Orient w poszukiwaniu

tosamoci
 Polskie Towarzystwo Orientalistyczne

przy wsppracy
Komitetu Nauk Orientalistycznych PAN
i
Wydziau Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego

Orient w poszukiwaniu
tosamoci
Materiay II Oglnopolskiej Konferencji
Orientalistycznej
Warszawa, 20-21 X 2014

redakcja naukowa
Agata Bareja-Starzyska i Marek M. Dziekan

Warszawa 2015
Recenzenci:
Dr hab. Izabela Koczak
Dr hab. Jerzy Tulisow

Redakcja techniczna: Beata Krykiewicz

Projekt okadki: Adam Borowski

II Oglnopolska Konferencja Orientalistyczna w Warszawie

w dn. 20-21 X 2014 zostaa zorganizowana przy finansowym
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego (dotacja nr
936 /P-DUN/2014)

ISBN 978-83-8017-026-1

Druk i oprawa:
Dom Wydawniczy ELIPSA
ul. Inflancka 15/198, 00-189 Warszawa
tel./fax 22 635 03 01, 22 635 17 85
e-mail: elipsa@elipsa.pl, www.elipsa.pl

Copyright by Polskie Towarzystwo Orientalistyczne

i Dom Wydawniczy Elipsa
 Spis treci

Marek M. Dziekan Sowo wstpne ..... 7

Marzena Godziska Tosamo czym jest i jak j bada (w Oriencie i nie

tylko)...... 11
Jadwiga Pstrusiska O genetyce populacyjnej w subie bada
orientalistycznych ..... 23
Iwona Kordziska-Nawrocka Nihonjinron, czyli dyskurs nad tosamoci
narodow we wspczesnej Japonii .. 32
Katarzyna Starecka Historyczne zaszoci i perspektywy "reazjanizacji"
Japonii . 51
Anna Piwowarska Kino jako barometr nastrojw spoecznych w okupowanej
Korei na przykadzie filmu Arirang . 79
Monika Beszyska Poczucie tosamoci narodowej wrd Sibe .. 89

Olga Kowalczyk, Marek Wierzbicki Buddyjski mistrz Padmasambhawa

tosamo religijna a tosamo narodowa na przykadzie Tybetaczykw 98
Jan Rogala Klasyczne pismo mongolskie jako element tosamoci narodowej
Mongow 112
Pawe Szczap Tosamo ekologiczna Mongow wczoraj i dzi ...138

Anna Dolega Tosamo religijna w kontekcie chrzecijan mongolskich .... 164

Kamila Stanek Wpyw jzyka na poczucie tosamoci narodowej jzyk

turecki XIX-XXI w 174
Marzena Godziska Pomidzy islamem, tureckoci a poczuciem krzywdy
o wyznacznikach tosamoci alewitw tureckich 198
Hassan A. Jamsheer Bohaterowie powieci Nadiba Mahfuza: przyczynek
do problematyki tosamoci .218
Marta Widy-Behiesse Zoone tosamoci muzumanw
zachodnioeuropejskich 226

Lista autorw ..237

 Contents

Marek M. Dziekan Foreword ... 7

Marzena Godziska Identity what it is and how to investigate it (in the

Orient and beyond) . 11
Jadwiga Pstrusiska Population genetics in Oriental Studies .
23
Iwona Kordziska-Nawrocka Nihonjiron or the discourse on national
identity in contemporary Japan .. 32
Katarzyna Starecka Historical events and perspectives for reasianisation
of Japan .. 51
Anna Piwowarska Cinema as a barometer of social attitudes in occupied
Korea on the example of the film Arirang ... 79
Monika Beszyska Sense of national identity among Sibe . 89

Olga Kowalczyk, Marek Wierzbicki Buddhist master Padmasambhava

religious and national identity on the example of the Tibetans ... 98
Jan Rogala Classical Mongolian script as an element of the national identity
of the Mongols..112
Pawe Szczap Ecological identity of the Mongols past and present... 138

Anna Dolega Religious identity in the context of Mongolian Christians ..164

Kamila Stanek Language impact on the sense of national identity Turkish

language in the 19-21st centuries .. 174
Marzena Godziska Between Islam, Turkishness and the sense of grievance
on the identitys determinants of Turkish Alevites ..... 198
Hassan A. Jamsheer Protagonists of Naguib Nahfuzs novel: a contribution to
the problem of identity ... 218
Marta Widy-Behiesse Multiple identities of Western European Muslims 226

List of Authors 237

 Sowo wstpne

Tosamo to jeden z kluczowych terminw rozpatrywanych w naukach

spoecznych i humanistycznych w ostatnich dekadach. Definiowana jest ona
najoglniej jako zbir wyobrae, sdw i przekona tzw. aktora spoecznego
o samym sobie1 i ma rozmaite aspekty. W pocztkowej fazie refleksji
o tosamoci chodzio o tosamo jednostki, wkrtce jednak dyskurs
przeniesiony zosta take na grupy spoeczne. Jasne jest oczywicie, e
w naszym przypadku mwimy wanie o tzw. tosamoci kolektywnej. Chodzi
jednoczenie o wiatopogldowy model tosamoci, ktry posuguje si takimi
pojciami jak warto, wzr kulturowy lub etos. Koncepcja tosamoci
pojmowana jest w tym przypadku jako zbir trwaych przesanek autopercepcji,
uksztatowanych wrd czonkw danej zbiorowoci, przy czym przesanki te
wywodz si z cech struktury spoecznej lub caociowo, antropologicznie
pojmowanej kultury teje zbiorowoci2. W rozwaaniach o tosamoci nie
mona pomin oczywicie stosunku do Innego. W myli socjologicznej nie
jest to problem nowy. Charles H. Cooley pisa o jani odzwierciedlonej,
George H. Mead posugiwa si pojciem podejmowania roli innego
i znaczcego innego3.
Kim jestem? to nie nowe pytanie. Przytaczam je tutaj, aby
podkreli jego szczegln wag i blisko do innego zagadnienia:
Co mam czyni?. Albo: Jakie mam zamierzenia? Kada prba
odpowiedzi na pierwsze z pyta wymaga postawienia jej w wietle
drugiego.
napisa wspczesny arabski myliciel i poeta Adonis. Ksika, ktr
oddajemy do rk Czytelnikw jest jedn z prb odpowiedzi na postawione przez
Adonisa pytania. Jej zasadniczy zrb stanowi referaty wygoszone na II
Oglnopolskiej Konferencji Orientalistycznej, ktrej hasem wywoawczym
byo: W poszukiwaniu tosamoci narodowej, religijnej i kulturowej w krajach
Azji i Afryki. Konferencja, zorganizowana przez Polskie Towarzystwo
Orientalistyczne przy wsppracy Komitetu Nauk Orientalistycznych PAN
i Wydziau Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego odbya si na
Uniwersytecie Warszawskim w dniach 20-21 padziernika 2014. Osi

1
Z. Bokszaski, Tosamo, w: Encyklopedia socjologii, Warszawa 2002, t. 4, s. 252.
2
Ibidem, s. 254.
3
Ibidem, s. 252.

7
tematyczn spotkania by problem tosamoci w rozmaitych krajach Azji
i Afryki, zagadnienie kluczowe dla przetrwania spoeczestw, ktre w znacznym
stopniu nazwa mona tradycyjnymi. Tradycje te jednoczenie spotykaj si ze
zjawiskami charakterystycznymi dla wspczesnoci, szczeglnie
wspczesnego Zachodu. Wobec otwarcia cywilizacyjnego (czasem
wymuszonego) spoeczestwa omawianych kontynentw musz znale swoje
miejsce i swj sposb funkcjonowania, aby zachowa wasne dziedzictwo
kulturowe.
Oprcz wybranych wygoszonych tekstw ksika obejmuje take
artyku, bdcy wynikiem toczcych si w trakcie obrad dyskusji.
Teksty zebrane w niniejszym tomie koncentruj si na trzech krgach
kulturowych: Azji Wschodniej, Azji rodkowej i Bliskim Wschodzie. Ukazuj
one niejednorodno nie tylko terminu Orient, ale take wewntrzne
zrnicowane wymienionych obszarw. Koncentruj si na rozmaitych
wymiarach tosamoci gwnie etnicznej i religijnej, podkrelajc jej
ksztatowanie si w kontekcie koniecznoci wspistnienia z Innym / Obcym.
W tym aspekcie rozwaania zawarte w artykuach polskich orientalistw
koresponduj z tekstami R. Kapuciskiego z ksiki Ten Inny4. Zwraca on np.
uwag na fakt, e w wiecie zachodnim Innego okrela si zazwyczaj z punktu
widzenia biaego czowieka. Podczas lektury prezentowanych tu artykuw
uwiadamiamy sobie, e owa inno dziaa take w skali, jak z punktu
widzenia Zachodu okreli mona jako mikro ci, ktrych bez gbszej
refleksji Zachd nazywa ludmi Orientu, broni swej tosamoci nie tylko
wobec nas, ale take w ramach owego mitycznego Orientu, ktry tak naprawd
nigdy nie istnia jako monolityczna cao.
Materiaem badawczym, na jakim opieraj si autorzy niniejszego tomu
s rozmaite aspekty kultury filozofia, literatura, ycie codzienne, praktyka
religijna. Odzwierciedlone w nich procesy (jest bowiem tosamo kategori
zmienn w czasie) maj rozmaite cechy, z ktrych za najistotniejsze uzna
naley te, ktre decyduj o ich niepowtarzalnoci. Wskaza w tym kontekcie
mona choby na niespotykany synkretyzm tureckich alewitw, czy niezwykle
interesujce i dzi ju rzadko spotykane przenikanie si ycia ludzkiego
z rytmem natury wrd mongolskich koczownikw.

4
R. Kapuciski, Ten Inny, Znak, Krakw 2006.

8
 Cay tom przenika jednak przekonanie, ywione tak przez autorw, jak
i bohaterw ich tekstw, e istnienie rnic to istotna warto, duo cenniejsza
ni unifikacja oraz e t rnorodno naley pielgnowa bez wzgldu na
koszty, jakie w tym celu naley ponie.

Marek M. Dziekan

9
10
Marzena Godziska

Tosamo czym jest i jak j bada

(w Oriencie i nie tylko)

Tosamo to pojcie i zjawisko, ktre jak wiele innych poj i zjawisk

z obszaru nauk humanistycznych i spoecznych jest bardzo trudne do
zdefiniowania. Samo objanienie jest nawet do atwe, tyle tylko, e definicji
owych jest co najmniej tyle, ilu definiujcych. Nie sposb jednak mwi o
czym, czego si nie nazwao i nie okrelio. Pozwol wic sobie zaprezentowa
tu kilka definicji tosamoci:
zbir waciwoci opisujcych istotne cechy czonka spoeczestwa w
jego wasnych przekonaniach1.
istota i uksztatowanie czowieka, w ktrym realizuje si cel jego
istnienia. Mowa tu o tosamoci normatywnej stanowicej opozycj dla
tosamoci deskryptywnej, gdzie to badacz zwraca uwag na procesy
ksztatowania si tosamoci. Idc dalej w swych wywodach, autor tej
definicji Zbigniew Bokszaski przywouje tosamo jako stan
istniejcy oraz jako proces dziejcy si, a wic stan w procesie zmiany,
ksztatujcy si i dynamiczny2.
cigle okazywana i deklarowana koncepcja tego, czym w swoich
wasnych przekonaniach jest podmiot indywidualny lub zbiorowy czyli
czonek spoeczestwa lub grupa spoeczna. Zaznaczy tu te musz, e
w ujciu niektrych badaczy co takiego, jak tosamo zbiorowa, w
ogle nie istnieje3.
kryteria i sposoby wytwarzania i/albo podtrzymywania odrbnoci
zbiorowoci etnicznych, wykorzystywane w zwizku z rnymi celami
podtrzymywania tej odrbnoci i sytuacjami jej manifestowania4.
Aczkolwiek jest to definicja podana przez Zbigniewa Bokszaskiego
jako definicja tosamoci etnicznej, sdz, e miao mona w ten
sposb okreli tosamo wielu innych grup, na przykad narodw.
Definicje tosamoci mona mnoy, i jak w przypadku wielu dobrych i
poprawnych definicji, cho nie kady korzysta z ju istniejcych, lecz szuka

1
Zbigniew Bokszaski, Tosamoci zbiorowe, PWN, Warszawa 2006, s. 16.
2
Ibidem, s. 31-35.
3
Ibidem, s. 58.
4
Ibidem, s. 86, por. te s. 100-135.

11
raczej i formuuje wasne, na og kolejne nie stoj w sprzecznoci z ju
istniejcymi. Po prostu s konstruowane dla potrzeb innych grup bd bada nad
innymi grupami. A jak rnorodny jest obszar semantyczno-pojciowy dla
terminu tosamo, informuj choby zestawienia pojciowe, jakie pozwalaj
ucili termin i jednoczenie opisuj go. Mona mwi o tosamoci
kulturowej, indywidualnej, zbiorowej, etnicznej, narodowej, regionalnej,
lokalnej, spoecznej, politycznej, religijnej, rasowej, pciowej czy zawodowej. W
wiecie Orientu mamy czsto do czynienia z tosamoci rodow, plemienn,
kastow, o ktrych w warunkach europejskich moemy zapomnie lub
zajmowa si nimi w kontekcie historycznym. Nawet jeli jakie pojcia zdaj
si by nam bliskie, a zjawiska znane, to warunki ich wystpowania w Oriencie
s inne, ni na europejskim podwrku, wic s to de facto inne tosamoci. Mam
tu na myli na przykad tosamo stanow samuraja czy tosamo pana i
suby, gdzie w warunkach nawet postkolonialnego Orientu grupa pastwo
czerpie ze wzorw dawnych kolonizatorw, za grupa suby to tubylcy.
Ostatnie dziesiciolecia przyniosy te pojcie tosamoci globalnej bd w
warunkach globalizmu, a nawet tosamoci ponowoczesnej. Wszystko zaley od
obszaru i zakresu bada.
Tosamo, rozumiana czsto jako absolutnie naturalny stan rzeczy, jest
jednoczenie pewnym stanem wiadomoci, ktry bd odkrywamy w sobie,
bd ksztatujemy. Niewtpliwie kady czonek spoeczestwa jest jej uczony w
procesie edukacji i akulturacji. Jest ona pojciem i stanem tworzonym i
konstruowanym z elementw kultury ju istniejcych w danej grupie. S to
elementy czsto dobierane na zasadzie pozytywnego dla wasnej grupy
kontrastu, wynikajcego z porwnania z inn grup. Proces ksztatowania i
ksztatowania si tosamoci ma bowiem z reguy charakter interakcjonistyczny,
zawsze w relacji z innym. Okrelenie wasnej przynalenoci do wasnej grupy o
jakich konkretnych cechach odbywa si bowiem z reguy w opozycji wobec
grupy innych5. Pod uwag mog by tu brane wszelkie moliwe kryteria:
jzyk,
religia,
wiadomo historyczna,
zamieszkiwane terytorium teraz lub w przeszoci, a w przypadku grup
koczowniczych terytorium na jakim dana grupa si przemieszcza,

5
Grayna Szymaska-Matusiewicz, Interakcyjne wymiary tosamoci modych Wietnamczykw w
Polsce, w: Irena Borowik, Katarzyna Leszczyska (red.), Wok tosamoci: teorie, wymiary,
interpretacje, Zakad Wydawniczy NOMOS, Krakw 2007, s. 229, 240.

12
 wykonywane zajcia,
strj,
kultywowane obrzdy i zwyczaje dnia codziennego,
domy i siedziby w jakich dana grupa zamieszkuje,
ustrj spoeczny, w tym struktura rodowa i plemienna,
system dziedziczenia, a wic patry bd matrylinea,
system zawierania maestw, w tym rodzaj endo i egzogamii,
budowa fizyczna i typ fizyczny, zawsze najdoskonalszy w przypadku
grupy wasnej,
cechy charakteru pozytywne w przypadku grupy wasnej
Nie sposb wymieni wszystkie elementy, ktre mog bra udzia w
okrelaniu tosamoci. Przy badaniu tosamoci klasowej niebagatelne
znaczenie bdzie mia posiadany teraz lub w przeszoci majtek. W badaniach
nad kulturow tosamoci pciow raczej naley skupi si na stylu ycia,
codziennych i obrzdowych zachowaniach typowych dla przedstawicieli
okrelonej pci. Inne elementy z kolei bd przyjmowane jako kryteria
okrelania grup etnicznych, jak rwnie wiadomoci etnicznej czy narodowej.
Przy takiej mnogoci zmiennych kady badacz napotka na podstawowy
problem, jakim jest wybr kryteriw, na podstawie ktrych moe
zidentyfikowa, bada i analizowa tosamo danej grupy. A czynienie
jakichkolwiek zaoe jest niezwykle niebezpieczne i moe prowadzi na
manowce.
Oto Terence Ranger, historyk brytyjski zajmujcy si dziejami Afryki,
w swym tekcie pod tytuem Tradycje wynalezione w Afryce kolonialnej6 zwraca
uwag na problem plemiennoci ludnoci Afryki, w tym na tosamo
plemienn i jej kreowanie. Pocztkowo spoeczno biaych kolonizatorw,
posikujc si wzorami europejskiego spoeczestwa usiowaa budowa
tradycj kolonialn i tradycj wspycia biaych i czarnych. Kiedy jednak na
pocztku XX wieku okazao si, e nowoczesne zmiany gospodarcze i
polityczne nie mog obj wszystkich, a cz ludnoci musi pozosta w starych
strukturach, jako alternatyw dla nowoczesnego Afrykaczyka zaczto tworzy
model Afrykaczyka prawdziwego, yjcego zgodnie z tradycj przodkw.
Na plan pierwszy wic zaczto wysuwa zwyczaje plemienne, przy czym
zarwno same zwyczaje i przywizanie do nich oraz identyfikowanie si za ich

6
Patrz: Terence Ranger, Tradycje wynalezione w Afryce kolonialnej, w: Eric Hobsbawm, Terence
Ranger, Tradycja wynaleziona, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2008, s.
221-274.

13
pomoc byy odmienne od europejskich wyobrae o tym czym jest plemi.
Rozumienie plemiennoci byo odmienne od tego, co przez ow plemienno
rozumieli Europejczycy. Porzdkowanie wic i podporzdkowywanie sobie
miejscowej ludnoci na podstawie jej tosamoci plemiennej byo zgoa
chybione. Wedle Terencea Rangera wikszo Afrykaczykw nie miaa
jednej tosamoci plemiennej, ale zmieniaa swe tosamoci, okrelajc si w
jednym momencie jako poddani tego lub innego wodza, by za chwil definiowa
si jako wyznawcy tego lub innego kultu, kiedy indziej za jako czonkowie
takiego czy innego klanu, a jeszcze kiedy indziej jako czonkowie takiego czy
innego bractwa zawodowego7.
Wynikao to z faktu, e plemiona afrykaskie, jak je postrzegali i
identyfikowali biali, nie byy tworem rodzimej tradycji afrykaskiej, a kreacj
wadz kolonialnych i afrykaskich intelektualistw na wzr i podobiestwo
literatury przedmiotu i dla realizacji celw swych twrcw. Plemi w Afryce nie
stanowio zamknitej caoci czy to geograficznie, strukturalnie czy politycznie.
Jego granice byy niezwykle pynne i nieustajco wchaniao rne grupy i
jednoczenie musiao akceptowa oddalanie si na peryferie i odczanie si
innych. Co wicej, zwrcono uwag na zjawisko tworzenia plemion przez
mieszkacw Afryki jakby dla potrzeb i na uytek administracji kolonialnej.
Wedug zajmujcego si dziejami Tanganiki Johna Ilife to wanie mieszkacy
Tanganiki tworzyli plemiona wedle narzucanych im niekiedy wrcz
starotestamentowych wzorw importowanych przez biaych, aby mc w sposb
zrozumiay przez kolonistw funkcjonowa w ramach administracji kolonialnej.
Skoro bowiem porzdkujc stosunki afrykaskie zakadali, e Afrykaczycy
nale do plemion, Afrykaczycy tworzyli plemiona, do ktrych mogliby
nalee8. Oczywicie take w takich warunkach mona mwi o tosamoci
plemiennej, o ile taka si wytworzy lub zostanie wytworzona. Niemniej samo
zaoenie plemiennoci i zwizane z ni tosamoci plemiennej nie zawsze
oddawao istniejcy stan rzeczy.
Wydarzenia XX wieku, w tym dwie wojny wiatowe, sprawiy, e
wielokrotnie konieczne stao si wytyczanie granic politycznych dla nowych
terytoriw. Oczywicie w zaoeniu miay to by granice trwae, a wic
odpowiadajce potrzebom i oczekiwaniom ludnoci zamieszkujcej
rozgraniczane i sporne ziemie. Narzdzi i metod analitycznych poszukiwano w
zasobie, jaki oferoway nauki spoeczne, naleao bowiem rozgraniczy nie tyle

7
Ibidem, s. 256.
8
Ibidem, s. 256, 258, 260.

14
ziemie, co grupy ludzi. Mieli oni by poczeniu poczuciem wsplnoty, co miao
si wyraa we wsplnej tosamoci. Obok terminu plemi coraz wikszego
znaczenia w dyskusjach nad ksztatem wiata nabieray pojcia etnicznoci,
grupy etnicznej i narodu, a wic zbiorowoci powstajcych w wyniku dugiego
procesu dziejowego, a definiowanych w okrelonych momentach historycznych
i czsto dla bardzo konkretnych celw. Pono proponowany po I wojnie
wiatowej, na kongresie wiedeskim przebieg polskiej granicy wschodniej
determinowany by zasigiem etnosu polskiego (tzw. linia Curzona). Po II
wojnie wiatowej nasza zachodnia granica take obejmowaa etnicznie polskie
ziemie, pozbawione ju obcej ludnoci napywowej. I jak przykad ten wskazuje
wida, e argumentem posugiwano si niezalenie od stanu faktycznego czy to
w ujciu historycznym, czy czasw, w jakich podejmowano decyzj. Sam termin
etniczno robi karier i stawa si bardzo wygodnym pojciem porzdkujcym
wiat czy to w celach politycznych, czy naukowych. Niestety, chyba nie do
koca odpowiada rzeczywistoci. W zakresie polityki t nieodpowiednio
wskazuj nam cigle toczce si wojny, bardzo wyranie okrelajce tosamo
stron biorcych w nich bezporedni udzia. Okazuje si jednak, e pojcia
etnicznoci i tosamoci etnicznej take czsto nie speniaj swej roli i nie
uatwiaj zrozumienia badanego spoeczestwa, a wrcz zaciemniaj obraz.
Peter Alford Andrews, pracujcy obecnie w Niemczech brytyjski
antropolog zajmowa si midzy innymi problemami etnicznymi i etnicznoci
na Bliskim Wschodzie. W 1989 roku ukazao si obszerne opracowanie pod
tytuem Ethnic Groups in the Republic of Turkey9. Wydaje si, e powstanie tej
pracy, waciwie encyklopedii grup etnicznych w Turcji, byo spowodowane
brakiem takiego opracowania, czy nawet grupy opracowa niezbdnych przy
analizowaniu materiau, jaki autor zbiera na temat namiotw koczownikw Azji
rodkowej i Bliskiego Wschodu10. Dzieo powicone etnicznoci miao uzna
mona, po dzi dzie, za najbardziej kompletn i kompleksow prb ujcia
tematu dla obszaru Republiki Tureckiej.
Badania Petera Alforda Andrewsa zakrojone byy na bardzo szerok
skal. Obok dokadnej kwerendy publikacji na temat grup i mniejszoci
narodowych, etnicznych, etnograficznych i wyznaniowych na terenie Turcji,
prowadzi te etnograficzne badania terenowe w samej Turcji, jak rwnie w

9
Patrz: Peter Alford Andrews, The Ethnic Groups in the Republic of Turkey, Ludwig Reichert
Verlag, Wiesbaden 1982.
10
Patrz: Peter Alford Andrews, Nomad Tent Types, in the Middle East, Ludwig Reichert Verlag,
Wiesbaden 1997. Badania na temat relacji etnicznych i namiotw koczownikw prowadzone
byy w latach 80. XX wieku rwnolegle.

15
Niemczech, gdzie mieszkao wielu jego rozmwcw wywodzcych si z Turcji,
czsto tam urodzonych, wychowanych i odwiedzajcych rodzinne strony.
Informacje przez nich podawane, dotyczce przynalenoci etnicznej ludnoci
zamieszkujcej w ich wsiach byy bardzo trudne do zweryfikowania w terenie
nie sposb byo wszdzie dotrze i wszystko sprawdzi11. Kiedy w kocu lat 90.
XX wieku prowadziam badania w pnocno-wschodniej Turcji na temat
tureckiego filcownictwa i w regionie zamieszkiwanym zarwno przez grupy
turkmeskie jak i kurdyjskie poszukiwaam ludnoci tureckiej, w
miejscowociach okrelonych przez Andrewsa jako tureckie lub turkmeskie
spotykaam wycznie osiadych tu od pokole Kurdw12. Deklarowana bowiem
przez rozmwcw w Niemczech tosamo mieszkacw wsi bya inna ni ta,
ktr deklarowali rozmwcy na miejscu. Powodw moe by tu kilka. By moe
kurdyjscy rozmwcy Andrewsa w Niemczech oszukiwali go, nie dowierzajc
jego intencjom i gdy pyta o przynaleno etniczn, dawali mu odpowied
bezpieczn, jaka nie naraaa ich krewnych na jakiekolwiek negatywne reakcje
wadz tureckich. A moe Andrews rozmawia z Turkami, ktrzy po prostu
utwierdzali poprawny politycznie wizerunek jednonarodowego pastwa. Badacz
i jego rozmwcy mogli si po prostu si nie zrozumie, bowiem Andrews
inaczej pojmowa etniczno, ni ludzie wychowani w Turcji w przekonaniu, e
kady obywatel turecki jest Turkiem. Kurdyjsko mona byo w takim
przypadku odnosi do przynalenoci rodowej i plemiennej, ale nie etnicznej
bd narodowej w rozumieniu sownika terminw antropologicznych czy
socjologicznych.
Zaznaczy przy tym naley, e badania terenowe prowadzone byy
rwnolegle z jego badaniami na temat namiotw koczowniczych13 i
prawdopodobnie czsto miay charakter tematu pobocznego, podejmowanego w
drugiej kolejnoci. Podobnie i dla mnie podczas moich bada w Turcji nad
filcownictwem, informacje na temat przynalenoci etnicznej czy rodowo-
plemiennej moich rozmwcw miay mi pomc w analizie materiau

11
O tym i Peter Alford Andrews rozmawia na ten temat z Turkami i wywodzcymi si z Turcji
Kurdami w Niemczech dowiedziaam si od Mary E. Burket (padziernik 2000 roku) oraz od
pracownikw Rosyjskiego Muzeum Etnograficznego w Sankt Petersburgu (marzec 1999), z
ktrymi Andrews wsppracowa podczas zbierania materiaw na temat swej ksiki
dotyczcej namiotw koczownikw tureckich.
12
Badania na temat filcownicwa tureckiego prowadziam w ramach przygotowywania rozprawy
doktorskiej pod tytuem Filc w kulturze ludw tureckich na podstawie wspczesnych bada
terenowych w Turcji i Turkmenistanie (obroniona w 2002 roku, w Instytucie Etnologii i
Antropologii Kulturowej Wydziau Historycznego UW). Na terenie Turcji badania prowadzone
byy w latach 1996-2001.
13
Patrz: Curriculum vitae autora, http://www.andrewspeter.info/CV.html (15.08.2014).

16
podstawowego. Na terenie poudniowej Anatolii i gr Taurus zarwno Andrews,
jak i ja natknlimy si na a gwne i blisko ze sob zwizane kulturowo grupy
deklarujce si jako Yrcy lub Turkmeni. Obie grupy s te wymieniane na
licie grup etnicznych w pracy Andrewsa. Kiedy ju Polsce analizowaam
materia terenowy zauwayam, e zasigi obu grup w przypadku moich
materiaow i Andrewsa s dokadnie przeciwne tam gdzie ja rozmawiaam z
Yrkami, Andrews bada Turkmenw, moi Turkmeni to Yrcy Andrewsa.
Pocztkowo sdziam, e popeniam kardynalny i karygodny bd w toku
bada. Lecz w kolejnym sezonie badawczym, okazao si, e miaam racj. Nie
wierzc, aby tak powany bd mg popeni sam Andrews, podjam pewien
eksperyment.
Moje wywiady zazwyczaj zaczynay si od rozmowy na temat filcw,
wyrobw do polednich i identyfikowanych jako wyroby yrckie. Grupa ta
dopiero w kocu lat 90. XX wieku zacza zyskiwa na znaczeniu jako
reprezentancji lokalnej, prawdziwie tureckiej tradycji koczowniczej. Andrews
prowadzcy badania w latach 80. pyta o namioty, w tym jurty pokrywane
patami filcu. Lecz jurta zawsze kojarzona bya ze szlachetnym pochodzeniem
Turkw od turkmeskich plemion budowniczych wielkich imperiw Azji
rodkowej. Powrciwszy wic na swj teren bada zaczam pyta o jurty i o
dziwo czsto otrzymywaam deklaracj jestemy Turkmenami, lecz kuzyni
tyche Turkmenw, mieszkacy tych samych wsi, gdy rozpoczynaam rozmow
od filcw stwierdzali, e s Yrkami. Czy w tak puapk wpad Andrews nie
wiem, jest to jednak prawdopodobne. A kultura materialna jest uznana,
wprawdzie za mniej znaczcy, lecz jednak jeden z wyznacznikw
przynalenoci do grupy, a wic take tosamoci grupy, w tym tosamoci
etnicznej.
Sam Peter A. Andrews wiadom by wielu trudnoci zwizanych z
tematem i analiz problemu tosamoci w ogle, w tym i tosamoci etnicznej w
warunkach tureckich. Oczywicie wymienia on jako jeden z wyznacznikw i
krytreriw kultur materialn, stwierdza jednak, e nie ma ona
pierwszoplanowego znaczenia. Kadzie jednoczenie nacisk na inne elementy, a
s to w pierwszym rzdzie jzyk grupy, nastpnie wyznanie, obrzdowo,
zamieszkiwane terytorium, tradycja i poczucie wizi historycznej, struktura
spoeczna, struktura pokrewiestwa, stopie endogamii w doborze maeskim,
system polityczny bd sprawowania wadzy, nazwy nadawane wasnej grupie i
grupom ssiednim oraz nazwy nadawane danej grupie przez ssiadw, a take
wykonywane zajcia, przypisywane cechy charakteru, cechy fizyczne... etc.

17
Oczywicie ponad wszystkim krluje wiadomo przedstawicieli danej grupy i
ich autoidentyfikacja. S to kryteria oglne, ale mona miao zaoy, e
doskonale nadaj si jako narzdzie do okrelania granic etnicznych i grup
etnicznych, z jakimi moemy mie do czynienia w Europie, czy choby w
Polsce14. Sam Andrews bardzo konsekwentnie stosuje je w w analizie caego
materiau, jaki zdoa zgromadzi w toku bada i okazuje si, e w odniesieniu
do tego konkretnego obszaru bada przyjte narzdzie nie zapewnia penego
sukcesu.
Oto przegldajc spis treci, gdzie wyszczeglnione s wszystkie grupy
etnicze mamy obok Polakw, Niemcw, Ormian czy ydw, take Kurdw
sunnitw, Kurdw alewitw, Kurdw chrzecijan, Turkmenw sunnitw i
Turkmenw alewitw oraz Yrkw sunnitw i Yrkw alewitw Kurdowie
nale do jednego etnosu a sunnizm, alewizm czy chrzecijastwo s
wyznawanymi religiami, a nie determinantem definiujcym grup etniczn. To
samo dotyczy Turkmenw i Yrkw, przy czym w tym wypadku obie grupy
nale do szeroko pojtego etnosu tureckiego (turkijskiego), co jednoczenie
wcale nie musi oznacza narodowoci tureckiej. We wstpie do swej pracy
Andrews wyjania te niekonsekwencje i tumaczy je nieadekwatnoci
istniejcej definicji w stosunku do materiau terenowego15. Po prostu to, co
znajduje doskonae zastosowanie dla stosunkw europejskich, niestety nie moe
by bezporednio przeniesione na badania relacji etnicznych w Turcji. Nie
znajdujc lepszego narzdzia, Peter A. Andrews zaprezentowa materia i
wyrnione grupy tak, jak zdoa je zdefiniowa za pomoc przyjtych narzdzi.
Nie usiowa budowa nowych teorii, czy tworzy nowej listy kryteriw do
zastosowania w warunkach tureckich. Aczkolwiek mona traktowa to jako
wad i uczyni gwnym zarzutem wobec jego pracy, jest to take jej zaleta,
bowiem otrzymujemy w miar klarownie opisany materia do weryfikacji.
Opis tosamoci etnicznej przysparza problemw nie tylko badaczom
kultury tureckiej. Ladislav Holy, czeski antropolog i afrykanista, prowadzi
badania pord ludu Berti, osiadych rolnikw yjcych w Darfurze, w Sudanie.
Wiele cech ich kultury byo takich samych jak w przypadku ich ssiadw. Jzyk
(arabski), religia (islam sunnicki) i sposb ycia raczej stanowiy o wsplnocie
kulturowej i mogy by podstaw wsplnej tosamoci np. Darfurczykw. Tym,
co ich rnio, by szereg obrzdw i zwyczajw cyklu roku i ycia, a zwaszcza
obrzdw zwizanych z przeomowymi momentami w yciu kadego czowieka.

14
Z. Bokszaski, Tosamoci, op.cit., s. 74-79.
15
P.A. Andrews, The Ethnic, op. cit.

18
Wedle Holyego by to gwny element, jaki pozwala zewntrznemu
obserwatorowi zidentyfikowa Berti i odrni ich kultur od kultury grup
ssiednich. Przy czym dla samych Berti przestrzeganie zwyczajw i
uczestnictwo w obrzdach nie wystarczao do zdefiniowania danej osoby jako
Berti. Aby by Berti, naleao si bowiem urodzi z matki i ojca nalecych do
grupy, a wic wykaza matry- i patrylineaem Berti. Przykadem mog by
przybysze z zewntrz, oenieni z kobietami Berti, yjcy pord tej grupy wedle
zasad tu obowizujcych, a nawet penicy rol autorytetw w kwestiach
przebiegu owych charakterystycznych dla Berti obrzdw. Nadal nie okrelano
ich jako Berti. Berti, ale co do ktrych kwestionowano ich pene prawo do
legitymowania si przynalenoci do grupy, byli take ludzie, ktrzy migrowali
ze wsi. Wprawdzie mieli cakowicie akceptowalne pochodzenie, ale yjc poza
wasn grup, nie przestrzegali jej praw, ani nie kultywowali obrzdw. Tak
wic byli Berti, ale nie nie w peni16.
Ladislav Holy zwraca tu uwag na dwojaki aspekt tosamoci etncznej,
co jednak odnie mona take do innych rodzajw tosamoci. Jeden wynika z
procesw socjalizacji i akulturacji, kiedy to kady czonek spoecznoci jest
uczony pewnych zachowa, wpajane mu s przekonania i system wartoci,
wyrabiane nawyki. Drugi jest jakby naturalny, aprioryczny, niezaleny od
wolnego wyboru czonka grupy i samej grupy17. Czsto te w ferworze
problemw badawczych i teoretycznych zdajemy si zapomina, e tosamo
jest zarwno naszym problemem teoretyczno-metodologicznym, jak i
problemem egzystencjalnym. Badacz zastanawia si, jak oni si widz, a oni
zadaj sobie pytanie kim jestemy i skd to wiadomo. Czasem te pytaj jak
X-owi wykaza, e jestemy tym, kim uwaamy, e jestemy. Problem
dwoistoci punktw widzenia dotyczy te ujcia i podejcia analitycznego emic
lub etic. Gdzie emic odnosi si do autoidentyfikacji i tego, w jaki sposb dana
grupa sama si identyfikuje i okrela sw odrbno. Ujcie etic, zewntrzne,
prezentuj posugujcy si zewntrznymi kategoriami pojciowymi
obserwatorzy i ci, ktrzy wywodz si spoza grupy, bd te dla potrzeb wiata
spoza grupy i koniecznoci podejmowania uniwersalnych decyzji okrelaj
kryteria i rodzaj tosamoci, z jak maj doczynienia.

16
Z. Bokszaski, Tosamoci..., op. cit. s. 76-77.
17
Ibidem, s. 77. Patrz te: Ladislav Holy, Kulturowe tworzenie tosamoci etnicznej, w: Zdzisaw
Mach, Andrzej K. Paluch (red.), Sytuacja mniejszociowa a tosamo, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 1992.

19
 Dramat konfliktu pomidzy ujciem emic i etic w najbardziej
przejmujcy chyba sposb opisa James Clifford w szkicu powiconym
tosamoci Indian Mashpee opublikowanym w zbiorze jego tekstw o
znamiennym tytule Kopoty z kultur18. W 1976 roku rada plemienia Mashpee
wystpia do sdu federalnego o uznanie za wasno plemienia duego obszaru
ziemi, stanowicego okoo trzy czwarte obszaru miasta Mashpee, pooonego na
przyldku Cape Cod w stanie Massachusetts. Wystpujcy ze swymi
pretensjami musieli wykaza, i s plemieniem, a cilej, e ludzie mienicy si
by czonkami plemienia Mashpee i wystpujcy jako rada plemienia
rzeczywicie ni s i maj kogo reprezentowa. Musieli wic speni warunki
stawiane przez definicj zakadajc, e jako plemi reprezentuj pewien rodzaj
organizacji spoecznej, posiadajcej okrelony system wadzy politycznej,
wsplne tradycje, jzyk i wiatopogld, oraz e wywodz si od wsplnego
przodka i s w stanie wykaza swe nieprzerwane istnienie w perspektywie
historycznej19. A wic musieli wykaza ciago swej tradycji przekazywanej z
pokolenia na pokolenie20.
Problem jednak polega na tym, e Indianie Mashpee wymykali si
cisej definicji. W cigu ostatnich dwch stuleci instytucje wadzy plemiennej
byy niezbyt aktywne w yciu lokalnej indiaskiej spoecznoci. Od okoo 1800
roku zaprzestano uywa jzyka Indian Mashpee. Zawierano liczne mieszane
maestwa, co zawsze generuje problemy tosamociowe dzieci pochodzcych
z takich zwizkw oraz problemy zwizane z prawem do dziedziczenia dbr, na
przykad ziemi. W warunkach amerykaskich zwizki mieszane nie oznaczay
wycznie maestw Indian naleacych do rnych plemion, ale zwizki
pomidzy reprezentantami rnych ras, trudno wic nawet mwi o jednolitym
typie fizycznym czy rasowym czonka plemienia. Czonkowie rady plemienia
reprezentowali wszelkie moliwe poziomy, typy i kierunki wyksztacenia,
uprawiali rne zawody, co za tym idzie, wiedli bardzo zrnicowany tryb
ycia. A zwaywszy, e naleeli do rnych wsplnot religijnych, kultywowali
te rne obrzdy i zwyczaje, bd w odmienny sposb interpretowali zwyczaje
plemienne. Sdzia zada awie przysigych pytanie Czy tego typu ludzie
indiaskiego pochodzenia mogli wnie spraw do sdu jako indiaskie plemi

18
James Clifford, Tosamo w Mashpee, w: James Clifford, Kopoty z kultur, Wydawnictwo
KR, Warszawa 2000, s. 299-370.
19
Por. haso tribe, w: Encyclopedia Britannica,
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/604711/tribe (17.08.2014).
20
J. Clifford, Tosamo...op.cit., s. 299-300.

20
Mashpee, ktre, jak twierdzili, zostao pozbawione ziemi nalecej do
wsplnoty w poowie XIX wieku?21.
Opis procesu i zezna wiadkw, oraz przytaczane przez Jamesa
Clifforda wypowiedzi czonkw plemienia wyranie dowodz, e waciwie nie
mona zdefiniowa grupy jako plemi Mashpee. Brak cigoci historycznej,
problem choby z okreleniem najwaniejszych zwyczajw czy mitw
plemiennych, sposb przekazywania wiedzy na temat swych tradycji - adne
kryteria nie byy speniane oprcz jednego. Czonkowie plemienia Mashpee
uwaali si i czuli czonkami plemienia Mashpee. Jak to dowcipnie okreli sam
Clifford sd zachowa si jak filozof, ktry chcia czarno na biaym zobaczy
kota w Mashpee. Ja widziaem raczej kota z Cheshire22 raz gowa, raz ogon,
oczy, uszy, czasami nic w ogle, w rnych kombinacjach. Plemi Mashpee
przychodzio i odchodzio: ale co tam uparcie, jeeli nie nieprzerwanie byo23.
To, e byo, wiedzieli i czuli sami Mashpee, tak jak czowiek wie, e jest
Polakiem (cho jego dziadek by Rumunem), muzumaninem (cho jego rodzice
s buddystami), e naley do rasy tej (cho ojciec jest czarny). Wewntrzne
przekonanie grupy reprezentowanej przez rozmwcw, z jakimi ma do
czynienia badacz, lub wiadkw, z jakimi mia do czynienia sd w Bostonie, nie
pozostawia wtpliwoci co do tosamoci deklarujcych j osb. Zewntrzne w
ujciu etic rozumienie problemu przez badacza operujcego uznanymi
definicjami, kryteriami i metodami, lub ustawami i aktami prawnymi w
przypadku sdziego, nie zawsze potwierdza deklaracje rozmwcw.
Podejcie emic i etic to czasem po prostu etapy bada. Postawa
zewntrznego obserwatora moliwa do przyjcia, gdy jeszcze nie zna si w peni
kultury badanej spoecznoci, oraz postawa etic, gdy badacz moe swobodnie
posugiwa si kategoriami badanej kultury, o ile rzecz jasna pene poznanie i
tak daleko posunita swoboda s w ogle moliwe. Mona te traktowa te
ujcia jako konkurujce lub wykluczajce si, co niewtpliwie stoi w
sprzecznoci z podstawowym zaoeniem relatywizmu w badaniach
spoecznych, gdzie zalecane jest wanie ujcie wewntrzne. Pene pogodzenie
obu postaw jest niemal niemoliwe i przypomina wrcz kwadratur koa.

21
Ibidem, s. 300.
22
Kot z Cheshire jest jednym z bohaterw powieci Przygody Alicji w Krainie Czarw Lewisa
Carolla. Jest to bohater bardzo grzeczny, uprzejmy i zdecydowanie niezaleny. Ma te moc
pozwalajc mu znika i pojawia si w dowolnym miejscu i o dowolnym czasie. Zaczyna
znika od ogona koczc na umiechu, a pojawia si od umiechu do ogona, przy czym umie
te ukaza si ograniczajc swj widok do samej gowy.
23
J. Clifford, Tosamoop.cit., s. 360.

21
Przynajmniej teoretycznie wskazwk, jak wybrn z tego labiryntu daje by
moe Paul K. Feyerabend, austriacki filozof i autor gonej pracy pod tytuem
Przeciw metodzie24 rzucajc haso nic witego i zalecajc amanie
dotychczasowych utartych regu procedur metodologicznych i wystpowanie
przeciw autorytetom. Oczywicie takie przecicie wza gordyjskiego w zakresie
wszelakich bada, w tym bada nad tosamoci, moe zaowocowa
niemonoci zwizania czegokolwiek ze zbyt drobno posiekanych nici. Kady
musi sam podj decyzj jak drog wybierze, jakie metody i procedury
zastosuje i jakimi sposobami bdzie stara si unika puapek niezrozumienia
swego wasnego materiau badawczego.

24
Wydanie polskie: Paul K. Feyerabend, Przeciw metodzie, Wydawnictwo Siedmiogrd, Wrocaw
1996; wydanie angielskie: Paul K. Feyerabend, Against Method, New Left Books, London
1975.

22
Jadwiga Pstrusiska

Genetyka populacyjna w subie orientalistyki

Streszczenie: Minione dekady przyniosy imponujcy postp w

zakresie biologii molekularnej oraz ukonstytuowanie i rozwj takich
nowych obszarw badawczych jak historia i geografia genw ludzkich,
genetyka populacyjna czy archeogenetyka. Uwaa si, i owa tak zwana
hard science moe by niezwykle pomocna take w zakresie docieka
natury humanistycznej. Artyku zarysuje potencjalne moliwoci
zastosowania genetyki populacyjnej w subie bada orientalistycznych,
pynce z tego typu interdyscyplinarnego podejcia korzyci oraz poda
kilka egzemplifikacji wynikw ju uzyskanych.

Sowa klucze: tosamo, genetyka populacyjna, orientalistyka,

interdyscyplinarno, Indoiraczycy

Wejrzenie w konstrukt, jakim jest tosamo, musi by wieloaspektowe.

Musi by on by postrzegany i badany multidyscyplinarnie, z wielu perspektyw.
W ustaleniach na taki temat moe by rwnie pomocna intensywnie rozwijana
w ostatnich dekadach genetyka populacyjna. Genetyka populacyjna ma
niewtpliwie w ogle bardzo znaczn rol do odegrania w subie bada
orientalistycznych. Waciwie niemal wszystko, o czym moe nas informowa,
jest pomocne take dla ustale zwizanych z tosamoci. Jest to bardzo istotne
zwaszcza w przypadku, gdy brak jakichkolwiek innych rde informacji
oprcz materiau genetycznego. Nie posiadamy np. wiarygodnych, czsto
jakichkolwiek, tekstw. Pragniemy zasygnalizowa tu, w wielkim skrcie i
uproszczeniu, moliwoci i korzyci z posikowania si wynikami bada
biologw molekularnych w badaniach orientalistycznych.
Genetycy molekularni uwaaj, i badajc ludzkie DNA oraz
chromosom Y mona odtwarza takie aspekty naszej historii, ktre wydaway
si stracone na zawsze, take wdrwki grup ludzkich od czasw
prehistorycznych, dokadne biologiczne pochodzenie grup ludzkich oraz
istniejce w nich domieszki z innych grup 1. Bardzo istotn postaci w dziedzinie

1
Np. J. H. Relethford, Reflection of Our Past: How Human History Is Revealed in Our Genes,
Westview Press, Oxford 2003, s. 257; C. R. Guglielmino et al., Probable ancestors
of Hungarian ethnic groups: an admixture analysis, Annals of Human Genetics 64, 2000, s.

23
genetyki populacyjnej jest Woch Luigi L. Cavalli-Sforza, zajmujcy si tym
zagadnieniem od lat 60. XX wieku. Twierdzi on, i najlepszym sposobem na
okrelenie genetycznego pokrewiestwa ludzi jest poznanie dokadnej sekwencji
nukleotydw w ich DNA. Stworzy on Projekt Zrnicowania Ludzkiego
Genomu. Wraz ze swymi wsppracownikami, zwaszcza od pocztku lat 90.
minionego wieku, proponowa nowe wyjanianie wdrwek ludzkich, nawet
bardzo odlegych w czasie. Take tych, o ktrych nic nie wiemy na podstawie
danych archeologicznych lub pisanych, np. postulowanego przesunicia si
rolnikw z Bliskiego Wschodu do Europy2. Zestawia take swe ustalenia ze
stworzonym przez lingwistw podziaem jzykw na rodziny. Pocztkowo
dowiadcza, co do pewnych idei, zaciekej krytyki. Mwiono, midzy innymi,
i s tu przesanki nie do obrony i bdne interpretacje3. Tym niemniej historia i
geografia genw ludzkich nadal pomylnie si rozwija, odkrywajc kolejne
kluczowe dane. Steve Olson pisze w swej znanej ksice Mapowanie historii
ludzkoci. Przeszo ukryta w naszych genach, i z pocztkiem lat
dziewidziesitych stawao si jasne, e badania genetyczne mog ujawni
takie aspekty naszej historii, ktre zdaway si stracone na zawsze. Genetycy
uwaaj, i najblisze lata bd bezprecedensowe jeli chodzi o progres naszej
wiedzy w zakresie historii ludzkoci4, zarwno tej bardziej odlegej, jak i nam
bliszej. Historia wdrwek kobiet czsto bywa potwierdzana przez histori
wdrwek mczyzn. Niekiedy jednak pojawia si odmienny obraz wdrwek
grup mskich, a inny tych obejmujcych (take) kobiety, zwykle obcione
potomstwem5. Zaiste, nie ma wtpliwoci, e istnieje relacja pomidzy genami a
histori6. Rwnoczenie rozwaa si co moe, a czego nie moe ujawni nam
genetyka na temat dziejw.
Wiele wyjanie dotyczy take czowieka wspczesnego. Istnieje na
przykad teraz ogromne zainteresowanie badaniami genetycznymi
wyjaniajcymi pochodzenie poszczeglnych osb czy rodzin w obrazie, jaki
daje nam biologia molekularna. Kady zainteresowany moe zamwi sobie
tak usug, w postaci szerzej, bd wziej, zakrojonego badania. Robi si to

145-159; T. Zerjal et al., A Genetic Landscape Reshaped by Recent Events: Y- Chromosomal

Insights into Central Asia, American Journal of Human Genetics 71 (3), 2002, s. 466.
2
L. L. Cavalli-Sforza, The History and Geography of Human Genes, Princeton University Press,
Princeton 1994, s. 994.
3
S. Olson, Mapowanie historii ludzkoci. Przeszo ukryta w naszych genach, Dom Wydawniczy
Rebis, Pozna 2003, s. 194.
4
Ibidem, s. 243, 257.
5
Np. B. Sykes, The Seven Daughters of Eve, Norton, New York 2001, s. 194, 144.
6
Np. ibidem, s. 144.

24
coraz bardziej popularne. Dowiadujemy si, jak indywidualna historia rodowa
zostaa wpisana do wszechwiatowego drzewa genetycznego7. Warto doda, i
biologia molekularna jest take w stanie odpowiedzie nie tylko na pytanie jak
wyglda nasz przodek, np. jaki mia kolor oczu czy wosw, lecz i do jakich
chorb mia genetyczn skonno8.
Mona take ustali, czy zaznaczona w pozyskanych z wykopalisk
archeologicznych obiektach zmiana kulturowa jest zwizana z napywem innej
ludnoci9. Dotyczy to np. pojawiania si nowych motyww i technik w
rzemiole i sztuce, np. malarstwie, tworzeniu instrumentw muzycznych czy
nawet literaturze. Religioznawcy take dowiedz si, midzy innymi, czy
zmianom symboli religijnych towarzyszya zmiana ludnoci. Albo czy dany
obrzdek pogrzebowy, zwizany z wyznawan wiar, towarzyszy tylko
ludziom homogenicznego pochodzenia, czy pochodzenia rnego lub czy w
jednym pochwku s wycznie osoby spokrewnione. Mona nie tylko okrela
pewne ich cechy zewntrze, ale i na co mogli chorowa.
Mimo krytyki, i w wielu przypadkach wystpuje brak korelacji przy
zestawieniach genetycznych i jzykowych, nie zrezygnowano z czenia
genetyki populacyjnej z jzykoznawstwem10. Wszak zarwno istnienie
korelacji, jak i jej brak jest istotn informacj dla badaczy. Ustalono np. czy
jzyki tonalne s skorelowane z wystpowaniem pewnych genw11.
Rwnoczenie dyskutuje si coraz krytyczniej granice poznawalnoci w
tradycyjnym jzykoznawstwie historycznym, pisze o chimerze
glottochronologii, stworzonych domkach z kart, roli czystego przypadku,
idealizacji stworzonych obrazw, wysokiej subiektywnoci, braku treningu w

7
Np. DNA Ancestry Project, http://www.dnaancestryproject.com/index. (15 listopada 2014); C.
Kalb, Geny Adama i Ewy, Newsweek, 12.02.2006, s. 65-69.
8
Np. R. Sokal et al., Cancer incidences in Europe related to mortalities, and ethnohistoric,
genetic and geographic distances, Proceedings of the National Academy of Sciences, 2000
vol. 97, no. 11, s. 5067-5072; R. Dalton, When two tribes go to war, Nature 430, 2004, s. 500-
502; Kalb, op. cit., s. 65.
9
M. Collard, S. Shennan, Processes of Culture Change in Prehistory: a Case Study from the
European Neolithic, w: C. Renfrew, K. Boyle (red.), Archaeogenetics: DNA and the population
prehistory of Europe, McDonald Institute for Archaeological Research, Cambridge 2000, s. 89.
10
A. MacMahon, R. McMahon, Genetics, Historical Linguistics and Language Variation,
Language and Linguistics Compass 2/2, 2008, s. 264-288.
11
D. Dediu, R. Ladd, Linguistic tone is related to the population frequency of the adaptive
haplogroups of two brain size genes, ASPM and Microcephalin, Proceedings of the National
Academy of Sciences 104, no. 26, 2007, s. 10944-10949; R. Ladd et al., Languages and
Genes: Reflections on Biolinguistics and the Nature-Nurture Question, Biolinguistics 2.1,
2008, s. 114-126.

25
zakresie matematyki u jzykoznawcw historycznych, zwaszcza w zakresie
zagadnie probabilistycznych itp.12.
Umoliwione nam przez genetyk precyzyjne ustalenie pochodzenia
danej grupy i interakcji z innymi grupami, tras ich wdrwek i czasu owych
wdrwek, poznawanie substratw i adstratw, domieszek do grupy, w sensie
etnicznym, obyczajw czenie si w pary prokreacyjne, a wic w pewnym
zakresie organizacji spoecznej13, nie moe by obojtne take dla
orientalistw. Rozwaa si zarwno zalety jak i trudnoci stale udoskonalanego
nowego podejcia metodologicznego. Spektrum ustale genetycznych jest coraz
szersze, a procedury bada coraz bardziej wyrafinowane i skuteczne. Genetycy
populacyjni pracuj zwykle w duych zespoach i posuguj si dwoma bardzo
wygodnymi, jak uwaaj, narzdziami: zmiennoci mitochondrialnego DNA i
chromosomu Y. Podczas ich przekazywania, z pokolenia na pokolenie, w
owym materiale biologicznym gromadz si niewielkie zmiany zwane
mutacjami. Rwnoczenie, zgodnie z koncepcj tak zwanego zegara
molekularnego, liczba owych zmian w istniejcym obecnie DNA jest
odzwierciedleniem czasu , jaki dzieli nas od wsplnego przodka. W ten sposb
moemy ustala gbi czasow14.
Uczeni zajmujcy si biologi molekularn od pewnego czasu
zapraszaj do wsppracy humanistw, mwic i istnieje obecnie
bezprecedensowa moliwo uycia wynikw hard science, jak si to okrela,
take w humanistyce. Nie tylko rozwaa si moliwoci owej nowej multi- i
interdyscyplinarnej syntezy, lecz wielu uczonych opowiada si za susznoci
takiego podejcia i popiera starania, by wytworzy nowe modele wyjaniania.
Miayby by opracowywane, midzy innymi, porwnania zmiennoci
(variation) genetycznej, jzykowej i kulturowej15. Jest to istotne dla historykw,

12
Np. R. Blench, General Introduction, w: R. Blench, M. Spriggs M. (red.), Archaeology and
Language, I, Theoretical and Methodological Orientations, London 1997, s. 19; D. Ringe et. al,
Computational Cladistics and the position of Tokharian, w: V. H. Mair (red.), The Bronze Age
and Early Iron Age Peoples of Eastern Central Asia, vol. I, Archaeology, Migration and
Nomadism, Linguistics, The Institute of Study of Man, Washington 1998, s. 398.
13
P. Balaresque et al., Challenges in human genetic diversity: demographic history and
adaptation, Human Molecular Genetics 16, Special No. 2, 2007, s. R134-139.
14
Np. Sykes, op. cit. s. 196; L. Trask, Some issues in relative chronology, w: C. Renfrew et al.
(red.), op. cit. s. 45-58.
15
A. MacMahon, R. McMahon, op. cit., s. 266; M. Ruhlen, A guide to the Worlds languages, with
a postscript on recent developments, London 1991, s. 397; C. Renfrew, Archaeology, Genetics
and Linguistic Diversity, Man 27, 1992, s. 445-478; A. Sanches-Mazas (red.), Past Human
Migrations in East Asia. Matching Archaeology, Linguistics and Genetics, Routledge,
Abingdon 2008, s. 504; D. A. Bolnick et al., Problematic Use of Greenbergs Linguistics

26
archeologw, historykw sztuki, kulturoznawcw, jzykoznawcw,
psychologw, klimatologw i naukowcw wielu innych specjalnoci. Powstay
terminy okrelajce nowe interdyscyplinarne obszary badawcze, jak
archeogenetyka, glossogenetyka, biolingwistyka, biosocjolingwistyka, historia i
geografia genw ludzkich, genetyka populacyjna, psychologia genetyczna i
inne. Wszystko to jest niewtpliwie istotne dla orientalistyki, rozlegego
obszaru badawczego o tak wielu obliczach. Oczywicie bada si take materia
genetyczny zwierzt i rolin towarzyszcych czowiekowi lub wdrujcych
samodzielnie, pozwalajcy ustala choby ich pochodzenie i szlaki
rozprzestrzeniania16. Niewtpliwie stopie zainteresowania wynikami bada
genetycznych w zakresie biologii molekularnej bdzie zaleny od rodzaju
orientalistycznego projektu badawczego.
Generalnie osobowo, bdca czci skadow tosamoci, jest
warunkowana przez czynniki genetyczne i rodowiskowe. Ludzkie ycie jest
mieszank biologii i kultury17. Std przyszo psychologii, to genetyka,
neurofizjologia, moe biochemia. W podrcznikach ju pojawia si genetyka
zachowania. Odkryto, midzy innymi, e za zwikszon agresj kryj si
mechanizmy genetyczne18. Mwi o tym pro publico bono ju kilka lat temu np.
prof. Wodzimierz Oniszczenko. Wyjania, i udzia czynnikw genetycznych
w osobowoci moe siga od 40 do 65 procent19. Powysze ustalenia daj
implikacje praktyczne. Dc do pokoju na wiecie musimy zatem tak dziaa,
by nie wywoywa wzmocnienia genw, ktre predestynuj czowieka do
agresji, lecz tak, by te geny wycisza. O tym si raczej nie mwi. W krajach, w
ktrych rodowisko jest od dziesicioleci polem walki, interwencja zbrojna
wzmaga, a nie wycisza owe predyspozycje genetyczne. Czytamy, i orientacja
polityczna czy religijno take w 30-60 procent zaley od genw20.

Classification of the Americas in Studies of Native American Genetic Variation, American

Journal of Human Genetics 75, 2004, s. 521.
16
Np. K. Urbaski, Bliskowschodni rodowd psa, Rzeczpospolita. Nauka, 18.03.2010, s. A 19;
E. Nieckua, Wesz historii, Wprost, 23. 11. 2008, s. 86-87.
17
J. Haidt, wywiad przeprowadzony przez A. Kaniewsk, Prawak i lewak id na suszi, Gazeta
Wyborcza, 4-5. 10. 2014, s 22-23.
18
Np. H. Lawrence, Epigenetic Inheritance and the Intergenerational Transfer of Experience,
Psychological Bulletin 131 (3), 2005, s. 340-360; T. B. Franklin et al., Epigenetic
Transmission of the Impact of Early Stress Across generations, Biological Psychiatry 68,
issue 5, 2010 , s. 408-415; R. Plomin, Behaviour genetics, w: Encyclopaedia Britannica 2014,
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/5, (15 listopada 2014).
19
W. Oniszczenko, Co mamy w genach. Rozmowa z prof. Wodzimierzem Oniszczenk, o tym, na
ile ludzkimi zachowaniami rzdzi DNA, Pomocnik psychologiczny. Polityka, 2008, t. 2/14, s.
36-38.
20
Heidt, op. cit, s. 22-23.

27
 Biologowie i antropolodzy z pewnym zdziwieniem obserwuj w
ostatnim czasie, jak wiele z tak zwanych cech narodowych (lub etnicznych,
religijnych i innych) dziedziczonych jest przez pokolenia i jak trwae s
podstawy, na ktrych si one opieraj.... ludzie Wschodu i Zachodu naprawd
inaczej myl i inaczej postrzegaj wiat. I te rnice wystpoway ju w
gbokiej staroytnoci, a dzi obecne s take na kampusach uniwersytetw i w
gabinetach szefw wielkich firm21. Doniesie na ten temat jest coraz wicej i nie
jest ju trudno znale relewantne wypowiedzi, mwice, i genetycy twierdz,
e badanie DNA moe nam wiele powiedzie o przynalenoci kulturowej i
narodowoci. Rwnoczenie znajdujemy ostrzeenia, i naley by bardzo
ostronym w wyciganiu wnioskw na temat etnicznoci i zawsze szuka
poparcia w materiale archeologicznym22. Tym niemniej dostrzeono
koewolucj genw i kultury, w tym jzyka23.
Doznawany lk take moe by dziedziczny, jak dowodz badania. Po
przodkach dziedziczymy nie tylko kolor oczu czy skonno do niektrych
chorb. Mog oni nam przekaza take lki po traumatycznych przeyciach.
Stwierdzi to, midzy innymi, psychiatra prof. Armen Goenjian z uniwersytetu
w Los Angeles, w grudniu 2008 roku. Negatywne emocje mog si odbija na
yciu nastpnych pokole. Obok genetyki zacza rozwija si tak zwana
epigenetyka. I wanie ona mwi nam, i geny nie decyduj o wszystkim, s
jeszcze inne mechanizmy dziedziczenia pozagenowego, jakie przekaniki
epigenetyczne, do tej pory wykryto ich kilka. Pami o traumatycznych
wydarzeniach, lki, fobie mog by dziedziczone, poniewa trauma zmienia
struktur i funkcje systemu nerwowego rwnie nastpnego pokolenia. Take w
tym zakresie jestemy w pewien sposb odpowiedzialni za potomnych. sami
za nosimy w sobie dowiadczenia poprzednich pokole. Coraz wicej si o
tym pisze24, take w tekstach popularyzujcych nauk25.
Badania genetyczne zarwno potwierdzaj, jak i obalaj, zalenie od
przypadku, dotychczasowe pogldy naukowe w humanistyce. Stopniowo, w
miar gromadzenia i interpretacji materiau genetycznego, coraz czciej
nastpuje zastpowanie informacji o pochodzeniu danej grupy ludzkiej

21
M. Ryszkiewicz, Na smyczy genw?, Niezbdnik Inteligenta. Polityka, 2014, nr 2, s. 30-35.
22
A. Krzemiska, Etnogeny, Niezbdnik Inteligenta. Polityka, 2014, nr 2, s. 43-45.
23
D. Nettle, Language and genes: A new perspective on the origins of human cultural diversity,
Proceedings of the National Academy of Sciences 104, no. 26, 2007, s. 10755-10756.
24
Np. Lawrence op. cit; Franklin et al., op. cit;
25
K. Kciek, Zagadki epigenetyki, Przegld 6, 2014, s. 58-60.

28
dostarczonej przez tradycj ustn, wynikami bada genetyki populacyjnej,
podajcymi rzeczywiste pochodzenie26. A wic dochodzi do zastpowania
genealogii mitycznej, lub bdnych ustale nauk humanistycznych, przez
genealogi genetyczn. Nie wszystkie grupy ludzkie akceptuj tak zamian.
Rwnoczenie koncepcja rodzin jzykowych oraz ras ludzkich upad w
ostatnich latach, jako nie nalecy do faktw ustalonych naukowo27. Zalew
publikacji wynikw bada genetycznych, relewantnych dla orientalistyki, jest
zaiste ogromny.
Podajmy kilka egzemplifikacji istotnej zmiany stanowisk. Genetyka
populacyjna nie znajduje, na przykad, podstaw do mwienia o istnieniu w
przeszoci odrbnej genetycznie grupy ludzkiej, ktr mona by okreli jako
Praindoeuropejczycy czy Indoeuropejczycy. Niezwykle rozpowszechnione i
zakorzenione w nauce dotychczasowe pogldy na ten temat s coraz czciej
traktowane jako ideologiczne. Brakuje potwierdzenia z obszaru genetyki
populacyjnej, i mg istnie jzyk praindoeuropejski wytworzony przez
odrbn jednorodn genetycznie grup, ktry pniej rnicowa si, tworzc
szereg tak zwanych jzykw indoeuropejskich. Moliwe, i s one podobne nie
dlatego, i pochodz od wsplnego przodka, lecz dlatego, i mwiy nimi
ssiadujce ludy, a w procesie ich powstania kluczow rol odegraa
konwergencja28.
Nowe podejcie jest istotne take np. dla rozwaa na temat
postulowanej wsplnoty ludw i jzykw indoiraskich. Genetyka populacyjna
raczej wyklucza moliwo istnienia ongi takich grup. Ludno Indii
frapowaa genetykw od dawna, z uwagi na mnogo specyficznych wsplnot
ludzkich i jzykowych. W oparciu o wyniki bada z ostatnich lat ustalono, i
teoria o wzgldnie niedawnej inwazji Indoariw na teren Indii, kilka tysicy lat
temu, jest absolutnie nie do utrzymania. Okazao si, i w rejonie Azji
rodkowej by bardzo stary rezerwuar rnorodnoci genetycznej, jednorodny
by moe okoo 50 000 lat temu. Stanowi on rdo genw, ktre, emitujc w
rnych okresach zmutowane fale ludnoci wytworzyo zarwno populacj
indyjsk, jak i prawie ca europejsk, pozostae azjatyckie (oprcz
bliskowschodnich) oraz przedkolumbijskiej Ameryki. Genetycy pracujcy w
licznych laboratoriach, w ramach wsplnego projektu z centrum w

26
Np. R. Qamar et. al., Y-Chromosomal DNA Variation in Pakistan, American Journal of Human
Genetics 70, 2002, s. 1107 - 1124.
27
Np. H. Friedrich, A diffusionists view on the concept of Language Families,
http://www.migration-diffusion.info/article.php?subject=linguistics&id=94, (15.10.2008).
28
Olson, op. cit., s. 160.

29
Uniwersytecie Oxfordzkim, zestawili uzyskane wyniki bada z danymi
informujcymi jakimi jzykami mwi obecnie przebadane grupy, a nastpnie
utworzyli obraz tak zwanego neighbourjoining tree29.
Jak pokazuje neighbourjoining tree, ludno indyjska nie wywdrowaa
zbyt daleko od owego rezerwuaru genetycznego, natomiast inne grupy
przemierzyy nawet tysice kilometrw, rozprzestrzeniajc si nie tylko w
Eurazji. Wyniki bada genetycznych mwi nam te o bardzo wczesnym
oddzieleniu si populacji wschodnioindyjskich od pozostaych indyjskich. Za
ludno indyjska, mwica ongi zarwno sanskrytem jak i jzykami
drawidyjskimi oraz europejska, s sobie w tym obrazie blisze. Hipoteza o
autochtonicznym pochodzeniu ludnoci indyjskiej, wsparta teraz przez
genetykw molekularnych, wywouje komentarze, mwice, i trzeba by na
nowo napisa nie tylko cz indyjskiej historii, lecz take wiele rozdziaw z
archeologii, jzykoznawstwa historycznego, literatury wedyjskiej, geografii
historycznej, astronomii i innych pl badawczych tego obszaru.
Jeli chodzi o jzyki zaszeregowane do grupy iraskiej, stworzony
przez genetykw obraz pokazuje, i ich uytkownicy plasuj si w obrbie
ludnoci z rnych fal genetycznych. Tak wic mwienie o Prairaczykach,
ktrzy zajli nastpnie obszar w przyblieniu taki, na ktrym mwi si obecnie
jzykami z grupy iraskiej, jest take nieporozumieniem. Populacja z fali, ktra
niosa w tradycyjnym wejrzeniu tak zwanych Indoiraczykw stanowi, jak si
okazuje, may wkad genetyczny na terenie Iranu. Populacja reprezentujca
wschodni zasig wielkich cywilizacji Mezopotamii miaa prawdopodobnie
dostateczn gsto zaludnienia, by pochon domieszk maej liczebnie grupy
imigrantw i jzyk iraski (czy te jzyki iraskie) pojawi si na tym obszarze
na zasadzie dominacji elit. Genetycy nie wykluczaj take innego scenariusza,
w ktrym jaki jzyk funkcjonowa jako lingua franca stepowych nomadw i
okolicznej ludnoci osiadej. Z czasem mg sta si jzykiem Persji. W
kadym razie mieszkacy zachodnich obszarw Iranu, a do pusty Daszt-e
Kawir i Daszt-e Lot, penicych rol barier w przepywie genw, s bardziej
podobni genetycznie do ludnoci mwicej jzykami afroazjatyckimi, ni do tej
czci ludnoci z fali, ktra prawdopodobnie mwia tak zwanymi jzykami
iraskimi, np. Tadykw. Podobne do mieszkacw zachodniego Iranu cechy
genetyczne wykazuje take ludno posugujca si jzykiem kurdyjskim. W
tych dwu przypadkach zachodz korelacje geograficzne, jeli chodzi o

29
R. S. Wells et al., The Eurasian Heartland: A continental perspective on Y chromosome
diversity, Proceedings of the National Academy of Sciences 98 (18), 2001, s.10244-10249.

30
pochodzenie ludnoci, a nie jzykowe. Wspczeni uytkownicy jzykw z tak
zwanej grupy iraskiej nale jeszcze do kilku innych fal genetycznych, ktre
wyodrbniy si w bardzo znacznych odstpach czasu ze wspomnianego
rezerwuaru genw w Azji rodkowej30.
Niezwykle szczupe ramy niniejszej wypowiedzi, i konieczne w
zwizku z tym uproszczenia, nie pozwalaj na bardziej szczegowe
przedstawienie poruszonych zagadnie. Nie wszystkie grupy ludnoci s te ju
przez genetykw molekularnych dokadnie zbadane. Pojawi si liczne dalsze
informacje, kontynuowane bd dyskusje.
Jeli jednak obraz neighbourjoining tree stworzony przez genetykw
molekularnych jest prawdziwy, wyania si konieczno weryfikacji wielu
dotychczasowych pogldw w zakresie, midzy innymi, historii, archeologii,
etnologii, antropologii kulturowej, religioznawstwa czy jzykoznawstwa,
zwaszcza historyczno-porwnawczego, w tym szeregu ustale zwizanych z
etymologizowaniem. Oczywicie dotyczy to nie tylko obszarw zasiedlonych
przez tak zwanych, jeszcze niedawno, Indoiraczykw, lecz caego obszaru
geograficznego bada orientalistycznych. Wspomnijmy, i zrewolucjonizowany
zosta w ostatnich latach take obraz pochodzenia ludnoci Europy. Moliwa
byaby tu bardzo szeroka egzemplifikacja. Powiedzmy tylko, nawizujc do
omawianych powyej zagadnie indoiraskich, i Iraczycy wydaj si
najbardziej prawdopodobnym rodzicem populacyjnym wikszoci spord
wgierskich grup etnicznych.31.
Uczeni staraj si precyzyjniej ustala warunki stosowania nowej
optyki metodologicznej. Miejmy nadziej, i multi- i transdyscyplinarna
wsppraca pozwoli stopniowo do korygowania, tam gdzie to konieczne, take
pogldw w obrbie orientalistyki i powstawania bardziej wiarygodnych
hipotez. Niewtpliwie orientalici powinni obserwowa relewantne dla nich
wyniki bada genetyki i stosowa w swych pracach. Oczywicie musi si to
odbywa nie tylko z naleyt uwag, lecz take zawsze obowizujc badacza
ostronoci.

30
Wells, op. cit., s. 10244-10249.
31
Guglielmino op. cit., s. 155.

31
Iwona Kordziska-Nawrocka

Nihonjinron, czyli dyskurs nad tosamoci narodow

we wspczesnej Japonii

Streszczenie: Gwnym celem badawczym artykuu jest omwienie

najnowszych dyskusji i rozwaa podejmowanych w ramach dyskursu
Nihonjinron, ktrego pocztki sigaj wprawdzie koca okresu Edo (XIX
w.), ale jest on prowadzony nieprzerwanie do czasw wspczesnych.
Nihonjinron przedstawia podejcie emiczne i odnosi si do wszelkich teorii,
dyskusji, refleksji i myli dotyczcych tematu narodowej i kulturowej
tosamoci Japoczykw. Najnowsze rozwaania prezentowane przez
Fujiwar Masahiko w ksikach Kokka no hinkaku (Godno pastwa,
2005) i Nihonjin no hokori (Duma Japoczykw, 2011) oraz Watanabe
Shichiego w Nihonjin no hinkaku (Godno Japoczykw, 2007)
zwizane s z problemem globalizacji oraz kryzysu gospodarczego i
spoecznego, w jakim znalaza si aktualnie Japonia. Obaj badacze
dostrzegaj szans na odnow i popraw obecnej sytuacji w powrocie do
tradycyjnych wartoci i w pielgnowaniu unikalnoci kulturowej
Japoczykw.

Sowa klucze: Nihonjinron, Japonia, tosamo narodowa, hinkaku,

godno, duma, tradycja, wartoci, kultura japoska

Nihonjinron , czyli dyskurs na temat narodowej tosamoci

Japoczykw jest pojciem oglnym odnoszcym si do wszelkich rozwaa
dotyczcych narodu japoskiego i jego kultury. Sam dyskurs jako problem
badawczy pojawi si pod koniec epoki Edo (1603-1868), a szczeglnie
intensywnie rozwija si w okresie, kiedy Japonia nawizaa kontakty z
pastwami europejskimi i Ameryk oraz otworzya si na wiat zachodni i jego
wpywy (1868-1912). wczesne wadze stawiajc sobie za cel unowoczenienie
pastwa, ktre dorwnaoby poziomem rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego
krajom zachodnim, postanowiy stworzy nowoczesny nard japoski, wiadomy
swojej wyjtkowoci i odrbnoci. To wwczas wanie pojawi si w dyskursie
publicznym temat tosamoci narodowej jako prba skonsolidowania
Japoczykw wok idei unikalnego narodu.

32
 Samo pojcie Nihonjinron skada si z dwch elementw, a mianowicie
rzeczownika Nihonjin Japoczyk, Japoczycy oraz sufiksu ron oznaczajcego
dyskurs, dysput, rozwaania czy teori. Gwnym tematem badawczym
Nihonjinron s zatem Japoczycy i ich kultura, narodowy duch czy po prostu
japosko, a poszukiwania badawcze stanowi przede wszystkim prb
zgbienia i znalezienia elementw odrniajcych nard japoski od innych.
Punktem wyjcia dla wikszoci badaczy Nihonjinron jest zaoenie unikalnoci
Japoczykw i ich kultury. Na uwag zasuguje rwnie fakt, e dyskurs
prowadzony jest z rnych punktw widzenia i w ramach rnych dyscyplin
naukowych, a mianowicie historii, filozofii, politologii, socjologii, antropologii,
psychologii, lingwistyki, muzykologii, a nawet sztuk piknych i estetyki.
Praktycznie kady japoski badacz, bez wzgldu na swoje
zainteresowania naukowe, stara si zaj stanowisko w sprawie narodowej
tosamoci Japoczykw. W niniejszym artykule omwione zostan przede
wszystkim najnowsze refleksje zaprezentowane przez matematyka Fujiwar
Masahiko w ksikach Kokka no hinkaku (Godno
pastwa, 2005)1 i Nihonjin no hokori (Duma Japoczykw, 2011)2
oraz anglist Watanabe Shichiego w Nihonjin no hinkaku
(Godno Japoczykw, 2007)3. Obaj badacze podejmuj prb znalezienia
rozwizania obecnych problemw, przed ktrymi stana Japonia, a mianowicie
kryzysu gospodarczego i spoecznego oraz globalizacji.

Po lewej Fujiwara Masahiko, Kokka no hinkaku (2005), obok Fujiwara

Masahiko, Nihonjin no hokori (2011), po prawej Watanabe Shichi, Nihonjin no
hinkaku (2007)

1
Fujiwara Masahiko, Kokka no hinkaku, Shinchsha, Tky 2005.
2
Fujiwara Masahiko, Nihonjin no hokori, Bunshun Shinsho, Tky 2011.
3
Watanabe Shichi, Nihonjin no hinkaku, Besuto Shinsho, Tky 2007.

33
 Unikalno kultury japoskiej

Powojenna perspektywa badawcza dotyczca Nihonjinron, ktra w

wielu aspektach nawizuje do przedwojennych dyskusji, podejmujc podobne
wtki4, wychodzi z zaoenia, e obecna sytuacja polityczna i spoeczna jest nie
tylko kryzysowa, ale i niezwykle niebezpieczna dla utrzymania poczucia
narodowej dumy Japoczykw. Wielu badaczy podkrela, e pierwotn
przyczyn obecnego kryzysu tosamociowego Japoczykw byy przede
wszystkim klska wojenna, a co za ni idzie utrata wszystkich kolonii i
terytoriw zewntrznych oraz konieczno pogodzenia si z okupacj
amerykask i traum strony pokonanej. Gwnym zadaniem powojennych
wadz staa si zatem nie tylko ekonomiczna, ale i duchowa odbudowa Japonii,
przywrcenie Japoczykom dumy narodowej i wiary w siebie.
Wikszo badaczy japoskich zajmujcych si Nihonjinron staa i
nadal stoi na stanowisku, e Japoczycy tworz wyjtkow wsplnot narodow.
Jak okrela to Harumi Befu, w Nihonjinron chodzi przede wszystkim o
pokazanie unikalnych cech japoskiej kultury, japoskiego spoeczestwa i
Japoczykw5, a wszystkie rozwaania maj t unikalno potwierdzi.
Na czym polega zatem unikalno Japoczykw i ich kultury? Dyskusje
i refleksje na ten temat mona uporzdkowa wedug trzech typw argumentw,
ktre w nich si pojawiaj, a mianowicie argumenty natury ekologicznej
zwizane ze rodowiskiem naturalnym, argumenty natury historycznej oraz
biologicznej.
Pierwszy typ argumentw o charakterze ekologicznym, ktry mieci si
w nurcie determinizmu rodowiskowego, zakada, e warunki naturalne i
pooenie geograficzne Japonii wywary wpyw na rozwj unikalnej kultury i
ducha narodowego tego kraju. W wikszoci prac na ten temat podkrela si rol
wyspiarskiego charakteru Japonii w rozwoju odrbnej tosamoci narodowej
Japoczykw, ktr okrela si mianem shimaguni konj (natura,
mentalno wyspiarska), a ktra przyjmuje posta wizi inkluzywnych,
nakierowanych do wewntrz wsplnoty, pozwalajcych na tworzenie silnej
lojalnoci wewntrzkulturowej poprzez kultywowanie wsplnych wartoci i
przestrzeganie wsplnych norm. W przypadku shimaguni konj, co warto
4
Wicej na temat dyskursu Nihonjinron prowadzonego przed wojn zob.: Ewa Paasz-Rutkowska,
Japoskie reakcje na spotkania z Zachodem, w: Wizerunek Europejczykw i kultury Zachodu w
Azji i Afryce, praca zbiorowa, TRIO, Warszawa 2005, s. 63-74.
5
Harumi Befu 2001. Hegemony of homogeneity: An anthropological analysis of Nihonjinron,
Trans Pacific Press, Melbourne, s. 4.

34
szczeglnie podkreli, wizi inkluzywne nie wykluczaj wizw
ekskluzywnych ukierunkowanych na zewntrz i pozwalajcych na
wykorzystywanie obcych aktyww i wartoci. Jak podkrela Robert D. Putnam,
oba typy wizi nie s rozdzielnymi kategoriami, na ktre mona w sposb
niedwuznaczny podzieli sieci spoeczne, lecz z grubsza nakrelonymi
wymiarami, wedle ktrych moemy porwnywa rne formy kapitau
spoecznego6. Wyspiarska natura Japoczykw nie oznacza zatem zamknicia
si na konkurencyjne wizje adu kulturowego, ale zakada ich adaptacj czy
twrcze przetworzenie.
Innym wanym elementem mentalnoci Japoczykw jest szczeglny
stosunek do przyrody i pr roku, ktry zaowocowa wrcz kultem natury,
stworzeniem wit celebrujcych jej pikno, takich jak podziwianie kwiatw
wini na wiosn (hanami ), peni ksiyca (tsukimi ) czy czerwonych

lici klonu (momiji ) na jesieni. Rwnie specyficzny klimat (monsunowy),

liczne klski ywioowe (tajfuny, trzsienia ziemi, wybuchy wulkanw)
nawiedzajce Japoni, wpywaj na charakter Japoczykw, ktrzy odznaczaj
si cierpliwoci, pokor i skromnoci. Wrd najbardziej znanych dzie,
wicych unikalno kultury japoskiej z klimatem i warunkami naturalnymi,
mona wymieni Nihon fkeiron (Dyskurs na temat krajobrazu
japoskiego, 1894) Shigi Shigetakiego 7 oraz Fdo. Ningen gakuteki
ksatsu (Klimat, rozwaania antropologiczne, 1935)
Watsuji Tetsur 8.
Shiga Shigetaka, z wyksztacenia geograf, omwi wpyw klimatu,
prdw morskich, wulkanw i rnorodnych krajobrazw na narodowy
charakter Japoczykw, ktry okreli terminem kokusui , czyli duch
narodowy. Z kolei Watsuji Tetsur wprowadzi podzia narodw na kategorie
zwizane z trzema strefami klimatycznymi, a mianowicie stref monsunow,
pustynn i pastersk. Japoczycy nale do strefy monsunowej i wykazuj siln
zaleno pomidzy charakterem narodowym, stylem ycia, poywieniem,
architektur, strojami a klimatem. Wedug Watsujego klimat monsunowy

6
Robert D. Putnam, Samotna gra w krgle. Upadek i odrodzenie wsplnot lokalnych w Stanach
Zjednoczonych, przekad Przemysaw Sadura, Sebastian Szymaski, Wydawnictwa
Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 42.
7
Shiga Shigetaka, Nihon fkeiron, Seikysha, Tky 1894, drugie wydanie Iwanami Shoten,
Tky 1937.
8
Watsuji Tetsur, Fdo. Ningen gakuteki ksatsu, Iwanami Shoten, Tky 1935.

35
uksztatowa biern i cierpliw natur Japoczykw oraz, jak to okreli, ich
podwjn, czyli ambiwalentn osobowo (nijseikaku ). Japoczycy
potrafi by jednoczenie zimni i ciepli, atwo poddaj si zmianom nastroju,
nie maj ponadto wewntrznego spokoju charakterystycznego dla mieszkacw
kontynentu.

Po lewej Shiga Shigetaka, Nihon fkeiron (1868),

po prawej Watsuji Tetsur, Fdo. Ningen gakuteki ksatsu (1935)

Drugi typ argumentw uzasadniajcych unikalno Japoczykw ma

podoe historyczne. W wikszoci publikacji pojawiaj si tutaj stwierdzenia
natury historyczno-politycznej, takie jak na przykad dugi okres izolacji
(sakoku , kraj w izolacji 1603-1868), ktry wpyn na rozwj unikalnego
systemu politycznego i spoecznego. Najwaniejsze elementy tego systemu to
przede wszystkim cigo dynastyczna i szczeglna rola cesarza w historii
kraju, konfucjaskie wartoci i cnoty, ktre przyczyniy si do stworzenia
spoeczestwa kolektywnego opartego na ustalonej hierarchii, monokulturowo
i monoetniczno (tanitsu minzoku kokka , kraj tworzony przez
jeden nard)9 , objawiajca si w wyrazistym podziale na swoich (Nihonjin -

9
Powojenna polityka akcentujca istnienie jednego narodu, jednego pastwa i jednego jzyka
(ichiminzoku , ichikokka , ichigengo ), ktra suya konsolidacji narodu i
skupieniu si na odbudowie pastwa, zostaa poddana krytyce przede wszystkim przez
mniejszo ajnowsk zarzucajc wadzom ignorowanie ich istnienia.

36
Japoczycy) i obcych (gaikokujin, ijin obcy, inny), wreszcie upodobanie do
czenia rnych wpyww i wzorcw, co zaowocowao synkretyzmem w
kulturze. Do najbardziej znanych prac pozostajcych w nurcie argumentacji
historycznej nale Bushid. Dusza Japonii Nitobe Inaz 10 ,
Tateshakai no ningenkankei: tanitsu no shakai no ronri :
(Spoeczestwo wertykalne: teoria spoeczestwa
homogenicznego, 1967) Nakane Chie 11, Amae no kz
(Struktura amae, 1971) Doi Takeo 12 oraz Globalization of Japan:
Japanese Sakoku Mentality and U.S. Efforts to Open Japan It Mayumi13.

Po lewej Nitobe Inaz, Bushido, dusza Japonii (pierwsze wydanie 1900),

obok Nakane Chie, Tateshakai no ningen kankei: tanitsu shakai no ronri
(1967)

Nitobe Inaz poddaje analizie bushid kodeks etyczny

samurajw rozumiany jako zesp norm i zachowa, pokazujc jego wpyw na

10
Nitobe Inaz, Bushid. Dusza Japonii, Diamonds Book, Warszawa 2010.
11
Nakane Chie, Tateshakai no ningenkankei: tanitsu shakai no ronri, Kdansha, Tky 1967.
12
Doi Takeo, Amae no kz (Struktura amae), Kbund, Tky 1971.
13
Mayumi Itoh, Globalization of Japan: Globalization of Japan: Japanese Sakoku Mentality and
U.S. Efforts to Open Japan, St. Martins Press, New York 1998.

37
postawy wspczesnych Japoczykw. Nakane Chie z kolei zajmuje si
relacjami i rolami spoecznymi okrelajc spoeczestwo japoskie mianem
wertykalnego (tateshakai ). Jak pokazuje autorka, w japoskim
spoeczestwie obowizuj relacje wertykalne, opierajce si na okrelonej
hierarchii, w ktrej kryterium przynalenoci mog stanowi wiek, pe,
wyksztacenie, pozycja zawodowa i pozycja spoeczna.
Kolejny badacz Doi Takeo w swojej analizie na temat kolektywnego
charakteru spoeczestwa japoskiego wprowadza pojcie amae (zaleno,
uzalenienie), ktre oznacza wymg harmonijnego wspycia w ramach grupy
czy wsplnoty, uczucie wrcz uzalenienia od innych bdce aktem
dobrowolnym, niewymuszonym, naturalnym, a jednoczenie podstaw struktury
osobowociowej Japoczykw.
It Mayumi , kolejna badaczka zajmujca si Nihonjinron,
przypisuje Japoczykom pewnego rodzaju izolacjonizm mentalny (sakoku
mentality) wynikajcy z dugiego okresu pozostawania kraju w zamkniciu. It
uwaa, e chocia obecna sytuacja spoeczno-polityczna Japonii wskazuje na
otwarcie si Japonii (kaikoku ) na globalizacj (kokusaika ), ktra
pozostaje oficjaln polityk pastwa, to jednak spoeczestwo wykazuje du
niech do wszelkich zmian. It poszukujc w historii Japonii przyczyn takiej
postawy, poddaje analizie okresy, w ktrych kraj zamyka si na wpywy
zewntrzne 14 . Badaczka podkrela, e w dzisiejszej Japonii oznakami
izolacjonizmu mentalnego jest negatywny stosunek Japoczykw do
globalizacji, ambiwalentny stosunek do USA i krajw Azji, niech do
imigrantw, zamknicie japoskiego rynku pracy dla obcokrajowcw oraz
trudnoci w dostpie do rynku wewntrznego dla obcego kapitau i firm
zagranicznych.

14
Byy to druga poowa okresu Heian, czyli X-XII w, oraz okres Edo, XVII-XIX w.)

38
 Po lewej Doi Takeo, Amae no kz (1971), obok Mayumi Itoh,
Globalization of Japan: Japanese Sakoku Mentality and U.S.
Efforts to Open Japan (1998)

Wreszcie trzeci typ argumentw wyjaniajcych unikalno Japoczykw i

ich kultury wie si z czynnikiem biologicznym. Wikszo badaczy wskazuje
tutaj na homogeniczno etniczn i wsplnot lingwistyczn Japoczykw.
Przejawem unikalnoci Japonii jest przede wszystkim jzyk japoski i jego
specyficzna struktura gramatyczna, ktra ksztatuje okrelony sposb mylenia i
patrzenia na wiat. Przykadem takiego wanie podejcia jest dzieo
zatytuowane Kokugo to kokuminsei (Jzyk japoski a
narodowo, 1938), w ktrym autor Yamada Yoshio 15 wie pogodn
natur Japoczykw ze struktur fonologiczno-fonetyczn jzyka japoskiego, a
w szczeglnoci z ukadem piciu samogosek (a, i, u, e, o).
Z kolei Tsunoda Tadanobu stara si udowodni w swojej ksice
Nihonjin no n. N no hataraki to tzai no bunka
(Mzg Japoczykw, dziaanie mzgu a kultura Wschodu i Zachodu,
1978)16 unikalno dziaania mzgu Japoczykw, ktrzy wanie dziki niemu
odznaczaj si wyjtkow wraliwoci na pikno przyrody i doznania natury
estetycznej. Tsunoda pokazuje, e to jzyk japoski wpywa na uywanie przez
Japoczykw gwnie lewej pkuli mzgowej rwnie do funkcji

15
Yamada Yoshio, Kokugo to kokuminsei, w: Nihon bunka, t. 14., Nihon Bunka Kykai, Tky
1938.
16
Tsunoda Tadanobu, Nihonjin no n, n no hataraki to tzai no bunka, Taishkan Shoten, Tky
1978.

39
odpowiedzialnych za mylenie, wyobrani, przestrzenno, emocjonalno,
uzdolnienia muzyczne i plastyczne.

Po lewej Tsunoda Tadanobu, Nihonjin no n, n no hataraki to tzai

no bunka (1978), obok Yamada Yoshio, Kokugo to kokuminsei (1938)

Pojcie godnoci Japoczykw

W ostatnich latach ukazay si kolejne prace dotyczce Nihonjinron, z

ktrych wyjtkowy sukces komercyjny odniosy ksiki Watanabe Masahiko
(Kokka no hinkaku i Nihonjin no hokori) i Fujiwary Shichego (Nihonjin no
hinkaku). Obaj autorzy sigaj w nich zarwno do argumentw ekologicznych,
historycznych, jak i biologicznych ujmujc unikalno Japonii i jej kultury w
sposb holistyczny. Elementem spajajcym dziea obu autorw s dwa sowa-
klucze, pojawijce si w ich tytuach, a mianowicie hinkaku (godno) i
hokori (duma).
Pierwsze sowo hinkaku, zgodnie ze sownikow definicj 17 , ma
nastpujce znaczenia:
1. jako rzeczy i przedmiotw, wysoka jako, klasa (mono no
seishitsu , shinagara , hinshitsu )
2. pozycja spoeczna, status spoeczny, ranga (mibun , kurai )
3. zacno, zasuga, klasa, poczucie dumy, powaanie (hini ,
kihin )

17
Nihon kokugo daijiten, sownik elektroniczny, Shgakukan, 2006; haso hinkaku.

40
 Z kolei sowo hokori oznacza poczucie dumy, bycie dumnym lub po
prostu dum18. Fujiwara Masahiko odnosi sowo hinkaku do pastwa i jego
struktur (kunigara ) pokazujc, e po II wojnie wiatowej Japonia
dowiadczya wprawdzie wielkiego rozkwitu gospodarczego, ale utracia
godno jako pastwo (kokka no hinkaku ), czyli swoj unikalno i
odrbno, upodabniajc si do innych krajw i poddajc si procesowi
globalizacji19. Dla Fujiwary godno mieci si zarwno w sferze zewntrznej
funkcjonowania pastwa (struktura spoeczna, ustrj), jak i wewntrznej,
opierajcej si na wyznawanym systemie wartoci.
Watanabe Shichi natomiast wie sowo hinkaku z narodem japoskim,
utosamiajc je z narodowym charakterem Japoczykw (minzoku no hinkaku
), ktry w wyniku obecnej polityki pastwa uleg wrcz zatraceniu20.
Watanabe odnosi zatem godno i dum do godnoci osobowej kadego
Japoczyka, przysugujcej niezalenie od postpowania i osobowociowej,
zwizanej z doskonaoci moraln.
Oba sowa maj synonimiczne znaczenie i d niejako do zwrcenia
uwagi czytelnikw na istot przekazu wyraon w ksikach przez obu autorw,
ktrzy postawili sobie za cel przywrcenie Japoczykom i Japonii poczucia
godnoci i dumy z wasnego pastwa oraz kultury. Godno jest wic dla nich
rwnie kategori suc okreleniu pewnego ideau, do ktrego naley dy.
Obaj autorzy rozpoczynaj swoje dywagacje od analizy sytuacji, w
jakiej dzisiaj znalaza si Japonia. Obecnemu kryzysowi gospodarczemu i
spoecznemu towarzyszy upadek tradycyjnych wartoci, tradycyjnego modelu
rodziny oraz elit. Fujiwara doszukuje si przyczyn kryzysu w globalizacji i
amerykanizacji Japonii.
Obecny proces globalizacji nie jest niczym innym ni procesem
wiatowej homogenizacji. Japoczycy musz znale w sobie odwag, aby
mdrze przeciwstawi si temu trendowi. Japonia nie powinna sta si po prostu
zwykym krajem, ktry nie wyrnia si niczym szczeglnym. Jako nard
powinnymy odczuwa dum, poniewa znajdujemy si w niecywilizowanym
wiecie zdominowanym przez Zachd21.
Fujiwara uwaa zatem, e zbyt daleko posunita amerykanizacja
japoskiej polityki i kultury doprowadzia do zatracenia przez Japoczykw

18
Ibidem, haso hokori.
19
Fujiwara M., Kokka no hinkaku, op. cit., s. 6.
20
Watanabe S., op. cit., s. 4.
21
Fujiwara M., Kokka no hinkaku, op. cit., s. 6.

41
poczucia wasnej wartoci. Jednoczenie zarzuca on japoskim politykom brak
wyksztacenia i dowiadczenia. Jego zdaniem, na japoskiej scenie politycznej
pojawiaj si kolejne pokolenia modych politykw, ktrzy robi karier tylko
dlatego, e ich ojcowie byli kiedy premierami bd wysokimi urzdnikami (np.
dzieci Koizumiego 22 ). Fujiwara zarzuca ponadto japoskim politykom
opieranie si na systemie ukadw i koneksji, ktry uniemoliwia zdolnym i
kompetentnym osobom zrobienie kariery23.
Z kolei Watanabe Shichi za gwn przyczyn utraty godnoci Japonii
uznaje przede wszystkim przegran wojn.
wiadomo, e przedwojenna Japonia bya za, staa si punktem
wyjcia dla powojennej Japonii. Kolejna rzecz to Proces Tokijski24.
Zdaniem Watanabe to wanie wiadomo wielkiej narodowej klski
sprawia, e mode pokolenie Japoczykw wstydzi si dzisiaj swojego kraju.
Jak zauwaa, caa edukacja powojenna staraa si wpoi Japoczykom
przekonanie, e wszelkie dziaania w czasie wojny byy bezprawne, ze i
niesprawiedliwe. Wyranie podkrela rwnie, e sam Proces Tokijski25 nie by
wcale aktem sprawiedliwoci, a jedynie form rytuau, w ktrym zwycizca
osdza pokonanego, aby usprawiedliwi rwnie i swoje czyny (na przykad
atak atomowy na Hiroshim i Nagasaki - 6 sierpnia oraz 9 sierpnia 1945 roku)26.
Dowiadczenie wojenne, a dzisiaj amerykanizacja i globalizacja,
wpyny zatem na utrat przez Japoczykw poczucia godnoci, a nard bez
godnoci nie moe normalnie funkcjonowa.

22
Koizumi Junichir japoski polityk, czonek partii Jiy Minshut
(Partia Liberalno-Demokratyczna). Czonkami parlamentu i przedstawicielami wadz byli
zarwno jego dziadek Koizumi Matajir (1865-1961), jak i ojciec, Koizumi
Junya (1904-1968). Koizumi Junichir peni funkcj premiera od 2001 do 2006
roku. Obecnie czynnym politykiem jest jego syn Koizumi Shinjir .
23
Fujiwara M., Nihonjin no hokori, op. cit., s. 16.
24
Watanabe S., op. cit., s. 122.
25
Proces Tokijski rozpocz si 3 maja 1946 roku. 19 stycznia 1946 roku genera MacArthur na
mocy porozumienia pastw sprzymierzonych powoa Midzynarodowy Trybuna Wojskowy
dla Dalekiego Wschodu w celu osdzenia japoskich zbrodniarzy wojennych z okresu II wojny
wiatowej. Postawiono zarzuty dwudziestu omiu przywdcom politycznym i wojskowym.
Niektrzy zmarli w trakcie procesu. Siedmiu skazano na kar mierci, szesnastu na doywotnie
wizienie, jednego na 20 lat i jednego na 7 lat wizienia.
26
Watanabe S., op. cit., s. 124-125.

42
 Tradycyjne japoskie wartoci

Zarwno Fujiwara, jak i Watanabe podkrelaj unikalno japoskiej

kultury. Obaj mwi wrcz o japoskiej cywilizacji (Nihon bunmei ).
Watanabe Shichi zauwaa, e po raz pierwszy nazwa w ten sposb Japoni
Arthur Waley (1889-1966), badacz japoskiej kultury dworskiej27 i wanie od
niego Japoczycy przejli to okrelenie.
Fujiwara Masahiko w obu swoich ksikach podkrela, e podstaw
cywilizacji japoskiej jest wa , czyli po prostu japosko, tradycja,
spoeczestwo uksztatowane przez wraliwo (jcho ) i form (katachi
). Wa to te harmonia, porozumienie, koncyliacyjno. Fujiwara wyjania, e
wraliwo oznacza szczeglne podejcie do pikna przejte od kultury
dworskiej (VIII-XII w.), za forma wskazuje na oparcie si na ustalonych
reguach i zasadach postpowania, dla ktrych gwnym rdem jest kodeks
etyczny samurajw28. Arystokraci, jak podkrela Fujiwara, stworzyli niezwykle
wyrafinowan kultur, ktrej synonimem stao si pikno elegancji (miyabi
) i umiejtno odczuwania pikna wzrusze (mono no aware
) wywoanego przez upyw czasu, przemijanie, niestao, efemeryczno
zjawisk. Japoczycy, zdaniem Fujiwary, wyrniaj si unikalnym rodzajem
empatii przejawiajcej si w skonnoci do podziwiania pikna przyrody29 . Ta
wraliwo zostaa poddana rytualizacji, zamieniajc wiele prostych,
codziennych czynnoci w sztuk. Fujiwara mwi wrcz o poszanowaniu pikna
i rytuau (bi to rei o jshi shimasu ) 30 . Jako przykady
wymienia wita podziwiania przyrody (hanami, momiji, tsukimi), a ponadto
kontemplowanie przemian czterech pr roku widoczne w rnych aspektach
ycia codziennego Japoczykw, przede wszystkim w kulturze kulinarnej, w
ktrej pojawiaj si sezonowe potrawy wykorzystujce surowce waciwe dla
danej pory roku, w strojach (wzornictwo, kolorystyka), w urzdzeniu mieszka
oraz w tradycyjnych sztukach japoskich, takich jak: droga herbaty, sztuka
ukadania kwiatw, droga zapachw.

27
Ibidem, s.19.
28
Fujiwara M., Nihonjin no hokori, op. cit., s. 36, Kokka no hinkaku, op. cit., s. 95-96.
29
Fujiwara M., Kokka no hinkaku, op. cit., s. 96-97.
30
Ibidem, s. 98.

43
 Przejawy wraliwoci Japoczykw na pikno przyrody i cztery pory roku:
po lewej od gry czarka z laki z motywem klonw, obok kimono z
motywami rolinnymi.
Od lewej na dole ciasteczka japoskie wagashi,
obok zestaw kuchni narodowej kaiseki ryri (haute cousine)

Fujiwara zauwaa rwnie, e buddyjskie przekonanie o

efemerycznoci i niestaoci wszystkich istot ywych i zjawisk (shogy muj
) zostao poddane estetyzacji i zamienio si w pikno smutku i ulotnoci
(mujkan ). Jego symbolem jest przede wszystkim kwiat wini sakura,
ktry kwitnie zaledwie przez kilka dni i w cigu kilku godzin opada. Podobnych
przey natury estetyczno-sentymentalnej dostarczaj klony, ktre na jesieni
przybieraj barw purpurow.

44
 Drug warstw tradycyjnych wartoci stanowi etyka, czyli, jak nazywa
to Fujiwara, katachi31, a wic zesp regu i norm ksztatujcych postpowanie i
zachowania Japoczykw.
Jest nim bushid , czyli niepisany kodeks etyczny samurajw,
uosabiajcy narodowego ducha Japoczykw. Fujiwara podkrela, e bushid
nie stanowi jednego systemu etycznego, tylko jest zbiorem zasad
obowizujcych w poszczeglnych epokach historycznych. Inny zatem by
kodeks w okresie wojen rodw Taira i Minamoto (XII w.), inny w czasie wojen
domowych kraju w wojnie (sengoku jidai, XVI-XVII w.), a jeszcze inny w
okresie rzdw rodu Tokugawa (1603-1868). Wsplnymi elementami
wszystkich odmian bushid byy wartoci, ktre szczeglnie wysoko ceniono.
Naleay do nich, jak wymienia Fujiwara, miosierdzie (jiai ),
prawdomwno (seijitsu ), cierpliwo (nintai ), uczciwo (seigi
), odwaga (yki ), wspczucie (sokuin ), honor (meiyo ) i
poczucie wstydu (haji ) 32 . Fujiwara wyranie podkrela, e to wanie
odejcie od zasad ducha bushid doprowadzio do wypacze japoskiej polityki,
upadku i przegranej Japonii.
Watanabe Shichi rwnie nawizuje do istnienia cywilizacji japoskiej
opartej na unikalnoci kulturowej Japoczykw:

W innych krgach cywilizacyjnych s rne pastwa, jzyki i kultury,

ale tylko Japonia tworzy odrbn cywilizacj, jest jedynym pastwem z
odrbnym jzykiem i histori33.

Watanabe podkrela, e o unikalnoci japoskiej cywilizacji wiadcz

rodzima religia shint i system cesarski (nieprzerwana linia dynastyczna).
Nazywa Japoni archipelagiem wysp Galapagos (garapagosu shokoku no
yna mono desu ), ktry w odrnieniu od
swojego pierwowzoru, potrafi si rozwija i podlega nieustannym zmianom34.
Jedn z podstaw tych przemian jest podejcie Japoczykw do obcych wzorcw.
Ot zdaniem Watanabe, maj oni umiejtno przetwarzania wzorcw

31
Fujiwara Masahiko, Kokka no hinkaku, op. cit., 116.
32
Fujiwara M., Kokka no hinkaku, op. cit., 116-117.
33
Watanabe S., op. cit., s.16.
34
Watanabe S., op. cit., s.38.

45
(shkaryoku ) i dostosowywania ich do wasnych potrzeb i upodoba35.
Jako przykady Watanabe podaje pismo chiskie, prdy religijne i filozoficzne
(buddyzm, konfucjanizm, taoizm), jedzenie, bro, zdobycze wspczesnej
cywilizacji. Jest to rzadka umiejtno, z ktrej, jak podkrela Watanabe,
Japoczycy powinni by dumni.
Watanabe, podobnie jak Fujiwara, poszukuje oryginalnoci i
unikalnoci kulturowej Japoczykw w tradycji i tradycyjnym systemie
wartoci. Zauwaa, e to duch samurajw i kodeks bushid stworzy
wspczesn Japoni i podkrela, e podstaw systemu norm i zachowa
samurajw byo poszanowanie honoru i unikanie poczucia wstydu. Sowo
samuraj pochodzi od czasownika saburau , ktry oznacza bycie na
subie, oddanie si subie, bycie czyim wasalem 36 . Dla samuraja utrata
honoru oznaczaa okrycie si hab, ktre byo gorsze od mierci, dlatego
najlepszym wyjciem z trudnych sytuacji stao si popenienie honorowego
samobjstwa seppuku . Jednym z najwaniejszych zada samurajw bya
ochrona ziemi, z ktrej pochodzili lub na ktrej suyli. Zgodnie ze starym
przysowiem issho kenmei no chi samurajowie powinni
zachowa wierno i strzec ze wszystkich si ziemi, na ktrej suyli. W
okresie pokojowych rzdw rodu Tokugawa, samurajowie wprawdzie nie
walczyli, ale nadal stanowili elit spoeczn i zajmowali si przede wszystkim
rozwojem duchowym, studiami nad klasyk chisk i japosk, sztukami walki.
I w okresie Meiji, kiedy Japonia zacza szybko si modernizowa, to wanie ta
klasa spoeczna bardzo sprawnie dostosowaa si do nowych realiw,
zamieniajc si w warstw urzdnikw pastwowych.
Z kolei japoskie poczucie pikna wiele zawdzicza, zdaniem Watanabe,
kulturze dworskiej, zdominowanej przez kobiety. Tutaj podobnie, jak Fujiwara,
dostrzega dworsk elegancj, romantyczn wraliwo i szczeglne miejsce
mioci w relacjach pomidzy kobiet a mczyzn 37 . I chocia w epoce
dworskiej jzykiem urzdowym by chiski, to jednak japoszczyzna (yamato
kotoba ), jak podkrela, staa si jzykiem komunikacji miosnej, jak
rwnie poezji i literatury piknej. Jako przykad najwikszego dziea
ukazujcego wiat kultury dworskiej Watanabe podaje Genji monogatari
(Opowie o ksiciu Genjim, 1008), powie napisan przez Murasaki

35
Ibidem, s. 48-49.
36
Ibidem, s. 53.
37
Watanabe S., op. cit., s. 80-83.

46
Shikibu . Jest to pierwsza japoska powie miosna i psychologiczna
pokazujca ycie uczuciowe tytuowego bohatera, ktry odznacza si nie tylko
wyjtkow urod, ale i wybitn osobowoci. Jest niezwykle wraliwy i
wszechstronnie uzdolniony, potrafi gra na instrumentach muzycznych, taczy,
malowa, komponowa poezj, tworzy wasne kadzida i zapachy, ma ponadto
pikny charakter pisma oraz staranne wyksztacenie w dziedzinie klasyki
chiskiej, japoskiej i etykiety dworskiej.

Jak przywrci Japoczykom poczucie godnoci?

Zarwno Fujiwara, jak i Watanabe uwaaj, e jedynym sposobem

uratowania Japonii przed globalizacj i amerykanizacj jest przywrcenie jej
godnoci. Jeden i drugi autor powica temu zagadnieniu ostatni rozdzia w
swojej ksice, ktry stanowi niejako podsumowanie caego wywodu. Obaj s
zgodni, e to wanie klska wojenna i Trybuna Tokijski odebray
Japoczykom poczucie dumy i przekreliy wszystkie osignicia
przedwojennej Japonii, a na dodatek wpoiy im przekonanie, e chocia
pojedynczy Japoczyk moe by dobry, to ju w grupie tworz nard bardzo
niebezpieczny, atwo schodzcy na z drog 38 . Tymczasem, jak twierdzi
Fujiwara, japoska kultura odznacza si unikaln wartoci39. W odrnieniu od
Europy i Ameryki, gdzie ceni si wolno, rwno, indywidualizm, w
spoeczestwie japoskim najwyej stawia si porzdek i harmoni wewntrz
grupy. Japoczycy, jak zauwaa Fujiwara, ju od czasw redniowiecza
utosamiali wolno z egoizmem (mikatte ) 40 i byli przekonani o
susznoci dziaania na rzecz ogu, pastwa, a nie partykularnych interesw
jednostki. Jak podkrela, Japoczycy w sposb naturalny i historyczny kieruj
si w yciu publicznym dobrem ogu, a nie jednostki (ko yori yake ),
cnot, a nie zyskiem (kane yori toku ), harmoni, a nie rywalizacj
(kys yori wa )41.
Innym wanym aspektem powrotu do godnoci pastwa japoskiego,
jest zdaniem Watanabe, konieczno przewartociowania historii, ktra
pomogaby uwiadomi Japoczykom, e nie wszystko, co robili w czasie II

38
Fujiwara M., Nihonjin no hokori, op. cit., s.236.
39
Ibidem, s. 236-237.
40
Ibidem, s. 236.
41
Fujiwara M., Nihonjin no hokori, op. cit., s. 248.

47
wojny wiatowej byo godne potpienia 42 . Wie to si z wprowadzeniem
reform w japoskim systemie edukacji.
Z kolei Watanabe Shichi przedstawia wrcz recept (shohsen
) na przywrcenie Japoczykom poczucia godnoci. Przybiera ona posta
rozwiza wielopoziomowych. Pierwszy poziom to kwestia pamici
historycznej. Watanabe, podobnie jak Fujiwara, uwaa, e naley edukowa
spoeczestwo i przekonywa go o unikalnoci kulturowej Japonii na tle innych
kultur i cywilizacji. Jak zauwaa, Japonia jest wyjtkowa, poniewa stanowi
jedyn tak cywilizacj, jedyny w swoim rodzaju kraj, jzyk i histori43. Jako
przykad podaje cigo pastwow i dynastyczn, co jego zdaniem jest
ewenementem na skal wiatow. Z wielu wybitnych postaci historycznych,
najwikszym wzorem do naladowania, doskonale wpisujcym si w obecne
czasy, jest, w oczach Watanabe, reformator Shibusawa Eichi (1840-
1931), uznawany powszechnie za twrc japoskiego nowoczesnego przemysu
i pierwszego banku Daiichi Kokuritsu Gink (Pierwszy Bank Pastwowy).
Wana jest rwnie edukacja Japoczykw w dziedzinie rodzimej
kultury i literatury piknej, a w szczeglnoci poezji. Ta ostatnia wanie
stanowi o szczeglnej wraliwoci Japoczykw na pikno.
Drugi poziom napraw ma charakter etyczny i dotyczy powrotu do
kodeksu bushid. Nadrzdn zasad, jak powinni si kierowa Japoczycy, to
przekonanie, e nie wolno popenia czynw, ktrych naley si wstydzi
(hazukashii koto o shite wa ikenai, ).
Kolejny poziom napraw to eliminacja wszelkich patologii spoecznych,
na przykad problemu przeladowania i zncania si nad sabszymi uczniami w
szkoach, odejcie od, wzorowanego na systemie amerykaskim, liberalizmu
gospodarczego czy stworzenie zabezpiecze socjalnych, ktre zniwelowayby
rnice w dochodach i poziomie ycia Japoczykw.
Wreszcie ostatni poziom dotyczy szczeglnej roli jzyka japoskiego w
ksztatowaniu unikalnoci narodowej Japoczykw, co oznacza konieczno
edukowania i pogbiania wiedzy o dawnej kulturze i literaturze.

42
Ibidem, s.246-247.
43
Watanabe S., op. cit., s.152.

48
 Uwagi podsumowujce

Dyskurs Nihonjinron, ktry rozpocz si pod koniec XIX w., wraz z

modernizacj i westernizacj Japonii, a wic w czasie kiedy tworzono japosk
tosamo narodow, wci jest niezwykle aktualny. Wspczenie, kiedy
Japonia stana przed problemem globalizacji i kryzysu spoecznego, pojawiaj
si nowi autorzy, ktrzy prbuj nie tylko zdiagnozowa przyczyny obecnej
sytuacji, ale rwnie j zmieni, proponujc metody naprawcze. Omawiani w
niniejszym artykule Fujiwara Masahiko i Watanabe Shichi s mao nowatorscy,
zarwno w swoich refleksjach, jak i wnioskach. Podobnie jak wielu badaczy
przed nimi, ratunek dla Japonii upatruj w powrocie do tradycji i tradycyjnych
wartoci, czyli narodowego ducha Yamato44, ktry jest, ich zdaniem, unikalny.
Duch Yamato jako kwintesencja japoskoci powinien by wci pielgnowany,
chociaby po to, aby Japoczycy znw mogli odczuwa dum ze swojego kraju.
A na czym polega unikalno ducha Yamato? Odwoujc si do
synnego wiersza tanka45 Motooriego Norinagi (1730-1801), ktry w
najpeniejszy sposb oddaje istot ducha narodowego Japoczykw, mona
stwierdzi, e duch Yamato to szczeglna wraliwo na wszelkie przejawy
pikna oraz empatyczne podejcie do zjawisk otaczajcego wiata.

Shikishima no Yamatogokoro o hito towaba, asahi ni niou yamazakura.
Motoori Norinaga 46

Na pytanie, czym jest duch Yamato, odpowied moe by jedna. To

grska winia roztaczajca zapach w porannych promieniach soca.
Motoori Norinaga

Czy mwienie zatem, jak staraj si przekona nas badacze Nihonjinron,

o unikalnoci kultury japoskiej, ktra staa si podstaw tosamoci narodowej
Japoczykw, jest uprawnione? Warto przytoczy tutaj wypowied Anny
Wierzbickiej, ktra w swoich rozwaaniach nad kultur i jzykiem japoskim
stwierdzia: zgodziabym si, e w japoskiej kulturze nie ma nic szczeglnie
unikalnego, po prostu dlatego, e kada kultura jest unikalna. Ale chociaby z

44
Yamato dawna nazwa Japonii.
45
Tanka krtki wiersz wywodzcy si z poezji klasycznej, zbudowany z 31 sylab.
46
Fujiwara M., Kokka no hinkaku, op. cit., s. 125.

49
tego te powodu nie mog zgodzi si z twierdzeniem, e unikalno kultury
japoskiej jest mitem 47 . Jeli przyj zatem, e kada kultura jest na swj
sposb unikalna, to z pewnoci kultura japoska, ktra wykazuje si pewn
hermetycznoci, naley do wyjtkowych.

47
Anna Wierzbicka, Sowa klucze, Rne jzyki rne kultury, przekad Izabela Duraj-
Nowosielska, WUW, Warszawa 2007, s. 431.

50
Katarzyna Starecka

Historyczne zaszoci i perspektywy reazjanizacji Japonii

Streszczenie: Artyku stanowi prb przeledzenia procesu

wyaniania si tosamoci Japonii jako czonka wsplnoty azjatyckiej.
Punktem wyjcia do rozwaa jest postulat opuszczenia Azji i
doczenia do Europy (datsua ny), sformuowany pod koniec XIX w.
Zagroona utrat suwerennoci Japonia zdecydowaa si wwczas na
realizacj polityki przyspieszonej modernizacji korzystajc z wzorcw
zachodnich. Koncepcje podwignicia regionu i solidarnego
przeciwstawienia si zachodnim kolonizatorom (karon) cieray si z
postulatami opuszczenia Azji (datsuaron), ktra nie bya w stanie
dotrzyma Japonii kroku. Przesyt westernizacj zrodzi potrzeb powrotu
do tradycyjnych wartoci i podkrelenia znaczenia charakteru
narodowego, co doprowadzio do wysnucia wniosku o szczeglnym
posannictwie Japonii w wyzwalaniu Azji z opresji Zachodu.
Ustanowiona w pocztkach lat 40. XX w. Strefa Wsplnego Dobrobytu
Wielkiej Azji Wschodniej bya ju jednak tylko odlegym echem
pierwotnych idei panazjanizmu, zakadajcych pokojow wspprac.
Klska w wojnie w Azji i na Pacyfiku, a w lad za ni amerykaska
okupacja Japonii i ustalenia traktatu pokojowego z San Francisco
uwarunkowane rozwojem zimnowojennego konfliktu, przypiecztoway
przynaleno tego kraju do ideologicznego Zachodu. Dynamiczny
wzrost gospodarczy, jak rwnie nieefektywne podejcie do kwestii
rozlicze wojennych pogbiay przepa materialn i wyobcowanie
Japonii w regionie, mimo wielu wartociowych inicjatyw. Koniec zimnej
wojny ujawni kolejny kryzys narodowej tosamoci spowodowany w
duej mierze uzalenieniem Japonii od Stanw Zjednoczonych. Prby
zredefiniowania charakteru narodowego wpisuj si tym razem w szerszy
dyskurs na temat wsplnych wartoci azjatyckich. Wspczesna
Japonia stoi wobec koniecznoci wypracowania nowej roli w regionie,
szczeglnie wobec rosncej potgi Chin. Zmuszona jest przy tym
balansowa pomidzy naciskami ze strony Stanw Zjednoczonych,
obawiajcych si stopniowego osabienia wpyww w integrujcej si
Azji, a wci ywymi uprzedzeniami pastw regionu, wynikajcymi z
dowiadcze wojennych, czego dowodem s m.in. nieustannie
przywoywane skojarzenia ze Stref Dobrobytu.

51
 Sowa klucze: azjanizacja, datsua ny, Japonia, panazjanizm,
rozliczenia wojenne, Stany Zjednoczone, Strefa Wsplnego Dobrobytu
Wielkiej Azji Wschodniej, Wsplnota Azji Wschodniej

Do momentu zakoczenia zimnej wojny przynaleno Japonii do

obozu zachodniego stanowia niezachwiany filar jej polityki zagranicznej.
Amerykaska kuratela oddalaa obawy pastw regionu Azji i Pacyfiku co do
moliwoci odrodzenia si japoskiego militaryzmu, przynoszc Japonii
wymierne korzyci gospodarcze. Cen byy jednak zarzuty merkantylizmu,
opinie kara w dziedzinie polityki midzynarodowej, a nawet wasala
Ameryki1. W latach 90. nasiliy si gosy o potrzebie reazjanizacji Japonii,
ale inicjatywy Tokio w dziedzinie integracji regionalnej obarczone s
negatywnymi skojarzeniami, wynikajcymi z dowiadcze ostatniej wielkiej
wojny (saki no taisen ), jak przez wadze Japonii okrelany jest
konflikt zbrojny z lat 1937-1945.
Problemy z terminologi s jednym z wielu przykadw, wiadczcych
o niezakoczonym procesie rozlicze wojennych. Nakazem amerykaskich
wadz okupacyjnych obowizujcy wczeniej termin wojna Wielkiej Azji
Wschodniej zosta zastpiony okreleniem wojna na Pacyfiku, za prby
wskrzeszenia starej nazwy, podejmowane przez rodowiska prawicowe, budz
protesty nie tylko ze strony azjatyckich ssiadw, ale take na gruncie
wewntrznym. Historyczne zaszoci s nadal obecne w retoryce politycznej
Chin i Korei, uniemoliwiajc Japonii wyzbycie si pitna agresora, mimo
przywizania do pacyfistycznej konstytucji, manifestowanego przez kolejne
pokolenia Japoczykw, czy hojnie udzielanej Oficjalnej Pomocy Rozwojowej
(ODA). Pojednaniu nie su rwnie wizyty czonkw japoskiego rzdu w
chramie Yasukuni powiconym duszom polegych za ojczyzn (w tym osobom
skazanym na kar mierci przez Trybuna Tokijski)2, ani te naginanie
interpretacji 9. artykuu konstytucji umoliwiajce zwikszenie zakresu operacji

1
Eric Heginbotham, Richard J. Samuels, Mercantile Realism and Japanese Foreign Policy,
Center of International Studies, Massachusetts 1996; Gavan McCormack, Japans Client state
(zokkoku) problem, www.japanfocus.org/-Gavan-McCormack/3961 [9.05.2014].
2
Chram Yasukuni odgrywa znaczc rol w ksztatowaniu japoskiej zbiorowej pamici
historycznej oraz tosamoci narodowej jako symbol bohaterstwa i patriotyzmu. Dla ofiar
wojny jest on jednak symbolem japoskiego etnocentryzmu, militaryzmu, czy wrcz
religijnego fanatyzmu. Wicej na ten temat: Katarzyna Starecka, Problem rozdziau religii od
pastwa jako wyraz tendencji do przezwyciania japoskiego militaryzmu po II wojnie
wiatowej, w: Bogumi Grott (red), Rne oblicza nacjonalizmw. Polityka - religia - etos,
Nomos, Krakw 2010, s. 489-514.
52
Oddziaw Samoobrony w celu sprostania oczekiwaniom Waszyngtonu, a take
odzyskania statusu normalnego pastwa.
Osnow niniejszych rozwaa stanowi haso opuszczenia Azji (datsua
), a take jego powojenne modyfikacje. Tez o potrzebie opuszczenia
Azji (datsuaron) przypisywan Fukuzawie Yukichiemu, jednemu z czoowych
japoskich publicystw i dziaaczy owiatowych koca XIX w., wypomina si
Japonii take wspczenie. Pokutuje opinia, e to wanie rada opuszczenia
zego towarzystwa w postaci Chin i Korei, nadaa ekspansywnego charakteru
polityce zagranicznej Japonii, omotanej ambicj dorwnania pastwom
zachodnim, sprowadzajc j na drog agresji. Rozgoryczenie azjatyckich
ssiadw potguje fakt, e od 30 lat podobizna Fukuzawy figuruje na japoskim
banknocie o najwikszym nominale (10 tys. jenw)3.

Koncepcja opuszczenia Azji jako antyteza panazjanizmu

W poowie lat 50. XIX w. po dwustuletnim okresie izolacji, Japonia

skapitulowaa wobec przewagi cywilizacyjnej Zachodu, otwierajc swe granice
szturmujcym je amerykaskim okrtom. W kolejnych latach, poza Stanami
Zjednoczonymi, nierwnoprawne traktaty narzuciy Japoczykom Wielka
Brytania, Rosja, Holandia, Francja, Portugalia oraz Prusy4. Obserwacja
agresywnej ekspansji Zachodu na kontynencie azjatyckim prowadzia do
wniosku, e konieczne jest promowanie przyspieszonej modernizacji.
Odwoanie si do instytucji cesarza jako elementu pradawnej tradycji
jednoczcej wszystkich Japoczykw miao przy tym ocali kultur i ducha
narodowego. Pojawiy si take koncepcje regionalnej wsppracy. W 1880 r.
powstao Stowarzyszenie Rozwoju Azji (Kakai ), majce na celu
promowanie przyjaznych stosunkw pomidzy Japoni, Chinami i Kore,
uznanych za trzon pastw azjatyckich. Trzy lata pniej z powodu krytyki, e
nazwa tej organizacji sugeruje przewodni rol Japonii w podwigniciu
zacofanych azjatyckich ssiadw, przemianowano je na Stowarzyszenie Azji
(Ajia Kykai).
Tymczasem, pod koniec 1884 r. na amach redagowanego przez
Fukuzaw dziennika Jiji Shinp ukaza si artyku autorstwa Hinohary Shz
podajcego w wtpliwo korzyci pynce z angaowania si w Azji:

3
Zob.:http://japanese.joins.com/article/808/69808.html?sectcode=700&servcode=700;
http://japanese.joins.com/article/108/119108.html?sectcode=A00&servcode=A00;www.imaeil.
com/sub_news/sub_news_view.php?news_id=72790&yy=2011 [21.05.2014].
4
Wicej na ten temat: Ewa Paasz-Rutkowska, Najwaniejsze kierunki w polityce zagranicznej
Japonii w latach 1854-1919, Japonica, nr 11/1999, s. 45-58.
53
Dlaczego mielibymy dwiga Azj i opiera si Europie? To, e cay
kontynent azjatycki jest zrujnowany nie jest nasz spraw. Musimy zadba o
niezawiso naszego kraju, Japonii, i zapewni dobrobyt naszym rodakom.
Nawet jeli cesarskie Chiny zostan zagarnite przez Francj, czy Hindusw
zniewolonych przez Brytyjczykw, dopki nie podzielimy ich losu, nie ma
czego aowa... Mam nadziej, e wkrtce w miejsce Kakai ustanowione
zostanie Datsuakai5 (Stowarzyszenie Opuszczenia Azji). Rada oderwania si od
krajw azjatyckich (ridatsu ), w tym wypadku Chin, pojawia si take w
traktacie badacza klasyki chiskiej Oki Senjina, wydanym pod wpywem klski
Chin w konfrontacji z Francj (1883-1884)6. W podobnym tonie utrzymany by
take artyku opublikowany w tej samej gazecie, tym razem jednak anonimowo,
w marcu 1885 r. Brzmia on nastpujco: Nie moemy czeka, a kraje
ssiednie unowoczeni si, abymy mogli wsplnie tworzy dobrobyt w Azji.
Powinnimy raczej wystpi z szeregw pastw azjatyckich i zwiza swoj
przyszo z cywilizowanymi narodami zachodnimi. Nie musimy traktowa
Chin i Korei w specjalny sposb tylko dlatego, e s naszymi ssiadami. Po
prostu przyjmijmy wobec nich podejcie jak ludzie Zachodu. Pobaliwo
wobec zego towarzystwa okrywa i nas z saw.7. Odmienny kierunek
dziaa, a mianowicie integracj regionu azjatyckiego na zasadach
rwnouprawnienia zakadaa natomiast sformuowana w tym samym roku przez
dziaacza politycznego Taruiego Tkichiego koncepcja Wielkiej Unii Narodw
Azji (Dai Tgapp )8.
Przesyt spowodowany westernizacj uruchomi pod koniec XIX w.
dyskusje na temat wiadomoci narodowej Japoczykw. Coraz bardziej zacza
by odczuwalna potrzeba zdefiniowania japoskoci i zaznaczenia wasnej
odrbnoci kulturowej. Znalazo to m.in. wyraz w publikacjach okrelanych
wspln nazw Nihonjiron (dyskurs na temat tosamoci Japoczykw)9. Po
okresie naladownictwa mona byo w Japonii zaobserwowa powrt do

5
Cyt. za: Urs Matthias Zachmann, The Foundation Manifesto of Kakai (raising Asia Society)
and the Ajia Kykai, (Asia Association), 1880-1883, w: Sven Saaler, Christopher W. A.
Szpilman (red.), Pan-Asianism. A Documentary History, Rowman & Littlefield Publishers,
Lanham 2011, t. 1, s. 57.
6
Sushilla Narsimhan, Japanese Perceptions of China in the Nineteenth Century. Influence of
Fukuzawa Yukichi, South Asia Books, Columbia 1999, s. 119-120..
7
Good-bye Asia, w: David J. Lu (red.), Japan. A documentary History, M.E. Sharpe, London
1997, t. 2, s. 351- 353.
8
Rozprawa Taruiego opublikowana zostaa jednak dopiero w 1893 r. Zob.: Kyu Hyun Kim,
Tarui Tkichis Arguments on Behalf of the Union of the Great East, 1893, w: S. Saaler, Ch.
W. A. Szpilman (red.), Pan-Asianism, op. cit., t. 1, s. 73-84.
9
Por. artyku I. Kordziskiej-Nawrockiej na temat wspczesnje recepcji tego terminu w
niniejszym tomie.
54
wartoci rodzimych, aczkolwiek nie oznaczao to cakowitego odrzucenia
osigni cywilizacji zachodniej10. Z powodu obaw rzdu przed
niebezpiecznymi ideami z Zachodu anarchizmem, komunizmem,
socjalizmem, a take liberalizmem mogcymi spowodowa upadek ducha
patriotyzmu, stanowicego istot japoskiego charakteru narodowego oraz
przesiknicie spoeczestwa skrajnym indywidualizmem, w 1911 r. utworzona
zostaa tzw. policja myli (shis keisatsu)11. Do powoania tego rodzaju
instytucji niewtpliwie przyczynio si ujawnienie spisku na ycie cesarza12.
Wiksza aktywno na arenie midzynarodowej doprowadzia w tym
czasie Japoni do wojen z Chinami (1894-1895), a nastpnie Rosj (1904-1905).
Argumentowano je koniecznoci obrony Korei, trudno jednak zaprzeczy, e w
praktyce suyy zabezpieczeniu interesw Japonii. Sukcesy militarne umocniy
jej pozycj w regionie. Po zwycistwie nad Rosj Japonia staa si niejako
starszym bratem rasy tej, ktrego misj miao by poprowadzenie narodw
Azji ku wyzwoleniu spod jarzma kolonialnego13. Z drugiej strony Japonia sama
stawaa si potg kolonialn, naraajc si na opinie wroga publicznego
Azji14. W wyniku wojny z Chinami zyskaa m.in. Tajwan, w 1910 r. dokonaa
aneksji Korei, z kolei swj udzia w I wojnie wiatowej po stronie Ententy
wykorzystaa jako okazj do wkroczenia na chisk cz kontynentu.
W opinii japoskich mylicieli, takich jak Mitsukawa Kametar, Kita
Ikki, czy kawa Shmei, pesymistyczne prognozy dla Europy, zawarte m.in. w
dziele niemieckiego filozofa, Oswalda Splengera, Zmierzch Zachodu (1917)
wzmacniay szanse powodzenia boskiej misji wyzwolenia Azji. Pogarszajca
si sytuacja gospodarcza Japonii, a take niezadowolenie spoeczestwa z
ustale konferencji waszyngtoskiej (1922) sprzyjay narastaniu nastrojw
nacjonalistycznych. Wprowadzenie ograniczenia zbroje morskich odbierano
przede wszystkim jako kroki suce podtrzymaniu chwiejcego si
imperializmu i wyraz zachodniej hipokryzji. kawa podkrela take znaczenie
zwycistwa rewolucji bolszewickiej, uwaajc je za dowd na poparcie tezy o

10
Wicej na ten temat: Ewa Paasz-Rutkowska, Japoskie reakcje na spotkania z Zachodem, w:
Wizerunek Europejczykw i kultury Zachodu w Azji i Afryce, Trio, Warszawa 2005, s. 40-75.
11
Cyt. za: Carol Gluck, Japans Modern Myth. Ideology in the Late Meiji Period, Princeton
University Press, Princeton 1985, s. 188.
12
Ewa Paasz-Rutkowska, Cesarz Meiji (1852-1912). Wizerunek wadcy w modernizowanej
Japonii, WUW, Warszawa 2012, s. 200.
13
Zob. Yamamuro Shinichi, Nihon gaik to Ajiashugi no ksaku, Seijigaku 1998, nr 49, s. 3-
32.
14
Sven Saaler, Christopher W. A. Szpilman, Introduction. The Emergence of Pan-ASianism an
an Ideal of Asian Identity and Solidarity, 1850-2008, w: S. Saaler, Ch. W. A. Szpilman (red.),
Pan-Asianism, op.cit., t. 1, s. 22.
55
moliwoci obalenia status quo i za najsilniejszy zewntrzny bodziec dla
dziaa na rzecz odrodzenia Azji15.
Znaczc rol w dyskursie na temat istoty panazjanizmu odegrali take
Kodera Kenkichi, Sawayanagi Masatar oraz Sugita Teiichi16. Zwrot ku Azji
(Ajia kaiki ) by w tym czasie w coraz wikszym stopniu
naznaczony przekonaniem o przewodniej roli Japonii w regionie (Nihon
meishuron )17. Czynnikiem o duym znaczeniu by jej sukces na
polu modernizacji, a take fakt, e udao jej si utrzyma niepodlego.
Uwypuklano elementy tosamoci narodowej (kokutai ), takie jak boskie
pochodzenie cesarza, nieprzerwana linia dynastyczna, czy specyficzne relacje
pomidzy cesarzem a narodem jako wielk rodzin, uwaano bowiem, e
sprzyjaj one zachowaniu stabilnoci politycznej, co rwnie predestynowao
Japoni do przewodzenia Azji18. W dziele The Ideals of the East (wydanym w
Londynie w 1903 r., a przetumaczonym na jzyk japoski w 1939 r.) myliciela
i badacza kultury, Okakury Tenshina, mona byo przeczyta, e to wanie
unikalne cechy Domu Cesarskiego pozwalay uzna Japoni za skarbnic
kultury azjatyckiej19. Okakura stwierdzi: Azja jest jedna. Tez t naleao
jednak potraktowa jako mylenie yczeniowe, bowiem Okakura doskonale
zdawa sobie spraw z rnorodnoci kultur tego regionu. Wprowadza przy tym
rozrnienie na Orient, ktry by dla niego synonimem zacofania i upadku (do
tej kategorii zalicza Chiny i Indie), oraz wysoko rozwinit Azj, ktr
reprezentowaa Japonia. Ochrona wschodnich ideaw przed zachodnim
imperializmem bya wic jej posannictwem.
Z czasem idee panazjanizmu zaczy by utosamiane z deniem do
ustanowienia japoskiej hegemonii, znajdujc podatny grunt wrd grup
interesu, zwizanych z przemysem oraz armi. Wynikiem incydentu
mandurskiego, ktry wybuch w 1931 r. na przedmieciach Mukdenu, byo

15
Christopher W. A. Szpilman, The Yzonsha War Cry, w: Sven Saaler, Christopher W. A.
Szpilman (red.), Pan-Asianism, op. cit., t. 2, s. 55-61; Christopher W. A. Szpilman kawa
Shmei: Various Problems of Asia in revival, 1922, w: ibidem, s. 69-74.
16
Sven Saaler, Pan-Asianism during and after World War I: Kodera Kenichi (1916),
Sawayanagi Masatar (1919), and Sugita Teiichi (1920), w: S. Saaler, Ch.W. A. Szpilman
(red.), Pan-Asianism, op. cit., t. 1, s. 255-269.
17
Cemil Aydin, The Politics of Anti-Westernism in Asia: Visions of World Order in Pan-Islamic
and Pan-Asian Thought, http://www.japanfocus.org/-Cemil-Aydin/2695 [25.07.2014].
18
Wicej na ten temat: Ewa Paasz-Rutkowska, Dziaania armii japoskiej na rzecz obrony
kokutai, narodowego charakteru przed wpywami obcymi (lata trzydzieste XX w.), Japonica
1994, nr 1, s. 37-46; Marcin Lisiecki, Kokutai no hongi w japoskim dyskursie
nacjonalistycznym, Wyd. Adam Marszaek, Toru 2010.
19
Brij Tankha, Okakura Tenshin: Asia is One, 1903, w: S. Saaler, Ch.W. A. Szpilman (red.),
Pan-Asianism, op. cit., t. 1, s. 93-101.
56
utworzenie marionetkowego pastwa Mandukuo20. Dziaania Armii
Kwantuskiej byy sprzeczne z oficjalnym kursem polityki zagranicznej Japonii,
jednak ekspansja na kontynent wydawaa si wwczas najskuteczniejszym
sposobem na rozwizanie na trudnoci gospodarczych, wynikajcych m.in. z
braku surowcw oraz przeludnienia. Wezwanie Japonii przez Lig Narodw do
wycofania si z Mandurii skonio j do wystpienia z tej organizacji w marcu
1933 r. Dostrzegano jednak potrzeb udziau w bloku regionalnym, czego
dowodem by postulat zawizania Ligi Wielkiej Azji (Dai Ajia Reng
), sformuowany w tym czasie przez Stowarzyszenie Wielkiej Azji (Dai
Ajia Kykai), ktrego nazwa zainspirowana bya przemwieniem na temat
wielkiego azjanizmu, wygoszonym niemal dekad wczeniej przez twrc
Kuomintangu, Sun Yat-sena21.
W 1934 r. w proklamacji Am, azjatyckim odpowiedniku doktryny
Monroea, Japoczycy zapowiadali przejcie odpowiedzialnoci za ad w Azji
Wschodniej22. Pierwszym krokiem ku temu miao by odrzucenie tzw. polityki
otwartych drzwi i objcie kontroli nad stosunkami Chin z mocarstwami
zachodnimi, zgodnie z hasem Azja dla Azjatw. Mimo zapewnie
japoskiego resortu spraw zagranicznych co do pokojowych intencji, w tym
gotowoci faktycznego uznania niezalenoci Mandukuo, stosunki japosko-
chiskie ulegy pogorszeniu. W 1937 r. japoskie oddziay wkroczyy do Chin,
za zbrodnie na ludnoci cywilnej pogbiay wyobcowanie Japonii na arenie
midzynarodowej, co z kolei skonio j do stopniowego zacieniania kontaktw
z Niemcami i Wochami, ktre w ramach paktu trzech uznay prymat Japonii
w Azji Wschodniej.
W 1938 r. premier Konoe Fumimaro zapowiedzia ksztatowanie
nowego porzdku w Azji Wschodniej. Pierwszym krokiem w tym kierunku
miao by utworzenie Wsplnoty Azji Wschodniej (Ta Kydtai
), jednoczcej Japoni, Mandukuo i Chiny. Podbudowy ideologicznej dla tego
przedsiwzicia dostarczyy teorie Ryamy Masamichiego, ktry podkrela, e
wsplnota regionu orientalnego (tyteki chiiki kydtai )

20
Wsplna Japosko-Chiska Komisji ds. Historii w raporcie z 2010 r. nie wykluczya, e
incydent mandurski wybuch przypadkowo.
Zob. http://www.mofa.go.jp/mofaj/area/china/pdfs/rekishi_kk_j-2.pdf.
21
Jednym z najbardziej aktywnych czonkw by genera Matsui Iwane. O ile w Chinach zosta
on zapamitany jako dowdca wojsk wkraczajcych w 1937 r. do Nankinu, japoska prawica
uznaje go za bohatera wojny sucej wyzwoleniu narodw Azji i ofiar Trybunau
Tokijskiego, ktry skaza go na kar mierci za biern postaw wobec popenionych zbrodni.
Torsten Weber, The Greater Asia Association and Matsui Iwane, 1933, w: S. Saaler, Ch.W. A.
Szpilman (red.), Pan-Asianism, op. cit., t. 2, s. 137-147.
22
Ewa Paasz-Rutkowska, Polityka Japonii wobec Polski 1918-1941, Nozomi, Warszawa 1998,
s. 93.
57
powinna mie charakter konfederacji, opiera si na racjonalnej polityce,
kolektywizmie i zapewni narodom wchodzcym w jej skad dobrobyt. Powinna
take uwzgldnia i szanowa zrnicowanie etniczne, a jednoczenie
podejmowa starania, by moliwe byo twrcze poczenie poszczeglnych
elementw kultur i zdefiniowanie w ten sposb relacji z kultur Zachodu.
Zaznacza, e nie moe to by blok o charakterze autarkicznym, lecz system
przystosowany do funkcjonowania w skali globalnej23. W celu koordynacji
dziaa rzdu w sferze politycznej, gospodarczej i kulturalnej ustanowiona
zostaa Rada Rozwoju Azji (Kain ).
W opinii krytykw, hasa regionalizmu nastawionego na rozwj byy
jedynie przykrywk dla rosncych zapdw ekspansjonistycznych Japonii. Przed
nadmiernym rozcigniciem frontu ostrzega wadze w Tokio Ishiwara Kanji,
jeden z dowdcw Armii Kwantuskiej, odpowiedzialny za operacj przejcia
Mandurii. Przekonywa, e Japonia nie dysponuje dostatecznym potencjaem,
by kontrolowa Chiny. Za gwnego wroga Japonii uwaa Rosj oraz
mocarstwa zachodnie. By zwolennikiem utworzenia Ligi Azji Wschodniej (Ta
Renmei ) czcej Japoni, Chiny i Manduri i skoncentrowania si
na przygotowaniach do decydujcej wojny (saish sens) Japonii z
Zachodem. Jej zwycistwo umoliwioby zaprowadzenie pokoju w wiecie
zjednoczonym pod panowaniem cesarza, zgodnie z zapoyczonym ze
staroytnej kroniki Nihongi (720 r.) hasem hakk ichiu (dos. osiem
ktw, jeden dach)24. Studiujc spucizn Ishiwary mona wysnu wniosek, e
to wanie niespenione oczekiwania Japoczykw wobec Azji sprowadziy
Japoni na drog hegemonii.
W tym czasie, korzystajc z zaangaowania Aliantw w dziaania
zbrojne w Europie, japoskie wadze kreliy wizj rozszerzonej wsppracy
gospodarczej. Nowy porzdek dotyczy mia zarwno Chin i Mandurii, jak i
Azji Poudniowo-Wschodniej. Planowano utworzenie Strefy Wsplnego
Dobrobytu Wielkiej Azji Wschodniej (Daita Kyeiken ),
obejmujcej Chiny, Kore, Tajlandi, Birm, Francuskie Indochiny (Wietnam,
Laos, Kambod), Malaje oraz Holenderskie Indie Wschodnie (Indonezj).
Japonia stawiaa sobie za cel nie tylko wyparcie mocarstw zachodnich z
Dalekiego Wschodu, ale take uzyskanie dostpu do potrzebnych surowcw
oraz stworzenie nieprzenikalnego pasa obronnego, zabezpieczajcego jej
23
Jung-Sun N. Han, Ryama Masamichi and the Principles of an East Asian Cooperative
Community 1938, w: S. Saaler, Ch.W. A. Szpilman (red.), Pan-Asianism, op. cit., t. 2, s. 175-
178.
24
Roger H. Brown, Ishiwara Kanjis Argument for an East Asian League, 1940, w: ibidem, s.
201-208.
58
posiadoci przed atakami z zewntrz. Miaa to by autarkiczna wsplnota
pastw, oparta nie na kolonialnej opresji, ale azjatyckim duchu i wizach krwi25.
Podpisanie japosko-radzieckiego paktu o neutralnoci w 1941 r.
umoliwio Japoczykom tzw. marsz na poudnie. Przecigajca si wojna w
Chinach, a take zajcie przez Armi Cesarsk Pwyspu Indochiskiego
wywoay reakcj rzdu amerykaskiego i zastosowanie wobec Tokio sankcji
gospodarczych. W grudniu 1941 r. Japonia uderzya na Pearl Harbor. Prawie
jednoczenie zaatakowane zostay inne cele na obszarze Pacyfiku (wyspy Guam,
Wake, Wyspy Gilberta, Hongkong, Filipiny i Malaje). Japoski blitzkrieg
trwa do poowy 1942 r. Po bitwie o Midway szala zwycistwa zacza
przechyla si na korzy Aliantw. Dla podkrelenia azjatyckiej solidarnoci,
pod koniec 1943 r. w Tokio zwoana zostaa konferencja propagandowa z
udziaem przedstawicieli piciu pastw, wchodzcych w skad Strefy
Dobrobytu, tj. Birmy, Chin, Manduko, Filipin i Tajlandii.
Jeden z czoowych japoskich filozofw, Nishida Kitar, okrelajc
zmagania Japoczykw wit wojn, przekonywa: Japonia wygra t wojn,
poniewa spoeczestwo jest gotowe ponie ofiar ycia. Wygrana ocali Azj i
przyniesie ludzkoci now nadziej26. W tej sytuacji zwycistwo Stanw
Zjednoczonych naleao uzna za dowd susznoci pogldu, i przyszo
Japonii zwizana jest z nowoczesnym przemysem i akceptacj form organizacji
spoeczno-politycznych stworzonych przez Zachd, ktre jak wierzono byy
rdem jej siy.
Jedn z pierwszych prb oceny spucizny japoskiego panazjanizmu27
podj w latach 60. krytyk literacki, sinolog Takeuchi Yoshimi. Przekonywa, e
idee te ulegy w latach 30. znieksztaceniu. W przeciwiestwie do politologa,
Maruyamy Masao, uwaa, e panazjanizm naley wyranie odrni od
faszyzmu. On sam, w 1941 r. entuzjastycznie podszed do decyzji Japonii o
wytoczeniu wojny Stanom Zjednoczonym, uwaajc to za akt pokuty za
japosk agresj w Chinach i dowd porzucenia polityki imperializmu. Agresja
ta wynikaa, jego zdaniem, z zastosowania karygodnych zachodnich metod
wobec Azji i nie miaa nic wsplnego ze wschodnim duchem, kultur, ani
normami politycznymi28. Z kolei w interpretacji historyka Hayashiego Fusao,

25
Sven Saaler, Matsuoka Ysuke and the Greater East Asian Co-Prosperity Sphere, 1941, w:
ibidem, s. 223-228.
26
Cyt. za Ben-Anami Shillony, Politics and Culture in Wartime Japan, Oxford University Press,
Oxford 1981, s. 112.
27
Na temat terminologii por.: S. Saaler, Ch. W. A. Szpilman, Introduction..., op. cit., s. 12-20.
28
Christian Uhl, Takeuchi Yoshimi, Japans Asianism, 1963, w: S. Saaler, Ch.W. A. Szpilman
(red.), Pan-Asianism, op. cit., t. 2, s. 317-326.
59
wojna na Pacyfiku bya jedynie fragmentem stuletniej wojny, majcej na celu
przeciwstawienie si zachodniej inwazji29.
Opinie na temat ostatniej wielkiej wojny s bardzo zrnicowane,
take w samej Japonii. Ienaga Sabur, autor podrcznikw do historii, uwaany
za gos sumienia wspczesnej Japonii, w sposb zdecydowany okreli t wojn
jako agresywn30. Z kolei Takashima Nobuyoshi, w podrczniku licealnym
Gendai shakai (Spoeczestwo wspczesne) przedoonym do zatwierdzenia
komisji ministerialnej w pocztkach lat 90. zawar nastpujcy wniosek: Walki
prowadzone podczas II wojny wiatowej na frontach Azji i Pacyfiku przez armi
japosk realizujc plan ustanowienia Strefy Wsplnego Dobrobytu Wielkiej
Azji Wschodniej zakoczyy si klsk. By to jeden z rezultatw dziaa
nowoczesnej Japonii, ktra w okresie Meiji przyja drog opuszczenia Azji i
doczenia do Europy, czynic ofiarami tej polityki narody i pastwa
azjatyckie. Zwiza i bardzo krytyczna opinia japoskiego historyka,
uwaanego (z uwagi na zmagania z podrcznikow cenzur) za nastpc Ienagi,
wywoaa zastrzeenia ze strony komisji podrcznikowej, wskazujcej na
konieczno wyjanienia uczniom okolicznoci sformuowania takiego hasa31.
W rzeczywistoci haso opuszczenia Azji i doczenia do Europy
(datsua ny ) zostao rozpropagowane dopiero po wojnie przez
historyka Tyam Shigekiego, ktry dowodzi, i to wanie doktryna Fukuzawy
przyczynia si w znacznym stopniu do wyzwolenia imperialistycznych
zapdw Japonii32. Podobne wnioski odnale mona w publikacjach takich
badaczy, jak Hattori Shis, Kawano Kenji, czy Kano Masanao. Brakuje
dowodw na poparcie tezy, e krtki artyku zamieszczony w Jiji Shinp w
1885 wywoa w momencie opublikowania wikszy oddwik polityczny33,
faktem jest jednak, e powysze okrelenie zostao uyte w 1895 r. w
wypowiedzi wczesnego ministra spraw zagranicznych Mutsu Munemitsu, ktry
zwycistwo Japonii w wojnie z Chinami przypisa m.in. polityce opuszczenia
Azji i doczenia do Europy. W tej sytuacji to wanie Mutsu uzna mona za
autora drugiego czonu tego sformuowania (czyli ny)34. Fragmenty
kontrowersyjnego anonimowego tekstu zostay przypomniane w latach 30. XX

29
Kristine Dennehy, Hayashi Fusao, Affirmation of the Great East Asian War, 1963, w:
ibidem, s. 307-316; Por. Nishio Kanji, Nichibei hyakunen sens, Tokuma Shoten, Tky 2013.
30
Ienaga Sabur, Taiheiy sens, Tky 2002 (oryg. 1968).
31
Cyt. za: Yasukawa Junnosuke, Fukuzawa Yukichi no Ajia ninshiki, w: Takashima Nobuyoshi
(red.), Takashima ga kykasho ga touta mono, Kbunken, Tky 2006, s. 140.
32
Tyama Shigeki, Nisshi sens to Fukuzawa Yukichi, w: Tyama Shigeki chsakush, Iwanami
Shoten, Tky 1992 (oryg. Fukuzawa Kenky, 1951, nr 6).
33
http://www.asahi.com/international/history/chapter02/memory/01.html [6.08.2014].
34
Por. Sushilla Narsimhan, op. cit., s. 121.
60
wieku, wwczas te po raz pierwszy jako jego autor wskazany zosta
Fukuzawa35, jakkolwiek istniej przesanki, by sdzi, e zosta on napisany
przez ktrego z dziennikarzy Jiji Shinp36. Nie ulega jednak wtpliwoci, e
Fukuzawa jako wydawca by odpowiedzialny za jego upublicznienie. Przedruk
penej wersji artykuu ukaza si dopiero w pierwszej poowie lat 6037.
Maruyama Masao zwraca uwag, e haso opuszczenia Azji pojawia
si w tym artykule tylko raz i nie wydaje si kluczowe dla myli politycznej
Fukuzawy. Nie natrafimy na nie w pozostaych jego tekstach, gdzie gwny
nacisk kadziony jest na takie wartoci, jak wolno (jiy), prawa czowieka
(jinken), owiecenie (bunmei), wadza pastwowa (kokken), czy atmosfera
wolnoci (dokuritsu no kish)38. Przeciwnego zdania jest badacz historii myli
spoecznej, Yasukawa Junnosuke, ktry przekonuje, e postulat zerwania wizi z
Azj jest jak najbardziej spjny z pogldami zadeklarowanego zwolennika
westernizacji Japonii, jakim by Fukuzawa39. Z kolei, w opinii historyka,
Hirayamy Y, wysuwane w okresie powojennym zarzuty, e z dzie Fukuzawy
wyziera pogarda dla Azji i naleaoby go uzna, za ideowego przywdc
polityki agresji (shinryaku no sendsha ) wydaj si pozbawione
podstaw, tym bardziej, e to wanie Fukuzawa w jednym z przemwie
wygoszonych w 1898 r. gani przejawy pogardliwego nastawienia Japoczykw
wobec pozostaych krajw azjatyckich40.
Jak zauwaa historyk Banno Junji, omawiany artyku stanowi jedynie
komentarz do biecych wydarze i by przede wszystkim wyrazem
rozczarowania wobec zakoczonego fiaskiem puczu Gapsin (Kshin seihen
), ktrego celem byo odsunicie od wadzy przedstawicieli rodu Min,
spolegliwych wobec Chin i opierajcych si przyspieszonej modernizacji
pastwa koreaskiego41. Wynikao z niego, e dalsze wspieranie reform w
krlestwie Joseon i angaowanie si na tym tle w konflikt z Chinami byo

35
Ishikawa Mikiaki (red.), Zoku Fukuzawa Yukichi zensh, Iwanami Shoten, Tky 1933, t. 2, s.
40-42, http://dl.ndl.go.jp/info:ndljp/pid/1078022/38 [20.05.2014].
36
Autorem artykuu mg by Ishikawa (redaktor dzie zebranych Fukuzawy) lub Takahashi
Yoshio (zob. Ida Shinya, Rekishi to tekusuto Saikaku kara Yukichi made, Kbsha, Tky
2001, s. 104.
37
Ajiashugi, w serii: Gendai Nihon shis taikei, Chikuma Shob, Tky 1963, t. 9, s. 38-40.
38
Maruyama Masao, Fukuzawa Yukichi no tetsugaku, Iwanami Shoten, Tokyo 2001, s. 281-282.
39
Yasukawa Junnosuke, op. cit., s. 140-166.
40
Hirayama Y, Fukuzawa Yukichi no shinjitsu, Bungei Shunj, Tky 2004, s. 199-203; 209-
210, 226-227; Hirayama Y, Chgoku ni Fukuzawa Yukichi wa Ajia shinryakuron sha to
iwaretara, w: Nakajima Mineo (red.), Rekishi no uso o miyaburu. Nihon kingendaishi no sten
35, Bungei Shunj, Tky 2006, s. 34-37.
41
Joanna Rurarz, Historia Korei, Dialog, Warszawa 2005, s. 283-289.
61
pozbawione sensu42. Podobne stanowisko prezentuje badacz stosunkw
midzynarodowych Kitaoka Shinichi, wedug ktrego sowa te naley
traktowa jako postulat zerwania z dotychczasow koncepcj przewodzenia
reformom owieceniowym w Korei (bunmei kaika), a nie zacht do
przyjcia polityki agresji43.

Japamerica

W 1945 r. Japonia po raz pierwszy w swej historii objta zostaa

okupacj obcych mocarstw. Podobnie jak w 1854 r. inicjatorami otwarcia
kraju (kaikoku ) na wpywy Zachodu byli Amerykanie, ktrzy zapewnili
sobie decydujc rol w polityce okupacyjnej, realizowanej pod hasem
demilitaryzacji, a take demokratyzacji, aby Japonia ju nigdy nie bya w stanie
zagrozi pokojowi na wiecie. Po 6 latach okupacji, lewicowy intelektualista
Shimizu Ikutar stwierdza na amach czasopisma Ch Kron: Japoczycy
ponownie stali si Azjatami. W jego opinii, pokonana, zrujnowana gospodarczo
Japonia bya ju tylko marginalnym pastwem azjatyckim, ktre nie mogo
stawa w szranki z zachodnimi mocarstwami44.
W rzeczywistoci, nasilajca si zimna wojna skonia Stany
Zjednoczone do redefinicji polityki wobec Japonii i podjcia krokw, majcych
na celu uczynienie z niej sojusznika w powstrzymywaniu komunizmu w Azji.
Po 1948 r. zaniechano sdw zbrodniarzy wojennych i zdecydowano si na
zwikszenie udziau konserwatywnych politykw w rzdzeniu pastwem.
Uruchomiono take program odbudowy gospodarczej, ktrego efekty
wzmocniy zamwienia specjalne dla wojsk walczcych w Korei. Porozumienia
zawarte w 1951 r. w San Francisco (separatystyczny traktat pokojowy oraz
japosko-amerykaski ukad o bezpieczestwie), determinoway miejsce Japonii
jako czonka obozu zachodniego. 9. artyku powojennej konstytucji, dotyczcy
wyrzeczenia si przez Japoni zbroje, stanowi uzasadnienie dla staej
obecnoci na Wyspach Japoskich amerykaskich formacji wojskowych.
Waszyngton oferowa dalsz pomoc ekonomiczn, oczekiwa jednak wsppracy

42
Banno Junji, Kaisetsu, w: Tomita Masafumi (red.), Datsuaron hoka, w serii: Fukuzawa Yukichi
sensh, Iwanami Shoten, Tky 1981, s. 317-338. Por. Andre Shmid, Korea Between Empires,
1895-1919, Columbia University Press, s. 129-136.
43
Kitaoka Shinichi, Dokuritsu jison. Fukuzawa Yukichi no chsen, Kdansha, Tky 2002, s.
262-271.
44
Cyt. za Oguma Eiji, Postwar Japanese Intellectuals Changing Perspectives on Asia and
Modernity, http://www.japanfocus.org/-Oguma-Eiji/2350 [6.08.2014].
62
w zakresie polityki bezpieczestwa, czego rezultatem byo utworzenie w 1954 r.
Oddziaw Samoobrony45.
W artykule zamieszczonym w 1957 r. w Ch Kron antropolog,
Umesao Tadao, stwierdza (w duej mierze pod wpywem teorii Arnolda
Toynbeego), e ze wzgldu na swoj odmienno, Japonia waciwie nie
powinna by uwaana za cz Orientu i bliej jej byo do Europy, przynajmniej
pod wzgldem predyspozycji do tworzenia wysoko rozwinitej cywilizacji
(kdo bunmei )46. Wrd podstawowych zasad polityki zagranicznej
opublikowanych w tym czasie w pierwszej japoskiej Bkitnej Ksidze
Dyplomacji, znalaza si wprawdzie zapowied denia do czonkostwa we
wsplnocie azjatyckiej (pozostae dwa punkty dotyczyy aktywnego udziau w
strukturach ONZ oraz wsppracy z wolnym wiatem)47, ale w praktyce zwizki
z Azj ulegy dalszemu rozlunieniu. Chocia niewielu Japoczykw widziao
swj kraj jako integraln cz obozu liberalnej demokracji, powoli umacnia on
sw pozycj w gronie pastw zachodnich. Od 1975 r. Japonia co roku braa
udzia w spotkaniach na szczycie najbardziej uprzemysowionych pastw wiata,
a w 1980 r. przyczya si do bojkotu olimpiady w Moskwie i sankcji
ekonomicznych wystosowanych przez Zachd wobec ZSRR po jego inwazji w
Afganistanie. Stopniowo oswojono si take z kontrowersyjnym, w wietle
konstytucyjnego zapisu o wyrzeczeniu si zbroje, sformuowaniem japosko-
amerykaski sojusz wojskowy. Zacienianie wzajemnej wsppracy mona
byo tym razem podsumowa hasem: opuszczenie Azji, doczenie do
Ameryki (datsua nybei). Stosunki ze Stanami Zjednoczonymi
obrazoway rwnie takie okrelenia, jak: konsorcjum Amerippon48, czy
Japamerica49.
Uwarunkowania zimnowojenne spowodoway znaczne opnienie w
normalizacji stosunkw dyplomatycznych z azjatyckimi ssiadami, aczkolwiek
naley zaznaczy, e nie rezygnowano ze wsppracy gospodarczej na zasadzie
rozdziau polityki od ekonomii. W 1965 r. podpisany zosta traktat o podstawach
stosunkw z Kore Poudniow, natomiast uregulowanie kontaktw z ChRL
moliwe byo dopiero w latach 70., w zwizku ze zwrotem w polityce

45
Wicej na ten temat: Katarzyna Starecka, Pacyfistyczna Japonia jak dugo? Problem rewizji
9. artykuu Konstytucji, w: Agata Bareja-Starzyska, Piotr Balcerowicz, Jan Rogala (red.)
wiat Orientu Orient w wiecie, WUW, Warszawa 2010, s. 240-253.
46
Bert Edstrm, The Japanese and Europe. Images and Perceptions, Routledge 2013, s. 67-68.
47
http://www.jfir.or.jp/e/special_study/seminar1/conver_3.htm [6.05.2014].
48
Zbigniew Brzezinski, Trans-Pacific Venture Called Amerippon, International Herald
Tribune, 29.04.1987.
49
Tetsuro Kato, The Age of Japamerica - taking Japanese development seriously, Hitotsubashi
Journal of Social Studies, nr 21/1989, s. 61-78.
63
Waszyngtonu wobec Chin. Zaskoczenie wywoane polityk Nixona, a take
kryzys paliwowy skoniy Japoni do poszukiwania moliwoci wsppracy z
krajami Azji Poudniowo-Wschodniej zarwno w celu uzyskania staego
dostpu do rde surowcw, jak i ograniczenia stopnia zalenoci od Stanw
Zjednoczonych50.
Idee regionalizmu mogy by w tym czasie realizowane przez Japoni
wycznie w ramach bloku antykomunistycznego. Koncepcja Funduszu
Rozwoju Azji Poudniowo-Wschodniej zgoszona w 1957 r. przez premiera
Kishiego Nobusuke, przewidywaa wspprac gospodarcz
niekomunistycznych krajw Azji i Pacyfiku pod przewodnictwem Japonii, przy
wydatnym wsparciu kapitau amerykaskiego. Spotkaa si ona jednak z ostr
krytyk ze strony potencjalnych czonkw, gwnie ze wzgldu na skojarzenia z
tzw. Stref Dobrobytu. Jej negatywny odbir pogbia fakt, e Kishi peni w
czasie wojny funkcj ministra przemysu i handlu51.
Na uwag zasuguje take projekt utworzenia Strefy Wolnego Handlu
Pacyfiku (PAFTA) sformuowany w poowie lat 60. przez ekonomist,
pniejszego rektora Uniwersytetu Hitotsubashi, Kojim Kiyoshiego52.
Protagonist koncepcji stworzenia organizacji, czcej Japoni, Stany
Zjednoczone, Kanad, Australi, Now Zelandi, a take kraje Azji Poudniowo-
Wschodniej, by wczesny minister spraw zagranicznych Miki Takeo, ktrego
zdaniem odseparowana od Azji Japonia nie miaa szans na przetrwanie53.
Niech wobec Japoczykw, wynikajca przede wszystkim z dowiadcze
wojny w Azji i na Pacyfiku bya jednak trudna do przezwycienia, o czym
wiadczyy demonstracje, do jakich doszo podczas wizyty premiera Tanaki
Kakueia w Indonezji, Tajlandii i na Filipinach w 1974 r. Japonii zarzucano
ponadto, e pokane kwoty kierowane do krajw azjatyckich w ramach
oficjalnej pomocy ekonomicznej (ODA) wykorzystywane s przede wszystkim
na budow infrastruktury wspierajcej japoskich inwestorw. Prb budowania
relacji z krajami ASEAN na zasadach partnerstwa zapocztkowaa w 1977 r.
tzw. Doktryna Fukudy54.

50
Ewa Trojnar, Japonia a monarchie Zatoki Perskiej, WUJ, Krakw 2009.
51
Jeong Kyong-Ah, Kishi naikaku no Tnan Ajia Kaihatsu Kikin ks to Ajia shokoku no hann,
w: The Research Bulletin of the Faculty of Education and Welfare Science, Oita University
nr 27(1), 4/2005, s. 17-32.
52
Pekka Korhonen, Japan and the Pacific Free Trade Area, Routledge 2013.
53
Takahi Terada, The Japanese Origins of PAFTAD. The Beginning of an Asian Pacific
Economic Community, https://crawford.anu.edu.au/pdf/pep/pep-292.pdf.
54
Wicej na ten temat: Piotr Kozowski, Ewolucja polityki Japonii wobec ASEAN, w: Krzysztof
Gawlikowski, Magorzata awacz (red.), Japonia na pocztku XXI wieku, Wydawnictwo
Adam Marszaek, Toru 2008, s. 208-231.
64
 Dynamiczny rozwj gospodarczy, jak rwnie problem rozlicze
wojennych skutkowa wyobcowaniem Japonii w regionie. Mit o wyjtkowoci
podsycali take Amerykanie, ktrzy podkrelali specyfik japoskiej demokracji
oraz modelu kapitalizmu, prbujc wyjani podoe narastajcych tar
gospodarczych55. W ostatecznym rachunku Japonia nie bya uznawana ani za
wystarczajco zachodni, ani odpowiednio azjatyck56. Jej osignicia w
dziedzinie ekonomii, w tym rozwizania w zakresie metod zarzdzania57. mogy
jednak stanowi wzorzec dla reszty wiata, o czym wiadczyy propagowane na
przeomie lat 70. i 80. w Singapurze i Malezji hasa Learn from Japan (Ucz si
od Japonii) oraz Look East (Spjrz na Wschd) 58.

Nowy azjanizm

Pod koniec lat 80. publikacje powicone unikalnoci Japoczykw

(Nihonjinron)59 zaczy ustpowa miejsca opracowaniom dotyczcym
problematyki azjatyckiej60. Tendencj t mona powiza z rozkwitem
gospodarczym kolejnych pastw regionu Azji, przypisywanym w duym stopniu
czynnikom o podou kulturowym (jak np. etos pracy). Wysuwano m.in tezy, e
specyficzne stosunki spoeczne implikuj powstanie odmiennej, azjatyckiej
formy kapitalizmu, ktry w odrnieniu od kapitalizmu zachodniego mia
charakter wsplnotowy (Gemeinschaft capitalism)61. Sukces pastw nowo
uprzemysowionych (NICs) traktowany by jako dowd moralnej wyszoci
spoeczestw azjatyckich, w ktrych zasadnicz rol odgryway takie wartoci,
jak poszanowanie hierarchii, wizy rodzinne, podporzdkowanie grupie, duch
harmonii i wsppracy. Powstao te przekonanie, ktrego wyrazicielem by

55
Zob. m.in: Ezra Vogel, Japan as Number One. Lessons for Americans, Harvard University
Press, Cambridge, London 1979; Chalmers Johnson, MITI and the Japanese Miracle. The
Growth of Industrial Policy, 1925-1975, Stanford Univeristy Press, California 1989; Karel van
Wolferen, The Enigma of Japanese Power. Power and Politics in a Stateless Nation, Vintage,
New York 1990.
56
Zbigniew Brzeziski, Wielka szachownica, Politeja, Warszawa 1999, s. 179.
57
Nagano Takeshi, Nihonteki keiei kara tyteki keiei, Bungei Shunj, nr 6/1992, s. 142-149.
58
Mahathir Mohamad, New Deal for Asia, Coronet Books, London 1999;
www.mofa.go.jp/region/asia-paci/malaysia/pmv0212/speech.html [10.10.2014].
59
Harumi Befu, Nationalism and Nihonjinron, w: Harumi Befu (red.), Cultural Nationalism in
Eat Asia, University of California, Berkeley 1993, s. 107-135; Ishizawa Yasuharu,
Nihonjinron. Nihonron no keifu, Maruzen, Tky 1997.
60
List tego typu opracowa otwiera Orientalism Edwarda Saida, przetumaczony na jzyk
japoski w 1986 r. Na uwag zasuguj take wielotomowe serie Ajia no naka no Nihonshi,
1992-1993 oraz Ajia kara kangaeru, 1994). Zob. Hiraishi Naoaki, Asia Boom in Japanese
Publishing, Social Science in Japan 1994,, nr 7, s. 27-28.
61
Sakakibara Eisuke, Beyond capitalism: The Japanese Model of Market Economics, University
Press of America, Lanham 1993; Tominaga Kenichi, Modernization and Gemeinschaft
capitalism in East Asia, Japan Review of International Affairs 1995, nr 1, s. 52-73.
65
m.in. premier Malezji Mahathir bin Mohamad, e mog by one traktowane jako
wartoci uniwersalne 62.
Nowy azjanizm (shin Ajiashugi ) polega na afirmacji
azjatyckoci63. Pojcie to brzmiao do enigmatycznie, biorc pod uwag
ogromne zrnicowanie kulturowe narodw zamieszkujcych ten obszar
geograficzny wiata64. Znany dziennikarz gazety Asahi Shinbun, Funabashi
Yichi, zwraca uwag na potrzeb azjanizacji Azji, rozumianej jako proces
samopoznania, ktrego efektem byoby wyonienie si nowej azjatyckiej
tosamoci65. Z kolei dyplomata, Ogura Kazuo, krytykowa japoskich
przywdcw za stawianie Japonii ponad innymi krajami Azji, tylko z powodu
stopnia jej zayoci z Zachodem. Najwikszym przewinieniem Fukuzawy by,
jego zdaniem, nie tyle pogardliwy stosunek do innych narodw Azji, lecz
zaakceptowanie porzdku wiata zdefiniowanego przez zachodnie potgi
kolonialne. Uwaa, e wystpienie z Ligi Narodw byo waciwym
posuniciem, negatywnie ocenia natomiast cay powojenny okres historii
Japonii, ponownie naznaczony dictum Zachodu. Wytyka take powielanie tego
bdu, polegajcego na przyjmowaniu zachodniego sposobu mylenia, przez
wielu wspczesnych przedstawicieli azjatyckich elit politycznych. Podkrela:
Wszyscy jestemy ofiarami zachodniego imperializmu, spadkobiercami
wsplnej tradycji kulturowej i skarbnic azjatyckiego ducha66. W jego opinii
eksport wschodnioazjatyckiego systemu spoecznego otwiera drog do
zglobalizowania Azji, a tym samym dawa jej moliwo decydowania o
ksztacie nowego adu wiatowego.
Zakoczenie zimnej wojny stwarzao warunki do zwikszenia
azjatyckiego wymiaru japoskiej polityki zagranicznej. Rwnie ze strony
przedstawicieli rodowisk biznesowych podnosiy si gosy, e nadszed czas
powrotu Japonii do domu rodzinnego - Azji. Kobayashi Ytar, prezes Fuji
Xerox i czonek wielu midzynarodowych komisji gospodarczych, wskazywa
na osamotnienie Japonii wobec jednoczcego si Zachodu 67. Jego propozycja

62
Mahathir bin Mohamad, Rozwaania o wartociach azjatyckich, Azja i Pacyfik 1999, t. 2, s.
157-168.
63
Saito Seichiro, The Pitfalls of the New Asianism, Japan Echo 1992, nr 19.
64
Tokimasa Sekiguchi, Azja nie istnieje, Teksty drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja
2008, nr 4, s. 48-75; Josiane Cauquelin, Paul Lim, Birgit Mayer-Koenig, Asian Values:
Encounter with Diversity, Routledge, London 2014.
65
Yoichi Funabashi, The Asianization of Asia, Foreign Affairs 1993, nr 72(5), s. 75-85.
66
Kazuo Ogura, Ajia fukken no tame ni, w: Kitaoka Shinichi (red.), Sengo Nihon gaik ronsh,
Ch Kronsha, Tky 1995, s. 483-505.
67
Kobayashi Ytar, Sai Ajiaka no susume (Propozycja reazjanizacji), Foresight, 04.1991, s.
44-46; Yotaro Kobayashi, Re-Asianize Japan, New Perspective Quarterly 1992, t. 9, nr 1, s.
66
reazjanizacji bya w duej mierze reakcj na fal krytyki w zwizku z do
biern, a cilej - ograniczon do sfery finansowej - postaw Japonii wobec
konfliktu w Zatoce Perskiej. Kobayashi podkrela jednak, e postpy Japonii
w Azji bd problematyczne, jeli nie uzyska ona poparcia Stanw
Zjednoczonych68. Mona si byo o tym przekona, gdy Japoczycy stanli
wobec szansy pokierowania procesem integracji azjatyckiej. Propozycja
przewodzenia Ugrupowaniu Gospodarczemu Azji Wschodniej (EAEC)
obejmujcego kraje ASEAN oraz Japoni, Chiny i Republik Korei, zoona
przez premiera Mahathira w pocztkach lat 90. zostaa przez Tokio odrzucona, a
jednym z gwnych powodw bya nieprzychylna reakcja Stanw
Zjednoczonych, ktre nie zostay w tym projekcie uwzgldnione.
Wprawdzie koalicyjny gabinet Hosokawy Morihiro, w 1993 r.
wykluczy na kilka miesicy z rzdw Parti Liberalno-Demokratyczn (PLD) i
podj prb wytyczenia autonomicznej polityki zagranicznej i wyzwolenia si
spod amerykaskiej kurateli, jednak zaniepokojenie zwizane z
pnocnokoreaskimi prbami nuklearnymi szybko skonio wadze w Tokio do
wikszej ostronoci w manifestowaniu asertywnoci. Poza tym postulaty
dotyczce wsplnego przeciwstawienia si przez narody azjatyckie
amerykaskiej dominacji, wysuwane m.in. przez prawicowego polityka, Ishihar
Shintar, mimo poparcia ze strony Mahathira69, odbierane byy raczej jako
powrt do koncepcji Azji dla Azjatw i w gruncie rzeczy japonizacji Azji.
W 1995 r. ekspert ds. polityki dalekowschodniej, Joseph Nye, podkrela, e
amerykaska obecno wojskowa w Azji Wschodniej powinna by traktowana
jak tlen70. Rok pniej doszo do odnowienia japosko-amerykaskiego sojuszu
o bezpieczestwie, ktrego celem byo m.in. upewnienie krajw regionu Azji i
Pacyfiku, e mimo zakoczenia zimnej wojny siy amerykaskie nie zostan
wycofane z Japonii i nie stanie ona wobec koniecznoci rozbudowy wasnych si
zbrojnych.
Kluczem do zaakceptowania przewodniej roli Japonii w regionie byo
jej rozliczenie si z wojenn przeszoci. W 1993 r. Hosokawa oficjalnie

20-23. Koichi Iwabuchi, Return to Asia? Japan in the Global Audio-Visual Market, Journal of
Social Issues in Southeast Asia 1994, t. 9, nr 2, s. 226-245.
68
Yotaro Kobayashi, Re-Asianization Does Not Mean Isolation. Japan should strengthen ties
with its neighbors, while maintaning good relations with the West, Los Angeles Time,
3.12.1993;
http://articles.latimes.com/1991-12-03/local/me-418_1_asian-neighbors [6.08.2014].
69
Shintar Ishihara, Mahathir Mohamad, No to ieru Ajia, Kbunsha, Tky 1994. Por. Morita
Akio, Ishihara Shintar, No to ieru Nihon, Kbunsha, Tky 1989; Shintar Ishihara,
Oppressed by the West. Japans Return to Asia can Change Future, Straits Times,
21.01.1995, s. 32.
70
www.ioc.u-tokyo.ac.jp/~worldjpn/documents/texts/JPUS/19950227.O1E.html [15.03.2011].
67
owiadczy, e wojna w Azji i na Pacyfiku miaa charakter agresywny, za dwa
lata pniej, w 50. rocznic zakoczenia wojny, z inicjatywy socjalistw (mimo
sprzeciwu ze strony czci czonkw PLD wchodzcej w skad koalicji
rzdzcej), parlament uchwali rezolucj zawierajc sowa przeprosin za czyny
popenione przez Japoczykw w czasie wojny. W opinii Wady Harukiego,
badacza dziejw Korei oraz Rosji, problem zasadniczo polega na tym, e
wyrazom ubolewania nie towarzyszyy konkretne dziaania na rzecz
zadouczynienia krzywdom, np. w postaci odszkodowa indywidualnych. W
tym czasie rozgosu nabra problem kobiet pocieszycielek podlegych wojsku
(jugun ianfu ). Koreaska Rada na rzecz Kobiet Zmuszanych przez
Japoskie Siy Zbrojne do Niewolnictwa Seksualnego wystosowaa do premiera
Japonii list z daniem przyznania si do rekrutowania kobiet do wojskowych
domw publicznych (tzw. obozw rekreacyjnych). W owiadczeniu z 1993 r.
japoski rzd potwierdzi, e armia bya zamieszana w sposb bezporedni lub
poredni w ten proceder. Do wszystkich yjcych kobiet pocieszycielek
wystosowane zostay listy przepraszajce sygnowane przez premiera, jednak
zebraniem pienidzy na odszkodowania dla ofiar przemocy seksualnej zajy si
ju tylko organizacje spoeczne71. Wada zaangaowa si w dziaalno
organizacji, zajmujcej zbieraniem funduszy na ten cel. By te jednym z
pierwszych, po zakoczeniu zimnej wojny, rzecznikw udziau Japonii we
wsplnocie azjatyckiej. W 1995 r. przedstawi on na amach koreaskiego
czasopisma Changbi koncepcj Wsplnego Domu Pnocno-Wschodniej Azji
(Thoku Ajia Kyd no Ie ), obejmujcego Chiny,
Tajwan, Rosj, obie Koree, Japoni, a take Stany Zjednoczone, przy czym
centrum tak pomylanej wsplnoty stanowiby Pwysep Koreaski, ktry ju w
dawnych wiekach peni rol pomostu pomidzy cywilizacjami chisk i
japosk. Rol jednoczc miaaby do odegrania mniejszo koreaska
zamieszkujca zarwno Japoni (870 tys.), Chiny (ok. 2,5 mln), jak i Rosj (480
tys.). Niezwykle liczna (ok. 2 mln emigrantw) jest take diaspora koreaska w
Stanach Zjednoczonych72.
Prb stworzenia mechanizmw szybkiego podejmowania decyzji i
systemu cisej wsppracy regionalnej uniezalenionej do Ameryki byo forum
dialogowe ASEAN plus 3 (Japonia, Chiny, Korea Pd.), ktre zainaugurowao

71
Zob. http://www.mofa.go.jp/mofaj/area/taisen/ianfu.html [15.03.2011]. Zob. te: numa
Yasuaki, Ianfu mondai to wa nan datta no ka. Media, NGO, seifu no kzai, Ch Kron
Shinsha, Tky 2007.
72
Wada Haruki, Thoku Ajia chiiki kyryoku ks to Higashi Ajia kydtai ks,
http://www.wadaharuki.com/touhokua.html (2007); Maritime Asia and the Future of a
Northeast Asia Community, http://japanfocus.org/-Wada-Haruki/2934 [10.09.2014].
68
dziaalno w 1997 r. Projekt utworzenia Azjatyckiego Funduszu Monetarnego
(Asian Monetary Fund) zgoszony przez Japoni w zwizku z kryzysem
gospodarczym i finansowym, ktry wybuch w tym czasie w poudniowo-
wschodniej Azji, zosta jednak zawetowany zarwno przez Waszyngton, jak i
Pekin. Ponownie odezway si gosy zarzucajce Japonii tworzenie wspczesnej
wersji strefy dobrobytu. Mimo nieprzychylnych opinii i wasnych problemw
ekonomicznych, w latach 1997-1999 Japonia przeznaczya ponad 80 mld
dolarw na przezwycienie kryzysu w Korei Poudniowej, Tajlandii, Indonezji,
Malezji i na Filipinach. W kolejnych latach obserwujemy wyrany wzrost
japoskich inicjatyw majcych na celu zacienienie wsppracy z ASEAN73.
W 2001 r. w raporcie zespou East Asia Vision, dziaajcym w
strukturach ASEAN plus 3 pojawia si koncepcja utworzenia Wsplnoty Azji
Wschodniej (East Asia Community)74. Projekt ten zakada utworzenie
wsplnoty na rzecz pokoju, dobrobytu i postpu, problematyczna bya jednak
tosamo, jak Japonia wnosiaby do takiego ukadu. Z wypowiedzi premiera
Moriego Yoshir z 2000 r. wynikao bowiem, e nadal chciaaby by w pewnym
sensie traktowana jako kraina bstw skupionych wok cesarza (tenn o
chshin to shite iru kami no kuni )75.
Niewtpliwie nie wpyno to pozytywnie na nastawienie do japoskich
inicjatyw w zakresie regionalnej integracji, chociaby ze wzgldu na nasuwajce
si skojarzenia z koncepcj hakk ichiu.
W 2002 r. kolejny japoski premier, Koizumi Junichir, podczas swej
wizyty w Singapurze zgosi ide szczerej i otwartej wsppracy z krajami
ASEAN opierajc si na wsplnym dziaaniu obustronnym postpie76, czego
potwierdzeniem byo zawarcie pomidzy Japoni a Singapurem umowy o
wolnym handlu77. Gotowo przystpienia do negocjacji w sprawie zawarcia
ukadw o wolnym handlu z krajami ASEAN zapowiedziay rwnie Chiny.
Rywalizacja o wpywy gospodarcze pomidzy Japoni a Chinami stopniowo si
zaostrzaa78. W odpowiedzi na krytyk ze strony ASEAN, e pod wzgldem

73
W 1999 r. Japonia utworzya Japan-ASEAN Solidarity Fund, w 2000 r. powsta Japan-ASEAN
General Exchange Fund (JAGEF). Wicej na ten temat: Edward Haliak, Wsplnota Pacyfiku a
Wsplnota Wschodnioazjatycka, w serii urawia Papers, zeszyt 8, Warszawa 2006, s. 85-
143.
74
www.mofa.go.jp/region/asia-paci/report2001.pdf [10.09.2014].
75
Tky Shinbun, 27.05.2000.
76
http://www.asean.org/resources/2012-02-10-08-47-56/leaders-view/item/speech-by-prime-
minister-of-japan-junichiro-koizumi-japan-and-asean-in-east-asia-a-sincere-and-open-
partnership-singapore-january-14-2002 [10.09.2014].
77
http://www.mofa.go.jp/region/asia-paci/singapore/jsepa-1.pdf [10.09.2014].
78
http://www.asean.org/asean/external-relations/china/item/asean-china-free-trade-area;
http://www.asean-china-center.org/english/2010-01/01/c_13263385.htm [10.09.2014].
69
wsppracy w zakresie bezpieczestwa Japonia jest w dalszym cigu bardziej
amerykaska (ni azjatycka), w 2004 r. kraj ten przystpi do Traktatu
Przyjani i Wsppracy w Azji Poudniowo-Wschodniej (TAC). Nastpio to rok
po Chinach.
Od 2003 r. w Pekinie i Seulu dziaaj orodki opiniotwrcze, takie jak
The Network of East Asian Think-Tanks (NEAT) oraz The East Asia Forum
(EAF). Na fali wzrastajcego zainteresowania wiata polityki, przemysu i
mediw ide doczenia, a waciwie powrotu do Azji, w 2004 r. rwnie w
Japonii powoano do ycia podobn instytucj, a mianowicie Rad ds.
Wsplnoty Azji Wschodniej (Higashi Ajia Kydtai Kygikai; The Council on
East Asia Community), ktrej przewodniczy byy premier Nakasone Yasuhiro.
Wrd jej czonkw panuje konsensus, e nie naley wcza do tej wsplnoty
Stanw Zjednoczonych. Znakiem nowych czasw jest fakt, e to wanie do
Nakasone naleay sformuowania o Japonii jako niezatapialnym lotniskowcu
Stanw Zjednoczonych, czy japosko-amerykaskiej wsplnocie
79
przeznaczenia (unmei no kydtai ) .
Od 2005 r. platform wsppracy na obszarze Azji i Pacyfiku, jak
rwnie alternatyw dla wspieranego przez Stany Zjednoczone ukadu APEC,
stanowi take Szczyt Azji Wschodniej (East Asia Summit), grupujcy pastwa
ASEAN, Japoni, Chiny, Republik Korei, a take Australi, Now Zelandi i
Indie (formua ASEAN plus 6). Inicjatywa Japonii polegajca na zaproszeniu do
wsppracy dodatkowych pastw miaa na celu zrwnowaenie znaczenia
Chin80. W 2006 r. Japonia zgosia rwnie projekt porozumie w ramach
Wszechstronnego Partnerstwa Gospodarczego Azji Wschodniej (CEPEA).
Porozumienia o wolnym handlu zawara do tego czasu z Singapurem (2002),
Malezj (2005) i Filipinami (2006)81, natomiast w 2008 r. z ASEAN (JACEP).
Na uwag zasuguje rwnie propozycja utworzenia Wschodnioazjatyckiej
Strefy Wolnego Handlu (EAFTA). Nowy premier Malezji, Abdullah Ahmad
Badawi, ostrzega jednak: Nie yczymy sobie odrodzenia Strefy Wsplnego
Dobrobytu...82.
Podejmowane przez Japoczykw we wczesnych latach
pozimnowojennych prby wypracowania alternatywy dla sojuszu ze Stanami
Zjednoczonymi oraz fal nowego azjanizmu podsumowa mona hasem datsua

Rywalizacja japosko-chiska dotyczy take regionu Azji rodkowej, czego przykadem byy
takie inicjatywy jak Pitka Szanghajska, czy Dyplomacja Euroazjatycka zapocztkowana w
1997 r. przez gabinet Hashimoto.
79
http://www.ceac.jp/e/index.html [10.09.2014].
80
http://www.sangiin.go.jp/japanese/annai/chousa/rippou_chousa/backnumber/2006pdf/20060421107.pdf.
81
http://www.meti.go.jp/english/policy/external_economy/trade/FTA_EPA/index.html#rcep.
82
Cyt. za Zenei, nr 9/2004.
70
nya (dystansowanie si od Ameryki, zaangaowanie w Azji)83. Z
kolei zdaniem dramaturga, krytyka literackiego i filozofa, Yamazakiego
Masakazu, z uwagi na rozwijanie przez Japoni kontaktw z krajami Azji
Poudniowo-Wschodniej, a take Australi i Oceani, haso Fukuzawy
naleaoby sparafrazowa jako datsua nyy (przekroczenie granic
Azji i przystpienie do Oceanii)84.

Powrt do Ameryki?

Pozytywne nastawienie do idei wsppracy regionalnej zburzyy w 2005

r. antyjaposkie protesty w Chinach. Pretekstu dostarczy demonstrantom jeden
z japoskich podrcznikw do historii, zabiegi Japonii o uzyskanie staego
czonkostwa w Radzie Bezpieczestwa ONZ, a take spory dotyczce
eksploatacji z gazowych na Morzu Wschodniochiskim. Niszczenie
japoskich obiektw usprawiedliwiane byy hasem patriotyzm nie jest
zbrodni, w nawizaniu do regularnych wizyt Koizumiego w wityni
Yasukuni. wczesny minister spraw zagranicznych, Machimura Nobutaka,
przekonywa, e Japonia nie powinna ugina si wobec cigych zarzutw
dotyczcych wojennej przeszoci85. W umysach czci politykw zakiekowaa
prawdopodobnie myl o porzuceniu zego towarzystwa Azji Wschodniej86.
W 2006 r. administracja kolejnego premiera, Abe Shinz (wnuk
Kishiego), proklamowaa dyplomacj zorientowan na wartoci (kachikan
gaik ). Szef resortu spraw zagranicznych, Aso Tar, podkrela
konieczno zacieniania wsppracy pomidzy krajami wyznajcymi wsplne
wartoci, takie jak demokracja, pokj, wolno, prawa czowieka, rzdy prawa
oraz gospodarka rynkowa, krelc wizj uku wolnoci i dobrobytu czcego
Japoni, Stany Zjednoczone oraz pastwa czonkowskie Unii Europejskiej i
NATO. Pastwa te powinny wsplnie dziaa na rzecz rozszerzania zasigu tego
obszaru, m.in. poprzez wspieranie przemian demokratycznych, misje pokojowe,
pomoc rozwojow czy wymian kulturaln na obszarze rozcigajcym si od
Azji Pnocno-Wschodniej, poprzez Azj Poudniowo-Wschodni oraz Azj
Centraln, po Europ rodkow i kraje nadbatyckie. Aso udowadnia, e
strategia ta nie bya niczym nowym, a jedynie nazwaniem dyplomatycznych
dokona, ktre Japonia gromadzia systematycznie na swoim koncie przez

83
Por. Kobayashi Masaya, Chgoku. Ajia ni okeru kkysei to Nihon, dostp:
http://mitizane.ll.chiba-u.jp/metadb/up/ReCPAcoe/kobayashimasaya.pdf [11.09.2014].
84
Zob. Yamazaki Masakazu, Datsua nyy no susume, Hanky Komyunikshonzu, Tky 1995.
85
http://mojimojisk.cocolog-nifty.com/miz/2007/01/post_856a.html [15.09.2014].
86
Zob. Watanabe Toshio, Shin datsuaron, Bungei Shinsho, Tky 2008, s. 282-285.
71
ostatnie 16-17 lat, i ich nowym usytuowaniem w japoskiej dyplomacji jako
caoci, powoujc si na przykady takich inicjatyw, jak Partnerstwo dla
Rozwoju Demokracji z 1996 r., wspieranie przez Japoni dziaalnoci
Nadzwyczajnej Izby Sdu Kambody, czy pomoc rozwojow kierowan do
byych republik radzieckich (do 2004 r. osigna ona poziom 30% ODA
udzielanej przez wszystkie pastwa OECD)87.
Wstpem do realizacji powyszej koncepcji mia by czterostronny
strategiczny dialog z udziaem Stanw Zjednoczonych, Japonii, Australii i Indii,
ktre utworzyyby Azjatycki uk demokracji. Pierwsze nieformalne spotkanie
w tej sprawie odbyo si w maju 2007 r. za we wrzeniu kraje te, wraz z
marynark Singapuru, uczestniczyy we wsplnych manewrach morskich
Malabar w Zatoce Bengalskiej. Rosnca dominacja Chin skaniaa bowiem
Japoni do szukania nowych partnerw strategicznych w dziedzinie budowania
bezpieczestwa w regionie.
Wprawdzie w koncepcji uku wolnoci i dobrobytu pominite zostay
nie tylko Korea Pnocna, ale take Rosja i ChRL, trzeba jednak zauway, e w
grudniu 2006 r. jako cel swojej pierwszej oficjalnej podry zagranicznej Abe
wybra Pekin, co mona uzna za przejaw denia do poprawy dwustronnych
stosunkw pogorszonych w okresie rzdw Koizumiego. Inicjatywa Abe
dotyczca budowania strategicznych relacji opartych na wzajemnych
korzyciach spotkaa si z przychylnym przyjciem chiskich wadz i
zaowocowaa podpisaniem w maju 2008 r. ju przez jego nastpc, Fukud
Yasuo, oraz prezydenta Hu Jintao, owiadczenia, w ktrym rzdy obu krajw
zdajc sobie spraw z wielkiej odpowiedzialnoci za pokj, stabilno i rozwj
regionu Azji i Pacyfiku oraz wiata [] podejmuj si wsplnie dziaa na rzecz
tego, by Morze Wschodniochiskie uczyni Morzem Pokoju, Wsppracy i
Przyjani88.
Administracja Fukudy staraa si przenie o japoskiej dyplomacji w
kierunku Chin i Korei, prowadzc dyplomacj synergiczn, tj. z zachowaniem
rwnowagi pomidzy sojuszem ze Stanami Zjednoczonymi a kontaktami z
azjatyckimi ssiadami89, jednak ju po roku, we wrzeniu 2008 r. doszo do
zmiany rzdu, a fotel premiera zaj twardy Aso. W ramach rozszerzania
dyplomatycznych horyzontw w padzierniku 2008 r. podpisana zostaa
japosko-indyjska deklaracja bezpieczestwa, ktra podobnie jak umowa z
Australi z marca 2007 r., obejmowaa wsplne zwalczanie klsk ywioowych,

87
http://www.pl.emb-japan.go.jp/policy/speech1pl.htm [15.09.2014].
88
http://www.mofa.go.jp/region/asia-paci/china/joint0805.html [15.09.2014].
89
http://www.mofa.go.jp/policy/other/bluebook/2008/html/h1/h1_01.html [15.09.2014].
72
misje pokojowe, walk z terroryzmem i wspprac wywiadw.90 Mimo
zapewnie ze strony uczestnikw tych porozumie, e nie s one wymierzone
przeciwko Chinom, ich odbir w Pekinie by do jednoznaczny. Uznano je za
prb instytucjonalnego alienowania Chin oraz promowania systemu sojuszy
skupionych wok Stanw Zjednoczonych.
Odmienn taktyk zaproponowa po odsuniciu od steru rzdw PLD
premier z ramienia Partii Demokratycznej, Hatoyama Yukio. Jego koncepcja
wsplnoty wschodnioazjatyckiej to zaproszenie do gbszej wsppracy Chin i
Korei. Poprawa relacji Japonii z krajami azjatyckimi, w tym Chinami, dawaa
Japonii szans na wzmocnienie pozycji przetargowej wobec Stanw
Zjednoczonych91. Hatoyama podkrela, e nie chodzi o zapewnienie Japonii
dominacji, lecz suenie jako dobry przykad dla innych pastw
czonkowskich92. Dyplomacja braterstwa (yai gaik) wywoaa
krytyczne opinie ze strony ugrupowa prawicowych, zarzucajcych
Demokratom sprzedajno wobec Pekinu i Seulu, nadwtlia take stosunki z
Waszyngtonem.
W Wytycznych Narodowego Programu Obrony ogoszonych w grudniu
2010 r., przez ekip kolejnego premiera z ramienia Demokratw, Kana Naoto,
podkrelano wag budowania i wzmacniania struktur wielostronnej wsppracy
regionalnej, jednoczenie jednak duy nacisk pooony zosta na pogbienie
sojuszu japosko-amerykaskiego93. W styczniu 2012 r., tu po ogoszeniu przez
Waszyngton nowej strategii militarnej, przewidujcej zwrot ku Azji (Asia
pivot), nastpca Kana, Noda Yoshihiko, zaproponowa sformuowanie Karty
Pacyfiku (wzorowanej na Karcie Atlantyckiej z 1941 r.), ktrej sygnatariuszami
byyby kraje zrzeszone w APEC94. Istotnym elementem amerykaskiej strategii
przebalansowania w stron Azji byo take rozszerzanie zasigu Partnerstwa
Transpacyficznego (TPP). Naciski ze strony Waszyngtonu, jak rwnie obawy,
e zjednoczenie Azji moe nastpi bez udziau Japonii sprawio, e japoscy
przywdcy, mimo protestw m.in. ze strony rodzimych producentw ywnoci,
zaczli wyraa coraz wiksze zainteresowanie udziaem w tym ukadzie.

90
http://www.mofa.go.jp/region/asia-paci/india/pmv0810/joint_d.html [15.09.2014].
91
Zblionymi motywami kierowa si w latach 50. premier Hatoyama Ichir (dziadek Yukio),
podejmujc prby normalizacji stosunkw z ZSRR.
92
Yukio Hatoyama, A New Path for Japan, The New York Times, 26.08.2009,
www.nytimes.com/2009/08/27/opinion/27iht-edhatoyama.html?pagewanted=all&_r=0;
www.eaci.or.jp/eastasian/ [10.05.2014].
93
www.mod.go.jp/e/d_act/d_policy/pdf/guidelinesFY2011.pdf [15.09.2014].
94
Ograniczenie krgu sygnatariuszy do krajw APEC skutkowaoby jednak, przynajmniej
czasowym, wykluczeniem Indii.
73
 Przyja ze Stanami Zjednoczonymi, zaangaowanie w Azji

Japonia nieustannie poszukuje swego miejsca w regionie. Sukcesy w

dziedzinie przyspieszonej modernizacji sprawiy, e Japoczycy zawsze chtnie
widzieli swj kraj w roli cznika (kakehashi) pomidzy Wschodem i Zachodem,
take na paszczynie ideologiczno-politycznej, o czym wiadcz m.in. sowa
ministra spraw zagranicznych Shigemitsu Mamoru wygoszone w 1956 r. z
okazji przyjcia Japonii do ONZ: Chciabym, aby Japonia staa si pomostem
pomidzy Wschodem a Zachodem dla zapewnienia pokoju na wiecie.95. Stae
czonkostwo w Radzie Bezpieczestwa ONZ zapewnioby Japonii wiksz
autonomi w stosunkach z Waszyngtonem, jednak mimo znacznych kwot
przeznaczanych na dziaalno tej organizacji, ze wzgldu na ostry sprzeciw
Chin, jak i oficjalny brak armii, nie jest ona w stanie tego osign.
W raporcie z 1998 r. It Kenichi, prezes Japoskiego Forum ds.
Stosunkw Midzynarodowych, przestrzega: Japonia ulokowana jest w
regionie pomidzy dwoma gigantami. Jeli nie zdoa wypracowa wasnych
celw narodowych na podstawie unikalnej tosamoci i jasno okreli swoich
relacji ze wiatem zewntrznym, sabnca potga Stanw Zjednoczonych oraz
wzmacnianie si Chin spowoduje, e bdzie musiaa skonfrontowa swoj
ambiwalentn pozycj pomidzy Wschodem a Zachodem i wybra pomidzy
podporzdkowaniem Stanom Zjednoczonym (symbolizujcym Zachd) lub
Chinom (oznaczajcym Wschd)96.
Zdaniem geostratega, Zbigniewa Brzeziskiego, Japonia powinna w
wikszym stopniu sta si wyrazicielem pogldw Azji i peni rol tonizujc,
powcigajc przesadn bezkompromisowo Amerykanw97. Z kolei byy
premier Aso, zapoyczajc termin z dziedziny ekonomii, okrela Japoni
mianem wewntrznego stabilizatora (built-in stabilizer), ktrego rol jest
zapewnienie stabilizacji gospodarczej i bezpieczestwa w regionie (to drugie
przede wszystkim dziki wsppracy ze Stanami Zjednoczonymi)98.
Wspczesna Japonia zmuszona jest balansowa pomidzy naciskami ze
strony wadz w Waszyngtonie, obawiajcych si stopniowego osabienia swoich
wpyww w integrujcej si Azji, a uprzedzeniami pastw regionu,

95
Gaimush no hyakunen, praca zbiorowa, Hara Shob, Tky 1968, t. 2, s. 868-869.
96
Kenichi Ito, Japans identity. Neither the West not the East, 1998,:
http://www.jfir.or.jp/e/special_study/seminar1/conversation.htm [10.04.2014].
97
Zbigniew Brzeziski, Wielka szachownica, op. cit., s. 184.
98
Gwnym partnerem Japonii na tym polu jest zdaniem Aso, Republika Korei, ktra wraz z
Japoni tworzy dwie wielkie demokracje Azji. Zob. Aso Tar, Totetsumonai Nihon, Tky
2007, s. 27-32.
74
wynikajcymi z dowiadcze wojennych. Wadze w Tokio zdaj sobie spraw,
e ze wzgldw historycznych przewodnia rola Japonii jest trudna do
zaakceptowania w wikszoci krajw azjatyckich Niemniej jednak z uwagi na
fakt, e jest ona pastwem, ktre najwczeniej w tej czci wiata wkroczyo na
drog demokratycznych reform i ma najwiksze dowiadczenie m.in. w zakresie
funkcjonowania gospodarki rynkowej, zwycia opinia, e powinna ona
odgrywa w regionie Azji rol tzw. wiadomego lidera (thought leader)99.
Znaczcym wkadem Japonii w rozwj i stabilizowanie sytuacji w
regionie jest wspomaganie reform ustrojowych, tworzenie sprzyjajcych
warunkw dla wsppracy biznesowej, wsppraca w zakresie zwalczania
przestpczoci i terroryzmu, a take ochrony wasnoci intelektualnej100. Pomoc
tego rodzaju zostaa zapocztkowana w 1994 r. wobec Wietnamu, w kolejnych
latach jej odbiorcami w Azji byy: Kamboda (wsppraca przy organizacji
Trybunau Czerwonych Khmerw), Laos, Indonezja, Chiny, Mongolia,
Uzbekistan, Nepal, a od 2013 r. - take Mjanma oraz Bangladesz101.
Modernizacj wasnego systemu prawnego Japonia zapocztkowaa ju w XIX
w., korzystajc z wzorcw francuskich, niemieckich, a w pniejszym okresie
amerykaskich. Dzielenie si dowiadczeniami m.in. w zakresie modernizacji
systemu prawnego, w tym przystosowywania zagranicznych rozwiza do
rodzimych uwarunkowa, Japoczycy traktuj zarwno jako swoje
posannictwo w Azji, jak i wsplny interes pastw regionu. Od 2007 r.
realizowany jest program majcy na celu wzmocnienie zdolnoci sektora
cywilnego w dziedzinie budowania pokoju w Azji102. Realizacja projektw w
zakresie budowy infrastruktury spoecznej uwaana jest za podstaw dziaa na
rzecz bezpieczestwa jednostki ludzkiej103. Kolejn propozycj Japonii,
bazujcej na wasnych dowiadczeniach walki z klskami ywioowymi, jest
m.in. zgoszona w 2011 r. inicjatywa utworzenia Sieci Zarzdzania
Kryzysowego w ramach wsppracy z Centrum Koordynacji Pomocy

99
Ibidem, s. 21-26.
100
www.kantei.go.jp/jp/tyoukanpress/201006/__icsFiles/afieldfile/2010/06/01/koso_east_asia.pdf
[10.09.2014].
101
www.kantei.go.jp/jp/tyoukanpress/201006/__icsFiles/afieldfile/2010/06/01/koso_east_asia.pdf;
www.asean.org/archive/documents/19th%20summit/JP-PoA.pdf;
www.mofa.go.jp/mofaj/gaiko/oda/bunya/governance/hoshin_1305.html [10.09.2014].
102
www.mofa.go.jp/policy/un/pko/pdfs/pamph_peace_b2012.pdf. [10.09.2014].
103
Przykadowo w 1998 r. premier Obuchi Keiz zaproponowa utworzenie przy ONZ funduszu
powierniczego Trust Fund of Human Security, przekazujc na pocztek kwot 500 mln jenw. Zob.
www.jcie.or.jp/thinknet/tomorrow/1obuchi.html;
www.mofa.go.jp/policy/human_secu/chronology.html [10.09.2014].
75
Humanitarnej ASEAN104. Japoczycy oferuj take wspprac w zakresie
ochrony rodowiska i bezpieczestwa energetycznego105. Elementem
wzmacniania roli Japonii na arenie midzynarodowej opierajc si na tzw. soft
power jest take strategia rozwoju japoskiego przemysu kreatywnego.
Ponowny wybr Abe na stanowisko premiera (Aso powierzona zostaa
funkcja ministra finansw), oznacza powrt do koncepcji uku wolnoci i
dobrobytu, tym razem jednak szczeglny nacisk kadziony jest na strategiczne
partnerstwo z krajami ASEAN, o czym wiadczy m.in. grafik wizyt
zrealizowanych w cigu pierwszego procza przez wadze Japonii oraz
organizacja obchodw 40. rocznicy nawizania wsppracy gospodarczej
ASEAN-Japonia106. Z drugiej strony w swoim politycznym credo
przywrci/odzyska Japoni (Nihon o torimodosu ) Abe
zapowiada powrt do tradycyjnych wartoci, wydobycie Japonii z kryzysu
gospodarczego, jak rwnie dziaania na rzecz odzyskania opinii lojalnego
sojusznika Stanw Zjednoczonych107.
W ostatnich latach dominuje pogld, e reazjanizacja Japonii nie
wyklucza sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi. Jak przekonuje Funabashi, Azja
doskonale zdaje sobie spraw, e amerykaska obecno dziaa stabilizujco na
sytuacj w regionie. Regionalizm wschodnioazjatycki oraz sojusz japosko-
amerykaski mog si wzajemnie uzupenia, Japonia nie musi wybiera
pomidzy nimi, powinna natomiast przezwyciy stan uzalenienia od Stanw
Zjednoczonych oraz obawy wobec Chin i rozwija wasn wizj Azji. Jej rola i
misja w regionie wzronie w ten sposb zdecydowanie108. W tej sytuacji mona
stwierdzi, e drog Japonii jest przyja z Ameryk i zaangaowanie w Azji
(shinbei nya ), tym bardziej, e przyszo wiata naley wanie do
tego regionu 109. Zblione okrelenie, a mianowicie doczenie do Azji w
towarzystwie Stanw Zjednoczonych (hanbei nya ), proponuje

104
www.mofa.go.jp/announce/jfpu/2011/7/0726_02.html;
www.soumu.go.jp/main_sosiki/joho_tsusin/eng/presentation/pdf/NTT_DATA_CORPORATIO
N.pdf [10.09.2014].
105
Istotn rol w realizacji tych programw odgrywaj takie instytucje jak Japan International
Cooperation Agency (JICA).
Zob.www.jica.go.jp/english/our_work/thematic_issues/governance/activity.html;
www.icclc.or.jp/english/prospectus/ [15.07.2014].
106
http://www.mofa.go.jp/region/asia-paci/asean/relation/ja40/index.html [15.07.2014].
107
http://www.kantei.go.jp/jp/headline/183shoshinhyomei.html.
108
Yoichi Funabashi, Japan needs its own Asianvision,
http://www.asahi.com/column/funabashi/eng/TKY200412140216.html [20.07.2014]
109
Terajima Jitsur, Nihon no susumubeki michi. Shinbei nya no sugata to wa,
http://nissoken.jp/seminar/mini4thforum/report02.html [10.07.2014].
76
badacz stosunkw midzynarodowych Wakatsuki Hidekazu, zauwaajc, e taka
tendencja widoczna jest ju praktycznie od lat 70110.
Utrzymanie przyczku na Dalekim Wschodzie w postaci Japonii ley
take w interesie amerykaskim, jednake inicjatywy podejmowane w ramach
rozszerzania dyplomatycznych horyzontw wiadcz o tym, e Japoczycy
nie zamierzaj duej cedowa kwestii swego bezpieczestwa na Stany
Zjednoczone. Wobec zaostrzajcej si sytuacji w Azji Wschodniej
wzrastajcej potgi militarnej Chin oraz manifestowania przez Kore Pnocn
ambicji atomowych obecna ekipa rzdzca skania si ku aktywnemu
pacyfizmowi jako wkadu Japonii w zapewnienie bezpieczestwa regionu i
wiata111. Dziaania w kierunku rewizji 9. artykuu konstytucji nadal budz due
kontrowersje, jednak zaangaowanie Japonii w dziedzinie rozwoju regionalnego
i wyaniajce si zagroenie ze strony Chin sprawiaj, e niech w Azji
Poudniowo-Wschodniej stopniowo sabnie. Nie mona tego powiedzie o
nastrojach w Pekinie, Seulu, czy Pyongyan, gdzie Abe zosta okrzyknity
azjatyckim Hitlerem. Dugoletni felietonista prawicowego dziennika Sankei
Shinbun, Ishii Hideo, przytacza w zwizku z tym przykad kolejnej parafrazy
postulatu Fukuzawy, a mianowicie datsua nya, tj. zerwania z Azj
(Wschodni) i przystpienia do ASEAN, wskazujcy, e Azja to nie tylko
Chiny i Korea, ale wiele innych krajw przyjaznych Japonii (w tym rodowisk
potwierdzajcych jej historyczn rol w wyzwalaniu Azji spod kolonialnego
jarzma Zachodu)112.
Jak pisze singapurski badacz Peng Er Lam, kraje azjatyckie oczekuj, e
Japonia bdzie prezentowa postaw aktywnoci politycznej, kulturowej
otwartoci, silnej gospodarki, rozszerzania pomocy humanitarnej w regionie, a
take rwnowaenia i harmonizowania relacji z Chinami113. Ma ona szans sta
si liderem azjatyckiego multilateralizmu, nie moe jednak pozwoli, by
kierunki polityki zagranicznej dyktoway emocje nacjonalistyczne114.
Specjalistka w zakresie stosunkw midzynarodowych z Uniwersytetu Aoyama,
Haba Kuniko, podkrela, e kluczem do tworzenia zjednoczonej Azji jest
japosko-chiskie pojednanie. Za wzr moe tu posuy porozumienie

110
law.hgu.jp/pdf/news/hogakubu15.pdf [10.09.2014].
111
http://www.kantei.go.jp/jp/96_abe/actions/201309/17kondankai.html [20.08.2014].
112
Ishii Hideo, Datsua nya no susume, Seiron 2014, nr 4, http://seiron-sankei.com/2965
[10.09.2014].
113
Peng Er Lam, Japans Relation with Southeast Asia in the Post-Cold War era. Abnormal no
more , w: Yoshihie Soeya, David A. Welch, Masayuki Tadokoro (red.), Japan as a Normal
Country? A Nation in Search of its Place in the World, University of Toronto Press, Toronto
2011, s. 195.
114
John Haffner, Tomas Casas i Klett, Jean-Pierre Lehmann, Japans Open Future: An Agenda for
Global Citizenship, Anthem Press, London, New York, Delhi 2009, s. 13-16.
77
francusko-niemieckie, ktre rzpoczo europejskie procesy integracyjne.
Ponadnarodowa organizacja przypominajca Europejsk Wsplnot Wgla i
Stali mogaby rwnie pomc w rozwizaniu konfliktu dotyczcego kontroli i
eksploatacji z surowcw zlokalizowanych wok wysp Senkaku. Azja XXI
wieku bdzie najprawdopodobniej zdominowana przez Chiny, a czy bd to
Chiny nastawione pokojowo, w duym stopniu zaley wanie od Japonii.
Oficjalne deklaracje przyjani ze strony Tokio i Pekinu to zdecydowanie za
mao, a najskuteczniejszym rozwizaniem jest cisa wsppraca gwarantujca
oboplne korzyci (win-win)115.

115
Haba Kumiko, Gurbaru jidai no Ajia chiiiki tg. Nichibeich kankei to TPP no yukue,
Iwanami Shoten, Tky 2012.
78
Anna Piwowarska

Kino jako barometr nastrojw spoecznych w okupowanej Korei

na przykadzie filmu Arirang

W czasie okupacji japoskiej (1910-1945) kino koreaskie

charakteryzowa cisy zwizek midzy treci filmw i nastrojami
spoecznymi. Jednym z wielu przykadw tej zalenoci jest film Arirang,
w ktrego wypadku wana wydaje si by nie tylko interpretacja warstwy
estetycznej, lecz rwnie wymowy ideowej i spoecznej. Ten debiut
reyserski Koreaczyka Na Un-gyu uwaany jest za pierwszy film nurtu
nacjonalistycznego w Korei, a jednoczenie jedno z pierwszych osigni
artystycznych kina koreaskiego. Twrca za porednictwem swojego
dziea obnay palce problemy wczesnej rzeczywistoci, przedstawi
swoje wasne dowiadczenia, a take skomentowa sytuacj spoeczn i
polityczn wczesnej Korei, jednoczenie walczc z cenzur. Traktujc
swj film jako zwierciado ycia, stara si jednoczenie wpyn na
wiatopogld spoeczny swoich rodakw i zaszczepia w nich postaw
patriotyczn.

Sowa klucze: tosamo, nacjonalizm, kino, Korea, Japonia, film

Arirang

Analizujc histori rozwoju filmu koreaskiego, nie sposb pomin

jego nacjonalistyczne tendencje w pierwszych latach jego ksztatowania, ktre
przypady na okres okupacji japoskiej Pwyspu Koreaskiego. Rozpocza si
ona w 1910 roku, a jej skutkiem byo trzydzieci pi lat politycznego
zniewolenia, majcego doprowadzi do narodowej asymilacji i przyczenia
Korei do Cesarstwa Japonii1. Nieustanny nacisk i przymusowa japonizacja miay
na celu zniszczenie ducha narodowego Koreaczykw, jednak dziaania te
przyniosy odwrotny skutek. W odpowiedzi na liczne represje polityczne, w tym
ograniczenie dostpu Koreaczykw do rodzimej kultury i edukacji, w
spoeczestwie koreaskim zacza wzrasta wiadomo narodowa i spoeczna,
a take poczucie solidarnoci i dumy. Koreaczycy domagali si prawa do
samostanowienia i chcieli odzyska utracon suwerenno.
Jednym z przejaww aktywnoci ruchw narodowowyzwoleczych bya
dziaalno artystyczna Koreaczykw, ktra znajdowaa ujcie m.in. w pisaniu

1 Joanna P. Rurarz, Historia Korei, Dialog, Warszawa 2005, s. 329.

79
scenariuszy i reyserowaniu pierwszych koreaskich filmw. Twrcy za
porednictwem nowego wynalazku obnaali palce problemy wczesnej
rzeczywistoci, przedstawiali swoje wasne dowiadczenia, a take komentowali
sytuacj spoeczn i polityczn wczesnej Korei. Traktujc swoje dziaa jako
zwierciado ycia, starali si jednoczenie wpywa na pogldy spoeczne
swoich rodakw, zaszczepia w nich patriotyczn postaw i podtrzymywa na
duchu. Film by dla nich sposobem na kontestacj swoich uczu patriotycznych i
zademonstrowanie chci walki z okupantem.
Przykadem patriotycznej postawy pierwszych twrcw filmowych w
Korei moe by Na Un-gyu (kor. /, ur. 26 listopada 1902 r., zm. 9
sierpnia 1937 r.). Jego dorobek artystyczny nie tylko skoni historykw filmu do
uznania go za jedn z najwaniejszych postaci kina koreaskiego, ale przede
wszystkim by odzwierciedleniem propagowanych przez niego postaw
patriotycznych oraz osobistych dowiadcze autora, zwizanych z jego
uczestnictwem w manifestacjach z marca 1919 roku. Tendencje te widoczne s
zwaszcza w przypadku jego reyserskiego debiutu powstaego w 1926 roku
filmu Arirang ().
Arirang ukazywa widzom problem agresywnej polityki Japoczykw
wobec spoeczestwa koreaskiego oraz przywoywa antyimperialistyczne
sentymenty obecne wrd Koreaczykw2. Podobnie jak inne filmy z tamtego
okresu rwnie Arirang nie zachowa si do czasw wspczesnych, dlatego
wszelkie opinie na jego temat oprze mona jedynie na wspomnieniach
wczesnych filmowcw, komentarzach w gazetach i nielicznych zdjciach z
planu. Do pewnego stopnia przydatna wydaje si rwnie ksikowa adaptacja
scenariusza autorstwa Mun Ila z 1929 r. Zdaje si ona dokadnie opisywa sam
film, ktry w czasie powstawania ksiki nadal wywietlany by w teatrach3.
Ze wzgldu na poruszany przez Arirang wtek ofiar okupacji japoskiej
oraz ukazanie antyjaposkich nastrojw spoecznych, film ten sta si
pierwszym przykadem rodzcego si nurtu nacjonalistycznego. Jednak sam Na
Un-gyu tworzy go rwnie z myl o pokazaniu publicznoci wartociowego
zarwno od strony artystycznej, jak i rozrywkowej filmu, ktry czerpaby z
tradycji kina wiatowego. Cel ten udao mu si osign, bo jego debiut
nazywany jest po dzi dzie najwikszym dzieem koreaskiego kina niemego,
pierwszym, ktre mona uzna za osignicie artystyczne4, przez co na stae

2
Lee Hyangjin, Contemporary Korean Cinema: Identity, Culture, and Politics, Manchester
University Press, New York 2000, s. 26.
3
Rhee Jooyeon, Arirang, and the Making of a National Narrative in South and North Korea,
Journal of Japanese and Korean Cinema t. 1, nr 1, 2009 s. 28.
4
Ahn Byung-sup, Na Un-gyu's Film Arirang, Korean Journal, t. 28, nr 7, lipiec 1988, s. 48.

80
zapisa si w rozprawach historycznych traktujcych o rozwoju filmu
koreaskiego.
Szukajc obrazw, ktre mogyby posuy mu za inspiracj w trakcie
powstawania filmu, Na Un-gyu chtnie siga do dzie zagranicznych twrcw.
W swoich wspomnieniach, jako przykad produkcji, ktra wpyna na
ostateczny ksztat jego wasnego filmu, przywouje on Chciwo, amerykaski
film z 1924 r. w reyserii Ericha von Stroheima, austriackiego aktora,
producenta i reysera5. Co wicej, wielu badaczy zwraca te uwag na
podobiestwa midzy filmami Arirang i Gabinet doktora Caligari z 1920 roku.
Dzieo Roberta Wiene miao swoj premier w Korei w 1922 roku. Na Pwysep
Koreaski dotaro przez Japoni, w ktrej film wywoa wielkie poruszenie i
mia znaczny wpyw na japoskich twrcw tamtego okresu. Wydaje si wielce
prawdopodobne, e Na Un-gyu zna film Roberta Wiene i znalaz w nim rdo
inspiracji. Gdyby tak byo, uycie przez koreaskiego reysera takich motyww
jak szalestwo i halucynacje nie byoby tylko wybiegiem majcym pozwoli na
uniknicie problemw cenzur. Podobiestwo do Gabinetu doktora Caligari
mogoby rwnie potwierdza gbokie zainteresowanie Na Un-gyu
kinematografi wiatow i jego wiedzy na temat popularnych motyww
funkcjonujcych w sztuce, a w szczeglnoci w filmach i literaturze wiatowej6.
Premiera filmu Arirang miaa miejsce 1 padziernika 1926 roku w
znajdujcym si przy ulicy Chong-ro teatrze Tansngsa ( /). Film
przycign do teatru niespotykan wczeniej w Korei liczb widzw i cieszy
si niezwyk popularnoci zarwno wrd publicznoci jak i krytykw.
Projekcje odbyway si rano i wieczorem, a mimo to bilety byy wyprzedane na
wiele godzin wczeniej. Ludzie masowo gromadzili si przed drzwiami teatru.
W wypadku, kiedy zabrako biletw, liczyli, e krzykami zmusz dyrekcj do
wpuszczenia ich na sal. Prbowali take sforsowa drzwi.
Film zbiera praktycznie same pochway. Krytycy skupiali swoj uwag
zwaszcza na uytych przez Na Un-gyu metaforach, symbolach i
niedopowiedzeniach, zupenie obcych w innych koreaskich produkcjach
powstajcych w tamtym czasie7. Niedugo po premierze filmu gazeta Dong-a
Ilbo (wydanie z 7 padziernika 1926 r.) informowaa:
Film zawdzicza swj sukces przemylanemu doborowi aktorw.
Dowodzi to z jak wielk rozwag reyser podszed do tego zadania. Caa obsada
Na Un-gyu, Shin Il-sn, Chu In-gyu, Un Namgung, Yi Kyu-sl i inni zagraa

5
Kim Mee Hyun, Korean Cinema, from Origins to Renaissance, CommunicationBooks, Korea,
Seoul 2007, s. 56.
6
Rhee Jooyeon, Arirang, and the making..., op. cit., s. 31.
7
Yu Min-yng, Han'guk inmul yn'gksa 1, 2006, s. 418.

81
na najwyszym poziomie. Wszystkie sceny byy profesjonalnie zmontowane. Na
uwag zasuguje zwaszcza scena na pustyni, ktra bez wtpienia wyrnia si
na tle innych. Bez wahania mona nazwa j najlepsz w dotychczasowym
dorobku kina koreaskiego8.
Tytu filmu nawizuje do nazwy koreaskiej pieni ludowej, ktra w
okresie okupacji japoskiej zyskiwaa coraz wiksz popularno. Rwnie
wtedy nabraa swojego nacjonalistycznego wydwiku i zacza by
utosamiana z narodem koreaskim. Z popularnej przypiewki wykonywanej w
czasie pracy w polu, pie Arirang powoli przeistaczaa si w nieoficjalny hymn
Koreaczykw, stawiajcych zarwno bierny jak i czynny opr Japonii.
Podobnie jak w przypadku innych pieni ludowych, trudno jest jednoznacznie
okreli zarwno czas, jak i miejsce powstania pieni Arirang. Najstarsze wersje
utworu mogy pojawia si na terenie Pwyspu Koreaskiego nawet w
pocztkach pastwa Chosn (13921910)9. Nawet jeli badacze sceptycznie
podchodz do tak odlegych pocztkw pieni Arirang, pewne jest, e
charakterystyczne dla niej pierwsze sowa Arirang arirang, arariyo i rne ich
wariacje pojawiay si w refrenach przypiewek chopskich w drugiej poowie
XVIII w.
Wraz z otwarciem Korei na wiat w XIX w. oraz postpujc
urbanizacj, industrializacj i napywem obcych kultur, Koreaczycy zaczli
docenia rodzimy charakter pieni ludowych. piewanie charakterystycznej,
typowo koreaskiej pieni stao si sposobem na zaakcentowanie przynalenoci
do formujcego si stopniowo narodu koreaskiego oraz ukazaniem odrbnoci i
unikalnoci kultury koreaskiej. Do tekstu zaczto dodawa linijki komentujce
rzeczywisto, opisujce drastyczne zmiany spoeczne, agresywne dziaania
okupanta i jego polityk wobec podlegego pastwa. Niezadowolona z takiego
obrotu spraw policja konfiskowaa piewniki z tekstami utworw koreaskich.
Rozprowadzane byy rwnie piewniki ze zmienionymi tekstami, ktre
przedstawiay okupacj w pozytywnym wietle. Po pewnym czasie piewanie
niektrych pieni ludowych w miejscach publicznych zostao cakowicie
zabronione, a za piewanie Arirang mona byo zosta aresztowanym. Wedug
Japoczykw utwr ten by reprezentacj gronej myli. Widzieli oni
zagroenie dla szybkiej japonizacji Korei i obawiali si uczu patriotycznych,
ktre mogo wyzwoli nucenie tradycyjnych koreaskich melodii10.
Obierajc pie Arirang za myl przewodni swojego filmu, Na Un-gyu
jednoznacznie postawi zarwno siebie, jak i swoje dzieo po stronie koreaskiej

8
Ahn Byung-sup, Na Un-gyu's Film..., op.cit., s. 50.
9
Kim Shi-p, Arirang, Modern Korean Folk Song, Korea Journal, t. 28, nr 7, lipiec 1988, s. 4.
10
Ibidem, s. 11.

82
odrbnoci spoecznej i kulturowej. wiadczy o tym nie tylko wybr tytuu
filmu, ale rwnie jego fabua. W swoim dziele Na Un-gyu przedstawia histori
boju o niepodlego i walk uciskanego ze swym przeladowc. Gwny
bohater filmu Yng-jin (Na Un-gyu), mieszka razem z ojcem (Yi Kyu-sl) i
siostr Yng-hui (Shin Il-sn) w maej wiosce w pobliu Seulu. By zmuszony
wrci w rodzinne strony po tym, jak wzi czynny udzia w masowych
demonstracjach Ruchu Niepodlegociowego 1 marca, za co zosta zapany
przez japosk policj, wtrcony do wizienia i torturowany. Wydarzenia te
doprowadziy go do choroby umysowej. Jego napady niepoczytalnoci
sprawiaj, e szybko staje si lokalnym pomiewiskiem, wytykanym palcami
przez mieszkacw wioski. Nie jest to jednak jedyny problem Yng-jina. Jego
rodzina boryka si z licznymi dugami, zacignitymi u skorumpowanego
posiadacza ziemskiego.
Film rozpoczyna wywietlony na ekranie napis: Pies i kot, szaleniec,
Yng-jin. Po nim nastpuje scena, w ktrej grany przez Na Un-gyu gwny
bohater filmu wymieniony w pierwszej sekwencji Yng-jin biegnie w
kierunku wioski, wymachujc kijem. Drog zastpuje mu japoski oficer. Yng-
jin uderza go w policzek i grozi kijem, na co mczyzna tylko krci gow i w
kocu komentuje jednym zdaniem, Jeste szalony. Nastpnie Yng-jin
spotyka innego mieszkaca wioski O Ki-ho. Mczyzna regularnie donosi i
szpieguje dla japoskiej policji oraz nieoficjalnie sprawuje wadz w wiosce,
ktra dziki jego licznym spiskom jest od niego cakowicie uzaleniona
finansowo. Yng-jin goni za O Ki-ho i prbuje go zapa. Widzc jego
zachowanie, dzieci z wioski miej si z niego i nazywaj pomylecem. Jednak
Yng-jin w odpowiedzi na ich wyzwiska tylko umiecha si szeroko.
Niedugo po tym wydarzeniu Yng-jina odwiedza Yun Hyn-gu
(Namgung Un), jego kolega z czasw szkolnych. Hyn-gu postanowi odwiedzi
przyjaciela, zmartwiony jego zym stanem zdrowia. Na miejscu Hyn-gu
zakochuje si w Yng-hui. Niestety interesuje si ni rwnie zdrajca Ki-ho.
Niedugo potem w wiosce ma miejsce huczna zabawa z okazji udanych zbiorw.
Bior w niej udzia wszyscy mieszkacy. Korzystajc z ich nieobecnoci, Ki-ho
nachodzi w domu Yng-hui i wyznaje jej mio. Dziewczyna nie jest jednak
zainteresowana jego zalotami. Rozwcieczony jej odmow, Ki-ho prbuje j
zgwaci. Jej krzyki syszy Hyn-gu i biegnie jej na pomoc. Midzy
mczyznami wywizuje si walka. wiadkiem caego zajcia jest Yng-jin,
ktry bierze je jednak za zwyk zabaw. Obserwuje wszystko ze swojego
miejsca na dachu. Caa scena przypomina mu przedstawienie, dlatego gono
mieje si i klaszcze. W pewnym momencie Yng-jin przenosi si w wiat
fantazji. W jednej ze swoich wizji widzi modego mczyzn i pikn

83
dziewczyn przemierzajcych wsplnie pustyni. S wymczeni i spragnieni. Na
swojej drodze napotykaj karawan. Z zazdroci obserwuj grup
podrnikw, ktrym nie brakuje zapasw. Patrzc jak w grupie kada z osb,
jedna po drugiej gasi pragnienie, para zdobywa si na odwag i prosi o co do
picia. Jeden z mczyzn zgadza si podzieli z nimi swoimi zapasami. Stawia
jednak warunek. W zamian za wod chce zabra ze sob dziewczyn. Ze strachu
przed zbliajc si mierci, modzi przystaj na t propozycj. Yng-jin
uwiadamia sobie, e mio modej pary zostaje przekrelona przez yk wody i
niegodziwo mczyzny. Rozwcieczony, rzuca si na podrnika i atakuje go
sierpem, ktry przez cay czas trzyma w rce.
Na widok krwi Yng-jin odzyskuje wiadomo i odkrywa, e
mczyzn, ktrego zaatakowa i miertelnie rani jest w rzeczywistoci Ki-ho, a
scena na pustyni miaa miejsce tylko w jego wyobrani. Zanim jest w stanie
cokolwiek zrobi, policja wie mu rce na oczach zrozpaczonej rodziny i
wszystkich mieszkacw wioski, ktrych na miejsce przywiody odgosy
szarpaniny. W tym momencie scena zostaje przerwana ponownym pojawieniem
si planszy tekstowej z napisem Pies i kot. Lektor komentuje to sowami:
Ludzie, ktrzy opiewali wolno, teraz recytuj epitafia ku czci dawnych
zdarze. W tym czasie widownia znowu widzi scen aresztowania Yng-jina.
Policja zwizuje go i powoli odciga od zgromadzonego tumu. Yng-jin gosem
lektora zwraca si do widzw: Panie i panowie. Otrzyjcie zy. Tu si urodziem.
Dlatego staem si czowiekiem i zabiem czowieka. Nie umr, lecz narodz si
na nowo. Panie i panowie, prosz, otrzyjcie zy!. Nastpnie egna si ze swoj
rodzin sowami: To by moe moja ostatnia podr. Mwilicie, e w
chwilach saboci piewaem Arirang. Prosz, teraz wy zapiewajcie t pie na
moje odejcie. W ostatniej scenie Yng-jin i eskortujcy go policjanci powoli
znikaj za wzgrzem.
Na kocu filmu Arirang znana piewawczka Yi Chng-suk wykonywaa
na ywo utwr o tym samym tytule. W ten sposb motyw celebracji dumy
narodowej wyznaczony przez tytu filmu powraca. Poruszona filmem widownia
szybko przyczaa si do piewaczki i wszyscy razem wykonywali t popularn
koreask pie ludow, wyraajc wspln identyfikacj narodow
Koreaczykw. Bez wtpienia caa atmosfera panujca na widowni rozbudzaa
nie tylko emocje, ale rwnie wyobrani wrd widzw. Niektrzy tak bardzo
przeywali wydarzenia przedstawione w filmie, e wierzyli w mier grajcego
Yng-jina Na Un-gyu i w przeraeniu wzywali policj na miejsce rzekomej
zbrodni.
Arirang by bez wtpienia filmem bardzo nowatorskim jak na
koreaskie warunki. Ju od pierwszych sekund wzbudza zainteresowanie i

84
ukazywa widowni ogniskowy punkt caej produkcji. Pojawiajca si na
pocztku plansza z napisem Pies i kot nadawaa ton sposobowi odbioru filmu.
Widzowie bezbdnie odnosili wymienione zwierzta do Korei i Japonii oraz
sytuacji, w jakiej znalazy si oba pastwa. Wrogie nastawienie dwojga zwierzt
byo dla nich metafor antagonizmw midzy dwiema nacjami.
Bardziej bezporednim odniesieniem do okupacji japoskiej bya posta
Yng-jina. Gwny bohater filmu by ofiar agresywnej polityki japoskiej. Jego
posta posuya Na Un-gyu do krytyki postawy Japoczykw i bya jednym ze
sposobw na zaakcentowanie zaangaowania filmu w problemy spoeczne. By
on personifikacj walki o wolno narodu, ktrej na co dzie dowiadczali
Koreaczycy. Jego dowiadczenia zwizane z uczestnictwem w protestach w
1919 r. byy odbiciem nie tylko przey samego Na Un-gyu, ale te wiata, w
ktrym przyszo y przecitnym widzom filmu. Yng-jin walczy o odzyskanie
przez nard koreaski dumy narodowej, za co by torturowany przez policj
japosk i w kocu zosta doprowadzony do szalestwa. Wielu Koreaczykw
ogldajcych film miao podobne dowiadczenia i doskonale rozumiao
dylematy gwnego bohatera.
Kolejnym problemem, z ktrym zmagao si spoeczestwo koreaskie,
byli Koreaczycy kolaborujcy z okupantem. Rwnie ta strona ycia w
wczesnej Korei zostaa odzwierciedlona w filmie Arirang w postaci gwnego
antagonisty, O Ki-ho. Nie tylko uzaleni on od siebie ca wiosk, ale te
utrudnia ycie rodzinie Yng-jina. Wydarzenia przedstawione w filmie w kocu
doprowadziy go rwnie do prby gwatu na Yng-hui. Na Un-gyu nie
pozostawia wtpliwoci, co do swojej oceny dziaa kolaborantw. Wedug
niego, O Ki-ho i jemu podobni byli rwnie destrukcyjni dla spoeczestwa
koreaskiego jak Japoczycy. Co wicej, przykadajc rk do japonizacji Korei,
zdradzali wasn ojczyzn i godzili w dum narodow Koreaczykw. Jedyn
osob w filmie, majc odwag si temu sprzeciwi, by Yng-jin, ktrego
poczynania O Ki-ho doprowadziy do ostatecznoci i pchny do popenienia
morderstwa. Yng-jin powici swoj wolno dla ratowania honoru
spoeczestwa i pastwa koreaskiego. Udowodni tym samym widzom, e
warto w sposb czynny walczy z okupacj, nie baczc na konsekwencje.
Procederem, do ktrego odnis si Na Un-gyu, przedstawiajc histori
Yng-hui, byo te wykorzystywanie Koreanek jako prostytutek, ktre miao
miejsce jeszcze przed przyczeniem si Japonii do drugiej wojny wiatowej.
Pomimo e tragiczny los pocieszycielek przez dugi czas pozostawa w cieniu
innych zbrodni towarzyszcych drugiej wojnie wiatowej oraz okresowi j
poprzedzajcemu, w trakcie trwania okupacji japoskiej spoeczestwo
koreaskie byo wiadome ich cierpienia. Co wicej, silne poczucie wsplnoty

85
panujce w spoeczestwie koreaskim powodowao, e cierpienie zadawane
Koreankom byo jednoznaczne z ponieniem caego narodu. Japoscy onierze,
wykorzystujc kobiety koreaskie, demonstrowali swoj wadz nad caym
spoeczestwem. Jednoczenie potgowali u Koreaczykw poczucie
bezradnoci i upokorzenia. Seksualno kobiet poddawana bya procesowi
nacjonalizacji i uosabiaa niemoc Korei wobec kontrolujcej jej Japonii11. W
poczuciu bezradnoci i rozczarowania brakiem moliwoci walki o godno
wasn i swojej siostry, Yng-jin w jednej z ostatnich scen filmu daje upust
swojej zoci. W ten sposb prbuje przezwyciy swoj bezsilno a moe
raczej bezsilno caego narodu wobec okupanta.
Film Arirang by przesiknity duchem patriotyzmu. Od postawy i
dowiadcze gwnego bohatera, przez obraz jego rodzinnej wioski, a po uyte
przez reysera rodki wyrazu artystycznego, film wspiera postaw patriotyczn
i ostro krytykowa okupacj japosk, w ktrej cieniu przyszo y
spoeczestwu koreaskiemu. Z tego powodu film Na Un-gyu ugruntowa
rwnie, a moe nawet doprowadzi do zaostrzenia cenzury japoskiej, ktra od
1905 roku obja kontrol wszelkie inicjatywy artystyczne, zdajc sobie spraw,
e sztuka moe stanowi doskonay rodek popularyzacji idei
narodowowyzwoleczych.
Koreascy filmowcy robili wszystko, eby ich produkcja zostaa
przychylnie oceniona i zyskaa aprobat policji. W przypadku filmu Arirang
wiele wtpliwych treci, ktre mogyby zosta uznane przez Japoczykw za
uderzajce w zasadno ich wadzy w Korei, zostay usprawiedliwione
szalestwem gwnego bohatera. Jednak reyser w swoich staraniach o
dopuszczenie filmu do dystrybucji podj te inne dziaania. Zamiast samego Na
Un-gyu, film do oceny przez cenzorw przedoy, uywajcy koreaskiego
imienia, Japoczyk Kim Chang-son. Ze wzgldu na jego pochodzenie, film bez
problemu zosta dopuszczony do dystrybucji12. Dodatkowo, w ulotkach z
tekstem pieni Arirang, ktre rozdawano widzom przed wejciem na sal,
toczono dziurki w miejscach nie tolerowanych przez cenzur sw. Nie tylko
pozwolio to unikn wielu problemw, ale te rozniecao zainteresowanie
publicznoci, ktra jeszcze chtniej sza na seans13. Dodatkowo nad
odpowiednim odbiorem postaci i kolejnych scen czuwa lektor..
Na caym wiecie filmy, nawet w swojej najbardziej pierwotnej formie,
nigdy nie byy cakowicie nieme. Ju najstarsze, zaledwie kilkunastosekundowe

11
Choi Hee An, Korean Women and God, Orbis Books, New York 2005, s. 88.
12
Co pewien czas pojawiaj si gosy przyznajce autorstwo filmu Arirang Kim Chang-sonowi
wanie ze wzgldu na to wydarzenie. Wydaje si jednak, e jest to nadinterpretacja faktw.
13
Ahn Byung-sup, Na Un-gyu's Film , op.cit., s. 50.

86
filmy wywietlane byy przy akompaniamencie muzyki. Z pocztku byy to
przypadkowe utwory, nie majce bezporedniego zwizku z samym filmem. Z
czasem jednak muzyka zacza stanowi integraln cz filmu i utwory byy z
rozmysem dobierane do odpowiednich scen. Jednoczenie zaczto rozwaa
moliwo wprowadzenia do pokazu filmu komentarza. W ten sposb pojawi
si pomys zaangaowania aktora, ktry na ywo relacjonowaby wydarzenia
przedstawione w filmie. Osoba ta odgrywaa jednoczenie rol zarwno
narratora, jak i bohaterw filmu. Aktor na przemian komentowa wypadki i
uycza gosu postaciom ukazanym w filmie.
Ten sposb wywietlania filmu nie spotka si z entuzjastycznym
przyjciem w Europie i Ameryce, jednak zdoby due uznanie widowni
azjatyckiej. W Korei lektor prowadzcy narracj w czasie wywietlania filmu
nosi miano pynsa (/). Ta popularno lektora w krajach azjatyckich
miaa prawdopodobnie zwizek z licznymi tradycyjnymi formami teatralnymi
na terenie Korei byo to p'ansori14. Jest to wystp jednego artysty-piewaka,
ktry przy akompaniamencie towarzyszcego mu muzyka wykonuje utwr
dramatyczny, wcielajc si kolejno w role narratora i wszystkich postaci
wystpujcych w danym utworze. Wielu Koreaczykw ogldajcych ruchome
obrazy prawdopodobnie postrzegao film z komentarzem pynsa jako
przeduenie tradycyjnego teatru p'ansori. Mg to by powd, dla ktrego
obecno lektora przy wywietlaniu filmw utrzymaa si w Korei duo duej
ni w pastwach europejskich i Stanach Zjednoczonych.
Przez cay czas obecnoci w koreaskim przemyle filmowym, pozycja
lektorw pynsa pozostawaa bardzo silna, a ich rola istotna dla rozwoju
rodzimej kinematografii. U szczytu swojej popularnoci pynsa byli duo
bardziej popularni i lepiej opacani ni reyserzy czy aktorzy. Rwnie ich rola
w odbiorze i interpretacji filmu przez widzw bya niepodwaalna.
Chocia pojawiali si oni rwnie przy wywietlaniu filmw
zagranicznych, wiksza rola przypada im w udziale w przypadku filmw
rodzimych. Najlepszym przykadem tego, jak wielki wpyw na odbir filmu mia
odpowiedni komentarz, by wanie Arirang. Komentowania wydarze na
ekranie podj si znany pynsa Sng Dong-ho. W trakcie trwania filmu ani razu
nie pojawiaa si informacja na temat przyczyn zego stanu psychicznego Yng-
jina. Z fabuy filmu nie wynikao rwnie, dlaczego porzuci on studia w stolicy
i wrci do rodzinnej wioski. Powody takiego stanu rzeczy wyjania wanie
pynsa. Tekst wygaszany przez Sng Dong-ho w duym stopniu zalea od
obecnoci przedstawicieli japoskiej policji w sali kinowej. Tylko w przypadku,

14
Kim Mee Hyun, Korean Cinema..., op. cit., s. 63.

87
kiedy policja nie bya obecna na seansie, lektor opowiada widzom histori
Yng-jina, ktry w czasie wydarze marcowych mia zosta pojmany przez
andarmw i torturowany, co doprowadzio do zaamania nerwowego i zmusio
do powrotu w rodzinne strony. Jeli jednak na sali byli obecni policjanci, Sng
Dong-ho omija t cz historii.
Jak ukazuje przykad filmu Arirang, bliskie powizanie filmw
koreaskich z wczesnymi realiami sugeruje konieczno wykroczenia poza
omawianie warstwy estetycznej i dokadn interpretacj wtkw patriotycznych,
pojawiajcych si w dzieach koreaskich filmowcw tamtego okresu. Przez
wykorzystanie ludowej pieni koreaskiej w filmie Arirang, Na Un-gyu w
bezporedni sposb nawiza do tradycyjnej rodzimej kultury i walczy o jej
przetrwanie. Jednoczenie jednak wykroczy poza kultur dawn i przyczyni si
do tworzenia w spoeczestwie koreaskim poczucia wsplnoty, odwoujc si
do wczenie przeywanego cierpienia i dowiadczanej niesprawiedliwoci. Co
szczeglnie wane, wszystko to osign pomimo nieustannej kontroli cenzury
japoskiej i trudnoci, ktre wynikay bezporednio z okupowania Pwyspu
Koreaskiego przez Cesarstwo Japoskie.

Plakat filmu Arirang Na Un-gyu z 1926 roku (korea.net)

88
Monika Beszyska

Poczucie tosamoci narodowej wrd Sibe

Streszczenie. Zamieszkali w Sinciangu (Xinjiang) Sibe to jedna z

ciekawszych mniejszoci etnicznych Chin. Mimo swej maej liczebnoci
ok. 70 tysicy skutecznie opieraj si prbom asymilacji i tworz
literatur w swoim wasnym jzyku. Niniejszy szkic powicony jest
analizie tego fenomenu. Jego pierwsza cz zawiera omwienie historii
Sibe, druga dotyczy ich twrczoci literackiej, w pierwszym rzdzie
folkloru, natomiast w trzeciej rozwaa si relacje Sibe z ssiadami (Han,
Ujgurami), a szczeglnie z Mandurami. Ci ostatni, nim ulegli
wynarodowieniu, mwili tym samym, co i Sibe jzykiem i nosili te same
nazwiska. Jeli Sibe udao si zachowa sw odrbno, to stao si to z
wielu przyczyn. Obecnie ich ducha niezalenoci pobudza midzy innymi
i to, e s obiektem zainteresowa wielu zagranicznych uczonych.
Kocowa cz artykuu zawiera krtki rys historii bada nad Sibe.
Sowa klucze: tosamo, jzyk Sibe, jzyk mandurski, Sibiczycy,
Mandurowie, Chiny, literatura.

Sibe to niewielka, liczca okoo 70 tys. osb, grupa etniczna

zamieszkujca zachodnie tereny chiskiej prowincji Sinciang (Xinjiang). Jej
czonkowie mwi dialektem jzyka mandurskiego i zajmuj si tradycyjnie
rolnictwem. Wierzcy spord nich to przede wszystkim szamanici oraz
buddyci.
Sibe1, albo z polska Sibiczycy, maj te same problemy, co inne
mniejszoci Chin: jak pogodzi swj lokalny patriotyzm z oglnochiskim i jak
czerpa z innych kultur zwaszcza chiskiej - nie tracc wasnej? Do tych
problemw dochodzi jeszcze jeden, ju wycznie sibiski problem okrelenia
si w stosunku do Mandurw. Bowiem z jednej strony Sibe dziel si na te
same, co Mandurowie rody i mwi tym samym, co i tamci jzykiem, ale z
drugiej strony maj inn histori. W sumie ich sytuacja przypomina troch
sytuacj Amerykanw, ktrzy mimo swych brytyjskich korzeni nie s
Brytyjczykami.

1
W opracowaniach chiskich okrelana jako Xibe.

89
 Skoro wic w samookreleniu si Sibe wan rol odgrywa wanie
historia warto zacz od jej omwienia. Niestety, jej najdawniejsze etapy s
sabo znane, a to w zwizku ze specyfik bazy rdowej, na ktr skadaj si
nieliczne i trudne do interpretacji rda chiskie. W wietle tych rde Sibe s
potomkami ludu Sienpi (Xianbi), ktry na przeomie er odgrywa wan rol w
Azji rodkowej. cile biorc ich protoplastami byyby dwa sienpijskie szczepy:
Tuoba2 i Sziwei (Shiwei). Wspczeni Sibe chtnie przyjmuj t tez, a w
chingaskim sanktuarium ludu Tuoba widz kolebk swej nacji3.
Jeli Sibe wywodz si od Sienpi, to byliby pierwotnie Mongoami,
gdy wedug rde chiskich Sienpi s przodkami Mongow. Zdawaby si to
potwierdza fakt, i w XVI w., gdy po raz pierwszy wspomina o nich historia,
Sibe podlegali mongolskiemu plemieniu Chorczyn. Pod wpywy mandurskie
dostali si dopiero po tym jak Nurchaczy4 narzuci sw wadz Chorczynom. Od
tego te czasu (1593 r.) zaczaby si ich forsowna manduryzacja.
Po zwycistwie nad Chorczynami, Nurchaczy wczy ich i podlegych
im Sibe do tzw. chorgwi5 i przesiedli w okolice Mukdenu. Dalsze
przesiedlenia Sibiczykw nastpiy za czasw panowania cesarza Kangxi6. Na
mocy jego dekretu, Sibe zostali odczeni od Mongow i rozesani midzy
mandurskie chorgwie stacjonujce w miastach Girin oraz Guihua (dzisiejsze
miasto Hohhot)7.
Wkrtce przyszo im wywdrowa jeszcze dalej. W roku 1764 na mocy
dekretu cesarza Qianlonga8 okoo 18 tysicy Sibiczykw zamieszkujcych
Mukden, zostao przesiedlonych nad rzek Ili w zdobytej w 1755 roku
Dungarii9. Podr przesiedlecw, w tym kobiet i dzieci, trwaa niemal rok. Jej
trasa wioda poprzez najmniej gocinne regiony Mongolii, w tym Gobi.

2
Zdaniem sinologw oryginalna forma tego etnonimu brzmiaa Tagba lub Tabga, czyli tak, jak
nazwa Chin w tekstach orchoskich (VIII w.). Tuoba panowali w Chinach, cilej w Chinach
Pnocnych, std zmiana znaczenia ich nazwy.
3
Angiyn, Uyuefeng, Jooziiyang, Sibe uksura- i olokon suduri, Ulumuqi, 1985, s. 21-64.
4
Nurchaczy, a w zasadzie Nurhaci (formy Nurchaczy uywam tu ze wzgldu na atwo odmiany)
to twrca mandurskiej potgi. cile biorc nazwa Mandu za jego czasw (1559-1626) nie
funkcjonowaa. Zjednoczone przez Nurchaczego plemiona nosiy nazw Durdenw.
5
Chorgwie (ma. gsa) jednostki administracyjno-wojskowe wprowadzone przez Nurchaczego.
Ich czonkowie wojskowi i ich rodziny cieszyli si wieloma przywilejami (midzy innymi
dostawali stay od wypacany przez pastwo).
6
Kangxi , ma. Elhe taifin, lata panowania 1662-1722.
7
V. Zikmundov, Spoken Sibe Morphology of the Inflected Parts of Speach, Karolinum, Praga,
2013, s. 11.
8
Qianlong , ma. Abkai wehiyehe, lata panowania 1736-1795.
9
Liliya M. Gorelova, Manchu Grammar, Brill, Leiden, Boston, Kln 2002, s. 36.

90
 Nad Ili do gwnych zada Sibe naleao tumienie powsta podbitych
ludw, ochrona granic przed napadami Kazachw a nadto zagospodarowanie
wyniszczonych dugotrwa wojn terenw. By wykona to ostatnie zadanie,
Sibiczycy wykopali kana nawadniajcy10.
Lata na przeomie XVIII-XIX wieku byy dla Sibiczykw stosunkowo
pomylne, lecz kolejne przyniosy seri dramatycznych wydarze. Nie do, e
ludno muzumaska pozostawaa wci niespokojna, to w latach 1871-1881
Rosja okupowaa dolin Ili, a trzy dekady pniej (1911-1912) w Chinach
upado cesarstwo. Z wynikej zawieruchy skorzystali tzw. panowie wojny
(angl. warlords) by zagarn wadz w wielu rejonach, w tym te w Sinciangu.
Ich rzdy, cho czasem nawet owiecone, doprowadziy do nowych buntw i
nawet prb secesji caych okrgw. Ostatnia z takich prb wie si z
powstaniem tzw. Rewolucyjnej Republiki Wschodniego Turkiestanu
proklamowanej w r. 1944 na zachodzie Sinciangu. Republika ta, popierana m.in.
przez wielu Sibe, istniaa do r. 1949, do wcielenia jej do ChRL.
W r. 1954 nowe wadze Chin utworzyy w rejonie miejscowoci
Czabczal tzw. Sibisko-Czabczalski Powiat Autonomiczny. Z biegiem czasu sta
si on wanym orodkiem ycia kulturalnego, z wasn gazet oraz szko, w
ktrej nauczany by jzyk ojczysty11. Niestety posuniciom tym towarzyszya
ideologiczna walka z przeytkami przeszoci, takimi jak np. szamanizm.
Niezbyt jasne jest jaki przebieg miaa na tym terenie tzw. rewolucja
kulturalna. Wg V. Zikmundovej w jej wyniku wiele zabytkw kultury zostao
bezpowrotnie zniszczonych, a cae pokolenie Sibe pozbawione moliwoci
poznania jzyka i dawnej tradycji12. Natomiast J. Tulisow, ktry odwiedzi Sibe
przed Zikmundow zasta wrd nich zaskakujco yw tradycj i nie sysza o
ekscesach rewolucji kulturalnej. Mona zaoy, e dotara ona wprawdzie te
do Czabczalu, ale miaa tam przebieg w miar agodny.
Jak wiadomo, poczynajc od lat 80. sytuacja w Chinach stopniowo si
normalizuje. Odczuwaj to te Sibiczycy. Dzi w prowincji Sinciang dziaa
kilka szk, w ktrych uczniowie mog uczy si jzyka sibiskiego. Chocia
nauka w szkole podstawowej odbywa si ju w jzyku chiskim, to
uczszczanie na zajcia z jzyka sibiskiego jest obowizkowe. Liczba uczniw
mogcych uczestniczy w zajciach zaley od liczby nauczycieli, ktrzy w

10
Tereny te zamieszkane byy przez muzumaskich Ujgurw, Chiczykw i Rosjan.
11
L. M. Gorelova, Manchu Grammar, op. cit., s. 38.
12
V. Zikmundov, Spoken Sibe, op. cit., s. 12.

91
danym okresie mog takie zajcia prowadzi13. Co si tyczy nauczycieli, to
ksztaci ich Wysza Szkoa Pedagogiczna w Yiningu (dawnej Kuldy)14.
Istnienie szk i inteligencji sibiskiej kae si domyla te istnienia
sibiskiego pimiennictwa. I takie pimiennictwo faktycznie istnieje, nawet
cakiem bogate. Obejmuje ono pras w tym periodyk Sibe uwen
(Literatura Sibiska) podrczniki, prace z zakresu rnych nauk, utwory
literatury piknej.
Publikacje o charakterze popularno-naukowym powicone s midzy
innymi nauce jzyka sibiskiego, np. Jzyk przodkw (sib. Niyamangga
Gisun15), poszerzaniu wiedzy w zakresie kultury i literatury periodyk
Sibiska literatura (sib. Sibe u wen) oraz etnografii (sib. Sibe uksura-i an
tacin16), a take opisuj histori sibiskiego narodu (sib. Sibe uksura-i olokon
suduri17).
Dla badacza tosamoci kulturowej Sibe najbardziej interesujce s
prace z zakresu literatury piknej. Zostan omwione tu nieco szerzej. Sibiska
literatura pikna ma dwie gazie: jedna to folklor, z reguy anonimowy, a druga
literatura wspczesna. Podzia ten jest zreszt spraw umown, gdy zdarza
si, i literatura wspczesna czerpie z folkloru, natomiast wiersze wspczesne
zyskuj status folkloru. W tym ostatnim z kolei zwyko si wydziela kilka
gwnych gatunkw: a wic dugie wiersze (sib. gulmin-i irgebun), piosenki
(sib. ucun), opowieci historyczne lub podania (sib. ulabun), bajki (sib. jube),
przysowia (sib. dekdeni gisun), zagadki (sib. onokcun) itd18. Poniej niektre z
nich zostan pokrtce scharakteryzowane.
Dugie wiersze mona podzieli na ballady historyczne i poematy
epickie. Wrd ballad historycznych najliczniejsz grup stanowi utwory
mwice o przesiedleniu Sibiczykw na zachd. Do nich zalicza si midzy
innymi: Pie o poegnaniu z rodzim wiosk (sib. Da gaan-ci fakcaha ucun)
i Ballada (lub poemat) o migracji Sibe (sib. Sibe-i gurinjihe irgebun), obie
powstae zapewne jeszcze w XVIII stuleciu. Prcz dwch tu wspomnianych
utworw, odnotowano jeszcze cztery poematy i pieni historyczne, co w sumie

13
L. M. Gorelova, Manchu Grammar, op. cit. s. 38. Na marginesie mona doda, e w lokalnej
telewizji wiadomoci nadawane s w jzyku sibiskim13, a w Internecie - sibiskie piosenki
ludowe.
14
Ibidem, s. 38-39.
15
Niyamangga gisun, zeszyt 1, Urumchi 1983.
16
Sibe uksurai an tacin, Urumchi 1989.
17
V. Zikmundov, Spoken Sibe, op. cit., s.15.
18
Tatiana A. Pang, An Introduction to the Literature to the Sibe-People, Central Asiatic Journal
1994, n. 38, s. 195.

92
daje sze utworw nalecych do tej grupy. Cz utworw, powstaych w
klasycznej mandurszczynie, wyraa idee konfucjaskie, w tym pokorne
poddanie si woli cesarza. Cz natomiast zawiera charakterystyczne dla
potocznego jzyka sibiskiego zwroty oraz przejawia sibiski patriotyzm19.
Wrd poematw epickich znajduj si midzy innymi pie o czynach
onierza Lasihiyantu Lasihiyantu-i ucun (Pie o Lasihiyantu) oraz pie o
wyprawie na Kaszgar Hasigar ucun (Pie kaszgarska). Utwory tego typu
utrzymane s w tonie epickim lub epicko-lirycznym. Warto wspomnie, e
Pie o Lasihiyantu uwaana jest za dzieo ukazujce moliwo pokojowego
wspistnienia rnych pod wzgldem jzykowym i kulturowym narodowoci
Chin20.
Piosenki s jedn z najczciej spotykanych form artystycznego wyrazu.
S wrd nich zarwno utwory folklorystyczne przekazywane w obrbie wsi
albo rodu, jak i utwory znanych autorw21.
Piosenki podejmuj rnorodn tematyk. Mog to by przypiewki
(usin ucun), piosenki biesiadne (sib. arki ucun22), koysanki (sib. bebu mudan23),
liryczne utwory o rodzinnych stronach (np. Bg rzeki Sungari sib. Sunggari
ula enduri24, Pean ku czci kraju ojczystego, sib. Mafari gurun-be maktara25), a
ponadto utwory obrzdowe, w tym szamaskie26.
Liczn i rnorodn grup stanowi bajki. Dziesiciotomowy zbir
bajek sibiskich27 zawiera ponad sto pidziesit utworw. S wrd nich bajki
zwierzce (Kocia krzywda sib. Kesike-i murishn28), bajki dla dzieci (Bajka
o kruku sib. Kolon gaha-i jube29) oraz bajki obyczajowe (Bajka o pliszce
sib. Inggel cecike jube30).
Przysowia su pitnowaniu wad i propagowaniu zachowa, jakimi
winien si cechowa Sibiczyk. Czsto zawieraj te po prostu tak zwan
yciow mdro. Na przykad:
19
T. A. Pang, An Introduction, op. cit., s. 196-197, Jerzy Tulisow, Folklor ludw tunguskich,
Dialog, Warszawa 2009, s. 244.
20
Ibidem, s. 197.
21
Ibidem, s. 201.
22
https://www.youtube.com/watch?v=nCf0cTGOFbE (19.01.2014).
23
https://www.youtube.com/watch?v=pJjCnBP_MoQ (19.01.2014).
24
https://www.youtube.com/watch?v=ukkgNQM8MbU (19.01.2014).
25
https://www.youtube.com/watch?v=F9vYPck8G1A (19.01.2014).
26
Szerzej na ten temat zobacz: Rachel Harris, Singing the Village: Music, Memory and Ritual
among the Sibe of Xinjiang, Oxford University Press, Oxford i New York 2004.
27
Sibe uksurai irgen siden jube, tomy 1-10, Urumchi 1984-1991.
28
Sibe uksurai irgen siden jube, tom 2, Urumchi 1987, s. 89-97.
29
Sibe uksurai irgen siden jube, tom 1, Urumchi 1984, s. 18-25.
30
Sibe uksurai irgen siden jube, tom 1, Urumchi 1984, s. 1-17.

93
 Mae dzieci s uszami nieba - Ajige juse abkai an31.
May diabe jest straszniejszy od duego - Amba hutu deri ajige hutu
gelecuke32. (czyli: suga czsto jest groniejszy od pana).

W folklorze sibiskim wane miejsce zajmuj zagadki, zmuszajce do

mylenia i wyjaniajce rne spotykane w yciu zjawiska. Podawane w atwej
do przyswojenia formie s czsto zadawane przez dzieci, zarwno w ich
wasnym gronie jak i w zabawie z dorosym. Jaka to bowiem frajda zapa go
na niewiedzy! A niektre zagadki s rzeczywicie trudne, jak na przykad ta,
mwica o... ppku:

Oko jest, a renicy brak. Yasa bi. Nioniohe ak33.

Co si tyczy literatury tworzonej przez autorw wspczesnych, to jest

ona na razie jeszcze niezbyt obfita. Jej autorzy opiewaj pikno przyrody,
opisuj ycie zwykych ludzi, czyny wybitnych jednostek. Tytuem przykadu
mona tu wymieni Gujinana, autora okoo 20 esejw wydanych w 1989 roku
pod tytuem Dzieci i wnuki z naszej kompani (wioski) (sib. Niru gaan-i
juse omosi34).
Przedstawiwszy pokrtce dzieje i kultur Sibiczykw mona wrci do
sprawy sygnalizowanej w tytule do sprawy ich tosamoci. A poniewa t
tosamo najywiej odczuwa si w kontaktach z obcymi, ukazane zostan
relacje Sibe z ich ssiadami: Ujgurami i Kazachami, Hanami a nadto z
Mandurami.
Ujgurzy i Kazachowie przez dugi czas byli najbliszymi i
najliczniejszymi ssiadami Sibiczykw, a jednak wpyw, jaki wywarli na nich
by raczej niewielki. Taki sam, albo jeszcze mniejszy by i wpyw Sibe na
wspomniane narody. Obie strony dzielia bariera jzykowa i religijna Ujgurzy
i Kazachowie mwili jzykami tureckimi i wyznawali islam, podczas gdy Sibe
byli szamanistami i mwili po mandursku. Do tego dochodzi jeszcze czynnik
spoeczny. Ujgurzy i Kazachowie nie wchodzili w skad chorgwi, za Sibe
nalecy do nich, plasowali si w hierarchii wyej.

31
Jerzy Tulisow, Krtki kurs jzyka mandurskiego, Dialog, Warszawa 2004, s. 107.
32
Ibidem, s. 115.
33
Ibidem, s. 118.
34
T. A. Pang, An Introduction, op. cit., s. 209.

94
 Si Chiczykw byo to, e oferowali atrakcyjn z punktu widzenia
Sibe kultur, ale przez dugi czas stanowili mniejszo na terenach Dungarii, a
nadto w wikszoci nie zaliczali si do chorgwi. Tote Sibe, inaczej ni
Mandurowie, w wikszoci oparli si sinizacji. Dzi to si na pewno ju
zmienia. Nacja Han umacnia swe pozycje w Sinciangu.
Najciesza granica oddziela Sibe od Mandurw. Jak ju wspomniano,
czy ich jzyk i struktura rodowa, a nadto w przeszoci przynaleno do tych
samych chorgwi. To, co ich odrnia, to historia i niektre zwyczaje. W
ostatnich latach zaznacza si midzy nimi jeszcze jedna rnica: wrd
Mandurw poczucie tosamoci narodowej waciwie ju nie istnieje,
natomiast u Sibiczykw jest bardzo silne.
Sibiczycy daj temu wyraz w rny sposb. Na przykad, co ju
powiedziano, odcinaj si od Mandurw, podkrelajc swe pochodzenie od
Sienpi. Swj jzyk, ktry bezstronny badacz musi uzna za mandurski,
nazywaj konsekwentnie sibiskim35. To samo dotyczy wsplnego z
Mandurami alfabetu dla Sibe jest on alfabetem sibiskim36. By moe chci
jego sibinizacji podyktowane zostay take drobne zmiany w ortografii,
chocia raczej gwn rol odegray tu wzgldy praktyczne.
Jak zatem wida Sibiczykw charakteryzuje silne poczucie tosamoci
narodowej demonstrowane gwnie tam, gdzie chodzi o odrnienie si od
Mandurw. Sibiczycy szczyc si swym, mniejsza o to, czy prawdziwym,
pokrewiestwem z Sienpi, oraz tym, e w przeciwiestwie do Mandurw nie
dali si zasymilowa. Dum ich moe napenia rwnie to, e budz
zainteresowanie wiata, a cilej midzynarodwki badaczy. Moe warto tu
paru z nich wspomnie choby z wdzicznoci za ich wkad do nauki.
Pierwszym orientalist, ktry mia styczno z Sibe by Wilhelm
Radow37. Ten zasiedziay w Rosji Niemiec po raz pierwszy przyby do
Sinciangu w 1862 roku, lecz nie wzbudzi w Sibe ufnoci i wrci z pustymi
rkami. Jego druga prba zbadania zagadkowego podwczas ludu bya bardziej
owocna. Wykorzystujc fakt zajcia Kraju Ilijskiego przez Rosj, Radow
zaprosi do siebie uczonego Sibiczyka i we wsppracy z nim zapisa

35
Sibiczycy posuguj si dwoma jzykami: potocznym i literackim, uywanym najczciej w
formie pisanej. Sibiski potoczny jest ostatnim z niegdy licznych mandurskich dialektw
mwionych, a literacki nie rni si od mandurszczyzny klasycznej. To, e zawiera gar
neologizmw i nowych zapoycze nie zmienia postaci rzeczy.
36
W pimie Sibe posuguj si alfabetem mandurskim. Jak wynika z artykuu lekko
zmodyfikowanym.
37
W Rosji znany jako Wasilij Wasiljewicz Radlow, po niemiecku zapisywany jako Friedrich
Wilhelm Radloff (1837-1918).

95
kilkadziesit bajek i innych tekstw. Teksty te, a take inne zebrane w trakcie
kolejnego wyjazdu, niestety w wikszoci zaginy, tylko maa cz z nich
wesza w skad chrestomatii A.O. Iwanowskiego38.
Opowieci Radowa wzbudziy zainteresowanie Wadysawa Kotwicza
wybitnego polskiego ataisty, wykadajcego wwczas w St. Petersburgu39.
Poniewa nie by w stanie sam podj si dalekiej wyprawy Kotwicz wysa nad
Ili F.W. Muromskiego, swojego studenta. Muromski odwiedzi Sibiczykw
dwukrotnie, raz w 1906 roku i ponownie na przeomie 1907-1908. Ze swoich
wypraw przywiz zbir ponad 50 tekstw, w wikszoci bajek, zapisanych
wasnorcznie ze suchu. Poniewa modo zmary Muromski nie zdy ich
opracowa, teksty te trafiy w rce Kotwicza a potem do Archiwum Nauki PAN
i PAU w Krakowie40. Przeleay tam wiele lat, a zostay wydane przez
polskiego ataist Stanisawa Kauyskiego41. Pierwotnie jego publikacja miaa
obejmowa dwa tomy (teksty i przekad), ale ostatecznie ukaza si z nich tylko
pierwszy.
Jeli doda, e uczniem S. Kauyskiego jest J. Tulisow, a znw jego
uczennic Monika Beszyska, okae si, e badania nad Sibe maj w Polsce
dug tradycj. Prowadzone s take i w innych krajach. W Rosji prowadzi je od
lat Tatjana Pang, za we Woszech najwybitniejszy dzi z pewnoci
mandurysta Giovanni Stary. W jego dorobku naukowym znajduj si nie tylko
publikacje powicone mandurskiej i sibiskiej kulturze, ale rwnie przekady
wielu sibiskich utworw42. Jeli chodzi o uczonych anglosaskich to warto tu
wspomnie Rachel Harris z Wielkiej Brytanii. Jest ona autork pracy Singing the
Village: Music, Memory and Ritual among the Sibe of Xinjiang, powiconej
sibiskiej muzyce oraz obrzdom. Na uwag zasuguje fakt, e do ksiki
doczono przykady sibiskiej muzyki, zapisanej na noniku pytowym, co
dodatkowo zwiksza warto tej publikacji.
Wikszo wspczesnych autorw, jak wida, zajmuj kwestie kultury.
Jzykiem Sibe interesuje si chyba tylko wspomniana wyej Veronika
Zikmundova z Pragi, autorka pracy Spoken Sibe. Morphology of the Inflected

38
J. Tulisow, Folklor op. cit., s. 68-70.
39
Jerzy Tulisow, Mongolian and Manchu Studies in Poland, Rocznik Orientalistyczny, 2012. t.
65, z. 1, s. 224-230.
40
J. Tulisow, Folklor, op. cit., s. 77.
41
Stanisaw Kauyski, Die Sprache des mandschurischen Stammes Sibe aus der Gegend von
Kuldscha, PWN, Warszawa 1977.
42
V. Zikmundov, Spoken Sibe, op. cit., s. 16.

96
Parts of Speach. Mona mie nadziej, e nie jest to jeszcze jej ostatnie sowo.
Mwiony jzyk Sibe jest wci sabo zbadany.
Podsumowujc mona stwierdzi, e Sibiczycy, mimo niewielkiej
liczebnoci i ssiedztwa etnicznie i kulturowo obcych nacji, nadal z
powodzeniem kultywuj i rozwijaj swj jzyk i pielgnuj tradycje.

Cabcal Serkin - gazeta wydawana w jzyku Sibe (ze zbiorw J. Tulisowa)

Niyamangga gisun podrcznik do nauki jzyka Sibe (ze zbiorw J. Tulisowa)

97
Olga Kowalczyk, Marek Wierzbicki

Buddyjski mistrz Padmasambhawa tosamo religijna

a tosamo narodowa na przykadzie Tybetaczykw

Streszczenie: Artyku powicony jest roli Padmasambhawy, legendarnego

mistrza buddyzmu tybetaskiego z VIII w. zwanego czsto, m. in. ze wzgldu
na wpyw na rozwj tej tradycji, Drugim Budd w ksztatowaniu tosamoci
religijnej Tybetaczykw. Omwiona zostaje pokrtce posta Padmasambhawy,
wspczenie obchodzone wita i ceremonie oraz wite miejsca zwizane z
jego osob, zwaszcza w Sikkimie. Szczeglna praktyka odnajdowania
spucizny mistrza w postaci ukrytych tekstw (term) pozwala na kontynuowanie
i uaktualnianie jego przekazu, dziki czemu Padmasambhawa jest stale obecny
w yciu Tybetaczykw i ich praktyce religijnej, i jak aden inny nauczyciel
buddyjski wpywa na specyfik buddyzmu tybetaskiego. W artykule poruszone
zostaje take zagadnienie podziaw midzy poszczeglnymi grupami
Tybetaczykw i kwestii tybetaskiej tosamoci narodowej. W tym kontekcie
ukazana jest jednoczca rola kultu Padmasambhawy jako jednego z gwnych
wyznacznikw tosamoci religijnej, stojcej ponad podziaami regionalnymi.

Sowa klucze: Padmasambhawa, Guru Rinpocze, tosamo religijna,

tosamo narodowa, Tybetaczycy, wite miejsca, Sikkim, terma, tekst-skarb,
terton

Spord bogactwa przedstawie buddyjskich witych jednym z najbardziej

charakterystycznych i najczciej powtarzajcych si jest wizerunek Padmasambawy1,
na znak szacunku zwanego rwnie Guru Rinpocze2. Wedug tradycji, to wanie on
sprowadzi do Tybetu buddyzm wadrajany3, stajc si tym samym jedn z
najwaniejszych obok Buddy Siakjamuniego postaci buddyzmu tybetaskiego.
Jednoczenie posta Guru Rinpocze jest rodzajem bohatera kulturowego, wok

1
Sans. samoistnie powstay/zrodzony z lotosu. Wyrazy sanskryckie zapisane s zgodnie ze
spolszczeniem w: Marek Mejor, Buddyzm. Zarys historii buddyzmu w Indiach, Prszyski i Ska,
Warszawa 2001.
2
Tyb. Gu ru rin po che, Drogocenny Nauczyciel. W artykule wyrazy tybetaskie zapisane s dwojako:
w tekcie zgodnie z wymow, aby umoliwi ich odmian, a w przypisach zgodnie z tzw. transliteracj
Wyliego (por. Turrell Wylie, A Standard System of Tibetan Transcription, Harvard Journal of Asiatic
Studies 1959, t. 22, s. 261-267).
3
Sans. wadrajana, tyb. rdo rje theg pa.

98
ktrego skupia si wyobrania zbiorowa niejednolitej wewntrznie zbiorowoci
etnicznej okrelanej jako tybetaska.
W niniejszym artykule przyjmujemy szeroki zakres znaczenia sowa
Tybetaczyk, ktre bdzie tu oznaczao przedstawiciela tybetaskiego krgu
kulturowego4. Sami zainteresowani mogliby by zaskoczeni takim postawieniem
sprawy, niemniej wikszo mieszkacw historycznych tybetaskich prowincji U-
Cang, Kham, Amdo5, jak rwnie wielu mieszkacw Ladakhu, Sikkimu, Bhutanu i
niektrych rejonw Nepalu, niezaprzeczalnie czy przynaleno do jednej grupy
jzykw tybetaskich, wsplna religia, kultura i historia.
Wszelkie odniesienia do buddyzmu bd tu dotyczyy tybetaskiej wersji
wadrajany, wspczenie zwanej rwnie buddyzmem tybetaskim, ktra pojawia si
w Tybecie okoo VIII w. dziki dziaalnoci indyjskich mistrzw. Rozprzestrzeniwszy
si po Paskowyu Tybetaskim, dotara okoo XIII w. a do Mongolii i w zasadniczo
niezmienionej formie funkcjonuje na tych terenach do dzi, stanowic najbardziej
wyrazisty wyznacznik tosamoci kulturowej stosunkowo niewielkiej liczebnie grupy
ludw zamieszkujcej ten bardzo rozlegy obszar.
W naszych rozwaaniach skupimy si przede wszystkim na Sikkimie,
stanowicym gwny obiekt naszych zainteresowa naukowych. Bdcy do lat
siedemdziesitych ubiegego wieku monarchi6 (cho od poowy XIX w. pod
protektoratem brytyjskim), jest obecnie jednym ze stanw Republiki Indii,
zamieszkanym gwnie przez Nepalczykw. Trudny, grzysty teren oraz surowy klimat
czyni t krain najmniej zaludnionym spord indyjskich stanw, co jest tylko jedn z
wielu cech czcych Sikkim z reszt tybetaskiego wiata. Wadze Sikkimu wspieray
emigrantw z Tybetu m.in. po powstaniu w Lhasie w 1959, ofiarowujc ziemi, a take
umoliwiajc osiedlanie si. Dzi w miejscowoci Rawangla znajduje si duy obz
dla uchodcw jeden z waniejszych w Indiach. Sikkim nie jest kojarzony z postaci
Padmasambhawy w takim stopniu, jak sam Tybet, jest to jednak due przeoczenie, co
postaramy si wykaza poniej.

4
Nazwy tej uywa np. Matthew Kapstein, por. Tybetaczycy, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego,
Krakw 2010, s. 2.
5
Tyb. Dbus gTsang, Khams, A mdo.
6
Podobnie jak w dawnych dziejach Tybetu, Sikkimem rzdzi krl zwany czogjalem (tyb. chos rgyal)
krlem Dharmy.

99
 Padmasambhawa

Wspczenie dostpne liczne wersje biografii Padmasambhawy pochodz z

rnych okresw i nie skadaj si na spjn wersj ycia Guru Rinpocze. Wspomnie
naley tu choby utwr Pema Kathang, zwany rwnie Szeldragma7, odkryty jako
terma (tyb. gter ma), czyli tekst-skarb, przez czternastowiecznego mistrza Ogjen-
Lingp8, Kathang Sanglingma9, term odkryt przez ima-Osera10, biografi
Padmasambhawy11 autorstwa Taranathy12, czy krtk biografi13 napisan przez
Kongtrula Lodro-Thaje14.
Informacje zawarte w tych pracach trudno potwierdzi na podstawie
dostpnych rde historycznych dotyczcych VIII wieku, w ktrym wg wikszoci
biografii mia y Guru Rinpocze. Dodatkowym utrudnieniem jest tu z pewnoci
typowy dla wymienionych biografii styl tybetaski, nie stronicy od opisu
niezwykych wydarze, wypywajcych z duchowego urzeczywistnienia cudownych
mocy i cudw, z zasady mieszajcy fakty historyczne z mistyczn narracj, a
buddyjskie nauki z ludowymi przypowieciami. Frapuje to czsto badaczy, ktrzy
chcieliby umiejscowi Guru Rinpocze w konkretnym miejscu i czasie (co dla samych
Tybetaczykw zdaje si mie zupenie drugorzdne znaczenie15). Tym samym moe
to stawia pod znakiem zapytania samo istnienie Padmasambhawy jako postaci
historycznej.
Wtpliwoci badaczy nie przekadaj si w adnym stopniu na zaufanie i
oddanie, jakimi mistrz ten cieszy si w krajach buddyjskich. wiadczy o tym moe
choby fakt, e wikszo wity buddyjskich, jak i prywatnych, domowych
otarzykw, zdobi posg, malowido lub inna podobizna Padmasambhawy. Ponadto

7
Tyb. Padma bka thang, Shel brag ma (TBRC Resource ID W1PD88206). TBRC, czyli Tibetan Buddhist
Resource Center, biblioteka elektroniczna: http://www.tbrc.org.
8
Tyb. O rgyan gling pa (1323-?, TBRC Resource ID P4943). Rwnie jemu przypisuje si odkrycie
innego tekstu zawierajcego midzy innymi opowieci z ycia Padmasambhawy: bKa thang sde lnga
(TBRC Resource ID W1KG18255).
9
Tyb. Bka thang zangs gling ma (TBRC Resource ID W7956).
10
Tyb. Nyi ma od zer (1124-1192, TBRC Resource ID P364).
11
Tyb. Gu ru rin po che dang rje bangs nyer lnga (TBRC Resource ID W7956).
12
Sans. Trantha. (1575-1634, TBRC Resource ID P1428).
13
Tyb. Gu ru rin po chei rnam thar [w:] gTer ston brgya rtsa i rnam thar (TBRC Resource ID
W1PD83972).
14
Tyb. Kong sprul blo gros mtha yas (1813-1899, TBRC Resource ID P264). Autor synnego zbioru:
mDzod chen lnga.
15
Por. Ngawang Zangpo, Guru Rinpoch, His Life and Times, Snow Lion Publications, Ithaca 2002, s. 24.
Tybetaczycy w lad za Indusami przyjli w historiografii odmienne od zachodniego postrzeganie
pojcia czasu, nadajc mu cykliczny zamiast linearnego charakter. Jedn z konsekwencji tego
zaoenia jest m.in. powszechna wiara, e Padmasambhawa nie odszed, lecz wci yje.

100
mantra Guru Rinpocze najczciej nie schodzi z ust pielgrzymujcych w wite
miejsca Tybetaczykw, chyba e zastpuje j mantra Czenrezika16, a
charakterystycznych kamieni z Om a hung benza guru pema siddhi hung17 jest
pewnie niemniej w krajobrazie tybetaskim ni tych z wyryt mantr Bodhisattwy
Wspczucia.
Zgodnie z dominujcym podaniem Guru Rinpocze narodzi si w miejscu,
ktre czsto utosamia si z dolin Swatu we wspczesnym Pakistanie18. Zrodzony w
cudowny sposb z kwiatu lotosu porodku jeziora Dana Kosh i adoptowany przez
krla Indrabhuti19, pocztkowo wid ycie podobne do ycia Buddy Siakjamuniego.
Jako mody ksi by wychowywany na nastpc tronu, jednak przejawia ywe
zainteresowanie medytacj i kwestiami religijnymi. Zaniepokojony tym faktem krl
szybko znalaz mu maonk, co jednak nie powstrzymao Padmasambhawy przed
odejciem z krlewskiego dworu. Przyj wicenia mnisie i rozpocz studia nad
sutrami i tantrami, astrologi, logik i medycyn u rozmaitych indyjskich mistrzw20.
Szybko zasyn z wyjtkowych zdolnoci ujarzmiania demw i negatywnych si. Z
tego te powodu mia zosta zaproszony do Tybetu przez wczesnego buddyjskiego
krla Trisong Decena21, pod ktrego protektoratem powstawa pierwszy tybetaski
klasztor buddyjski Samje22. Uznaje si, e jego ukoczenie ok. 779 r. dao pocztek
monastycznej formie buddyzmu w Tybecie. Guru Rinpocze mia ujarzmi i zwiza
konkretnymi przysigami miejscowe demony, utrudniajce budow.
Podporzdkowywanie sobie rozmaitych przeszkadzajcych si w celu umoliwienia
rozkwitu religii w Krainie niegw jest bardzo czstym motywem pojawiajcym si w
yciorysie Guru Rinpocze, a take wielu innych mistrzw bdcych jego
kontynuatorami (przede wszystkim tzw. odkrywcw skarbw, tyb. tertonw, gter-
ston).
Uznaje si, e podrujc w pniejszych latach po Tybecie, Padmasambhawa
ukry w wielu miejscach skarby (termy). Tematyka term stanowi bardzo rozlege

16
Tyb. sPyan ras gzigs. Chodzi o mantr om mani padme hum. Co ciekawe, z rozmw z wieloma
Tybetaczykami wynika, e w miejscach potencjalnie niebezpiecznych, np. na przeczach grskich,
preferuj wanie mantr Padmasambhawy.
17
Najczstsza tybetaska wersja wymowy rni si od sanskryckiej, ktra brzmi: Om ah hum wadra
guru padma siddhi hum.
18
Ngawang Zangpo, Guru Rinpoch, op. cit., s. 57.
19
Narendra Kumar Dash, Guru Rin-po-che and Lamaism in Sikkim, Bulletin of Tibetology 1995, nr 1, s.
34-42.
20
Ibidem.
21
Tyb. Khri srong lde btsan. Jeden z trzech tzw. krlw Dharmy w Tybecie. Panowa w latach 756-796.
22
Tyb. bSams yas. Wicej na ten temat w: Kapstein T. Matthew, Tybetaczycy, op. cit., s. 73-75.

101
zagadnienie, ktremu nie moemy tutaj powici wicej uwagi23. Wspomnijmy tylko,
e najczciej byy to zaszyfrowane teksty24 buddyjskich nauk, oczekujce nawet przez
cae wieki na odpowiedni moment, kiedy zostan odkryte jako odkryty w cudowny
sposb zwj z tekstem lub rodzaj wizji pojawiajcej si w umyle przez
przeznaczon do tego osob, tzw. tertona. Termy pozwalay midzy innymi
aktualizowa elementy praktyki, wprowadzajc nowe interpretacje. Jednak z
perspektywy samych buddystw byy przede wszystkim spucizn Padmasambhawy
przeznaczon dla przyszych praktykujcych, gotowych na to, by je zrozumie i
wynie z nich poytek.
Przez wieki liczni tertoni, uznawani za reinkarnacje bliskich uczniw Guru
Rinpocze, odkrywali kolejne termy i wprowadzali zawarte w nich nauki do religijnego
kanonu, a ich dziaalno rozprzestrzenia si po caym Tybecie i okolicach. Tertoni
ciesz si w buddyzmie ogromnym powaaniem, std te kolejne reinkarnacje wielu z
nich odnajdywane s rwnie wspczenie25.
Cho Padmasambhawa uznawany jest przede wszystkim za ojca powstaej w
VIII w. szkoy buddyjskiej ingmapa26, ktra w najwikszym stopniu opieraa si na
naukach pochodzcych z term, to jednak spadkobiercami Guru Rinpocze stay si
rwnie szkoy nowych tumacze respektujce odkrycia kolejnych tertonw i
wczajce je do swoich kanonw. Przykadem moe by tu chociaby dziaalno
synnego Kongtrula Lodro-Thaje, kolejnych Karmapw, czy nawet Dalajlamy V. Co
interesujce, rwnie wyznawcy bonu, przedbuddyjskiej religii Tybetu, uznaj
Padmasambhaw za wielkiego mistrza27, tym samym w pewnym stopniu spajajc
zwaszcza wspczenie religijny obraz Tybetaczykw.

23
Czytelnik zainteresowany tym tematem moe zaznajomi si np. z: Janet Gyatso, The Logic of
Legitimation in the Tibetan Treasure Tradition, History of Religions 1993, t. 33, nr 2, s. 97-134 oraz
Janet Gyatso, Z tybetaskiej skarbnicy. Literatura typu terma (gter ma) w: J.I. Cabezon, R.A. Jackson
(red.), Klasyczna literatura tybetaska, Dialog, Warszawa 2012, s. 149-170.
24
Cho naley pamita, e byway to rwnie przedmioty rytualne, takie jak wadry, thanki itp.
25
Jak choby wspczesny Sangter Rinpocze (tyb. gSang gter rin po che), uznawany za reinkarnacj
czternastowiecznego tertona Dorde-Lingpy (tyb. rDo rje gling pa), Gangteng Rinpocze (tyb. sGang
steng rin po che) wcielenie pitnastowiecznego Pema-Lingpy (tyb. Padma gling pa) czy Dzongsar-
Khjentse Rinpocze (tyb. rDzong gsar Mkhyen rtse rin po che), reinkarnacja yjcego w XIX w. Pema-
Osel-Dongak-Lingpy (tyb. Padma od gsal mdo sngags gling pa).
http://yeshekhorlo.org/gangtengtulkurinpoche [17.12.2014 r.]
http://khyentsefoundation.org/about/lineage [17.12.2014 r.]
http://karmarabtenling.webs.com/sangtertulkurinpoche.htm [17.12.2014 r.]
26
Tyb. rNying ma pa. Tzw. szkoa starych tantr, powstaa w okresie pierwszego rozpowszechnienia
buddyzmu w Tybecie (ok. VII-IX w.).
27
Istnieje rwnie wersja biografii Padmasambhawy wg tradycji religijnej bon spisana w XIX w. przez
Khjence-angpo (tyb. mKhyen brtsei dbang po): Krtka biografia mistrza bodhisattwy Zrodzonego z
Lotosu wedug tradycji bonu (tyb. rGyal sras gur ru padma byung gnas kyi rnam par thar pa mdor dril
ba bsgrangs pa bon lugs ltar bstan pa).

102
 Miejsca i rytuay zwizane z Guru Rinpocze

Wspczenie wszystkie szkoy buddyzmu tybetaskiego uznaj autorytet

Guru Rinpocze, a modlitwy kierowane ku niemu wczane s powszechnie do
codziennych praktyk medytacyjnych. W zalenoci od okazji, praktykujcy czerpi z
caego wachlarza praktyk powiconych Padmasambhawie lub w jaki sposb
zwizanych z jego osob. Poza konkretnie powicon temu mistrzowi guru-jog28 i
wieloma modlitwami29, powszechnie wykonuje si odkryt w Sikkimie jako tekst-
skarb30, praktyk ofiarowania wonnego dymu31, pozwalajc m.in. na spacenie tzw.
dugw karmicznych32, jakie zacigno si w przeszoci wobec innych istot i
podtrzymanie wizi z bstwami lokalnymi rwnie tymi ujarzmionymi przez Guru
Rinpocze. W orodkach buddyjskich popularna jest rwnie praktyka ofiarna33,
podczas ktrej Padmasambhawie ofiarowuje si rnorodne jedzenie i napoje, co
pozwala nagromadzi ogromn ilo niezbdnej na ciece buddyjskiej zasugi34. W
wielu klasztorach (np. jednym z najwikszych klasztorw szkoy Karma Kagju
Benczen35 w Nepalu) dorocznie (lub np. raz na dwa lata) odbywaj si rytualne tace
czam36, do ktrych instrukcje znalazy si pord odkrytych term. Odgrywany przez
tancerza Padmasambhawa niejako wraca, by spenia okrelone cele uchroni przed
trzsieniami ziemi, suszami i odwrci inne niesprzyjajce okolicznoci. W niektrych
klasztorach (obecnie take na wychodstwie np. w klasztorze wanego lamy szkoy
Karma Kagju, Ajanga Rinpocze, na poudniu Indii) wykonuje si rwnie powicone
Guru Rinpocze coroczne dugie praktyki zwane drubczen37, mogce trwa nawet kilka
tygodni, podczas ktrych modlitwy nie s przerywane ani na chwil. Naley te
wspomnie, e zgodnie z kalendarzem buddyjskim kadego dziesitego dnia miesica
ksiycowego wituje si narodziny Padmasambhawy, przeznaczajc ten dzie na

28
Tyb. bla mai rnal byor. Praktyka, podczas ktrej adept wiczy si w stopieniu wasnego umysu z
przebudzonym umysem guru.
29
Prawdopodobnie najpopularniejsz modlitw do Guru Rinpocze jest tzw. Siedmiowersowa modlitwa
(tyb. tshig bdun gsol debs), wczana czsto do praktyk powiconych rnym bstwom buddyjskim.
30
Przez yjcego w XVII w. tertona Lhacun-Namkha-Digme (tyb. lha btsun nam mkha' 'jigs med).
31
Tyb. ri bo bsang mchod.
32
Tyb. lan chags.
33
Tyb. tshogs.
34
Tyb. bsod nams.
35
Tyb. Ben chen.
36
Tyb. cham.
37
Tyb. bsgrubs chen.

103
wiczenie uwanoci i skadanie ofiar Buddom, za skutki karmiczne kadej myli lub
czynu maj w tym czasie by zwielokrotnione a stukrotnie38.
Najnowsze badania wskazuj na to, e przed przybyciem Guru Rinpocze do
Tybetu dwr krlewski wspiera gwnie wczeniejsz, egzoterycz form buddyzmu,
utrudniajc tumaczenie tekstw tantrycznych, a by moe cakiem ich zakazujc39.
Jeli przyj, e Guru Rinpocze wprowadzi wadrajan do Tybetu, przestaje dziwi
fakt, e wielu buddystw uznaje posta tego mistrza za rwn samemu Buddzie
Siakjamuniemu a nawet przewyszajc go. Zgodnie z przekazem wadrajany Budda
udzieli nauk tantrycznych tylko wybranym uczniom, nie by to przekaz jawny. To
dziki Padmasambhawie nauki te mogy dotrze do szerokiej rzeszy odbiorcw, stajc
si niejako rdzeniem tybetaskiej kultury i wyznacznikiem rytmu ycia wikszoci
Tybetaczykw. Std te przydomek Drugi Budda40, ktrym bywa czsto okrelany.
Gbokie oddanie, jakim tybetascy buddyci darz Guru Rinpocze przejawia
si nie tylko w rozlicznych powiconych jego osobie rytuaach i ceremoniach41, ale
rwnie pod postaci niezliczonych witych miejsc zwizanych z Padmasambhaw,
jakie odnajdujemy w Tybecie, Sikkimie, Nepalu, Bhutanie, czy Mongolii Poudniowej.
Nie sposb wspomnie o wszystkich miejscach, dlatego zwrcimy uwag przede
wszystkim na Sikkim. Warto przyjrze si bliej krajowi, ktry Padmasambhawa mia,
wedug niektrych poda, przemierzy wzdu i wszerz podobnie jak wczeniej
Tybet bogosawic kade miejsce i ostatecznie uznajc za niernicy si od jego
czystej krainy42.
Do dzi mona w Sikkimie natrafi na liczne relikwie respektowane przez
miejscowych oraz pielgrzymujcych buddystw. Obecnie, ze wzgldu na znajdujc
si w tym kraju pokan mniejszo emigracyjn z Tybetu, rzd Sikkimu finansowo
wspiera rewitalizacj wielu buddyjskich obiektw sakralnych, doceniajc take ich
walor turystyczny.

38
Por. np. http://www.benchen.org.pl/en/buddyjskie-swieta-i-dni-specjalne-wedlug-kalendarza-
ksiezycowego [20.12. 2014 r.].
39
Jacob Dalton, The Early Development of the Padmasambhava Legend in Tibet: A study of IOL Tib J 644
and Pelliot Tibetain 307, Journal of the American Oriental Society 2004, t. 124, nr 4, s. 759-772.
40
Ngawang Zangpo, Guru Rinpoch, op. cit., s. 19.
41
Zdaje si, e przoduj w tym Szerpowie. W ich ycie codziennie wplecione jest stae odwoywanie si
do Guru Rinpocze, ktry przyzywany jest przy kadej okazji, od spoywania posiku po stawianie
nowego domu (por. Paul A. Robert, The Sherpas of Nepal in the Tibetan Cultural Context, Motilal
Banarsidass Publications, New Delhi 1989).
42
Khenpo Dechen Dorje, An Account of Guru Padmasambhava's Contribution to the Establishment of
Dharma Tradition in the Hidden Land of Sikkim, Bulletin of Tibetology 1995, nr 1, s. 15-24.

104
 Przykadem takiego obiektu jest np. tumnie odwiedzany kompleks w Namchi
na poudniu Sikkimu, w miejscu, ktre Guru Rinpocze mia oznaczy kamieniem
rzuconym z Tybetu. Obecnie znajduje si tam prawdopodobnie najwyszy, bo
mierzcy ok. 36 metrw, posg Padmasambhawy. atwo przymiewa on swym
ogromem sam kamie, bdcy waciw relikwi w tym witym miejscu, a stojcy
nieco na uboczu i czsto pomijany przez niewiadomych tego faktu pielgrzymw.

Posg Guru Rinpocze w Namchi oraz kamie rzucony z Tybetu (fot. Marek
Wierzbicki)

Odwiedzajcy szesnastowieczny klasztor Ralang43 z pokor spogldaj na

grujce nad budynkiem pokane drzewo, uznawane za rzucon przez
Padmasambhaw khatwang44, za do miejsca pooonego cakiem niedaleko45,
kadego dnia zjedaj tumy, by skorzysta z mocy gorcych rde, ktre dziki
bogosawiestwu Guru Rinpocze miay nabra leczniczych waciwoci.
43
Tyb. Ra rlang.
44
Sans. khatwanga. Rodzaj laski, z ktr najczciej przedstawiany jest Guru Rinpocze.
45
Wspomniane gorce rda mieszcz si w pobliu niewielkiej miejscowoci zwanej Legship.

105
 Drzewo przy klasztorze Ralang, ktre zgodnie z tradycj jest atrybutem Guru
Rinpoczego khatwang, (fot. Marek Wierzbicki)

Lecznicz wod ma si charakteryzowa rwnie jedno z najwaniejszych

witych jezior pnocnego Sikkimu, Guru Dongmar46, ktrego nazwa automatycznie
przywouje skojarzenia z Guru Dragmar47, imieniem gniewnej formy
Padmasambhawy. Na brzegach jeziora co roku odprawiane s rytuay i modlitwy
majce wyraa wdziczno dla Guru Rinpocze i zapewnia dobrobyt mieszkacom
Sikkimu48.
Naley wspomnie rwnie o czterech jaskiniach, w ktrych Padmasambhawa
mia medytowa. S to tzw. Ukryta Jaskinia Na Wschodzie49, Jaskinia Sekretnej Dakini
Na Poudniu50, Jaskinia Wielkiej Bogoci Na Zachodzie51 oraz Jaskinia Esencji
Bstwa Na Pnocy52. Uznaje si, e s to miejsca wyjtkowo sprzyjajce duchowej
praktyce, a samo ich odwiedzenie przynosi pielgrzymowi ogromny poytek. Jaskinie
pooone s w czterech kardynalnych kierunkach od zaoonego w XIV w. przez

46
Tyb. Guru gdong dmar.
47
Tyb. Guru drag dmar.
48
Chowang Acharya, Acharya Sonam Gyatso Dokham, Sikkim, The Hidden Holy Land and It's Sacred
Lakes, Bulletin of Tibetology 1998, nr 1, s. 10-15.
49
Tyb. Shar phyogs sbas phug.
50
Tyb. Lho mkha gro gsang phug.
51
Tyb. Nub bde chen phug.
52
Tyb. Byang lha ri snying po.

106
tertona Rigdzin Godema53 klasztoru Dragkar Tasziding54. Take to miejsce mia w
przeszoci odwiedzi Padmasambhawa, uprzednio oznaczywszy je wystrzelon z
daleka strza55.

Relief z wizerunkiem Guru Rinpocze w Jaskini Wielkiej Bogoci Na Zachodzie

(fot. Marek Wierzbicki)

Kamie z reliefem czteroramiennej wadry przed

Jaskini Wielkiej Bogoci Na Zachodzie
(fot. Marek Wierzbicki)

53
Tyb. Rig dzin rgod ldem.
54
Tyb. Brag dkar bkra shis sdings.
55
Ahmad Saeed, Guru Rinpoches (Padmasambhava) Contribution to Sikkim, Bulletin of Tibetology
1995, nr 1, s. 46-47.

107
 Korytarz w Ukrytej Jaskini Na Wschodzie (fot. Rufus Libner)
Jako e tertoni uwaani s za kontynuatorw pracy Padmasambhawy, miejsca
z nimi zwizane s rwnie darzone czci i odwiedzane przez licznych pielgrzymw.
Doskonay przykad stanowi zaoona przez Dorde-Lingp witynia Dorling56, obok
ktrej znajduje si kamie, w ktrym na znak swoich duchowych osigni terton
pozostawi odcisk stopy. Sama witynia ley w miejscu opisanym przez
Padmasambhaw we wspomnianej biografii Pema Kathang. Obecnie trwaj prace nad
rewitalizacj znajdujcych si wok witych jezior.

Odcisk stopy tertona Dorde-Lingpy przy klasztorze Dorling

(fot. Marek Wierzbicki)

56
Tyb. rDo gling.

108
 Podobne nagromadzenie witych miejsc zwizanych z Guru Rinpocze
odnajdziemy prcz Tybetu57 rwnie w Bhutanie czy Nepalu, a w pewnym stopniu
rwnie w Mongolii Poudniowej58. Wspomnijmy chociaby synne medytacyjne
jaskinie w Paro59 w Bhutanie, powstae dziki cudownej mocy Padmasambhawy
jezioro Co-Pema60 w Zachodnich Indiach, czy ogromny posg Guru Rinpocze w
Parpingu w okolicy jaskini Asura61, gdzie rwnie mia medytowa Padmasambhawa62
i gdzie do dzi wierni mog oglda jeden z wielu pozostawionych przez tego mistrza
odciskw doni w skale.

Tosamo narodowa a tosamo religijna Tybetaczykw

Idea narodowoci tybetaskiej kreowana wspczenie m.in. na potrzeby tzw.

sprawy tybetaskiej jest stosunkowo modym zjawiskiem, lecz jednoczenie
warunkiem koniecznym, by bya obecna w dialogu midzynarodowym. Pojawia si
wraz z inwazj komunistw chiskich w poowie XX w. i utrat suwerennoci przez
Tybet. Przyjcie przez Tybetaczykw (zwaszcza yjcych na emigracji) koncepcji
tosamoci narodowej w rozumieniu zachodnim jest konsekwencj tego faktu,
podobnie jak rozbudzenie nastrojw nacjonalistycznych a take pantybetaskich63 w
chwili obecnej. Mimo to podziay midzy Tybetaczykami mieszkajcymi zarwno na
emigracji, jak i w obrbie granic historycznych prowincji, s ewidentne. Mona
zestawia pewne elementy, ktre cz ludy tybetaskie jzyk, religia czy campa64,
ponadto czy je dramat utraty suwerennoci. Cho jzyk klasyczny tekstw
religijnych jest jednolity i w swojej pimiennej formie zrozumiay dla wszystkich
Tybetaczykw, rnice w dialektach i mowie codziennej stay si wyzwaniem np.
pord emigracji w Indiach. Tybetaczycy z Tybetu Centralnego mwi nieco inaczej

57
Choby Drak Yerpa (tyb. Brag yer pa) w Tybecie rodkowym, kompleks jaski Jinka, pi jaski
zwanych Picioma miejscami mocy Guru Rinpocze czy Osiem Odosobnionych Miejsc
Urzeczywistnienia.
58
Por. Charleux Isabelle, Padmasambhavas Travel to the North, The Pilgrimage to the Monastery of the
Caves and the Old Schools of Tibetan Buddhism in Mongolia, Central Asiatic Journal 2002, nr 46, s.
168-232.
59
Obecnie mieci si tam klasztor Paro Takcang (tyb. sPa gro stag tshang).
60
Tyb. mTsho pad ma.
61
Tyb. A su ra'i brag phug.
62
Jacob Dalton, The Early Development, op. cit., s. 759-772.
63
Szczegowo analizuje to Natalia Bloch w: Natalia Bloch, Urodzeni uchodcy. Tosamo pokolenia
modych Tybetaczykw w Indiach, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2011, s. 344-
358.
64
Tyb. tsam pa. Praona mka jczmienna stanowica podstawowy produkt spoywany przez
Tybetaczykw.

109
ni z Khamu, a za najtrudniejszy fonetycznie uchodzi dialekt z prowincji Amdo65. Nie
jest wic niczym dziwnym, e filmy, wiadomoci oraz multimedialne sztuki wizualne
tworzone przez Tybetaczykw (zarwno na terenie Tybetu jak i na emigracji)
zawieraj najczciej napisy.
Rnice midzy poszczeglnymi grupami Tybetaczykw przejawiaj si
oczywicie rwnie na poziomie strojw regionalnych, cho obecnie przestaje to mie
jakiekolwiek znaczenie ze wzgldu na zmieniajc si mod tradycyjne stroje
uywane s gwnie podczas wit i ceremonii. Co, co jednak wci stanowi o silnych
podziaach, to przywizanie do maej ojczyzny, doliny klanu, rodu66. Jest to
przynaleno do najbliszej grupy i miejsca pochodzenia, przenoszca si rwnie na
relacje w diasporze. Rnice te nie s jednak na tyle istotne, by nie mc mwi o
poszczeglnych grupach jako o jednym, wielowtkowym etnosie.
Rwnie buddyzm tybetaski jest wewntrznie mozaik szk i linii przekazu.
Tradycyjnie ludno koncentrowaa si czsto wok klasztorw, lub lamw
reprezentujcych dan tradycj bogat w konkretne praktyki religijne, rne pod
wzgldem uywanych komentarzy do tekstw lub form zewntrznych (takich jak tace
czy ofiary tormy67), mimo jednoczesnej obecnoci tych samych tekstw
kanonicznych. Podobnie, mimo e praktyki medytacyjne zwizane z pewnymi
postaciami (np. Budd Siakjamunim, Czenrezikiem, Tar, czy wanie
Padmasambhaw) s wsplne dla wszystkich szk, w zalenoci od pochodzenia bd
rni si szczegami.
Mimo tych rnic i dominujcego przywizania do identyfikacji regionalnej,
identyfikacja religijna pozwala jednak w pewnych sytuacjach wykracza ponad
podziay. Niektre ceremonie jak choby inicjacja (sans. abhiszeka) Kalaczakry
udzielana regularnie przez Dalajlam XIV ogromnej rzeszy uczestnikw, czy cieszce
si coraz wikszym uznaniem na emigracji ceremonie wsplnej modlitwy rnych
szk68 ukazuj, e w takich momentach podziay mog zej na dalszy plan. Podczas
tych praktyk religijnych posta Padmasambhawy przywoywana jest bardzo czsto
poprzez modlitwy, czy tace, stanowic w duym stopniu punkt konsolidujcy rne
rodowiska Tybetaczykw.

65
Natalia Bloch, Urodzeni uchodcy,op. cit., s. 353.
66
Tyb. rus, dosownie ko.
67
Tyb. gtor ma. Tormy s rzebami ofiarnymi wykonywanymi w celach rytualnych, w zalenoci od linii
przekazu bardzo zrnicowanymi pod wzgldem kolorw i form.
68
Tzw. Ceremonie Monlamu (tyb. smon lam), czyli wsplnej praktyki modlitewnej, ktre odbywaj si
najczciej w okolicach Nowego Roku Tybetaskiego. Organizowane s przez konkretne szkoy, jednak
lamowie rnych tradycji, a take osoby wieckie, partycypuj w atmosferze wzajemnej otwartoci.

110
 Podsumowanie

Buddyjska69 tosamo religijna Tybetaczykw opiera si przede wszystkim

na oddaniu wobec Buddy Siakjamuniego, a wspczenie take wobec Dalajlamy.
Guru Rinpocze odgrywa tu rol podobnej wagi. Wszechobecne w krajach buddyjskich
wite miejsca zwizane z Padmasambhaw, wizerunki oraz praktyki medytacyjne
wykonywane niezalenie od kraju pochodzenia praktykujcych, czy przynalenoci do

konkretnej szkoy buddyjskiej dowodz, e jest on jednym z filarw tosamoci

religijnej. Mona zaryzykowa stwierdzenie, e Tybetaczycy s na etapie
krystalizowania si nowoczesnej tosamoci narodowej, m.in. opierajc si na
religijnym autorytecie najwaniejszych przywdcw duchowych takich jak Dalajlama,
czy obecnie coraz popularniejszy (zwaszcza wrd modych Tybetaczykw) XVII
Karmapa Ogjen-Trinle-Dorde70. Rwnowan konkluzj moe by te teza o
wyodrbnieniu rwnolegych tosamoci, ktre w zalenoci od kontekstu spoecznego
odgrywaj mniejsze lub wiksze znaczenie. Wszystko to sprawia, e problematyka
tosamoci tybetaskiej jest zagadnieniem nie tylko dynamicznym, ale bardziej
wielowtkowym, ni mogoby si wydawa. Nie sposb jednak w tych rozwaaniach
pomin posta Padmasambhawy, bdcego jednym z istotnych elementw tego
skomplikowanego wizerunku.

69
Wyznawcy religii bon nale do zdecydowanej mniejszoci. Obecnie traktowani s jako przedstawiciele
tzw. pitej tradycji duchowej Tybetu obok podstawowych szk buddyjskich.
70
Tyb. U rgyan phrin las rdo rje. Urodzi si w Tybecie w 1985 r., jednak ze wzgldu na komunistyczny
rzd ChRL, ktry utrudnia mu edukacj, w 1999 r. emigrowa do Indii, gdzie znalaz schronienie, a
take pod opiek Dalajlamy sta si jednym z najbardziej znaczcych dla zachowania tybetaskiej
tradycji lamw. Jednoczenie, zgodnie z wierzeniami, jest ucielenieniem Guru Rinpocze.

111
Jan Rogala

Klasyczne pismo mongolskie jako element tosamoci narodowej Mongow

Streszczenie: Stworzony przez Mongow z zapoyczonego od

Ujgurw w XIII wieku system pisma1 wrasta z upywem czasu w kultur
koczownicz, stajc si jej wanym elementem. W postaci ujgursko-
mongolskiej pismo przetrwao do XVII wieku, kiedy przeszo zmian i
jeszcze bardziej zostao zmongolizowane, aby dokadniej oddawa ducha
jzyka i kultury Mongow. Tak powstao klasyczne pismo mongolskie.
Wraz z rozwojem literatury, gwnie o charakterze buddyjskim, pismo to
upowszechniao si i powoli stawao elementem tosamoci koczownikw
mongolskich wrd innych ludw Azji rodkowej. Niestety wraz ze
zmianami politycznymi i wiatopogldowymi spoeczestwa
mongolskiego, ktre przyniosa rewolucja ludowa na terenie Mongolii
Pnocnej 2 (zwanej Zewntrzn) na pocztku XX wieku, pismo
mongolskie, jako relikt i jeden z symboli poprzedniego ustroju oraz
element przestarzaej tradycji byo systematycznie niszczone w
Mongolskiej Republice Ludowej. Prowadzona przez kolejne
siedemdziesit lat skuteczna walka z przejawami dawnej kultury i
tosamoci mongolskiej doprowadziy do wyjaowienia duchowego i
kulturowego Mongow. Zaoenia komunistycznego internacjonalizmu
prowadziy do powolnej utraty przez kolejne pokolenia Mongow
wasnej tosamoci narodowej. Dopiero przemiany demokratyczne lat 90.
XX wieku przyniosy zmian i odrodzenie zakazanych i zapomnianych
elementw kultury mongolskiej. Ju w nowym milenium klasyczne pismo
mongolskie odzyskao swj status w demokratycznej Mongolii, stajc si,
podobnie jak posta Czyngis-chana, manifestem mongolskoci.

Sowa klucze: Mongolia, j. mongolski, pismo mongolskie, tosamo

narodowa

1
Wicej o systemach pism uywanych przez Mongow w: S. Godziski, Pisma uywane przez
Mongow dawniej i wspczenie, Przegld Orientalistyczny, nr 2 (78), 1971, Warszawa, s.
141-152, Gyrgy Kara, Books of Mongolian Nomads, Indiana University, Bloomington 2005
oraz Cewelijn Szagdarsrng, Mongolczuudyn seg biczgijn towczoon, Ulaanbaatar 2001.
2
Problematyka poruszana w artkule odnosi si do roli i pozycji pisma mongolskiego w Mongolii.
W swoich rozwaaniach nie poruszam kwestii uytkowania pisma mongolskiego w Mongolii
Wewntrznej (Poudniowej), poniewa sytuacja tam wyglda odmiennie i moe by tematem
odrbnej publikacji.

112
 Dzieje oraz pochodzenie ludzi, narodw i pastw od dawna s
przedmiotem zainteresowania, gromadzenia informacji oraz bada naukowych, a
bezporednio zwizane z nimi poszukiwanie wasnej tosamoci, jak i definicja
przynalenoci maj swoje korzenie jeszcze w zamierzchej przeszoci.
Czowiek od zarania dziejw przy tworzeniu nawet najmniejszej spoecznoci
kierowa si kryterium elementarnego podobiestwa cech i zachowa
charakteryzujcych poszczeglnych jej czonkw. czyy one w grupy ludzi,
ktrych wizay wizy krwi, zamieszkiwany teren, sposb ycia, wyznawany
wiatopogld czy w kocu wygld zewntrzny. Opierajc si na rnych
determinantach i w rnorodnych okolicznociach zbudowano zoony i zawiy
system pojciowy podziaw spoecznych oparty na rnorodnych korelacjach
wystpujcych w danej grupie. Naley rwnie wspomnie, e nie zawsze
tworzone klasyfikacje przynosiy pozytywne rezultaty i suyy usprawnieniu
funkcjonowania spoecznoci ludzkich, a wrcz przeciwnie, wraz z rozwojem
cywilizacyjnym zaczto uywa rnorodnych form przynalenoci jako
podstawy do antagonizowania, budowania podziaw czy napi oraz
wzbudzania konfliktw midzy konkretnymi grupami, a nawet wewntrz jednej
grupy. Niezalenie od intencji, ktre determinoway powstanie konkretnej
klasyfikacji/podziau czowiek dy do poznania swojego pochodzenia, a z nim
wie si cile prba ustalenia jednoznacznej definicji wasnej tosamoci.
Denia te dotycz bardzo abstrakcyjnego, rnorodnego w swej naturze i
wieloznacznego pojcia, ktre moe by przedmiotem rozwaa wielu dziedzin
wspczesnej nauki, co z pewnoci nie uatwia zadania.
Wspczenie pojcie tosamoci jest przedmiotem bada przede
wszystkim antropologw, psychologw, socjologw i kulturoznawcw, a
dotyczy moe jednostki, grupy lub zbiorowoci. Opierajc si na teorii rozwoju
psychospoecznego autorstwa Erika Homburgera Eriksona 3 rozwaamy
tosamo jako stosunek czowieka do samego siebie oraz innych. Innymi sowy
tosamoci nazwiemy samoidentyfikacj oraz identyfikacj z odrbnymi lub
unikalnymi elementami rzeczywistoci grupowej czy spoecznej. Przyjte w
ramach identyfikacji postawy wobec wybranych wartoci, a wraz z nimi nabyte
dowiadczenia tworz pojcie poczucia tosamoci. W odniesieniu do
Mongow moemy mwi przede wszystkim o tosamoci etnicznej,
kulturowej czy religijnej. Pojcie tosamoci w jzyku mongolskim jest

3
Erik H. Erikson, Childhood and society, W.W Norton and Company, New York-London 1993, s.
235-246 i 261-263.

113
wieloznaczne: od oczywistego powoywania si na wsplne korzenie przez
pojcie identycznoci, podobiestwo po zrnicowanie. 4 W zwizku z tak
rozbudowan wieloznacznoci, Mongoowie w odniesieniu do pojcia
tosamoci narodowej obok odwoywania si do wsplnego pochodzenia;
) (mongol ndesten) posiadajcy mongolskie korzenie,
(mongol yastan) posiadajcy mongolski rodowd,
) (mongol ugsaatan) majcy mongolskie pochodzenie, czsto stosuj
wyraenia; ) (mongol chn szig) jak Mongo, czy wskazujce
na relacj midzy swoj identyfikacj a kultur i tradycj (mongol
josoor) wedug mongolskich zwyczajw. Wszystkie s rwnoznaczne z
pojciem mongolskiej tosamoci, czyli mongolskoci.

Czym jest mongolsko?

Ksztatowanie si idei tosamoci narodowej wrd Mongow

przechodzio przez rne etapy rozwoju, ktry by uzaleniony od historii i
polityki. Wyrniam pi okresw historycznych w procesie krystalizowania si
mongolskiej tosamoci. Pierwszy przypada na okresie redniowiecza. W XII
wieku pojawiaj si pierwsze prby zjednoczenia plemion 5 mieszkajcych w
wojokowych jurtach, zakoczone w 1206 roku przez Temudyna, ktry
ustanawiajc swoje panowanie nad tymi ludami otrzyma tytu Czyngis-chana.
Proklamowano rwnie powstanie pastwa mongolskiego, ktrego
mieszkacami byy ludy pochodzenia mongolskiego. Wwczas po raz pierwszy
mona mwi o pojawieniu si poczucia wsplnoty i wskazania na to, co j
czyo, czyli pochodzenie od wsplnych przodkw oraz podobny koczowniczy
styl ycia. Wanie w XIII-wiecznych procesach zjednoczeniowych naley
dopatrywa si pocztkw idei mongolskiej tosamoci narodowej. Byy na tyle
silne, e stworzyy trwae wyobraenie o Mongoach, dajc podstaw do
dalszego rozwoju ich wasnego narodu.

4
Brak w jzyku mongolskim jednego terminu na okrelenie tosamoci. Moemy uy
nastpujcych terminw: (idil) identyczny, (adil) podobny,
(jalgach szind temdeg) cecha, ktra rni.
5
W ostatnim czasie toczy si dyskusja zapocztkowana przez Christophera Atwooda, ktry poda
w wtpliwo suszno definiowania mongolskich wsplnot jako plemion. W niniejszym
artykule termin plemi uywany jest na okrelenie mongolskich ludw i pomniejszych grup,
nie zawsze speniajcych definicj plemienia. Por. Christopher Atwood, How the Mongols Got
a Word for Tribeand What It Means, w: Menggu shi yanjiu, Studia Historica Mongolica
(Hhhot), no. 10, s. 63-89. Por. take rozwaania o terminie plemi w artykule Marzeny
Godziskiej Tosamo czym jest i jak j bada (w Oriencie i nie tylko) w niniejszym tomie.

114
 Drugim wanym okresem, ktry wpyn na krystalizacj pojcia
mongolskoci by pocztek drugiej fali upowszechnienia buddyzmu na stepach
Azji rodkowej. Zanim to nastpio pomidzy XIV i XVI wiekiem zjednoczone
niegdy plemiona walczyy midzy sob o wadz, wykorzystujc pochodzenie
do wzajemnego antagonizowania i obalania przeciwnikw. Mimo tych
niesprzyjajcych okolicznoci i wewntrznych podziaw, plemiona zachoway
swoj mongolsk tosamo, m.in. pozostawiajc prawo do tytulatury wielkiego
chana (chana wszystkich mongolskich plemion) jedynie potomkom z plemienia
Czacharw. Jednak w poowie XVI wieku, grupa Mongow okrelana Tmed
urosa w si 6 i stopniowo zdobywaa przewag militarn nad pozostaymi
mieszkacami rodkowoazjatyckich stepw. W 1578 roku jego przywdca
Altan-chana odnowi z Tybetem ukad patron-kapan, co dawao szans na
legitymizacj wadzy nad pozostaymi ludami Wyyny Mongolskiej 7 . Z t
chwil buddyzm tybetaski rnych szk rozpocz swoj ekspansj na tych
terenach. Z czasem zdobywajc wielu wyznawcw wrd elit arystokracji
stepowej, dominujca staa si szkoa Gelugpa, ktra wypara inne szkoy
buddyjskie oraz zmarginalizowaa znaczenie pierwotnej religii Mongow,
szamanizmu. Buddyzm wrs na stae w kultur Mongow, stajc si
nieodzownym elementem mongolskiej tosamoci. Niestety Altan-chan wkrtce
zmar, a wraz z nim upady nadzieje na pokj, pojednanie si zwanionych
plemion i odtworzenie mongolskiej redniowiecznej potgi. Na nowo rozgorzaa

6
Wicej informacji na temat XVI-wiecznych dziejw Mongolii pod rzdzami Altan-chana: Johan
Elverskog, The Jewel Translucent Sutra: Altan Khan and the Mongols in the Sixteenth Century,
Brill, Leiden 2003.
7
Altan-chan (1507-1582) pochodzi z plemienia Tmed, ktre rzdzio wschodnim skrzydem
pastwa mongolskiego. By spokrewniony tylko w linii eskiej z Czyngisydami, wic nie
posiada prawa do tytulatury chana wszystkich Mongow. W celu legitymizacji wadzy nad
wszystkimi plemionami mongolskimi prawdopodobnie stara si uzyska poparcie ze strony
tybetaskiego mistrza Sonam Gjaco (1543-1588), ze szkoy buddyjskiej Gelugpa, ktra
zyskiwaa coraz wiksze wpywy w regionie. W 1578 roku w pobliu J. Kukunor odnowiona
zostaa relacja patron-kapan miedzy Mongoli a Tybetem. Altan-chan zosta uznany za
reinkarnacj Kubilaj-chana, co umacniao jego wpywy nad wszystkimi Mongoami, Sonam
Gjaco za otrzyma tytu dalajlamy. Buddyzm tybetaski rozpowszechni si nie tylko wrd
arystokracji, jak miao to miejsce za czasw pierwszej fali upowszechniania si tej religii za
czasw Kubilaja (1215-1294) i dynastii Yuan w Chinach (1279-1368), ale rwnie wrd
zwykych koczownikw. Trzeba jeszcze zaznaczy, e sprzyjaa temu wczesna wadza, ktra
faworyzowaa now religi zakazujc, m.in. pierwotnych praktyk szamaskich, ktrym
zarzucano skadanie krwawych ofiar. Wicej na ten temat w: Walther Heisig, Religions of
Mongolia (translated by Geofferey Samuel), University of California Press, Berkeley and Los
Angeles 1980, s. 24-45. Por. take Agata Bareja-Starzyska, Czyngis-chan bodhisattw, czyli o
buddyzmie w Mongolii, w: A. Bareja-Starzyska, P. Balcerowicz, J. Rogala (red.), wiat
Orientu Orient w wiecie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, s.
96-111.

115
walka o wadz midzy plemionami, a skutki XVII-wiecznych wydarze oraz
decyzji wczesnej mongolskiej arystokracji doprowadziy do ostatecznego
pogrzebania nadziei na zjednoczenie. Wykreowany wwczas sztuczny podzia
polityczny poprzez zgod na zwierzchnictwo chiskiego cesarza z mandurskiej
dynastii Qing nad mongolskimi plemionami i ziemiami 8 doprowadzi do
trwaego przerwania wizi i jednoci midzy grupami mongolskich
koczownikw. Z pewnoci, obok rozproszenia i rozdrobnienia ludw
mongolskich, czy szybkiej asymilacji z lokalnymi spoecznociami, stanowio to
podstaw zaniku poczucia tosamoci narodowej, a co wicej przyczynio si do
narodzenia si trwaych konfliktw oraz pojawienia si wzajemnych zarzutw o
spowodowanie upadku i utrat mongolskoci9.
Kolejnym, trzecim okresem w dziejach Mongolii majcym ogromy
wpyw na ksztatowanie si identyfikacji narodowej Mongow jest pocztek
XX wieku. W owym czasie budzi si w zwasalizowanych mongolskich
wieckich i duchownych elitach potrzeba uwolnienia spod zwierzchniej wadzy
mandurskich Chin. Z pomoc w walce o niepodlego Mongolii przysza
stworzona na pocztku XX wieku ideologia panmongolizmu, ktra zakadaa
przywrcenie dawnej wietnoci imperium mongolskiego i na krtko staa si
przyczynkiem do redefiniowania pojcia mongolskiej tosamoci 10 . W czasie

8
W konsekwencji wewntrznych konfliktw i tar wrd mongolskich ksit i arystokracji w
1635 roku terytorium Mongolii Poudniowej poddane zostao mandurskiemu zwierzchnictwu,
a kiedy w 1644 roku przywdca Mandurw, Abachaj zapocztkowa swoj dynasti na tronie
w Pekinie, tereny te stay si wasnoci cesarstwa i integraln jego czci. W 1691 roku w
wyniku dalszych konfliktw miedzy Chachasmi a Ojratami ci pierwsi rwnie przyjli
mandurskie zwierzchnictwo. Mandurowie okazali si dalekowzroczni w swoich planach
politycznych i jeszcze w 1664 dokonali podziau na linii Gobi, ktra stanowia naturaln i
nienaruszaln granic pomidzy Mongoli Pnocn i Poudniow. Wwczas zaczto uywa
okrele Mongolia Zewntrzna i Wewntrzn. Podzia ten mia uniemoliwi Mongoom
ponowne zjednoczenie i stworzenie ewentualnego zagroenia dla pnocnych terenw Pastwa
rodka. Ludwik Bazylow, Historia Mongolii, Zakad Narodowy imienia Ossoliskich
Wydawnictwo, Wrocaw 1981, s. 182.
9
O Mongoach pod rzdami dynastii Qing por. Johan Elverskog, Our Great Qing: The Mongols,
Buddhism, and the State in Late Imperial China, The Hawaii University Press, Honolulu 2006.
10
Panmongolizm to ruch ideologiczny pocztku XX wieku, kiedy wraz z upadkiem dynastii Qing
w Chinach Mongoowie zabiegali o odzyskanie suwerennoci. Gwnym zaoeniem byo
ponowne zjednoczenie wszystkich etnicznych Mongow i stworzenie Wielkiej Mongolii
na wzr redniowiecznego imperium. Ideologia silnie nacechowana nacjonalizmem,
powiazaniami kulturowymi oraz solidarnoci polityczn nie uzyskaa poparcia wszystkich
mongolskich plemion i grup, ale miaa ciche wsparcie ze strony imperialnej Japonii, ktrej
polityka zakadaa protektorat nad nowotworzonym pastwem. W 1919 roku na kongresie
panmongolistw w Czycie zabrako przedstawicieli najwaniejszej i najliczniejszej grupy
Chachasw, ktrzy ju z pomoc Rosji Radzieckiej budowali fundamenty nowego pastwa
ludowego. Baabar, Dzieje Mongolii, prze. Stanisaw Godziski, Dialog, Warszawa 2005, s.
233-236.

116
walki o sw niepodlego, Mongoowie bardzo trwale poczyli tosamo z
narodowoci, ktra niestety odnosia si nie do wszystkich etnicznie tosamych
plemion mongolskich.
Wkrtce doszo do kolejnej zmiany (czwarty okres), czy wrcz
przebudowy sposobu mylenia Mongow o sobie i swoim miejscu wrd
narodw wiata. W 1921 roku przy wsparciu ideologicznym i materialnym
zwycia na terenie Mongolii rewolucja ludowa, ktra miaa charakter bardziej
narodowo-wyzwoleczy, ni ideologiczny 11 . Wkrtce jednak okazao si, e
plany Moskwy dotyczce szerzenia rewolucji bolszewickiej i walki z jej
wrogami w Azji trwale wizay swoje powodzenie z Mongoli. Odzyskana na
mocno okrojonym terytorium suwerenno szybko zamienia si w kolejn
zaleno, tym razem od ZSRR. W konsekwencji radzieckiej polityki ekspansji
ideologicznej wrd mongolskich twrcw ycia politycznego w 1924 roku
zwyciya nowa ideologia komunizm, a wraz z ni przyszed nowy ustrj
pastwa i pierwsza w dziejach Mongolii konstytucja. Pojawienie si nowego,
odmiennego w swej istocie psychospoecznej prdu ideologicznego wymusio w
krtkiej perspektywie czasu redefinicj mongolskiej tosamoci narodowej na
podstawie filozofii nowej jednostki spoecznej, ktr by homo sovieticus.
Wraz z rozprzestrzenieniem si wrd Mongow ideologii
marksistowskiej, bolszewickiej, socjalistycznej, a w drugiej poowie XX wieku
komunistycznej, konieczne byo ponowne zdefiniowanie kim s Mongoowie i
czym jest mongolsko 12 .W tym okresie wytrwale walczono z wikszoci
elementw dotychczas definiujcych poczucie mongolskiej tosamoci, tj.
postaci Czyngis-chana, religi buddyjsk, czy nawet pismem, uznajc je za
przejaw zacofania, elementy zbdnie obciajce spoeczestwo, a nawet
niebezpieczne i wrogie nowoczesnemu pastwu i narodowi. Na potrzeby
propagandy komunistycznej stworzono nowe pojcie homogenicznego czonka
mongolskiego spoeczestwa, tzw. arata13. Pojcie mongolski arat weszo na
stae do sownictwa politycznego, gospodarczego i spoecznego, a okrelao
prostego czowieka wywodzcego si z biednego ludu pracujcego. Byo to
novum dla Mongow, ktrych jedynym zajciem do tej pory bya hodowla
byda, a ktrym teraz wmawiano, e prawdziwym Mongoem jest czonek

11
Walka toczya si o wyzwolenie terytorium Mongolii spod wadzy Republiki Chiskiej (1911-
1949), ktrej wadze pogwaciy porozumienia traktatu w Kiachcie (1915) i w 1919 roku
wkroczyy do Urgi, stolicy Mongolii. Baabar, Dzieje, op. cit., s. 237-273.
12
Christoper Kaplonski, Creating national identity in socialist Mongolia, Central Asian Survey
1989, 17(1), s. 35-49.
13
Baabar, Dzieje, op.cit., s. 365.

117
mongolskiej klasy robotniczej, faktycznie nieistniejcej. Przez blisko
siedemdziesit lat tak skrajnie odmienny wizerunek wpywa na mongolsk
tosamo, wprowadzajc trwae zmiany w mentalnoci kilku pokole i
wykorzeniajc pierwotne elementy mongolskoci. Dopiero przemiany ustrojowe,
gospodarcze i spoeczne, ktre przyniosa Mongoom europejska jesie
narodw koca XX wieku pozwoliy na kolejn redefinicj poczucia
tosamoci narodowej Mongow i odrodzenie si prawdziwej mongolskoci,
stajc si pitym okresem historycznym w dziejach ich rozwoju. Wraz z
transformacj ustrojowo-gospodarcz lat 90. ubiegego wieku oraz odrodzeniem
tych wanych dla Mongow, a definiujcych ich tosamo elementw kultury,
pojawia si zaczy take zagroenia m.in. radykalizacj wiatopogldow,
ktra moe wypacza prawdziwy obraz mongolskoci.
Jak wida z wyej przytoczonych faktw, pojcie mongolskiej
tosamoci, wczenia do grona Mongow mona rozpatrywa wedug wielu
kryteriw, jak pochodzenie, wsplnie zamieszkiwane terytorium, tryb ycia,
jzyk, religia etc. Wszystkie bd wskazyway na podobiestwo cech, a nie na
rnice i bd obejmowa mieszkacw jednego wspczenie pastwa lub
szerszej spoecznoci rozsianej po kilku pastwach Azji i w Europie14. Spord
nich wyrniam kilka najwaniejszych dla samych Mongow. Pierwsz cech
wspln jest koczowniczy tryb ycia (nomadyzm) oparty na ekstensywnej
hodowli byda oraz wojokowa jurta lokum tak charakterystyczne dla ludw
stepowych (jakkolwiek w jutrach mieszkay i mieszkaj niektre ludy tureckie),
drug, bardzo cile integrujc, s wsplni przodkowie twrcy pastwowoci
a szczeglnie Czyngis-chan, trzeci jest dziedzictwo genetyczne w postaci
posiadania przy urodzeniu tzw. mongolskiego bkitnego znamienia, ostatnio
czsto zwanego znamieniem Czyngis-chana 15 , co ma wiadczy o wizach
krwi, czwart pozostaj wsplne wierzenia i kult Wiecznego Bkitnego Nieba
(cho nie wszyscy je uznaj) i ostatni, pit, jest jzyk mongolski a wraz z nim
pismo mongol biczig, ktrego uywano do jego zapisu.

14
Na przestrzeni dziejw w wyniku rnych wydarze oraz decyzji politycznych i spoecznych
grupy Mongow znalazy si w wielu rejonach Azji rodkowej, tj. w obecnych Chinach, Rosji,
Kazachstanie, Kirgistanie czy Afganistanie oraz w Kamucji, w Europie nad Wog. Mona ich
okreli jako nalecych do etnosu mongolskiego, po ang. ethnic Mongols.
15
Wicej na ten temat w: Ichiro Kikuchi, What is a Mongolian Spot? w International Journal of
Dermatology 1982, t. 21, s.131133.

118
 Mongoowie, ich jzyki i pismo

Paradoksalnie pierwsze wzmianki o Mongoach, jak i sam etnonim

Mongol pojawia si w chiskich kronikach z okresu dynastii Tang (618-907) i
odnosi si do czci wikszego ludu Shiwei, ktrego kolebk miay by okolice
wzgrz Maego Chinganu (Pnocna Manduria) 16 . Okoo XI wieku grupa
Meng-wu17, jak brzmiaa ich nazwa odnotowana w we wspomnianych kronikach,
przenieli si na zachd w okolice rde rzek Onon i Kerulen, stajc si
poddanymi Kitanw, z ktrymi czyo ich podobiestwo jzykowe. Od tego
momentu ich dzieje moemy ju ledzi w Tajnej Historii Mongow, ktra w
pocztkowej partii zawiera barwny mit o pojawieniu si Mongow. Wedug
niego protoplastami rodu miay by dwa totemiczne zwierzta Szary Wilk i
Powa ania. Przodkowie ci po przeprawie przez wielkie jezioro przybyli na
ziemie u podna gry Burchan Chaldun, gdzie zaoyli swoje obozowisko i dali
pocztek mongolskim klanom i plemionom 18 . W drugiej poowie XII wieku
zaczli rosn w si i przejmowa przewodni rol w regionie, czego
nastpstwem byo uformowanie zwizku plemiennego Chamag Mongow19. W
1206 roku liczne (okoo 40 20 ) plemiona mongolskich koczownikw zostay
zjednoczone pod wodz Czyngis-chana, ktry mia by wadc w dwudziestym
drugim pokoleniu i potomkiem Szarego Wilka. Tym samym zapocztkowano
powstanie zjednoczonego pastwa mongolskiego. Wwczas najwaniejszym
elementem tradycji mongolskiej pastwowoci staa si idea jednoci, dajc tym
samym podwaliny pod budow mongolskiej tosamoci narodowej opartej na
zwizkach plemienno-rodowych. Mona przyj, e rok 1206, rok obwoania
Czyngis-chana wadc wszystkich Mongow i utworzenia pastwa
mongolskiego, da jej pocztek. Z upywem czasu i sukcesami militarnymi
Czyngis-chana oraz jego synw i wnukw udao si rozszerzy terytorium

16
Deanis C. Twitchett, Herbert Franke (red.), The Cambridge History of China, Vol. 6: Alien
Regimes and Border States, 907-1368, Cambridge University Press, Cambridge 1994, s. 329.
17
Wedug A. Ochira etnonim Mongol pochodzi z jzykw tunguskich, w ktrych mia brzmie
manggu/mangu i odnosi si do niektrych mongolskich klanw zamieszkujcych tereny nad
Amurem. Z czasem mia ulec transformacji do manggul/monggol. rda pochodzenia tej
nazwy upatruje si w wyrazie mam-mang (silny, twardy) i mu (woda, rzeka).
http://nomadic.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=43:thnical-content-and-
origin-ethnonym-of-mongols-2008-2010&catid=35:projects&Itemid=4 [data dostpu
15.01.2015]
18
Tajna Historia Mongow, prze. Stanisaw Kauyski, PIW, Warszawa, 1970, s. 39.
19
Bat-Ochir Bold, Mongolian nomadic society: a reconstruction of the "medieval" history of
Mongolia, Curzon Press, Richmond 2001, p. 176,
20
http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_medieval_Mongol_tribes_and_clans.

119
pastwa jako imperium do niespotykanych w dziejach rozmiarw: swym
obszarem sigao od Morza tego po Morze Czarne, od poudniowej Syberii
po Himalaje.
Potga Mongow pozwolia na stworzenie zjednoczonego imperium o
zasigu globalnym, w skad ktrego wchodziy nie tylko rozlege i zrnicowane
pod wzgldem uksztatowania tereny, ale przede wszystkim liczne narody o
odmiennych kulturach, tradycjach, czy jzykach. Z upywem czasu Mongoowie
zaczli ulega rnorakim pokusom zwizanym z wadz, a idea jednoci, ktra
bya opok mongolskiej pastwowoci w poowie XIII wieku, zacza zanika.
Nie bez znaczenia by rwnie wpyw obcych kultur, ktre znalazy si pod
rzdami mongolskich wadcw. Wadcy niektrych uusw, czyli dzielnic
imperium, szybko asymilowali si z lokaln ludnoci i wkrtce utracili rodzim
kultur, religi czy nawet jzyk21. Po cakowitym rozpadzie imperium i upadku
potgi mongolskich wadcw w poowie XIV wieku nigdy wicej nie udao si
ju Mongoom odzyska dawnej potgi i wietnoci. Mimo tak niesprzyjajcych
okolicznoci historycznych, politycznych i spoecznych, tosamoci mongolskiej
udao si przetrwa. Z pewnoci jednym z elementw, ktry pozwala na
zachowanie mongolskoci by jzyk, ktry rni si od jzykw podbitych
ludw i chocia ulega obcym wpywom, to zachowa swojego ducha. Obok
tradycyjnego sposobu ycia koczownictwa i ekstensywnej hodowli byda,
stanowi cech dystynktywn kultury mongolskiej.
Podobnie jak tradycyjne zachowanie czy obyczaje, jzyk stanowi
nieodzowny element kultury, a tym samym i tosamoci. Staje si nie tylko
nonikiem komunikatw, ale rwnie przekanikiem kultury, czy rdem
samoidentyfikacji. Jzyk mongolski, obok jzykw tureckich i tunguskich,
zaliczany jest do jzykw atajskich, ktrych zwizki i charakter wsplnoty
nadal pozostaj przedmiotem sporw jzykoznawcw 22 . Nie jest jzykiem
jednorodnym, a to oznacza, e rodzina jzykw mongolskich skada si z kilku
odrbnych dzi jzykw, ktre wczeniej stanowiy zapewne dialekty jednego
jzyka protomongolskiego. Prawdopodobnie zbliony w swojej strukturze do
przodka wszystkich wspczesnych jzykw mongolskich by jzyk
redniomongolski, ktrym mwi Czyngis-chan i jemu wspczeni23. Niestety
nie zachoway si adne zabytki pimiennictwa pierwotnej fazy rozwoju, wic

21
Mongolscy wadcy dynastii Yuan ulegali stopniowej sinizacji, za wadcy Zotej Ordy, czy
Persji przyjli z czasem islam.
22
Stefan Georg, Peter A. Michalove, Alexis Manster Ramer, Paul J. Sidwell, Teling General
Linguists About Altaic, Journal of linguistics, 1998, t. 35, s. 65-98.
23
Juha Janhunen (red.) The Mongolic languages, Routledge, London, 2003, s. 1.

120
jest to jedynie hipoteza naukowa 24 . W XI wieku, pod koniec okresu
protomongolskiego, 25 jzyk mongolski rozpocz rozprzestrzenia si poza
swoj pierwotn ojczyzn. Niezaleny rozwj dialektw pozwoli na nabieranie
cech mniej lub bardziej je rnicych26. Dzi jzykami z rodziny mongolskiej
mwi mieszkacy Mongolii, Mongolii Poudniowej, czyli tzw. Wewntrznej,
niektrych rejonw Mandurii, prowincji Gansu, Qinghai i Xinjiang w Chinach,
Buriacji i Kamucji w Rosji oraz prowincji Herat w Afganistanie. Do gwnych
cech 27 charakterystycznych jzyka mongolskiego nale harmonia
samogoskowa, aglutynacja sufiksalna oraz umiejscowienie orzeczenia na kocu
zdania i poprzedzenie go podmiotem, przydawk i dopenieniem. Jzyki
mongolskie charakteryzuj si rwnie brakiem kategorii gramatycznych i
czstszym uyciem w zdaniach znormalizowanych form czasownikw ni
samych imion i czasownikw. Wszystkie te cechy s bardzo dobrze
zawiadczone ju w zabytkach pimiennictwa redniomongolskiego 28 okresu
rozwoju.
Pismo, czyli system graficzny jzyka podobnie jak epistologia, literatura,
czy poezja, jest bezsprzecznie elementem kultury. Czowiek od najdawniejszych
czasw chcc zachowa ulotno, ale i charakter jzyka stara si na rne
sposoby rejestrowa wytwory tak zwanej kultury oralnej. Do tych celw
pierwotnie posugiwa si rysunkami na skaach, a z upywem czasu wypracowa
czsto skomplikowane systemy graficzne, ktre umoliwiy nie tylko zapisanie
komunikatw, ale przede wszystkim tworzenie utworw wyraajcych mylenie
abstrakcyjne. Bardzo czsto dziki swojemu charakterowi czy ksztatowi
znakw, pisma trwale wrastay w dan kultur, przyczyniajc si do jej
unikalnoci. Staway si elementem spajajcym tosamo danej grupy,
spoecznoci czy narodu.

24
Dziki przeledzeniu poyczek jzykowych w jzykach tunguskich i tureckich mona dzi
odtworzy cechy jzyka staromongolskiego, co czsto przytaczane jest jako argument przez
zwolennikw teorii istnienia atajskiej ligi jzykowej, a nie rodziny.
25
Wicej na temat jzyka protomongolskiego w: Juha Janhunen, Proto-Mongolic, w: The
Mongolic languages, Routledge, London and New York 2003, s.1-29.,
26
Szczeglnie procesy te nasiliy si w okresie rozbicia dzielnicowego imperium, tj. w XIV wieku,
kiedy pod wpywem kultur i jzykw ludw podbitych zaczy upodabnia si do nich gwnie
poprzez zapoyczenia na poziomie leksykalnym czy fonetycznym. Te procesy take zachodziy
niejednorodnie i nierwnoczenie, std dzi jedne jzyki mongolskie posiadaj wicej cech
archaicznych, a inne mniej. Dziki temu moemy te przeledzi pniejsze etapy rozwoju
jzyka mongolskiego redniomongolski i wspczesny.
27
Stanisaw Kauyski, Klasyczny jzyk mongolski, Dialog, Warszawa, 1998, s. 26, 31,109.
Stanisaw Godziski, Wspczesny jzyk mongolski, Dialog, Warszawa 1998, 20, 24, 140.
28
Wicej na temat jzyka redniomongolskiego w: Stanisaw Godziski, Jzyk redniomongolski:
sowotwrstwo, odmiana wyrazw, skadnia, Wydawnictwa UW, Warszawa 1985.

121
 Mongoowie zanim zaadaptowali system pisma, posiadali bardzo
rozbudowana epik oraln, ktrej tradycja przetrwaa jeszcze do pocztkw XX
wieku. Jednak w XIII-wiecznych realiach, gdy pastwo szybko si rozrastao,
zaczto odczuwa potrzeb utrwalania wiatopogldw, praw, czy innych
informacji zwizanych m.in. z jego funkcjonowaniem. W wypadku wystpujcej
wrd mongolskich plemion rnorodnoci dialektalnej wraz z utworzeniem
organizmu pastwowego konieczne byo stworzenie uniwersalnego systemu
pisma, ktre z jednej strony umoliwiaoby odczytanie dokumentw przez
wszystkich uytkownikw jzyka mongolskiego, a z drugiej oddawao jego
cechy dystynktywne. Z histori stworzenia pisma mongolskiego zwizane s
rne legendy. Wedug jednej z nich powstao ono wskutek inspiracji Sakja
Pandity Gungaadalcana (tyb. Sa skya Pandita Kun dga rgyal mtshan, 1182-
1251) przyrzdem do garbowania skry, ktry przypomina grzebie29, wedug
innej, bardziej prawdopodobnej, wraz z podbojem ssiednich plemion
Mongoowie mieli kontakt z wytworami kultury pisanej tych ludw. Szczeglne
zainteresowanie miaa wzbudzi w samym Czyngis-chanie piecz
najmaskiego chana, ktr mia przy sobie pojmany do niewoli skryba o imieniu
Tatatunga 30 . Wwczas chan uzna, e potrzebne jest pismo, w ktrym bd
spisywane jego rozkazy i wyroki, a bdzie zrozumiae dla wszystkich jego
poddanych i nakaza jecowi stworzenie pisma dla Mongow. Byo to okoo
1205 roku,31 chocia s uczeni, gwnie mongolscy, ktrzy podwaaj t dat
twierdzc, e na kilka wiekw przed zjednoczeniem plemion mongolskich
uyway one pisma zapoyczonego od Sogdyjczykw, poniewa pismo z XIII-
wiecznych zabytkw pimiennictwa mongolskiego nie oddaje wczesnej
mongolskiej fonetyki i wymowy.32 Wedug niektrych teorii goszonych przez
mongolistw Czyngis-chan mia zaadaptowa i wykorzysta do swoich potrzeb
ju funkcjonujcy i dobrze rozwinity system pisma uytkowany przez niektre
plemiona mongolskie 33 . Mimo rnic w pogldach jest jedna zbieno.
Wszyscy naukowcy zgadzaj si, e pismo mongolskie funkcjonowao jako
oficjalne za rzdw Czyngis-chana i opierao si na pimie ujgurskim, ktre
zaczerpno swoj form i ksztat od Sogdyjczykw, a ci od Aramejczykw34.

29
G. Kara, Books, op. cit., s. 26.
30
Stanisaw Kauyski, Dawni Mongoowie, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1983,
s. 127.
31
C. Szagdarsrng, Mongolczuudyn seg , op. cit., s. 28.
32
Ibidem, s. 22-23.
33
G. Kara, Books, op. cit., s. 25-32.
34
S. Kauyski, Dawni..., op. cit., s. 126.

122
Std te jego nazwa pismo ujgursko-mongolskie (ujgurdin mongol biczig),
dla pisma uywanego midzy XIII a XVI wiekem. Pismo charakteryzuje si
zapisem wertykalnym od lewej do prawej strony35. Alfabet skada si z 82 liter,
ktrych wikszo posiada trzy warianty graficzne pocztkowy, rodkowy i
kocowy, a niektre dodatkowo wersj z diakrytykami lub bez oraz tak zwan
osobn/odrzucon. Wszystkie zbki (szuud) i ptelki (gedes, dos. brzuszki)
maj swoj warto fonetyczn i s uzupeniane przez inne proste elementy
graficzne. Niektre z nich mog oddawa rne fonemy, np. a i e, lub o i u,
przez co pismo ma charakter polifoniczny. Dziki temu mogo by uniwersalnie
stosowane w odniesieniu do rnic fonetycznych wystpujcych w dialektach
jzyka mongolskiego, a z czasem i w wyodrbnionych z nich jzykach
mongolskich, a zapisany nim tekst mg by zrozumiay bez wzgldu na rnice
w wymowie. Tym samym stawa si elementem spajajcym plemiona
mongolskie, ktre nie czuy si wykluczone z powodu swej odmiennoci
jzykowej. Mona uzna, e przyjcie jednego oficjalnego systemu pisma przez
Czyngis-chana dla swojego ludu umoliwio scementowanie wizw czcych
plemiona wchodzce w skad pastwa mongolskiego. Jednak pierwotny cel
mg by zupenie inny, bardziej prozaiczny i praktyczny rozumienie przez
wszystkie spoecznoci w obrbie pastwa dokumentw administracji
chaskiej 36 . Z drugiej strony, bdc odmiennym od systemw pisma
stosowanych przez ssiadujce z Mongoami ludy i narody (poza Ujgurami),
zapewniao nielicznej wwczas grupie Mongow zachowanie wasnej
odrbnoci oraz tosamoci i dlatego bardzo szybko pismo ujgursko-mongolskie
stao si elementem mongolskiej tosamoci narodowej37. Warto wspomnie, e
tak jak Mongoowie zapoyczyli swj alfabet, tak i ten stworzony przez nich sta
si inspiracj dla innych ludw pochodzenia mongolskiego Ojratw i ich todo
biczig jasnego pisma (1648), oraz niemongolskiego Mandurw i ich mandu
bitche pisma mandurskiego(1599).

35
S. Godziski, Pisma...op. cit., s. 141-152.
36
Podobnie jak to miao miejsce za panowania Kubilaj-chana, ktry dla celw uatwienia w
komunikacji ze wszystkim ludami w cesarstwie nakaza stworzenie uniwersalnego systemu
pisma, ktrym stao si pismo kwadratowe Phags-pa lamy. S. Kauyski, Dawni..., op. cit., s.
128, C. Szagdarsrng, Mongolczuudyn seg, op. cit., s. 80-114.
37
Pochodzenie najstarszego zabytku pimiennictwa mongolskiego, tzw. kamienia Czyngis-chana,
datuje si na rok 1225. S. Kauyski, Dawni..., op. cit., s. 125.

123
 Piecz chana Gujuka z listu do Papiea Innocentego IV (1246 r.).
Zapis alfabetem ujgursko-mongolskim
http://en.wikipedia.org/wiki/Imperial_Seal_of_Mongolia

Pismo mongolskie byo w oficjalnym uyciu do poowy XX wieku,

czyli ponad siedemset pidziesit lat od momentu ustanowienia go oficjalnym
pismem Mongow. Niestety, w XX wieku w wyniku decyzji politycznych i
wpyww obcych, wrogich wobec mongolskiej tosamoci, pismo utracio swoj
pierwotn siln pozycj w kulturze Mongow. W czasie siedmiu wiekw
swojego rozwoju i wietnoci pozwolio na stworzenie bogatej tradycji pisanej
koczownikw z Wyyny Mongolskiej. Mimo pniejszych podziaw
politycznych, ideologicznych, czy religijnych, poszczeglne plemiona

124
mongolskie rozsiane po terytorium Azji rodkowej mogy dziki niemu
zachowa swoj odrbno kulturow i jzykow. Tradycja pisarska wrd
mongolskich koczownikw rozwijaa si w dwch kierunkach: pimiennictwa
wieckiego dokumenty administracyjne, listy, edykty, rozkazy wychodzce z
kancelarii chanw, ksit i mongolskich arystokratw oraz pimiennictwa
religijnego s to z reguy przekady na mongolski utworw kanonu
buddyjskiego, traktaty religijne i kompendia wiedzy buddyjskiej spisywane
przez mnichw i przechowywane w klasztornych bibliotekach. Powstaway
liczne utwory pisane przez mongolskich uczonych po tybetasku, zachoway si
jednak take nieliczne przykady utworw buddyjskich napisanych po
mongolsku 38 . Wpyw ideologii buddyjskiej widoczny by take w literaturze
wieckiej, przede wszystkim o charakterze historiograficznym. Liczne legendy i
mity wplecione zostay w narracj kronikarzy. Upowszechniay si take eposy
bohaterskie, zawierajce coraz wicej wtkw buddyjskich. Sowo pisane
cieszyo si wielkim szacunkiem, tak wrd uczonych i arystokracji, jak i
zwykych stepowych pasterzy.
W XVII wieku wraz z rozwojem literatury buddyjskiej, gwnie
przekadw z tybetaskiego, pismo mongolsko-ujgurskie zostao zreformowane.
Zmieniono ksztat na bardziej oby, zaokrglony oraz dodano niezbdne do
zapisu wyrazw tybetaskich czy sanskryckich znaki graficzne, ustanowiono
cise zasady ortografii 39 . Zmianie ulega rwnie nazwa, z ktrej usunito
nawizanie do ujgurskiego pochodzenia i od tej pory byo to ju pismo
mongolskie mongol biczig (mongol biig). Rozkwit XVII- i XVIII-wiecznej
literatury przyczyni si do stworzenia formy klasycznej pisanego jzyka
mongolskiego, ktry opiera si stricte na jzyku utworw buddyjskich40.

38
Szireget Gszi Czordi, Czikula Kereglegczi. Zasady buddyzmu, (wstp, przekad i
opracowanie Agata Bareja- Starzyska), Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa 2006.
39
Gyrgy Kara, Books, op. cit., s. 123. W 1587 roku buddyjski mnich Ajuusz Gsz, ktry
zajmowa si przekadem tekstw buddyjskich z jzyka tybetaskiego na jzyk mongolski
stworzy system pisma galig do transliteracji znakw sanskryckich i tybetaskich. Niektre
znaki z pisma galig weszy na stae do alfabetu mongolskiego. S. Godziski, Pisma..., op. cit.
40
Boris Wladimircow, Mongolskije rukopisi i ksilografy, postupiwszije w Azjackij muzej
Rossijskoj Akademii Nauk ot prof. A.D. Rudneva, Izwiestija Rossijskoj Akademii Nauk 1918,
s. 1550.

125
 Iluminowana karta utworu buddyjskiego Sutra o wielkim wyzwoleniu
(mong. Deged yekede tonilaci sudur, tyb. Phags pa thar pa chen poi mdo)
ze zbiorw Biblioteki Mongolistyki i Tybetologii Wydziau Orientalistycznego
Uniwersytetu Warszawskiego

Pierwsze prby podwaenia rangi i roli mongol biczig dla kultury i

tosamoci Mongow pojawiy si na pocztku lat 30. XX wieku, kiedy w
Mongolskiej Republice Ludowej budowano podstawy nowego ustroju
politycznego, ktrego celem byo stworzenie pastwa komunistycznego 41 .
wczesna ideologia pozostawaa w gbokiej opozycji nie tylko wobec
mongolskiej arystokracji, czy duchowiestwa buddyjskiego, ale take wobec
osignie i dokona kultury materialnej i niematerialnej Mongow. Podobnie
jak w wielu innych rejonach Azji rodkowej, bolszewickie wadze w Moskwie
pod pretekstem niesienia kaganka owiaty przekonyway Mongow o
susznoci decyzji o wprowadzeniu alfabetu aciskiego. O ile tego rodzaju
dziaania mogy mie uzasadnienie wobec ludw, ktre do pocztkw XX wieku
nie wytworzyy wasnej kultury pisanej, o tyle realizacja tego pomysu wobec
Mongow wydawaa si cakowicie zbdna. Cel dziaa Rosji Radzieckiej nie
mia charakteru wspaniaomylnoci, ale by wyrachowanym dziaaniem na
rzecz pozbawienia Mongow zwizku z wasn tradycj, histori i kultur.
Powysze plany udao si Rosjanom zrealizowa w 1941 r., kiedy to 21 lutego
Rada Ministrw wsplnie z KC MPL-R wydaa rozporzdzenie oficjalnie
wprowadzajce alfabet aciski jako urzdowy. Wkrtce jednak Kreml podj
decyzj o wprowadzeniu cyrylicy, co wizao si z atwiejsz rusyfikacj i byo
polityk obejmujc wszystkie ludy znajdujce si pod bezporednim wpywem
ZSRR. 23 marca 1941 r. zdecydowano o wprowadzeniu cyrylicy w Mongolii.

41
W lutym 1930 roku podczas VIII zjazdu Mongolskiej Partii Ludowo-Rewolucyjnej omawiano
zagadnienie adaptacji alfabetu aciskiego dla potrzeb jzyka mongolskiego. W tym samym
roku rozpoczto druk prasy oraz ksiek w zapisie aciskim oraz rozpoczto przygotowanie
kadry dydaktycznej do nauczania w szkoach. C. Szagdarsrng, Mongolczuudyn seg, op.
cit., s. 181.

126
Wadze chcc przekona obywateli do nowego eksperymentu, w
charakterystyczny dla wczesnej propagandy sposb lansoway nowy system
pisma jako krok naprzd w budowaniu nowoczesnej socjalistycznej Mongolii
oraz zerwanie z feudaln przeszoci i zacofaniem. Dlatego termin mongol
biczig uzupeniono o przymiotnik chuuczin stary nacechowany pejoratywnie
chuuczin mongol biczig stare pismo mongolskie.
Zastanawia moe atwo, z jak przyszo Mongoom poegnanie si z
tym pielgnowanym przez setki lat elementem kultury i wasnej tosamoci.
Mona to wytumaczy dwojako; po pierwsze w latach 1937-1939 komunici
wymordowali wikszo pimiennej inteligencji mongolskiej, ktr stanowili
buddyjscy mnisi i arystokracja, po drugie do pocztku lat 40. XX wieku ponad
spoeczestwa byo analfabetami, zatem rodzaj wprowadzanego pisma nie
odgrywa istotnej roli, wana bya powszechno kampanii. Podobna sytuacja
miaa miejsce wrd innych ludw mongolskich, ktre mieszkay na terytorium
ZSRR analogiczny los spotka Buriatw, czy Kamukw. Duo wikszymi
swobodami w uytkowaniu wasnego pisma cieszyli si Mongoowie
mieszkajcy w prowincjach Republiki Chiskiej, a nastpnie Chiskiej
Republiki Ludowej42. Mongoowie w Mongolii Wewntrznej za przyzwoleniem
wadz komunistycznych w Pekinie pozostali bilingualni, wadze nie zapewniay
im nauki jzyka i pisma w szkoach, ale rwnie nie zakazyway jego
uytkowania w codziennej komunikacji. Niestety Mongoowie z MRL bardzo
szybko przestawili si na nowy zapis i w zasadzie dwa pokolenia pniej, czyli
w pocztku lat 80. odsetek osb umiejcych czyta i pisa w mongol biczig
odwrci si w stosunku do tego, co byo na pocztku lat czterdziestych.
Mongoowie utracili na prawie p wieku kontakt z jednym z wanych
elementw swojej tosamoci, ale i pastwowoci.
Nadzieja na odrodzenie si pisma i jego wanej roli przysza wraz z
transformacj ustrojow na przeomie 1989 i 1990. Wraz z demokratyzacj
ustroju w 1991 roku decyzj Maego Churau przywrcono obowizkowe
nauczanie pisma mongolskiego w szkoach, a dla starszego pokolenia
drukowano lekcje w prasie codziennej. Wraz z uchwaleniem nowej
demokratycznej konstytucji w styczniu 1992 roku na mongolskim rynku
prasowym pojawi si pierwszy numer gazety drukowanej w pimie mongolskim
Chmn biczig (Pismo ludzi). Jej wydawc bya Mongolska Agencja

42
O aktualnej sytuacji zachowania jzyka i pisma mongolskiego oraz metodach samoedukacji w
ChRL por. Katarzyna Golik, Facing the decline of minority languages: The new patterns of
education of Mongols and Manchus, Rocznik Orientalistyczny 2014, t. 67, z. 1, s. 92-106.

127
Prasowa. By to ukon w stron starszego pokolenia Mongow, ktrzy nie mieli
innej moliwoci nauczenia si odczytywania mongol biczig. Z drugiej strony
dziaania instytucji pastwowych skupiay si nie tylko na nauce pisma, ale
rwnie na odbudowie poczucia tosamoci narodowej, ktre przez ostatnie
siedemdziesit lat wadze skrztnie staray si osabi i zatrze w wiadomoci
Mongow.

Pierwsza strona gazety Chmn biczig nr 21 (875) z dnia 1 czerwca 2012 r.

(wasno autora)

128
Preambua Konstytucji Mongolii z 13 stycznia 1992 roku zapisana pismem
mongolskim. (Mongol ulsyn ndsen chuul, Szuwuun saaral, Ulaanbaatar
1992)

129
 Na fali wzrastajcego poparcia dla powrotu do korzeni, tradycji oraz
kultury przodkw, w tym samego Czyngis-chana, redefiniowania swojej
tosamoci i odrbnoci narodowej w parlamencie pojawia si propozycja
ponownej reformy pisma, a waciwie przywrcenia stanu sprzed 1941 roku, tj.
powrotu do klasycznego pisma mongolskiego, jako jedynego obowizujcego
systemu pisma w Mongolii. Tym samym chciano nawiza do wielowiekowej
tradycji, ktr tak atwo w latach czterdziestych XX wieku udao si wadzy
komunistycznej przekreli. Z drugiej strony starano si dziaa przeciw
eskalacji pierwszych oznak konfliktu wewntrzetnicznego pomidzy Mongoami
z Mongolii i Mongolii Wewntrznej. Ci drudzy zarzucali swoim krewnym z
Mongolii, e wraz z przyjciem cyrylicy utracili jeden z najwaniejszych
elementw swojej mongolskoci. Na 1994 rok zaplanowano reform pisma i
powrt do klasycznego alfabetu mongolskiego, jednak spoeczestwo nie
podzielao entuzjazmu rzdzcych, poniewa byo pogrone w pokonywaniu
trudnoci zwizanych z transformacj ustrojow i gospodarcz. Byli te i
otwarci krytycy i przeciwnicy tego pomysu43. W zwizku z maym odzewem
spoecznym oraz po zapoznaniu si z kosztami takiej reformy parlamentarzyci
Wielkiego Churau Pastwowego 8 lipca 1994 roku zdecydowali o wsparciu
programu nauczania cyrylicy, za program reformy i wprowadzenia pisma
mongolskiego zosta odoony w czasie. Rok pniej Wielki Chura wyda
rozporzdzenie, w ktrym ogasza utworzenie Narodowego Programu ds. Pisma
Mongolskiego 44 . By to krok w kierunku realizacji jednego z zaoe
mongolskiej polityki edukacyjnej. Realizacj programu powierzono wadzom
lokalnym na poziomie somonw, ajmakw i miasta stoecznego Uan Bator45.
Program realizowano z powodzeniem do 2008 roku, kiedy doczeka si
nowelizacji i ogoszenia II Narodowego Programu ds. Pisma Mongolskiego.
Zreformowany program cise czy nauczanie pisma mongolskiego z
opracowanym standardem dydaktyki mongol biczig oraz z koncepcj programu
zaj z literatury i jzyka mongolskiego. W dokumencie znalazy si rwnie
stwierdzenia uznajce pismo mongolskie za spucizn narodow Mongow,
ktra podlega ochronie i kultywowaniu wrd potomnych 46 . Pismo zaczo

43
M.in. dziennikarz Cz. Mnchbajar w swoim artykule Zakoczmy kampani promocji pisma
mongolskiego w gazecie Ulaanbaatar opowiada si za nauczaniem cyrylicy i zachca
czytelnikw do protestu przeciw ponownemu wprowadzeniu klasycznego pisma mongolskiego.
Alan Sanders, Historical Dictionary of Mongolia, Scarecrow Press, Lanham 2010, s. 643.
44
Rozporzdzenie Wielkiego Churau Pastwowego nr 43 z 23 czerwca 1995 roku.
45
Ibidem.
46
Rozporzdzenie Wielkiego Churau Pastwowego nr 196 z 28 maja 2008 roku.

130
zyskiwa coraz wicej zwolennikw wrd obywateli, ktrzy po pierwszych
trudnych latach transformacji dostrzegli w nim unikalny element swojej
narodowej kultury. Na budynkach administracji centralnej (ministerstw i agencji
rzdowych) oraz uytecznoci publicznej obok zapisw w cyrylicy zaczto
umieszcza napisy w mongol biczig, co pierwotnie miao raczej charakter
ozdobny, ni byo manifestacj tosamoci narodowej, podobnie jak miao to
miejsce na banknotach nawet w okresie dominacji ideologii socjalistycznej47.

Inskrypcja w mongol biczig na pomniku Galdan Boszogt-chana w Chowd,

Mongolia
(2012 r., fot. J. Rogala)

47
Na przykad na banknocie 10-tugrikowym z 1966 roku widnieje napis w pimie mongolskim
arban tgrig dziesi tugrikw, 20-tugrikowym z 1981 roku widnieje napis w pimie
mongolskim qorin tgrig dwadziecia tugrikw itd.

131
Neon uliczny w pimie mongolskim: Jeke mongol uls (Imperium mongolskie),
Uan Bator (2006 r., fot. J. Rogala)

Istot pisma mongolskiego dla mongolskiej pastwowoci oraz

tosamoci przywrci w 2010 roku prezydent C. Elbegdord (Elbegdorj), ktry
rozporzdzeniem nr 155 z dnia 6 lipca wprowadzi nakaz sporzdzania
wszelkich wysyanych za granic oficjalnych dokumentw wydawanych przez
Kancelari Prezydenta, Marszaka Wielkiego Churau, Premiera i pozostaych
ministrw w cyrylicy, w pimie mongolskim oraz doczania do nich
tumaczenia w jednym z oficjalnych jzykw ONZ 48 . Podobnie zalecenia, z
wyczeniem tumaczenia na jzyk obcy, dotycz aktw urodzenia, wiadectw
lubu, wiadectw i dyplomw ukoczenia edukacji wydawanych obywatelom
Mongolii. Poniewa wprowadzane zmiany wizay si z obcieniem budetu
pastwa, jak i wymagay czasu, rozporzdzenie weszo w ycie rok pniej, tj. 1
lipca 2011 roku i obowizuje do dzi. Dziaania na rzecz promocji pisma
mongolskiego jako elementu mongolskiej tosamoci zostao przyjte z bardzo
duym entuzjazmem przez Mongow. Tym bardziej, e w roku wejcia

48
Pkt. 1. Rozporzdzenia Prezydenta Mongolii z dnia 6 lipca 2010 roku.

132
przepisw w ycie 29 grudnia 2011 roku witowano 100 rocznic powstania
narodowo-wyzwoleczego, wydarzenia bardzo wanego dla mongolskiej
pastwowoci i samoidentyfikacji. Prezydent sta si inicjatorem i gorcym
ordownikiem kultywowania tradycji cile zwizanych z postaw patriotyczn.
Jedn z jego kolejnych inicjatyw byo zorganizowanie wystawy zatytuowanej
Pismo Wiecznego Nieba, ktra nawizywaa nie tylko do tradycji jzyka
pisanego, ale rwnie do pierwotnej religii szamanizmu i kultu Wiecznego
Bkitnego Nieba. Natomiast w grudniu 2014 roku uruchomiona zostaa strona
internetowa Prezydenta w pimie mongolskim, co dao impuls innym
instytucjom rwnie do uruchamiania dwch wersji wasnych stron 49 . W
ostatnich latach wida wzrost nastrojw patriotycznych, a wrcz
nacjonalistycznych spowodowany rnymi czynnikami wewntrznymi i
zewntrznymi, gwnie o podou ekonomicznym 50 . Czsto s one mylone z
odradzajcym si poczuciem mongolskoci, ktrego przejawem jest m.in.
stosowanie pisma mongolskiego do manifestacji swojej przynalenoci
narodowej51.

49
Strona prezydenta dostpna pod adresem www.president.mn, a innym przykadem jest strona
portalu informacyjnego news.mn http://uigarjin.news.mn.
50
Wraz z rozwarstwieniem spoecznym, ktre pojawio si w trakcie transformacji gospodarczej,
niektre grupy spoeczne, gwnie tzw. wykluczeni, pochodzcy z biedniejszych warstw
spoecznych, zaczy prezentowa radykalne pogldy spoeczno-polityczne. Sytuacj
dodatkowo zaostrzaj wybuchajce kolejne afery korupcyjne zwizane z mongolsk klas
polityczn oraz inwestycjami zagranicznymi w Mongolii. Zobacz: Banyan, Before the gold rush,
The Economist, 16.03.2013,
http://www.economist.com/news/asia/21571874-mongolias-road-riches-paved-shareholders-
tiffs-gold-rush
51
Spotkaem si kilkakrotnie z komentarzem przebywajcych w Mongolii cudzoziemcw, ktrzy
widzc naklejone na szybach lub maskach samochodw rnej wielkoci naklejki z wyrazem
Mongol w pimie mongolskim od razu oceniali kierowc tego pojazdu jako nacjonalist, na
ktrego naley uwaa.

133
 Tatua-napis w mongol biczig: Mongol (Mongolia; mongolski)
(http://3.bp.blogspot.com/_u6IRKRJ2e2U/TKrQFJlueCI/AAAAAAAAAMw/b5
q85MVcbMA/s1600/082.jpg [data dostpu 17.01.2015])

Pismo mongolskie a mongolska tosamo

Podsumowujc rozwaania na temat roli i miejsca mongol biczig w

ksztatowaniu mongolskiej tosamoci narodowej mona wyrni kilka
aspektw. Od momentu stworzenia pismo to jednoczyo wszystkich Mongow.
Dla wielu plemion byo elementem okrelajcym przynaleno do narodu i
pastwa mongolskiego. Wspczenie nie peni ju takiej roli jak dawniej, mimo
prby przywrcenia jego wietnoci. Powodw takiej sytuacji jest wiele, ale dwa
zasuguj na podkrelenie. Po pierwsze, wraz z rozpadem w XIV wieku
imperium mongolskiego, ludy pochodzenia mongolskiego rozproszone byy po
terenie caej Azji rodkowej i Zachodniej. Po drugie, w wyniku wielu
pniejszych wydarze historycznych w XX w. najliczniejsze grupy ludw
mongolskich zostay wcignite w walk o dominacj w Azji dwch pastw
Rosji i Chin, pretendujcych do miana mocarstw wiatowych, a dokonany
wczeniej przez te pastwa podzia ziem i plemion mongolskich spowodowa
przerwanie wizi i poczucia wsplnoty na kolejne dziesitki lat. Dodatkowo
polityka prowadzona przez Rosj i Chiny zakadaa i nadal zakada
uniemoliwienie Mongoom zjednoczenia i dziaania obu tych pastw polegaj

134
na antagonizowaniu ludw mongolskich. Ta polityka przynosi efekty i zamiast
pielgnowania wsplnych wartoci samoidentyfikacji, Mongoowie rnych
regionw konkuruj ze sob, co czasami prowadzi do wzajemnych oskare i
konfliktw, podczas ktrych pada zarzut utraty mongolskoci52 .
Pismo od samego pocztku byo elementem kultury wieckiej i religijnej,
wzajemnie si przenikajcych. Wszystkie wytwory dawnej kultury i pisanego
jzyka mongolskiego ciesz si obecnie duym szacunkiem. Wspczenie du
popularno zyskuje kaligrafia, ktr wadze staraj si ocali od zapomnienia
grocego jej z powodu przerwania linii przekazywania oraz dziedziczenia
warsztatu rodzimej tradycji pimiennictwa w okresie komunistycznym. W
zwizku z tym w grudniu 2013 roku na wniosek wadz Mongolii kaligrafia
mongolska zostaa wpisana na wiatow List Niematerialnego Dziedzictwa
Kulturowego UNESCO.

Przykad wspczesnej mongolskiej kaligrafii w pimie mongolskim

(http://calligraphy-expo.com/eng/About/News.aspx?ItemID=2074)

52
Przykadem moe by stosunek Mongow z Mongolii do Mongow z Mongolii Wewntrznej
bardzo dobrze opisany w ksice Uradyn Bulaga, Nationalism and Hybridity In Mongolia,
Calarendon Press, Oxford 1998. Innym bardzo aktualnym przejawem konkurowania na tle
mongolskoci moe by fragment informacji prasowej, ktra mwi o uruchomieniu strony
internetowej w pimie mongolskim w formacie Unicode przez Kancelari Prezydenta Mongolii:
...I nawet Mongoowie z Mongolii Wewntrznej, ktrzy powszechnie uywaj pisma
mongolskiego, nie s w stanie opublikowa strony w pimie mongolskim w formacie Unicode i
bazuj na plikach graficznych. http://politics.time.mn/content/18180.shtml [data dostpu
17.01.2015].

135
 Pytajc Mongow o to, czym jest dla nich pismo, mona usysze kilka
stale powtarzajcych si odpowiedzi: to nasze dziedzictwo narodowe,
wiadectwo naszej tosamoci, mongolska tradycja, spucizna kultury
niematerialnej, a take element nierozerwalnie zwizany z mongolsk
pastwowoci. Na ulicach Uan Batoru mona spotka wielu modych ludzi,
ktrzy nosz na ciele wytatuowane kaligrafie mongolskich wyrazw lub cae
sentencje zapisane w mongol biczig53.
Na uwag zasuguje rwnie przywoywane wczeniej zaangaowanie
wadz Mongolii w propagowanie idei odrodzenia pisma mongolskiego i jego
ochron jako dobra narodowego i symbolu pastwowoci. Obok rozwiza
systemowych polegajcych na wprowadzaniu do programu edukacji na
wszystkich szczeblach nauki pisma mongolskiego, rzdzcy aktywnie dziaaj
na rzecz ochrony dobrego imienia tego elementu kultury mongolskiej54.

Podsumowanie

Pismo mongolskie od pocztku istnienia mongolskiej pastwowoci i

etnosu mongolskiego odgrywao istotn rol w kreowaniu tosamoci i
samoidentyfikacji jego czonkw. Od pocztku swoich dziejw Mongoowie
pozostawali w sferze oddziaywania kultur obcych, w rnym czasie rnych:
chiskiej, durdeskiej, kitaskiej, ujgurskiej, tanguckiej, tybetaskiej,
tureckiej, mandurskiej, rosyjskiej, japoskiej czy obecnie koreaskiej. Twrca
ich potgi, Czyngis-chan, zdawa sobie spraw, e jedynie solidarno
wewntrzplemienna gwarantowa bdzie przetrwanie. Jednym z elementw
czcych wszystkie plemiona byo podobiestwo jzyka, ktrym si
posugiwali. Gdy pastwo zaczo szybko si rozrasta, a wraz z nim jego
administracja, pojawia si potrzeba przyjcia systemu pisma, ktry
gwarantowaby zrozumienie przez wszystkie mongolskie plemiona wydawanych
edyktw, wyrokw oraz innych dokumentw urzdowych. Okazao si, e
zaadaptowane do potrzeb mongolskich pismo ujgurskie jest bardzo elastyczne w

53
http://www.munkho.de/wp/die-besten-tattoos-in-der-mongolischen-schrift/ [data dostpu
17.01.2015].
54
W maju 2013 roku, wczesna minister Kultury, Sportu i Turystyki Mongolii T. Oyungerel
wystosowaa oficjalny protest wadz Mongolii do wacicieli amerykaskiego studia filmowego
Marvel w sprawie umieszczenia w filmie Iron Man-3 napisw w pimie mongolskim jako
symbolu okrelajcego grup terrorystyczn wystpujc w filmie. Pani minister w licie uya
sformuowania dziedzictwo narodowe dla okrelenia pisma mongolskiego, domagajc si w
imieniu wszystkich Mongow oficjalnych przeprosin, ktre wkrtce potem otrzymaa.
http://www.news.mn/print/content/151574.shtml [data dostpu 17.01.2015].

136
swej formie i z powodzeniem przyjo si, wrastajc na stae w kultur
wszystkich Mongow. Od tamtych wydarze mino ju ponad osiemset lat, a
pismo to mimo rnych zdarze historycznych czy decyzji politycznych, nadal
jest w uyciu. Nawet prba uznania go za przejaw zacofania nie pozwolia
zniszczy jego ducha. Wspczenie nadal stanowi podstaw do
samoidentyfikacji potomkw Czyngis-chana i na pewno jest nie tylko
elementem kultury, ale i tosamoci narodowej wszystkich Mongow. Jako
konkluzj rozwin mongolsk sentencj, uzupeniajc j o odniesienie do jzyka,
ktry stanowi nieodczny element kultury, bdcej czci tosamoci:

JELI ZNISZCZY SI PISMO, TO ZNISZCZY SI JZYK

JELI ZNISZCZY SI JZYK, TO ZNISZCZY SI KULTUR
JELI ZNISZCZY SI KULTUR, TO ZNISZCZY SI NARD

137
Pawe Szczap

Tosamo ekologiczna Mongow wczoraj i dzi

Streszczenie: Artyku porusza podstawowe kwestie zwizane z

tosamoci ekologiczn Mongow i jej znaczeniem dla tosamoci
kulturowej. Przyjmujc perspektyw historyczn przedstawione s
najpierw najstarsze znane podstawowe siy kosmologii stepowej (Tenger
Eceg ojciec Niebo, Etgen Ech matka Ziemia)) i ich wpyw na ycie
koczownikw. Dla przemieszczajcych si okresowo nomadw
szczeglne znaczenie ma miejsca pochodzenia (nutag, nutag us), co w
niewielkim stopniu rozumiane jest w zachodnim krgu kulturowym.
Kolejnym zagadnieniem poruszonym w artykule s bstwa lokalne i
opiekucze oraz w nawizaniu do koncepcji witej geografii buddyjskiej
kult kopcw ofiarnych owoo oraz kult gr w Mongolii. Ukazana jest
historia tych wierze, zakorzenionych w dawnych kultach
animistycznych, lecz czerpicych w duym stopniu z kosmologii
buddyzmu tybetaskiego. Przedmiotem artykuu jest take kwestia
ingerencji ludzkiej w stepowy ekosystem. Podstawowym przesaniem
pracy jest teza o przekonaniu Mongow o potrzebie ycia w symbiozie ze
rodowiskiem naturalnym, w penym poszanowaniu si Natury. Tekst
zamyka szereg obserwacji z bada terenowych i studiw traktujcych o
zmianach zachodzcych wspczenie w wiadomoci ekologicznej
koczownikw mongolskich.

Sowa klucze: Mongolia, tosamo ekologiczna, nutag, tengri/tenger,

lus sawdag, obo/owoo, buddyzm, koczownicy

Mongolia1 to olbrzymi kraj, ktrego przyroda w wielu miejscach wci

jeszcze nieuksztatowana jest ludzk rk, a zamieszkujcy j Mongoowie to
nard koczowniczy, po dzi dzie budujcy swoj tosamo tak kulturow jak i
narodow, w duym stopniu na podstawie tosamoci geograficznej i

1
W artykule omwione s realia dotyczce przede wszystkim obszaru wspczesnego pastwa
Mongolia. Do zapisu wyrazw mongolskich uyto spolszczenia, a, do zapisu bibliograficznego
powszechnie stosowanej transliteracji midzynarodowej. Do zapisu wyrazw tybetaskich
zastosowano transliteracj Wyliego (por. Turrell Wylie, A Standard System of Tibetan
Transcription, Harvard Journal of Asiatic Studies 1959, t. 22, s. 261-267).

138
wiadomoci ekologicznej. W niniejszym tekcie przygldam si wybranym
problemom i podejmuj podstawowe kwestie definiujce zwizki Mongow ze
rodowiskiem naturalnym oraz wpyw poszczeglnych z nich na zoon
mongolsk tosamo kulturowo-ekologiczn. Poruszajc kwesti zwizkw
szacunku dla rodowiska z kultur nomadyczn staram si wskaza, w jaki
sposb zagadnienia te wsptworz rdze tosamoci mongolskiej. Na zoone
poczucie ekologicznej, rodowiskowej czy te pochodzeniowej tosamoci
Mongow, a take bliski zwizek z natur, ktre uwarunkowao silne poczucie
tosamoci w odniesieniu do krainy pochodzenia (w szerokim sensie znaczenia
tego terminu, wraz z jej wodami, zwierzyn, lasami, zamieszkujcymi okolic
duchami itd.) wpyw miao i wci ma wiele elementw obyczajowych,
religijnych, spoecznych, historycznych, moralnych czy te ekonomicznych,
wzajemnie powizanych.
Jeli wedug rnych kryteriw podj by prb zdefiniowania
kluczowego wyznacznika tradycyjnej tosamoci mongolskiej, wrd
najwaniejszych czynnikw znalazyby si z pewnoci jzyk (wraz ze sucym
do jego zapisu tradycyjnym, pionowym pismem mongolskim), pochodzenie i
zwizki krwi czy nomadyczny tryb ycia, jednak to rodowisko naturalne i
trwaa z nim relacja jest bodaj najwaniejszym z takich czynnikw i to z nim
wie si szereg zakresw znaczeniowych, w duym stopniu definiujcych czy
te spajajcych pozostae aspekty mongolskiej tosamoci kulturowej. Dlaczego
tak si dzieje? Czym jest dla nomadw rodowisko naturalne? Skd tak gboki
zwizek nomadw z natur w ogle jak i konkretnym krajobrazem?
rodowiskiem naturalnym mongolskiego koczownika i jego ojczyzn
jest step, a widok dalekiego horyzontu na otwartej przestrzeni krain Azji
rodkowej, ktre s naturaln scen spektaklu jego ycia, jest dla niego
gwarantem bezpieczestwa. Nomada tylko w przyrodzie czuje si w domu,
miasto jest dla niego zaburzeniem yciowej rwnowagi. Pochodzi przecie z
tych stron tak jak jego ojciec i ojciec jego ojca2, lokalny krajobraz jest wic jego
ma ojczyzn. Bliska znajomo rodzinnych stron jest dla kadego Mongoa
kwesti niezwykle wan, jeli chodzi o autoidentyfikacj.
Jzyk mongolski wyksztaci bardzo bogaty aparat leksykalny do opisu
zjawisk przyrodniczych, z czego wiele sw posiada swoje honoryfikatywne
bd te eufemistyczne odpowiedniki zastpcze, ktrych znaczenie obyczajowe i

2
W Mongolii stosowano zwyczajowo maestwa patrylinearne, czyli mczyni nie opuszczali
rodzinnych stron, zazwyczaj wic maestwa wizay si z migracj panny modej, czsto
daleko od jej miejsca pochodzenia.

139
rytualne zostao zawiadczone rwnie w pracach polskich mongolistw3.
Czsto zastpcze okrelenia np. konkretnych zwierzt jak wilk4 czy niedwied
posiadaj konotacje religijne czy mitologiczne. Z czynnociami polowania na
dzik zwierzyn zwizany jest take szereg zakazw majcych zapewni ich
powodzenie oraz bezpieczestwo uczestnikw. Jeli chodzi o polowania czy te
zbieractwo, bardzo wane jest rwnie wrd koczownikw poczucie
zachowania rwnowagi pomidzy czowiekiem a natur, ktre wynika ze
swoistego przewiadczenia o zalenoci czowieka od natury, pozostawaniu
wrcz na jej asce5. Pogld ten znajduje silne i rnorakie odbicie w wikszoci
(jeli nie we wszystkich z) innych przekona, wierze, zwyczajw zwizanych z
szacunkiem dla przyrody i oddawaniem jej czci. Jeli za chodzi o wspomniane
zakazy jzykowe, to w duej mierze bior swe rda w wierzeniach
animistycznych czy te, jak za Sajncogtem chce nazywa je Tangad,
aministycznych6. Pogld ten zakada i cao wiata naturalnego, wcznie z
jego elementami uwaanymi za tzw. elementy nieoywione, zamieszkana jest
przez rnego rodzaju siy nadprzyrodzone bstwa, smoki, duchy, rusaki czy
te energie yciowe. Bardzo wane, aby swoim postpowaniem nie rozzoci
czy te nie obrazi tych istot, czsto okrelanych zbiorow nazw duchw

3
Stanisaw Kauyski, Zakazy jzykowe u ludw mongolskich: o zakazach w stosunku do wiata
zwierzcego oraz w jzyku kobiet, w: Anna Kutrzeba-Pojnarowa (red.), Z bada nad
spoeczestwem i kultur Mongolii: studia mongolskie, Ossolineum, Wrocaw 1973, s. 4563.
4
Temat kulturowego znaczenia wilka (mong. czono), zwierzcia niezwykle wanego dla
Mongow, nie jest w tekcie poruszony szerzej ze wzgldu na ograniczenie jego objtoci.
Mongoowie zakadaj pochodzenie od wsplnego mitycznego przodka Brte Czino, czyli
Szarego Wilka. Wilk jako drapienik penicy w stepowym ekosystemie rol szczytowego
ogniwa acucha pokarmowego, od zawsze stanowi realn grob dla stad koczownikw i jako
taki mia zdecydowany wpyw na ich sytuacj materialn i yciow. Mongoowie wiadomi
zagroenia czyhajcego ze strony tego zwierzcia, bacznie je obserwowali i od zarania dziejw
przypisywali mu waciwoci nadnaturalne. Z ich pomoc tumaczono wyjtkowe cechy wilkw,
w tym spryt i wytrzymao. Niektrzy twierdz, i w dawnych czasach wojskowi mongolscy
uczyli si strategii wojennych, imitujc ich zachowanie. wiadomo niezbywalnego
towarzystwa tego zwierzcia w obliczu surowych warunkw przyrody budzia lk i respekt ,
uczucia te za doprowadziy do jego totemizacji. Do dzi Mongoowie silnie kojarz wilka
rwnie z uniwersum duchowym, poniewa czsto wystpuje w podaniach ludowych jako
cznik midzy wiatem duchw i ludzi, jako wierzchowiec duchw przodkw czy te istot
nadprzyrodzonych, takich jak bstwa lokalne. Przyczyn samej tabuizacji nazwy wilka upatrywa
mona w przytoczonych powyej wierzeniach i zwyczajach, na podstawie ktrych Mongoowie
sdz, i wspominanie nazwy tego zwierzcia moe sprowadzi na nich jego gniew. Do dzi
wilk okrelany bywa zwrotami eufemistycznymi jak boochoj, changaj (krajobraz changaju),
changajn nochoj (changajski pies), cheerijn am'tan (stepowe zwierz), cheerijn nochoj (stepowy
pies) por. S. Kauyski, Zakazy jzykowe u ludw mongolskich..., op. cit., s. 5758.
5
Caroline Humphrey, Marina Mongush, B. Telengid, Attitudes to Nature in Mongolia and Tuva: a
Preliminary Report, Nomadic Peoples 1993, nr 33, s. 5161.
6
Oyungerel Tangad, Scheda po Czyngis chanie, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2013, s. 91.

140
krajobrazu (por. bstwa lokalne dalej w pracy). Poniej przyjrzymy si bliej
zwizkom Mongow z duchowym uniwersum wiata naturalnego.

Niebo, Ziemia i woda. Nutag

Ziemia ojczysta (nutag), gdzie dorasta nomada jest jego najbardziej
bezporedni i sta partnerk7. Gboka wi z otoczeniem zrodzia si ze
wiadomoci penej zalenoci dobrobytu koczownikw od warunkw
naturalnych klimatu, cyklw wegetacji rolin, wystpowania klsk
ywioowych, atakw drapienikw etc. yjcy w jurtach charakterystycznych
wojokowych domostwach koczownicy na przestrzeni dziejw wrcz idealnie
przystosowali swj tryb ycia do surowych warunkw, w jakich przyszo im
egzystowa, nie zapominajc przy tym o pokornej wzgldem natury postawie,
gdy ta zapewniaa im wszystko, co potrzebne do przeycia, koczownicy za
odwdziczali si jej eksploatujc dostpne im zasoby w tak maym, jak to
moliwe, stopniu8. W takim wanie wiatopogldzie upatrywa naley
pocztkw mongolskiej tosamoci kulturowej jak i potrzeby oddawania czci
Matce Naturze, ktrej naley si ba midzy innymi po to, aby nie zapomina o
miejscu, jakie zostao ofiarowane czowiekowi w ekosystemie. Natura
dostrzega czowieka, jego ycie, jego pragnienia, jak i jego strach przed ni, i to
ten strach gwarantuje, e nomadowie nie zwrc si przeciwko naturze czy te
nie bd mwi o niej le, uwaaj oni natur za swoj yw antenatk, ktra
stwarza wszystko, ale take i niszczy wszystko. Ta korelacja czowieka i natury
znajduje wyraz w wielu zjawiskach kultury nomadycznej. [...] W taki sposb
Matka Natura oferuje ludziom uczucie najwyszego zadowolenia, w tym samym
czasie wywoujc wielki strach, ktry przerasta czowieka9. Z takiego rdzenia
ideowego wyrosy nastpnie animistyczne wierzenia Mongow jak i ich
przeciwstawiona osiadej koczownicza tosamo. W pewien sposb poza
rodowiskiem naturalnym, jednak pozostajc z nim w nierozerwalnej wizi, jest
drugi element, ktry mimo i wydawa si moe pozornie nieobecny w
rodowisku naturalnym, jest w tym samym czasie wszechobecny. Elementem
tym, o duo bardziej przeraajcym i symbolicznym ze wzgldu na swj bezkres

7
Alena Oberfalzerov, Fear and Contentment as Experienced by the Mongolian Nomads. Nutag
Mongolo-Tibetica Pragensia 08, Ethnolinguistics, Sociolinguistics, Religion and Culture 2008,
t.1 nr 1, s. 10.
8
Analiza przykadw potrzeb, zakazw i norm kulturowych generowanych przez poczucie
potrzeby utrzymania rwnowagi w naturze przedstawiona w: Caroline Humphrey, Marina
Mongush, B. Telengid, Attitudes to Nature in Mongolia, op. cit.s. 5161.
9
A. Oberfalzerov, Fear and Contentment, op. cit., s. 10.

141
charakterze, jest przeciwstawiane Ziemi Niebo. Niebo cho tak oddalone od
ziemi, powodujce jednak przemiany w rodowisku od zarania dziejw, byo dla
koczownikw zarwno rdem strachu i wiedzy a jednoczenie obiektem
religijnej fascynacji.
Mongolskie sowo tengri/tenger oznaczajce wanie niebo, uywane
take na okrelenie potnego bytu naturalnego, Wiecznego Nieba10, ktremu
Mongoowie zaczli oddawa cze w ramach religii animistycznej zwanej
tengrizmem, z czasem przekrado si do terminologii religijnej desygnujc
najwyszy, najpotniejszy istniejcy rodzaj duchowej istoty, czyli boga lub
bstwo. Takim te mianem zaczto okrela wszelkie waniejsze byty
duchowego panteonu mongolskiego, a nastpnie po przyjciu buddyzmu nazwa
tengri/tenger zacza by uywana na okrelenie bstw buddyjskich (sankr.
dewa). Niebo i Ziemia11 symbolicznie uwaane s odpowiednio za ojca (Tenger
Eceg) i matk (Etgen Ech), ktrym naley si przede wszystkim szacunek
dwie komplementarne poowy caoci istnienia zupenie niczym w symbolu arga
bilig12 czy te yin yang13. Dlatego te mimo pozornego skupienia si kultu
duchowego na pierwiastku niebiaskim, nie mona powiedzie, aby
deprecjonowao to znaczenie ziemskiego rodowiska naturalnego okrelanego
sowem bajgal', czyli przyroda14. Na poparcie tej tezy przyjrzyjmy si
podstawowemu rytuaowi dnia codziennego, jakim jest cacal rgch, czyli
poranne skadanie ofiary z mleka. Ofiara ta dla bstw i duchw krajobrazu
rozpryskiwana jest rytualn yk na cztery bd osiem stron wiata (poczynajc
od wschodu), jednak suy ma take cyklicznemu odnowieniu wizi Nieba z
Ziemi za pomoc ofiarowanej przez czowieka (symbolizujcego czcy je
element rzeczywistoci) energii duchowej.

10
Por. S. Kauyski, Dawni Mongoowie, PIW, 1983, s. 93-94.
11
S. Kauyski, Dawni Mongoowie, op. cit., s. 93. Idc dalej Oberfalzerov przywouje
wspczesne sowo nutag jako posiadajce wsplny korze ze sowem udgan desygnujcym
szamank. Wzajemny zwizek tych terminw siga ma wg niej czasw, gdy dawna forma
sowa nutag moga by tosama z imieniem bogini Zemi Etgen Ech (Matka Etgen, Matka
Ziemia). A. Oberfalzerov, Fear and Contentment, op. cit., s. 15.
12
Arga bilig oznacza metod i mdro, przy czym metod jest miosierdzie. Osignicie
absolutnej mdroci i miosierdzia prowadzi do uzyskania wyzwolenia z krgu wciele. Te
koncepcje zostay przejte z buddyzmu. Wyraenie mongolskie stosowane jest take na
okrelenie chiskiego taoistycznego symbolu yin yang.
13
Chiski symbol komplementarnoci przeciwstawiestw, pierwiastka mskiego i eskiego.
14
Bajgal' oznacza przyrod w szerszym sensie, nie tylko i wycznie jako termin desygnujcy
wiat przyrody w znaczeniu rodowiska fizycznego. Wspczenie powszechnie stosowany w
miejsce Etgen Ech termin Delchij Ech (Matka wiat, Matka Ziemia), moe by uywany
wymiennie m.in. z terminami Bajgal' Ech czy te Bajgal' Delchij Por. Bayarsaikhan B., Mongol
khelnii tailbar tol', Monsudar, Ulaanbaatar 2011.

142
Skadanie porannej ofiary z mleka z balkonu bloku mieszkalnego
w Uan Batorze (fot. Pawe Szczap)

143
 Jak mwi Mongoowie, koczownik planuje ca swoj prac i ycie na
podstawie obserwacji nieba i jego temperamentu, czyli pogody. Obserwacja
zjawisk atmosferycznych i sposobw przewidywania nawet gwatownych zmian
w pogodzie na podstawie pozornie niezalenych symptomw stworzya system
(dzi niestety w duym stopniu zapomnianej) stepowej meteorologii. Istnieje
powiedzenie odnoszce si do umiejtnoci przewidywania warunkw
meteorologicznych przyszych pr roku na podstawie tych aktualnie trwajcych,
ktre odnosi si do zimowej klski ywioowej dzud15, mwice i dobry pasterz
przygotowuje si na lato, zy pasterz za pacze na wiosn. W tym momencie
warto wspomnie jeszcze o zwizku mongolskiego domostwa, czyli jurty, z
kultem Nieba. U szczytu jurty znajduje si okrge drewniane okno bdce
jedynym rdem wiata sonecznego. Okno to zwane toono jest najwaniejsz
czci jurty i traktowane bywa z niebywaym pietyzmem. Dzieje si tak midzy
innymi dlatego, e toono uwaane jest za swego rodzaju drog komunikacji
midzy Niebem a Mongoami mimo e nie jest to komunikacja werbalna, zdaje
si by wszystko mwica Niebo sprawuje nadzr nad poczynaniami ludzi,
obserwujc ich ycie domowe przez otwr okienny, koczownicy za dziki
niemu pozostaj w staym kontakcie ze stanem nieba i wiedz, jakie czynnoci
naley zaplanowa i wykona16. Uwaa si, i duchy przodkw take znajduj
si w krainach niebieskich, co pozwolio na skupienie kultu Nieba i kultu
przodkw pod jednym parasolem wierzeniowym i ich wzajemne wzmocnienie si.
Jak pisze Oberfalzerov: Mongoowie mwi nam o staej wizi z
krain pochodzenia, ktra jest wysz wartoci ni wasna matka, ta ktra daa
czowiekowi ycie, jednoczenie reprezentujc jednak rodzaj mikrowiata
wyszej matki Natury, i dlatego za jej porednictwem dowiadczamy uczucia
wsplnoty i nie opieramy si jej. [] [N]ie jest moliwe aby opiera si swej
krainie pochodzenia, trzeba wyznawa j, czci. Obydwie matki s przez
nomadw czczone, poniewa daj ycie, o wartoci ktrego przekonuj nas

15
Mianem dzud okrela si klski ywioowe, takie jak zimowe okresy wyjtkowego spadku
temperatury bd nasilenia si opadw niegu, siy wiatru itp., ktre zazwyczaj uniemoliwiaj
zwierztom dostp do pokarmu i w efekcie doprowadzaj do symultanicznej mierci setek,
tysicy a czasem dziesitek tysicy zwierzt w skali kraju. Tragediom takim mona przynajmniej
w pewnym stopniu zapobiec, jeli przewidujc pogod nadchodzcej zimy odpowiednio si na
ni przygotuje np. jeszcze w lato gromadzc suchy pokarm dla zwierzt. Bywa te czarny
dzud polegajcy na klsce suszy.
16
Dodatkowo warto doda i w warunkach bardzo silnego nasonecznienia toono przez cay rok
funkcjonuje niemal jak zegar soneczny.

144
nomadowie, i dalej: [K]raina pochodzenia [] ofiaruje nam co jakby
zakotwiczenie w wiecie. [] czno z Ni jest esencj ycia [...], nastpnie
za konkluduje swj artyku: [p]yta naley zatem nie o to czym jest nutag, ale
kim jest nutag. Dla mongolskiego nomady to Bg we wasnej osobie17.
Znaczenie wizi opartej o wspln krain pochodzenia, porwnywalne nawet
niekiedy z wizami krwi, dobrze obrazuje przykad maego czy te lokalnego
patriotyzmu, na obczynie rozumianej tutaj jako inne miejsce ni wanie kraina
pochodzenia. W sytuacji spotkania nieskoligaconych osb identyfikacja
nastpuje przede wszystkim na podstawie pochodzenia jednym z pierwszych
pyta padajcych w rozmowie bdzie wanie pytanie o miejsce pochodzenia18.
Osoba pochodzca z tego samego regionu (w znaczeniu administracyjnym czy
regionu fizycznogeograficznego) bdzie uwaana za blisz czy bardziej
zaufan, bo wychowan przez te same realia naturalne. Zaznajomienie takie
obejmuje take pochodzenie rodzicw czy dziadkw z okolicy, o ktrej mowa.
Oberfalzerov rozrnia take pomidzy implikujcym pewn nostalgi za
natur miejsca pochodzenia zaimkiem dzierawczym minij (mj, moja, moje)
pojawiajcym si w wypadku przebywania na obczynie i rozmowy z osob
innego pochodzenia, penicym take funkcj w pewnym stopniu ekskluzywn
majc jakby zado uczyni odczuwanej nostalgii, a zaimkiem dzierawczym
manaj (nasz, nasza, nasze) wykorzystywanym w rozmowie z osobami tego
samego pochodzenia19, i dajcym wg mnie take pewien upust uczuciu
przywizania do ojczyzny. Zaimek minij bdzie wic jak pisze Oberfalzerov
wykorzystany take do podkrelenia tsknoty za rodzimym krajobrazem.

Bstwa lokalne duchy opiekucze, ich siedliska i wite miejsca

Kluczowe dla zrozumienia rytualnego zachowania nomadw w obliczu

otaczajcej ich jednoczenie osobowej i bezosobowej natury, a take ich
duchowego do niej stosunku. jest przyblienie pojcia bstw czy duchw
lokalnych. Mongoowie rozumiej Natur jako funkcjonujcy w sposb
zintegrowany ywy, uduchowiony organizm, jednoczenie jednak rozbijajc
konstrukt taki na poszczeglne jego czci elementy oywione i nieoywione.
Kady kamie, strumie, wwz, gra, przecz, drzewo posiadaj swojego

17
A. Oberfalzerov, Fear and Contentment , op. cit., s. 43.
18
Ciekawym zwizym opracowaniem zjawiska obecnoci konstruktu nutag w mongolskiej mowie
jest cytowana w niniejszym artykule praca A. Oberfalzerovej, s. 943.
19
Ibidem, s. 11.

145
ducha, ktry zasiedla wntrze i okolic danego miejsca czy elementu i stanowi o
jego istocie czy te esencji20. Duchy te kryj si pod skadajc si z dwch
czonw wspln nazw lus sawdag, ktrej pierwszy element oznacza duchy
wody (tyb. klu Naga, czy te duch wody), drugi za duchy ziemi (tyb. sa
bdag21 wadcy bd duchy ziemi). Mimo i oba terminy s zmongolizowanymi
wersjami korespondujcych zwrotw tybetaskich, nie jest waciwe
upatrywanie w obecnoci koncepcji duchw lokalnych wycznie rodowodu
buddyjskiego22. Mona za to mwi o naoeniu koncepcji buddyjskich na
wczeniejsze wierzenia rodzime23. Mongoowie posiadaj wszak rwnie
mongolskie okrelenia na te istoty (gadzaryn edzen pan ziemi)24, za koncepcje
animistyczne zdaj si by cile zwizane z rozwojem zarwno systemu
wartoci jak i praktyki rzdzcej przyporzdkowanemu sezonom
koczowniczemu trybowi ycia. Jeli za chodzi o czsto bdnie interpretowane
zagadnienie, jakim jest brak przywizania nomadw do ziemi, jak pisze
Oberfalzerov dla nomady najwaniejszym miejscem jest nutag, ktre
wyrniane jest na podstawie rda wody25, wobec czego widzimy wyranie,
e nie tylko duchy ziemi, ale take i duchy wody peni kluczow, sprawcz rol

20
Do omwienia kwestii kopcw rytualnych owoo/obo przechodz w dalszej czci tego ustpu,
warto jednak ju tutaj nadmieni i Birtalan odnotowuje, e wikszo owoo umiejscowiona
zostaa wanie w tego rodzaju miejscach charakteryzujcych si jak wyjtkow cech. Fakt
ten moe mie zwizek z tak demarkacyjn rol kopcw obo, jak i wiar w fakt, i owoo s
zasiedlane przez duchy. Birtalan sugeruje i dwie role obo funkcjonalna i wita nie
powinny by rozdzielane, por. gnes Birtalan, Typology of Stone Cairn Obos, w: Anne-Marie
Blondeau (red.), Tibetan Mountain Deitiesm Their Cults and Representations, Verlag der
sterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1998, s. 200.
21
W buddyzmie tybetaskim istnieje wiele rodzajw bstw i duchw lokalnych, wrd ktrych klu
i sa bdag stanowi jedynie pewne ograniczone klasy bytw. Byty te bywaj tak opiekucze, jak
i nieprzychylne ludziom. W Mongolii obie nazwy zostay jednak zaadaptowane jako swego
rodzaju termin parasolowy dla oglnego okrelenia wszystkich bstw opiekuczych zwizanych
z krajobrazem. Wicej na temat klu i sa bdag w: Filip Majkowski, Przekad i analiza krytyczna
pierwszego rozdziau czwartej ksigi tybetaskiego traktatu medycznego rGyud bzhi i
odpowiadajcego mu rozdziau komentarza Bkitny Wajduria autorstwa sDe srid Sangs rgyas
rgya mtsho niepublikowana praca doktorska, Wydzia Orientalistyczny Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2014.
22
Christopher Atwood, Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, Facts On File, Inc.,
New York 2004, s. 414, 466467.
23
Mimo widocznej w prawie kadej sferze ycia buddycyzacji, majcej swoje rda przede
wszystkim w tzw. drugim rozprzestrzenieniu buddyzmu na ziemiach mongolskich, nie sposb
zaprzecza istnieniu wierze i praktyk zwizanych z kultem si przyrody w czasach
przedbuddyjskich. Badajc zagadnienia zwizane tak z religijn czy kulturow jak i ekologiczn
tosamoci Mongow nie naley wic spucizny tej lekceway, nawet jeli dzi nie
posiadamy wielu rde zawierajcych szczegowe informacje na jej temat.
24
By moe jest to jednak jedynie tumaczenie tybetaskiego sa bdag, bowiem znaczenie obu
terminw jest tosame.
25
A. Oberfalzerov, Fear and Contentment , op. cit., s. 11.

146
w duchowym uniwersum nomadw przez wikszo ycia de facto koczujcych
cyklicznie (wraz ze zmianami pr roku) midzy tymi samymi bd w miar
moliwoci niezbyt odlegymi siedliskami i pastwiskami. Niemale podmiotowy
stosunek do miejsca i wd zwizanych z miejscem pochodzenia znajduje
szerokie odzwierciedlenie w sownictwie i zwrotach powitalnych sucych do
bliszego zdeterminowania tosamoci rodowiskowej wsprozmwcy wiele
z formuek powitalno-grzecznociowych zawiera pytanie o ziemi i wod
pochodzenia26.
Jednym z najwaniejszych i zarazem najpowszechniejszych obecnie
materialnych wyrazw kultu krajobrazu pozostaj ofiarne owoo (klas. Mong.
obo). S to rytualne kopce usypane z kamieni (w niektrych przypadkach, np. na
terenach gsto zalesionych, wzniesione s z gazi i konarw drzew na ksztat
szaasw, zwanych nomen omen owoochoi) i w miar upywu czasu
oboone najrniejszymi wytworami kultury (ofiary z nabiau bd sodyczy,
szarfy ofiarne, flagi i mynki modlitewne, butelki po wypitym bd ofiarowanym
duchom alkoholu, kule inwalidzkie na znak ozdrowienia, wite obrazki,
pienidze etc).
Tradycyjnie owoo peniy funkcje demarkacyjne, wyznaczajc
administracyjne granice danego terytorium, jednak co waniejsze byy
namacalnym wiadectwem cznoci ludzi z zamieszkiwanych przez nich
terenem podstawowa czynno rytualna zwizana z kopcami obo to trzykrotne
ich okrenie zgodnie z ruchem soca27, poczone z dooeniem do obo
podniesionych z ziemi kamieni, a take w miar moliwoci zoenie
symbolicznej ofiary z alkoholu czy nabiau bd sodyczy zamieszkujcemu w
okolicy duchowi. W ten sposb owoo do dzi s regularnie pielgnowane przez
lokalnych koczownikw. W wietle powyszego warto przypomnie, i
symboliczne znaczenie owoo wzmaga midzy innymi fakt, i Mongoowie
koczujc midzy z gry ustalonymi koczowiskami czsto w obrbie jednej
doliny, bd paskowyu, pozostaj w strefie oddziaywania tych samych
duchw zwizanych z konkretnymi kopcami owoo, a rytualne naznaczenie
miejsca przyszego rozstawienia jurty odbywa si, jak pisze Wasilewski28, przede
wszystkim za pomoc trzech bd czterech kamieni. Mona pokusi si wic o

26
Przykady i omwienie takich zwrotw patrz ibidem, s. 1543.
27
Take trzykrotna powtarzalno czynnoci rytualnych oraz (w mniejszym stopniu) kierunek ich
wykonywania zgodny z ruchem soca bywaj klasyfikowane jako cile buddyjska
naleciao.
28
Jerzy Wasilewski, Kategoria przestrzeni w kulturze koczowniczej. Analiza przestrzeni jurty
mongolskiej, Etnografia Polska 1975, t.19 z.1 s. 111112.

147
zarysowanie pewnego rodzaju symbolicznej wizi midzy duchami okolicznej
krainy i obo rozumianym jako ich siedliskiem, a koczujcymi pasterzami i jurt
siedliskiem czowieka i jego duchw domowych. Jak podaje Atwood29, brak
jest dowodw pisanych na istnienie kopcw ofiarnych przed okresem XVI czy
XVII w., co wiadczy moe na korzy teorii mwicej, i owoo jako obiekty
kultu (tyb. la rtse) s jednym z wielu elementw, ktre mimo i obecnie
zintegrowane z synkretycznym mongolskim systemem wierze animistycznych,
zostay de facto zaimportowane z Tybetu wraz z buddyzmem podczas jego tzw.
drugiego rozprzestrzenienia, ktre miao miejsce w wiekach XVI i XVII. Nieco
innego zdania na ten temat jest Birtalan wspomina ona o przesankach takich
jak przedbuddyjskie tradycje rytuaw szamanistycznych czy te manuskrypty
buddyjskie majce na celu integracj kultu obo w poczet mongolskich wierze i
praktyk buddyjskich, ktre mimo oferowanych przez nie fragmentarycznych
danych, pozwalaj zakada i kult kopcw obo rozpowszechniony by wrd
koczownikw yjcych na ziemiach mongolskich ju na dugo przed drugim
rozprzestrzenieniem buddyzmu30. Sneath z kolei na podstawie analizy XVIII-
wiecznych mongolskich buddyjskich tekstw rytualnych (nomen omen jeden z
nich jest wspomnianym wyej manuskryptem, o ktrym pisze Birtalan)
argumentuje, i same rytuay zwizane z kultem obo s produktem zwizkw
midzy Mongoli i Tybetem31.
Jak wic wida konglomerat wierze zwizanych z kultem krajobrazu i
bstw lokalnych na terenie Mongolii pozostawia wiele moliwoci
niejednoznacznych interpretacji, co do jego genezy. Jest to tym bardziej
utrudnione dzi, w czasie, kiedy odradzajce si ze zdwojon si tradycje trudno
zweryfikowa, co do ich autentycznoci czy kontynuacji cigoci historycznej
po okresie siedemdziesiciu lat rzdw komunistycznych. Mimo i za czasw
komunizmu tradycja kopcw owoo jako miejsc kultu natury zostaa wraz z
innymi elementami kultury tradycyjnej surowo zabroniona, wiele praktyk
rytualnych byo kontynuowanych w sekrecie, dzi za pozostaj one
najpowszechniejszymi i bodaj najbardziej sugestywnymi miejscami jak i
obiektami kultu Natury. Sezonowymi ceremoniami ku czci zasiedlajcych je a
take okolicznych duchw kieruj, jak pisze Atwood32, seniorowie lokalnych

29
Ch. Atwood, Encyclopedia of Mongolia, op. cit., s. 414.
30
. Birtalan, Typology of Stone Cairn Obos, op. cit., s. 200203.
31
David Sneath, Ritual Idioms and Spatial Orders: Comparing the Rites for Mongolian and
Tibetan Local Deities, w: Uradyn Bulag and Hildegard Diemberger (red.), The Mongol-Tibet
Interface: Opening New Research Terrains in Inner Asia, Brill, Leiden 2007, s. 136.
32
Ch. Atwood, Encyclopedia of Mongolia, op. cit., s. 414.

148
rodw bd lamowie buddyjscy, nigdy za szamani. Doda tutaj naley, e wraz
z trwajcym w ostatnich latach rozrostem szamanizmu jako zjawiska
spoecznego, spoecznoci szamaskie czsto organizuj swoje wasne
ceremonie (otwarte bd zamknite dla ludzi spoza krgu danej spoecznoci), w
tym take ku czci bd w miejscach, gdzie znajduj si konkretne owoo33. Bez
wzgldu jednak na konotacje religijne trudno negowa istnienie owoo wrd
koczownikw mongolskich jako bardzo pierwotnego wyrazu gbokiego
zwizku z natur. Nie s take owoo jedynymi obiektami czci powstaymi na
styku ludzkiej kultury materialnej i natury Azji rodkowej na przestrzeni
dziejw. Przykadami niech bd klasztory i witynie buddyjskie
umiejscawiane w Mongolii w miejscach uwaanych za wyjtkowe i przychylne,
charakteryzujce si zazwyczaj tak jak w przypadku owoo wyjtkowymi czy
niezwykymi walorami krajobrazowymi. Warto tu wspomnie o klasztorze
Twchn znajdujcym si w rodkowej Mongolii. Klasztor ten zaoony w XVII
w. pierwotnie jako miejsce odosobnienia i warsztat pracy mongolskiego
Decundamby Dzanabadzara (1635-1723) usytuowany jest na obszarze masywu
skalnego na szczycie wzniesienia w pasmie gr Changaj. Przepikne
okolicznoci przyrody to jednak nie wszystko, co czy to miejsce z kultem
Natury. Na terenie klasztoru znajduje si co najmniej kilkanacie miejsc, ktrym
przypisywana jest nadprzyrodzone energia, miejsc takich jak: zronite
poprzecznym pniem drzewa, tzw. jaskinia Umaj (mong. ono, macica34),
drzewa Machgal i Dar' Ech35, bliniacze studnie na szczycie skay bijce dwoma
rodzajami wody, tzw skalna ciana czyli szczelnie obudowany kamieniami
najwyszy wierzchoek skalnego masywu, na ktrym z kolei znajduje si
okazae rytualne obo, dostp do ktrego wzbroniony jest dla kobiet; poza tym na
terenie klasztoru znajdziemy take tajemnicze odciski stp w skaach czy
wityni powicon duchom wody lub bstwom wowym36.

33
Dane z bada terenowych przeprowadzonych przez autora.
34
Temat jaski umaj jako czci kanonu witych elementw w krajobrazie destynacji
pielgrzymkowych zosta szerzej omwiony w: Isabelle Charleux, Mongol Pilgrimages to Wutai
Shan in the Late Qing Dynasty: http://www.thlib.org/collections/texts/jiats/#!jiats=/06/charleux/
[29.11.2014]
35
Drzewa te uwaane s za zasiedlone przez buddyjskie bstwa Mahakal i Tar.
36
witynia ta zwana po mongolsku lusijn dugan po angielsku opatrzona zostaa nazw Naga
Temple, w rodku za na gwnym otarzyku znajduje si figurka wa reprezentujcego
wow posta ducha wody, w tym konkretnym obiekcie widzimy wic typowo buddyjsk
wersj kultu duchw natury. Zsuzsa Majer, Twkhn, the Retreat of ndr Gegeen
Zanabazar as a Pilgrimage Site, Silk Road 2012, t. 10, s. 107116.
http://www.silkroadfoundation.org/newsletter/vol10/srjournal_v10.pdf [29.11.2014]

149
 Mnich rezydujcy w klasztorze Twchn zbudowanym na nietypowej formacji
skalnej w grach Changaj (pogranicze ajmakw poudniowo- i
pnocnochangajskiego) (fot. Pawe Szczap)

Jak wida wiele z przytoczonych powyej przykadw zdaje si posiada

buddyjski rodowd, brak moliwoci przeledzenia ich historii poza cezur
drugiego rozprzestrzenienia buddyzmu nie musi jednak wskazywa
jednoznacznie, i kulty takie nie istniay w kulturze mongolskiej w wiekach
rednich czy nawet wczeniej37. Patrzc nieco dalej w przeszo warto znw
przypomnie, i miejsca wyjtkowych walorw estetycznych bd o
niespotykanych cechach (dla Mongow desygnujcych zwykle nadnaturalno
danego obiektu) od najdawniejszych czasw obejmowane byy czci drzewa,
gazy, formacje skalne, rda czy jaskinie uwaano za siedliska duchw i
skadano im (bd te w ich okolicy czy wntrzu) ofiary i oddawano cze. Z
czasem podstawowym zwyczajem stao si przyozdabianie miejsc takich na znak
szacunku jak i pozostawienia po sobie ladu buddyjskimi flagami modlitewnymi
czy te ofiarnymi szarfami zwanymi z tybetaskiego chadag (tyb. kha btags) .
Kilkaset lat wczeniej jednak, wraz z rozwojem kultur materialnych Azji
rodkowej ludzie zaczli wsptworzy krajobraz sami wznoszc obiekty

37
Wikszo informacji dotyczcych buddyjskiego rodowodu praktyk zwizanych z kultem natury
jak i przedbuddyjskich korzeni samego kultu pochodzi z publikacji Christophera Atwooda,
Encyclopedia of Mongolia, op. cit.

150
mistyczne czy to chirgisr38, czy tzw, jelenie kamienie (bugan czuluu)39, po
dzi dzie jednak najpowszechniejszym i jednoczenie najbardziej powaanym
chyba tworem czowieka w hodzie natury pozostaj owoo, gsto zdobice
mongolski krajobraz nawet w miastach. Wszystkie z tych struktur otoczone
pozostaj kulturowym tabu i jakakolwiek aktywno naruszajca ich integralno
fizyczn jest surowo wzbroniona tak prawnie jak i moralnie, z czego to drugie
kryterium pozostaje w stosunku do konkretnych zagadnie duo waniejsze ni
wymiar prawny40. Niedaleko wrd Mongow szuka przykadw osb, ktre
rozkopujc chirgisr, burzc owoo czy niszczc obeliski postraday zmysy bd
ulegy wypadkowi przesdni Mongoowie tumaczy bd takie nastpstwo
wypadkw cigniciem na siebie gniewu bd zemsty rozzoszczonych bd
zwyczajnie obraonych duchw zamieszkujcych owoo czy te (w wypadku

38
Chirgisr, czyli pochodzce z epoki brzu lub elaza kurhany pochwkowe o nie w peni
wyjanionej historii i genezie dla niewprawnego oka z wygldu przypomina bd obo, przy
dokadniejszych ogldzinach jednak, rnice staj si oczywiste chirgisr s okazalsze, o
wikszej rozpitoci, zazwyczaj poronite przez rolinno stepow sprawiaj wraenie
wyranie starszych oraz s koncentrycznie otoczone kamiennymi krgami. Na ich wierzchoku
moe znajdowa si skromnego rodzaju konstrukcja z kamiennych pyt. Konstrukcje te czsto
wystpuj w bezporedniej bliskoci innych zabytkw nie w peni wyjanionego pochodzenia,
czsto take inaczej datowanych takich jak opisane poniej bugan czuluu czy te drwldin
bulsz (prostoktne groby), stele czy te balbale (antropomorficzne rzebione kamienie
pochodzenia tureckiego) co prawdopodobnie zwizane jest z ich symboliczn si oddziaywania
jako miejsc witych, nawet jeli ich pene znaczenie pozostawao dla autochtonw pniejszych
okresw nieznane. Jedna z hipotez mwi i chirgisr byy prawdopodobnie miejscami kultu
wanych dla danej spoecznoci zmarych, nie za samymi miejscami ich pochwku. Jerzy
Tulisow w ksice dotyczcej wyprawy Wadysawa Kotwicza do Mongolii w roku 1912 pisze
i chirgisr s rodzajem kurhanw przypisywanych tradycyjnie staroytnym ludom
pochodzenia kirgiskiego (na co jednoznacznie wskazuje ich nazwa chirgis r kirgizie
gniazdo), w wikszoci pochodzcych jednak z epoki elaza. Jakkolwiek okrelanie konstrukcji
tych jako grobowych wydaje si wci nie znajdowa penego potwierdzenia, poniewa tak w
wypadku chirgisr jak i innych zabytkw archeologicznych powszechnych na terenie Mongolii
tzw. drwldin bulsz, wiele z nich nie zawiera szcztkw ludzkich (Jerzy Tulisow, About the
Kotwicz Expedition: It Sometimes Happens That We Have to Visit Mongolia, w: Jerzy Tulisow,
Osamu Inoue, Agata Bareja-Starzyska, Ewa Dziurzyska (red.), In the Heart of Mongolia 100th
Anniversary of W. Kotwicz's Expedition to Mongolia in 1912. Studies and Selected Source
Material, Polska Akademia Umiejtnoci, Krakw 2012, s. 46).
39
Po angielsku deer stones tumaczenie mongolskiego bugan czuluu (jeleni kamie), czy te
bugan chsz (jeleni pomnik). S to zazwyczaj nie wicej ni dwumetrowej wysokoci
granitowe lub upkowe skalne bloki bogato zdobione reliefami przedstawiajcymi w wikszoci
przypadkw sceny leccych do nieba zwierzt, gwnie jeleni bd reniferw, obfitujce w
elementy symboliczne pozwalajce rysowa zwizki z kultami animistycznymi, a take
szamanizmem czy tengrizmem.
40
rde zagadnie dotyczcych zakazw i nakazw z pogranicza moralnoci i prawodawstwa
doszukiwa naley si w Jasie (prawdopodobnie mong. dasak) redniowiecznym kodeksie
prawno-moralnym ustanowionym przez Czyngis-chana i obowizujcym wszystkich Mongow.
Kodeks ten nie zachowa si do czasw wspczesnych i badania nad nim moliwe s jedynie na
podstawie wzmianek w innych rdach z okresu (Stanisaw Kauyski, Dawni Mongoowie,

151
chirgisr) strzegcych wasnych grobw. Z tego te powodu Mongoowie
szukajcy zarobku w pldrowaniu miejsc objtych tabu jak wanie miejsca
pochwku czy dawnych kultw chtniej prbowa bd szczcia na obszarach
odlegych od wasnej maej ojczyzny powodem jest tutaj zaoenie, i prdzej
gniew duchw skupi si na czonkach zamieszkujcej okolic popenienia
wystpku spoecznoci, nie za na przyjezdnych bandytach41.
Podobnego rodzaju problemy i wtpliwoci zwizane s z dziaalnoci
nielegalnych grnikw ninja42, a take z grnictwem przemysowym. W kulcie
obo odnajdujemy ponadto swego rodzaju echo kultu jednego z najwaniejszych
elementw krajobrazu, jakim pozostaj dla Mongow gry. Co nie powinno
dziwi, take i ten element kultu Natury wykazuje (przede wszystkim ze wzgldu
na uksztatowanie krajobrazu, w drugiej kolejnoci za ze wzgldu na powizania
religijne) zwizki z kultami buddyzmu tybetaskiego. Jak pisze Birtalan, zgodnie z
symbolik buddyjsk obo s symbolicznymi odwoaniami do gry Sumeru43, De
Nebesky-Wojkowitz za wspomina i praktycznie niespotykane s w Tybecie
szczyty, ktrych nie uwaaoby si za domostwo boga lub bogini gr44. Bardzo
dobrze obrazuje to buddyjski pogld zalenoci formy od przyjtego przez
obserwatora sposobu percepcji, ktry pozostaje nie bez znaczenia w rozwaaniach
nad mongolskim postrzeganiem natury, w szczeglnoci za wasnej maej
ojczyzny. Niesamowicie bogata ikonografia buddyzmu tybetaskiego nie zawsze
jednak znajduje przeoenie na warunki mongolskie. Jak zaobserwowalimy wyej
(na przykadzie klu i sa bdag) Mongoowie pomimo swojej czsto daleko idcej
dewocji, maj jednak skonno do upraszczania pewnych zbyt dla nich
skomplikowanych systemw terminologicznych czy mitologicznych, przykadajc
przede wszystkim wag do nastawienia umysu wzgldem danych zjawisk,
niekoniecznie za szczegowego poznania i rozumienia wyjaniajcej je
symboliki czy ikonografii. Dlatego te wiele elementw takich jak konkretne
bstwa posiadajce cile okrelone atrybuty i kojarzone z danymi miejscami, nie
znajduje czsto bezporedniego odbicia w mongolskich wierzeniach czy nawet
swoich mongolskich ekwiwalentach. Temat buddyjskiej ikonografii krajobrazu
tybetaskiego zosta szeroko opracowany w ksice Oracles and Demons of Tibet,

Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983, s. 231).

41
Informacje pochodz od dr Jana Rogali.
42
Temat moralnoci w spoecznociach ninja szeroko opracowany zosta w Mette Marie High,
Dangerous Fortunes: Wealth and Patriarchy in the Mongolian Informal Gold Mining Economy,
University of Cambridge, Cambridge 2008.
43
. Birtalan, Typology of Stone , op. cit., s. 200.
44
Ren de Nebesky-Wojkowitz, Oracles and Demons of Tibet, Mouton & Co, S'Gravenhage 1956,
s.203.

152
jednak przytaczanie zbyt wielu przykadw mimo ich barwnoci doprowadzioby
tylko do rozmycia tematyki niniejszego tekstu. De Nebesky-Wojkowitz wspomina
w swej publikacji o wielu bardzo symbolicznych wartociach i cechach
przypisywanych grom w rozumieniu bstw, bd ich siedlisk, jak i samym
bstwom jako takim w ich antropomorficznych postaciach tych znanych z
przedstawie na malowidach czy tangkach (tyb. thang ka). Mwi wic m.in. o:
porwnaniach gr do stup (mong. suwraga), o grach z elaza, o oddechach
niczym niene zamiecie, czy o tym, e w Tybecie uwaa si i mitologiczni
wadcy i krlowie zstpowali z niebios na ziemi wanie po szczytach i zboczach
witych gr. O powaaniu jakim ciesz si w Mongolii wszystkie gry, ze
szczeglnym uwzgldnieniem tych o wyjtkowych ksztatach czy wielkoci
masywach, wiadczy mog rokroczne ceremonie, podniesione do rangi ceremonii
pastwowych z udziaem prezydenta oddawania czci trzem witym pastwowym
(!) grom, odprawiane regularnie rytuay buddyjskie i szamaskie, liczne zakazy
jzykowe jakimi oboona jest tematyka gr, czy samo eufemistyczne okrelenie
chajrchan (czyli askawy, miosierny) desygnujce masyw grski otaczany
czci, i niejako go uosabiajce, a take obecno obo na grskich szczytach45 czy
liczne zakazy obyczajowe odnoszce si do zachowania w grach46. Szczyty gr
tradycyjnie uwaane s za wite punkty i jako takie dostpne tylko dla mczyzn,
ktrzy udaj si do znajdujcych si na nich obo w celu rozbudzenia siy yciowej
(tzw. chijmor' sergeech)47. Innym przykadem kultu szczytw grskich moe by
wulkan Chorgo znajdujcy si na terenie Parku Narodowego Chorgo-Terchijn
Cagaan w ajmaku Pnocnochangajskim w centralnej Mongolii. cieka
prowadzca na szczyt stoka wulkanu jest usana setkami kopcw ofiarnych z
wulkanicznych kamieni tworzcymi niesamowit atmosfer, Pozwala to mie

45
De Nebesky-Wojkowitz wspomina o kopcu la rtse powiconym lokalnemu bstwu wzgrza
dMar po ri, na ktrym znajduje si paac Potala. Kiedy budowano paac owo la rtse
pozostawiono na pierwotnym miejscu dookoa niego konstruujc specjaln komnat aby je
pomieci (Ren de Nebesky-Wojkowitz, Oracles , op. cit.).
46
Podrujc nie wolno np. rozmawia na temat mijanych gr czy przeczy, a w szczeglnoci
wymienia ich z nazwy, poniewa mogoby to rozzoci bd obrazi ich duchy opiekucze. Z
tych samych powodw w grach nie wolno zachowywa si gono i agresywnie, nie powinno
si zaatwia potrzeb fizjologicznych, za niszczenie przyrody (a w niektrych wypadkach take
np. jedzenie dzikich owocw) jest surowo wzbronione. Informacje te rozpowszechnione nawet
obecnie wrd Mongow pochodz z bada wasnych. O zakazach jzykowych w stosunku do
gr wspomina Tatr w: Magdalena Tatr, Two Mongol Texts Concerning the Cult of Mountains,
Acta Orientalia Hungarica 1976, t. 30, s. 3; https://www.academia.edu
/3683844/TWO_MONGOL_TEXTS_CONCERNING_THE_CULT_OF_THE_MOUNTAINS
[20.12.2014]
47
O.Tangad, Scheda po Czyngis chanie, o p . c i t . , s . 111. Jako inne czynnoci wzmacniajce
chijmor' mczyzny Tangad wymienia m.in.: galop na koniu czy suchanie doniosych melodii

153
wyobraenie o wielkim szacunku, jakim otaczane jest to miejsce. By moe dzieje
si tak dlatego, i stoki wulkaniczne stanowi naturalne poczenie dwch
witych w mongolskiej kulturze elementw gr i ognia48. Znw jednak, tak jak
i w wypadku kultu kopcw owoo, nie naley zakada, i oddawanie czci
masywom grskim ma w krgu kultury mongolskiej rodowd stricte buddyjski.
Tak jak ma to miejsce z kultem obo, obecnie mamy do czynienia ze spucizn
bdc swego rodzaju konglomeratem wierze mniej i bardziej skodyfikowanych,
pochodzcych jednak nie z jednej, a co najmniej z dwch gwnych tradycji
szamanistycznej (czy animistycznej) i buddyjskiej, z poczenia ktrych powsta
obecny obraz tych zjawisk. Jak pisze Tatr, nie ma wtpliwoci co do
przedbuddyjskiego pochodzenia kultu szczytw, masyww i acuchw grskich
wrd ludw zamieszkujcych ziemie mongolskie49.

Jaskinie w pobliu centrum energetycznego Szambala na pustyni Gobi,

dawniej wykorzystywane do medytacji przez mnichw z klasztoru Chamar
(okolice Sajnszandu, ajmak wschodniogobijski) (fot. Pawe Szczap)

(ibidem). Samo wyraenie chijmor' jest za przekadem tyb. rlung rta wietrzny rumak.
48
Nie przeszkadza to jednak tumnie odwiedzajcym to jak i inne popularne miejsca turystyczno-
pielgrzymkowe Mongoom pozostawia po sobie niesamowite, jak na tak zwizany z natur
nard, iloci mieci. Autor tekstu podczas podry i bada na terenie Mongolii wielokrotnie by
wiadkiem religijnych zachowa i nastpujcego bezporednio potem nagminnego porzucania
przy wejciach do witych jaski, na szlakach prowadzcych na wite szczyty, dokoa kopcw
ofiarnych wszystkiego co popadnie: pustych butelek po napojach i alkoholu, toreb plastikowych,
niedopakw papierosw, torebek i pudeek po sodyczach etc. Do kwestii tej pobienie
powracam w kocowej czci artykuu.
49
M. Tatr, Two Mongol Texts, op. cit., s. 3 ;

154
 Z kolei japoski badacz Osamu Inoue piszc o najstarszych wzmiankach
odnoszcych si do przejaww kultu gr w rdach pisanych, pord chiskich
dokumentw historycznych mwicych o ludach zamieszkujcych Wyyn
Mongolsk w czasach przed pocztkiem mongolskiej pastwowoci, wymienia
take ustp z Tajnej Historii Mongow, w ktrym opisano cze oddawan przez
Czyngis-chana grze Burchan Chaldun50. Jako, e Tajna Historia Mongow51 jest
jednym z najstarszych znanych zabytkw mongolskiego pimiennictwa wynika z
tego, i ustp w jest zarazem pierwsz wzmiank na temat kultu gr w rdach
mongolskich. Prawdopodobnie nie by to pierwszy taki wypadek kultu na obszarze
i w historii tego krgu kulturowego, jednak ze wzgldu na swoj symbolik
(zwizek z wydarzeniami opisanymi w kronice jak i przede wszystkim z postaci
Czyngis-chana) oraz swoje udokumentowanie mg sta si przyczynkiem do
usystematyzowania praktyk rytualnych zwizanych z kultami gr. Jak
wielokrotnie podkrelaj wzmiankowani wyej badacze i badaczki (kilkakrotnie
czyni to take Inoue52) kulty te posiadaj genez daleko wykraczajc poza
histori obecnoci buddyzmu na ziemiach mongolskich, szczeglnie za okres
jego tzw. drugiego rozprzestrzenienia. Innym czynnikiem wskazujcym na
odmienn genez kultu gr wrd Tybetaczykw i Mongow moe take by
opisywany przez Uray-Khalmi fakt przypisywania grom rnych pci - w
Tybecie obserwujemy mniej wicej podobn liczb gr mskich i eskich, w
Mongolii za gry s kojarzone raczej wycznie z pierwiastkiem mskim. Dziwi
to moe o tyle, e na Syberii i Dalekim Wschodzie duo powszechniejsze bywa
przypisywanie grom cech eskich53.
Mwic o mongolskiej tosamoci kulturowej nie sposb nie wspomnie
o tradycji mongolskich utworw oralnych. Setki lat ycia w obliczu surowych
warunkw rodowiskowych skoniy Mongow do bacznej obserwacji przyrody,
a take zrodziy ch okazania swego do niej przywizania, oddania jej czci czy
te hodu, czego przykadem s liczne pieni pochwalne (magtaal) np. na cze
gr jak w wypadku Altaj Magtaal, czy te Changaj Magtaal, gry Bogdchaan czy

50
Osamu Inoue, Incense Offering Text Sang and Mountain Worship of the Mongols, w: Agata
Bareja-Starzyska, Jan Rogala, Filip Majkowski (red.), A Window Onto the Other, Contributions
on the Study of the Mongolian Turkic, and Manchu-Tungusic Peoples, Languages and Cultures
Dedicated to Jerzy Tulisow on the Occasion of His Seventieth Birthday, Dom Wydawniczy
Elipsa, Warszawa 2014, s. 130131.
51
Polski przekad Stanisaw Kauyski, Tajna historia Mongow, Pastwowy Instytut
Wydawniczy, Warszawa 1970.
52
O. Inoue, Incense Offering Text, op. cit., s. 130135.
53
Catherine Uray-Khalmi, Marriage to the Mountain, w: Anne-Marie Blondeau (red.), Tibetan
Mountain Deitiesm Their Cults and Representations, Verlag der sterreichischen Akademie der

155
te gry Bulgan. Wraz z obserwacj przysza take potrzeba naladownictwa, z
ktrej narodzi si charakterystyczny rodzaj artystycznej mimikry syszalnej w
mongolskich utworach tradycyjnych (czsto z wykorzystywaniem piewu
gardowego) w postaci imitacji dwikw wiatru, wody, ttentu kopyt czy renia
koni.

Kopce rytualne obo na grani witego masywu Bogdchaan, u stp ktrego ley
miasto Uan Bator, widoczne w tle (fot. Pawe Szczap)

Wissenschaften, Wien 1998, s. 211212.

156
Kopiec rytualny obo na grani witego masywu Bogdchaan, u stp ktrego ley
Uan Bator, widoczne w tle (fot. Pawe Szczap)

157
 Wspczesno

W czasach postpujcych gwatownie procesw globalizacyjnych,

problemw gospodarczych, intensywnego rozwoju przemysu grniczego i
masowej migracji w kierunku centrw zurbanizowanych, ci z Mongow, ktrzy
wci pozostaj wierni tradycyjnemu modelowi ycia, mierz si z wieloma
problemami natury pragmatycznej. Ponad p wieku rzdw komunistycznych
dokonao wielu nieodwracalnych zmian w mongolskiej rzeczywistoci
spoeczno-kulturowej. Tradycyjne wierzenia Mongow zostay stopniowo
wyrugowane z oficjalnej sfery kultury i zabronione pod grobami surowych kar,
co doprowadzio do kilkudziesicioletniej przerwy w cigoci w odprawianiu
wielu praktyk kultu ziemi i bstw lokalnych oraz zapomnieniu tradycji wielu
rytuaw. Zdawa by si mogo najtrudniejsze do wykorzenienia, gdy tak silnie
zwizane z mongolsk mentalnoci i kultur tradycyjn jak i sposobem ycia
koczowniczej populacji wierzenia zwizane z kultem ziemi, take zostay w
duej mierze zapomniane, w czym udzia miaa rwnie kolektywizacja stad.
System kolektyww rolniczych, odpowiedzialnych wsplnie za hodowl
skolektywizowanych zwierzt i przetwrstwo produktw doprowadziy do erozji
powszechnej wiedzy pasterskiej tradycyjne mongolskie praktyki wypasu
zostay porzucone na rzecz korpusu sowieckiej wiedzy, co skutkowao m.in.
tym, i w wielu wypadkach hodowla zwierzt zostaa zmieniona z ekstensywnej
na intensywn, doprowadzajc w cigu kilkudziesiciu zaledwie lat do
wyjaowienia krajobrazu i erozji gleby, od stuleci utrzymywanych w stanie
zrwnowaonego rozwoju przez uytkujcych ich koczownikw54. Dzi
podejmowane s wysiki majce na celu przywrcenie do uytku mongolskiej
wiedzy pasterskiej, jej propagowanie jak i sprawne rozprowadzenie pord
koczowniczej populacji55. Mongoowie zdaj si jednak w pewnym stopniu
odseparowani od swej wczeniejszej spucizny. Miejsce wielu zaginionych w
ostatnim stuleciu elementw zajmuj silnie obecne w sferze publicznej,
jakkolwiek czsto oparte na nieprecyzyjnych informacjach tradycje
wynalezione56.

54
Temat pojemnoci rodowiska na mongolskich i tuwaskich terenach Federacji Rosyjskiej,
Republiki Mongolii i Chiskiej Republiki Ludowej zosta szeroko opracowany w: Caroline
Humphrey, David Sneath, End of Nomadism?, Duke University Press, Durham 1999.
55
Dobrym przykadem takich stara jest telewizja Ndelczin (mong. koczownik), ktrej gwn
grup docelow s wanie pasterze, jednak programy dotyczce np. przewidywania pogody i
innych tajnikw wiedzy pasterskiej pojawiaj si sporadycznie take i na innych kanaach
telewizyjnych.
56
Jak pisze Smyrski tradycja wynaleziona oznacza ni mniej ni wicej zbir praktyk

158
 Sytuacja taka, mimo i wspgra w pewien sposb z charakterystyczn
skonnoci Mongow do synkretyzmu ideowego, zdaje si tylko pogbia
przepa pomidzy populacj a zasiedlanym przez ni krajobrazem, w czym
udzia swj maj take rozrastajce si w byskawicznym tempie miasta, przede
wszystkim za stolica kraju Uan Bator. Jednak nawet i Mongoowie
zamieszkujcy Uan Bator wci zdaj si przywizywa du wag do swej
wiadomoci ekologicznej, a take tosamoci ekologicznej miasta. Charakter
Uan Bator od czasu finalnego osiedlenia w dolinie Toy w roku 1778
definiowany jest na podstawie usytuowania midzy czterema witymi
szczytami odpowiadajcymi w przyblieniu kierunkom kardynalnym, z ktrych
kady zasiedlony jest przez jedno z czterech bstw opiekuczych miasta. Co
ciekawe, obecnie wszystkie z nich zdaj si mie buddyjski rodowd gwne
bstwo opiekucze miasta, zamieszkujce obszary masywu Bogdchaana to
pochodzcy z hinduizmu (tutaj oczywicie w zbuddycyzowanej wersji), boski
ptak Garuda57. W czasach poprzedzajcych Mongolsk Republik Ludow, na
kilku szczytach masywu Bogdchaana, w tym na najwyszym wierzchoku gry
Ceceegn, znajdoway si witynie powicone temu jak i innym bstwom
zamieszkujcym rzeczony masyw58. Obecnie Garuda (Changar'd) znajduje si w
herbie miasta Uan Bator. Jeli za chodzi o kult gr, to jedn z zapoyczonych
buddyjskich tradycji jest take zwyczaj cyrkumambulacji, czyli rytualnego
okrania gr (zgodnie z ruchem Soca) i prostracji na trasie. Co ciekawe,
mimo i dzi nie zachowaa si tradycja takich rytuaw, sama Urga staa si

obrzdowych, ktrymi kieruj jawne lub ukryte zasady konstruowania ceremonii publicznych.
Powizanie teraniejszoci z przeszoci powstaje w odpowiedzi na wspczesne potrzeby
polityczne (ukasz Smyrski, Ajdyn znaczy ksiyc, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2008, s. 20).
Od czasu pierwszego opisania w 1983 w ksice The Invention of Tradition, pojcie tradycji
wynalezionej stao si kluczowym terminem w dyskutowaniu i badaniu genezy i dyskursw
ideowych nacjonalizmw i pojcia narodu. We wspczesnej Mongolii przykadami tradycji
wynalezionych s m.in.: szamanizm (obecnie istniejcy przede wszystkim jako skodyfikowana
instytucja spoeczna), odwoania do pastwowoci Hunw jako czci mongolskiej spucizny
pastwowej, spoeczna kreacja i rozpowszechnienie swastyki jako rdzennie mongolskiego
symbolu mocy, czy te istny pietyzm i wielokrotne nadinterpretacje w kwestiach dotyczcych
koczowniczej kultury materialnej, w tym przede wszystkim stroju deel. Wicej na temat tradycji
wynalezionych, ich roli we nowoytnych procesach narodotwrczych jak i bada nad tym
zjawiskiem w: Eric Hobsbawm, Terence Ranger, The Invention of Tradition, Cambridge
University Press, Cambridge 1983.
57
Naley dodatkowo wspomnie, e w Tybecie Garuda sta si jedn z waniejszych postaci religii
bon, a jako istota kontrolujc Nagw bstwa wowe, odpowiadajce za wiele plag i chorb
jest otoczony nalenym kultem. Warto doda, e jakkolwiek boja przed bstwami wowymi i
ich kult obecny jest w buddyzmie, to bstwa wowe zamieszkujce wody czczone s na
wikszoci obszarw Azji, z uwagi na kluczowe znaczenie wody w yciu ludzi.
58
Krisztina Teleki, Monasteries and Temples of Bogdin Khree, Soyombo Printing, Uan Bator
2012, s. 258262

159
pono swego czasu miejscem pielgrzymujcych z terenw mongolskich jak i
chiskich buddystw, co znaczco wpyno na rozwj miasta, w szczeglnoci
za jego chiskiej dzielnicy handlowej59. Warto tutaj doda, i pierwsza
oficjalnie otwarta na terenie Mongolii kopalnia wgla w miejscowoci Nalajch60
zostaa oficjalnie zaktywizowana w duym stopniu ze wzgldu na
przypuszczalne zagroenie dla zalesionych terenw witego masywu gry
Bogdchaana61, u stp ktrego rozrastaa si w gwatownym tempie Urga62. W
rozwijajcym si miecie brakowao drewna (nie wspominajc o tradycyjnym
mongolskim paliwie opaowym jakim jest szeroko wykorzystywany do dzi
nawz zwierzcy) do ogrzewania i wytwarzania energii, zdecydowano wic
uczyni wczeniejsze dorane wydobycie procederem oficjalnym i wprowadzi
w ycie strategi pastwow wykorzystywania wgla jako opau63. Decyzja ta i
majcy miejsce w jej nastpstwie cig wydarze stay si wedug mnie
przyczynkiem do geopolitycznego kryzysu wydobywczego, w jakim znajduje si
obecnie Mongolia64.
Jeli za chodzi o wspczesne znaczenie zwizku z natur dla
mongolskiego poczucia tosamoci kulturowej czy narodowej w spoeczestwie
coraz bardziej spolaryzowanym midzy miastem, a terenami
niezurbanizowanymi, warto przywoa przykady konkretnych zachowa sfery
prywatnej, by da nieco bardziej namacalne wraenie tego, w jaki sposb

59
Alexander Diener, Joshua Hagen, City of felt and concrete: Negotiating cultural hybridity in
Mongolia's capital of Ulaanbaatar, Nationalities Papers: The Journal of Nationalism and
Ethnicity 2013, t. 41, n. 4, s. 626 ; wicej informacji na temat rozwoju chiskich osad
handlowych wok buddyjskich destynacji pielgrzymkowych w: Isabelle Charleux, Mongol
Pilgrimages op. cit.
60
Obecnie dzielnica miasta wydzielonego Uan Bator.
61
Tradycyjnie tereny gr byy w Mongolii objte zakazem wycinki drzew, za gra Bogdchaan jest
wyjtkowym masywem od 1778 r. Rokrocznie odprawiano co najmniej dwa oficjalne rytuay ku
czci tej gry, jest take pierwszym zarejestrowanym oficjalnie obszarem na wiecie objtym ju w
roku 1783 (na podstawie dekretu cesarza mandurskiego, a na prob mongolskiej arystokracji)
nadzorem pastwowym w stopniu pozwalajcym porwnywa jej status do statusu parku
narodowego, czynic jej obszar pierwszy parkiem narodowym wiata. Gra ta do dzi zaliczana jest
w poczet trzech najwitszych mongolskich szczytw nawet wg oficjalnej nomenklatury
pastwowej. L. Dgersren, Ulaanbaatar khotiin tkhees, Khevleeliin Temjin Nomch
tovchoo, Uan Bator 1999, s. 37; Krisztina Teleki, Monasteries and Temples , op. cit., s. 259;
www.archives.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=496:2012-06-07-02-26-
08&catid=1:latest-news&Itemid=1 [14.12.2014]
62
Jedna z nazw wspczesnego Uan Bator wykorzystywana jeszcze w pocztkach XX w.
szczeglnie w relacjach cudzoziemcw. Pochodzi od wyrazu rg oznaczajcego paac
Decundamby w znieksztaconej wymowie rosyjskiej.
63
Yangu Sodbaatar, Mongoliin Uul Uurhain Tkh, Mnkhiin seg, Uan Bator 2013, s. 195.
64
Temat ten szerzej poruszam w przygotowywanej pracy magisterskiej Wpyw grnictwa na
tradycyjn kultur mongolsk, Wydzia Orientalistyczny, Uniwersytet Warszawski, planowanej
do obrony w 2015.

160
Mongoowie dokonuj reinterpretacji znacze kulturowych w obrbie praktyki
yciowej. Wzmiankowany wczeniej rytua cacal rgch, czyli poranna ofiara z
mleka rozpryskiwanego na cztery strony wiata dla bstw oraz duchw nieba,
wody i ziemi, skadana jest niezmiennie nawet wrd wielu rodzin w orodkach
miejskich. Tradycyjnie ofiarowana jest przed drzwiami jurty, jednak dzi na
terenach miejskich blokowisk rytua ten najczciej bywa odprawiany z balkonu
bd okna kuchennego. Wraz jednak z trwajcym odrodzeniem szamanizmu
wiele z uproszczonych ze wzgldu na wygod odprawiania rytuaw bywa
krytykowanych jako bdne i zaleca si powrt do ich pierwotnej purystycznej
formy. Tak wic mleko winno ofiarowa si stojc na ziemi, nie za na betonie
czy asfalcie, pomaga to bowiem w jego dotarciu do celu, a take wzmacnia
wieczn wi midzy niebem a ziemi, w ktrej czowiek uwaany jest za
cznika czy te bardziej przedmiotowo przekanik energii naturalnej. Tak
samo lampki malane bd olejne dzi coraz czciej symbolicznie zastpowane
wieczkami powinny by wykonywane wasnorcznie, gdy rwnie wane jak
ofiarowanie symbolicznego ognia, okazuje si wykonanie lampki tzn.
wasnorczne skrcenie knota, osadzenie go w naczyniu oraz roztopienie i
nalanie do lampki tuszczu65.
Na terenach niezurbanizowanych w myl idei mongoldich66
stanowicej w niektrych wypadkach specyficzn odmian recyklingu czy te
upcyklingu powtrne zastosowanie znajduje wiele przedmiotw, poczynajc
na tak oczywistych jak szklane czy plastikowe pojemniki, koczc za na
domach czy skadzikach zbudowanych z czci samochodowych. Warto
przywoa tutaj swoisty paradoks dobrze obrazujcy mongolskie podejcia do
ochrony rodowiska. Mongoowie tradycyjnie wykorzystujcy wszelkie
materiay pozyskane z cia zwierzt hodowlanych od kopyt a po jdra, nie
wytwarzali wielu odpadkw organicznych. Wikszo przedmiotw
codziennego uytku tworzyli czc elementy metalowe, drewniane bd
pochodzenia zwierzcego, z ktrych te pierwsze w wypadku usterki mogy
zazwyczaj po naprawie by wykorzystywane ponownie, te drugie podlegay
naprawie bd wymianie, trzecie za po zuyciu mogy zosta wymienione,
poniewa zamiennikw byo pod dostatkiem. Niska dostpno materialnych

65
Dane z bada terenowych przeprowadzonych przez autora.
66
Mongoldich znaczy tyle co mongolizowa, wyraa jednak wany aspekt kultury mongolskiej i
podejcia do tradycji i kultury napywowej. Wszystko co przychodzi spoza mongolskiego krgu
kulturowego jest w miar potrzeb dostosowywane, przerabiane, reinterpretowane za pomoc
mongol uchaan (myl lub mdro mongolska) tak, aby jeszcze lepiej sprawdza si w
surowych mongolskich warunkach.

161
dbr nabywanych drog kupna skaniaa do szacunku do przedmiotw, co
zazwyczaj znaczyo, e porzucane w stepie byy elementy drewniane, organiczne
(pochodzenia zwierzcego), bd drobne przedmioty metalowe. Zamiast papieru
toaletowego tradycyjnie wykorzystywano otoczaki. Jak atwo si domyli,
Mongoowie niespecjalnie znajcy pojcie mieci i odpadkw w zachodnim
rozumieniu tych sw, w obliczu nagego zalewu wszystkich sfer ycia
codziennego przedmiotami wykonanymi z tworzyw sztucznych, stali si do
bezradni, a brak wiedzy na ten temat tylko pogbi efekty obserwowane u
innych niezachodnich acz (w przeciwiestwie do Mongow) osiadych
spoeczestw. Przecitny Mongo podrujcy dzi przez bezkres swojej
ojczyzny samochodem, suchajc tradycyjnych pieni opiewajcych pikno
mongolskiego krajobrazu (wykonywanych oczywicie na nowoczesnych
elektronicznych podkadach muzycznych), bdzie piknem tym zachwyca si
przez okno, jednoczenie przez to samo okno raz po raz pozbywajc si pustych
opakowa po sodyczach, butelek po napojach, siatek foliowych, niedopakw
czy gum do ucia. Jeli zwrci na to uwag, osoba taka prawdopodobnie
obruszy si lub odpowie, e przecie wyrzucona wanie przez ni butelka PET
czy zuyty pampers dziecka rozoy si w deszczu za kilka miesicy67. Warto
jednak doda, i kwestie ochrony rodowiska zajmuj w sferze publicznej coraz
waniejsze miejsce, podejmowane s take starania majce na celu wczenie
dziedzictwa witych miejsc do kanonu wiedzy o rodowisku i edukacji
ekologicznej68.
Ze wzgldu na ograniczenia objtoci artykuu niemoliwe jest podjcie
wszystkich aspektw niezwykle obszernego i zoonego zagadnienia jakim jest
tosamo ekologiczna Mongow. Obecnie podstawowym problemem z jakim
borykaj si Mongoowie w obliczu zmian powodowanych gwatownie
postpujcymi wpywami globalizacji na mongolsk kultur i gospodark jest
przemys surowcowy. Oczekiwano, i po demokratyzacji kraju mongolski
przemys wydobywczy, zrodzony w kocu pierwszej poowy XX w. stanie si
dwigni, ktra rozrusza gospodark po stagnacji i recesji zwizanymi z
upadkiem Zwizku Radzieckiego i wejciem Mongolii w wiat gospodarek
wolnorynkowych. Obecnie jednak wydaje si, i wydobycie surowcw i by
moe przede wszystkim sposb w jaki zorganizowana i przeprowadzana jest

67
Przykady i opis paradoksalnego zachowania pochodz z obserwacji autora z licznych podry
po Mongolii.
68
Ayush Duurenjargal, Integrating Sacred Natural Sites Concept into Environmental Education,
APCEIU, Seul 2008, s. 1344.

162
ekstrakcja, na ktre Mongoowie bardzo pochopnie wydawali koncesje
zagranicznym firmom i konsorcjom jeszcze kilka lat temu, dzi z wielu
powodw staje si tym, co moe doprowadzi tak tosamo Mongow jak i ich
gospodark w lepy zauek. Napicia zwizane z wydobyciem surowcw staj
si te zrcznym narzdziem w rkach rodowisk nacjonalistycznych, suc
podsycaniu niepokojw spoecznych, maj one take niemay wpyw na
ksztatowanie dyskursu wspczesnej myli narodowej. Przemys wydobywczy
w Mongolii niesie bowiem duo dalej idce implikacje, ni ekstrakcja bogactwa
naturalnego i degradacja rodowiska. Wraz z przemianami krajobrazu zmienia
si spoeczestwo coraz wicej osb porzuca tradycyjny nomadyczny tryb
ycia, wzrasta wspczynnik urbanizacji, spada stopie przywizania do tradycji,
poniewa trac one zwizek z faktycznym yciem duej czci populacji
wszystkie te problemy maj wpyw na ksztat mongolskiej tosamoci, tak
bardzo przecie zwizanej z natur.

163
Anna Dolega

Tosamo religijna w kontekcie chrzecijan mongolskich

Streszczenie: Rozwj chrzecijastwa, jakkolwiek obecnego w

Mongolii od stuleci, oraz powstanie pierwszych wsplnot
chrzecijaskich zoonych z mongolskich chrzecijan przypada na
koniec XX w. Sytuacja spoeczno-ekonomiczna i jej uwarunkowania w
okresie rozwoju chrzecijastwa w Mongolii odegraa ogromn rol w
znaczcym wzrocie liczebnoci mongolskich chrzecijan. Sposb
kreowania ich tosamoci i narzdzia ekspresji jakimi dysponuj, rni
si w zalenoci od miejsca i kocioa do ktrego przynale. Istniej
jednak wsplne problemy, z ktrymi musz si zmaga, wynikajce ze
zmiany wiary. Apostazja dokonywana przez Mongow przyjmujcych
wiar chrzecijask pociga za sob szereg konsekwencji wynikajcych
z potrzeby uwarunkowania nowej tosamoci religijnej. Jest to problem
wieloaspektowy i zoony, wymagajcy od jednostki nie tylko zmiany
wzorw kulturowo-religijnych, ale rwnie zdefiniowania na nowo wielu
kwestii ycia codziennego. Analiza procesu utosamiania si z religi
chrzecijask przez Mongow wymaga komentarza uwzgldniajcego
czynniki historyczno-kulturowe oraz ich wpyw na spoeczestwo
mongolskie.

Sowa klucze: tosamo religijna w Mongolii, apostazja,

chrzecijastwo, tosamo religijna, wzory kulturowo-religijne

Przedmiotem analizy, ktra zostaa dokonana w niniejszym artykule,

jest prba przedstawienia tosamoci religijnej w kontekcie chrzecijan
mongolskich. Artyku ma na celu jedynie zarysowanie koncepcji tosamoci
religijnej tej spoecznoci. Nie jest moliwe w tak krtkiej formie, jak jest ten
artyku, dokadne zobrazowanie wieloaspektowego i zoonego problemu,
niesionego przez pojcie tosamoci religijnej w odniesieniu do chrzecijan
mongolskich, bez dokonania analizy relacji samych Mongow z
chrzecijanami, a te sigaj jeszcze XIII w. Z racji stworzenia imperium
mongolskiego ju od czasw redniowiecza Mongoowie utrzymywali kontakt z
przedstawicielami rnych wiatopogldw i wyzna. Znane jest wyznawanie

164
przez Mongow nestorianizmu w tym okresie. Podejmujc si jednak prby
analizy wspczesnej sytuacji chrzecijan, zaw ju na wstpie ramy czasowe
wyznaczajc jako punkt pocztkowy mongolsk rewolucj demokratyczn w
1989 roku, ktra znaczco wpyna na rozwj chrzecijastwa w Mongolii. W
swoim artykule skupiam si gwnie na chrzecijanach mieszkajcych w stolicy
Mongolii, Uan Batorze, z powodw, ktre zostan podane w dalszej czci
artykuu.
W okresie post-socjalistycznym, ktry nastpi po tzw. aksamitnej
rewolucji w 1989 r. w Mongolii nasili si szereg zmian pozwalajcy na
formowanie si spoeczestwa majcego prawo do wolnoci wyznania, w tym
rwnie prawo do samookrelania si jednostek jako ateistw1. Po wielu latach
represji i cenzury spoeczestwo mongolskie mogo cieszy si swobod w
kwestii wiary. Powstay pierwsze kocioy chrzecijaskie, do Mongolii zaczli
przyjeda misjonarze. Nawizanie stosunkw dyplomatycznych pomidzy
Watykanem a Mongoli nastpio w kwietniu 1992 roku2. Niestety, w okresie
transformacji zaobserwowa mona rwnie zwikszenie bezrobocia i oglne
obnienie standardu ycia, jak rwnie wzrost poziomu biedy. Problemem by
alkoholizm i przestpczo. Mongoowie majcy prac mogli j w kadej chwili
straci w zwizku z zamykaniem fabryk i postpujc prywatyzacj.
Znajdujcy si w niepewnej sytuacji i potrzebujcy wsparcia
Mongoowie zaczli zwraca si ku wierze, znw dostpnej bez adnych
ogranicze. Odrodzi si buddyzm, a jednoczenie misjonarze chrzecijascy i
grupy religijne formujce si w Mongolii, gwnie w Uan Batorze, zaczy
oferowa wsparcie w postaci zapewnienia opieki medycznej i socjalnej.
Pojawiy si szkki jzyka angielskiego prowadzone przez misjonarzy.
Poczucie wsplnoty i pomoc oferowana przez rodowiska chrzecijaskie w
tym okresie 3 przeoyy si na znaczny wzrost liczby Mongow
konwertujcych na chrzecijastwo4 .

1
Jak susznie zauwaa Danzan, tekst Konstytucji uchwalonej w 1992 roku nie rni si w tej
kwestii od tej z 1960 roku, prcz tego, e ta pniejsza bya respektowana w praktyce (N.
Danzan, Religion in 20th Century Mongolia: Social Changes and Popular Practices, VDM,
Saarbrcken 2008, s.79).
2
Zob. http://www.nytimes.com/1992/04/06/world/vatican-ties-with-mongolia.html [20.11.2014]
3
Na lata 90 XX w. przypada powstanie w Mongolii m.in. licznych kociow protestanckich i
Kocioa rzymsko-katolickiego, zob. A. Wazgird, God on the steppe: Christian missionaries in
Mongolia after 1990, nieopublikowana praca magisterska, Oslo 2011, s. 64-76.
4
W 2010 w Mongolii oficjalnie zarejestrowano 254 buddyjskich klasztorw i organizacji,
natomiast kociow, wsplnot i organizacji chrzecijaskich w tym samy roku byo w kraju
198 (D. Byambajav, Christianity in Mongolia after socialism, 1st SEFM International
Workshop on Social Change and Religious Transformation in East Asia, March 2-3, 2013

165
 Dlaczego Uan Bator jest miejscem kreowania tosamoci
religijnej?

Obszar przestrzenny analizy zosta ju na wstpie zawony do Uan

Batoru z bardzo prozaicznych powodw. Mianowicie, aby mc w peni
utosamia si z jakimkolwiek systemem religijnym, naley go przede
wszystkim zna i w miar moliwoci praktykowa. Z przyczyn
pragmatycznych praktykowanie religii chrzecijaskiej jest coraz bardziej
utrudnione w miar oddalania si od stolicy. Stosunek ten ronie porcjonalnie
do dystansu od stolicy z powodu zarwno orodkw kultu, ktre si tam
znajduj, jak i dostpnoci tekstw religijnych. Wikszo kociow i
orodkw kultu zostaa zbudowana w Uan Batorze i zarwno protestanci,
mormoni, wiadkowie Jehowy, jak i katolicy oraz przedstawiciele innych
kociow chrzecijaskich, spotykaj si w nich w okrelonych dniach. Bycie
we wsplnocie jest elementarn kwesti w formowaniu si chrzecijaskiej
tosamoci religijnej. Zwaszcza w obrbie Kocioa katolickiego wane jest
uczestnictwo we mszy witej i odnawianie wizi z Bogiem poprzez
przystpienie do Eucharystii. Tosamo religijna tworzy si w oparciu o
indywidualne dowiadczenia i relacje z transcendencj. W Mongolii wiele osb
decyduje si na zmian wiary w zwizku z dowiadczeniem, jakiego nabyli w
czasie wizyt w kocioach i czsto decyzja modych ludzi dotyczca
wyznawanych wartoci religijnych oparta jest na dowiadczeniu.

Ksztatowanie si tosamoci religijnej chrzecijan mongolskich

Formowanie si tosamoci religijnej mona zaobserwowa na dwch

paszczyznach, indywidualnej i przekazanej w procesie socjalizacji. Tosamo
formowana indywidualnie jest efektem refleksyjnego podejcia jednostki do
samego siebie, natomiast proces socjalizacji obejmuje prb okrelania samego
siebie przy pomocy poznanych poj religijnych lub wyobrae zbiorowych.
Dlatego w procesie tym tak wan rol odgrywa dowiadczenie osobiste, jakie
nabyli Mongoowie w kontaktach z chrzecijanami w okresie pocztku lat 90.
ubiegego wieku, ktre zaowocowao znacznym wzrostem liczby mongolskich
chrzecijan, a take budow licznej wsplnoty religijnej.

Hokkaido University, zob. http://www.slideshare.net/ByambajavDalaibuyan/christianity-in-

mongolia [18.12.2014]).

166
 Wypadaoby tutaj zawrci uwag, dlaczego kwestia tosamoci
religijnej w odniesieniu do bycia chrzecijaninem mongolskiego pochodzenia
jest tak silnie zwizana z autoidentyfikacj - tosamoci kreowan
indywidualnie. W obrbie osb wierzcych w ramach wiary chrzecijaskiej w
Mongolii wydaje si, e jest to przede wszystkim kwestia autoidentyfikacji
jednostki, poniewa na pytanie o wyznawan religi, pierwsz odpowiedzi jest
stwierdzenie bycia chrzecijaninem, dopiero pniej zostaje ono ucilone o
konkretny koci, czy zgromadzenie w ramach tej grupy. Dzieje si tak po
czci dlatego, e w wikszoci wypadkw umys ludzki z natury dy do
okrelenia faktw od ogu do szczegu, kategoryzujc pojcia i
umiejscawiajc swoj przynaleno do jakiejkolwiek grupy, niekoniecznie
religijnej. Z drugiej jednak strony antagonizmy midzywyznaniowe w obrbie
kociow chrzecijaskich nie s tak silne w Mongolii, jak gdzie indziej.
Kocioy nie tylko wsppracuj miedzy sob na rnych paszczyznach, ale
niektre z nich (katolicy) organizuj take akcje wsplnie z osobami
praktykujcymi buddyzm lub te z klasztorem Gandan (Gandantegczinlen) w
Uan Batorze. Pod tym wzgldem, mona powiedzie, e liczne kontakty z
rnymi religiami na przestrzeni wiekw zaowocoway wzgldn tolerancj
religijn w Mongolii5.
Jak ju zostao wspomniane, wanym elementem formowania si
tosamoci jest poznanie samej religii i treci wyznawanej wiary. Do tego
potrzebny jest nauczyciel, ale przede wszystkim dostp do tekstw religijnych.
Wspczenie, tak jak praktycznie wszdzie na wiecie, do pozyskiwania
potrzebnych informacji suy m. in. Internet. Jest on znakomitym nonikiem
danych i oferuje moliwo dostpu do wszelkich informacji. W Mongolii coraz
rzadziej mona znale Bibli dostpn w ksigarni, natomiast coraz bardziej
popularne staj si wersje elektroniczne Pisma witego, dostpne rwnie w
wersji audio. Co ciekawe, istnieje duga lista rnego rodzaju przekadw Biblii,
do tej pory dokonano ju 13 przekadw samego Nowego Testamentu.
Szczegowa lista dokonanych do tej pory przekadw Biblii na jzyki
mongolskie wraz z podaniem miejsca i czasu publikacji zostaa opublikowana
przez Mongolian Union Bible Society w 2013 roku6. Sam fakt wielokrotnego
wznawiania niektrych przekadw wiadczy o zapotrzebowaniu i chci

5
O religiach w imperium mongolskim por. Stanisaw Kauyski, Dawni Mongoowie, PIW,
Warszawa 1983, s. 93-124.
6
Biblijn Mongol Orczuulga, MUBS, Uan Bator 2013, s. 44-47.

167
poszerzania wiedzy, a co za tym idzie wiadomoci i w efekcie monoci
lepszego okrelenia swojej tosamoci religijnej przez Mongow.

Internet jako narzdzie ekspresji i samookrelenia wiernych

Pozostajc w sferze Internetu warto zauway, e sta si on rwnie

narzdziem do swoistego rodzaju ekspresji w kwestii tosamoci, rwnie tej
religijnej. Na popularnych portalach spoecznociowych takich jak Facebook
czy Tweeter, mongolscy chrzecijanie maj moliwo doczy do grup
zrzeszajcych osoby z tego samego zgromadzenia religijnego czy te kocioa.
W ten sposb dokonuj oni autoidentyfikacji, albowiem zainteresowani sami
wysyaj prob o doczenie ich do konkretnej grupy. W tym samym czasie s
te jednak automatycznie utosamiani z dan religi przez innych
uytkownikw serwisw majcych wgld w grupy, ktrych s czonkami.
Warto rwnie wspomnie przy tej okazji, e uytkownikami tych stron s nie
tylko sami wierzcy, zaoone konta maj take konkretne kocioy czy te
parafie7. Dokonujc analizy tosamoci religijnej w kontekcie chrzecijan w
Mongolii naley zatem wyj poza sfer otaczajcej nas rzeczywistoci i wej
w sfer cyberprzestrzeni jak jest Internet.

Zdjcie strony czonkw Kocioa Jezusa Chrystusa witych w Dniach

Ostatnich na portalu spoecznociowym Facebook, zob.
https://www.facebook.com/mormonmongolia?fref=pb&hc_location=profile_bro
wser [18.12.2014]

7
Przykadem jest zaoona na Facebooku strona parafii katolickiej Gegeen Maria Katolik Sum,
majca 200 sympatykw. Zob.
http://www.facebook.com/gegeenekhmaria?fref=pb&hc_location=profile_browser
[26.11.2014]

168
 Dalsza analiza tosamoci religijnej w obrbie spoecznoci chrzecijan
mongolskich zostanie dokonana na podstawie trzech podstawowych
komponentw tosamoci, ktre obejmuj wymiar religijny. Jak podaje Maria
Libiszowska-tkowska8, tymi trzema podstawowymi elementami skadowymi
s:
emocjonalny wyuczone przez jednostk reakcje na poza empiryczne
sacrum;
kognitywny opanowane przez jednostk sposoby mylenia i
mwienia;
behawioralny dopenianie rytuaw, wykonywanie praktyk religijnych
i prac na rzecz kocioa.
Przy dokonywanej analizie nie mona zapomnie, e wikszo
wspczesnych chrzecijan mongolskich wychowaa si w odmiennym
otoczeniu religijnym. W Mongolii dominujcym wyznaniem by i jest buddyzm,
ktry swego czasu wypar religi rodzim Mongolii, jak by swoistego rodzaju
animizm Kult Wiecznego Nieba, zwany te obecnie tengeryzmem. Buddyzm
rwnie przeywa odrodzenie w latach 90. ubiegego wieku po latach represji
na tle religijnym w okresie komunizmu w Mongolii. Dlatego te w kadym z
trzech w/w elementw wierni musieli przyswoi sobie i utosami si z
zupenie inn rzeczywistoci i nauczy si w niej porusza. W kwestii
emocjonalnej mamy do czynienia z zupenie odmiennym wachlarzem
dostpnych reakcji w konkretnych sytuacjach. Dopiero o dzieciach tych osb,
ktre przyjy wiar chrzecijask w tym okresie, mona powiedzie, e
wychoway si w tym systemie religijnym i mog si z nim utosamia od
momentu pojawienia si u nich wiadomoci. Dopiero we wsplnocie
wierzcych jednostka ma moliwo nauki i praktykowania zdobytej wiedzy.
Utosamienie si jednostki z dan grup religijn objawia si nie tylko w jej
zachowaniu, ale rwnie w jzyku, jakiego zaczyna uywa w kontekcie
obrzdw religijnych, w ktrych uczestniczy. Wsplny jzyk jest
wyznacznikiem nie tylko tosamoci religijnej, lecz take ogniwem spajajcym
wsplnot. Szereg gestw i zachowa oczekiwanych od jednostki przez
wspwyznawcw i przez dan jednostk wykonywanych dobrowolnie, take
wiadczy o jej identyfikacji z dan grup wyznaniow. Warto wspomnie
chociaby o zmianie pojmowania i podejcia do tradycyjnego mongolskiego

8
Libiszowska-tkowska M., (red.), Tosamoci religijne w spoeczestwie polskim, Difin,
Warszawa 2009, s. 39.

169
ubioru deel. Jest to ubranie zakadane od wita, ale i na co dzie 9 . W
Kociele katolickim wierni przychodz ubrani w deel, uwaajc ten strj
zgodnie z wielowiekow tradycj za odwitny, ktry mona zaoy na
niedzielne naboestwa, natomiast czonkowie Kocioa Jezusa Chrystusa
witych w Dniach Ostatnich przychodz ubrani na galowo w stylu
europejskim. Dzieje si tak dlatego, i identyfikujc si z t konkretn grup
religijn, przyjli kod, wedug ktrego ubraniem, ktre naley zaoy na
zgromadzenie religijne nie jest to, uwaane w ich rdzennej kulturze za
odwitne (deel), ale wanie garnitur czy garsonka. Wida tu wyranie, e
utosamienie religijne moe silnie wpyn na zmian postrzegania nie tylko
wzorw religijnych, ale i kulturowych, powodujc czasem, jak w opisanym
przypadku, nie tylko ich modyfikacje, ale wrcz cakowite wymazanie
istniejcych wzorcw i stworzenie lub te przyjcie w ich miejsce nowych
modeli.

Przedstawicielka starszego pokolenia ubrana w tradycyjny mongolski deel (na

lewo) oraz inscenizacja mierci Paskiej wykonana przez dzieci ubrane w
elementy tradycyjnego stroju mongolskiego, Uan Bator 2014, (fot. ze zbiorw
autorki)

9
Wspczenie noszenie deel czciej obserwuje si na prowincji ni w miecie. W stepie
podyktowane jest nie tylko wzgldami czysto pragmatycznymi (jest to ubranie wyjtkowo
ciepe i wytrzymae), ale jest te form manifestacji wci silnego przywizania do tradycyjnej
kultury. W Uan Batorze w zwizku z popularyzacj kultury zachodniej coraz rzadziej
obserwuje si osoby ubrane w tradycyjny strj mongolski, wyjtkiem s wita oraz osoby ze
starszego pokolenia.

170
 Jurta elementem tosamoci religijnej, ale czy chrzecijaskiej?

Wanym elementem tosamoci religijnej jest wypenianie rytuaw i

praktyka religijna, ale nie tylko w obrbie miejsca kultu. Poprzez utosamianie
si z dan religi wierni zaczynaj w inny sposb postrzega przestrze wok
siebie i sami dokonuj jej modyfikacji. O ile w mieszkaniu miejskiego
chrzecijanina mongolskiego mona znale zawieszony na cianie krzy lub
inne elementy wskazujce na wyznawanie konkretnej wiary, o tyle problem
pojawia si, gdy mamy do czynienia z Mongoem mieszkajcym w jurcie. W
Uan Batorze s cae dzielnice zabudowane jurtami, gdzie mieszkaj rwnie
chrzecijanie. Nie mona zapomnie, i w zwizku ze specyfik mieszkania w
mongolskiej jurcie, jej ukadem, szeregiem nakazw i zakazw z ni
zwizanych, nie ma wpisanych w ni adnych elementw, mogcych da si w
jakikolwiek sposb powiza z religi chrzecijask. Caa przestrze jurty
zostaa niejako zarezerwowana dla interpretacji utosamiajcych j z religi
buddyjsk lub szamanizmem. Znana jest interpretacja budowy jurty jako
konstruktu zoonego z 8 ofiarnych symboli lamaizmu 10 . Dlatego te
chrzecijanin, ktry nie zosta wychowany w duchu religii chrzecijaskiej,
musi niejako cakowicie odrzuci, znan mu dobrze od dziecka symbolik i
ideologi jurty, ktr stosowa do momentu zmiany wyznania.
W tym momencie naley doda, e w Uan Batorze znajduje si koci,
ktrego styl architektoniczny wymaga komentarza. Jest to bowiem budowla
wanie w ksztacie jurty 11 . Bazujc na tradycyjnych kodach kulturowo-
spoecznych dokonano ich modyfikacji, aby podkreli wag niektrych
elementw skadowych kocioa. W miejscu centralnym, gdzie w jurcie znale
mona serce domostwa, czyli piec, w kociele znajduje si otarz. Pragn
nadmieni, e ukad kocioa jest inny, ni w spotykanych w Europie czy na
wiecie budowlach sakralnych usytuowanych na planie koa. W tego typu
obiektach otarz i samo prezbiterium s zwykle nieco odsunite od
geometrycznego rodka i usytuowane nieco bliej koca budynku. Natomiast w
kociele zbudowanym na wzr jurty jest to sam rodek. Prezbiterium znajdujce
si za otarzem jest w miejscu, gdzie tradycyjnie w jurcie siadaj znamienici
gocie, na przeciwko drzwi.

10
Jerzy Wasilewski, Symboliczne uniwersum jurty mongolskiej, Etnografia Polska 1977, t. 10,
nr.1, s. 77.
11
Chodzi o katedr w. Piotra i Pawa w Uan Batorze.

171
 Katedra w. Piotra i Pawa, widok na oglny (na lewo) oraz widok z wntrza
wityni na otarz (na prawo), Uan Bator 2014 (fot. ze zbiorw autorki)

Warto wspomnie, e w pocztkowej historii rozwoju parafii katolickiej

pod wezwaniem Dobrego Pasterza wierni spotykali si na naboestwach w
jurcie12 zaadaptowanej na potrzeby praktyk religijnych. W przeciwiestwie do
czsto spotykanych na stepie jurt 5-cianowych, jurta penica rol kocioa
miaa 8 cian i moga pomieci odpowiednio wicej osb w rodku.
Uatwieniem w utosamianiu si religijnym jest nie tylko kwestia
jzyka, poczucie wsplnoty, ale te najbardziej prozaiczna, zdawaoby si rzecz,
czyli fakt, e sama rzeczywisto biblijna czasw, w ktrych y Mesjasz, jest
jak najbardziej bliska Mongoom, ktrzy od wiekw s nomadami i zachowuj

12
http://www.catholicchurch-mongolia.mn/?p=132 [26.11.2014]

172
wiele tradycji z tym zwizanych. Nawet jeli dzisiaj mieszkaj oni w przestrzeni
miejskiej, to wci s w stanie atwo odnie si do pasterskiego trybu ycia
przedstawianego w Nowym Testamencie.
W Mongolii zaobserwowa mona dzi pluralizm, zarwno w sferze
religijnej jak i kulturowej. W duej mierze wynika to zarwno z dugoletnich
kontaktw z innymi kulturami, jak rwnie postpujcego procesu globalizacji.
Mongoowie z natury dcy do ycia w harmonii (nie tylko z otaczajc ich
natur), w wielu przypadkach, chocia nie zawsze, nie znajduj przeszkd w
czeniu wiary chrzecijaskiej z kultem bstw lokalnych czy wrbiarstwem13.
Tego rodzaju postawa nie zakada jednak wspistnienia rnych bstw, lecz jest
to raczej swoistego rodzaju zabezpieczenie. Pamitajc o wszystkich i nie
zapominajc o adnym, nie nara si na gniew tego, ktry rzeczywicie
istnieje. Dlatego te mona powiedzie, e Mongoowie postpuj w myl
przysowia Panu Bogu wieczk, a diabu ogarek. Zatem do pewnego stopnia
mona sdzi, e dokonujc wyborw w sferze religijnej, kieruje nimi
pragmatyzm14. Zasadnym wydaje si wic twierdzenie, e wzgldy pragmatyczne
s te czsto pocztkiem procesu utosamiania si z religi chrzecijask przez
Mongow. Otwarta jednak pozostaje odpowied na pytanie, czy w procesie
przyjmowania tosamoci religijnej w ramach religii chrzecijaskiej w Mongolii
liczy si pocztkowa przesanka, ze wzgldu na ktr wierni d lub dyli do
utosamienia si z t religi, czy te sam fakt okrelenia swojej tosamoci przez
nich jako mongolskich chrzecijan.

13
Analiza wynikw bada przeprowadzonych przez autork wrd wiernych z rnych kociow
chrzecijaskich w obrbie Uan Batoru w 2014 roku. Wskazuj one na brak cakowitego
odrzucenia dotychczasowych wierze u osb, ktre przeszy na wiar chrzecijask.
14
Chrzecijanie mongolscy krytykowani s przez buddystw, e zmieniaj wiar ze wzgldw
materialnych, liczc na stypendia zagraniczne i inne tego typu korzyci.

173
Kamila Barbara Stanek

Wpyw jzyka na poczucie tosamoci narodowej

jzyk turecki XIX-XXI w.

Streszczenie: W wypadku czonkw kadego spoeczestwa poczucie

przynalenoci do danej grupy, cznoci z danym krgiem
cywilizacyjnym, czy te poczucie wasnej tosamoci nie jest jedynie
kwesti podjcia danej decyzji. Czsto jest procesem, na ktry skada si
wiele czynnikw tj. wiadomo wsplnej przeszoci historycznej,
wiadomo przynalenoci do danego etnosu, wychowanie i socjalizacja,
presja spoeczna, odgrne dyrektywy rzdzcych itp.
Stanowi take baz do budowania opozycji swj / obcy. Jest take
czynnikiem pastwowotwrczym, na ktrym moe opiera si budowanie
tosamoci narodowej. Wanie z takim wykorzystaniem jzyka mamy do
czynienia w przypadku Turcji. Odcinajc si od dziedzictwa kulturowego
Imperium Osmaskiego, dziki szeregowi reform spoeczno-kulturowych
sw obecn posta, ktra nadal ulega zmianom, pastwo to zawdzicza
midzy innymi reformie jzykowej, nawizaniu do swego azjatyckiego
rodowodu z jednej strony oraz modernizacji (tzn. europeizacji kadej z
dziedzin ycia) i sekularyzacji z drugiej strony.
Tendencje pojawiajce si obecnie wiadcz, e pastwo tureckie, nie
zaprzepaszczajc dokonanych reform, w tym jzykowych, usiuje
przywrci wiedz o jzyku osmaskim, a take znajomo tego jzyka
wrd swoich obywateli. Dyskusje powicone koniecznoci nauczania
jzyka osmaskiego w szkoach oraz oglna dostpno materiaw
dydaktycznych do nauki tego jzyka jest dowodem na to, jak wielk wag
przykada si wspczenie do literackiej spucizny Imperium
Osmaskiego i jej oddziaywania na poczucie tureckiej tosamoci
narodowej.

Sowa klucze: tosamo, Turcja, jzyk turecki, jzyk osmaski,

nowoczesno, islam

Umoliwienie niezakconej komunikacji to jedna z podstawowych

funkcji kadego jzyka. Naley jednak zwrci uwag, e posugiwanie si
danym jzykiem, a w obrbie tego jzyka, wybr okrelonych form, struktur,

174
czy stylistyki wiadczy moe nie tylko o pozycji spoecznej, wyksztaceniu,
czy przynalenoci do danej grupy zawodowej, lecz take o przynalenoci do
danego etnosu. Gdyby osoby pozostajce w danej spoecznoci nie byy w
stanie porozumiewa si ze sob, nie tworzyyby przecie spoecznoci. Z
drugiej strony, sama moliwo porozumiewania si nie wiadczy o
przynalenoci do danego spoeczestwa. Jzyk bowiem, to nie tylko rodek
komunikacji zoony ze sownictwa i zasad gramatycznych, ale sposb
postrzegania, opisywania i wartociowania otaczajcej czowieka
rzeczywistoci. To, co dla jednej spoecznoci jest norm, dla drugiej moe
by wyjtkiem. Jzyk, a raczej utrwalona w nim rzeczywisto, moe
rnicowa spoecznoci i spoeczestwa. W nim ukryta i przekazywana jest
tosamo tak jednostki, jak i caej grupy1.
Twrczo literacka, ktra na okrelonym terenie pisana jest jzykiem
ojczystym danej wsplnoty, chcc niechcc powiela i przekazuje tradycje
istniejce w tej grupie. Jzyk przekazuje te informacje o historii prawdziwej i
zmitologizowanej oraz o kulturze, ktra wie dan spoeczno, dlatego te
jest jednym z najbardziej pastwotwrczych elementw. Kultura nie jest
zjawiskiem materialnym, nie skada si z rzeczy, ludzi, zachowa lub uczu.
Jest raczej organizacj tych wszystkich czynnikw, jest form tego, co ludzie
przechowuj w swoim umyle, ich modeli postrzegania, kojarzenia i
interpretowania wiata2. Tak wic wsplna przeszo historyczna, odwoanie
do wsplnych korzeni, tradycji, wierze i moliwo swobodnej wymiany
myli pozwala mwi o wsplnocie czy narodzie, ktry posuguje si danym
jzykiem3. Jako jeden z elementw wsptworzcych tosamo narodow
jzyk ujmowany jest w definicjach, np.: nard w rozumieniu Europy
Zachodniej to wsplnota obywatelska pastwa, rzdzca nim poprzez
instytucje przedstawicielskie. (...) W XIX w. definiowano nard przede

1
Kamila Barbara Stanek, Jzykowy obraz wiata uczu we frazeologii i przysowiach tureckich,
wstp, niepublikowana praca doktorska, Wydzia Orientalistyczny Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2011.
2
Janusz Anusiewicz, Lingwistyka kulturowa, Zarys problematyki, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocawskiego, Wrocaw 1994, s. 4.
3
W przeszoci nietrudno jest wskaza metody polegajce na wynaradawianiu wanie poprzez
zakaz posugiwania mow ojczyst. Z tak sytuacj mamy do czynienia chociaby podczas
rozbiorw Polski, czy nawet we wspczesnym wiecie ograniczaniem praw mniejszoci
narodowych w obawie, by nie dyy one do konsolidacji administracyjnej i nie wywoay
ruchw odrodkowych, mogcych wstrzsn pastwem, w obrbie ktrego egzystuj. Dopiero
zagroenie utrat mowy ojczystej, lub jej znieksztacenie sprawia, e jej znaczenie zostaje
dostrzeone, docenione i wyniesione.

175
wszystkim jako wsplnot jzyka i kultury, a w Niemczech dodawano do tego
czsto wsplnot krwi (pochodzenia)4.
Powizanie jzyka i poczucia tosamoci narodowej podkrelane jest
zarwno przez politologw, socjologw jak i jzykoznawcw. Za przykad
moe posuy stwierdzenie badaczki jzyka tureckiego prof. Zeynep
Korkmaz, wedug ktrej: Zgodnie z najprostsz definicj jzyka,
postrzeganego jako narzdzie suce do porozumiewania si w danym
spoeczestwie oraz jako wytwr wsplnoty ludzkiej, jest on podstawowym
elementem tworzcym nard. (...) Jzyk jest lustrem przeszoci historycznej
danego spoeczestwa i jego ycia we wsplnocie (...) przywizanie narodu do
jego wasnego jzyka wiadczy o istnieniu wiadomoci narodowej, tworzcej
nierozerwaln wi midzy jzykiem a narodem 5. Jzyk jest wic dobrem
narodowym, ktre podtrzymuje wiadomo wasnej odrbnoci6.
Przypadek jzyka tureckiego w obecnym jego ksztacie, najlepiej
odzwierciedla znaczenie, jakie byo i nadal jest przypisywane jzykowi.
Historia jzyka tureckiego siga czasw, gdy Turcy wchodzcy w skad
rodkowoazjatyckich organizmw pastwowych na tyle rozwinli swj jzyk,
by zosta on uwieczniony w inskrypcjach orchoskich pochodzcych z VIII w
n.e.7. Przyjcie islamu oraz wpyw kultury arabskiej i perskiej z jednej strony,
oraz migracje ludw tureckich na poudnie i zachd z drugiej, przyczyniy si
do zmian nie tylko w jzyku, ale take w postrzeganiu i wartociowaniu
wiata. Wejcie w orbit oddziaywania religii i kultury muzumaskiej
doprowadzio do przejmowania wzorcw w tej kulturze preferowanych.
Uwidocznio si to m. in. w zmianie alfabetu na alfabet arabski oraz powstaniu
twrczoci polegajcej na kopiowaniu i powielaniu literatury i sztuki perskiej i
arabskiej. Nie oznacza to jednak, e turecko wytworw kultury zanika,
wrcz przeciwnie, rozwijaa si ona dwutorowo. Zostaa zmodyfikowana w
sferze dziaalnoci artystycznej elit, a z drugiej strony, pozostaa blisza
rdzennym wzorom tureckim w sferze wytworw ludowych.

4
Bartosz Wrblewski, Turcy i Arabowie wobec idei nacjonalizmu w okresie upadku Imperium
Osmaskiego (19081925); Polityka i Spoeczestwo 2/2005; s. 160-170; w:
http://www.politologia.univ.rzeszow.pl/
uploadUC/PiS/nr%202/artykuly/Bartosz_Wroblewski.pdf [08.10.2014].
5
Zeynep Korkmaz, Trk Dilinin Tarih Ak inde Atatrk ve Dilin Devrimi, Ankara 1963, s. 1.
6
Wicej w: Kamila Barbara Stanek, Jzykowa tosamo narodowa referat wygoszony podczas
konferencji Bakany XXI wieku. Tosamo. Pastwo narodowe. Integracja Europejska,
Warszawa, 10.04.2013.
7
Inskrypcje zapisane pismem runicznym, odkryte i odczytane pod koniec XIX wieku. Pozostaj
obiektem bada naukowych do dzi.

176
 Sam jzyk uleg najwikszej przemianie. Oczywiste jest, e pojcia
religijne i filozoficzne islamu nie posiaday swych odpowiednikw w jzyku
koczownikw tureckich. Przyjcie nowej religii wywoao napyw obcego
sownictwa, gwnie arabskiego. O ile przejmowanie leksyki arabskiej wizao
si z faktem, e wita ksiga islamu Koran, zostaa spisana w tym wanie
jzyku, o tyle sownictwo perskie zdominowao sfer dyplomacji i sztuki
poetyckiej. Zmiana trybu ycia, nowe zdobycze terytorialne oraz powstanie
pastwa tureckiego na terenie Azji Mniejszej zaowocoway take
przyjmowaniem sownictwa greckiego czy ormiaskiego, jednake adne inne
jzyki nie objy swymi wpywami tak wielu obszarw uytkowania jzyka8,
jak arabszczyzna i jzyk perski.
Historia wojen i rozkadu si na terenie zajmowanym przez Turkw
take wpywaa na uywany przez nich jzyk i literatur w tym jzyku
powstajc. Do upadku pastwa Seldukw w po. XIII w. rozwijaj si
wszystkie nurty literatury9 (literatura ludowa przekaz ustny, w tym
przysowia, powiedzenia, krtkie utwory wierszowane, popularna mity,
destany legendy, dywanowa paacowa i literatura bractw religijnych
zwizana z mistycyzmem i sufizmem). Literatura powstaa do XV w. zawiera
stosunkowo mao zapoycze z jzykw obcych. Jednake ju wtedy zaczyna
pojawia si charakterystyczna dla jzyka osmaskiego cecha polegajca na
zerwaniu wizi midzy jzykiem pisanym i mwionym10.
W okresie rozbicia na bejliki11 jzyk turecki ustanowiony by jzykiem
urzdowym (pastwowym) w wielu z nich, natomiast po zjednoczeniu pastwa
(XIII w) i umocnieniu wadzy przez dynasti Osmanw (XV-XVII w)
nastpuje rozkwit poezji dywanowej12 (dworskiej), ktrej podstaw byo

8
Jzyk administracji, sdownictwa, medycyny, nauki i sztuki opiera si na terminologii arabskiej.
Jzyk literatury za, czerpic z zasobw leksykalnych jzyka perskiego i arabskiego, czc
gramatyk, jake odmiennych od siebie jzykw, do dzi zachwyca sw finezj i
wyrafinowaniem specjalistw. Nigdy jednak nie peni swej podstawowej funkcji, a mianowicie
nie by narzdziem porozumiewania si w zrnicowanej etnicznie i klasowo wsplnocie
zamieszkujcej rozlege terytorium Imperium Osmaskiego. Sownictwo greckie i woskie
zdominowao terminologi morsk i, w pewnym stopniu, handlow.
9
Tadeusz Majda, (red.), Leksykon wiedzy o Turcji, Warszawa 2003, s. 145-147.
10
Muhittin Bilgin, Anlamdan Anlatma Trkemiz, Ankara 2013, s.15.
11
Organizm pastwowy posiadajcy ograniczon autonomi, posiadajcy wasn administracj,
kierowany przez gubernatora; emirat; za:
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5435740ec7e327.
54011627 [08.10.2014].
12
Okrelenie poezja/ literatura dywanowa odnosi si do terminu dywan oznaczajcego zbir
utworw jednego poety.

177
umiejtne czenie tureckiej, arabskiej i perskiej leksyki i skadni13. Z czasem
utwory powstae w tym jzyku, nazwanym od panujcej dynastii jzykiem
osmaskim (Lisan- Osman, lub Omanlca), stay si tak przeadowane
leksyk obc (arabsk i persk) oraz tak bardzo odbiegay od zasad gramatyki
tureckiej, e komunikacja i czno midzy wyksztacon warstw
spoeczestwa (havas) i prostym ludem (avam) praktycznie zostaa zerwana.
Zapoyczenia z jzykw obcych wyniosy 50-60%14.
Dynastii panujcej nie zaleao na ujednolicaniu mieszkacw
Imperium, wrcz przeciwnie, kada z grup etnicznych, religijnych i
jzykowych w obrbie wasnego milletu15 miaa prawo do zachowania i
pielgnowania wasnych wierze i kultury. Scalajcym ich ogniwem byo
poddanie si wadzy sutana, podporzdkowanie si prawu, pacenie podatkw
oraz uczestnictwo w wyprawach wojennych. Poddani mieli moliwo awansu
spoecznego, bez wzgldu na pochodzenie, gdy pod uwag brane byy
zdolnoci, a nie urodzenie, czy status majtkowy. Ludno bya zwizana z
Imperium raczej lojalnoci wobec sutana, ewentualnie wobec kalifa, o ile
wyznawaa islam, ni wiadomoci wasnego pochodzenia etnicznego.
Swobody, jakie sutan zapewnia swym poddanym, czstokro byy wiksze od
tych, jakie przedstawiciele danej spoecznoci posiadali wczeniej w obrbie
wasnego pastwa. To z kolei miao wpyw na lojalno wobec Imperium.
Wyksztacenie zdobyte w przypaacowej szkole pozwalao osign szczyty
wadzy nawet prostemu czowiekowi. Zgodnie z przewiadczeniem o
wyszoci kultury arabskiej, edukacja opieraa si na sprawnym opanowaniu
jzyka arabskiego i perskiego.
Umiejtna administracja, sprawna organizacja pastwowa i rzdy
sprawiy, e Imperium przetrwao pi wiekw. Dopiero upadek potgi
militarnej oraz nasilajce si tendencje odrodkowe uzmysowiy rnym
nacjom, w tym take samym Turkom, jak saba jest wi midzy nimi. Sabo
sutana, idea rwnoci i braterstwa zapocztkowana przez Rewolucj
Francusk, przenikanie wzorcw z Zachodu a take coraz czstsze podre do

13
Rozkwit poezji dywanowej powstaej w okresie od XV do XVIII wieku wynika z umiejtnego
czenia tych trzech jzykw nalecych do rnych rodzin jzykowych: j. aglutynacyjnego,
semickiego i indoeuropejskiego. Sprawne czenie leksyki i gramatyki odbywao si kosztem
najniej cenionego jzyka, czyli jzyka tureckiego, ktrym posugiwali si gwnie
niepimienni mieszkacy Imperium. W oczach wyksztaconych tego okresu jzyk turecki
postrzegany by jako prostacki i nieodpowiedni do wyraania wzniosych idei.
14
Muhittin Bilgin, op. cit., s. 10.
15
Millet oznacza grup etniczno-religijn, posiadajc wasny jzyk, tradycje i zwyczaje, obecne
znaczenie to nard.

178
Europy, a take zainteresowanie Orientem na zachodzie przyczyniy si do
rozwoju idei narodowociowych wrd intelektualistw tureckich. Imperium
Osmaskie nie ingerowao w sprawy jzyka. Zdaniem elit osmaskich jzyk
nie mia siy pastwowotwrczej, czy narodowotwrczej (termin ten jest
dziedzictwem wieku XIX). Pastwo opierao si, jak wspomniano wyej, na
dwch podstawach wadzy sutana i sprawowanej przez niego funkcji kalifa.
Gwnym obowizkiem poddanych bya za obrona i rozszerzanie granic
zajmowanego obszaru. Spoiwem Imperium by sutan, hierarchia oraz obrona
granic.
Powszechnie wiadomo, e rozwj jzyka i doprowadzenie go do
poziomu jzyka kultury zalene jest od wagi, jak do tego przykadaj jego
uytkownicy, a zwaszcza ludzie sztuki16. Osmanom za nie zaleao na
zblieniu z wieloetnicznym, i wielowyznaniowym spoeczestwem
zamieszkujcym rozlege tereny Imperium.
Od koca XVIII wieku widoczne jest zainteresowanie wprowadzeniem
jzyka tureckiego jako rodka komunikacji midzy wszystkimi mieszkacami
Imperium. Pierwszy sownik zawierajcy sowa tureckie Lehcetl Lugat
zosta napisany przez Esada Efendiego w 1732, przy czym sowa tureckie
opatrzone byy arabskimi i perskimi odpowiednikami. Sownik turecko-turecki
powsta ponad 150 lat pniej17. XIX wiek zaowocowa reformami majcych
na celu modernizacj pastwa jego struktur gospodarczych, militarnych,
administracyjnych, handlowych i edukacyjnych zapocztkowanych w okresie
Tanzimatu18. Nie naley take zapomina, i kwestia jzyka zostaa
dostrzeona jako jeden z podstawowych elementw, ktry powinien
przyczyni si do konsolidacji pastwa. Postulowano, by dotychczasowa
niezrozumiao i brak cznoci midzy poszczeglnymi warstwami
spoecznymi zostay zmniejszone. Uproszczenie jzyka pisanego
(osmaskiego) polega miao na sturczaniu sownictwa. Jednake mimo
zgody na usuwanie z funkcjonujcego od wiekw jzyka osmaskiego obcej

16
Zeynep Korkmaz, Trk Dilinin Tarih Ak inde Atatrk ve Dilin Devrimi, Ankara 1963, s. 12.
17
Ahmet Vefik Pasza Lehce-i Osmn wydany w 1876.
18
Tanzimat-i hayriye - (dosownie dobroczynne reformy) okres reform przeprowadzanych w
latach (1839-1876), wicej, np.: Jan Reychman, Historia Turcji, Zakad Nar. im. Ossoliskich,
Wrocaw 1973; Dariusz Koodziejczyk, Turcja. Historia pastw XX wieku, Warszawa, wyd. 2,
2011; Hussain Ishtiaq, The Tanzimat: Secular reforms in the Ottoman Empire, A brief look at
the adoption of Secular Laws in the Ottoman Empire with a particular focus on the Tanzimat
reforms (1839-1876); http://faith-matters.org/images/stories/fm-publications/the-tanzimat-final-
web.pdf [11.10.2014]; Bernard Lewis, Narodziny nowoczesnej Turcji, PWN, Warszawa 1972;
Hakan M. Yavuz and John L. Esposito, Turkish Islam and the Secular State, First Edition, New
York: Syracuse University Press, 2003.

179
leksyki, nie udao si do koca rozwiza tej kwestii. Inteligencja bowiem
nadal posugiwaa si zapoyczonymi konstrukcjami, cho jednoczenie
postulowaa konieczno nauczania jzyka tureckiego. Wwczas to powstay
podrczniki opisujce zasady gramatyki jzyka osmaskiego19. Pod koniec
wieku zmianie ulega te sama nazwa jzyka. O ile poprzednio uywano
terminu Osmanlca i Lisan- Osmn, teraz wiadomie zaczto posugiwa si
nazw Lisan Trk. Podkrelano take, e Osmanl to nazwa pastwa, za
jzyk jest turecki20.
Podniesienie rangi jzyka tureckiego do rangi jzyka pastwowego
znajduje swoje odbicie w konstytucji Imperium Osmaskiego Kanun- Esasi,
paragraf 18 (23.12.1876): Warunkiem zatrudnienia w osmaskiej
administracji pastwowej jest znajomo jzyka urzdowego, to znaczy jzyka
tureckiego21, oraz paragraf 63, ustp 3: Warunkiem by stara si o
stanowisko posa w wyborach, ktre odbd si po czterech latach, jest
umiejtno czytania i pisania po turecku w stopniu zadawalajcym22.
Na pocztku XX w. kwestia jzyka uywanego w Imperium staa si
kwesti narodow. Czoowymi gosicielami koniecznoci wprowadzenia
uproszcze w jzyku, zblienia go do mowy prostych ludzi, a tym samym
ograniczenia obcych wpyww, przede wszystkim perskiej skadni, byli
czonkowie ugrupowania Gen Kalemler23, ktrzy postulowali wprowadzenie
tzw. Nowego Jzyka Yeni Lisan (np.: mer Seyfettin, czy Ziya Gkalp i
inni). Postulowano, by literatura bya literatur narodow, gdy stworzenie
literatury narodowej to podstawa, lecz najpierw naley sprawi, by sam jzyk
tej literatury sta si narodowy24.

19
Podrczniki gramatyki jzyka tureckiego-osmaskiego, ktre ukazay si w XIX w. patrz:
Zeynep Korkmaz, Trkiye Trkesi Grameri ekil Bilgisi, TDK, Ankara 2014, s. 89-90.
20
Ibidem, s. 90.
21
kr Halk Akaln, Yeni Lisan Hareketin Yznc Ylnda Trke, w: Trk Dili Dil ve
Edebiyat Dergisi, Say 715, Temmuz, 2011, s. 4-5.
22
Zeynep Korkmaz, op. cit., s. 4-5.
23
Czonkowie ugrupowania Gen Kalemler krytykowani byli gwnie przez: Fuata Kprl,
Yakupa Kadri (Karaosmanolu), Sleymana Nazifa, Cenaba abahettina, a krytyce podlegay
zasady m. in.: wprowadzenie do jzyka sw pochodzcych z innych jzykw tureckich,
usunicie stylistyki perskiej; zarzucano take, e jest to jzyk wymylony przez niewielk
garstk i dla niewielu odbiorcw i nie jest moliwe, by jzyk sztuki i jzyk ludzi prostych by
tym samym jzykiem; wicej informacji w: Mustafa zkan, Trkenin adalama Ekseninde
Yeni Lisan hareketi, w: Trk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Say 715, Ankara 2011, s. 35-49;
Hayati Develi; Yeni Lisan Hareketi Yeni mi?, w: Trk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Say 715,
Gen Kalemler, C. II, S.I (8 Nisan 1911), Ankara 2011, s. 1-2.
24
Hayati Develi, op. cit., s. 51 (Mill bir edebiyat yaratmak arttr; bunun iin nce lisan mill bir
lisan haline getirmek gerekmektedir).

180
 mer Seyfettin w jednym z pierwszych tekstw na ten temat tak
przedstawia sytuacj jzyka osmaskiego: A jaki to jest ten stary jzyk?
Nieuywany, niczym acina, czy hebrajski, zajty sam sob i yjcy dla
wasnej przyjemnoci, odnoszcy si do wasnych poj... Lecz my
przywdrowalimy z Azji na Zachd, a do Anatolii... W pierwszych wiekach
wdrwki do naszego jzyka weszo wiele sw perskich i arabskich. I nie ma
w tym nic zego. Lecz zostay wprowadzone do jzyka wraz z zasadami
obowizujcymi w arabskiej i perskiej twrczoci literackiej, wraz ze
wszystkimi rodkami artystycznego wyrazu, tak e jzyk turecki straci sw
rwnowag. Lecz jednak zachowa swe podstawy i pierwotn posta
czasownikw i ich tryby, zachowa te sw niezaleno. Wanie ta
niezaleno daje nam dzisiaj nadziej na przywrcenie dawnej czystoci
[jzyka] i jego pierwotnych form25. Z kolei Ziya Gkalp, nawoujc do
unarodowienia
jzyka gosi: W Stambule yj dwa jzyki, jeden to stambulski turecki
mwiony, ale niepisany, drugi to pisany, ale niemwiony jzyk osmaski26.
Kilkukrotnie te wyjania, co rozumiane jest pod terminem nard millet i co
go konstytuuje. W roku 1922 jego definicja brzmiaa: nard to grupa
wspierajca si nawzajem, skupiona na zasadzie wsplnych odczu,
wsplnych ideaw, a w szczeglnoci wsplnych porozumie i traktatw27.
Pod koniec roku 1922 nard okrelany jest przez Ziy Gkalpa jako
wsplnota kulturowa, w skad ktrej wchodz jednostki posiadajce takie
samo wychowanie i wsplny jzyk28. W roku 1923 roku definiuje nard jako
wsplnot skadajc si z jednostek, ktre odebray takie samo wychowanie,
ktre czy wsplny jzyk, religia, moralno i upodobania29. Podobnego
zdania by twrca Republiki Tureckiej Atatrk, wg ktrego podstaw narodu
tureckiego jest: jedno polityczna, jedno jzykowa, jedno ojczyzny,
jedno rasy i pochodzenia; zbliona/ wsplna historia; zblione/ wsplne
poczucie moralnoci30.
Przeomem w historii samej Turcji i jzyka tureckiego byo
ustanowienie Republiki Tureckiej oraz zastpienie alfabetu arabskiego

25
Gen Kalemler, C. II, S.I (8 Nisan 1911), s. 1-2, za: Mustafa zkan, op. cit., s. 41-42.
26
Hamza Zlfikar; Ne Derlerlerdi Ne diyoruz, w: Trk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Say 714,
Haziran 2011, s. 522.
27
Rza Karda, Ziya Gkalapn Anlayndan Atatrn millet anlayna doru, Trk Kltr, w:
Trk Kltrn Aratrma Enstits, Say 219, yl XIX, Mart-Nisan, s. 219-228.
28
Ibidem, s. 219-228.
29
Ibidem, s. 219-228.
30
Ibidem, s. 223.

181
alfabetem aciskim. Zmiana alfabetu zostaa zatwierdzona 1 listopada 1928
roku ustaw nr 1353 opatrzon uzasadnieniem: by oczyci od podstaw z
bdw przeszoci31. Zmiana ta nie mogaby jednak doj do skutku, gdyby
nie ponad pwieczne dyskusje na temat jzyka i jego roli w spoeczestwie.
Turcja na pocztku XX wieku bya krajem, ktry utraci wikszo swych
posiadoci, zarwno w Afryce, Azji, jak i w Europie. Tym samym staa si
obszarem bardziej jednolitym zarwno etnicznie, jak i wyznaniowo. Swej
tosamoci nie moga jednak budowa na zasadach i rzdach, ktre
doprowadziy do upadku potgi. Odcinajc si od tego, co dotyczyo
osmaskoci, odwoywano si do odlegej historii. Szukano zwizkw z
innymi pastwami tureckimi, czemu sprzyjay ruchy migracyjne w Azji
wywoane upadkiem carskiej Rosji i szerzeniem si bolszewizmu.
Zdyskredytowana wadza sutaska musiaa odej w zapomnienie wraz ze
wszystkim, co byo dla niej typowe. Jedn z jej cech charakterystycznych by
jzyk niezrozumiay, skomplikowany i waciwy elitom, ktre naleao
zastpi now inteligencj, ksztacon na wzr zachodni. Podobnie likwidacja
kalifatu, wprowadzenie ustawodawstwa na wzr zachodni odsuno od wadzy
tych, ktrzy do tej pory obdarzani byli zaszczytami. Zmiany te przyczyniy si
tym samym do wzrostu wpyww nastawionych prozachodnio
intelektualistw. Od stycznia 1929 obowizywa nakaz drukowania ksiek
jedynie czcionk acisk, a uywanie alfabetu arabskiego zostao zakazane.
W tym samym roku, tj. od 1 wrzenia 1929 roku, usunito lekcje jzyka
arabskiego i perskiego ze szk32. Laicyzacja i rwnouprawnienie, mimo
pewnych oporw, spowodowanych tempem wprowadzania zmian oraz ich
radykalnoci, zyskay ostatecznie aprobat spoeczn.
Nowo powstae pastwo opiera si miao na tureckoci rozumianej
jako duma ze rodkowoazjatyckiego pochodzenia oraz z narodowej kultury
opisywanej przez narodowy jzyk turecki. O ile przeszo historyczna i jej
badanie nie nastrczay wtpliwoci, o tyle zmiany wprowadzane w jzyku
byy tematem wielu sporw i dyskusji. Odwoywanie si do tureckoci na
poziomie etnicznym, czyli nawizywanie do wsplnego pochodzenia
wszystkich Turkw, zwizane byo take z prowadzeniem bada nad jzykiem,
a raczej jzykami tureckimi33. Rola, jak ojciec nowopowstaej Republiki

31
Muhittin Bilgin, op. cit., s. 21.
32
Ibidem, s. 21.
33
Wpyw rnych kultur wywouje zmiany zarwno w danej kulturze, jak i w jzyku j
wyraajcym. Naley zauway, e tak jak islam zdominowa kultur i jzyk okresu

182
Atatrk przypisywa jzykowi, do dzi cytowana jest i powielana na stronach
tytuowych w wikszoci publikacji jzykoznawczych i dydaktycznych.

Wypowied Atatrka na temat jzyka z dnia 2 wrzenia 1930; rdo: Zeynep

Korkmaz, Trk Dilinin Tarih Ak inde Atatrk ve Dilin Devrimi, Ankara
1963, pierwsza strona

Bardzo silne wizi cz uczucia narodowe i jzyk. Najwiksze

oddziaywanie w rozwoju uczu narodowych ma rodzimo i bogactwo jzyka.
Wystarczy tylko dziaa ze wiadomoci, e jzyk turecki jest najbogatszym

osmaskiego, tak modernizacja i zblienie ze wiatem Zachodu odcisny swe pitno na XIX i
XX-wiecznym jzyku tureckim, m. in. przez przejmowanie zapoycze z jzyka francuskiego.

183
z jzykw. Nard turecki, ktry wie, e naley chroni przyszo swego kraju,
musi te uratowa jzyk ojczysty spod jarzma jzykw obcych34.
Zmiana alfabetu bya symbolicznym odciciem si od twrczoci
literackiej okresu osmaskiego. Cz utworw, gwnie prozy, bya
przekadana na odradzajcy si jzyk turecki. Nie zadowalano si jedynie
transkrypcj, gdy ta nadal pozostawiaby w jzyku skadni persk i arabsk
leksyk. Zastpiono zarwno ksztat liter, jak i same sowa oraz zasady
gramatyczne je czce. To nowe sownictwo tworzone i zbierane podczas
bada terenowych35 uzmysowi miao nowemu narodowi tureckiemu, e jest
w stanie wypowiada si i tworzy literatur pikn na podstawie rdzennego
sownictwa, bez koniecznoci odwoywania si do pomocy jzykw obcych.
Nie do koca jednak byo to zgodne z prawd. Nowa terminologia turecka
bazowaa bowiem na rdzeniach aciskich i greckich, gdy zapoyczenia z
tych wymarych ju jzykw odbierano jako mniej szkodliwe dla prdw
reformatorskich, ni ponowny zalew arabszczyzn, ktry mg stanowi
zagroenie dla ju poczynionych zmian. Naley zwrci uwag, e nowe
spoeczestwo tureckie miao by wychowane w duchu tureckoci i laickoci.
Jzyk arabski za nadal kojarzony by i jest z krgami konserwatywnymi i
religijnymi. Z drugiej strony zasada laickoci pastwa i swobody wyznania nie
moga zabroni kultywowania adnej wiary, w tym take tej dominujcej, czyli
islamu, co pozwolio na zachowanie w jzyku do dzi arabskiej terminologii
religijnej. Wprowadzenie alfabetu aciskiego byo naganiane i promowane
w kady moliwy sposb. Nawet sam Atatrk jedzi z tablic i naucza
pisowni liter alfabetu aciskiego.

34
Hikmet Bayur, Atatrk ve Dil Devrimi, w: Dil Dvas, Ankara 1952, s. 22.
35
Podczas trwania zakrojonych na szerok skal bada nad jzykiem tureckim oraz nad
tworzeniem nowego rdzennie tureckiego jzyka skoncentrowano si na 1. przeszukiwaniu
starych dokumentw w celu znalezienia sw czysto tureckich, nie bdcych zapoyczeniami, 2.
na zbieraniu sownictwa z rnych gwar tureckich, co zaowocowao wydaniem dwch
sownikw Tarama oraz Derleme Sz, 3. rozpisaniu ankiet z zapytaniem o najlepszy
ekwiwalent turecki danego sowa zapoyczonego, co z kolei byo drukowane w
oglnodostpnej prasie. Tarama Szl sownik powstay na podstawie tekstw pisanych, z
ktrych wyuskano sowa rdzennie tureckie obejmuje sownictwo od wieku XIII, ukaza si w
latach 1965-77; Derleme Szl obejmuje sownictwo istniejce w gwarach tureckich
(obowizek spisywania sw spoczywa gwnie na prowincjonalnych nauczycielach); 11
tomw wydano w latach 1962-79 (aneks w 1982 r.).

184
 Atatrk nauczajcy alfabetu aciskiego, Kayseri 1928; rdo:
http://resimdiyari.com/picture.php?/1673-ataturk-alfabe-ogretirken/categories
[11.10.2014]

Cztery lata po zmianie alfabetu, na wniosek Atatrka, w dniu 12 lipca

1932 roku zostao zaoone Towarzystwo Badania Jzyka Tureckiego - Trk

185
Dili Tetkik Cemiyeti36. 26 wrzenia 1932 roku37, czyli po dwch miesicach od
zaoenia towarzystwa, zwoano Pierwszy Kongres Jzyka Tureckiego
w Paacu Dolmabahe w Stambule (Trk Dil Kurultay). Towarzystwo TDK
prnie dziaa take obecnie, a ju samo haso widniejce na
stronie gwnej, wiadczy o celach i jego pracach: dziaamy, by pokaza
pikno i bogactwo jzyka tureckiego i sprawi, by osign przynalen mu
wysok rang midzy jzykami wiata38.
Zaoenie Towarzystwa Jzyka Tureckiego poprzedzone byo
zaoeniem Towarzystwa Historycznego w roku 1931, co miao wpyw na
ksztatowanie wizi z innymi narodami tureckojzycznymi, zamieszkujcymi
Azj. Siganie do wsplnych korzeni miao uwiadomi Turkom, e wiat
cywilizacji muzumaskiej, w jakim yli przez kilka wiekw, by jedynie
etapem dziejowym, po ktrym powinien nastpi kolejny etap rozwoju.
Kady okres dziejowy ma swoje charakterystyczne cechy. Po odciciu
si od kultury osmaskiej reprezentowanej przez osmask elit, poszukiwano
swojskoci i cech rdzennych, oryginalnie tureckich na terenach najmniej
skaonych odziaywaniem stylu paacowego. Odkrywano je i stawiano za wzr
jako oglnie obowizujc norm, ktra w przyszoci miaa sta si
najwaniejszym elementem tosamoci. Norm t stanowi mia czysty
jzyk turecki i kultura w tym jzyku utrwalona i przekazywana kolejnym
pokoleniom39.
Lata 30. to okres tworzenia ideologii paranaukowych, ku pokrzepieniu
serc. W Turcji zaowocowa teori jzyka-soca, wg ktrej wszystkie jzyki na
wiecie wywodz si wanie z jzyka tureckiego. O ile teoria to przyczynia
si do wzrostu poczucia dumy z tosamoci narodowej, spowodowaa take
36
Zmiana nazwy Towarzystwa miaa miejsce podczas Drugiego Zjazdu w 1934 roku na Trk Dili
Aratrma Kurumu. Znaczenie nazwy, Towarzystwo Badania Jzyka Tureckiego pozostao
takie samo, ale sowo tetkik pochodzenia greckiego zmieniono na synonimiczne sowo tureckie
aratrma. W 1936 roku nazw zmieniono na Trk Dil Kurumu Towarzystwo Jzyka
Tureckiego.
37
Dzie 26 wrzenia ustanowiono witem Jzyka i do dzi w tym dniu organizowane s
obchody.
38
Strona TDK: http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=77;
[14.10.2014].
39
Doszo do przemieszania si nowej i starej leksyki. Powszechna bya zgoda na utrzymanie w
jzyku sownictwa zapoyczonego na tyle dawno (w. XIII-XV), by uzna j za swoje.
Natomiast nowe prdy i ideologie, a take rozwj techniki, wymagay zastosowania nowego
sownictwa. Sownictwo to miao zosta stworzone w oparciu o zachodnie rdzenie z
wykorzystaniem rdzennych sufiksw tureckich, przy czym niekoniecznie musiay one
pochodzi z jzyka tureckiego uywanego w Turcji. Sigano bowiem take do innych jzykw
tureckich uywanych na terenie Azji rodkowej. Do dzi jzyk turecki obfituje w synonimy
bdce pozostaoci wielowiekowego przyzwyczajenia jzykowego swych uytkownikw.

186
powstrzymanie reform jzyka, wprowadzia zamt oraz zostaa negatywnie
oceniona przez jzykoznawcw kolejnego pokolenia. Niezaprzeczalny jest
jednak fakt, e mode pastwo potrzebowao jakiejkolwiek ideologii, by mc
umocni poczucie dumy narodowej i zyska wysok rang, tak w otaczajcym
wiecie, jak i we wasnych oczach.
Etapy reformowania jzyka tureckiego zgodne s z cezurami
politycznymi, poniewa kade dojcie do wadzy krgw konserwatywnych
wizao si z powrotem leksyki czasu osmaskiego (gwnie arabskiej), za
krgi postpowe dyy do puryfikacji jzykowej.
Pluralizacja systemu politycznego, zamachy stanu i problemy
gospodarcze nie pozostay bez wpywu na jzyk turecki, ktry zmienia swe
oblicze w zalenoci od orientacji partii politycznej znajdujcej si u wadzy w
danym momencie. Dlatego te kolejne dziesiciolecia wyznaczaj niczym
sinusoida odrzucanie i powrt to puryfikacji w jzyku.
Zacienienie kontaktw z Zachodem, wymiana myli oraz czonkostwo
w zachodnioeuropejskich organizacjach, a take migracja w celach
zarobkowych czy edukacyjnych spowodowaa, e sposb postrzegania wiata
uleg zmianie. To, co dawniej symbolizowa niewierny giaur, stao si
wzorcem do naladowania. Idee wiata Zachodu zostay przejte przez
modsz generacj. Midzynarodowe kontakty midzyludzkie ulegy
intensyfikacji i zacienieniu. Wszytko to miao wpyw na poczucie wasnej
tosamoci, a take wywoao (nie)zamierzone zmiany w jzyku.
Poczwszy od kapitalizacji w wieku XIX40, napyw cudzoziemcw na
teren Turcji oraz wymiana handlowa i edukacyjna wywoay potrzeb
opanowania jzykw obcych. Ju nie arabskiego, jak w czasach Imperium, ani
francuskiego, ktry obowizywa na salonach na przeomie wieku XIX i XX41.
Nawet nie niemieckiego, chocia niemieckie firmy zdobyway koncesje, a
obecnie najwiksze skupisko emigrantw tureckich mieszka i pracuje wanie
na terenie Niemiec. Jednak to potrzeba opanowania jzyka angielskiego, ktry
zdominowa wiat techniki, nauki, turystyki, czy handlu oraz sta si jzykiem
midzynarodowego porozumiewania si we wszystkich dziedzinach ycia
okazaa si dominujca.

40
W roku 1867 zniesiono ograniczenia dotyczce zakupu ziemi przez obcokrajowcw.
Zagraniczne firmy mogy take otrzyma koncesje.
41
Wpywy jzyka francuskiego na przeomie wiekw XIX i XX obejmoway wyksztacon
warstw spoeczestwa, ktra dziki wyjazdom zagranicznym i pobieraniu nauki na Zachodzie
miaa uatwiony kontakt z tym jzykiem. Sownictwo francuskie nadal funkcjonuje w sferze
kosmetyki, krawiectwa, mody i wielu innych.

187
 W wieku XIX, kiedy nastpi rozkwit idei narodowych, take w
wielonarodowym wielojzycznym i wielowyznaniowym Imperium zrodzia si
ideologia usiujca pogodzi osmasko i muzumasko z wymogami
wczesnego wiata: Tanzimat. Niestety, cho sama nie osigna sukcesu
przyczynia si do sukcesu Republiki Tureckiej. Unowoczenianie pastwa,
europeizacja struktur oraz nauczania uwiadomia tureckim intelektualistom,
e jedno pastwow naley oprze na czym wicej ni prawie, e naley
zachowa czno miedzy wszystkimi mieszkacami Imperium, e nie mona
pogardza prostym ludem i jego jzykiem, gdy on zachowa najczystsz
posta tureckoci.
Pogardzany przez kilka wiekw jzyk turecki wchodzi do jzyka
osmaskiego, traktowanego jako jeden z dialektw jzyka tureckiego, powoli i
z oporami wyksztaconych warstw spoecznych. Wysiek caego narodu, ktry
uczestniczy w pracach nad powstaniem
jzyka czysto tureckiego, uzmysowi prostym obywatelom nowego pastwa,
e s oni najbardziej wartociowym jego elementem, e to oni s nosicielami
prawdziwej tureckiej kultury i powinni czu si z tego powodu dumni.
Jak wany by to moment mog wiadczy sowa: Ne mutlu Trkm
diyene Jake jest szczliwy kto, kto mwi o sobie jestem Turkiem43
42

wypowiedziane przez pierwszego prezydenta Republiki Mustaf Kemala

Atatrka w dziesit rocznic zaoenia pastwa. Turecko, czyli bycie
Turkiem podkrelane w tej sentencji dzi jest tematem dyskusyjnym, gdy na
terenie Turcji mieszkaj mniejszoci narodowe, gwnie Lazowie i Kurdowie.
Obrocy sw Atatrka tumacz, e naley czu si Turkiem, i postrzega
siebie jako Turka, cho niekoniecznie musi si nim by z urodzenia44.
W Turcji z jednej strony nadal kadziony jest nacisk na dbao o
czysto jzyka ojczystego, ktry przekazujc tradycyjne postrzeganie wiata
stanowi element ksztatujcy tosamo kadego obywatela, z drugiej za
strony wysuwane s postulaty sprawniejszego nauczania jzyka angielskiego,
gdy biego w angielskim moe modemu pokoleniu uatwi start w

42
Sowa wypowiedziane 29 padziernika 1933 na zakoczenie przemowy. Do dzi dnia s
powtarzane przez wszystkich uczniw przed rozpoczciem zaj. Napis taki figuruje take na
szkoach oraz w miejscach, gdzie polegli Turcy podczas wojny
narodowowyzwoleczej.;http://www.zaman.com.tr/mumtazer-turkone/ne-mutlu-turkum-
diyene_2165019.html [10.10.2014].
43
Znamienne jest take, e ogromny napis o tej treci znajduje w miejscowociach zamieszkaych
prawie wycznie przez ludno kurdyjsk., http://www.gazetevatan.com/mutlu-tonbekici-
528470-yazar-yazisi-daglardan-silinen--ne-mutlu-turkum--yazilari/ [10.10.2014].
44
http://www.uludagsozluk.com/k/ne-mutlu-trkm-diyene/ [11.10.2014].

188
dorosym yciu, da przewag na rynku pracy, czy te umoliwi podjcie
studiw poza granicami Turcji. Krytykowane jest natomiast przejmowanie
sw i konstrukcji waciwych dla jzyka angielskiego do turecczyzny. Z
sytuacj tak mamy do czynienia od ok. lat osiemdziesitych na fali szybkiego
rozwoju technologii i rozkwitu turystyki. Nazwy hoteli, sklepw, odstpujc
od tureckiej skadni, zapisywane s na sposb angielski, wikszo zdobyczy
technologicznych i technicznych posiada nazwy angielskie, jedynie
fonetycznie zapisywane na sposb turecki45. Tendencja ta utrzymuje si ponad
wier wieku46. O przeciwdziaaniu tej tendencji wiadczy fakt, e popularne
na Zachodzie zdjcia wykonane wasnorcznie tzw. selfie, decyzj TDK z 22
maja 2014 otrzymay tureck form zekim47. Natomiast ju w latach
osiemdziesitych faks zyska tureck nazw belge geer przesyajcy
dokumenty. Rozwj gospodarczy oraz kontakty ze wiatem Zachodu
doprowadziy do kolejnych zmian w jzyku. Z kolei rozwj techniki nauki i
medycyny w drugiej poowie XX wieku zdominowany przez angielszczyzn,
take odcisn swe pitno na jzyku tureckim, ktry oprcz wczeniejszych
internacjonalizmw czciowo przyj, a czciowo zastpi wasnym
sownictwem wyrazy pochodzenia angielskiego. Jednake moda na jzyk
angielski, podobnie jak w innych krajach, w tym okresie negatywnie wpyna
na czysto jzyka ojczystego. Na polu kultury masowej przenikanie wiata
zachodniego take jest widoczne, czego przykadem moe by pojawienie si
witego Mikoaja czy zwyczaj przystrajania choinki w grudniu.
Przeom wiekw XX/XXI obfitujcy w kolejne zmiany polityczno-
ustrojowe na terenie Europy take mia wpyw na wiadomo Turkw i jzyk
turecki. Tosamo urodzonych na terenie Niemiec Turkw stanowi odrbne
zagadnienie, ktremu naley powici wicej uwagi48. Znamienne jest jednak,
e Turcy mieszkajcy na wygnaniu (gurbette), jak sami to okrelaj, chtnie
przywo sobie ony z ojczystej Turcji.
Take rozpad Zwizku Radzieckiego oraz sytuacja tureckich republik
poradzieckich przyczynia si do samookrelenia si Turcji a mianowicie

45
Do standardowego alfabetu aciskiego dodano kilka liter z diakrytykami dla oddania bogactwa
fonetycznego jzyka tureckiego.
46
Wicej: Kamila Barbara Stanek, Reforma jzyka tureckiego, UW, Warszawa 2005
(niepublikowana praca magisterska); Harun Kkolu, 1945ten Gnmze ngilizcenin
Trkeye Etkisi, UW, Warszawa 2013 (niepublikowana praca magisterska).
47
http://www.aa.com.tr/tr/haberler/332571--tdk-kararini-verdi-selfie-quot-ozcekim-quot-oldu
[13.10.2014].
48
Zjawisko to nie bdzie tu omawiane, podobnie jak literatura powstajca w jzyku niemieckim,
lecz opisujca realia i kultur tureck.

189
zyskania przez ni nowej tosamoci tosamoci starszego brata opiekuna i
wzoru do naladowania, a take rozjemcy i partnera. Stworzya moliwo
promowania jzyka tureckiego na terenie poradzieckich republik tureckich.
Kolejnym zagadnieniem dotyczcym tosamoci tureckiej s zmiany
na Bakanach, w tym rozpad Jugosawii, powstanie pastw, w ktrych mieszka
mniejszo turecka, oraz wzrost aktywnoci ugrupowa religijnych, zwaszcza
na terenach zamieszkanych przez wyznawcw islamu. Nie bez znaczenia jest
take polityka prowadzona przez sam Turcj oraz kierunki ekspansji
kulturowej i ekonomicznej.
Naley zwrci uwag na to, e okrelenie neoosmasko powstao
nie bez przyczyny. Obecnie Turcja postrzega si jako ostoj zarwno tureckiej
kultury, jak i wiary, cho to zjawisko obserwowane jest dopiero od pocztku
wieku XXI. Opieka nad dawnymi poddanymi sutana, szerzenie kultury
tureckiej i jzyka tureckiego za pomoc organizacji rzdowych i
pozarzdowych, oddziaywanie poprzez soft power, reklam, filmy, stwarza
Turcji, obok zacienienia kontaktw handlowych, moliwo zyskania silnej
pozycji nie tylko na otaczajcych j terenach, ale take bycia postrzegan
przez opini midzynarodow jako wanego partnera politycznego49.
Neoosmasko moe by rozumiana jako agodne (?) wkraczanie na tereny
byego Imperium dziki szerzeniu kultury, jzyka, ktry j wyraa i wiary.
Przenikanie wzorcw z Turcji dochodzi do skutku przez turystyk, czy
wymian kulturow, np. kinematografia, audycje radiowe, promowanie
wasnego jzyka (konkursy, szkoy, kursy, wymian studenck i in.). Dziki
temu Turcja i jej obywatele zyskali now tosamo tureck Turka, ktry
troszczy si o swych wspplemiecw (nawizanie do wsplnego
pochodzenia) oraz wspwyznawcw (islam).
Wszystko to sprawia, e tosamo turecka ulega przemianie. Obecnie,
wiadomi swej roli w regionie i poza nim, Turcy mog czu si nie tylko
obywatelami Turcji, ale i obywatelami pastw, ktre wchodziy w skad
Imperium. O tym za moe wiadczy zniesienie wiz do wikszoci tych
krajw, np.: Albanii, Czarnogry, Cypru Pnocnego, Jordanii, Kosowa,
Macedonii, Modawii, Serbii, Syrii i Tadykistanu50.

49
Wicej: Kamila Barbara Stanek: Turcja wobec wyznawcw islamu w Bugarii dziaalno
organizacji religijnych i troska o ich (wasne) interesy (w druku).
50
Planowane jest take zniesienie wiz do Boni. http://gezgintech.com/vizesiz-ulkeler-
vize-istemeyen-ulkeler.html [13.10.2014].

190
 W Turcji, ktra obraa kierunek niemilitarnej ekspansji, od kilku lat
wzrasta take tendencja do przywoywania historii, lecz ju nie tak odlegej jak
pierwsze pastwa tureckie w Azji rodkowej. Obecnie nawizuje si do
historii sprzed powstania Republiki, do stylistyki osmaskiej i przede
wszystkim pimiennictwa i alfabetu. Rozpoczy si dyskusje na temat
wprowadzenia obowizkowych bd fakultatywnych lekcji jzyka
osmaskiego w szkoach. Mimo, i alfabet arabski nie by odpowiedni do
zapisywania dwikw jzyka tureckiego, przecie przez pi wiekw
posugiwano si nim. W jzyku osmaskim powstaa te klasyka turecka, czy
te osmaska, ktrej precyzj i bogactwo form mog podziwia jedynie
specjalici znajcy jzyk osmaski. Pojawiy si te, i to w duej liczbie,
podrczniki do nauki tego jzyka, kursy jzykowe oraz reklamy promujce
znajomo jzyka osmaskiego.
W Europie nauczane s jzyki wymare takie jak greka, czy acina,
wiadczce o niekwestionowanym przez nikogo odziaywaniu tosamoci
europejskiej, opartej na myli arystotelesowskiej, tolerancji i demokracji51.
Nikt nie kwestionuje europejskoci Europejczykw, tj. obywateli pastw
zamieszkujcych tereny uznane przez geografw za obszar Europy. Nauczanie
jzykw klasycznych nie stanowi dla nikogo dylematu i nie wywouje
dyskusji. Natomiast dyskusje na temat wprowadzenia jzyka osmaskiego do
szk mona odnale w prasie i w internecie52. W wypadku Turcji powrt
jzyka osmaskiego do szk podstawowych nie jest jednak tak oczywisty. To
powrt do tradycji, ktra zostaa odrzucona i bya negatywnie oceniana przez
ostatni wiek. To poetyka, ktra nie odpowiada realiom wspczesnego wiata.
To take, i co najwaniejsze, powrt do wiadomoci bycia mocarstwem. To
powrt do przeszoci chwalebnej, penej walecznych czynw, kiedy wszystkie
pastwa ocienne obawiay si potgi tureckiej, a Imperium rozpocierao si
na trzech kontynentach. Dyskusje nad przywrceniem w jakimkolwiek stopniu
nauki jzyka osmaskiego stanowi take temat posiedze parlamentarnych
dotyczcych programw nauczania (stan na 2013 r.)53. Postanowieniem

51
Wicej: Kamila Barbara Stanek, Jzykowa tosamo narodowa, op. cit.
52
http://forum.memurlar.net/konu/1722034/10.sayfa [10.10.2014];
www.siverekhedefgazetesi.com/haber_detay.asp?haberID=2868 [2014] [10.10.2014];
http://www.turkiyeegitim.com/osmanlica-ogrenmek-bir-zihniyet-restorasyonudur-50146h.htm
[11.10.2014]; http://dundaralikilic.wordpress.com/makalelerim/osmanlicanin-zorunlu-ders-olmasi/
[11.10.2014]; http://bab-ihuzun.blogcu.com/neden-osmanlica/9694877 [11/10.2014].
53
http://www.haberturk.com/polemik/haber/803230-osmanlica-zorunlu-ders-olmali-mi--[2012]
[10.10.2014];-http://www.dunyabizim.com/?aType=haber&ArticleID=13819[2014],

191
Ministerstwa Edukacji w roku szkolnym 2013/2014 jzyk osmaski znalaz si
wrd przedmiotw do wyboru w liceach54. Jest on take przedmiotem
obowizkowym w liceach humanistycznych (Sosyal Bilgiler Liseleri)55.
Zmiany spoeczno-kulturalne idce zgodnie z polityk rzdu ponownie
przyczyniaj si do zmian w obrbie jzyka i systemie edukacji. Kursy
organizowane przez placwki owiatowe, a take kursy internetowe,
uzupeniaj ofert edukacyjn. Nietrudno doszuka si analogii w zdjciach
nauczycieli jzyka osmaskiego wskazujcych litery osmaskie ze zdjciem
Atatrka nauczajcego nowego alfabetu aciskiego prawie 86 lat temu.

Remzi zmen tahta banda

rdo:
http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2013/03/130318_ottoman_classes_at_high
school [11.10.2014] Remzi zmen przy tablicy Ilustracja do artykuu
Dlaczego w Turcji wzroso zainteresowanie nauk jzyka osmaskiego
z dn. 19.03.2013

[10.10.2014];-http://www.haber7.com/yazarlar/meryem-aybike-sinan/868257-egitimde-osmanlica-
devri [2012], [10.10.2014]; http://www.yarin11.com/m/?id=1272[2013], [10.10.2014].
54
http://www.trthaber.com/haber/gundem/liselere-osmanlica-dersi-geliyor-82457.html [10.10.2014].
55
http://haber.sol.org.tr/devlet-ve-siyaset/osmanlica-zorunlu-ders-oldu-haberi-71022 [6 April 2013],
[ 11.10.2014].

192
 Fragment internetowego kursu nauki pisania liter osmaskich
rdo: http://www.youtube.com/watch?v=t9QMnpGf-Dg [11.10.2014]

rdo: https://fbcdn-sphotos-f-a.akamaihd.net/hphotos-ak-xfp1/v/t1.0-
9/p180x540/10445519_780562842008716_3775503527771011313_n.jpg?oh=3
95bdc29b9a0b5874f7d8fe7a7409285&oe=54D1FD55&__gda__=1427079781_
9c3a71502107e3ff804d780943543a85 [20.11.2014]

193
 Takie zagadnienia jak to, czy jzyk osmaski jest jedynie kwesti zapisu,
czy znaczenia, jaki ten zapis nis, oraz, czy by to jzyk mwiony, czy pisany,
nadal s ywo dyskutowane. Jednake wszystkie wspczesne informacje na ten
temat zgadzaj si, co do jednego: to jzyk, ktry posugujc si alfabetem
arabskim prezentowa kultur Imperium, opart na przywizaniu do sutana i na
religii oraz sobie tylko waciwe poczucie estetyki i kunszt sowa. Dlatego te, jak
mona dowiedzie si z jednej ze stron internetowych powiconych jzykowi
osmaskiemu, nauka i poznanie tego jzyka to nie tylko kwestia opanowania
alfabetu, gdy nie znajc danych sw nie sposb doszuka si znaczenia i doceni
pikna przekazu56. Istotny jest take fakt, e alfabet jzyka osmaskiego
nazywany jest alfabetem/ literami islamu57.
Promowanie nauki jzyka osmaskiego to nie tylko zachcanie uczniw
do wyboru tego jzyka. Osoby, ktre nie s w wieku szkolnym take maj wiele
moliwoci, by si go uczy. Liczba ksiek, zarwno podrcznikw, jak i innych
pomocy dydaktycznych, jest przeogromna. Internet take zapewnia odpowiednie
materiay uzupenione nagraniami wideo.

Materiay do nauki jzyka osmaskiego

rdo: http://www.osmanlicaegitim.com/osmanlica-ogrenmenin-ehemmiyeti/
[10.10.2014]

56
http://www.irfanmektebi.com/osmanlica-bir-konusma-dili-midir/ [11.10.2014].
57
http://www.gencdoku.com/osmanlica-okullarda-ders-olarak-okutulmali-503.html [11.10.2014]:
Arap harfleri deil, islam harfleri! Osmanlca okullarda ders olarak okutulmal! dos.: To
nie litery arabskie, to litery islamu! Jzyk osmaski powinien by nauczany w szkoach
[podstawowych]!

194
 Z informacji prasowych wynika, e odbir wprowadzanych w zakresie
nauczania jzyka osmaskiego zmian wrd modziey jest raczej pozytywny, o
czym wiadczy powstanie gazetki uczniowskiej powiconej jzykowi
osmaskiemu58.

Pierwszy numer gazety Feride Czym jest dla mnie jzyk osmaski
rdo: http://www.zaman.com.tr/bolge-haberleri_toros-yagmur-lisesi-
ogrencileri-osmanlica-gazete-cikardi_2218928.html [10.10.2014]

Ciekawostk jest take mapa Turcji z nazwami poszczeglnych

wilajetw59 w jzyku osmaskim. Mona jedynie pokusi si o pytanie czy i
kiedy znajdujce si poza granicami Turcji, dawne prowincje Imperium take
doczekaj si umieszczenia ich na owej mapie.

58
http://www.zaman.com.tr/bolge-haberleri_toros-yagmur-lisesi-ogrencileri-osmanlica-gazete-
cikardi_2218928.html [10.10.2014];
http://www.akgorus.com/haber/kendi-gazetemi-kendim-cikardim/7168/ [10.10.2014].
59
Jednostka administracyjno-terytorialna w Turcji, Algierii i Tunezji; wilajat, za:
http://sjp.pl/wilajet [21.11.2014].

195
 Mapa Turcji z nazwami wilajetw w j. osmaskim
rdo: https://fbcdn-sphotos-g-a.akamaihd.net/hphotos-ak-xfa1/v/t1.0-
9/1463685_796487603749573_1136683099488253776_n.jpg?oh=cd47006af3b
7abcc7bf9ad7d32288956&oe=54DE3EF5&__gda__=1423514789_a275a247e8
8f3e2d44bee884eb118fb1 / https://tr-tr.facebook.com/osmanlilisani [20.11.2014]

Konieczno nauczania jzyka osmaskiego argumentowana jest w ten

sam sposb, co wiek temu konieczno powrotu do rdzennego jzyka
tureckiego. Wysuwane s argumenty o utracie tosamoci narodowej, gdy
podstaw narodu jest jego jzyk i to, co w tym jzyku utrwalone tj. kultura i
historia. Wymg nauczania jzyka osmaskiego przedstawiany jest w sposb
niezwykle ekspresywny, a retoryka wypowiedzi przypomina t sprzed prawie
stu lat. Na stronie internetowej oferujcej kursy jzyka osmaskiego mona
przeczyta: Podstaw danego narodu, to, co odrnia go od innych narodw
jest jego jzyk i alfabet. Jzyk jest przejawem wiata myli, narzdziem
pozwalajcym wyrazi samego siebie; jest pamici, dusz, esencj i cech
szczegln narodu. Nard, ktrzy odrzuca wasny jzyk, prowadzi do zatraty
swej pamici oraz tosamoci narodowej, czyli wszystkiego. Nard, ktry
zatraci wiadomo jzykow, traci take honor i godno bycia narodem.
Nard, ktry straci jzyk i swoje pismo, straci te sw pami. Taki nard jest

196
wyobcowany ze swej kultury i historii, zapomina o swej przeszoci, nie wie
take, czym jest obecnie i czym bdzie w przyszoci60.
Mona podsumowa, e zmiany alfabetu i zmiany w jzyku, zarwno te
bdce efektem reform jzyka, jak i te samoistne, odciskay pitno na poczuciu
tosamoci mieszkacw Imperium i obywateli obecnej Turcji. Dla Turkw
zdobycie wasnej tosamoci narodowej okreli mona jako wchodzenie w
rne poetyki, w rne jzykowe obrazy wiata, w ktrych Turcy si
odnajdowali, z ktrymi si identyfikowali, od ktrych te prbowali si uwolni.
Zmiana jzyka sownictwa, czy stylistyki dowodzi zmian w mentalnoci jego
uytkownikw. Odwrcenie si od jzyka osmaskiego byo wic symbolem
odwrcenia si od zasad Imperium i cywilizacji Bliskiego Wschodu61. Mona
si zastanowi, czy powrt do nauczania i promocja jzyka osmaskiego jest
przyczyn, czy skutkiem polityki rzdu w Ankarze? I do osignicia jakiej
tosamoci dy nard turecki, bo fakt, e jzyk traktowany jest jako narzdzie
ksztatujce t wiadomo jest niezaprzeczalny.

60
http://www.osmanlicaegitim.com/osmanlica-ogrenmenin-ehemmiyeti/ [10.10.2014].
61
Kamila Barbara Stanek, Jzykowa tosamo narodowa, op. cit.

197
Marzena Godziska

Pomidzy islamem, tureckoci a poczuciem krzywdy o tosamoci

alewitw tureckich

Streszczenie: Gdy mowa o wyznacznikach tosamoci danej grupy

wskazuje si zazwyczaj kilka gwnych elementw wyznawan religi,
przynaleno etniczn (w tym jzyk), wiadomo historyczn, struktur
spoeczn i polityczn. Kultura materialna, obrzdowo czy zwyczaje
odgrywaj drugorzdn i pomocnicz rol. Jak jednak wykazaa podjta w
latach 80. XX wieku przez Petera Alforda Andrewsa prba okrelenia
grup etnicznych w Turcji, owe powszechne wyznaczniki tosamoci nie
speniaj w peni swej roli. Pamita naley, e kada tosamo jest
tworzona przez grup dla wasnych potrzeb zarwno doranych jak i
formujcych grup na lata i pokolenia. Jednoczenie adna spoeczno
nie istnieje w prni, a na tosamo kadej wpywaj grupy ssiednie.
Czsto postawa opozycji wobec tych ssiadw pozwala na okrelenie
grupy wasnej. W przypadku wspczesnej Turcji ramy dla kadej
tosamoci tworzy uznawana powszechnie definicja tureckoci. W
przypadku alewitw owa definicja odgrywa czsto rol oponenta, bowiem
zostaa stworzona przez grupy o odmiennym od alewickiego
wiatopogldzie religijnym i spoecznym. Co wicej sami alewici jako
spoeczno ogromnie heterogeniczna mog peni wobec siebie rol
zarwno elementu umacniajcego tosamo grupow jak i oponenta
wykluczajcego niektre grupy. W proponowanym wystpieniu postaram
si wyjani jakie problemy maj dzi alewici tureccy z okreleniem
wasnej tosamoci w relacjach wewntrzgrupowych oraz w relacjach
ze swym otoczeniem sunnickim, w tym z aparatem administracji
pastwowej.

Sowa-klucze: tosamo, islam, alewici, szyici, Turcja

Definicji tosamoci jest tyle ilu badaczy, czasw, okresw i tematw

bada, badanych grup. Kady z tych czynnikw wpywa na sposb, w jaki
definiuje si tosamo czy to jednostki czy grupy. Najogldniej rzecz ujmujc
tosamo to okrelenie sposobu w jaki dana grupa postrzega siebie biorc pod

198
uwag pewne wybrane elementy wasnej kultury, specyficzne cechy wygldu,
cech osobowoci, religii czy wiatopogldu, systemu wartoci, zwyczajw,
systemu pokrewiestwa, systemu spoecznego i politycznego, miejsca
zamieszkania i wizji dziejw oraz jzyka, jakim si porozumiewaj jej
czonkowie. Wszystko to zazwyczaj pozostaje w opozycji wobec w ten sam
sposb identyfikowanej innej grupy, czsto ssiedniej, czasami wrogiej. W
nauce tureckiej definiuje si tosamo w taki sam sposb, take zwracajc
uwag na opozycj swojej i obcej grupy1. Przy czym stawianie rnych grup w
opozycji wzgldem siebie nie zawsze znajduje zrozumienie i jest mile widziane
przez odbiorcw zarwno w wiecie nauki jak i poza nim na przykad w
wiecie polityki. Jednym z elementw tureckiej tosamoci jest przekonanie, e
spoeczno turecka, nard turecki stanowiony przez mieszkacw Turcji nie
jest i nie powinien by dzielony na grupy, zwaszcza opisywane w kontracie
jedna wobec drugiej i stawiane w opozycji. Takie zachowanie nie suy bowiem
interesom narodu tureckiego, a jedynie jego wrogw pragncych ingerowa w
interesy pastwa poprzez konfliktowanie spoeczestwa. Std badanie
tosamoci moe niekiedy nastrczy badaczowi problemw zarwno
organizacyjnych jak i merytorycznych.
Oczywicie kada spoeczno jest inna i adna uniwersalna i oglna
definicja nie bdzie cisa dla wszystkich grup i wszystkich rodzajw
tosamoci. W kadej kulturze i grupie, nawet gdy bra pod uwag te same
wyznaczniki tosamoci, bd one miay inne proporcje. Tak wic w tureckim
przypadku zajmujc si tosamoci np. etniczn, naley bezwzgldnie pamita
o kwestii przynalenoci plemiennej czy lokalnoci i identyfikacji z czym, co w
jzyku polskim nazwa mona ma ojczyzn (tur. memleket), czasem o grupie
pochodzeniowo-lokalnej (tur. oba), a nawet o osiadym lub koczowniczym
trybie ycia bezporednich przodkw pokolenia rodzicw i dziadkw osoby z
ktr si rozmawia. Oficjalny i poprawny politycznie wizerunek Turka odnosi
si w pierwszym rzdzie do kadego obywatela tureckiego, a najlepiej
wywodzcego si z etnosu tureckiego, urodzonego na terenie Turcji, mwicego
po turecku, muzumanina sunnity. Oczywicie przedstawiciele wielu grup w
Turcji nie realizuj tego minimum podstawowych warunkw bycia Turkiem. Z
racji odrbnoci religijnej, lub szerzej, wiatopogldowej, dotyczy to rwnie
alewitw.

1
Aydn Suavi, Emirolu Kudret, Antropoloji Szl, Bilim ve Sanat, Ankara 2009, s. 469-477.

199
 Z problemem doboru kryteriw w badaniach nad tosamoci czy
okrelaniem granic kulturowych rnych grup zmagao si wielu badaczy.
Dotyczy to zwaszcza sytuacji, gdy aparat pojciowy i metodologiczny
ksztatowany jest na przykad w krgu kultury i tradycji intelektualnych Europy,
a badania prowadzone w krajach tak odmiennych kulturowo jak na przykad
kraje Orientu, do ktrych zaliczamy te Turcj2. Za przykad niech posu tu
dwa pojcia do niedawna odgrywajce kluczow rol przy okrelaniu wasnej
tosamoci przez Turkw, a i w chwili obecnej w niektrych grupach ju niemal
nieuywane, czy wrcz nieznane: memleket i oba. Termin memleket oznacza w
najprostszym rozumieniu ma ojczyzn, za oba moe odnosi si zarwno to
obszaru jak i grupy ludzi go zamieszkujcej. Przy czym z memleketem mona
identyfikowa si nawet wwczas, gdy patrylinearni przodkowie opucili dawne
miejsce zamieszkania kilka pokole wczeniej3. W przypadku pojcia oba to w
pierwszym rzdzie grupa ludzi powizanych wizami pokrewiestwa,
nalecych do jednego rodu lub plemienia i zamieszkujcych ten sam obszar,
wie lub obozowisko w przypadku koczownikw4. W pocztkach XXI wieku, w
sytuacji, gdy grupy wiodce koczowniczy tryb ycia s spotykane ju niezwykle
rzadko, bowiem wybieraj ycie osiade, a wiele osb i rodzin migruje z
regionw biednych do bogatszych, ze wsi do miast i z Turcji do bogatych
pastw Zachodu, oba pojcia si dezawuuj lub zmieniaj znaczenie. Dzi
memleket to dla wielu ju nie tyle maa ojczyzna i miejsce pochodzenia rodziny
w Turcji, a raczej sama Turcja jako praojczyzna.
Badanie oraz opis i okrelenie tosamoci takiej grupy jak alewici take
nie jest proste. Ju sama definicja owej grupy nastrcza wielu problemw.
Alewici to wyznawcy alewizmu czyli jednego z nurtw zaliczanych najczciej
do tradycji sufickich i szyickich, charakteryzujcy si jednak na terenie Turcji
ogromn heterogenicznoci wiatopogldow i ideologiczn, a co za tym idzie
take bardzo rnorodn obrzdowoci religijn i nie zwizan cile z religi;
odmienn od grup ich otaczajcych struktur spoeczn. take zrnicowan pod
pewnymi wzgldami pomidzy grupami alewickimi; rnym stosunkiem do

2
Peter Alford Andrews, Ethnic Groups in the Republic of Turkey, Ludwig Reichert Verlag,
Wiesbaden 1982; Zbigniew Bokszaski, Tosamoci zbiorowe, PWN, Warszawa 2006, s 76-77;
Terence Ranger, Tradycje wynalezione w Afryce kolonialnej, w: Eric Hobsbawm, Terence
Ranger (red.), Tradycja wynaleziona, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw
2008, s. 221-274; Grayna Szymaska-Matusiewicz, Interakcyjne wymiary tosamoci modych
Wietnamczykw w Polsce, w: Irena Borowik, Katarzyna Leszczyska (red.), Wok tosamoci:
teorie, wymiary, interpretacje, Zakad Wydawniczy NOMOS, Krakw 2007, s. 228-243.
3
Tadeusz Majda, Leksykon wiedzy o Turcji, Dialog, Warszawa 2003, s. 163.
4
Ibidem, s. 195.

200
swych dziejw, zwaszcza gdy w gr wchodz rnice w interpretacji historii
pomidzy sunnitami i alewitami oraz pomidzy Turkami i Kurdami. Wszyscy
alewici, niezalenie od przynalenoci etnicznej, s jednak zgodni, e w toku
dziejw, w tym take w Imperium Osmaskim, spotykali si zawsze z
dyskryminacj i byli przeladowani przez swe sunnickie otoczenie. Co
niezwykle istotne w warunkach tureckich, alewici nie reprezentuj jednego
etnosu, ale co najmniej dwa turecki i kurdyjski5. Zaznaczy trzeba ponadto, e
pomimo ogromnych rnic, a niekiedy wrcz wrogoci, jaka ma miejsce
pomidzy grupami etnicznymi, czsto zdarza si, e wsplny wiatopogld
niweluje rnice narodowe. Niejednokrotnie atwiej jest alewickiej rodzinie
tureckiej, kurdyjskiej czy zaza wyrazi zgod na maestwo ich dziecka z
alewit innej grupy etnicznej ni z sunnit tej samej narodowoci. Dotyczy to
take grup sunnickich, w ktrych dominuje endogamia religijna6.
Poniewa waciwie nie prowadziam bada pord Kurdw, ani innych
grup wyznajcych alewizm, skupi si na problemach tosamociowych
alewitw Turkw, i to tych zamieszkaych w Turcji, a nie w diasporze poza
krajem pochodzenia. Jak dotd dyskusje prowadzone na temat tosamoci
alewickiej nie day w moim odczuciu konkretnych i wicych wnioskw, ktre
w sposb cisy pozwoliyby ow tosamo zdefiniowa. Teksty wychodzce
spod pira badaczy tureckich, w zalenoci od autora i obszaru bada daj rny
obraz alewitw, na przykad raz jako grupy nalecej do wyznawcw islamu,
innym znw razem jako do reprezentantw synkretycznej religii, ktrej jednym
ze skadnikw jest islam, obok chrzecijastwa, judaizmu, zoroastryzmu, a nade
wszystko szamanizmu i przedmuzumaskich pratureckich wierze rodem z Azji

5
Wszystkie wyznajce alewizm grupy tureckojzyczne, tj. Turkmenw (czonkw plemion
turkmeskich), Yrkw i grupy deklarujce si po prostu jako Turcy, zaliczam tu do etnosu
tureckiego. W wypadku Kurdw, mona jednak niekiedy mwi o etnosie kurdyjskim, ale take
o przedstawicielach grupy etnicznej Kurdw i Zaza. Przy czym naley zauway, e wielu
dziaaczy ruchu kurdyjskiego nie uznaje istnienia grupy etnicznej Zaza. Podobnie nie ma w tym
zakresie jednomylnoci pord badaczy tematu. Niekiedy jako alewici s te identyfikowanie
alawici, inaczej nusajryci, na terenie Turcji wycznie Arabowie, zamieszkujcy poudniowy-
wschd kraju, a zwaszcza prowincj Hatay, a nawet niektre grupy cygaskie. Patrz: Hamza
Akst, Aleviler. Trkiye ran Irak Suriye Bulgaristan, Yurt Kitap-Yayn, Ankara 2009,
s. 407-412; Peter Alford Andrews, The Ethnic Groups in the Republic of Turkey, Ludwig
Reichert Verlag, Wiesbaden 1982, s. 8, 17-52, 110-125; Martin M. van Bruinessen, The Ethnic
Identity of Kurds, w: Peter Alford Andrews (red.), The Ethnic groups in the Republic of Turkey,
Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden 1989, s. 614-619; Ali Tayyar nder, Trkiyenin etnik
yaps, Pozitif, Ankara 2009, s. 247-262.
6
Peter Alford Andrews, The Ethnic Groups, op. cit..

201
rodkowej7. Wbrew swemu tytuowi nie stanowi tu cennego wkadu, a raczej
zaciemnia obraz pena wewntrznych sprzecznoci i brakw warsztatowych w
zakresie krytycznej analizy materiau terenowego monografia autorstwa Orhana
Trkdoana na temat tosamoci alewitw i bektaszytw8. Rozstrzygnicia nie
przyniosa rwnie konferencja powicona tosamoci alewickiej, jak
zorganizowano w 1996 roku s Szwedzkim Istytucie Naukowym w Stambule.
Pokosiem jej jest wprawdzie zbir opublikowanych artykuw, midzy innymi
pira takich autorytetw jak Irene Melikoff, David Shankland, Fuat Bozkurt czy
Karin Varhoff. Jak to czesto jednak bywa w przypadku tak szerokiej tematyki,
jak stanowi kultura, religia i zagadnienia spoeczne danej grupy, nie zdoano
ustali wsplnych wnioskw9.
Mimo problemw metodologicznych i wynikajcych z niemonoci
dobrania idealnych kryteriw okrelania tosamoci danej grupy, najwiksze
szanse daj badania emic, a wic takie, w ktrych badacz operuje aparatem
pojciowym i kryteriami, jakie sami wobec siebie stosuj jego rozmwcy. Warto
tu wzi pod uwag funkcjonujcy w danej spoecznoci autostereotyp grupy
wasnej i stereotyp grup otaczajcych. Przy czym naley doda, e zarwno
autostereotyp jak i stereotyp majcy udzia w ksztacie tosamoci to zesp
przekona i pogldw wyssanych z mlekiem matki, czyli po prostu wpajanych
od dziecka kademu czonkowi grupy w procesie wychowania i edukacji oraz w
wieku dorosym w procesie akulturacji. Istotne jest to kim i jacy jestemy. Na
takie wanie pytania odpowiada kady definiujcy wasn grup i opisujcy jej
tosamo. Oczywicie wasna grupa jawi si w jasnych barwach i przypisujemy
jej szereg cech pozytywnych, podczas gdy grupy obce zawsze nacechowane s
mniejsz dawk pozytyww do cakowitej negacji ich cech ludzkich.
Zaczyna si zazwyczaj od nazwy. Pamita tu jednak naley, e
tosamo jest rwnie czym kreowanym i zmiennym. Dotyczy to take nazwy
wasnej grupy. Wystarczy przeledzi znaczenie sowa Turek w okresie
nowoytnym, gdy by to obraliwy epitet oznaczajcy prostaka i chama w XIX
stuleciu, a w XX to ju dumnie brzmica nazwa narodu. Dzi Turek nie wstydzi
si powiedzie, jestem Turkiem. Podobnie zmieniao si znaczenie i

7
Por.: Hseyin Bal, Alevi slam Yolu, Cem Vakf, stanbul 2004; Piri Er, Direnen Kltr: Anadolu
Alevilii, Detay Yaynclk, stanbul 2006.
8
Patrz: Orhan Trkdoan, Alevi Bektai Kimlii Sosyo-Antropolojik Aratrma, Tima Yaynlar,
stanbul 2004.
9
Patrz: Tord Olsson, Elizabeth zdalga, Catharina Raudvere (red.), Alevi Identity. Cultural,
Religious and Social Perspectives. Papers Read at a Conference Held at the Swedish Research
Institute in Istanbul, November 25-27, 1996, Swedish Research Institute in Istanbul, Istanbul
2003.

202
popularno uytkowania terminu alewici (tur. Alevi, Aleviler), do rzadko
pojawiajcego si do poowy XIX wieku, kiedy to po fali przeladowa stao si
wsplnym mianem dla wszystkich grup nazywanych wczeniej zazwyczaj
Kyzylbaszami (tur. Kzlba, Kzlbalar)10. Dzi nazwanie kogo Kyzylbaszem
moe by dowodem poufaoci, jeli jest to osoba zaliczana do wasnej grupy
lub chci obraenia kogo, gdy terminu tego uywa obcy. Jak si nazywa i w
jakich okolicznociach, jak reagowa, kim i jaki jestem kady ksztacony jest
we wasnej grupie. Przede wszystkim w rodowisku domowym, w krgu
rodziny, przez najbliszych ssiadw i we wasnym rodowisku spoecznym, a
w przypadku grupy wyznaniowej oczywicie w krgu wspwyznawcw, a wic
przez swoje rodowisko religijne. O wasnej grupie zdobywa si te informacje,
w nie zawsze miych kontaktach, z przedstawicielami grup obcych.
Pierwsze miejsce, gdzie kady czowiek jest edukowany o tym kim jest i
jaki jest to dom to rodzina. To tu suchajc starszych i biorc udzia w
codziennych zajciach domowych, zdobywa si pierwsz wiedz o wiecie, w
tym take o swoim w nim miejscu. W wypadku tosamoci religijnej i
wiadomoci przynalenoci do grupy wyznaniowej alewicki dom ma szanse
dawa do specyficzn wiedz. Wieczorami, gdy doroli gromadzili si na
wsplnych pogaduszkach i piciu herbaty, czsto spotkania te koczyy si
muzykowaniem i recytacj pieni, ktre w grupach alewickich miay charakter
religijny, a podczas zgromadze religijnych byy recytowane jako modlitwy.
Oczywicie nikt zazwyczaj nie tumaczy nikomu treci i znaczenia tych
utworw. Kady jednak mia szans co najmniej osucha si z t bardzo
specyficzn form literatury religijnej. Czsto w podstawowej warstwie
poznawczej szczegowe objanienia nie byy niezbdne zwaszcza, e wiele z
tych utworw ma charakter narracyjny i dopiero gbokie znaczenia i symbole
religijne, ktrych poznanie warunkowane byo przekroczeniem odpowiednich
szczebli wtajemnicze religijnych, wymagay nauk i objanie. Nawet w
rodowiskach mieszanych, gdzie jeszcze dwa-trzy pokolenia temu wiedza o tym,
e jest si alewit bya skrywana przed dziemi w obawie przed ujawnieniem jej
obcym, co mogoby narazi rodzin i jej najblisze otoczenie na dyskryminacj i
przeladowania, podczas rodzinnych wieczornych zebra recytowano utwory
poetyckie promowane niekiedy przez media publiczne (radio i pras) jako
dawna poezja turecka. Do dzi zreszt w wielu alewickich jak i sunnickich
domach wieczorami oglda si w telewizji programy powicone rnym

10
John Kingsley Birge, The Bektashi Order of Dervishes, Austin and Sons, London 1965, s. 78;
Stanisaw Guliski, Alewizm i bektaszyzm. Historia i rytua, Nomos, Krakw 1999, s. 95-96.

203
poetom i bardom recytujcym klasyczn tureck poezj autorstwa czy to Pir
Sultan Abdala, Hac Bektaa Veliego czy Yunusa Emre. Telewidzowie
wyznajcy sunnizm nie zdaj sobie przy tym sprawy, e suchane przez nich
utwory to nie tylko pomniki tureckiej i tureckojzycznej literatury, ale i
modlitwy recytowane podczas alewickich naboestw.
Drugim rodowiskiem, gdzie kady nabywa informacje o sobie, swym
miejscu w wiecie i o swojej tosamoci jest grupa ssiedzka oraz krg
przyjaci i krewnych. W tradycyjnych spoecznociach w Turcji bya to
zazwyczaj grupa osb spokrewnionych pomidzy sob i z pewnoci nalecych
do tej samej grupy wyznaniowej, co w przypadku alewitw oznacza, e wedle
wszelkiego prawdopodobiestwa bya to grupa reprezentujca t sam tradycj
religijn, a wic w miar homogeniczna. Dopiero wyjcie poza krg wasnej wsi,
migracja do miasta, czy kontakt z nowoczesn szko lub miejscem pracy poza
miejscem zamieszkania dawa szans na spotkanie i dowiadczalne poznanie
czego innego. W grupie jednorodnej zakres poznania siebie by moe nieco
szerszy, lecz cigle analogiczny co do programu wychowawczego i
edukacyjnego domu. Co za istotne, by cile kontrolowany przez wasn grup
i wszelkie wyobraenia o sobie i wiecie zewntrznym byy zgodne ze
wiatopogldem starszych pokole. Dopiero poza wasn grup mody alewita
lub rzadziej alewitka, mieli szans skonfrontowa wiedz zaszczepion w domu
z realiami wasnego ycia. Przy czym zaufanie do starszych i ogromny szacunek
wobec ich autorytetu, jak rwnie cakiem naturalna niech do dokonywania
jakich wiatopogldowych rewolucji, sprawiay e poszukiwano raczej
potwierdzenia swej wiedzy ni jej zaprzeczenia.
Osoba uznana przez grup za dojrza miaa te szanse znaczco
poszerzy obszar poznania swej grupy z punktu widzenia religii. Alewici,
zorganizowani s w rodzaj powizanych zasadami pokrewiestwa bractw
religijnych zwanych ocakami (tur. ocak, ocaklar). Na ich czele stoj rody
przywdcw, wywodzcych si od jednego z dwunastu imamw. Zwani s oni
dziadkami, czyli dede (tur. dede, dedeler). To pod ich kuratel uzyskiwano
peni praw w danym ocaku, przekraczajc odpowiednie etapy wtajemnicze.
Oczywicie zanim nie przeprowadzono obrzdu inicjacji, wikszo
penoprawnych czonkw grupy zachowywaa w tajemnicy szczegy dotyczce
wiedzy religijnej. Dopiero dorosy czowiek, ktry wraz ze sw maonk
zwiza si wizami braterstwa z drug par maonkw, tworzc par tak
zwanych musahibw (tur. musahip, musahipler), mia szans na peniejsze i z
kadym rokiem swego ycia coraz peniejsze poznawanie zasad swego wyznania

204
i zasad drogi, na ktr wkroczy. Tu dopiero wszelkie pocztkowo dawane a
priori informacje mogy nabra sensu i znaczenia, a suchane dotd modlitwy i
utwory poetyckie mogy by objanione. Mogy, co oczywicie nie oznacza, e
byy. Niemniej tylko doroli i wtajemniczeni musahibowie brali udzia w
dorocznych zgromadzeniach zwanych cem (tur. cem, cemler), powiconych nie
tylko modlitwom i wychwalaniu Boga, ale porzdkujcych w maej grupie obok
kwestii religijnych take relacje spoeczne i gospodarcze, a nawet
rozstrzygajcych spory natury prawnej11.
Rozpad tradycyjnych struktur spoecznych spowodowany na przykad
migracj i emigracj oraz odejciem od tradycyjnego modelu ycia spowodowa,
e dawne grupy przestay istnie. Ocaki przestay funkcjonowa. Rozsiani po
caej Turcji i poza jej granicami ich czonkowie pocztkowo w ogle zaniechali
prowadzenia aktywnego ycia religijnego, a dzi jeli je wznawiaj, czyni to w
nowych rodowiskach na rwni z czonkami rnych ocakw. Poniewa cile
kontrolowany przez przywdcw religijnych i hodujcych tradycjom starszych
przekaz wiedzy religijnej by przerywany na okres co najmniej jednego-dwch
pokole, powrt wymusza nowe zachowania. Organizacja ocakw ma coraz
mniejsze znaczenie, a do udziau w ceremonii religijnej s dopuszczani wszyscy
chtni, bez wzgldu na swe pochodzenie, stopie wtajemniczenia czy w ogle
znajomo zasad i tradycji alewickich. Jedynym wymogiem stawianym
uczestnikom jest ich alewicko, ktr sami deklaruj lub jest potwierdzana
przez osoby towarzyszce im podczas ceremonii. De facto informacje te s
niesprawdzalne. Jeli czyni si jakie prby weryfikacji, dokonywana jest ona
wycznie na podstawie wiedzy i dowiadczenia yciowego osoby
weryfikujcej.
Pozostajc we wasnym rodowisku definiujcym grup swoich i
obcych, otrzymuje si informacje z drugiej rki. Jest to teoria, dla potwierdzenia
lub zaprzeczenia ktrej brak interakcji, niezalenie od tego czy miaaby ona
odbywa si w atmosferze przyjaznej, penej rezerwy i dystansu, czy chodnej, a
nawet czasami wrogiej. Alewici nie maj dobrej opinii w oczach swego
sunnickiego otoczenia, a wic w oczach wikszoci swych wspobywateli, w
tym take czynnikw oficjalnych, urzdnikw i przedstawicieli administracji.

11
Marzena Godziska, Cem alewicki obrzd religijny, instytucja ycia spoecznego czy
folkloryzm, w: Tadeusz Majda (red.), Studia z dziejw i kultury ludw tureckich, Dialog,
Warszawa 2013, s. 101-119.

205
 Od pocztku swych dziejw, kiedy na terenie Anatolii ksztatoway si
bractwa religijne, a ludno koczownicza organizowaa si w religijno-rodowo-
plemienne struktury ocakw, alewici pozostawali w opozycji wobec
administracji pastwa dcej do jak najpeniejszej kontroli wszystkich
mieszkacw. W XV i XVI wieku w okresie konfliktu pomidzy pastwem
osmaskim a Persj Safawidw sprzyjali szyickim wadcom, spord ktrych
szach Ismail, znany jako Hatayi, sta si jednym z budowniczych doktryn
alewickich, a jego utwory poetyckie wchodz w skad modlitw recytowanych
podczas kadego zgromadzenia religijnego. Ta sympatia zaowocowaa
pierwszym w dziejach alewitw i pamitanym do dzi holokaustem ludnoci,
ktrej liczne grupy zostay przesiedlone, a 40 tysicy mczyzn
wymordowanych. Zamknito wwczas rwnie bardzo wany dla grup
alewickich orodek religijny bractwa bektaszyckiego w miejscowoci
Hacbekta. Jeszcze dwukrotnie alewici naraeni byli na globalne
przeladowania, bowiem obejmujce terytorium caego Imperium Osmaskiego.
W 1826 roku, kiedy w ramach reform modernizacyjnych w pastwie
zlikwidowano zachowawczy korpus janczarw, przeladowania objy take
bardzo rozbudowane bractwo bektaszyckie, ktre byo splecione niemal
nierozerwalnymi wizami z janczarami. A e wizi takie czyy bektaszytw
take z licznymi grupami alewickimi, rwnie oni byli poddani represjom w
postaci choby przesiedle. Dopiero lata 60 XIX wieku przyniosy pewn
odwil w stosunku administracji sutaskiej do bektaszytw i alewitw12.

12
Necdet Sara, Alevierin Siyasal Tarihi 1300-1971, Cem Yaynevi, stanbul 2011, s. 67-81, 98-
105; Ali Yaman, Alevilik ve Kzlbalk Tarihi, Noktakitap, stanbul 2007, s. 81-127.

206
 Wejcie do Muzeum Haci Bektaa Velego, dawnego kompleksu gwnej
siedziby bractwa bektaszyckiego. W tle widoczny minaret meczetu
wzniesionego w XVIII wieku pod naciskiem administracji sutaskiej (fot. M.
Godziska)

Kiedy w latach 20. XX wieku wprowadzano szereg reform

laicyzacyjnych, take odbiy si one na sytuacji alewitw. Decyzja o
delegalizacji wszelkich bractw i organizacji religijnych, pozbawia ich wsparcia
strukturalnego i ideologicznego, jakie dawao bractwo bektaszyckie. Podobnie
inne zarzdzenia, jak choby wprowadzenie nowego alfabetu, czy te dotyczce
stroju, zmieniajc choby system i tryb nauki ograniczyy, czy wrcz usuny
moliwo penego korzystania ze rde wiedzy religijnej w sytuacji, gdy
informacji takich nie mogli przekazywa starsi13. Wszelkie te zmiany byy
wprowadzane przez rzdzcych pod hasami dziaa dla dobra pastwa, a wic
ci, ktrzy si buntowali bd okazywali niezadowolenie, stawali si jego
wrogami. Szczeglnie dziaania administracji w epoce osmaskiej, kiedy to
jeszcze czstokro starano si przymusowo osadza na ziemi koczownikw,
powodoway liczne bunty. Ich przyczyn naley szuka raczej w warunkach
ekonomicznych, lecz poniewa obejmoway gwnie ludno alewick, a na ich

13
Ezel Kural Shaw, Stanford J Shaw, Historia Imperium Osmaskiego i Republiki Tureckiej, t. II,
1808-1975, Dialog, Warszawa 2012, s. 579-585.

207
czele stawali przedstawiciele rnych ruchw religijnych zwizanych z
sufizmem, szyizmem i alewizmem, grupy alewickie atwo byo zaklasyfikowa
jako wrogw pastwa i wszystkich prawowiernych muzumanw. Wszak
buntowali si przeciw wadzy kalifa.
Postrzeganie alewitw jako przeciwnikw kalifa stawiao ich w
szeregach nie tylko opozycji religijnej, ale wrcz buntownikw czy
przeniewiercw wobec jedynie susznej religii jak jest islam sunnicki.
Odmienno w zakresie wykadni religijnej, kult dwunastu imamw a w
szczeglnoci imama Alego, odmienno obrzdw religijnych polegajca na
nierespektowaniu filarw islamu, sprawiay e o ile kto mia sposobno
obserwowa t grup przez duszy czas, a wiedzia, na co zwraca uwag, mg
j do atwo zidentyfikowa. Same zgromadzenia religijne i ich przebieg
budziy nie tylko sensacj ale take wite oburzenie. Podczas cemw, w ktrych
na rwni uczestnicz rami w rami mczyni i kobiety, recytowane s przy
akompaniamencie sazu14 poetyckie modlitwy, taczy si taniec rytualny,
spoywa si posiek rytualny, a nawet alkohol. W dodatku spotkania te
odbywaj si przy blasku wiec, ktre w pewnym momencie s gaszone. W
nieprzychylnych oczach jest to wic rodzaj hulanki poczonej z orgi15. Ludzie
odegnujcy si od elementarnych zasad etyczno-moralnych, jakie daje religia,
uprawiajcy nierzd, yjcy w sposb nieczysty rytualnie, nie mog budzi
sympatii otoczenia, ktre oczywicie stara si unika kontaktw z
przedstawicielami takiej grupy. We wspczesnych warunkach wspycia
spoecznego owych relacji nie sposb unikn. Nie sposb wic te
powstrzyma si od negatywnych reakcji na przykad odmowy przyjcia
poczstunku, rozlunienia, a nawet zerwania znajomoci czy usunicia z pracy
przedstawiciela le postrzeganej grupy. Gdy alewita spotyka si z tak
nieprzychylnymi reakcjami wobec siebie, oczywicie przyjmuje postaw
obronn, zwaszcza, e wszelkie zarzuty s uznane za z gruntu faszywe.
Jacy wic s alewici we wasnych oczach, a tym samym czego ucz si
o sobie. Zaznaczy naley, e poza pewnymi oglnikami niezwykle trudno
ustali kanon wiedzy alewickiej o sobie. Ogromna heterogeniczno rnych

14
Saz instrument muzyczny, lutnia dugoszyjkowa, wykonana z drzewa kasztanu lub morwy, o
dugim gryfie i pudle rezonansowym przypominajcym ksztatem migda.
15
Ali Yaman, Alevilik ve Kzlbalk..., op. cit., s. 145, 150, 155; por. te: Yusuf Baran Bey,
Kimsezlerin Kimi Olmak, w: Radikal Gazetesi, 12.05.2012,
http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1087693&Catego
ryID=149 [24.03.2013]; Cemevi temel atma treninde AKP gerginlii!, w: Gazete Vatan,
6.06.2011, http://www.gazetevatan.com/cemevi-temel-atma-toreninde-akp-gerginligi--381879-
gundem/ [28.08.2014].

208
grup i ich legend pochodzeniowych, rnych ocakw w przeszoci i dzi,
rodowisk wiejskich, miejskich i emigracyjnych sprawia, e wrcz nie mona
mwi o alewizmie, ale raczej o alewizmach. Niemniej istnieje zesp oglnych
hase przyjmowanych przez wikszo przedstawicieli grupy.
Alewicko okreli mona zarwno w paszczynie genetycznej jak ich
kulturowej. Nie istnieje aden typ fizyczny alewity, ani zesp cech fizycznych
czy rasowych jak: biay-czarny, wysoki-niski, ciemnowosy-rudy, chudy-gruby,
zielono-brzowooki Mona by wysokim, grubym blondynem rwnie dobrze
jak niskim, chudym brunetem i by takim samym alewit, pod warunkiem
jednake, e oboje rodzice danej osoby take s alewitami. Naley zauway, e
miejsce pochodzenia lub przynaleno do konkretnego ocaku nie jest istotna.
Na alewizm nie mona si nawrci, nie mona go naby dziki maestwu.
Natomiast dzieci ze zwizkw mieszanych na og nie s uznawane za
alewitw. Co wicej, ich alewicki rodzic take traci swe prawa i uznanie swej
przynalenoci do grupy ze strony innych alewitw. Ostatnimi czasy, ze
wzgldu na liczne zwizki mieszane, jakie zawiera s zarwno w Turcji
pomidzy alewitami i sunnitami, jak i za granic pomidzy tureckimi alewickimi
emigrantami i na przykad Niemcami, Francuzami czy Brytyjczykami, uznanie
alewickoci pozostajcego w zwizku mieszanym wspmaonka, jak rwnie
pochodzcych z takiego zwizku dzieci jest kwesti uznaniow. Podobnie, poza
granicami Turcji, zdarzaj si przypadki, e wspmaonek alewity przyjmuje
alewizm. Niemniej s to cigle sytuacje wyjtkowe i za kadym razem
wymagajce indywidualnego rozstrzygnicia. Zreszt rozstrzygnicie takie nie
musi by nieodwoalne i nigdy nie jest uznawane przez wszystkich alewitw, a
wycznie przez najblisze otoczenie osoby, ktrej dotyczy decyzja.
Alewita oczywicie powinien wyznawa odpowiedni system wartoci i
realizowa pewien wzorzec etyczno-moralny. Najbardziej podstawowe zasady
zawiera zasada: eline, diline, beline sahip ol, czyli bd panem, kontroluj swe
rce, jzyk i ldwia. Innymi sowy nie kradnij, ani nie czy nikomu krzywdy
rkoma, nie obmawiaj, nie kam i nie rozgaszaj plotek oraz nie cudzo.
Zasada ta jest znana niemal wszystkim alewitom, z ktrymi miaam do czynienia
w cigu ju ponad dziesiciu lat moich bada powiconych kulturze tej grupy, a
przez jedn z najwikszych badaczek alewizmu Irene Melikoff jest uznana za
podstaw tosamoci alewickiej16. Poza tym w rodowisku alewickim ogromny
nacisk kadzie si na tolerancj wobec innych, niealewitw. Wyraa to kolejna

16
Irene Melikoff, Krklarn Ceminde, Demos Yaynlar, stanbul 2007, s. 169-170.

209
fraza, zawarta take w witych tekstach alewickich to jest yetmi iki milleti bir
grmek, czyli nakaz, aby w jednakowy sposb spoglda na siedemdziesit dwa
narody, gdzie oczywicie sama liczba odnosi si do wszystkich narodw. Obie te
formuy i zasady z nimi zwizane zawarte s w witych tekstach alewizmu,
przykazaniach imama Cafera Sadka17. Bardzo czesto nawizuje si te do nich
podczas zgromadze religiijnych czy to w kazaniach wygaszanych przez
prowadzcego ceremioni, czy te w recytowanych modlitwach. Przy czym
alewici traktuj te reguy w pierwszym rzdzie jako nakazy wspycia
spoecznego, nie tylko za jako nakazy religijne obowizujce w sferze ich ycia
duchowego.
Oczywicie proza ycia sprawia, e kada z tych regu jest niekiedy
amana. Niemniej w grupach alewickich atwo zauway znacznie wiksz doz
tolerancji dla idei i wiatopogldw innych ni wasne. Nawet jeli nie s one
tosame czy podobne z wasnymi, nie s te oceniane wartociujco. Wyjtkiem
tu s opinie ferowane na temat sunnitw, przy czym jest to raczej wynik
przyjmowanej postawy obronnej wobec zawsze spodziewanego ataku.
Gdy zapyta alewit o to, kim jest w sferze ycia duchowego i co musi
robi, aby by alewit, wymienia pochodzenie od alewickich rodzicw, ycie
wedle zasad wymienionych powyej i oddawania czci dwunastu imamom,
uczszczaniu na obrzdy cemu do domw cemu (tur. cem evi, cem evleri),
utrzymywania aoby a gwnie postu w miesicu muharrem ku czci
mczstwa imama Hseyina pod Karbal18, czasem te pielgrzymki do
Hacibekta lub miejsca pochwku innego witego ma alewizmu, a zwaszcza
zaoyciela wasnego ocaku. S to elementy bardzo formalne i zewntrzne. Poza

17
Baki Yaa Altnok, Alevilik. Hac Bekta Veli Bektailik, Ahi Kitap Yayn Datm, Ankara
2012 , s. 319-321; mam Cafer Sadk, Buyruk. mam Cafer-i Sadk Buyruu, Fuat Bozkurt
(opr.), Kap Yaynlar, stanbul 2006, s. 169; Kalender Kaya, Cem, Musahiplik, Dar- Mansur
Olma Erkan ve Drt Kap Krk Makam zerine, w: Folklor/Edebiyat, Alevilik Ozel Says
II, cilt VIII, say 30, 2002/2, s. 46-47; Irene Melikoff, Krklarn..., op. cit., s. 169-170; David
Shankland, The Alevis in Turkey. The Emergence of a Secular Islamic Tradition,
RoutledgeCurzon, London, New York, 2003, s. 78.
18
Po mierci proroka Muhammada, w toku walki o przywdztwo wyznawcw islamu, w 680 roku
doszo do starcia pod Karbal pomidzy wnukiem proroka imamem Al-Husajnem (tur. Hseyin)
a przedstawicielami dynastii Umajjadw. Zwolennicy Al-Husajna, wyczerpani
kilkunastodniowym godem i brakiem wody, zostali zmasakrowani przez przeciwnikw. Wedle
tradycji ofiar rzezi pady 73 osoby, w tym kobiety i dzieci. Ocala jedynie may syn Al-Husajna
Ali Zajn al-Abidin, czwarty imam. Dla upamitnienia tych wydarze szyici odbywaj
pielgrzymk do Karbali. Alewici obchodz doroczn aob poczon z postem i czcz dzie
mierci Al-Husajna (tzw. dzie Aszury, tur. aure gn).

210
tym to, e powinno si uczszcza na cemy czy poci w miesicu muharramie,
nie oznacza jeszcze e si to czyni. Zazwyczaj elementy te kontrastowane s z
filarami islamu wykonywanymi przez sunnitw. Mowa tu o tym, e alewici maj
cem, maj cem evi, maj post w miesicu muharram, maj dwunastu imamw i
Ehl-i Beyt, czyli wity Rd proroka Muhammada i imama Alego. Maj to
wszystko, a nie maj modlitwy pi razy dziennie, meczetw, postu w miesicu
ramazan, kalifw... Oczywicie niektrzy uczszczaj do meczetu i poszcz w
ramazanie czy to z przekonania, czy ze wzgldu na presj spoeczn
niealewickiego otoczenia. Niemniej meczet i post w ramazanie nie definiuj
alewitw, co czyni cem evi i obchody ku czci polegych i pomordowanych pod
Karbal.
S to bardzo oglne zasady i zachowania, znane wszystkim, przez
wikszo realizowane lub wiadomo e mog, powinny by realizowane. Jak
jest to czynione, to ju inna kwestia. I nie chodzi tylko o to, czy kto jest
religijny czy te nie, ale o zasady i reguy rnice alewitw. Kady ocak
powizany jest z innym ocakiem, ktrego przywdcy peni jakby rol mistrzw
wobec swych podopiecznych. Obrzdy cemu kadego z tych ocakw, a nawet w
wypadku kadego z przywdcw i kadej maej grupy mog przebiega nieco
odmiennie. Troch inne teksty si recytuje, prowadzcy obrzd dede moe
korzysta z innych redakcji przykaza imama Cafera, inne tematy porusza si
podczas kaza, inaczej traktuje rozsdzane podczas zgromadzenia przewiny
czonkw grupy... Niektre ceremonie cemu trwaj po kilkanacie dni, czasem
kilkanacie godzin, a czasem dwie-trzy godziny.
O ogromnej heterogenicznoci wiatopogldowej grupy niech
zawiadczy stosunek alewitw do Boga i sposb jego rozumienia. S grupy
akceptujce muzumaskie i sunnickie wyznanie wiary, szahad nie ma
bstwa oprcz Boga Jedynego, a Muhammad jest jego prorokiem, oraz z
penym przekonaniem wypeniajce filary islamu. W innych odrzuca si
obowizki, jakie przyjmuj muzumanie sunnici, a szahada jest poszerzana o
formu okrelajca imama Alego jako namiestnika Boga, lub wrcz jako
Boga19. System wtajemnicze otwiera te jeszcze jedn moliwo. Czowiek
ktry osign najwyszy stopie poziom hakikatu (tur. hakikat) znajduje si w

19
Materiay z bada terenowych autorki (AB - 2008.07.19 - amh Turbesi; AB - 2010.02.04
Erzincan).

211
stanie penego zjednoczenia z Bogiem, sam jest po prostu Bogiem. Mowa te o
tym, e Boga nie ma, jest natomiast abstrakcyjna sia, moc, Prawda Wiekuista
Hak20. Przy takich pogldach nie trudno zrozumie, e alewici mog by
postrzegani jako bezbonicy. Oczywiste jest te, e ustalenie pewnej podstawy
doktrynalnej dla caej grupy okrelajcej si mianem alewici jest niezwykle
trudne, jeli w ogle moliwe. Co wicej sami alewici raczej unikaj, zwaszcza
publicznych dyskusji, w ktrych religia i kwestie doktrynalne byyby traktowane
jak kryterium alewickoci. Jeli za dochodzi do takich dyskusji, zawsze
znajdzie si jaka rozsdna osoba, ktra postara si o wyciszenie emocji i
zmian tematu rozmowy. Rozstrzygnicie bowiem czy jest si alewit, jeli nie
zna si imion dwunastu imamw lub jeli uznaje si sunnick szahad i modli
pi razy dziennie, oprcz tego uczszczajc na cotygodniowe lub doroczne
cemy, mogoby przysporzy zbyt wielu problemw wewntrz samej grupy21.
Jednak podczas zgromadze religijnych nie porusza si wycznie
tematw zwizanych bezporednio z religi. Kilku czy kilkunastogodzinne
spotkanie nie sposb powici wycznie modlitwom i sprawom ducha.
Rozmowy i kazania dotycz oczywicie kwestii religijnych, ale take biecych
spraw spoecznych i politycznych. Z reguy te nawizuje si do pewnych
wydarze historycznych. Zreszt i tu wychodzc od tradycji religijnych, kultu
mczennikw spod Karbali i zgadzonych podstpnie imamw i ich dzieci
zazwyczaj przechodzi si do alewickich tragedii, pord ktrych czoowe
miejsce zajmuje eksterminacja czterdziestu tysicy mczyzn dokonana przez
walczcego z Safawidami sutana Selima I Gronego. Owe czterdzieci tysicy
wspomina si i modli za nich podczas kadego zgromadzenia. A jest to tylko
pocztek alewickich nieszcz. Wiele z nich pamitaj bd sami uczestnicy
obrzdw, bd ich rodzice i dziadkowie. Do najwikszych naley chyba
podpalenie w wyniku policyjnej prowokacji w 1993 roku podczas festiwalu
alewickiego w Sivasie w hotelu Madmak, gdzie w pomieniach zgino 37
osb22. Do dzi co roku na pocztku lipca alewici obchodz rocznic tragedii.

20
John Kingsley Birge, The Bektashi, op. cit., s. 59, 180; Markus Dressler, Alevi Gelenein
Dinsel Boyutlar, w: brahim Bahadir (red.), Bilgi Toplumunda Alevilik, Bielefed Alevi Kltr
Merkezi Yaynlar, Ankara 2003, s. 35, 36; Irene Melikoff, Krklarn..., op. cit., s. 99-104,
121-122.
21
Materiay z bada terenowych autorki (AB-138-2005; Dziennik bada, 8.08.2008).
22
Dariusz Koodziejczyk, Turcja, Trio, Warszawa 2011, s. 269.; Ali Yaman, Alevilik ve
Kzlbalk..., op.cit., s. 134-135.

212
W ich oczach jest to jeszcze jeden punkt na licie krzywd i przeladowa, jakim
s poddawani przez nieprzychylne sobie otoczenie, ze szczeglnym
uwzgldnieniem usiujcych ich zasymilowa sunnitw. Oczywicie
przekonanie takie nie jest jednoznaczne z gebok znajomoci wasnych
dziejw.
W chwili obecnej codzienne zachowania czy te obchodzenie wit i
uroczystoci religijnego cyklu obrzdw dorocznych nie s wyznacznikiem
bezwzgldnym przynalenoci do grupy. Fakt, e kto wie, i w danym okresie
moe lub powinien poci, nie znaczy e to to robi, a otoczenie alewickie nie
wywiera presji na taka osob23. Samo uczszczanie na obrzdy dla wielu osb
byo po prostu niemoliwe ze wzgldu na zamieszkanie poza wasnym
rodowiskiem, a nawet obaw e zostan zidentyfikowani przez swych
niealewickich ssiadw i poddani ostracyzmowi czy jakiej formie
dyskryminacji24.
Najbardziej zewntrznym elementem identyfikacyjnym z zakresu
zwyczajw ycia codziennego, ale jednoczenie zwizanym z manifestowaniem
swych pogldw religijnych i politycznych jest strj kobiet, a waciwie jeden
jej element chusta zakrywajca wosy. Nie chodzi tu oczywicie o chustk jaka
nosz kobiety starszego pokolenia czy kobiety na wsi, ale chust wkadan
na rodzaj czepka, pod ktry chowa si wosy; chust zakrywajc wosy, szyj i
ramiona, a czasem take cz twarzy przez nasunicie jej na czoo. Chusta taka
jest w obecnej Turcji niezwykle znaczca. Kobieta j noszca manifestuje swe
tradycyjne pogldy i to, e hoduje zasadom religii, wyraa take okrelone
pogldy polityczne i poparcie dla obecnie rzdzcej partii muzumaskiej.
Kobiety odkrywajce wosy ukazuj si jako wyznajce laicki i postpowy
wiatopogld, zwolenniczki republiki, ktrej twrc jest Mustafa Kemal Atatrk.
Znakomita wikszo alewickich kobiet nie nosi chustek, a nawet traktuje z
pogard te ze swych wsprodaczek, ktre to czyni. Zazwyczaj ze
wzajemnoci25. Odkryta gowa kobiety alewickiej jest te potwierdzeniem jej
rwnouprawnienia w spoecznoci. Fakt, e w porwnaniu z relacjami
panujcymi w rodzinach sunnickich maj znacznie wicej swobody, a stosunki
mczyzn i kobiet s znacznie swobodniejsze i blisze obyczajowoci panujcej

23
Materiay z bada terenowych autorki (AB-309-2010; AB-383-2013).
24
Materiay z bada terenowych autorki (AB - 2005.02.06 - Ankara Dikmen - cem a).
25
Materiay z bada terenowych autorki (Dziennik bada, 23.07.2010).

213
na przykad w Polsce, nie oznacza oczywicie penego zrwnania pozycji obu
pci we wszystkich sferach ycia patrylinearnego i patriarchalnego
spoeczestwa.

Wystawa jednego ze sklepw ankarskich, w ktrych hodujce tradycjom

sunnickim klientki mog naby zakrywajce ca sylwetk paszcze i chusty
(fot. M. Godziska)

214
Ulica ankarska w dzielnicy bazarowej widoczne kobiety z odkrytymi gowami
lub noszce tradycyjne chusty zakrywajce szczelnie wosy (fot. M. Godziska)

Pogldy polityczne alewitw mog by ujawniane take w wystroju

domw cemu, gdzie na gwnej cianie obok portretw imama Alego czy
dwunastu imamw niemal zawsze znajduje si portret Atatrka oraz flaga
turecka26. Alewici to niemal bez wyjtku ludzie deklarujcy lojalno wobec
laickiego i demokratycznego pastwa oraz idei Atatrka. Co wicej, wielu z nich
hoduje pogldom lewicowym. Wydaje si, e z uwagi na poczucie
dyskryminacji przez wielkich tego wiata, chtnie dawali ucha ideologii biorcej
w obron wszystkich pokrzywdzonych i ucinionych. A e przeciwko ruchom i
ugrupowaniom lewicowym take byy podejmowane przez pastwo rne
dziaania, zamykao si koo samospeniajcego si proroctwa, gdzie alewici
nieustajco padali ofiar dyskryminacji i przeladowa. Niemniej wszystko to
kumuluje si w przekonaniu o wasnej tolerancji, postpowoci i wiatej
nowoczesnoci w opozycji wobec zachowawczoci i zacofania wszystkich
innych, ktrzy zwalczaj i dyskryminuj przeciwnikw. W tym przypadku
owymi innymi jest najblisza grupa w opozycji wobec ktrej konstruuje si
wasn tosamo, czyli sunnici.

26
Patrz: Marzena Godziska, Cem Evi Rewritting Tradition, w: Shidnyj Svit ( ,
), nr 1, 2014, s. 31-34.

215
 Wntrze jednego z ankarskich alewickich domw modlitwy (tur. cem evi). Na
cianach widoczna flaga turecka wyraz patriotyzmu gromadzcych si tu
wiernych oraz portrety imama Alego, dwunastu imamw oraz Haci Bektaa
Velego. Wszyscy imamowie, zgodnie z tradycj alewick zmarli mierci
mczesk (fot. M. Godziska)

Co wicej, pogld ten idzie w parze z do szczeglnym obliczem

tureckiego nacjonalizmu bd patriotyzmu. Niemal oficjalny wizerunek
mieszkaca Turcji i obywatela tureckiego to etniczny Turek, muzumanin
sunnita. Tymczasem alewici, reprezentanci tureckiego etnosu uwaaj, e sami
pod wzgldem religijnym stanowi w istocie najbardziej oryginaln wersj
prastarych wierze cile tureckich z drobnymi domieszkami rnych tradycji
ludw ssiednich, na przykad islamu, czy chrzecijastwa. Islam sunnicki jest
niekiedy traktowany jak ideologia narzucona celem arabizacji narodu
tureckiego. I aczkolwiek ten ostatni pogld nie jest podzielany przez wszystkich
bez wyjtku, prowadzca do takich konkluzji interpretacja wasnych dziejw jest
zawsze taka sama my potomkowie Praturkw i Turcy, sl ziemi,
pokrzywdzeni przez wszystkich.

216
 Tosamo to jest co, co jest tworzone i kreowane. W kadym ukadzie
geopolitycznym, czy momencie dziejowym mona j ksztatowa odmiennie. To
co mnie osobicie frapuje, chwilami smuci, a nawet przeraa, to trwao
pewnych elementw wyznaczajcych obraz wasnej grupy, a wic tworzcych
granice swej tosamoci. Odnonie do alewitw tureckich mamy tu obok
tureckoci i bardzo wysokich wymaga etyczno-moralnych niezwykle
niebezpieczny punkt zwizany z poczuciem krzywdy wyrzdzanej przez aparat
pastwa i najbliszych ssiadw w przeszoci i teraz. Fakt, e cigle mona
wskaza nowe akty niesprawiedliwoci powoduje, i mona te dostrzega takie
akty tam, gdzie ich nie ma i z powodzeniem umacnia poczucie dyskryminacji i
zagroenia. To oczywicie mocno konsoliduje dan spoeczno, ale te kae jej
y w nieustajcym stanie wojny, co dla nikogo nie jest wskazane. Co jednak
niezwykle znamienne, owo poczucie krzywdy i zagroenia konsolidujce tak
przecie odmienne grupy alewickie, nie tworzy idei odwetu, czy zemsty, a
owocuje bardzo pozytywn cech, jak jest tolerancja wobec innych. Cho moe
jej dobrodziejstwa w ograniczony sposb obejmuj najbliszych adwersarzy
sunnitw.

217
Hassan A. Jamsheer

Bohaterowie powieci Nadiba Mahfuza:

przyczynek do problematyki tosamoci

Streszczenie: Spord postaci licznych powieci Nadiba Mahfuza,

wybr pad na Kamila, bohatera As-Sarab (Fatamorgana), Mahduba Abd
ad-Daima, bohatera Al-Kahira al-Dadia (Nowy Kair), Hasanajna,
bohatera Bidaja wa-nihaja (Pocztek i koniec) oraz Kamala Abd al-
Dawada, bohatera Trylogii Mahfuza (Bajn al-Kasrajn, Kasr asz-Szauk,
As-Sukkarijja). Bohaterowie ci odzwierciedlaj przemiany spoeczne
w Egipcie w okresie kilku dekad nastpujcych po I wojnie wiatowej.
Kryzys bohaterw (jako wyraz kryzysu spoecznych struktur), przejawia
si wpierw jako prba pokonania barier klasowo-wasnociowych, by
zakoczy si niepowodzeniem ujawniajcym wymiary kryzysu
osobowociowego. Mamy w rezultacie wzory symbolizujce kolejno:
marginaln rol bohatera, upadek bohatera i wyobcowanie bohatera.
W zwizku z ukazaniem si polskiego przekadu powieci Nadiba
Mahfuza Dzieci naszej dzielnicy (przekad: Izabela Szybilska-
Fiedorowicz, Sopot 2013), ktra przyniosa Nagrod Nobla w 1988 r., a
przede wszystkim ze wzgldu na ugruntowan ju wtedy pozycj Mahfuza
w literaturze arabskiej, warto zaprezentowa t posta i jego Dzieci naszej
dzielnicy (Aulad harratna). Jest to powie interesujca si dziejami
ludzkoci, podejmujca takie podstawowe kategorie, jak: wiara,
sprawiedliwo, ad, godno, wolno czy mio. Kada z gwnych
postaci tej powieci symbolizuje kolejny etap objawienia. Na tym tle
powsta spr wok ksiki. Twrczo Mahfuza jest bogata i zoona w
swojej tematyce. Dominuje za problematyka spoeczna.

Sowa klucze: tosamo, literatura arabska, Nadzib Mahfuz,

Arabowie, islam

Spord licznych powieci egipskiego pisarza Nadiba Mahfuza (1911-

2006), laureata Nagrody Nobla w 1988, szeroko znane s w wiecie przede
wszystkim As-Sarab (Fatamorgana), Al-Kahira ad-Dadida (Nowy Kair),
Bidaja wa-nihaja (Pocztek i koniec), take jego Trylogia / Sulasijja (Bajn al-

218
Kasrajn1, Kasr asz-Szauk2, As-Sukkarijja). Te i inne powieci obrazuj
przemiany spoeczne, jakie dokonay si w Egipcie w okresie kilku dekad po I
wojnie wiatowej, czasach rewolucji naserowskiej i pniej. Losy bohaterw
odzwierciedlaj za kryzys struktur spoecznych, gdy prby pokonania barier
klasowych i majtkowych kocz si niepowodzeniem, ujawniajcym wymiary
kryzysu osobowociowego. Mamy w rezultacie wzory symbolizujce kolejno:
marginaln rol bohatera, upadek bohatera i wyobcowanie bohatera.
Pocztkowo Mahfuz widzi w doktrynie spoeczno-politycznej i programie
Nasera drog do waciwego rozwizania kryzysu spoecznego. Z biegiem
czasu, w dalszej twrczoci (np. Al-Liss wa-al-kilab / Zodziej i psy3, czy Al-
Karnak4), opisuje swoje rozczarowanie. Dobitnym wyrazem takiego
rozczarowania bya te powie Aulad harratna (Dzieci naszej dzielnicy5).

Kamil z As-Sarab , czyli samomarginalizacja bohatera

As-Sarab to jedyna powie Mahfuza, w ktrej bohater, Kamil Ruba

Laz, jest jednoczenie narratorem. Std jej psychologiczny wymiar, polegajcy
na nieustannym dialogu bohatera z samym sob, co stanowi gwn lini
narracji. Rola innych postaci polega na rzucaniu wiata na psychologiczn
sylwetk Kamila. Gwny wtek powieci to kompleks bohatera wobec matki,
gdy nie moe si oderwa od niej, dominuje nad nim cakowicie, a gdy
wreszcie udaje si w jakim stopniu tego dokona przez zawarcie maestwa,
wtedy te niemoc seksualna w relacji z on wywoaa kolejny kompleks i te
dwie przeszkody stopniowo marginalizoway, i w konsekwencji wyeliminoway
tego bohatera z dziaalnoci spoecznej6. Tote, w wewntrznym dialogu Kamil
mwi: Mog uruchomi wyobrani, rozmawia ze sob, ale podejmowa
jakie dziaanie? - To niemoliwe7.
W kocu powieci Kamil, po wyleczeniu si z choroby psychicznej i
fizycznej, mwi do siebie i radzi wybr drogi (tauhid) tzn. zjednoczenia si z
Bogiem. Doszed on do sufizmu po uwolnieniu si od matki, po jej mierci, i po

1
Wyd. pol. Opowieci starego Kairu, prze. J. Kozowska, PIW, Warszawa 1982.
2
Wyd. pol. Kamal, prze. J. Kozowska, PIW, Warszawa 2009.
3
Wyd. pol. Zodziej i psy, tum. J. Stpiski, PIW, Warszawa 2007.
4
Wyd. pol. Karnak, tum. J. Kozowska i G. Yacoub, Smak Sowa, Sopot 2011.
5
Wyd. pol. Dzieci naszej dzielnicy, tum. I. Szybilska-Fiedorowicz, Smak Sowa, Sopot 2013.
6
N. Raghib, Kadijjat asz-szakl al-fanni inda Nadib Mahfuz: Dirasa tahlilijja li-usuliha al-fikrijja
wa-al-damalijja, Dar al-Kitab al-Arabi li-at-Tibaa wa-an-Naszr, Al-Kahira 1988, s. 205.
7
N. Mahfuz, As-Sarab, Al-Kahira 1964 (I wyd., 1948), s. 311.

219
tragicznej mierci jego ony Rabab8. Dowiadczenia yciowe bohatera obnayy
krucho jego charakteru, marginalizacj wasnej osoby i charakteru, gdy nie
prbowa wypracowa i znale stanu rwnowagi midzy sob a
rzeczywistoci, midzy wasnym przeyciem wewntrznym a zewntrznym
obiektywnym stanem rzeczy. Ucieka wic z wpyww otoczenia spoecznego na
rzecz nieskoczonoci, ku absolutowi. Metafizyczny absolut sta si azylem
przed niemoc seksualn oraz niezdolnoci do spoecznej adaptacji. Na tym tle,
w ostatniej scenie powieci znajduje on w sufizmie wyjcie, czy raczej ucieczk
od wpyww zbiorowoci na rzecz nieskoczonoci, lub absolutu9.

Hasanajn z Bidaja wa-nihaja, czyli upadek bohatera

W powieci Bidaja wa-nihaja narracja nie ogranicza si do jednej postaci

(Hasanajna), lecz Nadib Mahfuz podejmuje losy caej rodziny z jej czonkami
stawiajcymi czoa trudom ycia, upadajcymi po kolei na tle toczcych si
wydarze, tak jakby byo to wszystko przesdzone. Mahfuz siga do gbi
tragicznych wydarze, ktre spaday na rodzin.
Po mierci gowy rodziny, matka, crka i trzej synowie w wieku nauki
znaleli si w tragicznej sytuacji. Na dodatek, kiedy crka decyduje si na prac
krawcowej (w domu) bracia wyraaj oburzenie, z powodu niskiej wwczas
rangi spoecznej takiego zawodu, cho bya to nieodparta konieczno. W
normalnych warunkach droga do wyjcia z sytuacji rodzinnej prowadzi przez
prac, nauk i zdobycie zawodu. Jednak mentalno tej podupadej z powodu
mierci jedynego ywiciela rodziny prowadzi do odrzucenia takiej drogi
doprowadzi siostr i najstarszego brata, Hasana, na z drog (pozornie, drog na
skrty). Husajn z kolei powica si, przerywajc wysze studia, by przyj w
innym miecie (Tanta) nisko patn pac (aby mimo to, z bardzo skromnych
oszczdnoci, pomaga rodzinie w Kairze).
Hasanajn, najmodszy, znalaz si pod wraeniem bogactwa protektora
rodziny (przyjaciela ojca) Ahmada Bega Jusriego. Dziki jego protekcji, po
ukoczeniu matury, Hasanajn zostaje przyjty do Akademii Wojskowej i zostaje
oficerem. Idzie krok dalej, prosi o rk crki Ahmada Bega. Proba zostaa
odrzucona cho taktownie. Mahfuz bardzo obszernie i sugestywnie rysuje
obraz przepaci midzy tymi warstwami spoecznymi Egiptu (bardzo gbokie
rnice klasowe). Hasanajn, tak jak inni czonkowie jego rodziny, przeywa t

8
As-Sarab, op.cit., s. 366.
9
Ibidem.

220
przepa, dy do wyszego poziomu materialnego, psychicznie nie dopuszcza
innej alternatywy ni przynaleno do wyszej klasy spoecznej.
Ostatni akt burzcy cay ten wiat (wieloletni wysiek na rzecz awansu
spoecznego) to wiadomo od policji do Hasanajna o siostrze, trudnicej si
potajemnie prostytucj, jej uwolnienie za porczeniem brata, ich samobjstwo w
wodach Nilu. Mona by rzec, i w ujciu Mahfuza, Hasanajn symbolizuje
denie rodziny, a moe caej warstwy, do wydostania si z ndzy i do awansu
spoecznego denie czsto skazane na niepowodzenie. Caa rodzina
powicaa si w tym celu, ale nadaremnie, a w kocu doszo do upadku
gwnego bohatera10.

Kamal z Trylogii kairskiej, czyli alienacja bohatera

W swojej zasadniczej czci, niniejszy artyku dotyczy Trylogii kairskiej,

a zwaszcza Kamala bohatera drugiej i trzeciej czci. Dzieo to zostao
ukoczone w kwietniu 1952 r., a opublikowano j po raz pierwszy w odcinkach
w latach 1956-1957 w czasopimie Ar-Risala Ad-Dadida.
Tytuy powieci wskazuj na ulice, przy ktrych mieszkay trzy pokolenia
rodziny As-Sajjida Ahmada Abd al-Dawada w okresie od 1917 do 1944 r. As-
Sajjid jest 45-letnim kupcem, bardzo autorytarnym w stosunku do dzieci i ony.
W domu odgrywa rol pobonego i praktykujcego muzumanina, nieco, a
momentami cakiem inaczej jest w sklepie i podczas zabaw nocnych z
przyjacimi. Na pocztku akcji Bajn al-Kasrajn As-Sajjid koczy romans ze
piewaczk Dalil, by zacz z nastpn - Zannub.
W momencie wyjciowym powieci, As-Sajjid Ahmad, m Aminy od 25
lat, jest ojcem Jasina (21 lat, z pierwszego maestwa), Chadidy (20),
Fahmiego (18), Aiszy (16) i Kamala (10). Najstarszy bywa agresywny i
podobny do ojca pod wzgldem skonnoci do zabaw. Nie ukoczywszy
edukacji szkolnej, pracowa w sekretariacie szkoy podstawowej bez
perspektywy awansu w subie cywilnej.
Fahmi z kolei, nie zainteresowany wspomnianymi rodzajami rozrywki a
posiadajc intelektualne potencjay ojca, jest powanym studentem prawa.
Bardzo si boi ojca, ale wykazuje gboki szacunek wobec niego. O tym
wiadczy odrzucenie przez ojca jego proby zarczyn z Mariam, crk ssiada.
W tej sprawie cakowicie podporzdkowa si ojcu. Jednak Fahmi zrywa z

10
N. Mahfuz, Bidaja wa-nihaja, Al-Kahira 1961, s. 381.

221
bezwarunkow ojcowsk dominacj, przyczajc si do tajnej organizacji
patriotycznej i uczestniczy w antybrytyjskiej demonstracji. Zabity podczas
wiecu Fahmi staje si sztandarowym symbolem rodziny przez trzy generacje. W
ten sposb koczy si Bajn al-Kasrajn - tragicznie zarwno dla rodziny, jak i
Egiptu.
Interesujcy nas w tych rozwaaniach Kamal, wyrnia si tym, e jest
jak ojciec fizycznie dobrze zbudowany i jak matka urodziwy. Niektre
kreatywne cechy Kamala ujawni Mahfuz ju w Bajn al-Kasrajn, by w dwch
nastpnych powieciach Trylogii przedstawi go jako reprezentanta nowej
postpowej generacji. Ceni on, jak inni z tego pokolenia, nauk i wiedz
empiryczn bardziej ni religi i wiar11. Na studia uniwersyteckie wybiera
filozofi (tak jak sam Mahfuz). Oburzony ojciec mwi przy tej okazji: Pytam
ci na temat twojej przyszoci i ty odpowiadasz, e chcesz poznawa pocztki
ycia i los. Co z tym zrobisz? Otworzysz sobie kram jako wrbita?12.
W rezultacie Kamal uosabia nowy Egipt, podczas gdy As-Sajjid Ahmad
przeszo. Podczas gdy czonkom rodziny pci mskiej przydziela si pewien
zakres swobody, kobiety uznaje si zawsze za podporzdkowane. To si odnosi
do Aminy, ktra jest kontrolowana przez Al-Sajjida zgodnie z tradycj, przyjt
w specyficznej formie w oparciu o religi islamu.
Proces sekularyzacji postpuje w Egipcie ju na przeomie wiekw XIX i
XX. wieckie instytucje, uksztatowane wedug wzorcw zachodnich, zastpuj
tradycyjne instytucje i szkoy religijne. Absolwenci nowego systemu
edukacyjnego zajmuj miejsce tradycyjnych administratorw i nauczycieli.
Takie przemiany modernizacyjne musia wywier swj wpyw na rodzin As-
Sajjida. W wypadku Kamala, stajc si wic przedstawicielem nowej elity,
wolnej od tradycji w kontekcie swoich studiw i zainteresowa Darwinem
oraz Bergsonem tzn. mylicielami wolnymi od optyki religijnej.
Warto doda, i w dwch dalszych czciach Trylogii atmosfera
optymizmu z Bajn al-Kasrajn ustpuje, oddajc pole rozczarowaniu. Dzieje si
to na tle rewolucji 1919 roku na rzecz zakoczenia okupacji brytyjskiej i
osignicia niepodlegoci. Sad Zaghlul, przewodniczcy delegacji patriotycznej
(Wafd) na Parysk Konferencj Pokojow znajdzie si w wizieniu. Odtd
rozmowy w rodzinie zostaj zdominowane przez wydarzenia zwizane z ruchem
protestacyjnym z ulic kairskich. Brytyjczycy zakadaj obozowisko w dzielnicy

11
M.H. Elshall, Modern Interpretations og Gender in Naguib Mahfouzs Cairo Trylogy, praca
doktorska, [Miami], University of Florida, 2006, s. 36.
12
N. Mahfuz, Kasr asz-Szauk, Al-Kahira 1959, s. 55.

222
Al-Husajn, w pobliu domu As-Sajjida, za on, gowa rodziny, jest zmuszony do
noszenia cikich workw na umocnienia dla onierzy brytyjskich. Jeden z
brytyjskich oficerw stara si uwie ukochan Fahmiego, Marjam, na Jasina
napada tum biorcy go za agenta brytyjskiego, a onierze brytyjscy zabijaj
Fahmiego.
Tak wic, I wojna wiatowa wie si w wizji Nadiba Mahfuza z
wielkimi zmianami w egipskich rodzinach. Proces ten ju zasygnalizowaa
odmowa Fahmiego podporzdkowania si woli ojca trzymania si z dala od
dziaalnoci patriotycznej. W ten sposb podway si wadzy wynikajcej z
tradycji. Po wojnie, brutalno brytyjskich wojsk okupacyjnych pogbia t
tendencj, doprowadzajc do rozpadu struktur rodzinnych i zachwiania
egipskiego porzdku spoecznego. W konsekwencji powstaje prnia spoeczno-
polityczna, ktr czciowo zaczyna zajmowa organizacja pod nazw Bracia
Muzumanie (Al-Ichwan al-Muslimun), postulujcy powrt do systemu
spoeczno-politycznego z czasw wczesnego islamu.
Te gbokie zmiany ledzimy w powieciach Kasr asz-Szauk i As-
Sukkarijja w osobowoci Kamala. Mamy zatem konflikty polityczne i
kulturowe, egipskie denie do niepodlegoci, dylemat wyboru midzy tradycj
a innowacj to wszystko skupia si w portrecie psychologicznym tego
bohatera na tle innych postaci. Napicie ronie na przykad, kiedy Kamal
opublikuje artyku na temat teorii ewolucji Karola Darwina. Gniew ojca wynika
z kwestionowania tradycji przede wszystkim z ukrytego kwestionowania
wadzy patriarchalnej opartej na tej tradycji. Proces ten wydaje si
nieodwracalny, w tym sensie, e sam As-Sajjid zdaje sobie spraw ze zmian i
upywu czasu przy okazji powrotu do nocnych zabaw po picioletniej przerwie
w zwizku z mierci Fahmiego. Jego stan rezygnacji fizycznej i psychicznej
staje si ewidentny: najprawdziwszym lustrem czowieka jest przyjaciel, ktry
wraca po dugiej nieobecnoci13.
Konsekwencj tego jest kwestionowanie wadzy tradycjonalnej. W
odpowiedzi na pytanie matki Kamal mwi: Przeszo odesza bezpowrotnie
era religijnych lekcji, poucze religijnych, opowieci o prorokach i demonach
[...]14. Dawniej bez reszty sucha podobnych opowiada matki, dzi uznaje te
czasy za bezpowrotn przeszo. O czym maj mwi, nad czym dyskutowa?
Pozostaj pogawdki cakiem o niczym, nie maj nic sobie do powiedzenia.

13
Ibidem, s. 3-4.
14
Ibidem, s. 11.

223
Umiecha si, jakby przepraszajc zarwno za przesze, jak i przysze
milczenie15.
Niemniej, sprawa nie wydaje si z punktu widzenia Kamala tak
oczywista, bo jest zakadnikiem egipskich uwarunkowa. Ujawnia to w
wewntrznym przeywaniu, w nieprzerwanym monologu z samym sob wok
egipskiej walki o niepodlego i autentycznej tosamoci. Skonfrontowany z
mentalnoci Szaddadw, brata i siostry wychowanych na Zachodzie, ktrzy
ycz sobie, by Egipt zosta przeksztacony na wzr zachodni, Kamal dystansuje
si od nich, a ponadto jest zszokowany podczas pikniku, kiedy dowiaduje si, e
Aida przygotowaa kanapki z wieprzowin, a do picia zimne piwo. Grzecznie
odmawia skorzystania z poczstunku. Pod koniec Kasr asz-Szauk oboje
Szaddadowie opuszczaj Egipt, by na kocu As-Sukkarijji informowa nas, e
ich ojciec zbankrutowa i popeni samobjstwo, Aida za powrcia do kraju,
ponownie wysza za m i umara przy porodzie, a jej brat te powrci i podj
prac na podrzdnym stanowisku. Rozpad rodziny Abd al-Dawada i upadek
Szaddadw sygnalizuje odrzucenie przez Egipt obu orientacji na Zachd i
tradycjonalizm. Jednake walka midzy westernizacj a tradycjonalizmem trwa
nadal do koca Trylogii.
Casus Kamala to w swej istocie kryzys caego pokolenia pokolenia
wyonionego z tradycyjnego spoeczestwa, pokolenia predestynowanego do
przeprowadzania przemian (odnowy / taghjir) i ponoszenia ich skutkw, na
skutek czego jego niepewne kroki wahay si midzy jaowoci a czynem.
Problemy Kamala to problemy wyksztaconych Egipcjan, ktrych mode lata
zbiegy si z rewolucj 1919 roku, i ktrzy nie wiedzieli, jak znale szczytne
ideay w miejsce upadajcych ideaw swoich przodkw. Nie jestem
mieszkacem tej planety. Jestem obcy, i powinienem y yciem obcych -
mwi do siebie Kamal Abd al-Dawad16.
W dalszych partiach Trylogii Kamal zastanawia si zatem nad swoim
yciem, relacjami z matk, ojcem, ukochan (Aid), z Bogiem zastanawia si
nad tym, czym byy i do czego si sprowadziy. Matka, wierzca w zabobony,
oddala si od niego, za ojciec czy w sobie ignorancj z apodyktycznym
usposobieniem wobec domownikw. Z kolei Aida wybraa syna radcy, osob z
wyszej sfery, za ma. W kocu stoi samotnie w obliczu tych wyzwa, w
obliczu efemerycznoci swego wiata, a wreszcie przekonuje si do wyboru

15
Ibidem,, s. 55; N. Raghib, op. cit., s. 164.
16
N. Mahfuz, Kasr asz-Szauk, op. cit., s. 355.

224
nauki, filozofii i wyszych (idealnych) wartoci17. Tym samym umieci swoje
problemy osobiste w kontekcie problemw spoecznych swego kraju. Odnosi
si to do krytyki poziomu panujcej ignorancji, braku lojalnoci w sferze
polityki, zdrady politykw i arystokracji. Nastpio odwrcenie si od
przywdcw niepodlegociowych, brak rzeczywistej sprawiedliwoci i
ograniczenie si w konstytucji z 1923 roku do formalnych deklaracji na temat
swobd obywatelskich. To spowodowao zanik wszelkich perspektyw na
przeomow pozytywn zmian po mierci idealnego jego zdaniem
przywdcy Egiptu, Sada Zaghlula (zm. 1927)18.
Kamalowi Abd al-Dawadowi potrzebna bya wic solidna podstawa,
ktr daje nauka, i wanie poprzesta na tym przekonaniu, tzn. nie by w stanie
przej od teorii do praktyki, od sowa do czynu, od sfery myli do sfery
rzeczywistoci.
O bohaterze swojej powieci, Kamalu, wyraa si autor powieci po
latach w ten sposb: Kamal odzwierciedla mj kryzys intelektualny
(ideologiczny / fikri), ktry by kryzysem pokoleniowym, jak sdz; inaczej
nie akcentowabym tego z t si w jakiej okazaem19. A przy innej okazji
powiedzia: Kryzys intelektualny Kamala w Trylogii by kryzysem naszego
caego pokolenia, a sdziem e dotyczy tylko mnie, a niektrzy przyjaciele i
krytycy sami przyznali si do tego20.

17
N. Mahfuz, As-Sukkarijja, Al-Kahira 1964, s. 125.
18
Ibidem, s. 45.
19
Hiwar, Marzec/Kwiecie 1963, Nr 3, s. 67.
20
Wywiad opublikowany w czasopimie Al-Adab, czerwiec 1960, s. 19.

225
Marta Widy-Behiesse

Zoone tosamoci muzumanw zachodnioeuropejskich

Streszczenie: Muzumanie w Europie Zachodniej nale do

mniejszoci religijnej i najczciej etnicznej. W obliczu oglnego kryzysu
tosamoci na Zachodzie, ich sytuacja wydaje si wyjtkowo ciekawa.
Szczeglnie e nowe, szybkie i skuteczne formy wymiany informacji,
Internet i atwo podrowania, sprawiaj e ksztatowanie tosamoci,
zarwno zbiorowej, jak i jednostkowej zaley od wielu elementw. W
wyniku wpywu oglnych tendencji i zachowa spoecznych mamy do
czynienia z dynamicznie rozwijajcym si zjawiskiem konsumpcjonizmu,
gdzie si napdow staje si marka (islam lub halal). Dylematy
tosamociowe europejskich muzumanw wyraaj si m.in. w stosunku
do: pastw i spoeczestw przyjmujcych, obywatelskoci i modelu
zaangaowania spoecznego, kraju pochodzenia, religii, wspwyznawcw
(ummy), grupy etnicznej czy narodu, z ktrego si wywodz. To tylko
zarys zagadnie istotnych dla ksztatowania charakterystycznej tosamoci
muzumanw zachodnioeuropejskich, ktre zostan omwione w ramach
referatu.

Sowa klucze: tosamo, islam, muzumanie w Europie, imigranci

Tosamo jest zagadnieniem zoonym - moe dotyczy jednostki lub

grupy, a jej konstrukcja ulega zmianom. Przyjmuje si e termin ten oznacza
zbir waciwoci opisujcych istotne cechy aktora/podmiotu spoecznego w
jego wasnych przekonaniach.1. Wrd badaczy zajmujcych si zagadnieniem
tosamoci wskazuje si rne sposoby mylenia o niej. W pracach pioniera
bada nad tym zjawiskiem Erika Eriksona dominuje przekonanie, e
tosamo jest stabilnym ukadem autodefinicji jednostki potwierdzonym przez
jej otoczenie spoeczne2. Wraz z rosnc popularnoci i zainteresowaniem
tosamoci upowszechni si jednak pogld o procesualnym charakterze
omawianego przedmiotu bada, co zakada e prby samookrelenia s trwaym
zjawiskiem i nie prowadz do ostatecznego, staego i penego wpisania si w

1
Zbigniew Bokszaski, Tosamoci zbiorowe, PWN, Warszawa 2005, s. 16.
2
Ibidem, s. 33.

226
jaki okrelony ad3. Nie bez znaczenia jest tutaj fakt, e na tosamo, w
kontekcie bada nad spoeczestwem, zwrcono uwag dopiero w drugiej
poowie XX wieku, czyli wtedy, gdy podstawowe elementy samookrelenia
zaczy traci na znaczeniu. Osabienie tradycyjnych skadowych tosamoci,
takich jak wizy z klas i warstw spoeczn, kategoriami zawodowymi,
statusami i grupami pierwotnymi4 w powizaniu z wrastajc niepewnoci co
do charakteru innego, w opozycji do ktrego zwyko si identyfikowa,
spotgowao zainteresowanie badaczy mechanizmami samookrelenia jednostki
i grupy. Wynika z tego, e tosamo jako zjawisko podlegajce staej
redefinicji, zarwno w odniesieniu do jednostki, jak i grupy jest dynamiczna.
Dynamika ta przyspiesza wraz ze wzrostem tempa ycia, zmianami w otoczeniu
podmiotu, nieustannym napywem informacji. W zglobalizowanej
rzeczywistoci tosamo podlega zatem czstszym redefinicjom i staje si
wypadkow znacznie liczniejszych czynnikw, ktre oddziauj na
samowiadomo grupy czy jednostki. Majc na uwadze omwione czynniki
formujce tosamo mona stwierdzi, e w grupach mniejszociowych w
ramach wspczesnych spoeczestw bdzie ona nieustannie ewoluowa, a na jej
ksztatowanie bdzie wpywa wiele elementw. Europa Zachodnia wydaje si
tu dobrym przykadem, gdy wraz z napywem imigrantw z wielu krajw
pozaeuropejskich uksztatoway si tu spoeczestwa wielokulturowe, a
renegocjacje tosamoci zbiorowych grup napywowych odbywaj si
nieustannie.
Co wicej, jeli przyjmiemy za Eriksonem, e zainteresowanie
tosamoci jest konsekwencj osabienia regu sprawnie kierujcych dotd
postrzeganiem innego5, to moemy zaoy, e pojawienie si licznych grup
imigranckich wpyno na zmiany w ksztatowaniu tosamoci Europejczykw.
Wrd imigrantw napywajcych do krajw Europy Zachodniej znalazo si
wielu wyznawcw islamu, gdy w wielu krajach muzumaskich mocarstwa
europejskie miay swoje kolonie. Trzeba przy tym zaznaczy, e cho wikszo
muzumanw pochodzi z byych kolonii, to np. Turcja nie pozostawaa pod
zwierzchnictwem adnego z krajw europejskich, a i z jej terenw wywodz si
wspczeni muzumanie europejscy, masowo zamieszkujcy np. Niemcy,
Szwajcari, Belgi czy Austri.

3
Aldona Jawowska, Wok problemw tosamoci, Literackie Towarzystwo Wydawnicze,
Warszawa 2001, s. 54.
4
Z. Bokszaski, op. cit., s. 8.
5
Ibidem.

227
 Muzumanie w Europe Zachodniej s grup bardzo zrnicowan,
stanowi mniejszo religijn, a jednoczenie, najczciej nale do mniejszoci
etnicznych, a czasem i narodowych, co sprawia e konstruowane przez nich
tosamoci s stosunkowo zoone. Zanim je jednak omwimy, warto wskaza
jak liczne grupy mamy na uwadze i skd pochodz. W zwizku z tym, e artyku
ma na celu przedstawienie zespou pewnych mechanizmw i strategii budowania
tosamoci, nie za opis tyche wrd okrelonych grup w poszczeglnych
krajach, przedstawimy informacje dotyczce muzumanw z czterech pastw
Europy Zachodniej, gdzie mniejszo ta jest najliczniejsza.
Szacuje si, e we Francji mniejszo muzumaska liczy blisko 5
milionw osb6. W zwizku z tym, e w spisach powszechnych i sondaach nie
wolno pyta o wyznanie, dysponujemy tu wycznie danymi orientacyjnymi.
Muzumanie we Francji pochodz gwnie z krajw Maghrebu, przy czym
najliczniejsz grup s imigranci z Algierii i ich potomkowie, a kolejno
przybysze z Maroka i Tunezji. Inne kraje pochodzenia to Senegal, Mali i Turcja,
w sumie pochodz oni ze 123 pastw7.
W Niemczech rwnie nie pyta si o przynaleno religijno,
natomiast dane szacunkowe dotyczce liczby muzumanw w Niemczech
wskazuj, e jest ich od 3.8 miliona do 4.3 miliona osb. Wyznawcy islamu
pochodz przede wszystkim z Turcji (Turcy i obywatele niemieccy tureckiego
pochodzenia stanowi razem grup okoo 2.5 miliona osb), ale take z krajw
byej Jugosawii, Bliskiego Wschodu, Maghrebu i innych muzumaskich
regionw wiata 8.
Pene dane statystyczne dotyczce wyznawcw islamu mona natomiast
przytoczy dla Wielkiej Brytanii, gdy w spisie powszechnym z 2011 roku
uwzgldniono wyznanie ankietowanych. Ze spisu wynika, e w kraju yje nieco
ponad 2.7 miliona muzumanw, przy czym blisko poowa przysza na wiat w
Wielkiej Brytanii, a najliczniejsze grupy imigranckie pochodz z Indii,
Pakistanu, Bangladeszu, cho mieszkaj tu rwnie Arabowie, Turcy czy
Iraczycy9.

6
Bernard Godard, Sylvie Taussing, Les musulmans en France. Courants, institutions,
communautes.Un etat de lieux, Laffont, Paris 2007, s. 28.
7
Franck Fregosi, France, w: Jorgen S. Nielsen i in. (red.), Yearbook of Muslims in Europe T.4,
Brill, Leiden, Boston 2012, s. 211.
8
Mathias Rohe, Germany, w: J. S. Nielsen (red.), op. cit., s. 246.
9
Office for National Statistics, What does Census tell us about Religion in 2011, London 2013, s.
7, www.on.gov.uk [15.05.2014].

228
 Czwart co do liczby wyznawcw wsplnot muzumanw w Europie
Zachodniej stanowi wierni z Hiszpanii, gdzie wyznania rwnie nie uwzgldnia
si w spisie powszechnym10, jednak organizacja Observatorio Andalusi
wskazuje, e w Hiszpanii yje obecnie okoo 1.7 miliona muzumanw. Ponad
poowa z nich to imigranci z Maroka, a znacznie mniejsze grupy stanowi
przybysze z Pakistanu, Senegalu, Algierii i Nigerii11.
Opisano sytuacj demograficzn w wybranych krajach Europy
Zachodniej, jednak wyglda ona podobnie w pozostaych pastwach. Zazwyczaj
mamy tu do czynienia z jedn lub dwiema dominujcymi grupami etnicznymi
czy narodowymi oraz wieloma pomniejszymi, ktre znacznie jednak odbiegaj
charakterystyk od grup dominujcych. Cigle wzrasta te liczba europejskich
konwertytw. Kolejne pokolenia po imigracji maj coraz wikszy udzia w tych
grupach, a co za tym idzie, wzrasta znaczenie przynalenoci do spoeczestw
europejskich w konstruowaniu tosamoci jednostkowej oraz grupowej.
Dowiadczenie imigracji, funkcjonowania w ramach mniejszoci etnicznej i
religijnej, a czasem i dowiadczenie wykluczenia ze spoeczestwa
przyjmujcego sprawiaj, e muzumanie europejscy dowiadczaj wielu
przynalenoci. W wiecie ponowoczesnym przynaleno do okrelonej
rodziny czy te rodu stracia na znaczeniu. Urlich Beck pisze wrcz e
wspczenie tradycyjne i instytucjonalne formy pokonywania lku i
niepewnoci w rodzinie, maestwie, w rolach przypisanych pci, w
wiadomoci klasowej i w odwoujcych si do nich partiach politycznych i
instytucjach trac na znaczeniu.12. Wydaje si jednak, e wrd spoecznoci
muzumaskich rodzina nadal pozostaje niekwestionowan wartoci13, a zatem
i istotnym punktem odniesienia dla budowania tosamoci. Przekonanie to jest
jeszcze bardziej uprawnione, jeli dodamy, e najczciej w rodzinie wanie
przekazuje si podstawowe informacje o religii, stosunek do niej oraz ksztatuje
si pewien model religijnoci. Wierny moe poda w tym zakresie za
przykadem rodzicw, moe te go zanegowa, jako religijno ludow,
tradycyjn i zwrci si ku uniwersalistycznej koncepcji islamu, propagowanej
przez liczne organizacje religijne, dziaajce w Europie. Z tej perspektywy,

10
Na mocy artykuu 16 par. 2 Konstytucji z 1978 roku.
11
Estudio demografico de la poblacion musulmana, UCIDE 2013, s. 7-9.
12
Urlich Beck, Spoeczestwo ryzyka. W drodze do innej rzeczywistoci, tum. S. Ciela, Scholar,
Warszawa 2002, s. 98 za Bokszaski, op. cit., s. 252-253.
13
Moe za tym przemawia m.in. znacznie niszy odsetek rozwodw oraz osb mieszkajcych
samotnie wrd europejskich muzumanw. Wykazuj to regularnie dane ze spisw
powszechnych np. w Wielkiej Brytanii czy Szwajcarii.

229
istotnym wyznacznikiem tosamoci staje si zatem grupa etniczna oraz kraj
pochodzenia. Mimo, e muzumanie yj w Europie ju od kilku pokole,
miejsca kultu zrzeszaj jednak zazwyczaj przedstawicieli okrelonych grup
etnicznych, a podziay te umacnia dodatkowo fakt, e kraje pochodzenia
przysyaj imamw, ktrzy odbywaj posug w europejskich meczetach.
Obok kraju pochodzenia na konstruowanie tosamoci
niekwestionowany wpyw ma stosunek do kraju przyjmujcego. Jak ju
wspomniano, coraz wicej muzumanw ma status obywateli pastw
europejskich, a w krajach tych w dyskursie publicznym toczy si nieustanna
debata nad przystawalnoci wartoci islamu i wartoci europejskich oraz nad
moliwociami swobodnego czenia praw i obowizkw obywatelskich i tych,
ktre wynikaj z faktu wyznawania islamu. Sami zachodni muzumanie nie s
zgodni co do tego, czy obie przynalenoci mog bezkonfliktowo wspistnie
bez szkody dla adnej z nich. Std te moemy obserwowa rodowiska
muzumaskie bliskie salafijji, ktre w pewnym uproszczeniu oczekuj od
swych adeptw, e bd yli tak, jak Prorok Mahomet i jego towarzysze w VII
wieku na Pwyspie Arabskim, a kontakty z niemuzumanami powinni
ograniczy do niezbdnego minimum. Znakomita wikszo europejskich
muzumanw odnajduje si jednak wrd spoeczestw niemuzumaskich i
uczestniczy w yciu tyche, argumentujc e w deniu do bycia dobrym
wiernym, zawiera si spenianie powinnoci wynikajcych z umowy, jak jest
posiadanie statusu obywatela danego pastwa. Wiele uwagi zagadnieniom
uczestniczenia w yciu publicznym, politycznym i dziaalnoci obywatelskiej
powicaj teologowie, ktrzy wypracowali i rozwinli koncepcj fikhu
mniejszoci (arab. fikh al-akallijjat), dowodzc midzy innymi, e obowizkiem
muzumanina jest udzia w wyborach czy suba wojskowa14.
Przywoana koncepcja wywodzi si z ideologii utosamianej z szeroko
rozumian sieci organizacji odwoujcych si do myli Braci Muzumanw.
Jednak dziaania wynikajce z poczucia odpowiedzialnoci spoecznej oraz
charakteryzujce spoeczestwo obywatelskie podejmuj te europejscy
muzumanie niezwizani ze wspomnian ideologi. Zazwyczaj jednak dziaania
i akcje stowarzysze o wikszoci muzumaskiej skupiaj si na zmaganiach
grup mniejszociowych zmierzajcych ku poprawie swej sytuacji. S to
dziaania nastawione na dialog, propagowanie wiedzy i przeciwdziaanie

14
Taha Dabir al-Alwani, Makasid asz-szaria, Dar al-Hali, Bejrut 2001, s. 12.

230
szerzeniu si krzywdzcych stereotypw, zarwno w odniesieniu do
przynalenoci religijnej, jak i rasowej czy etnicznej.
Chocia w Europie wyania si ju muzumaska klasa rednia, a
muzumanie przejawiaj nawet aspiracje do wsptworzenia elit spoeczestw
przyjmujcych, to pozycja spoeczna wikszoci z nich jest nisza od
przecitnej15, co - uoglniajc moe rodzi poczucie niszoci, a w
konsekwencji wpywa na strategie konstruowania oraz negocjowania
tosamoci.
Wikszo z opisanych powyej przynalenoci czy si, wpywa i
warunkuje stosunek podmiotu do religii, jej roli, interpretacji i funkcji, jakie
peni w yciu jednostki oraz wsplnoty. Dodatkowo, wanie islam staje si
czynnikiem integrujcym tosamo grupow. Tendencja ta nasila si ostatnio,
wraz z rozrastaniem si huntingtonowskiego mitu zderzenia cywilizacji, coraz
czstszymi, niepokojcymi doniesieniami, pyncymi ze wiata islamu i
naganianymi dziaaniami przestpczymi osb identyfikujcych si z islamem.
W odpowiedzi narasta islamofobia16, co z kolei moe powodowa, e w obliczu
poczucia zagroenia jednostki identyfikuj si i utosamiaj z sobie podobnymi.
Ciekawym przykadem uaktywnienia si przynalenoci do spoeczestwa
francuskiego dla muzumanw okazay si zamachy z 7 stycznia 2015 roku w
redakcji tygodnika Charlie Hebdo. Muzumanie we Francji artykuowali bardzo
wyranie, e utosamiaj si ze spoeczestwem francuskim, konsekwentnie
zaznaczajc jednak, e humor prezentowany przez tygodnik narusza ich godno
wynikajc z islamu.
Reasumujc, w kontekcie konstruowania tosamoci muzumanw w
krajach Europy Zachodniej najwaniejsze wydaj si nastpujce
przynalenoci: do rodziny, grupy etnicznej, spoeczestwa kraju
przyjmujcego, grup mniejszociowych, klasy spoecznej i religii. Midzy
wymienionymi kategoriami zachodz interakcje, a poszczeglne czynniki
odgrywaj rn rol zalenie od sytuacji, w jakiej dana tosamo powstaje czy
podlega rekonstrukcji. Przypomnijmy bowiem, e tosamo jako proces
podlega, w naszym przekonaniu, nieustannej redefinicji. Szczeglnie, e jak
pisze Stanisaw Sorys kwestia tosamoci grup kulturowych w wiecie
ogarnitym globalizacj w sensie jej posiadania, utrzymania, a niekiedy

15
Przyczyn takiego stanu rzeczy mona upatrywa m. in. w powodach imigracji, charakterystyce
pierwszego pokolenia, braku rwnoci szans czy wielopaszczyznowej dyskryminacji.
16
Termin budzi wiele uprawnionych kontrowersji, zdecydowano si jednak na jego uycie, gdy
wydaje si najlepiej odzwierciedla zjawisko, o jakim tu mowa.

231
denia do odkrywania na nowo jest dzi istotnym problemem, zaznaczajcym
si silnie wewntrz kadej grupy narodowo-etnicznej i waciwie w kadym
miejscu jej pobytu. Przyjmuje ona wymiar duchowy, materialny, take
spoeczny, szczeglnie za osobisty. Staje si czynnikiem gwnym,
przesdzajcym o zachowaniu lub odchodzeniu jednostki bd zbiorowoci od
kultury swej grupy w obliczu zachodzcych przeobrae spoeczno-
kulturowych, take zmian dotyczcych sposobu ludzkiego mylenia i
dziaania17.
Na tym tle islam zdaje si by wci atrakcyjnym komponentem
tosamoci, a mona nawet stwierdzi e w przypadku czci muzumanw
europejskich warunkuje stosunek do pozostaych skadowych szeroko
rozumianej tosamoci. Zjawisko to, z szerszej perspektywy opisuje Amin
Maalouf, wprowadzajc trafnie okrelenie atmosfera czasw. Zaznacza
jednoczenie, e nie jest ono oczywicie pojciem cisym i kontynuuje
jeli go uywam, to po to, by zwrci uwag na t rzeczywisto rozproszon,
nieuchwytn i sprawiajc, e w okrelonych momentach Historii liczne osoby
zaczynaj oddawa pierwszestwo jednemu z wielu elementw swej tosamoci
kosztem pozostaych. Tak oto w chwili obecnej podkrelanie przynalenoci
religijnej, traktowanie jej jako gwnego elementu swojej tosamoci jest
postaw pospolit; mniej rozpowszechnion bez wtpienia, ni trzysta lat temu,
lecz niezaprzeczalnie bardziej popularn ni pidziesit lat temu18.
Fenomen ten nie ogranicza si do muzumanw, w rzeczywistoci
globalnej pojawia si potrzeba ugruntowanej tosamoci i niepokj
egzystencjalny i moe si wydawa, e tylko religia oferuje zaspokojenie obu
potrzeb na raz. Wykazano ju, e religia moe by jednym z najistotniejszych
elementw konstruowania tosamoci. Zastanwmy si zatem jak dziaania
muzumaskich wiernych w Europie Zachodniej wpisuj si w typologi
tosamoci wedug Manuela Castellsa19. Wyrni on:
1. Tosamo legitymizujc, ktr wprowadzaj instytucje pastwowe i inne
organy kierujce spoeczestwem w celu usprawiedliwienia i poszerzenia
swojej zwierzchnoci;
2. Tosamo oporu, ktr generuj podmioty znajdujce si w trudnej
sytuacji, stygmatyzowane, napitnowane i defaworyzowane przez

17
Stanisaw Sorys, Tosamo grup kulturowych w procesie globalizacji, Zeszyty naukowe
Maopolskiej Wyszej Szkoy Ekonomicznej w Tarnowie, t. 22, nr 1, czerwiec 2013, s. 156.
18
Amin Maalouf, Zabjcze tosamoci, PIW, Warszawa 2002, s. 99.
19
Manuel Castells, Sia tosamoci, PWN, Warszawa 2009, s. 23-24.

232
 dominujc organizacj ycia spoecznego. W celu przetrwania w
warunkach odrzucenia przez gwny nurt ycia spoecznego odwouj si do
zasad obcych, a czasem sprzecznych z oglnie przyjtymi w danej
spoecznoci,
3. Tosamo projektu, ktra powstaje, gdy podmiot na podstawie materiau
kulturowego, jakim dysponuje, tworzy now tosamo, redefiniujc jego
miejsce w spoeczestwie i proponuje przeformuowanie caoci struktury
spoecznej. Castells przywouje bardzo obrazowy przykad feminizmu, ktry
przestaje broni tosamoci i praw kobiet, przechodzc do ataku
wymierzonego w patriarchat, a w konsekwencji patriarchaln rodzin, co z
kolei prowadzi do zaburzenia struktur produkcji i reprodukcji, seksualnoci i
osobowoci, na ktrej historycznie opieraj si spoeczestwa20.
Zgodnie z powysz teori mona wskaza, e tosamo legitymizujc
wiadomie konstruuj organizacje muzumaskie, ktre d do
reprezentowania caej mniejszoci muzumaskiej okrelonego kraju. Mona tu
wyrni dwa typy organizacji. Istnieje tendencja do odgrnego, pastwowego
ustanawiania organu reprezentacji muzumaskiej w rnych krajach Europy. Za
przykad niech posuy Francuska Rada Kultu Muzumaskiego (fr. Conseil
Francais du Culte Musulman CFCM), czyli organizacja powstaa w 2004
roku, z inicjatywy administracji francuskiej. Od pocztku jej istnienia podnosiy
si gosy kwestionujce legitymizacj tej instytucji, stanowisko wadz
pastwowych jest jednak w tej kwestii niezmienne i prowadzi dialog tylko z
CFCM.
Zupenie inaczej rzecz si ma w przypadku Federacji Organizacji
Muzumaskich w Europie (ang. Federation of Islamic Organizations in Europe
FIOE) i zrzeszonych w jej ramach organizacji krajowych. D one do
reprezentowania wszystkich muzumanw europejskich, mimo e wielu
europejskich wiernych nie identyfikuje si z ideologi ruchu, opartego na
interpretacji wiary muzumaskiej w zgodzie z teoriami Braci Muzumanw.
FIOE stosuje cay szereg zabiegw, zmierzajcych do zmonopolizowania
przestrzeni publicznej Europy i dy do utrwalenia przekonania, e jest jedyn
alternatyw dla radykalizacji i wyalienowania muzumanw europejskich.
Przedstawia si jednoczenie jako organizacja umiarkowanych21
muzumanw, co ma ich odrnia zarwno od radykaw, jak i liberalnych
muzumanw.

20
Z. Bokszaski, op. cit., s. 39.
21
Por. www.fioe.org, www.uoif.fr [23.01.2015].

233
 Grupy mniejszociowe tworz i ksztatuj tosamo blisz przewanie
typowi tosamoci oporu ni syntetycznej, midzykulturowej identyfikacji
typu projektu ocenia Tadeusz Paleczny22. Trudno jednak stwierdzi, czy jest
to prawda w odniesieniu do spoecznoci muzumaskich w Europie. Wydaje
si, e tosamo oporu konstruuje si wok dobrze znanych i utrwalonych
ruchw fundamentalistycznych w onie islamu jak np. salafijja czy Damijjat
at-Tabligh, ktre oferuj organizacj ycia wycznie wok religii, jej nakazw
i wymogw, w taki sposb, e adepci tych organizacji z czasem zupenie
odcinaj si od otaczajcej ich rzeczywistoci i realnego wiata wok.
Szczeglnie ciekaw kategori wydaj si jednak tosamoci
projektujce, poniewa w tym modelu odnajdujemy miejsce dla propozycji
stworzenia modelu muzumanina europejskiego oraz nowego zdefiniowania adu
spoecznego i przeformuowania go na podstawie reinterpretacji rde islamu.
Projekty redefinicji islamu i wynikajcej z niej tosamoci zarwno
kolektywnej, jak i jednostkowej, znajdujemy u intelektualistw muzumaskich,
a nale do nich Tariq Ramadan, Malek Chebel czy Soheib Bencheikh. Autorzy
ci d do cakowitej zmiany mentalnoci muzumaskiej wszdzie na wiecie,
ale charakter postulowanych przez nich zmian jest rny. Jeszcze dalej w
przeformuowaniu islamu posuwa si np. Irshad Manji, postulujc stworzenie
nowej jakoci religii, odrzucajc jej tradycyjne rda, a wrd nich
najistotniejsze Koran23.
Internalizacja tosamoci jest szczeglnie wana w kontekcie pewnych
nadanych identyfikacji i przynalenoci. Wspominany ju Manuel Castells
wyjania to nastpujco: chocia tosamoci mog () wywodzi si z
dominujcych instytucji, staj si one tosamociami tylko wtedy i tylko jeli
aktorzy spoeczni je internalizuj24. Wspczesne modele wyraania czy te
eksponowania swych tosamoci czsto poddaj si modom. Bycie
nowoczesnym, a w konsekwencji akceptowanym zakada niekiedy odrzucenie
kodeksw i wartoci oraz przyjcie kosmopolitycznej, globalnej kultury. Proces
ten charakteryzuje rwnie muzumanw europejskich, a jednym z przykadw
podania za globalnymi trendami, jakkolwiek w muzumaskiej wersji, moe

22
Tadeusz Paleczny, Socjologia tosamoci, Oficyna Wydawnicza AFM Krakowskie
Towarzystwo Edukacyjne, Krakw 2008, s. 54.
23
Podobn analiz przedstawiono w: M.Widy-Behiesse, Tosamo europejskich muzumanw w
myli Tariqa Ramadana, Dialog, Warszawa 2012.
24
M. Castells, op. cit., s. 23.

234
by wzrastajcy rynek produktw i usug halal25. Muzumanie poddaj si
oglnemu modelowi konsumpcyjnego stylu ycia, czynic to jednak odwouj
si przynajmniej pozornie do nakazw religijnych.
Innym aspektem wyraania tosamoci religijnej muzumanw jest
charakterystyczny strj, czasem nawet zakazany w przestrzeni publicznej pastw
europejskich. Warto jednak doda, e strojem wyraa si jednoczenie poparcie
dla okrelonej ideologii w ramach islamu. Dodatkowo, strj bywa take
sposobem utosamienia z okrelon grup etniczn czy narodow. Dziaalno
kulturalna oraz jej odbir mog dowodzi rwnie potrzeby potwierdzenia
tosamoci religijnej. Wrd europejskich muzumanw du popularnoci
ciesz si naszid, piosenki wykonywane a capella lub z akompaniamentem
instrumentw perkusyjnych, o tematyce religijnej. Piosenkarze i wierni
wychwalaj Allaha i wyraaj wdziczno wobec niego, a koncerty staj si
okazj do spotka i ugruntowania tosamoci muzumaskiej. Odbywa si to w
zgodzie z panujcymi obecnie wzorcami kultury popularnej, jednak element
religijny odgrywa najistotniejsz rol.
Z punktu widzenia konstruowania tosamoci muzumanw
europejskich zasadnym jest te omwienie potencjalnej przynalenoci kadego
wyznawcy islamu do ummy, czyli muzumaskiej, wiatowej wsplnoty
wiernych. Wydaje si jednak, e o ile na paszczynie deklaratywnej
muzumanie mog czu si jej czci, to nie naley oczekiwa, e ta
wyobraona wsplnota bdzie warunkowa dziaania znacznych grup wiernych.
Chocia sytuacja ta moe ulec zmianie. Zbrodnie popeniane przez struktur
zwan Pastwem Islamskim uruchomiy szereg reakcji muzumanw
europejskich. Wielu z nich czuje obowizek odegnania si od brutalnych metod
dziaania organizacji, a jednoczenie budzi si pewien sprzeciw wobec
zawaszczenia religii muzumaskiej dla celw jej niegodnych. Z drugiej strony
mona te zaobserwowa reakcje pene zniechcenia, nakaniajce do
odrzucenia idei odpowiedzialnoci zbiorowej, co staje si czasem te okazj do
zamanifestowania przynalenoci do spoeczestw europejskich.
Reasumujc, wykazano e tosamoci indywidualne i zbiorowe
muzumanw europejskich s zoone i skadaj si z wielu elementw i
przynalenoci, a religia odgrywa wrd nich istotn rol. Zastanawia jednak to,
czy przynaleno religijna zostanie zastpiona, a jeli, to czym i co zepchnie j
do roli przynalenoci przestarzaej (jak wydawao si jeszcze do niedawna).

25
Jonathan A.J. Wilson, Jonathan Liu, Shaping the Halal into a brand?, Journal of Islamic
Marketing, Vol. 1, 2010, s. 109.

235
236
 Lista autorw
DR AGATA BAREJA-STARZYSKA
Zakad Turkologii i Ludw Azji rodkowej, Wydzia Orientalistyczny,
Uniwersytet Warszawski
MGR MONIKA BESZYSKA
Zakad Turkologii i Ludw Azji rodkowej, Wydzia Orientalistyczny,
Uniwersytet Warszawski
ANNA DOLEGA (studentka)
Zakad Turkologii i Ludw Azji rodkowej, Wydzia
Orientalistyczny, Uniwersytet Warszawski
PROF. ZW. DR HAB. MAREK DZIEKAN
Katedra Bliskiego Wschodu i Pnocnej Afryki, Uniwersytet dzki
DR MARZENA GODZISKA
Zakad Turkologii i Ludw Azji rodkowej, Wydzia Orientalistyczny,
Uniwersytet Warszawski
PROF. ZW. DR HAB. HASSAN A. JAMSHEER
Wysza Szkoa Menederska, Warszawa
DR HAB. IWONA KORDZISKA-NAWROCKA
Zakad Japonistyki i Koreanistyki, Wydzia Orientalistyczny,
Uniwersytet Warszawski
MGR OLGA KOWALCZYK
Zakad Turkologii i Ludw Azji rodkowej, Wydzia Orientalistyczny,
Uniwersytet Warszawski
MGR ANNA PIWOWARSKA
Zakad Japonistyki i Koreanistyki, Wydzia Orientalistyczny,
Uniwersytet Warszawski
PROF. ZW. DR HAB. JADWIGA PSTRUSISKA
Zakad Iranistyki, Wydzia Orientalistyczny, Uniwersytet Warszawski
DR JAN ROGALA
Zakad Turkologii i Ludw Azji rodkowej, Wydzia Orientalistyczny,
Uniwersytet Warszawski
DR KAMILA STANEK
Zakad Turkologii i Ludw Azji rodkowej, Wydzia Orientalistyczny,
Uniwersytet Warszawski
DR KATARZYNA STARECKA
Zakad Japonistyki i Koreanistyki, Wydzia Orientalistyczny,
Uniwersytet Warszawski
PAWE SZCZAP (student)
Zakad Turkologii i Ludw Azji rodkowej, Wydzia Orientalistyczny,
Uniwersytet Warszawski
DR MARTA WIDY-BEHIESSE
Zakad Islamu Europejskiego, Wydzia Orientalistyczny, Uniwersytet
Warszawski
MGR MAREK WIERZBICKI
Zakad Turkologii i Ludw Azji rodkowej, Wydzia Orientalistyczny,
Uniwersytet Warszawski

237