki wolne od segregacji i jamy skurczowej o drob-
noziarnistej strukturze, nie wymagaj one wstpnej obrbki na zgnia-
taczu. Istotn zalet^ odlewania_staliw sposb.cigy jest zw.ikszenie_
uzy.sku.wyrobwwa^ wyniku zmniejszenia odpadw.
W porwnaniu z wlewnicami sucymi do odlewania wlewkw metodami
tradycyjnymi, krystalizator .do odlewania cigego nie ma dna i jest po-
dobny do kanau, z ktrego w sposb cigy wysuwa si krzepncy wlewek.~
Zewntrzny wymiar wlewka odpowiada przekrojowi poprzecznemu kanau. Na
rysunku 4.33 jest przedstawiony schematycznie proces odlewania cigego
stali z krystalizatorem stacjonarnym. Na pomocie odlewniczym ustawiona
jest wlewnica miedziana, krystalizator jest intensywnie chodzony wod.
Krystalizator napenia si stal, ktra zaczyna krzepn tu poniej
ifc/lj&erciada ciekego metalu. W celu zmniejszenia tarcia midzy cianki
krystalizatora a wlewek podaje si niewielkie iloci smaru.
Poniewa szybko krzepnicia jest maa, wobec tego rodek wlewka
pozostaje przez duszy czas w stanie_ ciekbym, _ o.po>raduje u t w orz eh Te...
0.1$ dug iej strefy krzepni i a (od, kilku do kilkunastu metrw) . Po wyj-
ciu z krystalizatora, cigy wlewek majcy cienk skrzepnit warstw
zewntrzn w dalszym cigu jest intensywnie chodzony. Po prawie cako-
 3,3?

j - ^ f T T T ^

Rys. 4.33. Schemat stanowiska do odlewania c i g e 9 o : 1 - pomost roboossy,

2 - krystalizator, 3 - kad, 4 - dozator, 5 ~ w l W e k cigy,
6 - chodnica, 7 - walce cignce, 8 - pomost, 9 ~ u r R d z e n i e do cielft,
10 - samotok, 11 - cz odcita

witym skrzepniciu przechodzi przez walce, ktre reguluj szybko wy-

cigania wlewka z krystalizatora. W m i a r j y c ^ ^
Po
zatora dopenia^si g o _ n i e \ ^ a ^ e L j 2 ^ niej walcw eig-
a
~ncych znajduje si urzdzenie tnce wlewek n okrelone odcinki, nas-
tpnie odcinki te ukada si na samotoku i p o d a j e np. do walcarkij^ 8r
dzo korzystne jest poczenie urzdzenia do cigego odlewania tali
konwertorem tlenowym (z ktrego co 45-60 m i n u t odbywa s i e spufflt metalu
i z walcark. Taki zestaw umoliwia nieprzerwane P row a<3zenie odlewania
walcowania gotowego wyrobu^
 5. METALURGIA METALI NIEELAZNYCH

5.1. Wprowadzenie)

Metale nieelazne otrzymuje si, podobnie jak elazo, z rud, jednak

z t rnic, e meta'l"e"~nieelazne wystpuj przewanie w postaci siarek
czkw, rzadziejtlenkw, wglanw, chlorkw i krzemianw.
Rudy te s przewanie wielometaliczne, zawieraj zawsze oprcz me-
ta3ju__pods.t.awowego--jeszcze. 2 ,l_ub-_3,.inn_metale. Obecnie dy si do kom-
pleksowego wykorzystania rud. Drug wan cecha__jest tof e_zawieraja
_^n^_fiardz^o_maly procent metalu podstawowego (nielicznym wyj?
dy glinu). Przerabia si rudy zawierajce np. 0,6-3,5% Cu, 3-7% Zrff Lr
2,5-5% Pb, 0,5% Sn. Istnieje obecnie tendencja do przerabiania^rud o co- "fk
raz to mniejszej zawartoci metalu,a przerabia si nawet istniejce ju
hady. \
Metodyjrtrzymywania s bardziej skomplikowane ni elaza. j ^
Cyiy^^j^diAc.yj^ etapy
- przygotowanie rudy,
- przerbka odpowiednio przygotowanej_rudy (koncentratu) j^celu- wy^
dz i e 1 en i a J3.Le.g_a na j_c zc i e j w st^nie_sursKym,
^ rafinacja surowego matalu.
- w zalenoci od rodzaju procesu, dzielimy je na trzy grupy: pirome-
talurgiczne, elektrometalurgiczne i hydrometalurgfczne.~ n.

'' 5.2. Metalurgia miedzi,.'

Mied bya pierwszym metalem, ktry zosta szerzej wykorzystany,

przez czowieka. Prawdopodobnie okoo 7 tysicy lat temu ludy
zamieszkujce terytorium dzisiejszego Iraku zauwayy, e niektre,
czerwone kamienie pod wpywem uderzenia nie krusz si, lecz daj si
rozklepywa i mona dowolnie nadawa im rne ksztaty. Do tego samego
stwierdzenia doszli w tym czasie mieszkacy Cypru. Okoo 5,5 tysica lat
tomu zauwaono, e metal ten mona wytapia z mineraw, jeeli wrzuci
si je na rozarzony wgiel drzewny. Tym metalem bya mied. Podczas
wytapiania nie zawsze udawao si uzyska czyste metale, niekiedy miedzi
towarzyszya cyna, tak wic nie zawsze otrzymywano po wytopie czyst
 mied lecz czsto jej stop o znacznie lepszych wasnociach czyli
, brz^ Poniewa mona go byo stosunkowo atwo uzyska i narz
wykonane z niego miay o wiele lepsze wasnoci, zaczy powoli wyp.1
narzdzia kamienne. Okoo 4 tysice lat temu zaczto ju wiod
produkowa stopy miedzi (mosidz i spi).

5.2.1. Rudy miedzi

Mied wystpuje w przyrodzie w postaci zwizkw siarczkom

tlenkowych i czystej miedzi rodzimej.
Chalkopiryt CuFeS2 zawarto miedzi - 34,6%
Bornit Cu 3 FeS 3 - 55,6%
Kowelijn Cus -> 66,5%
Cu
Chako&yn 2s ~ 79,9%
^Kupryt Cu 2 0 - 88,8%
Malachit CuC03*Cu(0H)2 - 57,5%
~;Az1ury-t.* 2CuC03*Cu(0H) 2 - 55,1%
Chryzokolla CuSi0 3 *H 2 0 - 36,0$

Ciar waciwy czystej miedzi -8,93 t/m3,temperatura topniar

1083C, temperatura wrzenia 2360C.
Podstawowym produktem do otrzymywania miedzi__jt___obecni<B
^ siarczkowe stanowic__pk.-8.0.%. .wy_dojb.ys.ia... W^rudach siarczkowych zi
znajduj si due iloci pirytu (Fes2) i zwizki niklu, cynku, 03
oraz w nieznacznych ilociach srebro, zoto, arsen, antymon i bis
Zawarto pirytu w rudzie dochodzi niekiedy do 75%.
Zawarto jiiedzi w prj^erjjyDi.any.chgb^ dq_J
przerabia si jednak rwnie rudy o mniejszej za^rartoi, bo
Wystpujce u nas rudy s przewanie pochodzenia siarczkowego, z).0(
stosunkowo bogate i rozlege, charakteryzuj si wystpowaniem <5 i'
nych iloci wgla bitumicznego (do 10%).
Bogate rudy siarczkowe zawierajce powyej3%_Cui tlenkowa C
wartoci 3-5%Cu podlegaa bezporedniemu przetopieniu. PozogtaO
siarczkowe przed procesem metalurgicznym wzbogaca si najczciej W
cesie flotacji, natomiast rudy tlenkowe o zaw. 1-3% Cu przaraisls
sposobem mokrym (ugowanie) . Mied rodzim przerabia a).l md
hydrometalurgii.

5 . 2 . 2 . Wzbogacanie rud- mieSzi

Poniewa rudy miedzi, a zwaszcza siarczkowe, zawieraj w a

skadzie za mao miedzi, wic trzeba je wzbogaca w drodze flota
 mdrobnma ruda piana.

Rys. 5.1. (Schemat flbtownika powietrznego

ktr wykonuje si jeszcze w kopalniach. Schemat urzdzenie do flotacji

przedstawia rys.5.1. Przez okno wykonane z gstego ptna jest doprowa-
dzane do zbiornika z ciecz sprone powietrze z komory, a z gry zasy-
pywany jest sproszkowany koncentrat. Skaa ponna zwilana przez wod
zbiera si na dnie i jest cyklicznie, usuwana przez otwr. Ruda nie zwil-
alna wypywa na powierzchni i tworzy pian. Gdy zbierze si jej wi-
ksza ilo, jest ona usuwana i kierowana do dalszej przerbki.

j Flotacj,.jjSj3^tLP_proces_, w ktrym wykorzystuje si rnic wasno-

ci powierzchniowych rnych mineraw. Opiera si na niejednakowej przy-
czepnoci ziarn drobno zmielonej rudy zmieszanej z ciecz do pcherzykw
powietrza. Gdy przez tak mieszanin, tzw. "mty flotacyjne",
"zawierajc ziarna rnych mineraw z dodatkiem pewnych substancji
zwanych odczynnikami flotacyjnymi przechodzi powietrze, wwczas
pcherzyki powietrza przyczepiaj si do materiau uytecznego, ktry na
skutek dziaania tych odczynnikw sta si trudno zwilalny przez wod.
Ziarna te unosz si z powietrzem do gry, tworzc na powierzchni mtw
Jlotacyjnych pian flotacyjn (koncentrat). Ziarna innych mineraw at-
wo zwilalnych przez wod nie wypywaj na powierzchni i pozostaj w
mtach. Odpowiednie dobranie-o^cHyiikgw powoduje selekcj polegajac na
zmniejszeniu lub zwikszeniu i^zwilalnoci. Aby proces flotacyjny
przebiega prawidowo, niezbdne jest cige mieszanie mtw.
 m

^__W_^alenocl od tego jakie

rozrnia si:
rr. Flotacj kolektywn?- otrzymuje si tylko jeden koncentrat,
reszta to odpad.
I 2. Flotacj selektywn i- polega na kolejnym wyflotoaaaiJUzKUd.yu.dW.lil
lub wikszej i 1 oci mineraw uytecznych,. _ otrzymuje sj.^ ky^kc_
koncentratw i_J>dgad^_
Podczas wzbogacania rud wielornetalicznych stosowana jest alptaj
kombinowanej pplegajca na tym, e najpierw
jtywn^ nastpnie za selektywn otrzymanego koncentratu w jrelu .roz-
dzielenia.-po.ss.cz.Qg61nv.ch mineraw.
Czynniki flotacyjne speniaj w proc^ie_XiotaPj \ rne^zada^ni^ i
dlatego dzielimy je na trzy podstawoma-gguo zbierajce, pianotwrcza i
regulacyjne.
Zadaniem czynnikw zbieyaiagycJb, .. i.est...TfifUilels..eni.e zwilalnoci
ziaren przez wod. Otaczaj one ziarna pewnego rodzaju bonk, na inna
mineray znajdujce si w mtach zbieracz nie dziaa wcale lub W
znikomym stopniu.
Odczynniki pianotwrcze dodaje si dojnf&w^ flotacyjnych, aby
wzmocni bonki pcherzykw powietrzn^ch^^^sgcych^z^tenka ftinraw^
uytecznych, a wic uatwi tworzenie si trwaej piany.
Ode z ynn^i reg^Uul ce selektywnej i
D grupy tej nalag
depresory, ktre zwikszaj zwilalno przez wod okrelonych
mineraw, zmniejszajc tym samym ich zdolno flotacyjn, a ni^
utrudniaj wyflotowania innych mineraw.
W celu zwigkszenia^zdo^noci flotacyjnej pewnychmineraw intonuj
si odczynniki regulacyjne zwane aktywatorami - zmieniaj ona np,
powierzchniowo charakter zwizku chemicznego minerau.

Urzdzenia do flotacji /
__Stosowane w metalurgii metali nieelaznych flotowniki pracuj W
spsfe._ cigy, mty doprowadza si bez przerwy i otrzymuje rwnia bo/,
przerw pian flotacyjn, znane s:
1. Flotowniki powietrzne, mieszane. splony^jcwietrzem.
2. FlPtowniki^gitcyjjife - stosowane najczciej, w ktrych zasysa-
nie ""powietrza i mtw oraz mieszanie ich ze sob*odBywa" l zajpomoo
mieszade wirnikowych.
 mifflS6adlo ieag zassane mty

dalszej czci flotownika.

Odwodnienie
^ wymagaj usunicia jjy^p^ez grzwMcg. W celu odwodnienia
stosuje si: zagszczanie,...^iltrowan^ .
- Zagszczanie -;__gragitacyjne oddzielenie czjstek rudy od wody, w
urzdzeniach-zwanych- - zagszczaczami^. Pracuj one w sposb cigy-'.'* Na
dnie zagszczacza osadza si warstwa szlamu, natomiast w grnej warstwie
wody przelewowej s zawieszone bardzo drobne czstki.
Filtrowanie i - rozdzielenie czstek za pomoc porowatej przegrody,
najczciej wykonanej^zjgstej tkaniny bawenianej^przepuszczajcej tylj-^
ko wod. Filtrowanie przypiesza si albo przez wywoanie podcinienia
(filtry bbnowe), albo nadcinienia (prasy). Po filtrowaniu zawarto
wody wynosi 15-25%.
Suszenie jjest ostatnim etapem odwodnienia koncentratw^odbywa si
najczciej w bbnowych suszarkach obrotowych. Koncentrat po odwodnieniu
zawiera nie wicej ni 4,5% wody.
Metoda flotacji umoliwia wzbogacanie rud do zawartoci 1 8 - 3 5 % C U . _
Takie koncentraty nadaj si do dalszej przerbki przemysowej.

523. Metody otrzymywania miedzi;

Bardzo znaczny procent miedzi otrzymuje si w procesie metalurgii

/ogniowej - peny cy^l otrzymania czystej miedzi jest nastpujcy*
Lr - i brykietowanie mieszanki koncen.tra.tu-.TO-le-
dzi w celu otrzymania jednorodnego wsadu do przerobu w piecach szy-
bowych,
-^stapianie _zbrykietowanych koncentratw w piecach szybowych ..lub
sproszkowanych. w piecach zawiesinowych i nastpnie"rozdzielania w od-
stojnikach kamienia miedziowego od ula,
~_^'iSu?!.en.ie_kaaifinia_mi.dSj:p_wego w konwertorach poziomych, odzie po
usuniciu S, Pb, Fe i Zn otrzymuje si mied konwertorow,
w
^SS&rf^l^- tesmtesmi Pacach Pomiennych i
Odlewanie anod,
ir^gle&fcrQliVGZ.oe rafinowanie miedzi w celu oddzielenia metali i
uzyskanie miedzi katodowej,
." s t a p i a n * - s 1 2
^ katodowej w piecu pomiennym, od-
lewanie wlewkw, tzw. wirebasw, na karuzelowej maszynie odlewniczej.
 133

2< tl^jlrffgn-e koncentratw -mifd.zl.^ljfH :

Miedziowe koncentraty siarczkowe przetapia si na kamie TOiDZIOWY

przewanie po ich uprzednim wypraeniu. Podczas praenia siarczkowy oh
koncentratw miedziowych ljguwa si.siark, ale tylko czciowo, pr_zg-
wnA.e-Z-wi.zana z elazem^gdy siarczek miedzi jest trwalszy , od si^saz
_ku__JSlaza~- Wykonuje alfi-JfeP_,K wielopkowych piecach obrotowych .l^b. pie-
cach jCluidYZAcylnych, gdzie po podgrzaniu do temperatury rzdu 700 C
zachodzi rozkad siarczkw elaza mniej trwaych ni siarczek miedziowy,
przy okazji tworzy si rwnie tlenek elazawy. Proces praenia prowadzi
si tak, aby w praonce pozostaa jak najwiksza ilo siarczkw mie.-
dziowyc3_.oraz niezbdna ilo ^iarczkw elaza, gdy s one konieczne do
otrzymania._.,.tzw^kami Podczas wytapiania kamienia mie-
dziowego tlenek elazawy przechodzi stosunkowo atwo do ula, tym samym
zwiksza si zawarto procentowa miedzi.
Podczas praenia zachodz reakcje rozkadu siarczkw i reakcje ut^
leniania, oczywicie utlenia si nie tyjjcojmied i lazo., lecz rwnie
siarczki innych metali znajdujcych si w koncentracie (jak: cynku, kad-
mu , antymonu itp.),Ktak wic praonka jest mieszanin tlenkw i siarcz,"
kw z ma iloci siarczanw.
^Praenie konentratu__konieczne jest wtedy, gdy zawiera on duo
siarczkw .elaza.leeli natomiast jest ich mao i gdy zachodzi p e w n o ,
e podczas przetapiania bezporedniego koncentratu mona uzyska kamie
miedziowy o zawartoci ok. 15% Cu, to praenia si nie stosuje.
Praenie koncentratw miedziowych odbywa si w temperaturze 800 C
w piecach mechanicznych wielotrzonowych lub w piecach fluidyzacyjnych.

5.2.'5v' wytapianie kamienia miedziowego

5.2S5.1. Wytapianie w piecach pomiennych

^Wsad _do pieca pomiennego skada sie z rozdrobnionych i dobrze,

sob wymieszanych produktw w"stanie staym: praonego lub surowecjQ_
centratu, miau rudy, pyu z piecw szybowych i z piecw do^praanig,,
topnikw i wszelkiego rodzaju odpadw zawierajcych pewn zawartojsj-Jl"
dzi. Oprcz tego zawsze wlewa si do pieca uel z procesu konwertorowe-
go.
Zaadowane do pieca materiay pod wpywem wysokiej temperatury r 0 Z ^ J
tapiaja sie,..,paliwem jest najczcie py wglowy, rzadziej gaz ziemny
lub mazut (rys. 5.2).
 134

hw

Rys. 5.2. '.Schemat pieca pomiennego doi wytapiania kamienia miedziowego:

1 - otwory do adowania wsadu, 2 - okno do spustu ula,
3 - otwory do spustu kamienia, 4 - zapasowy otwr spustowy

W przedniej czci pieca jest wysoka temperatura (1500-1600C), w

czci rodkowej 1300-1350C, natomiast w tylnej, tam gdzie zbiera sle
uel, tylko 1200-1250C. W tr^j^ie_pr-Qcesu_zachodzi wiele reakcji, w
yniku^t^rych..pojstaje _podtlenek miedzi (Cu^O) , ktry reaguje z siarcz-
kju_el^z.a,_dajjc siarczek miedzi^^C^S. wysze tlenki elaza redukuj
si do tlenku elazawego, tlenek elazawy czy si z krzemionk tworzc
krzemian elazawy (2FeO*Si>2) .
Siarczki miedzi i elaza (Cu2S i FeS) z a a d owanewraz.__z___ws a dem _Jub
powstae W-Piecu s podstawowymi skadnikami kamienia miedziowego, a
tlenki tworz uel. W tylnej cz,i.pJle.ca,_pr.o.dukty,te. qrafci.tacv.1nie
rozdzielaj si_i s spuszczane przez osobne otwory spustowe.

f Produkty wytapiania - kamie miedziowy skada si gwnie zjsiarcz-

kw miedzi,, .elaza i niewielkiej iloci siarczkw innych metali, oprcz
tego do kamienia..przechodz rwnie metale szlachetne. Zawarto miedzi
w Jcam^en.iu_moZe-zaw-ieea--si_w_prz.edziaJLe_,i^|2%.
redni skad kamienia miedziowego wychodzcego z pieca jest nast-
pujcy: 30% Cu; 38% Fe; 24% S; 2,6% Zn; 1,5% Si0 2 ; 1,8% A 1 2 0 3 ; i inne, a
ponadto 7-9 g zota i 230 g srebra na jedn ton produktu.
 3,31

Podstawowymi skadnikami ula s: (20-50%) FeO, (30-34%) SiOg

(1-16%) CaO, zawarto miedzi w ulu w granicach 0,2-0,6%.

C 5.2.5 ._2_._ Wytapianie w piecu szybowym1

Podstawowym procesem hutniczym jest otrzymywanie kpienia^jniajdglc

wego w piecach pomiennych, jednak krajowe rudy zawieraj znaczn dc
mieszki wgla brunatnego (do 10%), co znacznie utrudnia ten proceffl 8
wzgldu na tworzenie si na powierzchni kpieli i na ciankach bocznyc
skorupy wglowej.
W piecu szybowym natomiast zawarto wgla_r^|j3^1ko nie utrudni
prowadzenia" procesu, ale znacznie go uatwia, gdy wgi e i t a n a p n X cv 11
si (niecakowicie) w pobliu dysz w znacznym stogniu zinniejsz zuyo;
~kcksu. Dlategp te w tym przypadku kamie miedziowy wytapiaffliw p.1,<
cach szybpwych (rys. 5.3) z paszczem wcdnym, przekrj pieca jaifflt pro1ii
ktny, materiay wsadewe s dpstarczane dc grnej czci pieca.
Materia wsadpwy skada_sie ze zbryRietowanego kPnf,nt.rwtii f._topii.
kw koksu, wsad zaadowany przez gardziel_opuszza_sie w przeclWPg
dzie do strumienia gorcego gazu, ktry wytwarza si po^rf po
czas spalania paliw.
Najwysza temperatura panuje na ppzipmie dysz i wynosi o
1300-1500C, ku grze stopniowo si obnia i na poziomie zaadowczym w
nosi 200-400C.
W wyniku zachodzcych reakcji wytwarza si kamie miedziowy i t
e k t r _.sp_ywa4.de-gar.yjs. std przez otwr spustowy s aipuaSieiSJ
rynn do odstojnika, gdzie nastpuje rozdzielenie ich na uel 1 mia
surow. __._ _'..
W zalenoci d rodzaju wsadu i warunkw panujcych' w piaou
.nia^si nastpujce procesy:,
" Pirytowy stosuje_j3ig__doj^jerbki koncentratu zawierajcego I
mniei_jii 70% pirytu (Fe2S), jedynie przy takiej zawartoci pirytu W 1
dzie jego spalanie powoduje wydzielanie si znacznych iloci cifflp&S, I
e proces mona prowadzi z minimalnym dodatkiem koksu (do 3%).
Najwaniejszymi reakcjami jest rozpad Fe ? S na FeS j nagtoaglfll.U.lt,
nianie slirclarTelirawegoT niemniej jest on rzadko stosowany, gdyfc (
bogatych rud jest stosunkowo mao.
W procesie tym mona jeszcze otrzyma woln siark, a la naley W<
czas zwikszy zawarto koksu do 12% i zastowowa piece o bardziej f
i
onej konstrukcji.
 Rys. 5.3. 'Schemat pieca szybowego dp wytapiania kamienia miedziowego:
1 - urzdzenie zasypowe-,'" 2 - wylot gazw, 3 - dysze, 4 - skrzynie wodne,
5 - murowana cz szybu, 6 - przewd powietrzny, 7 - otwr spustowy
---- - ' [

( Ppirytowy n- najczciej stosowany.__Nie jest wymagana tak dua

zawarto, siarki w_. r^dzi^ jest znaczne podwyszenie
zawartojj<glajffi_reMzie_ (4-12%).
W wyniku reakcji powstaje tlenek elazawy i pewne iloci tlenku e-
l ? > . w e g o 7 - c z j w a p n i o w e g o czy si z
k r z a m l o n k . J _ P r z e s t r z e robocz pieca mona umownie
podzieli na trzy strefy:
 .1,3?

Dc^jpiesa_dopg&wa4za--s4->ak--n a j w i, .gj__p_ow ietr z a i dlatego. panula w

nia_ atmos f era utleniajaca (w caej przestrzeni roboczej pieca). W
zwizku z tym, w strefie przygotowawczej oprcz procesw suszenia,
podgrzewania i rozkadu zaczynaj rwnie przebiega reakcje utleniania.
W strefie rodkowej spala si koks, koczy utlenianie siarczkw, tworzy
uel gwnie z krzemianw elaza i wapnia oraz zachodz reakcje midzy
tlenkami a siarczkami. Dziki znacznej iloci koksu we wsadzie oraz
intensywnemu dmuchowi otrzymuje si wysok temperatur, co umoliwia
otrzymanie ciekych uli, co prawda trudno topliwych, ale'za to atwo
oddzielajcych si od kamienia. Procent usunitej siarki ze wsadu jet
zawarty w przedziale 50-80%.
Proces redukcyjny'! - Jaardzo rzadko stosowany-^W^ w przetwrstwie
bogatych .r.ud.-t,.linkowych i wglanowych. Najczciej stosowany do przerb-
ki^ odp^^miedz4o.noflXShj; w wyniku tego procesu otrzymuje si nie ka-
mie lecz ..mied surowa. Ciepo wytwarza si podczas spalania
duych iloci koksu.
Otrzymany^. .JsamieiL ma przybliony skad do ptr^ymywanecio z
pieca pomieniowego. W stanie ciekym jest on dostarczany do
konwertorw. ~

5.2.6. Proces zawiesinowy Outkumpu .;

5.2.6.1. Zasada "procesu

Wytapianie zawiesinowe jest procesem cigym, ktry moe w fflobi

_ czy miedz__^^|)>nil>
koncentratw, wytapianienia kamienia miedziowego i konwertorowania
Koncentraty przeznaczone do tego procesu powinny by po flotacji
bardzo dobrze wysuszone, bowiem kade zawilgocenie utrudnia znacznie

Topienie zawiesinowe utleniajcym, dlatego to

zawarto miedzi w powstajcym .uluies^tos.unkowo du^ .moe docho-
d i.rd.o -Odmiedziowanie tego ula prowadzi si na drodze redukcji w
-r'-.;-? 'j-''MJBWr-''1
okresowo pracu1aqvGh_..piecach. elektrycznych.> pregWzawtes'inow& (rys .5.4)
skada_ siztrzech .. sekcji: szjfbu reakcyjnego (ze wzgldu na wysok
temperatur jest obficie chodzony wod),^osadnika i szybu gazowego. W
szybie reakcyjnym zachodz reakcje utleniania i topienia, doprowadza si$
138

Rys. 5.4. Schemat pieca fluidyzacyjnego. 1 - szyb redukcyjny,

2 - osadnik, 3 - szyb gazowy

do nj.ego_w_jrnej czci za pomoc palnikw sypki koncentrat, topniki i

dodatkowe paliwo.
Do,palnika dQgtargza__si__powietrze wstpnie podgrzane, niekiedy
wzbogacone tlenem. Wszystko to miesza si z koncentratem i uzyskan
zawiesin wdmuchuje do szybu.
C iep.o__p.o.w.s;ta. e z reakcj i utleniania siarczkw oraz spalania
dodatkow.eg.o_pa.liwa^podnosi temperatur powyej punktu topienia produktw
reakcji ^Krople stopionego metalu gromadz si w dolnej czci szybu
Zarwno w kotlinie jak i osadniku nastpuje oddzielenie
kamienia miedziowego lub miedzi od ula.
^ W procesie fluidyzacyjnym nie ^teyk^towania
koncentratw. W p o r e c e i ^ szybowym wydzielanie si gazw jest
IIInlejsze_o-ok.o o 40%. Gazy s w mniejszym stopniu zapylone i nie maj w
BWOim skadzie CO., ktrego obecno w znacznym stopniu utrudnia pro-
dukcj kwasu siarkowego.
Uchodzce gazy_maj temperatur okoo 1300-1400C i po odpyleniu s
W hucie , -u-ywane do celw technologicznych, a po ochodzeniu ze. wzgldu
ho du zawaro&L_siarki kierowane do produkcji kwasu siarkowego._Pyy
zawierajca ow i inne metale (Zn,Bi,As) s kierowane do dalszej prze-
rbki w celu odzyskania tych metali"

' 5.2.6.2. Wytapianie rud krajowyhy

Rudy krajowe zawieraj mao elaza, ale za to znaczne iloci wgla

bjjumicznggo, ktry jednak nie jest w__geni_wkirzystywa ny__pod.c 0.
procesu w piecu szybowym. W niszych temperaturach wgiel ulega
destylacji i nie uczestniczy w strefie redukcji, powstajce lotne
wglowodory utrudniaj w bardzo znacznym stopniu odpylanie gazw, gdy
osiadaj one w odpylnikach w postaci szlamw o konsystencji asfaltu.
W procesie fluidyzacyjnym wgiel stosuje si jako paliwo. Ze
wzgldu na to, e w koncentracie jest maa zawarto elaza (2-3%),
otrzymywany kamie stwarzaby due problemy przy konwertorowaniu,
poniewa gwnym dostarczycielem ciepa w tym procesie jest siarczek^
elazawy. _ Zadecydowao to o koniecznoci wytwarzania w
zawiesinowym Outukump-jjezposrednio z koncentratw miedzi konwertorowej.
Skad koncentratu krajowego jest nastpujcy: 24% Cu, 2-3% Fe, ok,
2% Pb, 0,3% Zn, 0,1% As, 0,4 g Au/t, ok. 380 g Ag/t, ok. 8% S, 10% Si0 2 ,
10% CaO, 6% A 1 2 0 3 .
Wiekszp- reakcii zachodzi w szybie pieca rekcyjnego. w wyniku
reakjl___egza.termi.cznyeb_ (utlenianie skadnikw zawiesiny) wzrasta
zachodzi wwczas bardzo szybkie utlenianie
czstek.. i_,rpzpozyna. si parowanie czsteczek. Czas przebywania czstki
w zawiesinie wynosi zaledwie kilka sekund, wzrastajca temperatura
powoduje stopienie czstek zawiesiny w szybie, po czym zawiesina wypywa
z dolnej czci trzonu reakcyjnego do odstojnika. W odstojniku nastpuje
grawitacyjny rozdzia faz ciekych na uel i mied konwertorow. W
odstojniku zachodz rwnie reakcje zmierzajce do uzyskania stanu rw-
nowagi w ukadzie mied-zuel oraz ma miejsce wygasanie niektrych reak-
cji zapocztkowanych w szybie reakcyjnym.
Z trzeciej czci pieca, w tzw. szybie gazowym, gazy zostaj akia-
rowane do urzdze grzewczych, w ktrych^wykorzystuje si ich Jawne
ciepo.
f Produkty wytopu:
- mied" konwertorowa z du zawartocia tlenu (do 1 %) oraz zawie-
rajca poniej 0,2% oowiu,
- uel bogaty w mied (do 15% Cu), stanowicy okoo 50% wsadu,
- gorce gazy o temperaturze 1300C.
140

5.2t'$i"Konw@rtarowanie kamienia miedzieSgg/

Proces ten polega_jia_jjrzedmuchiwaniu powietrza przez cieky wsad.

Siarczek elazawy. .,(F.eS) .utlenia li? na tlenek elazawy (FeO) tworzc z
krzemionka-- uel-.- - *****
po zlaniu ula pozostaje jeszcze w konwertorze siarczek miedziawy
(CUjS) , ktry^^utlenia si na "(Cu2) / a nastpnie

Rys. 5.5. Schemat konwertora: 1 - bben stalowy, 2 dysze,

3 - wymurowanie, 4 - gardziel

reaguj^^^_^siarczkijem__ miedz iawym. W wyniku reakcji powstaje mied

metaliczna.
(Ijr.oces .konwertorowania mpna_podzieli na dwa okresy^
i S^O^re^pigig/szyi -_od_ pocztku przedmuchiwania do zupenego
Utlenieniasarszku__elazawego. Reakcj_ ja-t__silnie_jegzo-teEmlczna.A wy-
dziela si duo ciepa i temperatura podnosi si z 1100 do 1300C.

2FeS 30, 2 FeO 2SO- (5.1)

2 FeO 2Fe0*Si0-, (5.2)

Dinuch przerywa si kilk razy w celu zlania ula i doprowadzenia do

konwertora dodatkowych partii kamienia miedziowego i Sio,
 .14,1,
A
4
' OHa?* : drugi.' Odbywa sle_jreakcja utleniania siarczku mledssiawofo
oraz reakcj midzy tlenkiem a siarczkiem jnledziawym. w wyniku ktrego
otrzymuj_e-_sJ.._mied_suEow-.-
2CU 2 S + 30 2 = ZCUjO + 2SO z (S.3)
2Cu0 2 + Cu 2 S S0 2 (5.4)

W drugim okresie wydzielasi mniej ciepa i mniej ula, tak e

odulanie prowadzi si dopiero po zakoczeniu procesu. Poniewa proces
odbywa si bez przerwy, temperatura utrzymuje si na mniej wicej staym
poziomie pozwalajcym na zapewnienie prawidowego przebiegu procesu.
P o ^ a M g z m u _ p r o c e s u przerywa si dmuch, mied wyleHa.jjpkadzl,,.a
nastpnie do maszyny odlewniczej^ eby odla Wlewt^jyi^^te^jHrzgzflgiSRBj.
si j bezporednio do dalszej rafinacji.
Produktem konwertorowania jest mied surowa, zawierajca 9.8jr59%_
uel i gazy wraz z unoszonymi przezjniis pyami.
uel powstajcy w pierwszym okresie zawiera w sobie mied i jest
przerabiany ponownie w piecach^szybowych lub p^omijgnnych_(1,5-2% Cu),
natomiast uel z drugiego pkgSU_z.awiera.j<_igpbie nawet 25-30% Cu i jest
^ u I ,, I 1
i-.,.-miin ^ \am unui di!|Ba;
stosowany jako zimny dodatek dgjjohtoejrtora w pierwszym okresiet gdyj^a-
ley zapobiec nadmiernemu nagrzewaniu.
" Konwertor ma ksztat cylindryczny, rednica wynosi 3-4 m, dugo
6-10 m, pojemno 150 do 180 ton, wydatek dobowy 300-400 ton (rys.5.5).

5.2.8.' Rafinacja~miedzi'

Mied surowa__zawiera okoo 0,8-2,0% domieszek: siark, arsen,

bizmut, ow, elazo, nikiel, tlen,^_w^yst)ye_one_w znacznym stopniu
pogarszaj elektryczne wasnoci miedzi. Zawarte s w niej rwnio?.
domi es zk ijneta li._s zlachetnych-
[Rafinacja "miedzi skada si z dwch odrbnych procesw: rafingcji
ogniowgj - (usuw^ni.^ dz i) j ra-
finacji elektrochemicznej (usuwanie domieszek metali szlachetniej)Zych
od miedz i.) .

A. Rafinacja ogniowa miedzi,

Proces polegajcy na przedmuchiwaniu ciekej- kpieli miedzi w piecu
pomieniowym i utlenianiu w ten sposb zbdnych domieszek. Mechanizm ut-
leniania przebiega w ten sposb, e w pierwszym rzdzie utlenia si
mied na tlenek miedziowy, ktry rozpuszcza si w ciekej miedzi, nas-
tpnie utlenia zawarte w niej zanieczyszczenia.
142

Tlenki zanieczyszcze s trudno

a wypywajna powierzchni tworzc uel, ktry w miar potrzeb jest
usuwany z. pieca. Mied pozostajca w piecu zawiera mniej domieszek, ale
aa to duo CuO, Cu 7 0 i SO ? . usuwa si je z kpieli
polegajce na tym, e do kpieli wprowadza si wieo cite erdzie z
drewna brzozowego, a niekiedy powierzchni kpieli pokrywa si warstw
wgla drzewnego.
Po zakoczonym procesie erdziowania J^c^^_rozpuszczjonego_ Cu2,0_w
miedzi... z,a>rieKa_aije_.w granicach od 0,2 do 0,5%, gotowy produkt zlewa si
z pieca i pdlewaz .niego.anody

S. Rafinacja elektrolityczna v
An^dy__wykonane z miedzi rafinowanej ogniowo podwiesza si w_wannie
elektrolitycznej., jako anody, elektrolitem jest wodny roztwr siarczanu
miedzi i kwasu slarkowego, nastpuje dysocjacja.
Mid^y__aripjdmi iakO-katody umieszcza si cienkie blachy wykonane, z
mie^JLi^.du.e.j^<^.yst.oAc-Xpodkadki katodowe).
Pod j^JtyMem-^.d&^.lelt_rycznego kationy miedzi d do katody, na
ktrej , ^eaaia . obojAfaiieniM-tworzac osad katodowyr rwnoczenie rwno-
r z edna ilo miedz i przechodzi z anody do roztworu.
Mied anodowa zawiera okoo 0,5% domieszek,ktre dzielimy___na trzy
grupy:
1. Nikiel, kobalt,__elazo i cynk - znajduj si w szeregu napicio-
wym przed miedzi, przechodz do roztworu .ale.nie osiadaj na katodzie.
Zoto, srebro, ow i cyna oraz zwizki z tellu3^m,s.elenem_i.
nie rozpuszczaj si w elektrolicie, lecz tworz na dnie wanny

_Arsen, antymon i bizmut - ^ n ^ b a r d g ^ j ^ ^ k ^ l ^ e , czciowo prze-

do szlamu a czciowo do elektrolitu i gdy stenie ich w elek-
trolicie osignie warto graniczn, wtedy o g a d z a j ^ s i f ^ n a ^ ^ ^ ^ ^ .
^ Aby zapobiec jiatoijsr^ zanieczyszcze w elektrolicie,
naley go co pewien czas wymieni. Elektrolizery miedzi s podobne do
eleJcEroli erw rafinacyjnych cynku. Anody pozostaj w wannie przez 18 do
30 dni, a katody wyjmuje si co 7 do 15 dni, po wyjciu przemywa si, a
nastpnie przetapia i odlewa w postaci wlewkw lub metodami pcigymi
i cigymi. J ^ a m ^ p r z e r a b i a s , ^ meta li szlachetnych,
oraz telluru i selemu.
 43
r- 5j -2 i'9V-*Hydr onrefaiurffa *

Obecnie jest to sposb na otrzymywanie znaczcych__iJLpaci mltdzl W

jskali wiatowej. T metod otrzymuje-si przewanie mied z trudnych do
wzbogacania rud tlenkowych i tlenkowo-siarczkowych..
Podczas ugowania zawarta w rudach mied roztwarzana jest kwaaern
siarkowym na siarczan miedzi., ale tylko wtedy, gdy skaa ma odczyn
kwany

CUC0 3 *CU(0H) 2 + 2H 2 S0 4 2CUS4 + 3H 2 0 + C0 2 (5.3)

2 CuCO3 * Cu(OH)2 + 3H 2 S0 4 = 3CuS04 + 4H 2 0 + 2C0 2 , (5.6)
CuO + H2S04 = CuS0 4 + H 2 0 (3.7)

Gdy ruda zawiera siarczki, a wiec reakcje rozpuszczania rozcieilpO-

nym kwasem siarkowym zachowa, .ftan^P P0""?1 < f
siarczanu elazowego

CuS + Fe 2 (S0 4 ) 3 = CuS0 4 + 2FeS04 + 1 (5.0)

Cu 2 S + 2Fe 2 (S0 4 ) 3 = 2CuS04 + 4FeS04 + S (5.9)

W wypadku gdy skaa ma charakter zasadowy, u ywa si amojiiaku^i

wglanu amonowego. Wodny roztwr amoniaku i wglanu amonowego rozpuszcza
wszystkie wglanowe zwizki miedzi i sam mied, przy czym mied prze-
chodzi do roztworu jako wglan miedziowo-amoniakalny Cu(NH 3 ) 4 C0 3 .
ugowanie odbywa si za pomoc kwasu siarkowego zazwyczaj metodt]
przesczania w bardzo duych betonowych zbiorniT^ac^o_p_o;}mnoaci de
3est granulowany do wielkoci 10 mm, sam zabieg tSTWS
7-12 dni.
ugowanie za pomoc roztworu amoniakalnego odbywa, si,.W-S-Z-g.ZAlill.*
zamknitych kadziach stalowych o pojemnoci 500 ton.
Po -zakoczeniu procesu ugowania mied pozostaje oddzlelon^^ffjk'
^nigczyszcze_Xwzw. zagszczaczach(T_ nastpnie jest poddawana proftOW,
cementafi,j,ilub-e-lektro-Mzy.
SgF*^^-0*0***'1 8i
z a
P 0 * 0 0 * sproszkowanego elaza . lub_Jfllnhft
blach sta 1 owych o duej ^czystoci, w ten sposb \^tr ca^si^ z 8 i a r 15
miel...
Poniwa_ zawarto miedzi w osadzie nie przekracza ?090%t _wlj
potr zebna__j^
OczyszcsreiTterwnie mona wykona za pomoc elektrolizy. Elektroliz
odbywa si przy nierozpuszczalnych anodach wykonanych z oowiu i kate
dach wykonanych z bardzo czystej miedzi, elektrolit musi by uprzedni
odelowany. Mied wydziela si na katodzie, zuyty elektrolit jest pc
 144

nownie uywany do ugowania rudy. Jeeli natomiast mied znajduje si w

postaci wglanu miedziawo-amoniakalnego, zwizek ten po podgrzaniu do
temperatury 100-130C rozpada si:

Cu(NH 3 ) 4 C0 3 = Cu 2 0 + C0 2 + 4NH 3 (5.10)

Lotny amoniak jest wychwytywany w wieach z ekranem wodnym i w pos-

taci NH 4 OH wraca do ugowania nowych porcji rudy, a Cu 2 0 przerabia na
mied drog redukcji. Wad amoniakalnego ugowania jest cakowita nie-
przydatno tej metody do rozpuszczania siarczkw, duy koszt reagentw
i konieczno stosowania urzdze hermetycznych.

'5.3. Metalurgia cynku .

5.3.1. Rudy cynku 1

Wasnoci cynku: ciar waciwy 7,13 t/m3, T^,^, - 419 ,__wrzenia

907 C. Rudy wyczn^ j ^
Smitsonit lub Galman ZrjCO, w stanie czystym zawiera 52,14% Zn, z-
^ntrmgpeesBSB w H M e O T U M f " "
nieczyszczenia: wglany kadmu, elaza, manganu wapnia 1 magnezu. B|enda
cynkowaJZr^zawiera 61,7% Zn i 32,9% S, oprcz tego siarczki kadmu, ger-
jnan, niekiedy zanieczyszczeniami sa zoto l,arebro.
cynfcit czerwony ZnO.
jnelau. Zn0*Al 2 0 3 , Kaami^ Zn 2 Si0 4 *H 2 0; jrazytkie rudy s wielometaliczne,
ow i kadm zawarty y nich nie ma znaczeni^ przemysowego, zawieraj _one
od 2,5 do 7%_cynku.
.. Wzbogacanie rod odbywa si metod flotacji, rcznie lub grawitacyi-
nie, koncentrat zawiera: 60% Zn; 2% Pb; 3-8% Fe; 3,5% Cu.
Galmany wzbogaca si_j^nlowo,_ powstaje tlenek cynku o zawartoci _60^68%.
Zn, 2-5% Pb.
[ Praenie koncentratw cynkowych ^-koncentraty blendowe i spiekany
tlenek cynku. Praenie dwustopniowe - pierwszy etap przejcie caego
koncentratu w ZnO, siarka w temperaturze 850-930C wypala do zawartoci
3-13%, koncentrat nie,spieka sie,._jdruai-.e.tap przebiega w znacznie wy-
szych temperaturach (1100-1200C), nastpuje usunicie siarkiw,prze-
dzlale 1-2% 1 spieczenie..
Praenie naley prowadzi tak, aby w ostatecznym efekcie_uzyska
jak najmniejsz zawarto siarczkw i siarczanw cynkjo,_gdy_nie s one
redukowalne w dalszym procesie i powoduj straty cynku. Koncentraty za-
wiera j te domieszki innych metali, ktre podczas praenia utleniaj
si, a z czasem si ulatniaj.
 W prasfconcffl j?rzezi^ hydroelektromatalurgieana;}
podana jest pewna ilo ZnSO^, gdy zmniejsza to zuycie kwasy, leko-
wego podczas ugo^ni_a, ^szkodliwa natomiast^ jest obecno ZnS i
Zn0*Fe 2 0 3 .

;
5,3.2. Otrzymywanie "cynku hutniczego-,

5;3.2;1. Otrzymywanie cynku w" mufiach poziomych )

Redukcja odbywa si w; zamknitych rnaczTOiach.iiZwanygh^muflarni/ ga

one umieszczane w piecach opalSnych gazem czadnicowym i wyposaone re-
generatory. "" ,
Wsad _do__ mufli skada si z blendy cynkowej praonej 1 spiekanej z
tlenkiem cynku i reduktora wglowego. Mufla ogrzewana jest przepywa-
jcymi spalinami, w temperaturze wyszej od 1000C, tlenek cynku_latwo
redukuje si i nastpuje natychmiastowa destylacja (temperatura w mufli
pow. 1100C) i_jes^ona wysza od temperatury parowania cynku. Redukcja
nastpuje gwnie za pomoc wgla iJtlenku wgla, inne dodatki maj tyl-
ko niewielkie znaczenie w procesie redukcyjnym (wodr i wglowodory).

ZnO + c = Zn + CO (5.11)
Zno + co = Zn + co. (5.12)
C0 2 + c = 2 CO (5.13)

nadstawa

Rys. 5.6. Zestaw mufli poziomych do redukcji cynku

Redukcj prowadzi si w muflach (rys.5.6)., .gdy dziki jfcjnu zapo^.

biega si ponownemu utlenieniu_j3ar cynku,co by nastpio.nlawgtpllwia
przy zetkniciu tych gar ze spalinami zawierajac\^i_w_swoini skadao
tlen, dwutlenek wgla ^parjwogna.- Pary cynku opuszczaj mufl 1 skrap-
laj si w specjalnych naczyniach, tzw. nadsta^ach^Jkoridggsa^oKy.).__Nad- *
stawk jest szczelnie poczona z mufl - zapobiega to przedostawaniu
 146

Rys. 5.7. Piec pomienny do redukcji cynku: 1 - mufla, 2 - hadstawka,

3 - balon, 4 - komora grzejna pieca, 5 - okna wsadowe, 6 -/regenerator

si powietrza do rodka i uchodzeniu par cy_nku_n_L zewntrz w atmosfer

Pary, ktre skropliy si w jia^tawc^jozos^j^jw niej w stanie ciek-
.ym, natomiast te skropliy, przechodz do blaszanego na-
czynia zwanego balonem, tam te ozibiaj si ostatjjczrue. tworzcpy
cynkowy.
Oprcz redukcji tlenku cynku w mufli odbywa si rwnoczenie reduk-
cja tlenkw innych metali jak kadmu, oowiu, miedzi i elaza. Kadm ma
nisk temperatur parowania 767 C i przechodzi do nadstawki w pocztko-
wym stadium redukcji, rwnie ow z cynkiem przechojdzi do nadstawki. W
mufli pozostaje elazo, mied, znaczna cz oowiu i niewielka cz
cynku - nazywa si to wypakami i wraz z resztkami wgla i ula jest
usuwane z mufli. Proces jest okresowy i trwa okoo 24 godzin. Po tym
 147

czasie odbiera si produkty, cz^rci mufle, ewentualnie reperuje 1 naffl-

tpnie aduje_od_nowa.. Oprcz praonego koncentratu tl.nkucynkowgigo i
reduktora m u f m u l i l i
ip..,
Cynk wybiera si z nadstawki przewanie dwa razy. na~dob.e.._a. ponly-
wa zawiera_ cm j es z cze w swo im^skadzie 11 e n k i w i c pr z er_abl any. J.Offlt W
specjlnychjpiecach lub uywany do celw przemysowych.
Piec wyposaony jest przecitnie w 120-384 mufli, temperatura wyno-
si 1200140C (rys.5.7). Wymiary mufli: dugo 1,5-1,9 m, szefoko
0,15-0,2 m, wysoko 0,3 m.

5.3.2.2. Otrzymywanie cynku w muflach pionowych!

Otrzymywanie cynku w muflach poziomych ma pewne niedoqodnpci,.n)la*

nowicie ma pcjemnp, szybkie niszczenie craz due zuycie paliWft.

Rys. 5.8. Schemat mufli picnpwej: 1 - mufla, 2 - komora gr2wcssa,

3 - wlot gazu palnego, 4 - dopyw powietrza (podgrzanego), 5 - spalin!
6 - urzdzenie zaadowcze, 7 - pomost, 8 - kondensator,
9 - zamknicie wodne, 10 - urzdzenie do usuwania wypakw
 Zastosowanie w przemyle mufli pionowych pozwala na usunicie tych wad,
""aproces przebiega na tych samych Zasadach, co w muflach poziomych. Wsad
aduje si do mufli w postaci brykietw skadajcych si z praonego
koncentratu, wgla koksujcego z ma iloci lepiszcza (smoa
pogazowa). Sprasowane brykiety suszy si i koksuje, nastpnie aduje si
okresowo z gry pieca, natomiast wypaki s odbierane w sposb cigy z
dou mufli. Mufla ma nastpujce wymiary: 1,5-2,0 m na 0,3-0,35 m, wyso-
ko 10-12 m. Do obu szerszych cian mufli przylegaj komory grzewcze, w
ktrych spala si ga czadnicowy zmieszany z gazem odbieranym z mufli.
Dolna c z j u e j e s ^ o g r z e w ^ izMerala si w niej wypaki (rys .5.8).
Pary cynku i kadmu przechodz wraz z innymi gazami przez grn nieogrze-
wan cz mufli, tutaj czciowo ochadzaj si i dostaj do kondensa-
tora majc temperatur 825-875C. Pary cynku, kadmu i oowiu skraplaj
si, pozostae gazy spywaj do odpylnika puczkowego. Gazy po oczysz-
czeniu z pyw s uywane jako paliwo do ogrzewania mufli. Gorce spali-
ny przechodz z komr grzewczych przez rekuperatory do komina. Wydaj-
no: ok. 6 t/dob, trwao 4-5 lat.

' 5.3.2.3. Otrzymywanie cynku w piecach szybowych

Wytwarzanie cynku w piecach szybowych jest podobne do wytwarzania

^surwki w plecach metalurgicznych i polega na redukcji tlenkw^ Niemniej
jednak redukcja cynku przebiega w temperaturze 1100C, ktra jest wysza
ni temperatura parowania, dlatego te cieky cynk nie ma moliwoci
gromadzenia si w dolnej czci pieca pod warstw ula, lecz jest uno-
szony z gazami w postaci pary. W grnej czci pieca, gdyby temperatura
obniya si poniej 1000C, nastpioby gwatowne utlenianie przewaa-
jcej iloci par przez dwutlenek wgla znajdujcy si w spalinach i par
wodn. Otrzyngwanie ciekego cynku jest moliwe przy zapewnieniu tempe-
1Q00 e 1 i ju nie w caym piecu, to przynajmniej tam,
gdzie jarzepywa j^gazy_>i_pary cynku a do chwili wejcia jch, dg.jQh<jep-
gatora.^ W samym ko"densajtorze_pary naley bardzo szybko ochodzi (rys.
5.9). Wsad do pieca^doprowadza si od gry, a dmuch od douPlec_sz.yto^
wyW porwnaniu z wielkim piecem ma jednak dwie odrbne cechy kon-
strukcyjne:
r. gazw aijaLjadpr.oMadza_si. przez gardziel lecz przez otwory w boc?-_
^ J K S J e temperatura
powyej mnnr J

urzdzenie, -do. r.o2br.yzgivani^ _ie^

Rys. 5.9. Schemat pieca szybowego do otrzymywania cynku: 1 - zamkni
pieca, 2 - przestrze robocza, 3 - skrzynie wodne, 4 - kondensatom,
5 - urzdzenie do rozbryzgiwania oowiu, 6 - pompa do odprowadzani
ciekego metalu, 7 - rynna, 8 - kad segregacyjna, 9 - odstojnik cynU
10 - odstojnik oowiu i ula, 11 - dysza, 12 i 13 - przewody dmucli

ochodzenia wchodzcych do kondensotora gazw zawierajcych to %

cynku.
Piec wyposaony jest w podwjne zamknicie stokowe. WsademjigJ
j a jest koks oraz kawakowany spiek, w skad kt6reqo_ttchQaz.iL.pra*
Jgonfcrat blendowy lub spiekany tlenek cynku, topniki (wapno) orn^.
pady aynkogne. Wsad jest adowany do pieca po uprzednim gfly.gflfli1
do temperatury 8O0C, powietrze jest wstpnie podgrzane do tempera^
550C. W dolnej czci pieca, ponad dyszami, zachodz reakcje apanj
redukcji tlenkw cynku i oowiu.
- --^e^igl^^ppfMnawii i "
C + 0 2 = C0 2 (9.
C0 2 + C = CO (Si
ZnO + CO = Zn + C0 2 (Si
ZnO + C = Zn + CO <0.
PbO + CO = Pb + C0 2 (3.
PbO + C = Pb + CO (8

Gazy uchodzce z pieca maj temperatur okoo 1000C, UlRwieil

okoo 5-6% cynku i pr z echod za.,do,koj:deiisator,w_d1v.Qgi.k.a,^mljW kas
z nich znajduj si mieszada zanurzone w ciekym oowiu.
deszcz oowiany, ktry raptownie ozibia pary cynku zawarto w jjasy
Reszta cynku przechodzi z gazami do odpylnikw, gdzie zostaje zatrisyr
jako py.
130

( Ow zcynkiem przepompowuje si do koryta, ktrym_spywa_do^pieca

eegregacyjnego, gdzie rozdziela si na dwie warstwy. Lejszy c y ^ prze-
lewa si z kadzi do innego zbiornika, a odsyfonowany ow wraca do kon-
densatora.
W piecu tym wytapia si rwnie ow metaliczny oraz tworzy uel.
Produkty s zmieszane ze sob, okresowo spuszcza si je z pieca do znaj-
dujcego si poza piecem zbiornika i tam nastpuje ich grawitacyjne roz-
dzielenie.
Istniej jeszcze piece szybowe elektryczne do otrzymywania cynku.

5.3.3. Rafinacja cynku

Stosuj dwie metody rafinacji ciekego cynku;

a) segregacj i,
b) rektyfikacji w kolumnach r^ejctjffikacyjnych.^,.
^ (Metoda segregacj if/ _nie ma obecnie wielkiego_znaczenia., a pole^ga_na
tym, e ^cieky cynk przetrzymuje si przez pewien czas w odpowiednim
piecu w temperaturze wyszej_ od temperatury tog^ieni._Po odstaniu k-
pil roz dziela sie na trzy warstwy: J^gjjgjl, - ow z niewielk zawartoci
Cynku, jedni - tzw._cynk twardy - gbczasta masa zwizkw cynku z e-
laaam i innymi metalami oraz pewn iloci oowiugrn - cynk z do_-
ffllesszk do i%oowiu.
/..Rsktyf Ikcja - ji kolumnach rektyf ikacyjnych jest obecnie_odstaw.ava
Wetod otrzymywania cynku o czystoci 99.99%. Proces opiera si na zja-
wisku rnicy^tgffiP^
mieszek, odbywa sie w dwu (rzadziej w trzech) kolumnach (rys. 5.10). Ko-
lumna zoona jest ze skrzynek karborundowych szczelnie do siebie przy-
legajcych (rys. 5.11), dziki czemu wewntrzne przestrzenie skrzynek s
Odizolowane zarwno od wpywu chemicznego spalin, jak i powietrza. W
dnie kadej skrzynki znajduj si otwory przelewowe, przestawione wzgl-
dem siebie tak, aby cieky metal musia przelewa si jak najdusz
drog. Dolna ogrzewana cz kolumny nazywa si odparnikiem, grna
^ e s t dostarczany z pieca mieszalnika i spywa
$0 naj niszej skrzynki deflegmatora w pierwszej kolumnie.,. tzw.-oowio-
wej , nastpnie zaczyna cieka do niej pooonych skrzynek odparnika,
panuje wygoda temperatura .ijaoo-ioo.oge). wskutek "czego cynk i "kadm
" ^'-^JOKi*. ^ x - -
Par
65?.!? Y tych metali z ma zawartoci oowiu unosz si w prze-
Olwprdzie do strumienia ciekajcego metalu i przechodz do deflegmato-
fa, gdzie skrapla si wszystek ow i cz cynku. Ta frakcja cieka do
 m

Cynt ipitca
. Cteii
nitogrztimaa
io hpltala

r36T^
Rys. 5.10. Fragment kolumny rektyfikacyjnej

Rys. 5.11. Schemat urzdzenia do rektyfikacji cynku: 1 - piec

mieszalnik, 2 - kolumna oowiu, 3 - kondensator par cynku i kadmu,
4 - kolumna kadmu, 5 - kondensator par wzbogaconych w kadm, 6 - piec
odbierajcy cynk rafinowany, 7 - piec rafinacyjny do rafinacji cynku
z kolumny oowiu, 8 - komory grzewcze
 132
pieoa segregacyjnego, w ktrym oddziela si cynk o czystoci 99% od oo-
wiu i zostaje ponownie przepompowany do pieca mieszalnika zasilajcego
kolumn oowiu. Nie skroplone w,deflegmatorze pary cynku i kadmu oczysz-
czone ju z metali o wyszej temperaturze wrzenia przechodz z kolumny
oowiu do kondensatora, w ktrym si skraplaj. Cieky cynk z kadmem
spywa nastpnie do drugiej kolumny zwanej kolumn kadmu, w ktrej tem-
peratura jest nisza o 200C, w zwizku z czym w tej kolumnie ulatnia
aii<5 wszystek kadm majcy temperatur parowania 767. Wraz z pewn ilo-
ci cynku skrapla si w osobnym zbiorniku jako py-kadmowo-cynkowy, za-
wierajcy 20-40% Cd. Przeznaczony jest do produkcji kadmu. W dolnej
czci zbiera si cieky cynk o duej czystoci (99,99%) i std przecho-
dzi do odbieralnika* Wydajno ok. 20 ton na dob.

5.3.4. Hydrometalurgia cynku

Metoda hydrometalurgicznego otrzymywania cynku zostaa wprowadzona

do produkcji w 1915 roku. T metod mona otrzyma cynk o czystoci
$>>,99% - __ obecnie w ten sposb przerabia"si^ oko^o* poowy caej produk-
eli."

ugowanie -J roztwrsiarczanu cynku otrzymuje si w wyniku rozpusz-

czania w kwasie siarkowym blendowych koncentratw flotacyjnych praonych
w piecac^fluidyzjc^jn^h^P^on]^ tlenek cynku miele si przed ugowa-
niem 1 dokadnie segreguj e , a;nas.tpnie roztwarza.

(''nO + H 2 S 0 4 = ZnS04 + fo) (5.19)

Powstay w wyniku tej reakcji siarczan CYftKl1 rnpng?i-7 ai* y yn-

dzie.
Siarczek cynku minimalnie rozpuszcza si w kwasie siarkowym i prz-
w _osadzie ( d1atego te jego zawarto w praonce nie
Powinna przekracza 1% tmAn4maM-zofa4.ft Pr a onka oprcz tlenku
cynku .zawieraj) eszcze innetlenki i w rezultacie powstaj siarczanye-
laza, miedzi, niklu, kadmu i kobaltu oraz zwizki arsenu i antymony_,.__do^
:oztworu_ przechodzi rwnie niewielka ilo krzemionki, a powstajce^
iiiSP11'"-3 * b aru nie przechodz do_roztworu lecz pozos-
taje w osadzie. Aby w wyniku eletrolizy otrzyma na katodzie czysty
Cynk, roztwr naley oczyci z domieszek, szczeglnie metali znajduj-
cych ai za cynkiem w szeregu napiciowym metali. Roztwr naley tak u-
gowa, aby w kocowym stadium procesu by prawie obojtny. Usuwa si
 IB 3
wwczas z niego niektre zanieczyszczenia (Fe, Al, Sb, As, 8i). JS$by
przeprowadzi do roztworu maksymalnie duZe iloci cynku, naleyjsastoaio-
wa dwuetapdwe ijgewaffie; PTerwsyw " etap - ugowanie o maymstaniu
ne) , Jgig|iijtag - o znac.znle-.w.i.ekaz,ym(k^ne^. Otrzymany^roztwr
^pierwszyj^agsssaijiu w celu wytrcenia zawiesiny miedzi i kadmu poddaj
si cementacji za pomoc pyu cynkowego- W rezultacie powstaje siarczan
cynkowy, wolny kadm i mied. ugowanie koncentratw cynkowych moe by
cige^ lub otaresow, prowadzi si je w specj^lnychjarzdzeniach^ tzw,
ugownikach.

, Elektroliza siarczanu cynkowego)

^Oczyszczony dostatecznie roztwr siarczanu jryi&flw,egci.w,lewa< si* w
^sposb__cigy do wanien elektroljty^^y^^tL.,&lektrpli.zerach s zawie-
szone katody z. blachy aluiini^j^^jTierozpuszczalne anody oowlp.
Zgodnie z teori dysocjacji elektrolitycznej w kpieli znajduj si jony
metalu, kwasu i nawet wody. Pod wpywem przepywu prdu elektrycznego
jony cynku zdaj do katody i w zetkniciu z ni zobojtniaj si. W
ostatecznym wyniku na katodzie wydziela si cynk,^ji_anoflzie tlen, nato-
miast w roztworze jony wodorui_S0 4 . Zuywajcy si elektrolit w miar
osadzania si cynku jest odprowadzany z wanien i zuyty do kwanego u-
gowania koncentratu cynkowego. Katody z kpieli wyjmuje si najczciej
codziennie, zdziera z nich warstw osadzonego cynku i nastpnie przeta-
pia. ^_jf__^elu^lepszego zagszczenia osadu na elektrodzie djo elektrolitu
dodaje i ma iloJelEyny^Tub^ klegu .stolarskiego-^nody^s__wykony-
wane z oowiu^ z dodatkiem sretea, gdy w maym stopniu ulegaj wtedy ko-
rozji. Wanny dawniej byy wykonywane z drewna, wykadane oowiem, obec-
nie robi s_i je z betonu, rwnie z wykadzin oowian. Powinny by ona
odizolowane od podoa.

5. 4. Metalurgia aluminium ,

5.4.1. Rudy glinu f

Glin jest najpowszechniej wystpujcym na kuli ziemskie j.jata lam,

przewanie_w_postaci zwizkw z tlinem_j~RrzememT"
| Kaollni-t^- Al 2 0 3 *2Si0 2 *H 2 0 - jako ruda nie ma^wikszego znoczania.

g ^ - podstawowym skadnikiem s wodorotlenki glinu, A10011

w
boksytach znajduj al,$
tlenki^ kr z emu, elaza, tytanu itp. Zazwyczaj_boksyty zawierajs s-^^l
 134

S10 2 , 2-25% Fe 2 0 3 , 2-4% Ti0 2 , 10-30% H 2 0. Do przerbki

^^^Uywa si przewanie boksytw, jtgw^gs^^^^^gi, charakteryzujcych si
maa zawartoci"krzemionki (do 5%) przy znacznej zawartoci tlenku
elazawego^ Wystpowanie: Francja, Wgry, Grecja, Jugosawia i Rosja
oraz Stany Zjednoczone, Brazylia, Gujana, Chiny, Indie itd. W Polsce nie
stwierdzono wystpowania z boksytw, s natomiast upki ogniotrwae,
argillty i gliny.
Zalet^_tego_metalu jest nadzwyczajna lekko przy rwnoczenie du-
ej .wjffe^^gnaJLaiU.(np. karoseria autobusu ze stall way okoo lOt a taka
8M_ i aluminiowa .tylko ok. 5 ton). Jest on teraz obok elaza najpow-
1
' "
szecjniej stosowanym metalem do wykonywania rnegorodzaju konstrukcji,
z tym i w porwnaniu z elazem jego historia jest stosunkowo krtka. Po
raz pierwszy w roku 1825 fizykowi Oerstedowi udao si wyodrbni '
aluminium w postaci odrobiny proszku, w wikszej iloci uzyska go
dopiero francuski chemik Henri Saint-Claire Deville. Przemysowy sposb
produkcji opracowano dopiero okoo roku 1886 (Francuz Heroult i
Amerykanin Hall).
A1 uminium ma ciar waciwy 2,7 t/m 3 , naley do metlj,lekkich.,
barw srbystobia,.temperatura: topnieni^feaSc, wrzenia_..22Z_Q.QC. ma __
dug .plastyczno, daje si atwo ku, prasowa, ciacro^ * " M c w i C -
Dobr z jacaeKSdAi. prdelekiz^azny i_ciepa,alerwjjaiS2Jal__
charak.tery.zuj.e__.siema.wytrzymaoci i twardoci. atwo rozpuszcza
si w ,isl.fflirKfl!wnjl',..A walnym. wykazuje du odporno na kwas .azotowy
i kwasy organiczne. Na ^qljjym powietrzu pokrywa si cienk warstewk
tlenkw^ ktre chroni je przed dalsz korozj.
.Metody otrzymywania aluminium
Metoda otrzymywania aluminium jest podzielona na dwa charakterys-
tyczne etapy:'
- przerbka surowcw na czysty bezwodny tlenek glinu,
^elektroliza tlenkU-glinwego rozpuszczpnego w kriolicie.
Wodorotlenjji glinu zawarte w boksycie maj wasnoci amfcteryczne,
tzrK__JtvsrzJrwnie lafcwp__zwizki z kwasami jak i zasadamiTJjeclnak de
otrzymywania czystegp tlenku glinpwego znalazy Pastowanie metpdy
alkaliczne. ^Stosuje si dwie metpdy_ptrzymywania tlenku glinowego:
ja) metod Bayera.
b) metde s p i e l ^ n i a .
 180
5.4.2. otrzymywanie tlenku glinowego

i" 5y4j5.... 1,, ^.Metod Bay er a /

.Metod ta^wytwarza si obecnie ponad 83%

wiatowej produkcdiai nmi ri * "tn, nadaje sio ono
/

jednak do przetwarzania boksytw o maej zawar-

toci krzemionki. Przy duej zawartoci krzemion-
ki metoda ta jest nieekonomiczna, gdy wystpuje
znaczne straty tlenku glinowego i alkaliw w od-
padzie.
Odpowiednio rozdrobniony w mynach boksyt
^ponownie miele si w mynach z dodatkiem NaOH.
Gg_ga, ktra wypywa powinna mle., odpowjj^dni,
stosunek moli^Al-jOj i_ NaOH. .tzw...roodu...kaua,t.y.fty.
__ny_._ ugowai^ij^^ prowadzi,
si, pp,d, c i n i en i em atmosfery c z nym_w_ t eiTjBgxa.t.ur
natomiast boksytydiasporowe i bemi-
SBft wymagaj jnaszeJ
(200-230c) w^ssego-^ioijMiia,
(1,3-2,4 MPa) J^grewadzi si w autoklawach (rys.
5.12).
Rys. 5.12. Autoklaw Podczas ugowania boksytw wodorotlenki gli-
pionowy
nu reaguj z wodorotlenkiem sodowym
Al(OH)3 + NaOH = NaA102 + 2 H 2 0 (3.20)
AlOOH + NaOH = JMifia- + H 2 0 (3.31)

i powstaje glinian.sodowy, krzemionka przechodzi w krzemian sodowy

Sio 2 + 2NaOH ='Na 2 si6 3 ) + HO2 ^ ^ (5.83'

Otrzymany glinian krzemowy reaguje z glinianem sodowym l._jako,.gllno}yti$3

mian sodowy ^wytrca "i'_ w_".Rostaci osdu,. Powoduje to nieuchronnie etrot
zarwno wodorotlenku sodowego jak i tlenku glinu. Autoklawy li\sj
stosunkowo du pojemno, do 35 m 3 , i mog pracowa okresowo lub W po
sb cigy. Uzyskana gstwa przechodzi do warnikw, w ktrych naattypuj
gwatowne ochodzenie wskutek spadku cinienia i intensywnego parowaniu
w dalszym etapie przechodzi do zgszczaczy, a nastpnie do pr
filtracyjnych (rys. 5.13) w celu rozdzielenia glinianu sodowego <
nierozpuszczalnego osadu zwanego czerwonym szlamem. Osad, ktdiref
podstawowym skadnikiem jest glinokrzemian sodowy i zwizki innych mfflti
 136

t i i * i
Rys. 5.13. Prasa filtracyjna

li jest stosowany jako produkt uboczny. Otrzymany klarowny roztwr gli-

nianu sodowego doprowadzany jest do hydrolizerw (cylindryczne
zbiorniki), wydziela si w nich krystaliczny osad wodorotlenku
glinowego.

NaAlO2 + 2 H 2 0 = NaOH + Al(OH)3 (5.23)

W celu przyspieszenia procesu wydzielania wodorotlenku glinowego

atoauje si t z w . ^ s z g d o d a je^sj^ pewn ilo Al (OH) 3, przemywa
i<$, a wodorotlenek sodowy po steniu wraca jako odczynnik do ugowania
nowych partj.j bj3kjsytiK_zy^_y__w.^^ sie nastpnie^
JiSj-JziZUMfjju- JeJ-i wypalaniu w plecach obrotowygh^_temp^xatur.ze_,12.Q0_.
Nastpuje wwczas odwodnienie wpdprotlenku glinowego i .pp.ws.taje_zysty
blanek. aJ inowy f y ^ o ^ . ktry powinien mi j a k i l p
z anieczyszcze.

5.4.2.2. Metoda spiekania

Boksyty razem z kamieniem wapiennym rozdrabnia si i miesza w

odpowiednim tegun)yi__w mynach kulowych, do ktrych nieprzerwanie
dopywa^rozw<ir s.ody*^_Uzyskan gstw podaje si do pieca rurowego^
(rednica 3,5 m i dugo do 70 m) . Woda odparowuje osuszony w J a d
przesuwa si^ do wylptu pieca ogrzewajc rwnoczenie dcJtemperatury
JL^OfigAlM^^' Podczas przechodzenia przez piec, w miar narastania
temperatury tworzy si w wyniku reakcji elazian sodowy (Na 2 0*Fe 2 0 3 ),
krzemiansodowy; (Na20*Si02) i glinian sodowy (NaAlO,). W trakcie
da 1 szych_ reakcj_i_ z tlenkiem glinu i tlenkiem wapnia powstaje g]jujn_
aodowy oraz pewne zawarto! innych zwizkw. Efi..wyjcla--z-piea "i
 ochodzeniu spieku__rozdgftbnia si go, a uchodzce gazy wyzymkuje do
"d^szej operacji, w y t r c a n i a ^
Rozdrobniony spiek uguj si, gorc wod albo sabym roztworffl 111
sody, w mieszaliiikach^ub.jn6Jtoda-p^egac.zaola . Podczas ugowania glinian
sodowy przechodzi do roztworu, a krzemian wapniowy i zwizki elassa
pozostaj w osadzie (czerwony szlam). Do roztworu przechodzi rwnie
cz kr z ejt i anu ^sodowe_g o -^powoduje to___konieczno odkrzemowanio
roztworu. _Odkrzemowanie osiga si dwoma sposobami: przez d^gg^rwajta
nagrzewanie lub nagrzewanie z jednoczesnym^oda^iem^wapnia^. Pierwszym
sposobem uzyskuje si trudno rozpuszczalny glinokrzemian sodowy wytrca-
ny do osadu jako biay szlam. Po oddzieleniu biaego szlamu, ktry wraca
do spiekania, nastpuje karbonizacja roztworu glinianu sodowego w celu
wydzielenia czystego wodorotlenku glinowego. Przez roztwr przepuszcza
sie dwutlenek wgla, ktry w pierwszym etapie zobojtnia wodorotlenek
sodu zawarty jeszcze w roztworze. Po zobojtnieniu roztworu znajdujgay
si w nim glinian sodowy hydrolizuje i wydziela si osad wodorotlenku
glinowego. Po zakoczeniu karbonizacji oddziela si wodorotlenek glinowy
i kalcynuje podobnie jak w metodzie_Bayera_.

5.4.3. Elektroliza tlenku glinowego.

Podstawowymmateriaea_da_otrzymywania czystego aluminium jest tlo-

nek glinowy_^^uj;gj_^gyaiA_jiezbdne s jednak te materiay dodat-
kowe , jak suacv_..do_.r.ozpuszczanla tlenku g 1 ino.we.q,o_kr-Lo.lit oraz fluork,1
_sodowv i a 1 inowy.stosowan iako..do.datki-w--celju-poar.awienla skadu elak
trolitu. Kriolit (Na 3 AlF 6 ) moe by naturalny, ale czciej jednak Bto*
suje si syntetyczny. Materiaem dodatkowym s jeszcze^bloki wglowe ni
katody _i__masa wglowa-na^nody. ktra jest odpowiednio ksztatowani! :
spieka si podczas procesu elektrolizy, dlatego te naley.j uzupenia
w sposb cigy (5.14).

' Przebieg procesu elektrolizy,

Elektroliza odbywa si w wannie midzy wykadzinowymi pytami w<sf
lowymi sucymi jako katody a zanurzon w kpieli wykonano z Jtw
anod^^
P.odstaw.O-wymi----skladnikami elektrolitu s: 8-10% A1 2 0 3 , 4-8% AlPj
2-7% CaF 2 , reszta kriolit.
W wyniku elektrolizy na dnie elektr^izera^djsiela W fMtti
ciekym aluminium (temperatura procesu 940-960C). Przepywajgoy pr
138

Rys. 5.14. Schemat wanny elektrolitycznej: 1 - belki none, 2 - sworze,

3 - zasobnik z tlenkiem glinowym, 4 - supy, 5 - rdzenie podtrzymujce
sworznie i doprowadzajce prd, 6 - pomost roboczy, 7 - izolacja,
8 - skorupa zakrzepego elektrolitu, 9 - warstwa tlenku glinowego,
10, 11 i 12 - rzadka, ciastowata i spieczona masa anodowa,
13 - odprowadzenie gazw, 14 - izolowana podstawa na narzdzia,
15 - paszcz wanny, 16 - elektrolit, 17 - aluminium, 18 - wyoenie
katodowe, 19 - prty katodowe, 20 - izolacja cieplna, 21 - poziom
podogi, 22 - pyty oporowe, 23 - kana powietrzny

ogrz^a---opc>gowa..kaplel^ na anodzie wydziela si^JLen J L J^ry_jj^

wglem anody, na tlenki CO i C0 2 uchodzce z wanny. Dziki temu, e alu-
minium ma wikszy ciar waciwy ni elektrolit, zbiera si ono na dnie
wanny i jest okresowo usuwane. Tlenek glinu naley co pewien czas uzu-
ponia, przy spadku jego zawartoci do 1-2% nastpuje tzw.efekt anodo-
wy - zwikszenie napicia prdu. Przyczyn jest zmniejszenie si zwil-
alnoci elektrody przez zuboony roztwr. Skutki efektu anodowego lik-
widuje si przez dodanie do elektrolitu wieej porcji tlenku glinowego.
 89

5.4.4. Rafinacja i odlewani aluMniurri

Podczas elektrolizy otrzymuj si aluminium o czystoci ni wi-

kszej ni 98-99%.^gwnymi zanieczyszczeniami s^_elazo, krzem, tyto
oraz porwane^necftanicznie czstki elektrod jL-Slektrolitu^Dodatkowo s w
_nim rozpuszczone.. ga^L^j^^
-oiaz--s6d.-j&apimagnez usuwa si przez chlorowanie, a krzem i pozostas
domieszki przez rafinacj elektrolityczn
Lorow.nxe kpieli c orem w temperatu-
imniinniii .

rze ^ J W T O ^ C , -SLlor ^ c z y si z aluminium i w postaci pary unosi si do

gry porywajc zanieczyszczenia, po czym przenosi je na powierzchni ki-
pieli tworzc uel. W celu dodatkowego oczyszczenia aluminium, podczaa

W BI fi

aBaJatoa tniiUham wa^w

Rys. 5.15. Wanna elektrolityczna do rafinacji aluminium: 1 - trzon,

2 - paszcz, 3 i 4 - wymurowanie wanny, 5 - syfon do adowania
aluminium, 6 - katody, 7 - szyna katodowa
 160

chlorowaniastoaiuAa^ai^-deazcae doatftow ..przfltapianle..--.z.awier3L-wteedv

ono okoo^O,3-0r,5^% zanieczyszcze. Do otrzymywania aluminium o duej
czystoci stosuj e sle__e.lektroraf inacj metoda trzech ..warstw (rys. 5.15).
Anod jest trzon wglowy, wanny i na n im_sp.oj; z yw a stopaluminiuii) obcio-
ny miedzi. Warstwa rodkowa to elektrolit, ktrego skad jest tak do-
brany, aby posiada ciar waciwy poredni midzy stopem anodowym a
ozyotym aluminium. W trzeciej__gdrnej warstwie zbiera si produkt rafi-
nacj 1Z.y^^ajj-UM-n-iUffi.. ^Podczasjprzepywu prdu midzy anod a katod,
alumirHum_j3rzechodzi ze stopu anodowego^dojatody^. Domieszki metali
mniej szlachetnych ni aluminium jak elazo, mied, krzem nie przechodz
do elektrolitu, lecz gromadz si w stopie anodowym. Sd, magnez i wap
przechodz do elektrolitu, lecz nie wydzielaj si na katodzie. Przez
specjaln kiesze aduje si do wanny gski aluminium hutniczego, a
czyste wyczerpuje z powierzchni kpieli. Stop anodowy po nagromadzeniu
si w nim wikszej iloci domieszek naley okresowo wymieni. Proces ra-
finacji prowadzi si w temperaturze okoo 800C.

.Odlewanie aluminium /
Gski aluminium wlewa si do maych wlewnic umieszczonych na_ tamie
basi k o c a _ w l e w i l i e _ k o i e ^ r i o podchodz pod strumie ciekego aluminium,
nastpnie krzepn.Ig.wyrzucane po ostygniciu. Wiksze wlewki odlewa
Bi<s zazwyczaj^ metod odlewania pcigego, ^a prgtyi_o.dlwa-si
metod cig..,..
 6. METALURGIA PROSZKW

6.1. Wprowadzenie

Metalurgia proszkw jako technika przemysowa jest wprowadzona sto-

sunkowo niedawno, jednak pocztki s notowane ju do dawno (w techni-
kach lub procesach pokrewnych). Zainteresowanie wspczesn metalurgie)
proszkw datuje si od czasu uzyskania pierwszych metali trudno topli-
wych. W tym wypadku stosowane wwczas techniki hutnicze okazay si bez-
silne, gdy nie byo moliwoci uzyskania odpowiednio Wysokich tempera-
tur do ich stopienia. Pierwsze wyroby z metali sproszkowanych uzyskano
ju na pocztku ubiegego wieku - naczynia laboratoryjne z platyny
(1809). W roku 1909 uzyskano pierwsze wkna wolframowe, a wgliki spie-
kane wyprodukowano po raz pierwszy w 1924 roku. W latach trzydziestych
nastpi bardzo szybki rozwj metalurgii proszkowej. Produkowano oysko
samosmarujce, rdzenie do obwodw wysokiej czstotliwoci, spiekane mag-
nesy trwae, armatur do techniki prniowej itp. Gwnym czynnikiem,
ktry wpyn na rozwj matalurgii proszkw bya dno do oszczdnoci
drogich materiaw, obnienie pracochonnoci przy wytwarzaniu elementw
maszyn, uzyskanie materiaw o niespotykanych wasnociach, przewysza-
jcych znacznie stosowane dotychczas w technice.
Technologia metalurgii proszkowej skada si z nastpujcych proca-
sw: przygotowanie materiau proszkowego, zagszczanie i spakania,
obrbka wykaczajca. Proszki metali, stopw i niemetali otrzymuj l,1,<
rnymi metodami: mechanicznymi i fizykochemicznymi, dlatego te w KB1
lenoci od metody otrzymywania proszki maj swj charakterystyossn;
ksztat

6.2. Metody otrzymywania proszkw

6.2.1. Metody mechaniczne

Rozdrabniane w mynach
Do tych metod zalicza si rozdrabnianie w mynach wirowo-udarowych
kulowych, mynach typu Hametag i w stpkach. Myny ulegaj cigemu dOi
konaleniu (np. myny strumieniowe).
 162

Rys. 6.1. Urzdzenie typu RZ; Rys. 6.2. Urzdzenie typu DPG.:
1 - tygiel z roztopionym metalem, 1 - tygiel, 2 - doprowadzenie wody
2 - doprowadzenie spronego pod cinieniem, 3 - tarcza,
powietrza, 3 - dysza 4 - noe

Otrzymywanie metod rozpylania

Metoda RZ. Materiaem wyjciowym jest w tej metodzie cieke eliwo
o odpowiednim skadzie. Przelewa si je przez urzdzenie dyszowe, w
ktrym jest rozpylane za pomoc strugi powietrznej pod cinieniem
0,5-0,8 MPa (rys. 6.1). Otrzymuje si kuliste ziarenka proszkw, nastp-
nie produkt poddaje si obrbce cieplnej w celu ujednolicenia skadu
chemicznego i polepszenia wasnoci prasowalniczych.
Metoda DPG polega na odrodkowym rozwirowaniu na tarczy ciekego
metalu (rys. 6.2). Aby nie dopuci do przylegania ciekego metalu do
tarczy, wykonuje si j z wysokostopowej stali chromowej i dodatkowy
natrysk wodny uniemoliwia spiekanie si proszkw. Wad tej metody jest
bardzo szybkie zuywanie si tarcz, zwaszcza podczas rozpylania ciekej
etali.
Metoda D - otrzymywanie proszkw metod rozpylania ciekego metalu
fltrug wody pod cinieniem wydobywajcej si z wirujcej dyszy. Metod
t stosuje si do produkcji bardzo drobnych proszkw, stopie ich utle-
nienia jest znacznie mniejszy ni w metodzie RZ.
 6.2.2. Metody fizykochemiczne

Metoda redukcji - polega na bezporedniej redukcji tlenkw za po-

moc odpowiednio aktywnego czynnika redukujcego. Metoda ta jest ffitoaiun-
kowo tania.
Metoda elektrolizy - metod t otrzymuje si proszki prawie wozyus-
tki ch metali. S dwa sposoby prowadzenia procesu elektrolizy: rdem
jonw moe by rozpuszczalna anoda lub przy nierozpuszczalnej anodzie
elektrolit.
Metoda karbonylkowa - do otrzymywania bardzo drobnych proszkw e-
laza, niklu i kobaltu. Wykorzystano tutaj zdolno tych metali do two-
rzenia tzw. karbonylkw, ktre w odpowiednich warunkach tworz proszki o
duej dyspersj i.
Metoda korozji midzykrystalicznej - do otrzymywania proszkw se
stali nierdzewnych i kwasoodpornyh o duej zawartoci chromu i niklu*
Stale te podczas rozpylania tworz d^ue iloci tlenkw, ktre s bardSSO
trudno redukowalne. Metoda ta polega na wstpnej obrbce, ktrej zada-
niem jest osabienie odpornoci na korozj za pomoc odpowiednich zabie-
gw cieplnych, a nastpnie wywoanie korozji przez kwas siarkowy i siar-
czan miedzi.
W zalenoci od metody wytwarzania, uzyskuje si proszki o rnych
ksztatach - od kulistych do czsteczek o bardzo rozwinitej powierzchni

'<D O

Rys. 6.3. Charakterystyczne ksztaty zieren proszku w zalenoci od

sposobu otrzymywania: a - mielony w mynach, b - karbonylkowy,
c - rozpylony powietrzem, d - rozpylony wod, e - elektrolityczny,
f - patkowy (otrzymywany w stpkach) g - redukowany
3.(34

(rys.6.3). Jest rzecz oczywist, e od ksztatu proszkw w znacznej

mierze zaley ich przydatno do dalszych procesw przerbczych. Proszki
o ksztacie zblionym do kulistego maj bardzo dobr sypko, lecz o
wiele gorzej prasuj si, natomiast o powierzchni rozwinitej le si
sypi, ale bardzo dobrze prasuj. Gotowe proszki naley przechowywa w
pomieszczeniach suchych, szczelnie zamknitych, unika si dziki temu
dodatkowego utlenienia i skorodowania.

6.3. Badanie proszkw

1. Okrelenie ksztatu proszku w wyniku obserwacji, np. mikroskopo-

wej .
2. Skad ziarnowy - prowadzi si analiz sitow, a dla bardzo drob-
nych frakcji sedymentacyjn lub grawitacyjn, ewentualnie na podstawie
mikroskopii optycznej lub elektronowej zlicza si frakcje proszkowe.
3. Oznaczenie gstoci nasypowej - ciaru waciwego proszku luno
zasypanego lub te ubitego na wstrzsarce.
4. Oznaczenie sypkoci proszkw - czas przesypywania si proszku ze
specjalnego kalibrowanego naczynia.
5. Prasowalno proszkw - okrelenie minimalnego cinienia, przy
ktrym otrzymuje si zagszczenie charakteryzujce si odpowiedni
wytrzymaoci mechaniczn.
6. Badanie skadu chemicznego proszku.

6.4. Przygotowanie materiaw proszkowych do przerbki

Przed przystpieniem do zagszczania jedno- lub wieloskadnikowego

proszku celowe jest wykonanie nastpujcych zabiegw:
- sporzdzenie odpowiednich procentowych nawaek proszkw aby
otrzyma produkt o odpowiednim skadzie chemicznym,
- redukcja proszkw - czasy redukcji i temperatury s indywidualne
/

dla rnych rodzajw proszkw,

- wprowadzenie odpowiednich dodatkw - rodkw polizgowych maj-
cych na celu atwiejsze prasowanie tych proszkw.
- wymieszanie ze sob proszkw w celu uzyskania jednorodnego skadu
i rwnomiernego rozprowadzenia rodkw polizgowych.
rodki polizgowe maj za zadanie zmniejszenie tarcia prasowania co
oznacza, e zmniejszaj one tarcie midzy poszczeglnymi ziarnami i mi-
dzy ziarnami a ciankami matrycy i stempli. Dodatkowym zadaniami jest
zmniejszenie tarcia midzy stemplami a ciankami matrycy. Do najbardziej
popularnych rodkw polizgowych naley zaliczy cay szereg kwasw OJ>
ganicznych takich jak stearynowy, benzeonowy, salicylowy i inne, stffla)fy
niany cynku, wapnia itp. Oprcz tego parafiny, woski, grafit itp. Doda-
tek rodkw polizgowych nie powinien by wikszy ni 0,3-1,0%. Zwi-
kszenie tej zawartoci moe spowodowa znaczne obnienie wasnoci fi-
zycznych i mechanicznych gotowych ju spiekw. W wypadku wieloskadni-
kowych materiaw proszkowych naley zawsze dokadnie je ze sob wymie-
sza. Podczas mieszania zachodz zazwyczaj dwa przeciwstawne sobie zja-
wiska, tj. mieszanie si czstek i ich segregacja. Proszki stosowane w
przemyle maj rnorodne wasnoci i std istnieje dua ich podatno
na segregacj. .Zapobiega si temu przez stosowanie bardzo drobnych
proszkw, lub te o bardzo duych rnicach w wielkoci ziaren. Mae
ziarna maj wtedy tendencje do obklejania duych. Czasy mieszania zaleci)
od wasnoci uytych proszkw i wynosz od kilku minut do kilkunastu a
nawet kilkudziesiciu godzin.

6.5. Metody zagszczania materiaw proszkowych

Zagszczanie proszkw polega na zblieniu do siebie dwu powierzchni

metalicznych lub niemetalicznych na odlegoci rwne atomowym. Pocze-
nie nastpuje dopiero wtedy, gdy zblione do siebie powierzchnie s me-
talicznie czyste i o odpowiedniej gadkoci. Ziarna proszkw prawie nig-
dy nie s regularne i dlatego powierzchnie ich stykw s bardzo mae.
Sposoby zagszczania proszkw s mocno zrnicowane, zale od tagc
jakie ostateczne wasnoci powinien mie gotowy wyrb. Rozrnia
nastpujce metody zagszczania materiaw proszkowych:
A. Zagszczanie bez przyoenia cinienia - nasypowe uoenia
proszkw. Sam proces zagszczania nastpuje dopiero podczas spiekania,
dlatego te ten proces moe odbywa si tylko w odpowiednich formach.
Wysok gsto mona uzyskiwa tylko po zastosowaniu bardzo drobnych
frakcji proszkw.
B. Zagszczanie wibracyjne - podczas tego rodzaju zagszczania po-
winno si stosowa wibracj o odpowiedniej czstotliwoci.
C. Metoda odlewania proszkw - odlewa si gste zawiesiny proazKo-
we, przewanie ze le prasujcych si, lub te do otrzymania taardjtf
skomplikowanych ksztatw (rys 6.4). Odlewa si do form o duej porowa-
IGO

Rys. 6.4. Zasada odlewania gstwy: a - ksztatki penej,

b - ksztatki pustej

lodici w celu szybkiego odprowadzenia wilgoci. Istnieje niebezpieczestwo

gragacji fazowej.
0. Wyciskanie. W odrnieniu od poprzednich, metoda ta polega na
'Ownomiernym zagszczeniu proszku we wszystkich przekrojach. W celu od-
lOWiadniego uelastycznienia masy naley doda do niej plastyfikatorw
Ifganicznych lub nieorganicznych.
E. Prasowanie - najczciej stosowana metoda otrzymywania wyrobw
proszkw.
Proszek podczas zasypywania do matry-
/ zachowuje si jak niedoskonaa ciecz, a
\ skutek tarcia wewntrznego jest on o
.ale mniej ruchliwy od cieczy. Zasypywany
'oszek nie wypenia cakowicie matrycy,
,0 zajmuje tylko od 1/6 do 2/5 jej obj-
ci. Podczas prasowania zachodzi dokad-
wypenienie matrycy proszkiem, wszys-
1 odksztacenia, ktre zachodz w
Oazku s nieodwracalne, gdy maj cha-
rter plastyczny.
Cinienia stosowane podczas zagsz-
. ._ . , .^ . . Rys. 6.5. Zasady prasowania:
*hia s stosunkowo due i osigaj war- . , :
, a - jednostronne,
>0i od 50 do 2000 MPa (0,5-20 T/cm2). b - dwustronne
 167

Rys. 6.6. Zagszczenie wypraski w zalenoci od sposobu prasowania:

a - jednostronne, b - dwustronne

Prasowanie moe by jedno- lub dwustronne (rys. 6.5). Podczas pra-

sowania jednostronnego stempel dolny nie wykonuje adnego ruchu, ruchomy
jest natomiast stempel grny, matryca caj.y czas pozostaje nieruchoma.
Prasowanie tego rodzaju jest atwe do wykonania, ale ma due niedogod-
noci, a mianowicie otrzymane wypraski maj bardzo nierwnomierny sto-
pie zagszczenia, a tym samym twardo i gsto (rys.6.6).
Podczas prasowania dwustronnego oba stemple, tj. dolny i grny, Wy-
konuj ruch przy cakowicie nieruchomej matrycy. Uzyskuje si bardziej
jednolity stopie zagszczenia, a tym samym bardziej wyrwnane wasnoci
mechaniczne spieku.
Proces prasowania mona podzieli na nastpujce etapy:
- cinienie do 400 MPa, nastpuj tutaj cise ubicie proszkw i
mechaniczne zazbianie si midzy sob czsteczek, naprenia wewntrzne
panujce w czsteczkach proszkw s niewielkie,
- cinienie prasowania 400-800 MPa, nastpuje najwiksze zagsz-
czenie proszku, tutaj wystpuje ekstremum,
- cinienie powyej 800 MPa, nastpuje zwikszenie si kontaktu
midzy czsteczkami i' wzrost wasnoci wytrzymaociowych wypraski.
Skuteczno prasowania zaley przede wszystkim od jego rodzaju (czy
jest ono jedno-, czy te dwustronne). Nastpnym czynnikiem majcym duy
wpyw na jako wypraski jest podatno na prasowanie proszkw, stopie
gadkoci cian matrycy i - chyba najwaniejszy - stosunek rednicy wy-
praski "D" do jej.dugoci "H". Podczas prasowania jednostronnego tou-
nek ten nie powinien przekracza 1, natomiast przy dwustronnym moe do-
chodzi nawet do 2.
 F. Prasowanie hydrostatyczne - scalani materiau proszkowego nas-
tpuj przez wywieranie cinienia za pomoc cieczy na materia zamknity
w lestycznym pojemniku. Metoda ta jest stosowana do zagszczania kru-
chych lub twardych proszkw, a take do prasowania skomplikowanych
ksztatw (np.kul). Nacisk wywouje si w specjalnym naczyniu przez np.
wpompowywanie oleju pod wysokim cinieniem, nacisk toka na powierzchni
cieczy lub eksplozj materiau wybuchowego wewntrz zbiornika. Otrzymuje
ffii bardzo dobre wyniki, ale ze wzgldu na skomplikowanie procesu nie
stosuje si do produkcji masowej.
G. Cige walcowanie proszkw - mona je prowadzi na walcarkach
poziomych lub pionowych (rys.6.7).

Rys. 6.7. Schemat walcowania cigego proszkw: a - walcowanie

z zasypem pionowym, b ~ walcowanie z zasypem pionowym

Dziki walcowaniu mona otrzyma tamy z rnych metali, np. mie-

dzi, molibdenu, wolframu i innych.
H. Napylanie proszkami za pomoc palnikw - napylanie prowadzi si
uywaj palnikw plazmowych lub acetylenowo-tlenowych. Nakadanie spro-
wadza si najczciej do uzyskania bardzo cienkich powok o specjalnych
wasnociach, np. termicznych, mechanicznych lub chemicznych.

6.6. Spiekanie materiaw proszkowych

Czsto przed przystpieniem do spiekania po dokadnym wymieszaniu

proszkw prowadzi si ich redukcj wstpn. Temperatura procesu:
0,25-0,30 T t o p (bezwzgldnej temperatury topnienia). /
Spiekanie jest rodzajem obrbki cieplnej, ktrejjest poddawana su-
rowa wypraska w celu zespolenia materiau proszkowego. Operacja spieka-
nia skada sie z nagrzewania, wytrzymania w temperaturze rzdu 0,7-0,8
temperatury bezwzgldnej topienia (dochodzi nawet do T - 50 deg), a nas-
tpnie studzenia.
 Cisam apeikania w zalenoci od uytych materiaw wynoai od kilku
minut do kilku godzin.
Spiekanie prowadzi si w piecach, ktre umoliwiaj zastopowani
odpowiedniej atmosfery ochronnej:
- obojtnej lub prni,
- redukujcej,
- utleniajcej.
Piece musz mie zamknit konstrukcj, aby np. w razie stosowania
wodoru nie byo niebezpieczestwa eksplozji.
Atmosfera utleniajca jest niekiedy stosowana. Przewanie wtedy,
gdy chodzi o powizanie spiekania z utlenianiem wewntrznym. Tego rodza-
ju zabieg pozwala na rwnomierne rozmieszczenie wewntrz spieku czstek
tlenkowych, ktrych zadaniem jest umocnienie wewntrzne i tym samym pod-
niesienie wytrzymaoci i twardoci spieku.
w trakcie spiekania, dziki nagrzewaniu si wyprasek, nastpuj
najpierw odparowanie rodkw polizgowych, a nastpnie wydzielenie go/,w
zaadsorbowanych w warstwach zewntrznych ziarn.
Podczas spiekania zachodz nastpujce zjawiska:
- zwikszenie ruchliwoci atomw,
- zmiana powierzchni styku czsteczek,
- usunicie resztkowych napre w miejscu styku,
- rekrystalizacja,
- zmiana wasnoci mechanicznych,
- zmiana caej powierzchni czstek,
- przemieszczanie czstek.
Dziki nim zmienia si rwnie objto porw, przy czym ich oglni
objto w bardzo znacznym stopniu maleje, wystpuje wtedy bardzo znaog
ny skurcz: liniowy 10-15% i objtociowy do 40% (rys. 6.8).

A
-C t;

d,
d

Rys. 6.8. Przebieg skurczu w prbkach po spiekaniu

(wymiary z indeksem oznaczaj gabaryty prbek po spiekaniu)
 70
Proces spiekania moe by prowadzony dla ukadu jednoskadnikowego
lub wieloskadnikowego. Podczas spiekania ukadw jednoskadnikowych za-
chodzi} najprostsze zmiany wasnoci fizykomchnicznych i niekiedy che-
micznych. Wzrasta zwykle wytrzymao i gsto, maleje natomiast twar-
do .
Podczas spiekania ukadw wieloskadnikowych mona rozrni dwa
rodzaje spiekania:
- spiekanie w fazie staej - temperatura spiekania jest wtedy ni-
sza od temperatury topnienia skadnika o najniszej topliwoci,
- spiekanie w obecnoci fazy ciekej - zachodzi wtedy, gdy tem-
peratura spiekania jest wysza od temperatury topnienia najniej top-
liwego skadnika.

6.6.1. Spiekanie w fazie staej

Spiekanie w fazie staej mona z kolei podzieli na spiekanie uka-

dw wieloskadnikowych z wzajemn nieograniczon rozpuszczalnoci,
ograniczon rozpuszczalnoci oraz wzajemn nierozpuszczalnoci skad-
nikw wsadowych w stanie staym. Due znaczenie w produkcji masowej ze
spiekanych proszkw metali maj ukady drugiej i trzeciej grupy spiekane
baz udziau fazy ciekej, np. Fe-Cu, Fe-C, Fe-Cu-C, Cu-C, Cu-W i inne.

6.6.2. Spiekanie z udziaem fazy ciekej

Przyczynia si do aktywizacji skurczu, zwikszajc gsto i pole-

pszajc mechaniczne wasnoci spieku. Procesy spiekania z faz ciek s
zwizane ze zwilalnoci powierzchni ukadu trudno topliwego ciecz,
np. metalem nisko topliwym. Mechanizm zwilania podczas spiekania jest
taki sam jak podczas lutowania (zwilenie ciekym lutem metalu lutowane-
go) . Tego rodzaju spiekanie naley prowadzi w rnego rodzaju frjriach,
najczciej grafitowych. Inna nazwa tego procesu to nasycanie ciekym
metalem. Najlepsze efekty otrzymuje si podczas spiekania z faz ciek,
ale ze wzgldu na dosy uciliwe zabiegi raczej preferuje si spiekanie
w fazie staej.
 6.6.3. Prasowanie na gorco i spiekanie pod cinieniem

Bardzo czsto prasowanie w temperaturze otoczenia, a naffltpn!

spiekanie w podwyszonych temperaturach nie zapewnia odpowiednioh w3.SH
noci otrzymanego produktu, dlatego czasem czy si w jeden zabieg pjf(
sowanie i spiekanie. Zachodzi to przewanie wtedy, gdy prasowalnoB
proszku jest niedostateczna lub gdy temperatura topnienia uytego proffli
ku jest bardzo wysoka. Przewanie jednak odywa si to rwnoczeiSinli
Dziki zastosowaniu metody spiekania pod cinieniem moliwe jest uzyski
nie cakiem dobrych efektw po zastosowaniu niszego cinienia praaow*
nia i nastpnie niszych temperatur spiekania. Gdy cinienie nie ja
wysokie, a dugi jest czas i wysoka temperatura - mwi si wtedy o api
kaniu pod cinieniem, natomiast gdy proces jest krtkotrway a cinien
prasowania wysokie - o prasowaniu na gorco. Sposoby podgrzewania pro0
kw s nastpujce:
- podgrzewanie oporowe przez przepuszczenie prdu bezpoiradif
przez proszek,
- matryca wykonana z grafitu stanowi element grzejny,
- matryca stalowa jest wstawiona do pieca i prasowanie odbywa f
albo po wyjciu matrycy z pieca, albo podczas grzania w piecu.
Stosowanie tych procesw daje bardzo dobre wyniki, w znacznym fflti
niu ogranicza si wystpowanie porowatoci i zblia gsto otrzyma
wypraski do gstoci teoretycznej (gstoci litego metalu).
Podczas prasowania na gorco w niszych temperaturach uywa
matryc stalowych, a w wyszych - grafitowych. Stosowanie matryc grafi
wych jest moliwe wtedy, gdy stosowane cinienie jest o wiele niessa
cinie osiganych przy prasowaniu na zimno. Pomimo znacznych korzya
osignitych wasnociach wyrobu procesy te nie s stosowane zbyt 01!
to, gdy urzdzenia do prasowania s skomplikowane, a i sam prze):
procesu jest kopotliwy. Prasowanie prowadzi si w osonie atmosfery
dukujcej lub w prni. Proces ten stosuje si tylko wtedy, gdy U8y
wane materiay lub wyroby s bardzo drogie i otrzymane nieepotyl
wasnoci wyprasek mog rekompensowa ten kosztowny proces.
O prasowaniu i spiekaniu mona powiedzie, e:
- podczas prasowania wzrasta gsto wraz ze zwikszeniem oini<
prasowania,
- w przypadku spiekania proszku luno nasypanego lub pramowm
przy rednich cinieniach gsto spieku zawsze ronie, natomiMt :
czas spiekania wyprasek prasowanych przy bardzo wysokich cinian
gsto maleje,
r/s

- takie parametry jak: twardo, wytrzymao na ciskanie, rozci-

ganie, przewodno elektryczna s wprost proporcjonalne do gstoci
pieku.

6.7. Obrbka wykaczajca i specjalna spiekw

Po zakoczonym procesie spiekania spieki nie nadaj si do bezpo-

redniego zastosowania jako czci maszyn i wymagaj dodatkowych zabiegw
(terbki wykaczajcej, po ktrej surowy spiek otrzymuje ostateczny
'.BZtat i odpowiednie wasnoci. Przetaczanie wykaczajce spiekw gwa-
'antuje uzyskanie duej gadkoci powierzchni. Jest to ostatnia operacja
produkcji spiekw otrzymywanych z proszkw metali i podlegaj jej
zystkie powierzchnie rwnolegle do kierunku prasowania (rys. 6.9).
Powierzchnie prostopade ulegaj jedynie nieznacznemu wygadzeniu.
ry. 6.9). Przetaczanie wygadzajce prowadzi si przy naciskach si-
ajooych 20-25% nacisku stosowanego w prasowaniu.
Bardzo czsto dodatkowym zabiegiem jest nasycanie spiekw metalami
itb niemetalami, stosuje si rwnie odpowiedni obrbk ciepln itp.

rh

1 i
O tur
ni

lyi-
r

Rys. 6.9. Schemat kalibrowania tulei oyskowych: a - matryca

kalibrujca, b - stempel doprasowywujcy - grny, c - stempel
(.Ifasowywujcy - dolny, d - sworze kalibrujcy, e - obrabiana tulejka
 ,1,73

Rys. 6.10. Schemat nasycania szkieletu spiekanego: a - czciowe

zanurzenie w kpieli metalowej, b - cakowite zanurzenie w kpieli
metalowej, c - przez podgrzewanie szkieletu z naoon pytk metalu.
1 - szkielet porowaty, 2 - kpiel metalowa, 3 - pytka metalu
nasycajcego, 4 - elementy grzejne

Nasycanie spiekw metalami

W celu zwikszenia wytrzymaoci spiekw oraz zabezpieczenia ich
przed korozj stosuje si nasycanie spiekw metalami (rys. 6.10). Aby
ten proces by moliwy do przeprowadzenia, musi zaistnie pewna rnica
temperatur topnienia midzy materiaem nasycanym i nasycajcym. Oba me-
tale nie powinny tworzy roztworw, zwizkw i faz midzymetalicznych
lub trudno redukujcych si zwizkw tlenkowych. Temperatura, w ktrej
prowadzi si nasycanie powinna by zbliona do temperatury topnienia
stopu lub metalu nasycajcego (przegrzanie w granicach 30-50C). Nasy-
cane ksztatki ukada si w specjalnych naczyniach ogniotrwaych i albo
okada si warstw materiau nasycajcego, albo te zanurza si w odpo-
wiednio podgrzane detale w kpieli z materiau nasycajcego. Proces na-
sycania znacznie podraa koszty produkcji, nie zawsze proporcjonanie po-
prawiajc cechy uytkowe otrzymanego detalu. Najczciej do nasycania
stosuje si mied przy spiekach elaznych, nastpnie mosidze i metale
niskotopliwe: cyn, ow, cynk.

Nasycanie niemetalami
Zabieg ten ma na celu ochron spiekw przed korozj, podwyszenie
wasnoci przeciwciernych lub zmniejszenie ich porowatoci. Do nasycania
uywa si siarki, ywic fenolowych lub olejw.
Nasycanie siark stosuje si najczciej do czci pracujcych na
cieranie, takich jak oyska lizgowe, tuleje resorowe, tuleje popycha-
czy do silnikw spalinowych. Zabieg ten przy produkcji oysk lizgowych
zwiksza trwao o okoo 30% poprawiajc rwnoczenie ich odporno ko-
rozyjn. Mona te nasyca spieki ywicami fenolowymi - stosuje si je
 174

gwni do impregnacji spiekw. Nasycanie prowadzi si pod cinieniem

lub przez zanurzenie ksztatki w orodku nasycajcym. Stosuje si te
innego rodzaju tworzywa sztuczne, np. do nasycacaia tam wielowarstwo-
wych typu tama metalowa - tworzywo sztuczne, z ktrych wyrabia si su-
che oyska lizgowe. Wytwarza si te oyska z proszkw elaza, brzu
i mosidzu na osnowie teflonu. Due znaczenie w produkcji czci maszyn,
dla ochrony przed korozj, ma rwnie nasycanie spiekw olejami.

Oksydowanie i fosforanowanie
Zabiegi suce ochronie przed korozj i zwikszenia odpornoci na
cieranie.

Obrbka dyfuzyjna
Gwnie chromowanie i aluminowanie w proszkach. Celem tego procesu
jest wytworzenie warstewki powierzchniowej bogatej w chrom i odpornej na
korozj, natomiast aluminowanie znacznie zwiksza aroodporno spiekw
w podwyszonych temperaturach. Wyroby wykonane z proszkw elaza czsto
s poddawane obrbce cieplnej, majcej na celu poprawienie ich wasnoci
fizycznych i mechanicznych. Tak samo jak i materiay lite mona je har-
towa, odpuszcza, przesyca oraz nawgla, cyjanowa i azotowa. Prawi-
dowo wykonane spieki mona skrawa i przerabia plastycznie.

Nakadanie powok galwanicznych stosuje si gwnie do celw deko-

racyjnych i ochrony przed korozj.

W procesie metalurgii proszkowej mona uzyska materiay o dotych-

czas nie spotykanych wasnociach, takie jak:
Wgliki spiekane - materiay odznaczajce si bardzo du twardo-
ci, ktrych podstawowym skadnikiem jest wglik wolframu, czsto z do-
datkiem innych wglikw, jako lepiszcze stosuje si przewanie kobalt.
Styki elekrotechniczne - s to przewanie tworzywa wieloskadnikowe
i w celu uzyskania najkorzystniejszych wasnoci wybiera si do ich komx
ponowania wiele rnych pierwiastkw. Przy doborze odpowiednich sk-adni-
kw na styki bierze si pod uwag skad chemiczny, dugotrwao pracy,
koszty wytwarzania oraz mono odzyskania cennych skadnikw ze zuy-
tych spiekw.
oyska spiekane ze wzgldu na konstrukcj mog by: porowate i
nieporowate. oyska porowate s te zwane oyskami samosmarujcymi
si. Do wyrobu tego typu oysk uywa si proszkw metali, do ktrych
czsto dodaje si dodatki niemetaliczne. Poniewa-~Sf'trakcie spiekania
nastpuje zmiana wymiarw, wymagana jest wic obrbka wykaczajca -
dokadne nadanie wymiarw. cianki oysk porowatych maj du ilo go-
 178

ym okiem niewidocznych porw, ktre cz si ze sob i tworzy fli:l. ka-

naw, ktrymi pynie olej smarujcy. Porowato oysk samosmarujjoyoh
si jest zawarta w granicach 16-35% i jest prawie cakowicie porowato-
ci czynn (pory 0,04-0,15 mm).
Korzystajc z technologii proszkowej produkuje si obecnie bardzo
znaczny asortyment rnego rodzaju wyrobw: metaliczne filtry o rnyffl
przeznaczeniu, wszelkiego rodzaju wyroby elektrotechniczne, czci ma-
szyn, wyroby przeznaczone do gospodarstwa domowego itd.

czenie spiekw z materiaami litymi

Poczenia mog by rozczne lub nierozczne. Poczenia nitowana
wykonuje si wg oglnie stosowanych zasad, naley jednak unika nitw t
bach stokowych, gdy ich uycie powoduje kruszenie si spiekw.
Poczenia wtaczane stosuje si wtedy, gdy cz rodkowa - wta-
czana - jest wykonana ze spieku. Nie powinno si stosowa wtaczani?
spiekw na powierzchnie zewntrzne. Spieki powinny pracowa na cimka'
nie, poniewa dopiero wtedy wykazuj dobre wasnoci eksploatacyjna.
Spieki mona lutowa, uzyskuje si wtedy odpowiedzialne poczenia
Nie powinno si natomiast czy spiekw z metalami litymi stosujc me-
tody spawania ukowego.
 LITERATURA UZUPENIAJCA

l. Adamczak Sz., Aleksanderek Fr., Wytwarzanie czci maszyn z proszkw

metali, NT, Warszawa 1964.
3. Bartoszewicz H., Fita S., Sozaski L., Pomiary i kontrola wyrobw,
PWr, Wrocaw 1984'.
3. Bush A., Wasnoci mechaniczne czystych metali, WNT, Warszawa 1968.
1. Chodkowski Sz., Metalurgia metali nieelaznych, lsk, Katowice
1971.
3. Chudzikiewicz R., Briks w., Podstawy metalurgii i odlewnictwo, war-
szawa 1977.
5. Encyklopedia Techniki - Metalurgia, lsk, Katowice 1978.
1. Haimann R., Metaloznawstwo, PWr., Wrocaw 1974.
9i Katarzyski S. i inni. Badanie wasnoci mechanicznych metali, WNT,
Warszawa 1968.
0. Kniaginin G., Odlewnictwo staliwa, WNY, Warszawa 1973.
5. Lutosawski J., Topienie metali w odlewniach, PWSZ, Warszawa 1961.
), Malara W., Badania radiograficzne, ODKKiS, Gliwice-Chorzw 1980.
Muszyski Z., Zarys technologii metali, PWN, Warszawa 1984.
5. Polskie Normy - Hutnicze i Mechaniczne.
1. Stolarz S., Materiay na styki elektryczne, PWN, Warszawa 1968.
5. Szargut J . , Wilk S . , Gospodarka c i e p l n a w h u t n i c t w i e , WSiP, Warsza-
wa 1970.
5. Szczygie Zb., Metalurgia oglna metali nieelaznych, Akad. Grn-
Hutn., Skrypty Uczelniane Nr 621, Krakw 1977.
1. Wesoowski K., Metaloznawstwo i obrbka cieplna, WNT, Warszawa 1972.
 Spis treci

Wstp 3
1. Wasnoci metali i stopw 3
IJU-^Statyczna prba rozcigania ,r . 3
f L.2 . /Statyczna prba ciskania ./. Iw.t&iCpfsl 13
TTTr Prba pezania metali 10
1.4. Prba badania metali na zmczenie .' 20
1.5. Badanie twardoci metali 23
1.5.1. Pomiar twardoci metali sposobem Rrinella 24
1.5.2. Pomiar twardoci metali sposobem Vickersa 2(5
1.5.3. Pomiar twardoci metali sposobem Rockwella 30
1 . 5 . 4 . Mikrotwardo 30
1.5.5. Dynamiczne sposoby pomiaru twardoci 30
1.5.6. Zastosowanie pomiarw twardoci 33
1.6. Prba udarnoci . . . .JJ. .^. 33
1.7.(wasnoci technologicznej 36
" l.T^l. Prba tocznoci"'metod4 Ericksena 36
(1.7.2. Technologiczna prba zginania 37
-l.7.3. Prba przeginania blach, tam i bednarki 30
1.7.4. Prba przeginania drutu 39
1.7.5. Prba spaszczania metali 39
1.7.6. Prby technologiczne rur 39
1.7.7. Prba przeomu niebieskiego 40
1.7.8. Prba iskrowa 41
2. Badania nieniszczce 42
2.1. Metody radiologiczne 42
2.1.1. Wasnoci promieni X i v 43
2.1.2. Wytwarzanie promieni X 44
2.1.3. Wytwarzanie promieni y 43
2.1.4. Detekcja promieni X i y 47
2.1.5. Wykrywanie wad, wzorce kontrolne- 48
2.1.6. Przykady zastosowa 48
2.2. Badania akustyczne 40
2.2.1. Metody ultradwikowe 49
2.2.2. Metody emisji akustycznej 32
 2.3. Badania elektromagnetyczne 52
2.4. Metoda prdw wirowych 55
2.3. Badania penetracyjne 55
Procesy przygotowawcze i materiay stosowane w metalurgii 57
5 7
Wprowadzenie
Przerbka rud metali"*."^ 58
Materiay" ogniotrwaej 61
3.3.1. Wasnoci materiaw ogniotrwaych 61
3.3.2. Materiay kwane 63
3.3.3. Materiay zasadowe 64
3.3.4. Materiay obojtne 66
'>3.4. Paliwa stosowane w metalurgii"""^ 66
3.4.1. Podzia paliw , 66
3.4.2. Paliwa gazowe 67
3.4.3. Paliwa cieke 68
3.4.4. Paliwa stae 68
. Metalurgia elaza Ty 71
4.1'. Rudy elaza 71
A-2- Topniki 73
4.3. Otrzymywanie surwki 73
4.3.1. Wprowadzenie 73
4.3.2. Otrzymywanie elaza zgrzewnego 76
4.3.3. Proces wielkopiecowy 78
4.3.4. Budowa wielkiego pieca 79
4.3.5. Procesy zachodzce w wielkim piecu 84
4.3.6. Produkty wielkopiecowe 87
^.j^T^ytwarzanie^jt^T^ 88
4.4.1. Charakterystyka procesw stalowniczych 88
4.4.2. Mieszalnik 93
4.4.3. Proces Bessemera 94
4.4.4. Proces Thomasa 98
4.4.5. Proces Tropenasa 101
4.4.6. Proces tlenowy LD . 10
4.4.7. Proces Slemensa-Martina 105
4.4.8. Proces w piecach tyglowych 111
4.4.9. Proces w piecach elektrycznych 112
4.5. Wpyw domieszek na wasnoci stali 118
4.6. Odlewanie wlewkw stalowych ./. 120
4.6.1. Budowa wlewka 121
4.6.2. Odlewanie cige stali 126
 Metalurgia metali nieelaznych
5.1. Wprowadzenie
<2.|2. Me^alurg-ia miedzi
5.2.1. Rudy miedzi
5.2.2. Wzbogacanie rud miedzi
5.2.3. Metody otrzymywania miedzi
5.2.4. Praenie koncentratw miedziowych
5.2.5. Wytapianie kamienia miedziowego
5.2.6. Proces zawiesinowy Outokumpu
5.2.7. Konwertorowanie kamienia miedziowego
5.2.8. Rafinacja miedzi
5.2.9. Hydrometalurgia miedzi
(5.3. Metalurgia "cynJjiDi
5.3.1. Rudy cynku
5.3.2. Otrzymywanie cynku hutniczego
5.3.3. Rafinacja cynku
5.3.4. Hydrometalurgia cynku
4. Metalurgia aluminiuj--?.
5.4.1. Rudy glinu
5.4.2. Otrzymywanie tlenku glinowego
5.4.3. Elektroliza tlenku glinowego
5.4.4. Rafinacja i odlewanie aluminium
6. Metalurgia proszkw
6.1. Wprowadzenie
6.2. Metody otrzymywania proszkw
6.2.1. Metody mechaniczne
6.2.2. Metody fizykochemiczne
6.3. Badanie proszkw
6.4. Przygotowanie materiaw proszkowych do przerbki
6.5. Metody zagszczania metariaw proszkowych
6.6. Spiekanie materiaw proszkowych
6.6.1. Spiekanie w fazie staej
6.6.2. Spiekanie z udziaem fazy ciekej
6.6.3. Prasowanie na gorco i spiekanie pod cinieniem
6.7. Obrbka wykaczajca i specjalna spiekw
Literatura uzupeniajca