Rozdzia I: Drgania i fale

Ruch drgajcy to jeden z czciej spotykanych rodzajw ruchu. Ciao przemieszcza si po

tym samym torze tam i z powrotem i ruch powtarza si w rwnych odcinkach czasu.
Czas potrzebny na wykonanie jednego penego drgania nazywamy okresem ruchu. Ilo
drga wykonanych w jednostce czasu to czstotliwo drga. Czstotliwo jest odwrotnoci
okresu:

f=1/T

Jednostk czstotliwoci jest 1 Hz (herc).

Amplituda drga to najwiksze wychylenie ciaa z pooenia rwnowagi.

Przykadem ciaa wykonujcego drgania jest wahado matematyczne. Jest to bardzo mae
(punktowe) ciao zawieszone na niewakiej i nierozcigliwej nici. Okres drga wahada
zaley od jego dugoci. Im dusze wahado tym wikszy okres drga (czyli tym mniejsza
czstotliwo).
Czstotliwo drga wasnych to czstotliwo, z jak drga ciao wytrcone z pooenia
rwnowagi, bez adnych si oporw. Takie drgania s niegasnce amplituda drga
pozostaje staa.

Zaleno wychylenia od czasu mona wtedy przedstawi na wykresie:

W rzeczywistych warunkach, gdy dziaaj oporu ruchu, drgania s gasnce amplituda z

upywem czasu maleje.

Ciao drgajce posiada dwa rodzaje energii: energi kinetyczn oraz energi potencjaln
sprystoci. Podczas drga nastpuj cykliczne przemiany tych energii jedna w drug.
Energia kinetyczna ciaa drgajcego jest najwiksza w chwili przejcia ciaa przez pooenie
rwnowagi (czyli wtedy gdy jest najwiksza prdko), a rwna jest zero w chwili
najwikszego wychylenia.
Energia potencjalna sprystoci ciaa drgajcego jest najwiksza w chwili maksymalnego
wychylenia, a rwna zero w momencie przejcia ciaa przez pooenie rwnowagi.
Gdyby nie byo oporw ruchu to cakowita energia mechaniczna (suma energii kinetycznej i
potencjalnej sprystoci) byaby staa.
Gdy wystpuje sia oporu, ciao traci swoj energi mechaniczn i drgania s gasnce.

Fal mechaniczn nazywamy rozchodzce si w orodku zaburzenie. Zaburzenie to polega

na drganiach czsteczek orodka. Czsteczki orodka nie przemieszczaj si wraz z fal, tylko
wykonuj drgania wok swoich pooe rwnowagi i pobudzaj do drga kolejne czsteczki.
Fale mechaniczne mog rozchodzi si tylko w orodkach sprystych.

Odlego, ktr przebywa fala w czasie, gdy dana czsteczka orodka wykonuje jedno pene
drganie, nazywamy dugoci fali i oznaczmy j liter . Czas potrzebny na wykonanie przez
czstk jednego penego drgania nazywamy okresem fali.
Fala w danym orodku rozchodzi si ze sta prdkoci, ktr mona obliczy ze wzoru:

V=/T

Jako, e T=1/f, to moemy te zapisa, e V=f.

Amplituda fali to najwiksze wychylenie z pooenia rwnowagi czstek orodka, w ktrym

fala si rozchodzi.
Fale dzielimy na podune i poprzeczne.
Fala poprzeczna to taka fala, e czsteczki orodka drgaj w kierunku prostopadym do
kierunku rozchodzenia si fali.
Fala poduna to taka, e czsteczki orodka drgaj w kierunku zgodnym z kierunkiem
rozchodzenia si fali.

Fale mog ulega odbiciu, zaamaniu, dyfrakcji i interferencji.

Interferencja fal polega na nakadaniu si fal. Jeli w danym punkcie spotkaj si grzbiety
dwch fal, to zwiksza si amplituda drga fale w tym punkcie ulegaj wzmocnieniu. Jeli
grzbiet jednej fali spotka si z dolin drugiej, nastpi wygaszenie fal.
Dyfrakcja (ugicie) fali polega na zmianie kierunku rozchodzenia si fali po przejciu przez
szczelin. Dyfrakcj mona zaobserwowa, gdy szeroko szczeliny jest porwnywalna do
dugoci fali.
Odbicie fali nastpuje, gdy fala natrafi na jak przeszkod.
Zaamanie fali to zmiana kierunku rozchodzenia si fali po przejciu do innego orodka
Zjawisko pobudzania do drga cia przez inne ciaa drgajce z tak sam czstotliwoci
drga wasnych, nazywamy rezonansem mechanicznym.

Dwik jest przykadem fali mechanicznej, polega na rozprzestrzenianiu si drga czsteczek

orodka. Jest fal kulist, rozchodzi si we wszystkich kierunkach. Jak wszystkie fale
mechaniczne, nie moe rozchodzi si w prni. Prdko dwiku jest rna w rnych
orodkach. Najwiksza w ciaach staych, najmniejsza w gazach.
rdem dwiku s ciaa drgajce z czstotliwoci od 16 Hz do 20000 Hz. W instrumentach
muzycznych mog to by drgania struny (gitara, fortepian), membrany (bbny) lub supa
powietrza (flet, organy).

Poszczeglne dwiki rni si od siebie brzmieniem, gonoci i wysokoci.

Wysoko dwiku zaley od jego czstotliwoci im wysza czstotliwo, tym wyszy
dwik.
Gono zaley od amplitudy im wiksza amplituda fali, tym goniejszy dwik. Poziom
natenia dwiku mierzymy w dB (decybelach). 0 dB to tzw. prg syszalnoci, 120 dB to
tzw. prg blu.

Echo i pogos to zjawiska zwizane z rozchodzeniem si dwiku i jego odbiciem. Dwik po

odbiciu od przeszkody wraca do rda i jeli opnienie midzy miedzy fal wysan i odbit
jest odpowiednio due, syszymy echo, jeli niewielkie syszymy pogos.
Fale o czstotliwociach poniej 16 Hz nazywamy infradwikami, fale o czstotliwociach
powyej 20000 Hz nazywamy ultradwikami. Ultradwiki maj due zastosowanie, m.in.
w medycynie, echolokacji, defektoskopii, zabiegach kosmetycznych itp. Wiele zwierzt
syszy ultradwiki.

Fala elektromagnetyczna to rozchodzce si w przestrzeni zmiany pola elektrycznego i

magnetycznego (elektromagnetycznego). Fale elektromagnetyczne powstaj wok
drgajcych adunkw lub przewodnikw z prdem o zmieniajcym si nateniu. Fale
elektromagnetyczne mog si rozchodzi w kadym orodku, take w prni.

Dugo fal elektromagnetycznych obliczamy, podobnie jak fal mechanicznych, ze wzoru:

=VT=V/f

Prdko fal elektromagnetycznych jest bardzo dua, w prni wynosi ok. 300000 km/s.

W zalenoci od swojej dugoci, fale elektromagnetyczne rni si waciwociami. W

widmie fal elektromagnetycznych wyrniamy (poczwszy od najduszych): fale radiowe,
mikrofale, promieniowanie podczerwone, wiato widzialne, promieniowanie ultrafioletowe,
promieniowanie rentgenowskie i promieniowanie gamma.
Fale radiowe wykorzystuje si w telekomunikacji (radio, telewizja, telefonia komrkowa),
gdy za ich pomoc mona przesya dowolne informacje. Wrd nich wyrniamy fale
dugie, rednie, krtkie i ultrakrtkie.
Mikrofale wykorzystujemy w kuchenkach mikrofalowych, radarach, telefonii komrkowej.
Przenikaj one przez tworzywa sztuczne, papier, szko, ale nie przechodz przez metale.
Promieniowanie podczerwone wysyane jest przez wszystkie ciaa, a jego intensywno
zaley od temperatury. Wykorzystujemy je w noktowizorach, kamerach termowizyjnych,
kryminalistyce, pilotach do telewizora.
wiato widzialne zajmuje bardzo ma cz widma fal elektromagnetycznych (380-780
nm). Jest odbierane przez oko ludzkie, w zalenoci od dugoci rni si barw.
Promieniowanie ultrafioletowe wysyane jest przez Soce oraz lampy kwarcowe. Dziki
niemu ludzie opalaj si. Wykorzystywane jest w solarium oraz kryminalistyce do badania
autentycznoci dokumentw.
Promieniowanie rentgenowskie (promieniowanie X) wykorzystujemy do przewietle.
Due jego dawki s niebezpieczne dla czowieka.
Promieniowanie gamma jest wysyane przez pierwiastki promieniotwrcze. Jest bardzo
niebezpieczne dla ywych organizmw.