PRYMAS POLSKI

Imprimatur:
Za zgod Kurii Metropolitalnej Warszawskiej nr 4546/NK/2000 z dn. 30.11.2000 r.
Przekad:
Zbigniew Kociuk
Redakcja techniczna:
Tadeusz Zawadzki
Korekta:
Hanna Stompor
Opracowanie graficzne okadki:
Joanna Zonkiewicz

Originally published by InterVarsity Press

as The IVP Bible Background Commentary: New Testament
by Craig S. Keener.
Copyright 1993 by Craig S. Keener
Translated and printed by permission of InterVarsity Press,
P.O. Box 1400, Downers Grove, IL 60515, USA
All rights reserved

Copyright for the Polish edition 2000 by Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa
All rights to the Polish edition reserved

Wydanie trzecie (2010)

Wszelkie prawa zastrzeone.

Ksika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana
ani w jakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie, foto-
optycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana
w rodkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.
W sprawie zezwole naley zwraca si do Oficyny Wydawniczej Vocatio,
02-798 Warszawa, skr. poczt. 41
e-mail: vocatio@vocatio.com.pl
Redakcja: fax (0-22) 648 63 82, tel. (0-22) 648 54 50
Dzia handlowy: fax (0-22) 648 03 79, tel. (0-22) 648 03 78
Ksigarnia wysykowa Vocatio: 02-798 Warszawa 78, skr. poczt. 41,
tel. (0-603) 861 952, e-mail: ksiegarnia@vocatio.com.pl
http://www.vocatio.com.pl

ISBN 978-83-7492-148-0
 Napawa radoci fakt, e wierzcy coraz czciej i chtniej sigaj po
Pismo wite. Zawiera ono bowiem to, co Bg w swoim nieskoczonym
miosierdziu zechcia objawi o sobie i odkrywa najwaniejsze potrzeby
i tsknoty czowieka. Czytanie i rozwaanie ksig witych zapewnia wzrost
ycia religijnego, odmienia na lepsze ludzkie postpowanie i ukazuje per-
spektywy wiecznoci. ywe bowiem jest sowo Boe, skuteczne i ostrzejsze
ni wszelki miecz obosieczny, przenikajce a do rozdzielenia duszy i ducha,
staww i szpiku, zdolne osdzi pragnienia i myli serca czytamy w Licie
do Hebrajczykw (4, 12).
Koci okazuje pomoc w trudnym zadaniu poznawania i rozumienia
Biblii take przez promowanie rezultatw bada uczonych. Studiuj oni
Pismo wite, objaniajc je jako sowo Boe i ludzkie. W ostatnich latach
zgodnie z zaleceniem Soboru Watykaskiego II nastpi w tej dziedzinie
w Polsce znaczny postp. W nurt tych dokona wpisuje si Prymasowska
Seria Biblijna, obejmujca najbardziej fundamentalne pomoce niezbdne
dla rzetelnych studiw biblijnych.
Mona ywi nadziej, e ksiki, ktre si w tej serii ukazuj, przyczyni
si do dalszego pogbiania i upowszechniania rzetelnych bada biblijnych,
a przez to do nowego oywienia duszpasterstwa i duchowoci biblijnej.
W ten sposb zwielokrotni w Kociele bogosawione owoce pragnienia
poznawania i umiowania Trjjedynego Boga.
 PrymasowskA seriA biblijnA
Redaktor naukowy serii:
ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski
1. Remigiusz Popowski SDB, Micha Wojciechowski (przek.), Grecko-polski Nowy Testament. Wydanie interlinearne z kodami
gramatycznymi. Warszawa 1994, 1995, 1996, 1997, 2000, 2003, 2005, 2006.
2. James B. Pritchard (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. wyd. pol.), Wielki atlas biblijny. Warszawa 1994, 1997, 2001.
3. Remigiusz Popowski SDB, Wielki sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Wydanie z pen lokalizacj greckich hase,
kluczem polsko-greckim oraz indeksem form czasownikowych. Warszawa 1994, 1995, 1997, 2006.
4. Jan Flis, Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiclecia. Warszawa 1991, 1997, 1999, 2004.
5. Bruce M. Metzger, Michael D. Coogan (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. wyd. pol.), Sownik wiedzy biblijnej. War-
szawa 1996, 1997, 1999, 2004.
6. Micha Wojciechowski (przek. i oprac.), Synopsa czterech Ewangelii. Warszawa 1997, 1999, 2004.
7. Remigiusz Popowski SDB, Sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Warszawa 1997, 1999, 2007.
8. Bruce Metzger, David Goldstein, John Ferguson (konsult. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. wyd. pol.), Wielkie wydarzenia
czasw biblijnych. Warszawa 1998.
9. Paul J. Achtemeier (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. 3. wyd. pol.), Encyklopedia biblijna. Warszawa 1998,
1999, 2004.
10. Janusz Frankowski (red. nauk. i wstpy), Biblia w przekadzie ksidza Jakuba Wujka z 1599 r. Transkrypcja typu ,,B oryginal-
nego tekstu z XVI w. i wstpy. Warszawa 1999, 2000, 2004.
11. Dan Bahat, Waldemar Chrostowski (oprac. wyd. pol.), Atlas biblijnej Jerozolimy. Warszawa 1999, 2004.
12. Piotr Briks, Podrczny sownik hebrajsko-polski i a ramejsko-polski Starego Testamentu. Warszawa 1999, 2000.
13. Ryszard Rubinkiewicz SDB (oprac. i wstpy), Apokryfy Starego Testamentu. Warszawa 1999, 2000, 2001, 2007.
14. Anna Kumirek (przek. i oprac.), Hebrajsko-polski Stary Testament Ksiga Rodzaju. Wydanie interlinearne z kodami gra-
matycznymi, transkrypcj oraz indeksem rdzeni. Warszawa 2000.
15. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Nowy Testament. Przekad na Wielki Jubileusz Roku 2000. Warszawa
2000.
16. Craig S. Keener, Krzysztof Bardski, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego
Testamentu. Warszawa 2000.
17. Raymond E. Brown SS, Joseph A. Fitzmyer SJ, Roland E. Murphy OCarm (red. nauk. wyd. oryg.), Waldemar Chrostowski (red.
nauk. wyd. pol.), Katolicki komentarz biblijny. Warszawa 2001, 2004.
18. Fritz Rienecker, Gerhard Maier, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.) Leksykon biblijny. Warszawa 2001.
19. Stanisaw Gdecki (przek. i oprac.) Grecko-acisko-polska synopsa do 1 i 2 Ksigi Machabejskiej. Warszawa 2002.
20. Leland Ryken, James C. Wilhoit, Tremper Longman III (red.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik symboliki
biblijnej. Warszawa 2003.
21. Bogusaw Wida, Sownik antropologii Nowego Testamentu. Warszawa 2003.
22. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Picioksig. Przekad interlinearny z kodami gramatycz-
nymi, transliteracj oraz indeksem rdzeni. Warszawa 2003.
23. David H. Stern, Komentarz ydowski do Nowego Testamentu. Warszawa 2004.
24. John H. Walton, Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Komentarz historyczno-
kulturowy do Biblii Hebrajskiej. Warszawa 2005.
25. R.J. Coggins, J.L. Houlden (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik hermeneutyki biblijnej. Warszawa
2005.
26. J.I. Packer, M.C. Tenney (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik ta Biblii. Warszawa 2007.
27. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Prorocy. Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi,
transliteracj oraz indeksem sw hebrajskich. Warszawa 2008.
28. Remigiusz Popowski SDB (przekad NT), Lyman Coleman (red. marginaliw i komentarzy), Nowy Testament dla moderatorw.
Warszawa 2008.
29. Remigiusz Popowski SDB, Grecko-polski sownik syntagmatyczny Nowego Testamentu, Warszawa 2008.
30. Ludwig Koehler, Walter Baumgartner, Johann Jakob Stamm, Wielki slownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testa-
mentu, Warszawa 2008.
31. Micha Wojciechowski (przek. i wstp), Grecko-polski Stary Testament Ksigi Greckie. Przekad interlinearny z kodami
gramatycznymi i indeksem form podstawowych. Warszawa 2008.
32. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Pisma. Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi,
transliteracj oraz indeksem sw hebrajskich i aramejskich. Warszawa 2009.
33. Krzysztof Sielicki, Onomastykon Biblii Hebrajskiej i Nowego Testamentu. Systematyzacja zapisu biblijnych nazw wasnych.
Warszawa 2009.
 Spis treci
Sowo wstpne Prymasa Polski . . . . . . . . . . . V
Alfabetyczny wykaz skrtw tytuw
ksig Starego i Nowego Testamentu . . . . . VIII
Przedmowa redaktora naukowego
Prymasowskiej Serii Biblijnej . . . . . . . . . . IX
Wstp
Komentarz historyczno-kulturowy . . . . . . . XI
Jak naley korzysta
z tej ksiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII
Jak nie naley
korzysta z tej ksiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV
Komentarz przeznaczony
nie tylko dla uczonych . . . . . . . . . . . . . . . . . XVI
Biblia zachca nas,
abymy j interpretowali . . . . . . . . . . . . . XVIII
Kulturowe uwarunkowania
Pisma witego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIX
Ograniczenia naszej
wasnej kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XX
Niebezpieczestwo naduywania
ta kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXIII
Konieczno tumaczenia
jzyka i kultury Biblii . . . . . . . . . . . . . . . . XXIV
Praca, ktra pozostaje
do wykonania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXVI
Ewangelie i Dzieje Apostolskie
Wprowadzenie do Ewangelii . . . . . . . . . . . . . 3
Ewangelia wedug
witego Mateusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Ewangelia wedug
witego Marka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Ewangelia wedug
witego ukasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Ksik t dedykuj naszym braciom i siostrom, ktrzy podejmuj ewangelizacj
w Afryce, Azji, Ameryce aciskiej, w gettach miast Ameryki Pnocnej i w wielu
innych miejscach, w ktrych wyznawcy Jezusa Chrystusa pac wysok cen za go-
szenie Jego Ewangelii. Wielu z nich nie miao czasu lub okazji, by bada pierwotny
kontekst kulturowy Nowego Testamentu, modl si wic z caego serca, by ta ksika
okazaa si dla nich uyteczna w subie dla naszego Pana, Jezusa Chrystusa.
Ewangelia wedug
witego Jana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
Dzieje Apostolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Listy Apostolskie
i Apokalipsa witego Jana
Wprowadzenie
do Listw apostolskich . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
List do Rzymian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
1 List do Koryntian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
2 List do Koryntian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
List do Galatw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
List do Efezjan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415
List do Filipian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
List do Kolosan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438
1 List do Tesaloniczan . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450
2 List do Tesaloniczan . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
1 List do Tymoteusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467
2 List do Tymoteusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481
List do Tytusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
List do Filemona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497
List do Hebrajczykw . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501
List Jakuba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532
1 List Piotra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547
2 List Piotra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561
1 List Jana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569
2 List Jana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579
3 List Jana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581
List Judy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583
Apokalipsa Jana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 586
Glosariusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637
Bibliografia do
historyczno-kulturowego
ta Nowego Testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . 647
Mapy i tablice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 653
Autor
 Alfabetyczny wykaz skrtw
tytuw ksig
Starego i Nowego Testamentu
Ab Ksiga Abdiasza
Ag Ksiga Aggeusza
Am Ksiga Amosa
Ap Apokalipsa witego Jana
Ba Ksiga Barucha
BT Biblia Tysiclecia
Dn Ksiga Daniela
Dz Dzieje Apostolskie
Ef List do Efezjan
Est Ksiga Estery
Ez Ksiga Ezechiela
Ezd Ksiga Ezdrasza
Flm List do Filemona
Flp List do Filipian
Ga List do Galatw
Ha Ksiga Habakuka
Hbr List do Hebrajczykw
Hi Ksiga Hioba
Iz Ksiga Izajasza
J Ewangelia wedug witego Jana
1 J Pierwszy List witego Jana Apostoa
2 J Drugi List witego Jana Apostoa
3 J Trzeci List witego Jana Apostoa
Jdt Ksiga Judyty
Jk List witego Jakuba Apostoa
Jl Ksiga Joela
Jon Ksiga Jonasza
Joz Ksiga Jozuego
Jr Ksiga Jeremiasza
Jud List witego Judy
Koh Ksiga Koheleta czyli Eklezjastesa
Kol List do Kolosan
1 Kor Pierwszy List do Koryntian
2 Kor Drugi List do Koryntian
Kp Ksiga Kapaska
1 Krl Pierwsza Ksiga Krlewska
2 Krl Druga Ksiga Krlewska
1 Krn Pierwsza Ksiga Kronik
2 Krn Druga Ksiga Kronik
Lb Ksiga Liczb
Lm Lamentacje
k Ewangelia wedug witego ukasza
1 Mch Pierwsza Ksiga Machabejska
2 Mch Druga Ksiga Machabejska
Mdr Ksiga Mdroci
Mi Ksiga Micheasza
Mk Ewangelia wedug witego Marka
Ml Ksiga Malachiasza
Mt Ewangelia wedug witego Mateusza
Na Ksiga Nahuma
Ne Ksiga Nehemiasza
NT Nowy Testament
Oz Ksiga Ozeasza
Pnp Pie nad Pieniami
1 P Pierwszy List witego Piotra Apostoa
2 P Drugi List witego Piotra Apostoa
Prz Ksiga Przysw
Ps Ksiga Psalmw
Pwt Ksiga Powtrzonego Prawa
Rdz Ksiga Rodzaju
Rt Ksiga Rut
Rz List do Rzymian
Sdz Ksiga Sdziw
1 Sm Pierwsza Ksiga Samuela
2 Sm Druga Ksiga Samuela
So Ksiga Sofoniasza
ST Stary Testament
Syr Mdro Syracha czyli Eklezjastyk
Tb Ksiga Tobiasza
1 Tes Pierwszy List do Tesaloniczan
2 Tes Drugi List do Tesaloniczan
1 Tm Pierwszy List do Tymoteusza
2 Tm Drugi List do Tymoteusza
Tt List do Tytusa
Wj Ksiga Wyjcia
Za Ksiga Zachariasza
*Nazwy i terminy wyjanione w glosariuszu
 Przedmowa
redaktora naukowego
Prymasowskiej Serii Biblijnej
Goszc tajemnic Boga Ojca, Syna i Ducha witego oraz tajemnic wcielenia Syna
jako wydarzenia nioscego zbawienie caej ludzkoci (Deklaracja Dominus Iesus,
nr 1), Koci niezomnie wyznaje swoj wiar w Jezusa Chrystusa, Syna Boego. On
to dla nas ludzi i dla naszego zbawienia zstpi z nieba. I za spraw Ducha witego
przyj ciao z Maryi Dziewicy i sta si czowiekiem. Ukrzyowany rwnie za nas,
pod Poncjuszem Piatem zosta umczony i pogrzebany. I zmartwychwsta dnia trze-
ciego, jak oznajmia Pismo. I wstpi do nieba; siedzi po prawicy Ojca. I powtrnie
przyjdzie w chwale sdzi ywych i umarych, a Krlestwu Jego nie bdzie koca.
Do podstawowej treci chrzecijaskiego wyznania wiary naley przewiadczenie,
e Bg, stajc si w osobie Jezusa z Nazaretu prawdziwym czowiekiem, wszed
najgbiej jak to moliwe w dzieje ludzkoci. To najbardziej niezwyke wydarzenie
zbawcze mona i trzeba umiejscawia w okrelonych ramach czasu i przestrzeni.
To dziki nim istnieje historia i geografia zbawienia, za obie maj doniosy wymiar
i wydwik teologiczny.
W kontekcie przygotowa do Wielkiego Jubileuszu Roku 2000, a take w trakcie
jego uroczystych obchodw jeszcze raz stao si jasne, e najbardziej fundamentalnym
odniesieniem dla chrzecijanina jest wzgld na to, e wcielenie Syna Boego oznacza
peni czasu. W Licie apostolskim Tertio Millennio adveniente (10 XI 1994) Jan Pa-
we II napisa: W chrzecijastwie czas ma podstawowe znaczenie. W czasie zostaje
stworzony wiat, w czasie dokonuje si historia zbawienia, ktra osiga swj szczyt
w peni czasu Wcielenia i swj kres w chwalebnym powrocie Syna Boego na kocu
czasw. Czas staje si w Jezusie Chrystusie Sowie Wcielonym wymiarem Boga, ktry
jest wieczny sam w sobie (nr 10). Z tej prawdy wynika obowizek uwicania czasu,
za jeden z jego najwaniejszych aspektw stanowi witowanie, ktre trwale upa-
mitnia i uobecnia dzieo zbawcze Boga dokonane w Jezusie Chrystusie. Aby je peniej
poznawa i zrozumie, trzeba koniecznie uwzgldni realia czasowo-przestrzenne,
w ktrych miao miejsce. Ta wiadomo jest wyranie obecna w chrzecijaskim
Credo, dochodzc wyranie do gosu we wzmiance o Poncjuszu Piacie.
Okrelone uwarunkowania czasu i miejsca, w ktrych dokonao si dzieo zamie-
rzone i urzeczywistnione przez Boga, oznaczaj gbokie osadzenie Boego planu
zbawienia w rzeczywistoci ludzkiej historii i kultury. Mona powiedzie, i gdyby
Jezus y w innych czasach oraz w innym miejscu, Jego ycie i posannictwo w mniej-
szym lub wikszym stopniu wygldayby inaczej. Przedstawiajc osob i posanni-
ctwo Jezusa Chrystusa oraz ukazujc ich najbardziej istotne znaczenie i sens, cay
Nowy Testament jest przesiknity informacjami dotyczcymi ich ta kulturowego,
religijnego, spoecznego, obyczajowego, a nawet psychologicznego i politycznego.
X Przedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej

Chcc pozna ycie i nauczanie Jezusa z Nazaretu, chrzecijanie musz poznawa

rwnie jego bogaty i zrnicowany kontekst historyczno-kulturowy, w ktrym to
ordzie zaistniao, zostao przyjte bd byo kontestowane, okrzepo, a nastpnie
rozprzestrzenio si po caej ziemi. Tylko w taki sposb mona trafnie i skutecznie
odrni to, co ponadczasowe i zawsze aktualne od tego, co wynika z przemijajcych
i zmiennych okolicznoci czasu i miejsca.
Wszechstronne poznawanie historyczno-kulturowego ta Nowego Testamentu
stanowi przede wszystkim rezultat podjcia i ywioowego rozwoju w Kociele
bada historyczno-krytycznych i literackich nad Bibli. Duga droga, przebyta od
Providentissimus Deus Leona XIII (18 XI 1893), przez Divino afflante Spiritu Piusa
XII (30 IX 1943), po dokument Papieskiej Komisji Biblijnej Interpretacja Biblii w
Kociele (23 IV 1993), ukazaa i potwierdzia ogromny wkad egzegezy katolickiej
w zgbianiu i rozwaaniu Boego planu zbawienia, wraz z jego kulminacj, czyli
tajemnic wcielenia Syna Boego. Ten bogaty dorobek wpisuje si w mudne poszu-
kiwania podejmowane przez chrzecijan rnych wyzna, z ktrych ogromna cz
jest podporzdkowana potrzebom duszpasterskim i misyjnym. Wanie duszpasterze
i gosiciele Sowa Boego stale potrzebuj pomocy opracowanych przez naukowcw
i specjalistw z rnych dziedzin, ktre pozwalaj lepiej rozumie, poprawniej wy-
kada oraz skuteczniej gosi ordzie Jezusa Chrystusa oraz wspaniay Boy plan
zbawienia czowieka i wiata.
Amerykaskie wydanie Komentarza historyczno-kulturowego do Nowego Testa-
mentu zostao poddane wnikliwej redakcji, dziki ktrej katoliccy uytkownicy tej
ksiki w Polsce, wrd Polonii, a take na misjach mog z niej owocnie korzysta.
Jednym z najwaniejszych aspektw opracowania redakcyjnego s uzgodnienia z naj-
nowszym, pitym, wydaniem Biblii Tysiclecia, ogoszonym w Wielkim Jubileuszu
Roku 2000. Wczenie tego komentarza do Prymasowskiej Serii Biblijnej powinno
sprzyja gbszemu zrozumieniu faktu, e Sowo Boe zawarte na kartach Pisma
witego, uwarunkowane okolicznociami czasu i przestrzeni, jest skierowane do
kadego czowieka i do caej ludzkoci. Sowo to bowiem jest bardzo blisko ciebie:
w twych ustach i w twoim sercu, by je mg wypeni (Pwt 30,14). Wspomaganie
tego zadania to gwny cel kadej interpretacji Biblii, rwnie tej, ktra wydobywa
i przedstawia jej uwarunkowania historyczno-kulturowe.

Ks. prof. UKSW dr hab. Waldemar Chrostowski

 Wstp

Poznanie ta kulturowego i historycznego pomaga w wyjanieniu kadego tekstu

Nowego Testamentu, mimo to znaczna cz przedstawionego tutaj materiau nie
bya do tej pory dostpna dla przecitnego czytelnika. Chocia istnieje wiele cennych
komentarzy, aden nie zosta powicony wycznie problematyce kulturowego
i historycznego zaplecza tekstw biblijnych. Jednak tego wanie elementu ta,
ktre wyjania, jak pisarze i pierwsi czytelnicy Nowego Testamentu rozumieli jego
przesanie najbardziej potrzebuje przecitny czytelnik jako pomocy do studiowania
Pisma witego (wikszo innych elementw, takich jako kontekst literacki, mona
wydedukowa z samego tekstu).
Chocia istniej prace powicone kulturowemu tu Nowego Testamentu, adna
nie pozwala czytelnikowi na uzyskanie odpowiedzi na wszystkie istotne pytania
dotyczce danego fragmentu. Taki stan rzeczy skoni mnie do podjcia si zadania,
ktre byo tak dugo zaniedbywane. Pisaem t ksik w nadziei, e dziki niej chrze-
cijanie bd mogli odczytywa Nowy Testament w sposb bliszy rozumieniu, jakie
nadawali mu jego pierwsi czytelnicy.

Komentarz historyczno-kulturowy
Poznanie ta kulturowego wpywa na sposb, w jaki odczytujemy przesanie Nowego
Testamentu. Podam przykad. Poniewa w wiecie staroytnym byo wielu egzorcy-
stw, wczeni czytelnicy nie byli zaskoczeni, e Jezus wyrzuca ze duchy, lecz znajdo-
wali si pod silnym wraeniem faktu, i czyni to swoim sowem, bowiem wikszo
egzorcystw posugiwaa si magicznymi zaklciami lub rodkami umierzajcymi
bl. Umieszczenie w szerszym kontekcie konfliktu dotyczcego nakrywania gowy
przez kobiety (1 Kor 11) tj. napicia midzy zamonymi i mniej zamonymi kobie-
tami w Koryncie, ktre wywoaa sprawa nakrywania gowy pomaga w lepszym
zrozumieniu nauczania Apostoa Pawa. Zrozumienie pogldw staroytnych na temat
niewolnictwa pozwala stwierdzi, e nauka Pawowa bya daleka od wspierania tej
instytucji, a wrcz przeciwnie, osabiaa j. Zrozumienie sensu, jaki ydzi nadawali
sowu zmartwychwstanie, dostarczy odpowiedzi na wiele wtpliwoci wspczes-
nych sceptykw, ktre dotycz charakteru zmartwychwstania Jezusa. I tak dalej
Jedynym celem tego komentarza (w przeciwiestwie do wikszoci innych) jest
dostarczenie czytelnikowi najwaniejszych faktw z ta kulturowego, spoecznego
i historycznego, by mg odczytywa Nowy Testament tak, jak rozumieli go jego
pierwsi czytelnicy. Chocia niezbdne byy pewne uwagi dotyczce kontekstu re-
XII Wstp

ligijnego lub teologii, staraem si ograniczy je do minimum, by wikszo pracy

interpretacyjnej pozostawi czytelnikowi.
Poznanie kultury staroytnej jest niezbdnym warunkiem zrozumienia ordzia
Biblii. Podkrelenie znaczenia historyczno-kulturowego ta twrczoci autorw bib
lijnych nie przeczy trwaej aktualnoci Pisma witego. Chodzi jedynie o to, e nie ma
zastosowania w kadych okolicznociach. Rne fragmenty biblijne odnosz si do
rnych sytuacji. Na przykad jedne teksty mwi o tym, jak osign zbawienie, inne
o powoaniu do dziaalnoci misyjnej przez Jezusa Chrystusa, jeszcze inne o okazy-
waniu troski o ubogich. Jednak zanim odwoamy si do ktrego z tych fragmentw,
musimy zrozumie, jakich okolicznoci pierwotnie dotyczy.
Nie chodzi o to, by pomniejszy znaczenie innych elementw interpretacji biblij-
nej. Spraw najwaniejsz, ustpujc miejsca jedynie zastosowaniu nauki Biblii do
naszego ycia pod kierownictwem Ducha witego, jest kontekst literacki: odczytanie
kadej z ksig biblijnych w sposb, ktry odpowiada jej przesaniu, jakie uksztatowao
si pod wpywem natchnienia Ducha witego. Komentarz ten sam w sobie stanowi
jedynie narzdzie, ktre umoliwia czytelnikom poznanie ta Nowego Testamentu
na tym jednak sprawa si nie koczy. We wasnych kazaniach i nauczaniu wiksz
wag przywizuj do kontekstu literackiego, ni do zagadnie zwizanych z tem
kulturowym. Czytelnicy mog jednak ustali kontekst literacki fragmentu podczas
samodzielnego studiowania Biblii. Dla duchownych i innych czytelnikw Biblii kluczo-
wym czynnikiem jest rwnie praktyczne zastosowanie przesania biblijnego jednak
konkretne sposoby zastosowania bd rne w rnych kulturach, bd te rne dla
rnych ludzi. I to kady czytelnik Biblii moe uczyni bez pomocy innych.
Dla wikszoci uytkownikw tego komentarza, ktrzy nie uczyli si jzyka greckie-
go i hebrajskiego, aby zrozumie Bibli wielkie znaczenie ma jej dobry, zrozumiay
przekad. Dzisiaj posiadamy ponad pi tysicy rkopisw ksig Nowego Testamentu.
Niektre z nich pochodz z okresu bardzo bliskiego, stosujc kryteria stosowane
do tekstw staroytnych, czasowi powstania oryginalnych tekstw Nowego Testa-
mentu. Sytuacja taka sprawia, e Nowy Testament jest najlepiej udokumentowanym
utworem literackim staroytnoci, wyjania te, dlaczego wspczesne przekady
s znacznie wierniejsze od przekadw dokonanych w przeszoci. Najwaniejszym
jednak powodem posugiwania si wspczesnym przekadem Biblii jest to, i zosta
on opracowany w jzyku, ktrym obecnie si posugujemy, jest wic atwiejszy do
zrozumienia. Zrozumienie Biblii, ktre umoliwia wierne wypenianie jej nauki, jest
przecie gwnym celem jej czytania.
Inne metody analizy tekstu, np. sporzdzenie zarysu jego struktury i robienie
notatek, s z powodzeniem stosowane przez wielu czytelnikw. Jednak wikszo
czytelnikw, ktrzy pragn y zgodnie z nauk Biblii, nie ma wystarczajcej wiedzy
na temat jej ta kulturowego. Mj komentarz ma na celu zaspokojenie tej potrzeby
i powinien by stosowany w poczeniu z innymi wanymi elementami studiowania
Biblii: wiernym i zrozumiaym przekadem, analiz kontekstu, modlitw i odniesie-
niem do konkretnej sytuacji czytelnika.
Musz jeszcze raz zaznaczy, e komentarz ten nie pomoe tym, ktrzy zapominaj
o kontekcie o zasadzie interpretacji, ktra odgrywa wiksz rol od poznania ta
kulturowego. Najlepszym sposobem postpowania jest czytanie kadej ksigi Biblii
w caoci, zamiast przeskakiwa od jednego fragmentu do drugiego, by uchwyci
 Wstp XIII

jej przesanie. Ksigi te powstaway oddzielnie, kierowano je do rnych krgw

czytelnikw, ktrzy odczytywali je w caoci i stosowali w konkretnej sytuacji ycio-
wej. Naley o tym pamita czytajc, nauczajc i goszc kazania w oparciu o Bibli.
(Wiele rzekomych sprzecznoci w Pimie witym. wynika z ignorowania kontekstu
oraz nieznajomoci sposobu pisania w staroytnoci. Staroytni pisarze, podobnie
jak wspczeni kaznodzieje, czsto modyfikowali i uaktualniali jzyk, zachowujc
jednak istotny sens przesania. Kontekst analizowanego fragmentu stanowi zatem
wan wskazwk, jak naley powoywa si na Bibli.) Wane jest wic, by zawsze
zbada kontekst danego fragmentu, zanim signie si do tego komentarza.
Jednak kiedy ju zbadamy kontekst danego fragmentu, komentarz ten okae si
narzdziem o nieocenionej wartoci. Mona si nim posugiwa podczas codziennej
lektury Pisma witego, mona go wykorzystywa do bada lub przygotowania kaza-
nia. Najwaniejsz ksig, ktr powinnimy studiowa, jest ksiga, ktr chrzecijanie
uznaj za Sowo natchnione mam nadziej, e komentarz ten bdzie suy pomoc
wszystkim chrzecijanom w studiowaniu Sowa Boego.
Chocia formua przyjta w tej ksice zostaa poddana licznym sprawdzianom
w sali wykadowej, podczas studiw nad Bibli, goszenia kaza i czytania dla wasnego
zbudowania, moe wszak nie zawiera odpowiedzi na pewne spoeczno-kulturowe
pytania zwizane z danym fragmentem Nowego Testamentu. Mimo prby udzielenia
odpowiedzi na waciwe pytania, nie byo przecie moliwe przewidzenie wszystkich
wtpliwoci, jakie si pojawi.
Czytelnik moe rwnie odkry jakie istotne elementy kulturowego ta danego
fragmentu w innych tekstach, ktre uznaem za wskazane odnotowa. Poniewa Nowy
Testament jest sam w sobie zbiorem ksig napisanych dla rnych czytelnikw (np.
Ewangelia Marka bya przeznaczona do szybkiego przeczytania, za Ewangelia Mate-
usza miaa by studiowana i zapamitywana), mj sposb podejcia do niektrych
ksig jest bardziej szczegowy ni do innych. Jako najbardziej obca wspczesnym
czytelnikom, wyjtkowo szczegowej analizie zostaa poddana Ksiga Apokalipsy.

Jak naley korzysta z tej ksiki

Komentarz ten moe by uywany jako rdo informacji lub stanowi uzupenienie
codziennej lektury Pisma witego. Czytajc Bibli w celu osobistego zbudowania lub
przygotowujc kazania, mamy do dyspozycji dwa najwaniejsze narzdzia interpretacji
Biblii tekst i kontekst. Trzecim wanym czynnikiem, ktry by ju znany staroytnym
czytelnikom (chocia nie jest dostpny wikszoci wspczesnych odbiorcw), jest
kulturowe to przekazu. Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego Testamentu
powsta, by zaspokoi t potrzeb w takim stopniu, w jakim jest to moliwe w jed-
notomowej publikacji.
Najwaniejszym elementem staroytnego ta nauki Nowego Testamentu jest Stary
Testament, szczeglnie za jego przekad grecki. W komentarzu tym uwzgldniamy
to starotestamentowe to, poniewa jednak jest ono dostpne dla wszystkich czytel-
nikw Biblii, kadziemy nacisk na inne judaistyczne oraz grecko-rzymskie skadniki
kultury z I w. po Chr. Pisarze wczesnochrzecijascy czerpali naturalnie z mnstwa
tradycji wczesnego Kocioa, z ktrych wiele mona dzisiaj znale w Nowym Testa-
XIV Wstp

mencie. Poniewa jednak i ten materia jest bezporednio dostpny dla czytelnika,
w wikszoci zosta tutaj pominity. Pomijam te uwagi dotyczce ta, ktre maj
charakter ponadkulturowy, poniewa s zrozumiae dla czytelnikw pochodzcych
ze wszystkich kultur.
Ci, ktrzy bd korzystali z tego komentarza podczas osobistego studium biblij-
nego, powinni najpierw przeczyta dany fragment, a nastpnie ustali jego kontekst.
Dopiero wtedy odnios najwiksz korzy z zawartych w nim informacji pomocne
mog by take uwagi do tekstw paralelnych. Po odkryciu znaczenia, ktre dany
fragment mia dla staroytnych czytelnikw, zrozumiemy, jakie sprawy porusza i b-
dziemy przygotowani, by przej do etapu zastosowania Biblii w naszym yciu.
Sytuacja, ktra stanowia to Pawowego Listu do Rzymian, dostarcza dobrego
przykadu, w jaki sposb mona zastosowa w praktyce to, co poznalimy dziki
temu komentarzowi. W swoim licie Pawe wykazuje, e ydzi i poganie dostpuj
zbawienia na tych samych warunkach i wzywa do pojednania w Ciele Chrystusa.
W Stanach Zjednoczonych, gdzie w wielu kocioach istnieje nadal segregacja rasowa
i gdzie biali chrzecijanie nie maj czasu, by sucha o krzywdach czarnoskrych oraz
o trudnociach, jakie napotykaj inne mniejszoci, przesanie Pawa o pojednaniu
midzy ludmi rnych ras jest w bolesny sposb aktualne. Kiedy ju uchwycimy
gwn myl w jej pierwotnym tle historycznym, moemy j zastosowa zarwno
w osobistym yciu, jak i w caej naszej wspczesnej kulturze.
Poniewa pierwotne przesanie Biblii, skoro zostanie ju naleycie zrozumiane,
mona odnie do rnych sytuacji wspczesnych, ktre pojawiaj si w rnych kultu-
rach, indywidualny sposb zastosowania bdzie zalea od konkretnego czowieka i od
kultury, w ktrej krgu yje. (Na przykad, jeli Pawe wzywa Koryntian, by traktowali
grzech powanie, zasada jest jasna jednak rni ludzie bd musieli odnie to do
rnych grzechw). Z tego powodu wikszo zastosowa pozostawiam zdrowemu
rozsdkowi czytelnika i jego wraliwoci na dziaanie Ducha witego.
Zasada ta dotyczy nawet miejsc, gdzie wedug mnie naleaoby udzieli pewnych
wskazwek odnonie do zastosowania tekstu. Na przykad, w mojej analizie Mt 24,1522
podkrelam te elementy, ktre znalazy wypenienie w wydarzeniach lat 6670 po
Chr. Niektrzy ludzie uwaaj, e pewne proroctwa zapisane w tym fragmencie, wy-
peni si ponownie poniewa jednak kwestia ta ma raczej charakter teologiczny
ni spoeczno-kulturowy, pozostawiam j osdowi czytelnika. Podobnie, jestem prze-
konany, e to fragmentw, dotyczcych posugi kobiet w Kociele powinno skoni
wspczesnego czytelnika do uznania, e Pawe w istocie akceptowa penienie przez
nie posugi nauczania. Jednak charakter tego komentarza gwarantuje, i kto, kto nie
podziela tego stanowiska, moe mimo to z poytkiem si nim posugiwa (rwnie
w przypadku takich fragmentw), nie czujc si zmuszony do przyjcia mojej opinii.
Omielam si mie nadziej, e wszyscy szczerze wierzcy, ktrzy yj w podobnej
sytuacji historyczno-kulturowej, doszliby ostatecznie do podobnych wnioskw.
Wikszo czytelnikw zna takie terminy jak kapan i Palestyna; wyrazy, ktre
maj okrelone znaczenie kulturowe, ktre moe by nieznane czytelnikom, zostay
wyjanione w glosariuszu umieszczonym na kocu ksiki (w tekcie zaznaczam
je za pomoc *, przynajmniej raz w danym kontekcie). Pewne stale powracajce
terminy teologiczne (np. Duch, apokalipsa, diaspora, faryzeusze, krlestwo)
miay w staroytnym wiecie konkretne znaczenie, ktrego nie mog wyjania w ka-
 Wstp XV

dym fragmencie. Czytelnik moe si zapozna z ich wyjanieniem, ktre podaem

w glosariuszu.

Jak nie naley korzysta z tej ksiki

Nie wszystkie informacje na temat ta kulturowego, ktre podano w tym komentarzu,
s w rwnym stopniu pomocne do zrozumienia Biblii. Czasami kontekst kulturowy
jest sam w sobie oczywisty, szczeglnie w tych obszarach, gdzie kultura staroytna
i kultura wspczesna zachodz na siebie. Podobnie, nie wszystkie rda s rwnie
wane do zrealizowania naszych celw. Pewne rda, szczeglnie rabinackie, s
pniejsze od Nowego Testamentu. Niektre informacje w nich zawarte, wydaj si
bardziej pomocne, inne za s mniej przydatne piszc ten komentarz staraem si do-
kona ich oceny, na ile to byo moliwe. Zwykle jedynie cytaty ze Starego Testamentu
i apokryfw (niekiedy rwnie cytaty zaczerpnite z ydowskich pseudoepigrafw)
s podawane w penym brzmieniu cytowanie wszystkich rabinackich, greckich
i rzymskich rde byoby zbyt nuce dla zwykego czytelnika.
Pewne informacje na temat ta kulturowego nie zostay podane, poniewa mona
znale o nich wzmianki w typowych komentarzach naukowych, czytelnicy za sami
musz rozsdzi, jak wane s dla dokonywanej przez nich interpretacji. Ksika ta
jest komentarzem do ta biblijnego nie dyktuje czytelnikom, jak maj rozumie lub
stosowa nauk Pisma witego. Mam te nadziej, e czytelnicy, ktrzy nie zgodz
si z niektrymi interpretacjami, mimo to uznaj ten komentarz za poyteczny.
Czytelnik powinien by te wiadomy, e podobiestwa pomidzy ideami zawartymi
w Nowym Testamencie i ideami pochodzcymi z pogaskiego wiata staroytnego nie
musz oznacza, e jedne kopioway drugie obydwa krgi kulturowe mogy czerpa np.
ze znanego przysowia lub powszechnych w kulturze ludzkiej wyobrae. Wskazuj na
te paralele jedynie po to, by pokaza, jak ludzie yjcy w wczesnej kulturze odbierali to,
o czym mwi Nowy Testament. Na przykad stosowanie przez Pawa rnych rodzajw
argumentacji, jakimi posugiwali si retorzy (zawodowi mwcy publiczni), wskazuje na
to, e nawizuje on do wczesnej kultury, nie za, jakoby pisa bez natchnienia Ducha
witego. Co wicej, ludzie i rda pochodzce z krgw kulturowych zupenie z sob
nie zwizanych (np. stoicy i Stary Testament) mog podziela pewne pogldy po prostu
dlatego, e byy one elementem tych kultur (lub nawet wikszoci innych kultur), nawet
jeli dzisiaj stay si nieaktualne. Wspczesna kultura zwykle podwiadomie ogranicza
nasze rozumienie Pawa i jego wspczesnych. Staroytni nie myleli w taki sam sposb
jak my, co nie oznacza, e si mylili nadal moemy si od nich wiele nauczy w takich
dziedzinach jak retoryka i stosunki midzyludzkie.
Podobnie, kiedy pisz, e Pawe posugiwa si jzykiem stoikw, nie mam przez
to na myli, jakoby przej od nich stoickie idee. Idee i terminologia stoikw wywary
znaczny wpyw na publiczne debaty filozoficzne. Czasami uycie jzyka filozoficzne-
go byo celowe ludzie z zewntrz traktowali niekiedy chrzecijastwo jako szko
filozoficzn i chrzecijanie mogli wykorzystywa te zewntrzne wyobraenia do
przekazania im treci Ewangelii. Podobnie jak inni pisarze, Pawe mg nawizywa
do swojej kultury, wypowiadajc si w powszechnie stosowanym jzyku wczesnych
czasw, nadawa jednak temu jzykowi nowy odcie znaczeniowy.
XVI Wstp

Kiedy cytuj pniejsz tradycj ydowsk, ktra rozwija motywy starotestamen-

towe, nie daj przez to do zrozumienia, e tradycja ta musi by koniecznie prawdzi-
wa. Cytaty te maj nam pomc zrozumie, co czuli pierwsi czytelnicy i suchacze
Nowego Testamentu w stosunku do rnych postaci Starego Testamentu. Czasami
sami autorzy biblijni czyni aluzj do tradycji pozabiblijnych (Jud 14-15). (Nie naley
jednak zakada, e pisarze Nowego Testamentu zawsze naladowali wczeniejsze
wyobraenia ydowskie, przenoszc je do swojej kultury. Istniaa caa rnorodno
ydowskich pogldw i autorzy Nowego Testamentu wybierali z tej rnorodnoci
takie stanowisko, ktre im odpowiadao. Chocia musieli odpowiednio dostosowywa
wczesny jzyk, aby mc za jego porednictwem przekaza swoje przesanie, ani oni,
ani my nie musimy caego tego jzyka uwaa za niewaciwy. Niektrzy wspczeni
czytelnicy lekkomylnie zakadaj, e pogldy staroytnych na wiat s nieprawdziwe,
jednak pewne zjawiska przypisywane prymitywnym wiatopogldom np. wiara
w optanie przez ze duchy s obecnie potwierdzone materiaem dowodowym
pochodzcym z rnych kultur. Nie musz wic by eliminowane przez wspczesny
zachodni racjonalizm.)
Na koniec, powinnimy by ostroni dokonujc aktualizacji. Wane jest, aby-
my stosowali tekst biblijny jedynie do sytuacji, ktre s faktycznie analogiczne
do sytuacji biblijnych. Na przykad, nie jest waciwe odczytywanie sporw Jezusa
z wczesnymi przywdcami religijnymi jako sporw ze wszystkimi ydami. Jezus
i Jego uczniowie byli ydami i takie wypaczenie tekstu Ewangelii ma tyle samo
sensu, co wykorzystywanie Ksigi Wyjcia przeciwko wspczesnym Egipcjanom.
Wystpienia Jezusa przeciwko typowi pobonoci wczesnych przywdcw reli-
gijnych nie maj nic wsplnego z ich pochodzeniem etnicznym. Maj one rzuca
wyzwanie wspczesnym ludziom religijnym i przestrzega, by nie postpowali jak
tamci. Inaczej mwic, musimy stosowa zasady przedstawione w tekcie w wietle
rzeczywistych problemw, ktre poruszali biblijni autorzy, biorc pod uwag ich
kontekst historyczny.

Komentarz przeznaczony nie tylko dla uczonych

Uczeni mog by rozczarowani, e praca ta nie jest udokumentowana (lub nie ana-
lizuje rnych niuansw) zgodnie z wymogami dziea naukowego. Naley pamita,
e komentarz ten nie zosta napisany dla uczonych, ktrzy i tak maj gdzie indziej
dostp do tych informacji. Duchowni i zwyczajni czytelnicy Biblii, ktrzy korzystaj
z mniejszej liczby rde i nie maj czasu na badania, potrzebuj zwizego i podrcz-
nego rda informacji w formie jednotomowego wydania, ktre zawsze mog
mie pod rk.
Uczeni lubi udokumentowane tezy i analizy uwzgldniajce wszystkie aspekty
zagadnienia, lubi jzyk peen niuansw i lkaj si krytyki ze strony innych badaczy,
ktrzy odmiennie interpretuj te same teksty. Spenienie tych wymogw w pracy
o tak maej objtoci nie jest moliwe. Uczeni lubi te podawa wszystkie dostpne
informacje, co rwnie uniemoliwiaj nasze ograniczenia. Aby komentarz ten by
uyteczny dla wikszoci duchownych, ktrzy gosz kazania, i wierzcych, ktrzy
studiuj Bibli, jego jzyk musia by prosty i zwizy.
 Wstp XVII

Oglnie rzecz biorc pomijaem pytania naukowe, ktre nie maj bezporedniego
zwizku z centralnym zagadnieniem tej ksiki, tj. staroytnym kontekstem kulturo-
wym Nowego Testamentu. Dla celw tej ksiki wane jest ustalenie znaczenia tekstu
w takim brzmieniu, jaki zachowa si do naszych czasw. Nie jest wane, jakie rda
le u jego podoa i jak zostay one zredagowane ja za podejmowaem tylko te
kwestie, ktre byy absolutnie niezbdne. Czynic to, przyjmowaem powszechnie
uznawane w chrzecijastwie zaoenia na temat Pisma witego, ktre potrafibym
obroni, gdyby taki by cel tej ksiki.
Cel tego komentarza ogranicza si wic nie tylko do kulturowo-historycznego
kontekstu w ogle, lecz do tego kontekstu, ktry rzuca wiato na przesanie Nowego
Testamentu. Podam przykad. Twierdzenie, e pewne akcenty wczesnego chrze-
cijastwa s wyrnikiem chrzecijastwa w ogle nie oznacza, e inne grupy nie
maj wasnych odrbnych rysw charakterystycznych jest to jednak komentarz do
Nowego Testamentu, nie za komentarz do pogldw innych grup.
Staraem si bezstronnie przedstawi gwne rnice w pogldach dotyczcych
historyczno-kulturowego ta Nowego Testamentu. Moje wasne prace badawcze
rozkadaj si pomidzy ydowski i grecko-rzymski kontekst Nowego Testamentu, ze
szczeglnym uwzgldnieniem staroytnego judaizmu jako elementu szerszej kultury
rdziemnomorskiej. Czsto analizowaem rne interpretacje materiau dowodowe-
go i dokonywaem wyboru tych, ktre uznaem za najbardziej waciwe lub najbardziej
znaczce dla danego tekstu. Nie wszyscy uczeni zgadzaj si ze sob we wszystkich
kwestiach, staraem si jednak, by ta ksika bya na tyle rzetelna i przydatna, na ile
to moliwe. Mam nadziej, e zachci ona innych do bardziej wnikliwych bada
i otworzy drog do wiata Nowego Testamentu tym, ktrym powoanie yciowe nie
pozwala nad podjcie bardziej szczegowych studiw.
Mj komentarz jest owocem ponad dziesicioletniej pracy badawczej nad dzieami
literackimi staroytnego wiata; opieraem si te na najnowszych badaniach nad
staroytnym judaizmem i antykiem grecko-rzymskim oraz na innych komentarzach.
Gdybym chcia zacytowa wszystkie rda, z ktrych czerpaem, komentarz ten
rozrsby si do niewyobraalnych rozmiarw, musz jednak przyzna, i jest ich
wiele. (rdem, ktrego starannie si wystrzegaem, z powodu rozlegajcych si
ostatnio gosw krytycznych, jest komentarz do Nowego Testamentu pira Stracka-
Billerbecka, nawizujcy do rde rabinackich. Wikszo moich wczesnych bada
nad staroytnym judaizmem dotyczya rde rabinackich i uwaam, e czytelnik nie
odniesie adnej szkody z powodu pominicia tego opracowania. Ponadto komentarz
Stracka-Billerbecka jest nieaktualny oraz brak w nim rozrnienia pomidzy wczesny-
mi i pnymi rdami, jak rwnie tymi, ktre s bardziej i mniej reprezentatywne
dla wczesnego judaizmu jako pewnej caoci oraz, co najgorsze, w sposb niewaciwy
ujmuje ducha tych utworw. O ile to moliwe, staraem si unika takich bdw.)
Aby komentarz mia wygodne rozmiary, musiaem podj bolesn decyzj, jakie
materiay pomin. Nie wymieniam wielu tekstw paralelnych, ktre zawieraj rne
odmiany tej samej frazy, nie podaj te odlegych paralel, ktre nie rzuciyby wik-
szego wiata na dany fragment ani dla duchownego, ani dla przecitnego czytelnika.
Zwykle pomijaem materiay o niepewnej wartoci, nawet jeli powouje si na nie
wielu innych badaczy. (Na przykad, ze wzgldu na niepewno datowania utworu
zwanego Ksiga Przypowieci Henocha, nie uwzgldniem go jako kulturowego ta
XVIII Wstp

tytuu Syn Czowieczy, stosowanego przez Jezusa, chocia czyni to wielu uczonych).
Staraem si te unika powielania informacji dostpnych w innych powszechnie zna-
nych rdach. Poniewa analizy znacze sw znale mona gdzie indziej, oglnie
pomijaem rozwaania na temat greckich wyrazw z wyjtkiem sytuacji, w ktrych
znaczenie tekstu zaleao od szerszego kulturowego kontekstu sw.
Czytelnicy mog zauway pewne kwestie, w ktrych moje pogldy teologiczne
wpyny na odczytanie tekstu niezgodne z ich wasnym. Moim szczerym pragnieniem
byo formuowanie pogldw teologicznych i dokonywanie aktualizacji wycznie
na podstawie wasnych bada tekstu biblijnego, jeli jednak czasami zdarzyo si
odwrotnie, prosz czytelnika o wybaczenie. Ksika ta miaa by w swym zamyle
poyteczna, nie za kontrowersyjna, dlatego jeli czytelnicy nie zgadzaj si ze mn
w jakich punktach, mam przynajmniej nadziej, e uznaj za poyteczn wiksz
cz pozostaego materiau zwartego w tym komentarzu.

Biblia zachca nas, abymy j interpretowali

Czytelnicy Biblii od dawna zdawali sobie spraw ze znaczenia, jakie w celu jej zrozumie-
nia ma poznanie ta kulturowego i historycznego. Wag tego zagadnienia rozumieli
sami autorzy biblijni. Na przykad, gdy Marek pisze o sprawie, ktra bya przedmiotem
sporu Jezusa z Jego przeciwnikami, wyjania zwyczaj z ni zwizany, w przeciwnym
bowiem razie jego greccy czytelnicy nie mieliby o nim adnego pojcia (Mk7,34).
Podobnie, gdy przeciwnicy Jezusa dosownie odczytuj pozorne ustpstwo zawarte
w Prawie, Jezus odpowiada, e wana jest intencja Prawa, za by j zrozumie naley
pozna sytuacj i stan, w jakim znajdowali si jego pierwotni odbiorcy (Mk 10,4-5).
Pisarze biblijni czsto po prostu zakadali, e wane jest, by czytelnicy znali kon-
tekst sytuacyjny. (W staroytnoci uwaano, e im peniej poznamy sytuacj, w jakiej
wypowiedziana zostaa dana mowa, tym lepiej bdziemy mogli j zrozumie; zob.
pisma yjcego w I w. po Chr. rzymskiego retora *Kwintyliana, 10.1.22. Naley te
stale na nowo odczytywa dan mow, by uchwyci wszystkie jej subtelne niuanse
i zawarte w niej mgliste aluzje; zob. Kwintylian, 10.1.20-21.) Na przykad, kiedy Pawe
pisa list do Koryntian, mg zakada, e adresaci dobrze znaj sytuacj, o ktrej pi-
sze. Czytanie 1 Listu do Koryntian moe przypomina suchanie rozmowy z jednej
strony linii telefonicznej. Na szczcie potrafimy zrekonstruowa wiksz cz tej
rozmowy na podstawie lektury Pawowego listu, jednak pewne jej elementy okrela
sama sytuacja, nie za jedynie sowa, ktre czytamy. Tre, ktr Pawe zakada, e
jego czytelnicy odczytaj midzy wierszami z listu, jest tak samo elementem jego
przesania jak to, o czym pisze wprost. Jeli nie potrafimy zrozumie sytuacji, ktrej
istnienie zakada aposto i jego czytelnicy, bdziemy mieli trudnoci ze zrozumieniem
jego myli. Podam kilka przykadw, ktre zilustruj, o co mi chodzi.
W 1 Kor 7 Pawe pisze o celibacie. Wypowiada si tak, jakby by jego zwolenni-
kiem, chocia uznawa stan maeski za dopuszczalny. Niektrzy komentatorzy
sdz, e aposto sugeruje jednak, i jest to styl ycia drugiej kategorii, przeznaczony
dla tych, ktrzy nie maj daru panowania nad sob. Z pewnoci Pawe wskazuje
na pewne wane korzyci pynce z ycia w stanie wolnym, lecz czy naprawd jest
przeciwko instytucji maestwa jako takiej? 1 Kor 7,1 wskazuje wyranie na to, e
 Wstp XIX

Pawe odpowiada na list, ktry wysali do niego chrzecijanie z Koryntu. Poniewa

niektrzy z nich opowiadali si za pewnym pogldem przeciwnym maestwu,
ktry wystpowa w ich kulturze, mona odczyta przesanie tego rozdziau w spo-
sb nastpujcy: Pawe mwi: Macie racj, zgadzam si, e ycie w stanie wolnym
jest darem od Boga. Posuwacie si jednak zbyt daleko, jeli narzucacie swoje zdanie
ludziom yjcym w maestwie lub tym, ktrzy powinni si pobra.
Jeszcze wyraniejszym przykadem moe by sposb, w jaki odczytujemy ostrzeenie
Pawa przed spoywaniem misa ofiarowanego bokom. Wspczesnemu czytelnikowi
atwo byoby powiedzie: Nikt dzisiaj nie czci adnych bokw i nie skada im misa
w ofierze, mona wic pomin ten fragment 1 Listu do Koryntian. W ten sposb
umyka jednak naszej uwadze pewne zagadnienie ponadkulturowe, ktre kryje si za
zagadnieniem kulturowym. Gdy zrozumiemy, e sprawa ta miaa w Koryncie bardzo
konkretny charakter, i mianowicie zamoni chrzecijanie, ktry nie spoywali tego
misa mogli tym samym obraa przyjaci i partnerw w interesach, a wszystko to,
by nie zgorszy mniej dojrzaych chrzecijan wwczas bdziemy j mogli porwna
z podobnymi problemami naszych czasw. Niektrzy wspczeni chrzecijanie chc
prowadzi wystawny styl ycia, poniewa przyciga on do religii ludzi zamonych
(podoba im si religia, ktra nie wymaga wielkich ofiar) nawet jeli tego rodzaju
religia prowadzi do alienacji wzgldem ludzi bezdomnych i godnych, zarwno w kra-
jach rozwijajcych si, jak i w miastach Europy i Ameryki. Uwzgldnienie potrzeb
rnych grup w Kociele jest istotne w wielu wspczesnych wsplnotach.
Wane jest zrozumienie, e Biblia wypowiada si o sprawach wspczesnych i moty-
wuje do dziaania. Zamiast czyni Bibli mniej wyrazist, zrozumienie pierwotnej sytuacji
kulturowej powoduje, i jej przesanie nabiera wikszego sensu (czasami bynajmniej
nie jest to dla nas wygodne). Zmusza nas do zrozumienia, e ludzie, z ktrymi mia do
czynienia Pawe, nie byli ludmi niezrwnowaonymi ani moralnymi wichrzycielami
byli prawdziwymi ludmi, yjcymi konkretnymi sprawami, podobnie jak my.

Kulturowe uwarunkowania Pisma witego

Ksiga, ktr Bg nas obdarowa, nie zostaa podyktowana bezporednio w pierwszej
osobie (Bg nie zwraca si do nas w ten sposb: Jestem Bogiem i przemawiam do
wszystkich ludzi, yjcych we wszystkich czasach). Niektrzy czytelnicy Biblii za-
wsze pragnli, by tak bya i lubi udawa, e jest to waciwy sposb odczytywania
jej przesania. Jednak Bg postanowi natchn Bibli w inny sposb: zainspirowa
prorokw i wyznawcw w taki sposb, by zajli si prawdziwymi problemami, jakie
pojawiy si w ich czasach, dostarczajc w ten sposb przykadu, ktry miay nala-
dowa nastpne pokolenia (1 Kor 10,11). Jeli Pawe zosta natchniony przez Boga
do napisania 1 Listu do Koryntian, to czy to si ludziom podoba, czy nie, list ten jest
listem do Koryntian, dokadnie takim, za jaki si podaje.
Bg przekaza nam wieczne zasady, lecz uczyni to w specyficznej, cakiem kon-
kretnej formie, wypowiadajc si na temat realnych sytuacji. Objawi nam te zasady
w formie ilustracji, by pokaza, jak funkcjonuj w sytuacjach zaczerpnitych z praw-
dziwego ycia, pragnie bowiem, abymy zastosowali je do naszych wasnych sytuacji
yciowych. Na przykad, Pwt 22,8 (Jeli zbudujesz dom, uczynisz na dachu ogrodze-
XX Wstp

nie, by nie obciy swego domu krwi, gdyby kto z niego spad) w dalszym cigu
uczy nas troski o bezpieczestwo bliniego, nawet jeli wikszo z nas nie zaprasza
ssiadw na paskie dachy swoich domw. W czasach wspczesnych zastosowanie tej
zasady moe by nastpujce: Dopilnuj, by koleanka zapia pasy, gdy jedzie z tob
samochodem do pracy. Dzisiaj moglibymy uy innego przykadu, lecz gwna myl
jest ta sama. Mimo to, dopki nie zrozumiemy pierwotnego kontekstu, nie bdziemy
wiedzieli, jak zasad powinnimy zastosowa w naszej wasnej kulturze.
Moe nam si nie podoba, e Bg przekaza swoje Sowo w konkretnej formie,
poniewa nasza kultura przyzwyczaia nas do mylenia w kategoriach abstrakcyjnych.
Jednak w wielu innych kulturach ludzie myl w sposb konkretny, a przecie po-
trafi zrozumie opowiadanie lub rozmow i nauczy si z nich wicej o Bogu ni
my z abstrakcyjnego rozumowania. Kultury te s blisze Biblii, ktr Bg podarowa
wiatu, ni nasza. Znaczn cz Biblii stanowi narracja historyczna, du cz sta-
nowi te listy i proroctwa nawizujce do konkretnej sytuacji. Dlatego ich forma
bardziej przypomina rozmow ni rozpraw filozoficzn. Nawet oglne zasady, np.
z Ksigi Przysw, zostay wyraone w specyficznej formie kulturowej. Na przykad,
w pewnych egipskich wypowiedziach mdrociowych pojawiaj si niemal identycz-
ne sowa, ktre wystpuj w ich odpowiednikach hebrajskich jest tak dlatego, e
wczeni ludzie w tej czci staroytnego Bliskiego Wschodu w taki wanie sposb
dawali wyraz mdroci.
Gdyby Bg nie przekaza nam Biblii za pomoc konkretnych form kulturowych, jaki-
mi innymi formami miaby si posuy? Czy istnieje jaki jzyk neutralny, uniwersalny
i nie zwizany z adn z istniejcych kultur? Jeden z uczonych uj to w nastpujcy
sposb: Gdyby Bg przemawia do nas za pomoc kosmicznego wiatru, ilu ludzi by Go
zrozumiao? Albo, gdyby Bg objawi Mojeszowi szczegy mechaniki kwantowej i te-
orii wzgldnoci, zamiast powiedzie: Na pocztku Bg stworzy niebo i ziemi, czy
Mojesz (lub jzyk hebrajski) zdoaby to przekaza wczesnym ludziom? Bg jest zbyt
praktyczny i zbyt mu na nas zaley, by prbowa komunikowa si z nami w tego typu
sposb. Bg uywa wielu rnych kultur od wczesnych kultur Starego Testamentu
po kultury pniejsze, w Nowym Testamencie by przekaza nam swoje Sowo.

Ograniczenia naszej wasnej kultury

Bg jest tak gboko obecny w wielokulturowej osnowie historii, e nie wzbrania
si wkroczy w ludzie dzieje osobicie. Jego Sowo uzyskao najbardziej radykalny
charakter kulturowy gdy stao si Ciaem, o czym czytamy w Prologu do Ewangelii
Jana (J1,118). Jezus nie wszed w ludzk histori jako osoba pozbawiona kulturowych
odniesie, jako bezksztatny, bezpciowy twr ludzki. Przyszed w osobie yjcego
w I w. ydowskiego mczyzny, posiadajcego unikalne chromosomy i cechy fizyczne,
tak samo jak unikalny jest kady z nas. Jego kulturowa konkretno nie oznacza jednak,
e nie jest On dla nas wszystkich. Oznacza jedynie, e mg si z nami lepiej utosami
jako konkretna osoba bdc taki, jacy my jestemy zamiast by kim oglnym,
pozbawion twarzy osob, w ktrej prawdziwe czowieczestwo zostao zastpione
pozbawion cech wyrniajcych neutralnoci. Wielu gnostykw, ktrzy podawali
now interpretacj chrzecijastwa w wiekach pniejszych, zaprzeczao, e Jezus
 Wstp XXI

przyszed w ciele, lecz aposto Jan mwi jasno, e jest to wyrana linia oddzielajca
prawdziwych od faszywych chrzecijan prawdziwi chrzecijanie wierz, e nasz
Pan, Jezus Chrystus, przyszed w ciele, jako konkretna, historyczna osoba (1 J 4,1-6),
ci za, ktrzy twierdz, e Jezusa lub inne postacie z Biblii naley rozumie nie-
zalenie od ich historycznej konkretnoci, odeszli od wiary chrzecijaskiej.
Jednym z gwnym przesa Dziejw Apostolskich jest przeznaczenie Ewangelii
dla wszystkich narodw i kultur. Pierwsi chrzecijanie byli zdumieni, e Ewangelia
bya przeznaczona dla pogan tak samo jak dla ydw, lecz w caej tej ksidze Duch
Boy odsania Kocioowi jego wielokulturow misj. Ukazuje, e Bg ma od pocztku
plan dziaania misj, ktra rozpoczyna si w Jerozolimie i dociera na krace ziemi.
Ludzie, tacy jak Szczepan i Pawe, ktrzy znali wicej ni jedn kultur, byli najlepiej
przygotowani do uczestniczenia w realizacji planu Boego. Jeli kto zakada, e Bg
objawia si wycznie w jednej kulturze (jego wasnej!), jest o lata wietlne do tyu
w poprawnym rozumieniu Biblii! W Dziejach Apostolskich znajdujemy Boga, ktry
celowo objawia si ludziom ze wszystkich kultur w kategoriach dla nich zrozumiaych.
Pawe naucza inaczej w synagodze (Dz 13), inaczej zwraca si do wieniakw (Dz 14),
a jeszcze inaczej przemawia do greckich filozofw (Dz 17). Ten sam Pawe zabiera
w swoich listach gos w rnych sprawach nalecych do krgu kultury staroytnej,
nie moemy ich wic ignorowa, jeli pragniemy pozna punkt widzenia Apostoa.
Gdy Pawe toczy walk o to, by poganie mieli prawo przyj do Jezusa Chrystusa,
wystpowa przeciw kulturowym bigotom, ktrzy (w tym przypadku) powiadali, e
trzeba najpierw by ydem, aby by doskonaym chrzecijaninem. Odczytywali Bibli
w wietle wasnej kultury i tradycji, sdzc, e wszyscy ludzie powinni postpowa
dokadnie tak jak oni. Takich jak oni byo i jest bardzo wielu, bowiem ich problem
nie polega na tym, e byli ydami Pawe by takim samym ydem jak oni. Polega
na tym, e odczytywali Bibli w wietle wasnych kulturowych zaoe my rwnie
bdziemy mieli ten problem, jeli nie nauczymy si wychodzi poza ramy kulturowe.
Nasze wasne to kulturowe i przyjte zaoenia wpywaj na rodzaj kategorii i skoja-
rze, ktre wnosimy do tekstu wiadomie lub niewiadomie. Przeciwnie, wiksza
wiedza na temat kulturowego ta staroytnych czytelnikw pozwoli nam odczyta
tekst w sposb bliszy jego pierwotnego znaczenia.
Wspczeni misjonarze staj wobec podobnych problemw, z jakimi musia si
boryka aposto Pawe. Jeli bdziemy odczytywali tekst Pisma witego w wietle
naszej wasnej kultury, pojawi si niebezpieczestwo, e poczymy jej elementy
z przesaniem Biblii, nastpnie za narzucimy taki twr innym ludziom, twierdzc, e
jego przyjcie jest warunkiem usprawiedliwienia przed Bogiem. Na przykad, misjo-
narze byli pierwszymi ludmi, ktrzy wprowadzili instytucj rozwodu do niektrych
afrykaskich spoeczestw, sdzc, e zapobiegaj w ten sposb poligamii. Odmawiali
uznania nawrconych Afrykaczykw za prawdziwych chrzecijan, dopki nie od-
prawili oni pozostaych on. Czynic to, nie tylko wprowadzili do tych spoeczestw
nowy grzech i wywoali niepokoje, lecz take narzucili wymaganie, ktrego sama
Biblia nie stawia. Oczywicie, Pismo wite nie ukazuje zwizkw poligamicznych
w pozytywnym wietle, nie sugeruje te, e poligamia jest dobra. Z drugiej strony, nie
powinno si jednak rozbija ju istniejcych poligamicznych maestw, nie mylc
o mach, onach, dzieciach i innych osobach, ktre moe to dotkn. Biblia nigdzie
nie nakazuje zrywania takich maestw, jeli ju istniej.
XXII Wstp

Wikszo wspczesnych misjonarzy rozumie, e chrzecijanie pochodzcy z r-

nych kultur mog si od siebie wzajemnie wiele nauczy. Rne fragmenty Biblii
przemawiaj do rnych grup. Jaki fragment Biblii, niezrozumiay dla nas, moe
by jasny dla chrzecijan Shona z Zimbabwe. I przeciwnie, interpretacja, ktr jaka
grupa uwaa za oczywist, moe by bdna. Hindus, ktry odczytuje nauk Jezusa
o powtrnym narodzeniu jako nawizanie do reinkarnacji, le rozumie sens, jaki
nadawa jej Jezus, poniewa interpretuje j z perspektywy hinduizmu. Podobnie,
jeli wyjdziemy wycznie od zaoe obowizujcych w naszej wasnej kulturze,
bdziemy naraeni na podobne ryzyko bdnego odczytania Biblii, jak hinduista
wierzcy w reinkarnacj.
Niektrzy poboni chrzecijanie wywodzcy si z kultur azjatyckich i afrykaskich
w dalszym cigu czcz przodkw, co chrzecijanie z krgu kultury zachodniej uwa-
aj za kult pogaski. Z drugiej strony my, chrzecijanie Zachodu, czsto opacznie
interpretujemy takie teksty jak: Nie mona suy Bogu i mamonie i chciwo jest
bawochwalstwem, by mc spokojnie prowadzi ycie wedle naszych zachcianek,
podczas gdy wielu chrzecijan w innych kulturach uznaje materializm kultury zachod-
niej za pogastwo. Nasze kulturowe ograniczenia sprawiaj, e wyraniej dostrzegamy
grzechy innych, ni nasze wasne, dlatego odczytywanie Pisma witego w sposb
zgodny ze znaczeniem, jakie nadali mu natchnieni autorzy nie za w taki sposb,
by pasowa do tego, co uznajemy za suszne zapobiegnie naszym wasnym bdnym
wyobraeniom kulturowym.
Jaki wsplny grunt mog znale chrzecijanie pochodzcy z rnorodnych kultur,
ktrzy odczytuj Pismo wite? Jeli dymy do odkrycia obiektywnej interpretacji
Biblii i wierzymy, e staroytni pisarze zostali natchnieni przez Boga do zajcia si
konkretnymi sprawami swoich czasw, musimy podj prb ustalenia o jakich
sprawach si wypowiadali. W pewnym stopniu moemy to wywnioskowa z samego
tekstu. Nie musimy wiedzie, jak wyglday kobiece nakrycia gowy w staroytnym
Koryncie, by na podstawie 1 Kor 11 domyli si, e spraw, ktr porusza Aposto
jest kwestia, czy kobiety powinny nosi nakrycie gowy. Oprcz tego, pewne teksty
mog dostarczy nam ta kulturowego do innych wersetw. Na przykad, 2 Ksiga
Krlewska relacjonuje, co si dziao, gdy Izajasz prorokowa ludowi Izraela, i w ten
sposb pomaga nam zrozumie Ksig Izajasza.
Jednak takie to nie zawsze wystarczy. Jest tak nie tylko w przypadku tzw. kontro-
wersyjnych wersetw, lecz take tekstw, ktre we wasnym mniemaniu interpre-
tujemy w sposb waciwy. Na przykad, gdy czytamy, e dobre ziarno przynosi owoc
stokrotny (Mt 13,23), tylko wwczas, gdy dowiemy si jaka bya przecitna wielko
zbiorw w staroytnej Palestynie, zrozumiemy jak obfite jest to niwo. Oskarenie
wysunite pod adresem Jezusa, ktre Rzymianie umiecili na krzyu (Krl ydow-
ski) bdzie miao znacznie wicej sensu, gdy zrozumiemy e Rzymianie bardzo ostro
reagowali na tzw. prorokw judejskich, ktrych lud uwaa za mesjaskich krlw,
bowiem niektrzy z nich sprawiali im wiele kopotw.
Co wicej, kultura, w ktrej yjemy decyduje o tym, jakie ksigi wydaj si nam
atwiejsze do zrozumienia. Rne fragmenty Biblii przemawiaj do rnych kultur.
Kady, kto przeczyta Ksig Kapask i 1 List do Tymoteusza, przyzna, e forma
literacka tych utworw jest cakiem inna. Przepisy sanitarne zawarte w Ksidze
Kapaskiej maj odpowiedniki w tekstach Hetytw i w innych dokumentach ze
 Wstp XXIII

staroytnego Bliskiego Wschodu. Ksiga Kapaska podejmuje sprawy, ktre byy

aktualne w owych czasach. Jednak nie zainteresowayby one grecko-rzymskich czy-
telnikw, yjcych w okresie, gdy powsta 1 List do Tymoteusza, ktrego tematyka
i forma literacka ma odpowiedniki w utworach z krgu kultury grecko-rzymskiej. Dla
wspczesnych czytelnikw, wywodzcych si z kultury Zachodu, wikszo ksig
Nowego Testamentu jest bardziej zachcajc lektur ni Ksiga Kapaska. Jednak
w wielu innych kulturach przepisy dotyczce tego, co czyste i nieczyste, s wane,
a chrzecijanie, ktrzy yj w ich krgu, s zainteresowani fragmentami Biblii, ktre
my zwykle pomijamy. Oczywicie, potrafimy poda teologiczne uzasadnienie twier-
dzenia, e nie musimy dzisiaj dosownie przestrzega przepisw z Ksigi Kapaskiej.
Jeli jednak cae Pismo wite jest natchnione i poyteczne do nauki (2 Tm 3,16), i ta
ksiga musi mie obecnie jaki cel. Pozostaje tylko pytanie jaki. Jak myl Bg pragn
przekaza swojemu ludowi? To kulturowe pomoe nam odgadn Jego zamys.

Niebezpieczestwo naduywania
ta kulturowego
Chocia wszyscy wiedz, e Biblia powstawaa w rnych okresach historycznych
i kulturach, i wikszo ludzi bierze to pod uwag, gdy interpretuje jaki fragment, nie
kady jest konsekwentny z siganiu do kulturowego ta Pisma witego. Oczywicie,
nie wszystkie fragmenty Biblii wymagaj rwnie wnikliwej znajomoci kontekstu
kulturowego. Nasza kultura nadal ma pewne elementy wsplne z kultur czasw
biblijnych. Jeli jednak nie mamy adnej wiedzy na temat okrelonej kultury, moemy
zakada, e nie s nam potrzebne adne informacje na temat ta danego fragmentu,
podczas gdy w rzeczywistoci radykalnie zmieniyby sposb naszego odczytywania
jego ordzia. Mimo e wikszo ludzi zdaje sobie spraw, i nie naley pomija ta
kulturowego, niejeden moe si achn, gdy tylko zwrci si mu uwag, e powinien
uwzgldnia te fakty.
Niektrzy chrzecijanie wysuwaj czasami zarzut, e odwoywanie si do kulturo-
wego i historycznego ta jest niebezpieczne: Mona przecie wykorzysta informacje
kulturowe, by wypaczy przesanie Biblii stosowanie do wasnych upodoba. Ludzie,
ktrzy na to wskazuj, mogliby przytoczy jeden z argumentw obrocw Kocioa
gejw, z ktrymi kiedy rozmawiaem. Niektrzy obrocy praw homoseksualistw
twierdz, e Pawe wystpuje przeciwko homoseksualizmowi tylko dlatego, e
w jego czasach by on zwykle kojarzony z bawochwalstwem. Sugeruj, e w czasach
wspczesnych Pawe nie sprzeciwiaby si homoseksualistom. Z caym szacunkiem
dla tych autorw, problem polega na tym, e kulturowe to, na jakie si powouj,
zostao bdnie odczytane homoseksualizm by faktycznie rozpowszechniony wrd
Grekw i praktykowany przez niektrych Rzymian, jednak w adnym sensie nie by
w jaki szczeglny sposb czony z bawochwalstwem. Przykad ten jest dobrym
argumentem przeciwko fabrykowaniu ta kulturowego, nie ma jednak powodu, dla
ktrego nie mielibymy korzysta z prawdziwego ta kulturowego.
Naley te pamita, e ludzie od dawna okazywali wielk pomysowo w prze-
krcaniu treci Biblii, nie odwoujc si przy tym do adnego ta kulturowego. Nie
sdz wic, by przeprowadzenie analizy historycznej pogorszyo spraw. Znacznie
XXIV Wstp

powaniejszym zagroeniem jest ignorowanie pierwotnej kultury i odczytywanie

jej w wietle naszej wasnej. (Na przykad, aryjscy chrzecijanie, yjcy w nazistow-
skich Niemczech, demitologizowali histori biblijn, by pozbawi j ydowskiego
charakteru, czynic j w ten sposb bardziej strawn dla nazistowskiej wraliwoci.
Jest to skrajny przykad ignorowania pierwotnego kontekstu historycznego i rein-
terpretowania Biblii w taki sposb, by pasowaa do danej kultury. Od wikszoci
wspczesnych, nowych interpretacji Biblii, rni si to jedynie tym, e nazici po-
stpowali tak celowo.)
Inny, czstszy problem, polega na tym, e akcentowanie znaczenia kulturowego
ta Biblii moe zamkn do niej drog ludziom, ktrzy nie s uczonymi. Im duej
badaem wiat Biblii, tym wyraniej rozumiaem, e Bg celowo przekaza nam swoje
Sowa w taki a nie inny sposb. Poda nam konkretne przykady, jak Jego drogi wpy-
waj na prawdziwe ludzkie sytuacje, zamiast przekaza abstrakcyjne zasady, ktrych
moglibymy si nauczy na pami, bez zastanowienia si nad tym, jak mona je za-
stosowa w naszym yciu. Jeli pragniemy postpowa zgodnie z Boym przykadem,
musimy zrozumie, co te nauki znaczyy w wczesnej kulturze, zanim podejmiemy
prb zastosowania ich w naszej wasnej.
Badanie kulturowego ta nie pozbawia zwyczajnych ludzi dostpu do Biblii. Prze-
ciwnie, to ignorowanie kulturowego kontekstu powoduje, e nie maj dostpu do jej
ordzia. Przekazanie ludziom symboli z Ksigi Apokalipsy, bez wyjanienia jak byy one
rozumiane w wiecie staroytnym, przypomina wrczenie greckiego tekstu Ewangelii
ukasza komu kto nie zna tego jzyka, mwic: Poniewa jest to Sowo Boe, musisz
je rozumie i wyjania. Jedynie biegy uczony lub kompletny gupiec wiedziaby, co
z tym tekstem zrobi (oczywicie pomys tego ostatniego byby faszywy).

Konieczno tumaczenia jzyka i kultury Biblii

Proces przekadu jest trudny; potwierdzi to kady, kto uczy si jzykw obcych.
Niektrych sw nie mona przeoy bezporednio za pomoc jednego odpowied-
nika. Czasami jaki wyraz lub fraza ma kilka rnych znacze i tumacz musi dokona
wyboru, ktre najlepiej pasuje do danego kontekstu. Gdy ju ustalimy pierwotny
sens jakiego tekstu, istnieje wiele sposobw wyraenia go w naszym jzyku. Ludzie,
ktrzy przeczytali Nowy Testament w jzyku greckim, potwierdz, e podczas jego
przekadu pojawiaj si podobne problemy. Porwnanie przypadkowo wybranego
wersetu w rnych przekadach Biblii potwierdzi t trudno nie ma dwch prze-
kadw, ktre byyby identyczne (w przeciwnym razie nie byyby dwoma rnymi
przekadami).
Gdy tumacze Biblii wkraczaj w krg innych kultur, staj wobec trudnych pyta
o znaczenia sw i fraz. Na przykad, tumacze musz wyjani znaczenie sw: Oto
Baranek Boy! (J 1,29) ludziom, ktrzy wychowali si w kulturze gdzie nie ma
owiec, nie istniej wic sowa na oznaczenie baranka. Gdyby przeoyli tekst: Oto
winka Boa! (co nie brzmi dla nas zbyt dobrze i z pewnoci urazioby staroytnych
ydw), jak powinni przetumaczy fragmenty ze Starego Testamentu, w ktrych
winie, w przeciwiestwie do owiec, s uwaane za zwierzta nieczyste? By moe
najlepszym rozwizaniem byoby dodanie przypisu, ktry wyjaniaby, o co chodzi za
 Wstp XXV

pomoc jakiej kombinacji sw, aby zobrazowa ten termin najlepiej jak to moliwe
w danym jzyku. Tumacze Starego Testamentu musz stosowa podobne rodki
w celu oddania rnych hebrajskich sw oznaczajcych szaracz (Jl 1,4; 2,25).
Nasz jzyk nie ma wystarczajcej liczby rnych wyrazw na okrelenie szaraczy,
ktre odpowiadayby terminom hebrajskim, by moe dlatego, e Izraelici spotykali
si z rnymi odmianami szaraczy, podczas gdy dla nas nie maj one wikszego
znaczenia.
Istnieje jednak problem powaniejszy, od sw uytych w tekcie, ktry czytamy.
Co powinnimy uczyni, gdy Pawe nawizuje do jakiego szerszego wyobraenia,
ktre odgrywao wan rol w jego czasach? Jak mamy je przeoy? Czy powinni-
my omwi to zagadnienie w przypisie? Aluzja, ktr czyni Pawe, stanowi jeden
z elementw jego przesania, czasami jednak nawet ludzie, ktrzy maj odpowiednie
kompetencje do przeoenia tekstu, nie potrafi jej waciwie odczyta.
Dawni chrzecijanie, starali si odgadn sytuacje, do ktrych nawizuje tekst bi-
blijny. Wielu uczonych uznawao potrzeb odczytywania Nowego Testamentu raczej
w kontekcie staroytnego wiata, ni traktowania go tak, jakby zosta napisany w j-
zyku niemieckim lub angielskim, i adresowany bezporednio do czytelnikw yjcych
w czasach renesansu lub w innym okresie historycznym. Nie stanowili oni jednak
wikszoci. Wikszo czytelnikw w dalszym cigu wczytywaa do tekstu wiele
elementw zaczerpnitych z wasnej kultury, podobnie jak i my to czynimy, gdy nie
rozumiemy go w jego pierwotnym kontekcie kulturowym. Myliciele redniowiecza
i czasw renesansu czynili podobnie. Wikszo z nas zna obrazy przedstawiajce
sceny biblijne, na ktrych Europejczycy, ubrani w europejskie szaty, odgrywaj role
z biblijnych dramatw. Zostali przedstawieni tak, jakby wikszo biblijnych postaci
bya Europejczykami, chocia wiemy, i tylko nieliczni byli Europejczykami, za adna
z postaci biblijnych nie pochodzia np. z pnocnej Europy.
Na szczcie do czasw nowoytnych dotrway pewne informacje na temat sta-
roytnoci. Wielu uczonych, od redniowiecza a do XIX w., byo znawcami greckiej
kultury klasycznej. Potrafili wic uchwyci aluzje do greckich obyczajw, jakie poja-
wiaj si w Nowym Testamencie. Problem polega jednak na tym, e wiele greckich
zwyczajw ulego zmianie od czasu powstania dzie klasycznych do okresu, w ktrym
napisano Nowy Testament.
Inne niebezpieczestwo zwizane z zaoeniem, e jedynym tem Nowego Testa-
mentu bya klasyczna kultura grecka, mona zilustrowa sigajc do pierwszych wie-
kw po Chr., gdy ksigi Nowego Testamentu znajdoway si ju w obiegu. Gnostycy
czsto odczytywali Nowy Testament raczej w wietle dzie Platona, ni w kontekcie
judaizmu, z ktrego chrzecijastwo si wyonio. Podejcie to byo rdem wielu
gnostyckich nauk, ktre inni chrzecijanie odrzucali jako heretyckie. Platon wywar
pewien wpyw na wiat Nowego Testamentu, trudno jednak uzna ten wpyw za
dominujcy.
Niektrzy pisarze, jak yjcy w XVII w. John Lightfoot, rzucili wyzwanie dominu-
jcej klasycznej perspektywie, w jakiej odczytywany by Nowy Testament, i wysunli
twierdzenie, e tem Nowego Testamentu s teksty ydowskie. Lightfoot tumaczy
pniej, bronic si przed atakami oponentw, e uwaa owe teksty ydowskie za
pozbawione duchowego charakteru, jednak ich analiza okazaa si niezbdna do
zrozumienia przesania Nowego Testamentu.
XXVI Wstp

Dzisiaj jest bardziej oczywiste, e greckie teksty, na ktre powoywali si wspczeni

Lightfoota, byy znacznie bardziej pogaskie od tekstw, ktrych znaczenia on broni.
Obecnie uznaje si powszechnie, e judaizm stanowi gwny kontekst kulturowy No-
wego Testamentu. Jeszcze bardziej podstawowym, szerszym kontekstem jest kultura
grecko-rzymska, w ktrej ydzi musieli y i przejmowa jej wpywy, torujc w ten
sposb drog wiadectwu pierwszych chrzecijan, skadanemu w krgu kultury po-
gaskiej. Co wicej, pierwsi chrzecijanie byli ydami, za z zewntrz postrzegano
chrzecijastwo jako jeden z odamw judaizmu. Pierwsi chrzecijanie pojmowali
swoj wiar w Jezusa jako prawdziwe wypenienie nadziei Starego Testamentu,
uwaali si wic za wiernych wyznawcw judaizmu. (Rzeczywicie, autorzy Nowego
Testamentu potwierdzaj, e jedynie chrzecijanie byli wierni judaizmowi biblijnemu.
Chocia niektre ugrupowania ydowskie rwnie podaway si za wiern Reszt
Izraela, wydaje si, e nie przetrway one nastpnych stuleci.) Zarwno specyficznie
ydowski, jaki i szerszy kontekst kultury grecko-rzymskiej Nowego Testamentu s klu-
czowym czynnikiem w jego interpretacji, podobnie jak jest nim dobry przekad.

Praca, ktra pozostaje do wykonania

Chrzecijanie, szczeglnie ci, ktrzy s oddani pracy misyjnej przekraczajcej podziay
kulturowe, zawsze rozumieli znaczenie odczytywania Biblii w wietle jej pierwot-
nego kontekstu kulturowego. Chocia istnieje wiele przekadw Pisma witego
dostpnych dla wikszoci chrzecijan, nie istniej kulturowe przypisy do jego
tekstu. Mamy wiele przydatnych komentarzy, lecz aden nie dostarcza przystpnej
i zwizej wiedzy na temat kulturowego ta Biblii. Im wicej tomw liczy komentarz,
tym mniej jest dostpny dla wiksz-oci czytelnikw. Jedynie maa grupka ludzi
czytajcych Bibli posiada peen zestaw komentarzy, jeszcze mniej osb dociera
do waciwych informacji kulturowych, jakie s w nich zawarte, za tylko nieliczni
poddaj je regularnej selekcji.
Wielu dawnych badaczy Biblii powicio cae ycie tumaczeniu Biblii, czynic j
zrozumia dla kadego czowieka, ktry pragnie j przeczyta. Jednak praca ta nigdy
nie zostaa doprowadzona do koca. Wielu czytelnikw Biblii nadal ma ograniczony
dostp do jej ta kulturowego. Chocia wiele zada wymaga pilnej pracy uczonych
chrzecijaskich, wanie to jest z pewnoci jednym z najwaniejszych.
Potrzeba zrozumienia kulturowego kontekstu Biblii powinna by dzisiaj rwnie
jasna jak potrzeba tumaczenia tekstu Pisma witego na jzyk narodowy. Nasze za-
chodnie spoeczestwo przemysowe coraz bardziej oddala si od swych biblijnych
korzeni. Nasza kultura staje si coraz bardziej wyalienowana od kultur, w ktrych
powstawaa Biblia, za jej przesanie jest coraz bardziej obce ludziom modym. Na nic
si zda narzekanie, e wikszo ludzi nie uczszcza do naszych kociow i nie uczy
si naszego chrzecijaskiego jzyka. Bg powoa nas, abymy byli misjonarzami w
tym wiecie. Musimy wic spowodowa, by Sowo Boe stao si zrozumiae w naszej
kulturze. Nie wystarczy, abymy je czytali musimy je rozumie i wyjania. Musimy
wyjania, co mieli na myli jej autorzy, gdy kierowali swoje sowa do ludzi yjcych
w kulturach, ktre od dawna ju nie istniej, oraz w jaki sposb ich ordzie odnosi
si do ludzi wspczesnych.
 Wstp XXVII

Wiele Kociow Europy i Ameryki Pnocnej wydaje si zapomina o tej misji,

w duym stopniu dlatego, e nie pozwoliy, by Sowo Boe przemawiao do nas z ca
swoj radykaln moc. Pozwolilimy, by Biblia staa si dla nas obc ksig, za ludzie,
do ktrych si zwraca, bardzo odlegli od naszego ycia. Tragiczny wymiar sytuacji
polega na tym, e nigdy dotd stawka nie bya tak wysoka na wiecie yje pi razy
wicej ludzi ni 150 lat temu. Wraz z milionami zagranicznych studentw, turystw
i emigrantw przybywajcych do naszego wiata, na Zachodzie i w innych rejonach,
gdzie istniej due skupiska chrzecijan, pojawiaj si okolicznoci i potrzeby, jakich
dotd nie byo. Nie wystarczy, e posyamy robotnikw na niwo wszyscy musimy
w nim uczestniczy. Nie sta nas, abymy pogryli si we nie.
Bg postawi wiele wanych wymaga swojemu Kocioowi, lecz jednym z najwa-
niejszych jest rozumienie Jego Sowa. W kulturze, w ktrej istnieje wiele przekadw
Biblii i rnych doktryn, ludzie, ktrzy ceni sobie autorytet Sowa Boego wci
musz je poznawa i coraz gbiej rozumie. Duchowni, zwykle przecieni prac,
rzadko maj czas na badanie wszystkich dostpnych rde, by uzyska informacje na
temat kulturowego ta kadego tekstu, na podstawie ktrego gosz kazania. Jednak
potrzeba rozumienia Boego przesania i przebudzenia caego Kocioa na Jego we-
zwanie, abymy mogli wypeni wielkie posannictwo powierzone nam przez Jezusa
Chrystusa, jest spraw piln.
Bg pomaga nam w wypenieniu tego zadania, powoujc w ciele Chrystusa
nauczycieli obdarzonych szczeglnymi darami. Dziki nim moemy lepiej pozna i
skuteczniej stosowa Sowo Boe. Podobnie jak misjonarze musz nauczy si jzy-
ka i kultury tubylcw, by przekaza im Sowo Boe, my potrzebujemy sug Boych,
ktrzy znaj jzyk i kultur, w ktrej powstaa Boa Ksiga. Tacy nauczyciele trudzili
si w przeszoci, by dostarczy nam przekadw witego tekstu, trudz si rwnie
dzisiaj, by da nam inne narzdzia, aby skarby Biblii stay si bardziej dostpne dla
wszystkich jej czytelnikw.
Niektrzy czonkowie wieckiej spoecznoci naukowej prywatnie lub publicznie
kpi z tych, ktrzy prowadz badania naukowe na chwa Bo lub pragn, by ich
praca miaa warto duszpastersk. Powoduje to, e niektrym badaczom trudno jest
pisa dla potrzeb Kocioa. Ponadto pewni chrzecijanie utosamiaj badania naukowe
z brakiem pobonoci. Jednak duga lista chrzecijaskich uczonych w przeszoci
wskazuje, e wanie dziki badaniom ordzie biblijne stao si bardziej zrozumiae.
Wystarczy wymieni witego Justyna, Hieronima i Augustyna, a take mnichw
i uczonych na redniowiecznych uniwersytetach, z ktrych wywodz si wspczesne.
Podobnie i dzisiaj wielu obrao karier naukow wierzc, e jest to Boe powoanie.
Narzdzia, ktre opracowali, pomogy w przygotowaniu tego komentarza.
Jednak najwaniejsze zadanie nie naley do samych uczonych. Wszyscy chrzecija-
nie s powoani do suchania gosu Boego, ktry rozlega si Pimie witym wszy-
scy s powoani, by zaczli od tego, co jest zrozumiae i czynili postpy. Nie trzeba by
uczonym, by odczytywa fragmenty Biblii w kontekcie kulturowym lub korzysta
z kulturowych przypisw do Biblii, jakich dostarcza ten komentarz. Niech Bg da
nam ask, abymy mogli wypeni nasze zadanie, okaza posuszestwo Jezusowi
Chrystusowi i nie Go ludziom otwartym na Niego w tym pokoleniu.
 Ewangelie
i

Dzieje Apostolskie
 Wprowadzenie do Ewangelii

Gatunek. Gatunek literacki to okrelony rodzaj utworu pisanego, moe nim by

poemat, proroctwo, donos, list itd. W czasach obecnych wskazanie utworw nale-
cych do gatunku okrelanego mianem ewangelii nie nastrcza wikszych trudnoci,
poniewa cztery ksigi noszce taki tytu umieszczone zostay na pocztku *Nowego
Testamentu. Jednak wwczas, gdy kada z nich powstawaa, ludzie musieli traktowa
je tak, jakby naleay do jakiego gatunku lub gatunkw, ktre byy wwczas znane.
Gatunek utworu literackiego odgrywa wan rol, bowiem oczekiwania, jakie kie-
rujemy pod adresem danej ksigi, wpywaj na sposb, w jaki j odczytujemy (np.
poezj rozumiemy mniej dosownie ni proz).

Gatunek ewangelii. W przeszoci, gdy uczeni zajmowali si przede wszystkim

klasyczn literatur greck, sdzono, e ewangelie blisze byy pimiennictwu ludo-
wemu ni tzw. literaturze wyszej. Pniejsze badania wykazay jednak, e istniao
bardzo wiele gatunkw porednich, mieszczcych si pomidzy literatur ludow
a literatur pikn, za pierwsza czsto naladowaa drug. Takie ujmowanie gatunku
literackiego ewangelii stao si jednak obecnie nieaktualne.
W czasach najnowszych wikszo uczonych uwaa ewangeli za rodzaj staroytnej
biografii. Staroytne utwory biograficzne nie zawsze podkrelaj te same elementy
co wspczesne prace zaliczane do tego gatunku, mimo to pozostaj dzieami o cha-
rakterze historycznym. Niektrzy biografowie jak *Plutarch i *Liwiusz ubarwiali
swoje opowiadania; inni jak *Tacyt (w Agrykoli) i *Swetoniusz trzymali si rde.
Pisarze ydowscy mogli wzorowa swoje biografie na starotestamentowych narracjach
biograficznych, w tamtych czasach powszechnie uznawanych za wiarygodne.
Biografie ydowskie cechuje wielka rnorodno form. *Jzef Flawiusz upik-
szy swoj autobiografi, zgodnie z zasadami dobrego greckiego stylu, zakada
jednak, e czytelnicy bd go traktowali powanie. Podstawowy trzon jego relacji
jest oglnie rzecz biorc wiarygodny. Niektre ydowskie historiografie z obszaru
Palestyny przybray form *haggadycznego midraszu, rodzaju narracyjnego komen-
tarza rozwijajcego biblijne opowiadania (np. *Ksiga Jubileuszw i *qumraski
Apokryf Ksigi Rodzaju, bdcy rozwiniciem narracji Ksigi Rodzaju). Prace te
nie wywary jednak bezporedniego wpywu na kanoniczne Ewangelie. ukasz
pisze jak dobry grecko-rzymski historyk. adna z Ewangelii nie pasuje rwnie do
schematu haggadycznego midraszu. Nawet jednak takie utwory jak wspomniana
Ksiga Jubileuszw, z jej haggadycznymi rozwiniciami (dodawanymi zwykle w
celu wyjanienia szczegw narracji), opuszczeniem niektrych motyww (czynio-
4 Wprowadzenie do Ewangelii

nym zwykle w celu wybielenia gwnych bohaterw) itd., w wikszoci punktw

trzymaj si gwnego przesania swoich rde. Jeszcze wierniejsza jest pod tym
wzgldem praca ydowskiego pisarza Pseudo-Filona zatytuowana Staroytnoci
biblijne.

Czy Ewangelie s historycznie wiarygodne? Gdybymy sporzdzili skal od bar-

dziej do mniej wiarygodnych pisarzy, autorzy Ewangelii znaleliby si wrd najbar-
dziej rzetelnych. Analizujc sposb w jaki Mateusz i ukasz wykorzystuj Ewangeli
wedug w. Marka, wyranie widzimy, e trzymaj si wiernie tradycji rdowych.
Piszc dla staroytnych czytelnikw, w naturalny sposb przestrzegali obowizujcych
wwczas konwencji literackich. Pierwsze Ewangelie powstay w okresie, gdy naoczni
wiadkowie opisywanych wydarze piastowali jeszcze odpowiedzialne urzdy w Ko-
ciele i mona byo sprawdzi autentyczno przekazw ustnych, potwierdzajc w ten
sposb ich wiarygodno. Biografowie wspczesnych postaci byli zwykle wierniejsi
faktom historycznym ni pisarze opisujcy bohaterw z zamierzchej przeszoci.
Zob. komentarz do k 1,1-4.

Wypowiedzi. Uczniowie pilnie uczyli si wypowiedzi swoich nauczycieli i robili

notatki, by je lepiej zapamita. Ich sowa byy czasami przekazywane wraz z opi-
sem sytuacji, w ktrych zostay wypowiedziane; kiedy indziej kryy w oderwaniu
od swego sytuacyjnego ta (np. nauki mdrcw). W okresie pniejszym uczniowie
*szk retorycznych czsto wplatali owe wypowiedzi w inne opowiadania o tym sa-
mym nauczycielu. Wypowiedzi te byy zbierane, zwaszcza przez *uczniw sawnego
nauczyciela. Sowa jednego nauczyciela byway te czasami zmieniane lub wkadane
w usta innego, jeli od czasu, w ktrym dziaali, upyno wiele lat. Ewangelie powstay
jednak w okresie, gdy naoczni wiadkowie dobrze pamitali nauki Jezusa, dlatego
istnieje mae prawdopodobiestwo, i dokonano w nich wikszych zmian.
Czasami w Ewangeliach pojawiaj si niewielkie rozbienoci w treci sw Jezusa.
Mona byo si tego spodziewa, bowiem parafrazowanie czyich wypowiedzi was-
nymi sowami byo staroytnoci jednym z typowych zada szkolnych i powszechnie
stosowan technik pisarsk. (Ludzie, ktrzy twierdz, e teksty Ewangelii s sprzecz-
ne, gdy odmiennie cytuj sowa Jezusa, nie bior pod uwag sposobu pisania cha-
rakterystycznego dla czasw staroytnych.) Niekiedy w wypowiedziach Jezusa daje
si zauway szczeglny styl i rytm, czasami *aramejskie wyraenia, co wskazuje na
to, e autorzy Ewangelii nie zawsze parafrazowali Jego sowa, nawet gdy przekadali
je z jzyka aramejskiego na grek.
Aby wyraniej przedstawi swoj myl, Jezus posugiwa si wieloma metodami
nauczania stosowanymi przez ydowskich nauczycieli z obszaru Palestyny, np. *przy-
powieci i *hiperbol (*retoryczn przesad). W takim wietle naley te odczytywa
Jego wypowiedzi, by zrozumie je tak, jak rozumieli je pierwsi suchacze, nastpnie
za interpretowa w kontekcie caego Jego nauczania. Na przykad, czytelnik musi
waciwie zrozumie zarwno szacunek w stosunku do rodzicw (Mk 7,9-13), jak
i wymagania dotyczce *krlestwa Boego (Mk 10,29-30). Rwnie przypowieci
Jezusa musz by odczytywane w sposb, w jaki zrozumieliby je Jego ydowscy su-
chacze. Stanowiy one obrazy, ktrych zadanie polegao na przekazywaniu prawdy;
jednak niektre elementy przypowieci wynikaj z konstrukcji samego opowiadania,
nie naley zatem dopatrywa si w nich zbyt wielu szczegw.
 Wprowadzenie do Ewangelii 5

rodki (techniki) literackie. Greckie konwencje literackie s obecne w wikszoci

utworw literatury ydowskiej napisanych grek. Stosowano je zarwno w ksigach
historycznych (za jakie uchodz Ewangelie), jak i w opowiadaniach fikcyjnych. Au-
torzy biografii tematycznych posiadali cakowit swobod co do ukadu rde, nie
powinno wic dziwi, e Mateusz i Marek umiecili wiele wydarze z dziaalnoci
Jezusa w odmiennej kolejnoci. Chocia Jezus, podobnie jak inni ydowscy nauczy-
ciele, z pewnoci powtarza te same wypowiedzi przy rnych okazjach, niektre
Jego sowa pojawiaj si w rnych miejscach poszczeglnych Ewangelii po prostu
dlatego, e ich autorzy cieszyli si swobod staroytnych biografw, ktra polegaa na
dowolnej aranacji materiaw. Wolno ta pozwalaa autorom Ewangelii (podobnie
jak dzisiejszym kaznodziejom) gosi Jezusa, a nie jedynie o Nim informowa chocia
Jego sowa i czyny zostay wiernie przekazane. Staroytni chrzecijanie doskonale
wiedzieli, e Ewangelie nie opisyway wszystkich wydarze w cisym porzdku
chronologicznym (wczesnochrzecijaski nauczyciel Papiasz dostrzeg to wyranie
w Ewangelii wedug w. Marka).

Jak czyta Ewangelie? Staroytne biografie miay by odczytywane od pocztku

do koca. Nie przeskakiwano od jednego fragmentu do drugiego, ktry pochodzi
z innej ksigi. Kada z czterech Ewangelii powstaa niezalenie od pozostaych, z my-
l o innym krgu czytelnikw. Miaa by te odczytywana zgodnie z wasn logik,
zanim czytelnik przejdzie do lektury innej Ewangelii. Z tego powodu powinnimy
zapoznawa si kolejno z kad z nich, nie przerywajc jej narracji.
Antyczni biografowie czsto dodawali mora do swych opowieci, ukazywali
te wystpujce w nich postacie w kategoriach czarno-biaych. Starotestamentowe
opowiadania o wielkich bohaterach wiary przekazyway w swoich moraach prawdy
o wierze i wiernoci Bogu. Ukoczywszy lektur danej Ewangelii, czytelnik moe czu
si zachcony do postawienia pytania: Jaki jest wic mora tej Ksigi? W jaki sposb
pomaga nam ona lepiej pozna Jezusa?
Wypowiedzi nauczyciela byy zwykle przekazywane w postaci przysw, ktre zawie-
ray oglne prawdy lub barwnie przedstawiay okrelon myl; kiedy indziej pojawiay
si w kontekcie opowiada, w ktrych zostay odpowiednio zastosowane.

Aktualizacja Ewangelii. Czytajc *narracje lub opowieci biblijne powinnimy

stara si odkry ich mora gwn myl, ktr autor pragn przekaza swoim od-
biorcom. Powinnimy sprbowa przenie si w sytuacj staroytnych czytelnikw
i usysze sowa Jezusa tak, jakby po raz pierwszy paday z Jego ust. Powinnimy po-
zwoli, by Jego barwny jzyk wywar na nas taki sam wpyw, jak wywar na pierwszych
suchaczy. Ewangelie utrwaliy sowa Jezusa, aby znalazy w ten sposb zastosowanie
w kolejnych pokoleniach, ktre nadejd po Jego czasach. Pisarze utrwalili je po Wnie-
bowstpieniu dla wasnego pokolenia, w nadziei, e czytelnicy odnios je do swojej
sytuacji. Zanim jednak bdziemy mogli zrozumie, w jaki sposb nauki Jezusa odnosz
si do naszej obecnej sytuacji, musimy zrozumie, co zostao faktycznie powiedziane
w Palestynie, w I w. po Chr., i co Jezus mia przez to na myli.

Prezentacja Ewangelii w tym komentarzu. Ewangelie wedug w. Mateusza,

Marka i ukasza w znacznym stopniu si pokrywaj (zob. *Ewangelie synoptyczne
w glosariuszu), dlatego czasami, by unikn powtrze, w komentarzu do jednej
6 Wprowadzenie do Ewangelii

z ksig bardziej szczegowo przedstawiem to danego zdarzenia ni w komentarzu

do innej. Poniewa czytelnicy osign najlepsze rezultaty, studiujc kolejno Ewangeli
po Ewangelii, w kadym komentarzu podaem informacje dotyczce ta historyczno-
kulturowego, ktre wystarcz do dokonania jej interpretacji. Ewangelia wedug w.
Marka bya przeznaczona do szybkiego przeczytania (jak traktat), natomiast Ewangelia
wedug w. Mateusza penia rol swego rodzaju podrcznika. Dlatego te mj ko-
mentarz do Ewangelii wedug w. Mateusza jest zwykle bardziej szczegowy, chocia
mniej drobiazgowo analizuj Ewangelie wedug w. Mateusza i ukasza w miejscach,
gdzie czerpi one z Ewangelii wedug w. Marka. Oglnie, we fragmentach, w ktrych
Ewangelia wedug w. Mateusza i ukasza pokrywaj si, bardziej szczegowo oma-
wiam t pierwsz. Ewangeli wedug w. Jana traktuj oddzielnie, poniewa Czwarta
Ewangelia w znacznie mniejszym stopniu pokrywa si z pozostaymi.
 EWANGELIA
wedug witego MATEUSZA

Wprowadzenie
Autorstwo. W przeciwiestwie do innych utworw Nowego Testamentu, np. listw
w. Pawa, twierdzenie o Mateuszowym autorstwie tej Ewangelii opiera si w wik-
szym stopniu na tradycji Kocioa ni na dowodach zawartych w samym tekcie
biblijnym. Chocia tradycja ta jest oglnie godna zaufania, w przypadku Ewangelii
Mateusza wydaje si nieco mniej wiarygodna (niektre tradycje podaj bowiem, e
Ewangelia Mateusza powstaa pierwotnie w jzyku hebrajskim, co nie jest prawd
w przypadku pierwszej z Ewangelii). Autorstwo ksigi jest wic nadal przedmiotem
sporw, mimo to bdziemy tutaj mwili o Mateuszu ze wzgldu na wygod i brak
lepszego okrelenia.

Data powstania. Data powstania Ewangelii Mateusza jest tematem dyskusji. Niekt-
rzy uczeni datuj ten utwr na okres przed 70 r. po Chr., przypisujc jego autorstwo
w. Mateuszowi. Inni twierdz, e utwr powsta ok. 80 r. po Chr., lecz nie s pewni
jego autorstwa. Poniewa Ewangelia Mateusza ukazuje wyaniajcy si autorytet
ydowskich *rabinw (wywodzcych si ze stronnictwa *faryzeuszw) znacznie wy-
raniej ni Ewangelia Marka (gdzie jest rwnie mowa o autorytecie *saduceuszw
i kapastwa), ci za zaczli zyskiwa znaczenie w polityce na obszarze Syro-Palestyny
dopiero po r. 70, wydaje si zasadne przyjcie, e ksiga powstaa w latach siedem-
dziesitych pierwszego wieku, chocia dokadna data nadal pozostaje nieznana.

Miejsce powstania Ewangelii Mateusza. Najbardziej prawdopodobnym miejscem

powstania dziea jest obszar Syro-Palestyny, tam bowiem ydowscy rabini wywierali
najsilniejszy wpyw w siedemdziesitych i osiemdziesitych latach pierwszego stu-
lecia, jednak i co do tego nie ma pewnoci.

To i cel utworu. Ewangelia Mateusza wychodzi naprzeciw potrzebom czytelnikw

chrzecijan wywodzcych si z ydw pozostajcych w wyranym konflikcie
z faryzejsk wadz religijn (por. 3,7 z k 3,7; Mt 5,20; 23,2-39). Elity wczesnego
judaizmu rabinicznego, gwnie nastpcy dawnych faryzeuszw, nigdy nie uzyskay
takiej wadzy, jak sobie przypisyway, dyy jednak do uzyskania jak najwikszego
wpywu w sdownictwie i teologii (szczeglnie w Syrii i Palestynie) poczwszy od
70 r. po Chr.
Ewangelia Mateusza ukazuje dramatyczny obraz zniszczenia wityni wydarzenia,
ktre miao zapewne miejsce w niedawnej przeszoci (zob. dyskusje na temat daty
powstania dziea) i sdu nad ydowskimi przywdcami (gwnie saduceuszami),
8 Ewangelia wedug w. Mateusza

w rozdziaach 23-24. Ewangelista pragnie zachci wsplnot wierzcych do pro-

wadzenia dziaa ewangelizacyjnych zarwno wrd *pogan, jak i wasnego ludu
(por. 1,5; 2,1-12; 3,9; 8,5-13; 15,21-28; 24,14; 28,19). Nauczanie Jezusa przedstawione
w Ewangelii Mateusza (szczeglnie w rozdz. 5-7, 10, 13, 18, 23-25) miao by wyko-
rzystywane w celu pozyskiwania nastpnych *uczniw (podobnie jak uczniowie
ydowskich rabinw przekazywali ich nauk wasnym uczniom; 28, 19).

Gatunek literacki i rda. Wikszo uczonych jest zdania, e gdy Mateusz pisa
swoj Ewangeli, Ewangelia Marka znajdowaa si ju w obiegu. (Nie wszyscy bada-
cze stoj na takim stanowisku, lecz jest ono powszechnie przyjmowane.) Zgodnie
z wczesn konwencj literack, Mateusz trzyma si jednego gwnego rda, ktre
uwaa za wiarygodne Ewangelii Marka wplatajc w nie wtki zaczerpnite z in-
nych godnych zaufania tradycji. Z powodu ograniczonej iloci miejsca, jakim tutaj
dysponuj, materia zawarty zarwno w Ewangelii Mateusza, jak i w Ewangelii Marka
zosta bardziej szczegowo przeanalizowany w czci dotyczcej tej drugiej ksigi.
Biografie, ktre powstaway w czasach Mateusza, rni si od wspczesnych
utworw tego gatunku. Biografowie mogli opisywa wydarzenia w porzdku chrono-
logicznym (np. ukasz stara si cile trzyma kolejnoci wydarze przedstawionych
w swoich rdach) lub, co byo zjawiskiem czstszym, przyj porzdek tematyczny.
Mateusz grupuje wypowiedzi Jezusa wedug kryterium tematycznego, nie za chrono-
logicznego: etyka krlestwa Boego (w rozdz. 5-7), misja krlestwa Boego (w rozdz.
13), dyscyplina kocielna i przebaczenie (w rozdz. 18), przyszo krlestwa Boego
(w rozdz. 23-25). Niektrzy komentatorzy argumentowali, e Mateusz uporzdkowa
wypowiedzi Jezusa w pi czci, odpowiadajcych piciu ksigom Mojesza (rwnie
inne utwory byy dzielone na pi czci, tak by ich ukad odpowiada Picioksigowi
Mojesza, np. Ksiga Psalmw, Ksiga Przysw, *rabinacki traktat Pirke Abot, 2 Ksiga
Machabejska i by moe *1 Ksiga Henocha).

Ordzie Ewangelii Mateusza. Ewangelia ta (lub jedno z wchodzcych w jej skad

rde) moga by wykorzystywana jako podrcznik przeznaczony dla nowo nawr-
conych chrzecijan (Mt 28,19). Chocia rabini nauczali tradycji przekazywanych drog
ustn, chrzecijanie ydowskiego pochodzenia potrzebowali nauki Jezusa w formie
spisanej, by przekaza j nawrconym poganom. Mateusz wielokrotnie podkrela, e
Jezus wypeni ydowskie Pisma i opiera na nich sw argumentacj, tak jak uczyniby
to wyksztacony pisarz. Piszc dla swych ydowskich odbiorcw, ukazuje Jezusa jako
ucielenienie nadziei Izraela. Podkrela rwnie motyw misji do pogan wyjcie ku
poganom zakorzenione jest zarwno w *Starym Testamencie, jak i w nauce Jezusa.
Mateusz bez wahania przeciwstawia si wczesnym przywdcom religijnym, kt-
rzy atakowali wyznawcw Jezusa. Ostrzega jednak rwnie przed coraz wikszym
niebezpieczestwem apostazji religijnej przywdcw w obrbie samej wsplnoty
chrzecijaskiej.
 Ewangelia wedug w. Mateusza 9

1,1-17 zostao sformuowane wczeniej (przed 70 r.),

Rodowd Jezusa
Staroytne biografie zaczynay si zwykle od przy-
pomnienia szlachetnego pochodzenia gwnego
bohatera. W omawianym fragmencie Jezus zosta
przedstawiony jako osoba od samego pocztku
poczona z dziejami swojego narodu.
1,1. *Mesjasz mia by potomkiem (dos. synem)
Dawida; okrelenie syn Abrahama oznaczao na-
rd ydowski w ogle. Mateusz rozpoczyna wic od
przypomnienia, e Jezus jest Izraelit. Rodowody
umoliwiay caociowe ujcie historii, wypeniajc sposb za pomoc tekstw Starego Testamentu
okresy pomidzy gwnymi postaciami dziejw
(takimi jak Adam, Noe, i Abraham w Rdz 5,11).
Greccy czytelnicy czsto nazywali Ksig Rodzaju
Ksig Pokole; okrelenie to jest stosowane
w odniesieniu do rodowodw i innych relacji
w niej zawartych (Rdz 2,4; 5,1 *LXX). W Ksidze
Rodzaju tytuy rodowodw pochodz od pierwszej
osoby, ktr wymieniaj. W Ewangelii Mateusza
rodowd zosta nazwany od postaci stanowicej
jego punkt kulminacyjny, Jezusa Chrystusa.
1,2-16. Podobnie jak rodowody starotestamentowe
w przeciwiestwie do rodowodu z Ewangelii
ukasza i rodowodw grecko-rzymskich Mateusz
rozpoczyna swoj genealogi od postaci najdaw-
niejszych, przechodzc do coraz bliszych.
Rodowody przypominay ydom o suweren-
noci Boego dziaania polegajcego na czeniu
maonkw i zapewnianiu potomstwa. Czasami
wyjaniay, dlaczego dana osoba zachowywaa si
w okrelony sposb (np. fakt, e Mojesz pochodzi
od ludzi, ktrzy znani byli z tego, i amali prawo
Rubena, Symeona i [bezporednio] Lewiego
pomaga zrozumie jego wasn sabo, opisan warto liczbowa liter, z ktrych utworzone jest
w Wj 6,12-30). Co waniejsze, dokumentoway
one pochodzenie czowieka, zawiadczajc, e
jest prawdziwym Izraelit (w przeciwiestwie
do innych mieszkacw Galilei, ktrzy mogli by
potomkami nawrconych na judaizm *pogan),
potomkiem kapaskiego lub krlewskiego rodu.
Rodowody mogy rwnie peni rol ogniw cz- pny utwr ydowski *2 Ksiga Barucha dzieli
cych gwne postacie dziejw. Ksiga Rodzaju czy
za pomoc rodowodw Adama, Noego i Abrahama
(Rdz 5; 11). Ewangelia Mateusza czy posta Jezusa
ze starotestamentowymi *narracjami o patriar-
chach, krlewsk lini Dawida i wygnaniem.
Zapiski rodowodowe dotyczce wanych
rodw (szczeglnie kapaskich), przynajmniej
w postaci fragmentarycznej, byy przechowywane
w wityni. Po zniszczeniu wityni w 70 r. po
Chr. kady mg podawa si za potomka Dawida,
lecz takie stwierdzenie w odniesieniu do Jezusa
gdy jego zasadno moga by jeszcze sprawdzona
(Rz 1,3). Nawet pniej (po 70 r.) dowody Jego
Dawidowego pochodzenia byy na tyle wiarygod-
ne, e niektrzy z Jego krewnych mieli problemy
z rzymsk wadz.
W staroytnych rodowodach zwykle nie odno-
towywano kobiet, lecz Mateusz wymienia cztery
(1,3; 5-6) trzy z nich byy pogankami (Rdz 38,6;
Joz 2,1; Rt 1,4), czwarta rwnie bya pogank,
a przynajmniej on poganina (2 Sm 11,3). Ewange-
lista pomija takie wielkie postacie kobiece tradycji
ydowskiej jak Sara, Rebeka, Lea i Rachela. W ten
daje do zrozumienia, e Bg zawsze planowa misj
skierowan do wszystkich narodw (Mt 28,19).
Uczeni sugerowali, e niektre staroytne ro-
dowody zawieray elementy symboliczne, oparte
na interpretacji tekstw biblijnych. ydowscy ko-
mentatorzy Pisma witego czasami zmieniali jak
liter lub brzmienie biblijnego tekstu, by nada mu
przenone znaczenie. W greckim tekcie Mt 1,10
mamy raczej Amosa (proroka) ni Amona (zego
krla z 2 Krl 21); w Mt 1,8 raczej Asafa (psalmi-
st), ni As (dobry krl, ktry zacz pniej le
postpowa 2 Krn 16). Rnice, jakie spotykamy
w przekadach, wynikaj z rnic w staroytnych
rkopisach.
1,17. Mateusz pomija pewne imiona, co byo typo-
w praktyk w staroytnych rodowodach (w tym
przypadku, podajc by moe za greckim przeka
dem Starego Testamentu). Opracowywanie sche
matycznych list, np. trzech zestaww po czternacie
imion kady, uatwiao ich zapamitanie. Niektrzy
komentatorzy przekonywali, e Mateusz wymienia
czternacie pokole, poniewa tyle wanie wynosi
imi Dawid. (W przeciwiestwie do liter w polskim
alfabecie, litery greckie i hebrajskie peniy te
rol cyfr. ydowska praktyka obliczania wartoci
liczbowej sw i na tej podstawie formuowania ich
znaczenia to gematria.) Dzielenie historii na okresy
byo wwczas powszechnie stosowan praktyk;
histori na czternacie epok.
1,18-25
Narodziny Jezusa
Staroytni biografowie czasami wysawiali cudow-
ne narodziny swoich bohaterw (byo to zjawisko
szczeglnie typowe w Starym Testamencie), nie
istniej jednak bliskie paralele narodzin z dziewicy.
10 Ewangelia wedug w. Mateusza

Grecy opowiadali historie o bogach majcych dzieci
z ziemiankami, lecz tekst Ewangelii Mateusza wska-
zuje, e akt poczcia by pozbawiony seksualnego
charakteru. Stary Testament (i tradycja ydowska)
nie przypisywa te Bogu cech pciowych. Opowie-
ci o cudownych narodzinach, ktre kryy w sta-
roytnym wiecie (w tym opowieci ydowskie,
np. *1 Ksiga Henocha 106), pene byy mistycznej
obrazowoci (np. niemowlt, ktre swoim pojawie-
niem si napeniay dom wiatoci), co pozostaje
w kontracie z prostym narracyjnym stylem tego
fragmentu (por. podobnie Wj 2,1-10).
1,18. Zarczyny (aram. erusin) byy bardziej wi-
ce od tego, co dzi rozumiemy pod tym terminem.
Zwykle wizao si to z koniecznoci zapaty przez
pana modego przynajmniej czci nalenoci za
oblubienic. Okres zarczyn, trwajcy zwykle rok,
oznacza, i oblubienica i oblubieniec byli sobie ofi-
cjalnie obiecani, nie skonsumowali jednak jeszcze
maestwa. Zwizanie si zarczonych z inn osob
uznawano za cudzostwo (Pwt 22,23-27). U ydw
do zoenia uroczystej obietnicy zawarcia mae-
stwa wymagana bya obecno dwch wiadkw,
zgoda obojga modych (zwykle) i deklaracja pana
modego (u Rzymian wystarczaa zgoda oblubie-
cw). Chocia w cesarstwie rzymskim uywano
obrczek, nie jest jasne, czy ydzi mieszkajcy w Pa-
lestynie stosowali je we wczesnym okresie.
Maryja liczya przypuszczalnie od dwunastu
do czternastu lat (najwyej szesnacie), Jzef naj-
prawdopodobniej od osiemnastu do dwudziestu.
Maestwo zostao zapewne zaaranowane przez
ich rodzicw, za zgod obojga. W Judei narzeczeni
mogli przebywa w swoim towarzystwie, lecz
w Galilei zgadzano si na to niechtnie Maryja
i Jzef mogli wtedy w ogle nie przebywa ze sob
sam na sam.
1,19. Za popenienie grzechu cudzostwa Stary
Testament nakada kar mierci przez ukamieno-
wanie kara ta bya take stosowana w przypadku
niewiernoci w czasie trwania zarczyn (Pwt 22,23-
24). Jednak w czasach Nowego Testamentu od
Jzefa wymaganoby jedynie oddalenia Maryi, co na-
razioby j na wstyd za tego rodzaju przewinienie
bardzo rzadko (jeli w ogle) wymierzano wwczas
kar mierci. (Zarczyny miay tak wicy charak-
ter, e w przypadku mierci oblubieca jego oblu-
bienica bya uwaana za wdow). Jednak kobieta
z dzieckiem, odprawiona z powodu niewiernoci,
miaaby wielkie problemy ze znalezieniem innego
ma, pozostajc bez rodkw do ycia (jeli jej
rodzice nie yli).
Poniewa do przeprowadzenia rozwodu wystar-
cza prosty dokument powiadczony przez dwch
wiadkw, Jzef mg rozwie si z Maryj nie na-
raajc jej na publiczny wstyd. (Obecno sdziego
bya niezbdna jedynie wwczas, gdy ona domagaa
si, by m udzieli jej rozwodu.) Znacznie pniej-
sza tradycja *rabinacka podaje, e Maryja obcowaa
z innym mczyzn, lecz Jzef, biorc j za on (w.
24), da do zrozumienia, i w to nie wierzy.
1,20. W Starym Testamencie anioowie przeka-
zywali zwykle ludziom wiadomoci podczas snu.
W literaturze greckiej zmarli (take pogascy
bogowie) czsto przynosili wieci, lecz nigdzie
w Biblii nie ma o tym wzmianki. Stary Testament
wspomina o ludziach, ktrzy potrafili wyjania
sny, takich jak Daniel (Dn 1,17; 2,19-45) i Jzef,
syn Jakuba (Rdz 37,5-11; 40-41). W wikszoci
opowiada zawartych we fragmencie Mt 1-2 wy-
stpuje element nadprzyrodzonego kierownictwa
(za porednictwem snw lub gwiazdy).
1,21. Imi Jezus (*w jzyku aramejskim Jeszua, po
grecku Iesous) w jzyku hebrajskim znaczy Bg jest
zbawieniem. Pragnieniem rodzicw byo zwykle,
by imiona, ktre nadawali dzieciom, miay jakie
znaczenie jeli nadawa je sam Bg, miao ono
znaczenie szczeglne. Stary Testament naucza, e
Boy lud zostanie zbawiony w czasach *Mesjasza
(Jr 23,56). ydowscy czytelnicy yjcy w I w. rozu-
mieli zbawienie jako co wicej, ni uzyskanie oso-
bistego przebaczenia. Modlili si o nadejcie dnia,
w ktrym Bg uwolni swj lud od konsekwencji
jego grzechw obcej dominacji. Wielu sdzio,
e wyzwolenie to nastpi, gdy cay nard dokona
przemiany i niepodzielnym sercem zwrci si ku
Bogu. Jezus przyszed, by wyzwoli swj lud od jego
grzechw i w ten sposb ocali przed sdem.
1,22-23. Mateusz cytuje fragment Iz 7,14 i wykazuje
du znajomo historycznego kontekstu dziaal-
noci Izajasza. Z tekstu wynika, e Asyria zniszczy
ziemie Izraela i Aramu zanim Syn stanie si dorosy
(Iz 7,14-17). Wydaje si, e sowo Syn oznacza tutaj
potomka Izajasza (Iz 8,3-4). Jednak imiona wszystkich
dzieci proroka peniy rol znakw wskazujcych na
kogo innego (Iz 8,18) dla kogo za imiona Emma-
nuel lub Bg z nami (Iz 7,14) byyby bardziej od-
powiednie ni dla syna Dawida susznie nazywanego
Bogiem Mocnym (Iz 9,6; por. 10,21; 11,1)?
1,24-25. Jzef postpuje jak bohaterowie wiary
Starego Testamentu, ktrzy okazywali posusze-
stwo Boemu powoaniu, nawet wwczas gdy wy-
dawao si to sprzeczne ze zdrowy rozsdkiem. Akt
zawarcia maestwa skada si z przymierza (za-
wieranego w chwili zarczyn; kontrakt maeski
obejmowa rwnie transakcj pienin pomidzy
 Ewangelia wedug w. Mateusza
dwiema rodzinami), uroczystoci weselnej i skon-
sumowania zwizku (zwykle podczas pierwszej
nocy uczty weselnej trwajcej siedem dni). Jzef
oficjalnie polubia Maryj, lecz wstrzymuje si ze
skonsumowaniem maestwa. ydowscy nauczy-
ciele sdzili, e mczyni powinni si wczenie si bardzo szybko. Krl Herod, wietnie znajcy
eni, poniewa nie s zdolni oprze si pokusie
(wielu obwiniao kobiety, ktre nie przykryway
gowy, o wzbudzanie podania mczyzn). Jzef,
ktry mieszka z Mari, lecz zachowywa wstrze-
miliwo, dostarcza zatem wyrazistego przykadu
zachowania seksualnej czystoci.
2,1-12
Pogascy Magowie
Mateusz informuje czytelnikw, e nawet w cza-
sie narodzin Jezusa religijni przywdcy, ktrzy
posiadali najpeniejsz wiedz (2,5), minli si z
prawd. Zamiast nich do ydowskiego *Mesjasza
przybyli ludzie, ktrych nigdy by o to nie pos-
dzono poganie.
2,1. Herod Wielki zmar w 4 r. przed Chr. Jezus uro
dzi si wic raczej przed 4 r. przed Chr., ni w 1 r.
naszej ery. Nasze kalendarze rni si w wyniku
dokonania bdnych oblicze. Magowie (nieko-
niecznie mdrcy, jak nazywa ich tradycja) byli
przypuszczalnie pogaskimi astrologami, ktrych
sztuka przepowiadania przyszoci bya otaczana
szacunkiem w wiecie grecko-rzymskim. Astrolo-
gia staa si popularna za porednictwem nauki
Wschodu wszyscy przyznawali, e najlepsi astrolo-
gowie yli na Wschodzie. Stary Testament wyranie
zabrania odczytywania przyszoci ze znakw (Pwt
18,11; por. Iz 2,6; 47,11-15), zamiast niego wskazujc
na prawdziwo *proroctwa (Pwt 18,15).
2,2. Proponowano rne wyjanienia tego zjawi-
ska pojawienia si gwiazdy z pierwszej dekady
przed Chr. Staroytni uwaali, e komety i spadajce
gwiazdy przepowiadaj rychy upadek wadcw.
Niektrzy rzymscy cesarze wyganiali nawet z Rzymu
astrologw, ktrzy ogaszali takie przepowiednie.
W okresie tym wielu ydw zgadzao si z pogldem,
e na podstawie obserwacji gwiazd mona wiernie
przepowiedzie przyszo. Mimo e Magowie byli
poganami, Bg postanowi im si objawi.
2,3. Wielu wadcw lkao si astrologicznych
znakw wieszczcych ich upadek. Powiadano, e
cesarz Neron rozkaza zgadzi wielu rzymskich
arystokratw, majc nadziej, e ich mier (nie
za jego wasna) speni przepowiedni spadaj-
11
cej komety. Jerozolima bya wanym orodkiem
handlowym. Magowie musieli wjecha do miasta
z licznym orszakiem, skoro dowiedzieli si o nich
wszyscy mieszkacy. Wielu ludzi niechtnie od-
nosio si do wadzy Heroda i wieci rozchodziy
atmosfer intelektualn panujc w cesarstwie
rzymskim i wspierajcy witynie w pogaskich
miastach podlegajcych swej wadzy, mg by
czowiekiem, ktry uzna misj Magw za przed-
siwzicie o szczeglnym znaczeniu.
2,4. Arcykapani wywodzili si gwnie z krgw
bogatej arystokracji *saduceuszw; okrelenie
uczeni ludu oznacza tutaj specjalistw w dziedzi-
nie ydowskiego *Prawa (wikszo z nich bya rw-
nie nauczycielami prawa). Herod wywiera wielki
wpyw na gwnych przywdcw ludu, usuwajc
wikszo swoich politycznych przeciwnikw.
2,5-6. Przepowiednia zawarta w Mi 5,2 wskazywaa
na Betlejem jako miejsce narodzin *Mesjasza, ponie-
wa mia On by potomkiem Dawida, za Betlejem
byo miastem rodzinnym tego krla. Bya to maa
miecina, oddalona o dziesi mil drogi od stolicy
Heroda, Jerozolimy. Magowie przybyli do Jerozoli-
my, poniewa tam wanie spodziewali si znale
ydowskiego krla by moe jednego z synw
Heroda. Wydaje si znamienne, e *uczeni w Pimie
wiedzieli, gdzie narodzi si Mesjasz, a jednak wie-
dzy tej nie wykorzystali ani w sensie pozytywnym
(Mt 2,11), ani negatywnym (Mt 2,16). Poniewa
ich nastpcy dyli pniej do stracenia Jezusa (Mt
26,34), Mateusz moe dawa swym czytelnikom
do zrozumienia, e od obojtnego potraktowania
Jezusa jest niedaleko do ukrzyowania Go.
2,7-8. Podstp Heroda moe przypomina postpo-
wanie dawnego tyrana, faraona (by moe Seti I),
ktry nakaza egipskim poonym, by zabijay no-
worodki pci mskiej (Wj 1,16). Poone mogy
zabija nowo narodzone tak, by wygldao to na
martwy pord matki nie wiedziay, co si dzieje,
z powodu pozycji, w jakiej rodziy.
2,9-10. Opis Boego prowadzenia Magw za po-
moc poruszajcego si, nadprzyrodzonego znaku,
moe przypomina sposb, w jaki wid On swj
lud na pustyni za pomoc oboku i supa ognia
(Wj 13,21-22).
2,11. Sposb, w jaki Magowie oddali cze Jezusowi,
by tradycyjnym wyrazem hodu skadanego bogom
lub krlom Wschodu. (W przeciwiestwie do ludw
z obszaru Morza rdziemnego, pogascy Magowie
mogli nie by politeistami mogli by wyznawcami
12 Ewangelia wedug w. Mateusza

zoroastryzmu. Uczeni nie s jednak zgodni, jaki ska droga wiodca z Palestyny do Egiptu nie nale-
charakter miaa ta religia w owym okresie.) Kadzido aa do najlepszych. Egipt peni w przeszoci rol
i mirra byy skarbami pochodzcymi ze Wschodu miejsca ucieczki (1 Krl 11,40; Jr 26,21). Opuszczajc
ludy z rejonu Morza rdziemnego stamtd wanie Betlejem w nocy, rodzina Jzefa uniemoliwia
je sprowadzay (por. 1 Krl 10,10; Ps 72,10-11.15). pocigowi ustalenie drogi ucieczki. Jzyk tego frag-
mentu mg przypomina ydowskim czytelnikom
2,12. Wikszo krlw wrogo reagowaa na poja- opis wyjcia Izraelitw z Egiptu (Wj 12,31).
wienie si potencjalnych uzurpatorw lub astrolo-
giczne przepowiednie dotyczce ich upadku. To, e 2,15. Mateusz buduje niemal kad perykop od
Magowie musieli zosta ostrzeeni we nie, by nie rodowodu Jezusa do Kazania na Grze na przy-
wracali do Heroda, dowodzi ich prostodusznoci najmniej jednym fragmencie Starego Testamentu,
niewinnoci, ktrej ydzi zwykle nie spodziewali wyjaniajc wydarzenia z ycia Jezusa za pomoc
si u *pogan. Wikszo ludw wiata staroytnego Pisma. Kontekst Oz 11,1 wyranie nawizuje do
przywizywaa wag do szczeglnych snw (Mt Izraelitw opuszczajcych Egipt podczas Wyjcia.
1,20). Niektre narody miay nawet zasady, zgodnie Mateusz odnosi ten tekst do Jezusa, poniewa
z ktrymi naleao je interpretowa. Grecy uwaali stanowi On ucielenienie i wypenienie historii
Magw za szczeglnych znawcw w dziedzinie Izraela (Mt 1,1).
wyjaniania snw. Mateusz mg zaczerpn t interpretacyjn
Gwny szlak, prowadzcy z Betlejem na pnoc, analogi Izrael/Mesjasz od Izajasza; w Iz 42-53
wid przez Jerozolim, nastpnie zwraca si na misja caego Izraela zostaje zawona do Jednego,
wschd, ku Syrii. Zwaywszy na przypuszczaln ktry moe j ostatecznie wypeni i cierpie za cay
liczebno ich orszaku, Magowie nie mogli zbliy lud (tego, za ktrego chrzecijanie uznaj pniej
si do Jerozolimy tak, by nie zostali przez nikogo Jezusa).
zauwaeni (z czego Herod zdawa sobie spraw). Herod zmar w 4 r. przed Chr.
I rzeczywicie, aden z gwnych traktw, ktre
zawiodyby ich do domu, nie omija Jerozolimy.
Przypuszczalnie udali si daleko na poudnie, do
Hebronu, nastpnie drog do Gazy, na wybrzeu, 2,16-18
gdzie odchodzia inna droga, prowadzca na pnoc. Rze niemowlt
Podajc ni, mogli przej przez Nazaret i Kafar-
naum, by nastpnie dotrze do Damaszku. 2,16. Poniewa droga powrotu Magw prowadzia
przez Jerozolim (Mt 2,12), Herod wiedzia, e celo-
wo nie pojawili si oni na jego dworze. Herod by
znany z przeprowadzania masakr, takich jak opisa-
2,13-15 na w tym fragmencie. Modemu, lecz popularnemu
rywalowi Heroda arcykapanowi przydarzy si
Ucieczka do Egiptu
wypadek: uton w sadzawce, ktra miaa kilka-
2,13-14. W tym okresie w Egipcie mieszkaa bardzo dziesit centymetrw gbokoci. Podejrzewajc o
dua ydowska kolonia. ydzi stanowili by moe zdrad sw ulubion on, Herod poleci j udusi.
nawet jedn trzeci mieszkacw Aleksandrii, Da si zwie i poleci straci dwch swoich nie-
miasta pooonego na pnocy Egiptu (z liczb winnych synw. Na ou mierci wyda rozkaz zabi-
mieszkacw szacowan na okoo milion ludzi byo cia innego syna (tym razem winnego zarzucanych
to jedno z najwikszych miast cesarstwa rzymskie- mu czynw). Cesarz August mia powiedzie, w
go). W Aleksandrii mieszkali zamoni ydzi, ludzie oparciu o gr sw hys (winia) i hyjos (syn): Lepiej
wyksztaceni w dziedzinie greckiej filozofii. Jednak by jedn ze wi Heroda ni jego synem (ydzi
wikszo obywateli Egiptu stanowili chopi nie- bowiem nie spoywali misa wieprzowego). *Jzef
ktrzy z nich byli najbiedniejszymi mieszkacami Flawiusz pisze, e Herod wyda rozkaz stracenia
cesarstwa rzymskiego. Inne ydowskie kolonie od po jego mierci arystokratw, by nastaa wiksza
wiekw istniay na poudniu. Szczeglnie znana aoba. Rozkazu nie wykonano uwolnieni po jego
bya kolonia w Elefantynie, ktra jednak przestaa mierci, zorganizowali radosn uroczysto.
istnie pod koniec V w. przed Chr. Utwory literackie Jedna z twierdz Heroda, Herodium, znajdo-
ydw z obszaru Palestyny wskazuj, e wielu wt- waa si w bezporednim ssiedztwie Betlejem.
pio w pobono swych egipskich pobratymcw, Stamtd wanie krl mg wysa oddzia. ydzi
chocia ci uwaali si za ludzi wiernych Bogu. uwaali dzieciobjstwo za ohydn zbrodni, czyn
egluga na Nilu sprawiaa, e podrowanie barbarzyski. Praktyk t Rzymianie stosowali
byo w Egipcie stosunkowo atwe. Jednak nadmor- zwykle w przypadku kalekich noworodkw; bya
 Ewangelia wedug w. Mateusza
te praktykowana w celu sprawowania kontroli
nad uciskanymi narodami (Wj 1,16; 1 Mch 1,60-61;
2 Mch 8,4). Podobnie jak Mojesz, Jezus unikn
losu innych niemowlt pci mskiej (Wj 1,22-2,10).
Niektrzy ydzi oczekiwali na przyjcie proroka
podobnego Mojeszowi (Pwt 18,15.18).
2,17-18. Fragment Jr 31,15 posuguje si obrazem
paczu Racheli, ktra zostaa pochowana w Betle-
jem (Rdz 35,19). Jeremiasz pisze, e Rachela opa-
kuje swoje dzieci, ktre uprowadzono do Babilonu
w okresie wygnania babiloskiego. Podobnie jak
sprawiedliwy Jeremiasz, Jezus zosta zmuszony, by
uda si do Egiptu Rachela ma teraz jednak nowy
powd do aoby, bowiem Herod zamordowa
czonkw jej ludu.
2,19-23
Powrt do Nazaretu
2,19. Na temat snw, zob. komentarz do Mt 1,20.
2,20-21. Pierwsi czytelnicy Ewangelii Mateusza
z pewnoci uchwycili zasugerowane tutaj przez
ewangelist porwnanie Jezusa i Mojesza (por.
Wj 4,19).
2,22. Archelaos, jeden z synw Heroda, ktremu
udao si przey, odziedziczy najgorsze cechy
swojego ojca i tak jak on by zym wadc. Fakt, e
jego ona bya Samarytank, z pewnoci nie zjed-
nywa mu sympatii ydowskich poddanych. Jego
rzdy byy niestabilne, w kocu Rzymianie odsunli
go i zesali na banicj do Galii (Francja).
2,23. Odkrycia archeologiczne z rejonu Nazaretu
wskazuj, e wielu ludzi przenioso si tam z Judei,
z okolic Betlejem. Jzef mg mie przyjaci lub
krewnych w Nazarecie (por. k 2,4). Miejscowo
ta znajdowaa si na gwnym szlaku wiodcym od
wybrzea do Syrii. W pobliu leao silnie zrnico-
wane kulturowo Sefforis, ktre w tym okresie za-
czto na nowo odbudowywa. Chocia niewielkie,
miasto Nazaret nie byo odizolowane od gwnych
kulturowych nurtw staroytnoci.
Mateusz nie cytuje tutaj adnego pojedynczego
fragmentu. Staroytni pisarze czasami czyli jed-
nak ze sob rne teksty. ydzi i Grecy posugiwali
si gr sw, by podkreli gwn myl. Nasz tekst odpdzajc pszczoy za pomoc dymu i wyjmujc
moe wic odwoywa si do gry sw opartej na
hebrajskim sowie necer, odrol, tytule *Mesjasza
(Jr 23,5; Za 3,8; 6,12; por. Iz 11,1). (Jedyny problem
polega na tym, e wyjanienie to zakada, i pierwsi
czytelnicy Ewangelii Mateusza znali jzyk hebrajski.
13
By moe bardziej wyksztaceni z nich faktycznie
si nim posugiwali.) Gra sw moe by te oparta
na sowie Nazarejczyk niewielka zmiana kilku
liter moe spowodowa, i bdzie si ono odnosio
do nazirejczykw grupy ludzi w szczeglny spo-
sb powiconych Bogu (por. Lb 6,1-21).
3,1-12
Jan Chrzciciel
Zob. komentarz do Mk 1,2-8. Fragment Iz 40,3 (cy-
towany w Mt 3,3) odnosi si do zwiastuna nowego
Wyjcia z Egiptu, gdy Bg ponownie wybawi swj
lud z ucisku.
3,1. W owym czasie to wyraenie powszechnie
uywane w Starym Testamencie, szczeglnie
(lecz nie wycznie) w proroctwach dotyczcych
przyszoci. W czasach Jezusa wielu oczekiwao na
przyjcie wielkiego przywdcy, ktry wyprowadzi
Boy lud z pustyni, dokonujc nowego Wyjcia
z Egiptu. W Starym Testamencie, w okresach po-
wanego narodowego odstpstwa, niektrzy pro-
rocy uwaali za wskazane, by y poza nawiasem
spoeczestwa (np. Eliasz).
3,2. ydzi wierzyli, e Bg w pewnym sensie ju teraz
panuje nad wszechwiatem, lecz codziennie modlili
si o nadejcie dnia, w ktrym Jego *krlestwo (lub
panowanie) zostanie rozcignite na wszystkie ludy
ziemi. (Zob. szerszy komentarz do Mk 1,14-15.)
3,3. Kontekstem fragmentu Iz 40,3 jest proroctwo
Izajasza dotyczce nowego Wyjcia z Egiptu, kiedy
Bg ponownie wyzwoli swj lud i sprowadzi Izrae-
litw do Jerozolimy ze wszystkich narodw, wrd
ktrych zostali rozproszeni. Gwne szlaki komuni-
kacyjne wymagay odpowiedniego przystosowania
terenu (aby stay si proste i paskie). Na Wscho-
dzie krlowie wymagali, by drogi przygotowano
odpowiednio, aby mogli nimi podrowa. By
moe w celu zachowania technicznej poprawnoci
Mateusz usuwa cytowany przez Marka fragment
Ksigi Malachiasza (zob. jednak Mt 11,10).
3,4. Poywienie Jana byo straw biedoty. Chocia
pszczelarstwo byo wwczas rozpowszechnione,
Jan jada wycznie mid leny. (Mid uzyskiwano
plastry; mid by jedyn substancj stosowan do so-
dzenia potraw, smak miodu uwaano za najsodszy.)
*Esseczycy i inni poboni Izraelici (2 Mch 5,27)
odywiali si w taki sposb, by unikn nieczystych
pokarmw.