...

aby znali Ciebie,

jedynego prawdziwego Boga
oraz Tego, ktrego posae,
Jezusa Chrystusa
P RYMASOWSKA S ERIA BIBLIJNA

Redaktor naukowy serii

ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski
 SOWNIK
SYMBOLIKI BIBLIJNEJ
Obrazy, symbole, motywy,
metafory, figury stylistyczne
i gatunki literackie w Pimie witym

Redaktorzy naczelni
Leland Ryken
James C. Wilhoit
Tremper Longman III

Redakcja naukowa wydania polskiego

Waldemar Chrostowski

Oficyna Wydawnicza Vocatio

Warszawa
 Tytu oryginau:
Dictionary of Biblical Imagery

Imprimatur:
Za zgod Kurii Metropolitalnej Warszawskiej nr 3661/NK/2003 z dnia 13 sierpnia 2003

Przekad:
Zbigniew Kociuk

Redakcja:
Mirosawa Wjcik

Redakcja techniczna:
Logos

Projekt okadki i obwoluty:

Joanna Zonkiewicz

Korekta:
Elbieta Mamczarz

Copyright 1985, 1996 by InterVarsity Christian Fellowship/USA

Copyright for the Polish edition 1998 by Ocyna Wydawnicza Vocatio

All rights to the Polish edition reserved
Wszelkie prawa do wydania polskiego zastrzeone
Ksika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana
ani w jakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie,
fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie,
ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu
bez pisemnej zgody wydawcy.

W sprawie zezwole naley zwraca si do Ocyny Wydawniczej Vocatio,

02-798 Warszawa 78, skr. poczt. 41. e-mail: vocatio@vocatio.com.pl

Redakcja: fax (22) 648 63 82, tel. (22) 648 54 50,

Dzia handlowy: fax (22) 648 03 79, tel. (22) 648 03 78,
e-mail:handlowy@vocatio.com.pl

Ksigarnia wysykowa Vocatio: 02-798 Warszawa 78,

skr. Poczt. 41, tel (603) 861 952, e-mail:ksiegarnia@vocatio.com.pl,
http://www.vocatio.com.pl

ISBN 83-7146-188-7
 Warszawa, dnia 27 czerwca 1997

Sowo wstpne
Napawa radoci fakt, e wierzcy coraz czciej i chtniej sigaj po Pismo wite. Zawiera
ono bowiem to, co Bg w swoim nieskoczonym miosierdziu zechcia objawi o sobie, i odkry-
wa najwaniejsze potrzeby i tsknoty czowieka. Czytanie i rozwaanie ksig witych zapewnia
wzrost ycia religijnego, odmienia na lepsze ludzkie postpowanie i ukazuje perspektywy wiecz-
noci. ywe bowiem jest sowo Boe, skuteczne i ostrzejsze ni wszelki miecz obosieczny, przeni-
kajce a do rozdzielenia duszy i ducha, staww i szpiku, zdolne osadzi pragnienia i myli serca
czytamy w Licie do Hebrajczykw (4,12).
Koci okazuje pomoc w trudnym zadaniu poznawania i rozumienia Biblii take przez pro-
mowanie rezultatw bada uczonych. Studiuj oni Pismo wite, objaniajc je jako sowo Boe
i ludzkie. W ostatnich latach zgodnie zaleceniem Soboru Watykaskiego II nastpi w tej dzie-
dzinie w Polsce znaczny postp. W nurt tych dokona wpisuje si Prymasowska Seria Biblijna,
obejmujca najbardziej fundamentalne pomoce niezbdne dla rzetelnych studiw biblijnych.
Mona ywi nadziej, e ksiki, ktre si w tej serii ukazuj, przyczyni si do dalszego po-
gbiania i upowszechniania rzetelnych bada biblijnych, a przez to do nowego oywienia dusz-
pasterstwa i duchowoci biblijnej. W ten sposb zwielokrotnia w Kociele bogosawione owoce
pragnienia poznawania i umiowania Trjjedynego Boga.

Jzef Kardyna Glemp

Prymas Polski
 PRYMASOWSKA SERIA BIBLIJNA

1. Remigiusz Popowski SDB, Micha Wojciechowski (przek.), Grecko-polski Nowy Testament.

Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, Warszawa 1994, 1995,1996,1997
2 James A. Pritchard (red. naukowa), Waldemar Chrostowski (konsult. naukowa wydania pol-
skiego), Wielki atlas biblijny. Warszawa 1994, 1997
3. Remigiusz Popowski SDB, Wielki sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Wydanie
z pen lokalizacj greckich hase, kluczem polsko-greckim oraz indeksem form czasownikowych,
Warszawa 1994, 1995, 1997
4. Jan Flis, Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiclecia, Warszawa 1991, 1997,
1999
5. Bruce M. Metzger Michael D. Coogan (red. naukowa), Waldemar Chrostowski (konsult.
wydania polskiego), Sownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1996,1997,1999
6. Micha Wojciechowski (przek. i oprac.), Synapsa czterech Ewangelii, Warszawa 1997,1999
7. Remigiusz Popowski SDB, Sownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa 1997
8. Bruce Metzger David Goidstein John Ferguson (konsult. naukowa), Waldemar Chrostow-
ski (konsult. wydania polskiego), Wielkie wydarzenia czasw biblijnych, Warszawa 1998
9. Paul J. Achtemeier (red. naukowa), Encyklopedia biblijna, Warszawa 1998, 1999
10. Janusz Frankowski (red. naukowa i wstpy). Biblia w przekadzie ksidza Jakuba Wujka
z 1599 r. Transkrypcja typu B oryginalnego tekstu z XVI w. i wstpy, Warszawa 1999
11. Dan Bahat, Waldemar Chrostowski (oprac, wydania polskiego), Atlas biblijnej Jerozolimy,
Warszawa 1999
12. Piotr Briks, Sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa 1999
13. Ryszard Rubinkiewicz SDB (oprac, i wstpy), Apokryfy Starego Testamentu, Warszawa 1999
14. Anna Kumirek (przek. i oprac.), Hebrajsko-polski Stary Testament Ksiga Rodzaju.
Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, transkrypcj oraz indeksem rdzeni, Warszawa
2000
15. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Nowy Testament. Przekad na Wielki
Jubileusz Roku 2000, Warszawa 2000
16. Craig S. Kecncr, Krzysztof Bardski Waldemar Chrostowski (red. naukowa wydania polskie-
go), Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego Testamentu, Warszawa 2000
17. Raymond E. Brown SS, Joseph A. Fitzmyer SJ, Roland E. Murphy OCarm (red. naukowa wydania
oryginalnego), Waldemar Chrostowski (red. naukowa wyd. polskiego), Katolicki komentarz bi-
blijny, Warszawa 2001
18. Abp Stanisaw Gdecki (przek. i oprac.), Grecko-acisko-polska synopsa do 1 i 2 Ksigi Ma-
chabejskiej, Warszawa 2002.
19. Bogusaw Wida, Sownik antropologii Nowego Testamentu, Warszawa 2003
20. Leland Ryken, James C. Wilhoit, Tremper Longman III (red. nacz.), Waldemar Chrostowski
(red. nauk. wyd. polskiego), Sownik symboliki biblijnej, Warszawa 2003
 PRZEDMOWA
Sownik symboliki biblijnej ma pomc czytelnikom, badaczom i nauczycielom Pisma witego
w analizie fascynujcego i bogatego wiata obrazw, metafor i archetypw biblijnych. Wydaje si,
e tradycyjne sowniki i encyklopedie biblijne pomijaj wiele z tych zagadnie. Dla osb, ktre
na marginesie swych egzemplarzy Pisma witego zamieszczay uwagi oraz pytania na temat ob-
razw, motyww i rodkw literackich, brak takiej pomocy by dotkliwy. My potraktowalimy t
sytuacj jako wyzwanie.
Pocztkowy zamys rozrs si i powsta bogaty zbir hase powiconych postaciom, wtkom,
charakterystycznym epizodom i scenom, rodkom retorycznym, gatunkom literackim i analizie
poszczeglnych ksig Pisma witego. W kocowej fazie pracy redakcyjnej niektre hasa zamie-
niy si w szersze omwienie i uoglnienie wielu tematw (np. Zwierzta lub Prawne obrazy),
inne zachoway wski zakres znaczeniowy (np. Harfa lub Ziarnko gorczycy). Wiele hase ma
charakter nowatorski, co odrnia t publikacj od innych sownikw biblijnych (np. Studnia ja-
ko miejsce, spotkania lub Prba ominicia wyroczni). Nawet w takich hasach, jak Mur lub
Wiea pooono nacisk na poruszajce wyobrani cechy owych budowli.
Chocia Sownik symboliki biblijnej zawiera blisko 850 hase, nie ma charakteru wyczerpuj-
cego. Stwierdzenie to niech bdzie wiadectwem bogactwa obrazw biblijnych, a zarazem braku
wystarczajcej iloci czasu i si autorw i redaktorw. Stworzenie pomocy naukowej zawsze jest
wyzwaniem dla podejmujcych si tej pracy, aden poprzednik bowiem nie ustali kanonu ha-
se. Podczas pracy nad Sownikiem redaktorzy przeyli wspania przygod, odkrywajc nowe per-
spektywy i podejmujc prby przyblienia ich innym. Jednak po siedmiu latach mozolnej pracy
okresie znacznie duszym ni przewidywano nadesza pora, by j skoczy i przystpi do
wydania ksiki. Pocieszamy si myl, e redaktorzy, ktrzy podejm si kiedy ponownej redak-
cji, bd budowa na fundamencie, ktry wsplnie wznielimy, a efekt ich wysiku bdzie jesz-
cze lepszy. Ufamy rwnie, e dziki naszej pracy czytelnicy dostrzeg nowe moliwoci badania
i zgbiania obrazw i symboli biblijnych, a take poczuj si zachceni do podjcia tego nieatwe-
go, lecz wielce ubbogacajcego wysiku.
Od pocztku pracy redaktorzy starali si poczy swe zdolnoci i umiejtnoci teoretykw
literatury i biblistw by powstao dzieo zawierajce wiele wartociowych informacji. Szybko
jednak si okazao, e nadanie ksice zrozumiaej i przejrzystej formy wymaga poddania jedno-
litej obrbce redakcyjnej hase opracowanych przez licznych autorw. Podjto wwczas decyzj,
e redaktorzy bd mieli woln rk w ksztatowaniu, formuowaniu i rozwijaniu poszczeglnych
hase. Dowiadczenie potwierdza, e podczas opracowywania tego rodzaju pomocy naukowych
i w miar postpu pracy redaktorzy zyskuj gbszy wgld i wnosz coraz wikszy wkad do oma-
wianych zagadnie. W miar wzrostu liczby hase i stron pojawiaj si nowe skojarzenia i podej-
cia. Postanowilimy, by te redaktorskie wnioski wzbogaciy prac pierwotnych autorw Sownika.
Poszczeglne hasa nie s wic opatrzone inicjaami autora (list wsppracownikw podano na
pocztku ksiki). Chocia niektre artykuy nosz wyrane pitno autora, znakomita wikszo
z nich przesza przez rce kilku redaktorw i obecnie s znacznie dusze ni pocztkowy tekst.
W rezultacie Sownik symboliki biblijnej sta si dzieem zbiorowym, w ktrym prawa autorskie
poszczeglnych osb (przysugujce take poszczeglnym redaktorom) zostay pominite w imi
cennego wkadu do lepszego zrozumienia Pisma witego. Skadamy szczere podzikowania i wy-
razy szacunku okoo stu pidziesiciu wsppracownikom, ktrzy trudzili si nad tym, by ksika
ta moga zosta wydana. Bierzemy te na siebie pen odpowiedzialno za niedostatki i niedo-
cignicia rezultatu kocowego.
PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO VIII

Odbiorcami, do ktrych przede wszystkim kierujemy Sownik symboliki biblijnej, nie s bibli-
ci i uczeni, lecz przecitni czytelnicy Pisma witego. Staralimy si stworzy czyteln i intere-
sujc ksik, ktra bdzie cennym narzdziem uzupeniajcym tradycyjne sowniki biblijne,
a jednoczenie otworzy drzwi do nowego sposobu odkrywania i odczytywania skarbw ukrytych
w Biblii. Publikacja ta ukazuje now perspektyw wszystkim jej czytelnikom, wskazuje te nowe
sposoby pojmowania osobom przekazujcym przesanie biblijne take artystom i rozpala ser-
ca tych, ktrzy czytaj Bibli dla osobistego zbudowania. Jeli czytelnicy doznaj podczas lektury
Sownika radoci podobnej do tej, ktrej my dowiadczalimy podczas pracy nad jego redagowa-
niem, wwczas osigniemy cel, ktry sobie postawilimy.

Redaktorzy naczelni

PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO

Wkrtce upynie dziesi lat od ukazania si tomu, ktry da pocztek Prymasowskiej Serii Bi-
blijnej. Obecna ksika, Sownik symboliki biblijnej, stanowi jej tom dwudziesty. Miar wartoci
i przydatnoci tej serii wydawniczej jest fakt, e w cigu tak krtkiego czasu wiele tomw docze-
kao si wznowienia. Bez Prymasowskiej Serii Biblijnej nie sposb wyobrazi sobie obecnego
stanu biblistyki katolickiej w Polsce. Na jej dorobek skada si wiele godnych najwyszego uzna-
nia osigni tak w dziedzinie dydaktycznej, jak i naukowo-badawczej.
Sownik symboliki biblijnej to dzieo prawdziwie monumentalne, rezultat cisej i doskonale sko-
ordynowanej wsppracy kilkudziesiciu wybitnych biblistw i literaturoznawcw z rnych stron
wiata. Starannie przeoone na jzyk polski wpisuje si w nurt uwanie dobieranych tomw wy-
danych dotd w ramach Prymasowskiej Serii Biblijnej. Uzupenia i rozwija wiedz na temat bi-
blijnych obrazw, metafor i archetypw. Na Sownik skada si prawie 850 hase omawiajcych
rzeczowo i przystpnie najrozmaitsze aspekty wystpujcych w Pimie witym symboli, moty-
ww, metafor, figur stylistycznych i gatunkw literackich. To bardzo bogaty, zoony i niezwykle
wany wiat, ktrego gruntowne poznawanie jest nieodzowne do lepszego i wszechstronniejsze-
go zrozumienia staroytnych realiw, a take zbawczego ordzia poszczeglnych ksig biblijnych
i caej Biblii. Wielkim walorem Sownika jest ukazywanie progresywnego charakteru objawienia
Boego, ktre znalazo wyraz na kartach ksig witych najpierw Starego, a nastpnie Nowego Te-
stamentu.
Prymasowska Seria Biblijna wchodzi w drug dekad swojego istnienia i oddziaywania. To do-
bra sposobno, by witowa skromny, lecz znaczcy jubileusz, oraz wyrazi serdeczn wdziczno
wszystkim, ktrych wiedza, umiejtnoci i pracowito przyniosy tak bogosawione owoce.

Ks. prof. Waldemar Chrostowski

Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie
Redaktor naukowy Prymasowskiej Serii Biblijnej
 JAK KORZYSTA
ZE SOWNIKA SYMBOLIKI BIBLIJNEJ
SKRTY
Wyczerpujcy wykaz skrtw oglnych oraz skrtw naukowych i biblijnych znajduje si na stro-
nach XI-XII.

AUTORZY HASE
Poszczeglne hasa nie zawieraj informacji na temat ich autorw (zob. Przedmowa), pen list
wsppracownikw zamieszczono w kolejnoci alfabetycznej na stronach XIV-XV.

BIBLIOGRAFIA
Do niektrych hase dodano bibliografi. Znajduj si tam publikacje, do ktrych odwoujemy si
w hale, lub wane opracowania z danej dziedziny. Poszczeglne pozycje bibliograficzne umiesz-
czono w kolejnoci alfabetycznej, a jeli autorstwo jest zbiorowe, wedug tytuw. Skrty stosowane
w bibliografiach znale mona w oglnym Wykazie skrtw.

ODNONIKI
Hasa Sownika symboliki biblijnej zostay poczone przez zastosowanie systemu wzajemnych od-
nonikw, by uatwi czytelnikom zdobycie jak najwikszej iloci informacji. Uylimy czterech
rodzajw odnonikw:
1. Jednowierszowe hasa w caym Sowniku, w porzdku alfabetycznym, odsyaj do hase,
w ktrych omwiono dany temat:
SZKO T; K ; T
2. Strzaka () umieszczona przed sowem w gwnej czci hasa informuje o tym, e mo-
na znale w Sowniku artyku pod takim tytuem. Na przykad Anio odsya czytelnika
do hasa zatytuowanego A.
3. Odnoniki ujte w nawiasy w gwnej czci hasa odsyaj do hasa o tym tytule. Na przy-
kad: (zob. Byskawica) kieruje do hasa zatytuowanego B. Tego rodzaju odno-
nik jest najczciej stosowany, by skierowa czytelnika do artykuu o zblionej tematyce.
4. Odnoniki umieszczone na kocu hasa, przed bibliografi, odsyaj do hase w istotny spo-
sb zwizanych z omawianym tematem:
Z. : B; P; R; S; U; Z
;

ZASADY TRANSLITERACJI
Sposb zapisu wyrazw hebrajskich i greckich podano w Zasadach transliteracji. Greckie czasow-
niki podawane s w formie sownikowej (nie za w formie bezokolicznikowej), by uatwi posu-
giwanie si innymi pomocami.
 WYKAZ SKRTW

SKRTY OGLNE

Bbr Biblia brytyjska NT Nowy Testament

BG Biblia Gdaska ok. okoo
BP Biblia Poznaska par. paralelny
BT Biblia Tysiclecia p.n.e. przed nasz er
BW Biblia Wujka popr. poprawiony
Chr. Chrystus por. porwnaj
cm centymetr p.p.m. poniej poziomu morza
cz. cz r. rok
g gram red. redaktor; redakcja
in. inny rozdz. rozdzia
itd. i tak dalej s. strona
kg kilogram ST Stary Testament
km kilometr w. wity
lm liczba mnoga t. tom
lp liczba pojedyncza tum. tumaczenie
LXX Septuaginta tzw. tak zwany
m metr w. wiek (po dacie); werset (przed cyfr)
m.in. midzy innymi ww. wrsety
np. na przykad wyd. wydanie
n.p.m. nad poziomem morza zob. zobacz
nr numer zw. zwaszcza

KSIGI STAREGO I NOWEGO TESTAMENTU

Ab Ksiga Abdiasza 1J Pierwszy List w. Jana

Ag Ksiga Aggeusza 2J Drugi List w. Jana
Am Ksiga Amosa 3J Trzeci List w. Jana
Ap Apokalipsa w. Jana Jdt Ksiga Judyty
Ba Ksiga Barucha Jk List w. Jakuba
Dn Ksiga Daniela Jl Ksiga Joela
Dz Dzieje Apostolskie Jon Ksiga Jonasza
Ef List do Efezjan Joz Ksiga Jozuego
Est Ksiga Estery Jr Ksiga Jeremiasza
Ez Ksiga Ezechiela Jud List w. Judy
Ezd Ksiga Ezdrasza Koh Ksiga Koheleta (Eklezjastes)
Flm List do Filemona Kol List do Kolosan
Flp List do Filipian 1 Kor Pierwszy List do Koryntian
Ga List do Galatw 2 Kor Drugi List do Koryntian
Ha Ksiga Habakuka Kp Ksiga Kapaska
Hbr List do Hebrajczykw 1 Krl Pierwsza Ksiga Krlewska
Hi Ksiga Hioba 2 Krl Druga Ksiga Krlewska
Iz Ksiga Izajasza 1 Krn Pierwsza Ksiga Kronik
J Ewangelia wedug w. Jana 2 Krn Druga Ksiga Kronik
WYKAZ SKRTW XI

Lb Ksiga Liczb Pwt Ksiga Powtrzonego Prawa

Lm Lamentacje Rdz Ksiga Rodzaju
k Ewangelia wedug w. ukasza Rt Ksiga Rut
1 Mch Pierwsza Ksiga Machabejska Rz List do Rzymian
2 Mch Druga Ksiga Machabejska Sdz Ksiga Sdziw
Mdr Ksiga Mdroci 1 Sm Pierwsza Ksiga Samuela
Mi Ksiga Micheasza 2 Sm Druga Ksiga Samuela
Mk Ewangelia wedug w. Marka So Ksiga Sofoniasza
Ml Ksiga Malachiasza Syr Ksiga Syracha (Eklezjastyk)
Mt Ewangelia wedug w. Mateusza Tb Ksiga Tobiasza
Na Ksiga Nahuma 1 Tes Pierwszy List do Tesaloniczan
Ne Ksiga Nehemiasza 2 Tes Drugi List do Tesaloniczan
Oz Ksiga Ozeasza l Tm Pierwszy List do Tymoteusza
1P Pierwszy List w. Piotra 2 Tm Drugi List do Tymoteusza
2P Drugi List w. Piotra Tt List do Tytusa
Pnp Pie nad Pieniami Wj Ksiga Wyjcia
Prz Ksiga Przysw Za Ksiga Zachariasza
Ps Ksiga Psalmw

PERIODYKI I INNE RDA NAUKOWE

AB Anchor Bible JJS Journal of Jewish Studies

ABD Anchor Bible Dictionary JSSJ Journal of Semitic Studies
ANEP Ancient Near East in Pictures NClB New Clarendon Bible
ANET Ancient Near Eastern Texts NICNT New International Commentary
BASOR Bulletin of the American Schools of on the New Testament
Oriental Research NICOT New International Commentary
BibSac Bibliotheca Sacra on the Old Testament
CBQ Catholic Biblical Quarterly NIDNTT New International Dictionary
DBTEL Dictionary of Biblical Tradition of New Testament Theology
in English Literature NTT New Testament Theology
DJG Dictionary of Jesus and the Gospels (Cambridge University Press Series)
DLNTD Dictionary of the Later New Testament NovT Novum Testamentum
and Its Developments NTS New Testament Studies
DPL Dictionary of Paul and His Letters OCD3 The Oxford Classical Dictionary
ExpT Expository Times (wyd. 3)
IDB Interpreters Dictionary of the Bible SJT Scottish Journal of Theology
IntC Interpretation Commentary TOTC Tyndale Old Testament
ISBE The International Standard Bible Commentary
Encyclopaedia (popr.) WBC Word Biblical Commentary
JBL Journal of Biblical Literature
JETS Journal of the Evangelical
Theological Society
 ZASADY TRANSLITERACJI

JZYK HEBRAJSKI
Spgoski k = Samogoski Samogoski krtkie
a = l = l wyduone + = a
K = b m = m hf = e = e
b = n = n y" = 1 = i
G = g c = s y1 = f = o
g = i = O = \ = u
? = d P = pw { =
; = p = f = Samogoski
h = h c = " = bardzo krtkie
v = w q = q & = _ = a
z = z d = r E = e
x = s = : = e
u = w = F = o
y = y T = t
K = k t =

JZYK GRECKI

A = A q = th P = P y = ps
a = a I = I p = p W = O
B = B i = i R = R w =
b = b K = K r = r `R = Rh
G = G k = k S = S = rh
g = g L = L s/j = s ` = h
D = D l = l T = T gx = nx
d = d M = M t = t gg = ng
E = E m = m U = Y au = au
e = e N = N u = y eu = eu
Z = Z n = n F = Ph ou = ou
z = z X = X f = ph ui = yi
H = E x = x C = Ch
h = O = O c = ch
Q = Th o = o Y = Ps
AUTORZY HASE
Alexander T. Desmond, The Queens
University of Belfast, Belfast,
Irlandia Pnocna
Allen Erick, Kintnersville, Pennsyl-
vania, USA
Allison Dale C. Jr., Pittsburgh Theo-
logical Seminary, Pittsburgh, Pen-
sylwania, USA
Apkera Jacob, Nigeria
Arnold Clinton E., Talbot School
of Theology, La Mirada, Kalifor-
nia, USA
Balchin John F., Purley, Surrey, Anglia
Baldwin Joyce, Eastwood, Notting-
hamshire, Anglia
Bancroft RoseLee, Alice Lloyd Col-
lege, Pippa Passes, Kentucky, USA
Banks Robert, Fuller Theologi-
cal Seminary, Pasadena, Kalifor-
nia, USA
Barker David G., Heritage Theo-
logical Seminary, London, Ontar-
io, Kanada
Barratt David J., Chester, Anglia
Bauckham Richard J., University
of St. Andrews, St. Andrews, Fife,
Szkocja
Bell Richard H., University of Not-
tingham, Nottingham, Anglia
Bennett David, Mountain Park
Church, Lake Oswego, Oregon,
USA
Bible Jesse J., Willow Grove, Pensyl-
wania, USA
Birdsall Brent, Huntington, Indiana,
USA
Boda Mark J., Canadian Bible
College/Canadian Theological
Seminary, Regina, Saskatchewan,
Kanada
Braddock Matthew, Quincy,
Massachusetts, USA
Brown Ann, Cardiff, Walia
Burke Donald E., Catherine Booth
Bible College, Winnipeg, Manito-
ba, Kanada
Burns Lanier, Dallas Theological
Seminary, Dallas, Teksas, USA
Carroll R. M. Daniel, Denver Semi-
nary, Denver, Kolorado, USA
Chan Frank, Glenside, Pensylwania,
USA
Chisholm Robert B. jun., Dallas
Theological Seminary, Dallas, Tek-
sas, USA
Claass Stefan, Mainz, Niemcy
Colwell Jerry D., Heritage Baptist
College, London, Ontario, Kanada
Dawn Marva J., Christians Equipped
for Ministry, Vancouver, Waszyn-
gton, USA
Duguid Iain, Westminster Theologi-
cal Seminary in California, Escon-
dido, Kalifornia, USA
Du Mont Brown Sarah, Trinity Chris-
tian Academy, Addison, Teksas,
USA
Duriez Colin, InterVarsity Press,
Leicester, Anglia
Eckman James, Grace College of the
Bible, Omaha, Nebraska, USA
Elrod Eileen Razzari, Santa Clara
University, Santa Clara, Kalifor-
nia, USA
Enns Peter, Westminster Theologi-
cal Seminary, Philadelphia, Pensyl-
wania, USA
Esler Philip F., University of St. An-
drews, St. Andrews, Fife, Szkocja
Etchells Ruth, University of Durham,
Durham, Anglia
Evans Craig A., Trinity Western Uni-
versity, Langley, British Colum-
bia, Kanada
Evans Mary J., London Bible College,
Northwood, Middlesex, Anglia
Felch Douglas A., Grand Rapids,
Michigan, USA
Felch, Susan M., Calvin College,
Grand Rapids, Michigan, USA
Fink Larry E., Hardin Simmons Uni-
versity, Abilene, Teksas, USA
Gentrup William F., Arizona State
University, Tempe, Arizona, USA
Gledhill Thomas D., Evangelical
Theological College of Wales, Mid-
Glamorgan, Walia
Glodo Michael J., Reformed Theo-
logical Seminary, Orlando, Flo-
ryda, USA
Graham Lowell B., Providence
Christian Academy, St. Louis, Mis-
souri, USA
Green Douglas, Westminster Theo-
logical Seminary, Philadelphia,
Pensylwania, USA
Green Joel B., Asbury Theologi-
cal Seminary, Wilmore, Kentucky,
USA
Groves Alan J., Westminster Theo-
logical Seminary, Philadelphia,
Pensylwania, USA
Habermas Ronald T., John Brown
University, Siloam Springs, Arkan-
sas, USA
Hallett David, Ardsley, Pensylwania,
USA
Harmon William B., Vancouver,
Waszyngton, USA
Harvey Jo Ann, Immanuel Presby-
terian Church, Warrenville, Illi-
nois, USA
Harvey Robert W., Immanuel Pres-
byterian Church, Warrenville, Illi-
nois, USA
Hasenclever Franke, Taunusstein,
Niemcy
Hatina Thomas P., London, Anglia
Heller Jack Kenner, Louisiana, USA
Hepper Nigel, Richmond, Surrey,
Anglia
Hess Richard S., Denver Seminary,
Denver, Kolorado, USA
Hill Andrew E., Wheaton College,
Wheaton, Illinois, USA
Hong In-Gyu, Reformed Theological
Seminary, Seul, Korea Poudniowa
Horine Steven C., Harleysville, Pen-
sylwania, USA
Howard David M. jun., New Orleans
Baptist Theological Seminary, New
Orleans, Louisiana, USA
Howe Bonnie G.T., Berkeley, Kalifor-
nia, USA
Hudson Don M., Western Seminary
Seattle Campus, Kirkland, Waszyn-
gton, USA
Hughes Frederick E. Cheltenham &
Gloucester College of Higher Edu-
cation, Gloucestershire, Anglia
Hughes Kent, College Church,
Wheaton, Illinois, USA
Huttar Charles A., Hope College,
Holland, Michigan, USA
Huttar David K, Nyack College,
Nyack, Nowy Jork, USA
Ibach Robert, Dallas Theological
Seminary, Dallas, Teksas, USA
Jobes Karen H. Westmont College,
Santa Barbara, Kalifornia, USA
Kaufmann U., Milo, University of Il-
linois at Urbana-Champaign, Ur-
bana, Illinois, USA
Keener Craig S. Eastern Baptist
Theological Seminary, Philadel-
phia, Pensylwania, USA
Kellegrew Marsh, Mercer Island,
Waszyngton, USA
Kelly Michael B., Philadelphia, Pen-
sylwania, USA
Kingdon David, Glas Bryntirion
Press, Bridgend, Walia
Klein William W., Denver Seminary,
Denver, Kolorado, USA
Klem John F., Central Baptist Theo-
logical Seminary, Virginia Beach,
Wirginia, USA
AUTORZY HASE
Kojecky Roger F., Northwood, Mid-
dlesex, Anglia
Konkel August H., Providence Theo-
logical Seminary, Otterburne,
Manitoba, Kanada
Lamport Mark A., Gordon College,
Wenham, Massachusetts, USA
Lindsey Victor, East Central Univer-
sity, Ada, Oklahoma, USA
Littledale Richard J., Purley Baptist
Church, Purley, Surrey, Anglia
Longman Tremper III, Westmont
College, Santa Barbara, Kalifor-
nia, USA
Lucas Ernest C., Bristol Baptist Col-
lege, Bristol, Anglia
Ludwick Robert D. II, Ballwin, Mis-
souri, USA
Lyall Francis, University of Aber-
deen, Aberdeen, Szkocja
Lynn Robyn D., Westmont College,
Santa Barbara, Kalifornia, USA
Lyons Michael A., Glenview, Illi-
nois, USA
McCartney Dan G., Westminster
Theological Seminary, Philadel-
phia, Pensylwania, USA
McClarty Wilma, Southern College,
Collegedale, Tennessee, USA
McKeever Michael C., Fresno, Kali-
fornia, USA
Makujina John, Philadelphia, Pensyl-
wania, USA
Mawhinney Allen, Reformed Theo-
logical Seminary, Orlando, Flo-
ryda, USA
Meier Samuel A., Ohio State Univer-
sity, Columbus, Ohio, USA
Miller Daniel R., Deerfield, Illinois,
USA
Miller David G., Mississippi College,
Clinton, Missisipi, USA
Mills Don, Central Baptist Theologi-
cal Seminary, Virginia Beach, Wir-
ginia, USA
Moore Erika, Worthington, Pensyl-
wania, USA
Moore James J., Worthington, Pen-
sylwania, USA
Motyer Stephen, London Bible Col-
lege, Northwood, Middlesex, An-
glia
Neale David A., Canadian Naza-
rene College, Winnipeg, Manito-
ba, Kanada
Newman Carey C., Louisville, Ken-
tucky, USA
Nielson Kathleen Buswell, Wheaton
College, Wheaton, Illinois, USA
Olson Dennis T., Princeton Theolog-
ical Seminary, Princeton, New
Jersey, USA
Parker Margaret, Walnut Creek,
Kalifornia, USA
Patterson Richard D., Forest, Wir-
ginia, USA
Penney Douglas, Wheaton College,
Wheaton, Illinois, USA
Perrin Nicholas, Aurora, Illinois,
USA
Pocock Michael, Dallas Theological
Seminary, Dallas, Teksas, USA
Porter Stanley E., Roehampton Insti-
tute, London, Anglia
Pratt Richard L. jun., Reformed
Theological Seminary, Orlando,
Floryda, USA
Provan Iain, Regent College, Van-
couver, British Columbia, Kanada
Ragen Brian Abel, Southern Illinois
University at Edwardsville,
Edwardsville, Illinois, USA
Read Peter, Monmouth, Gwent,
Poudniowa Szkocja
Reid Daniel G., InterVarsity Press,
Westmont, Illinois, USA
Reid Debra K, Spurgeons College,
London, Anglia
Riso Mary T., South Hamilton, Mas-
sachusetts, USA
Ritchie Daniel E., Bethel College,
St. Paul, Minnesota, USA
Roberts D. Phillip, Temple Terrace,
Floryda, USA
Robertson George W., St. Louis,
Missouri, USA
Ryken Leland, Wheaton College,
Wheaton, Illinois, USA
Ryken Lisa, Tenth Presbyteri-
an Church, Philadelphia, Pensyl-
wania, USA
Ryken Philip G., Tenth Presbyterian
Church, Philadelphia,
Pensylwania, USA
Sandy Brent, Salem, Virginia, USA
Schumann, Anne, Mainz, Niemcy
Schuurman John F., Wheaton Chris-
tian Reformed Church, Wheaton,
Illinois, USA
Schwab George M. sen., Fort Wash-
ington, Pensylwania, USA
Sider J. Philip W., Carlsbad, Kalifor-
nia, USA
Siebald Manfred, Johannes Guten-
berg-Universitt Mainz, Mainz,
Niemcy
Sims James H., The University of
Southern Mississippi, Hattiesburg,
Mississippi, USA
Sohn Seock-Tae, Reformed Theo-
logical Seminary, Seul, Korea
Poudniowa
XIV
Spencer Aida Besanon, Gordon-
Conwell Theological Seminary,
South Hamilton, Massachusetts,
USA
Stabnow David, Melrose Park, Pen-
sylwania, USA
Stallman Robert C., Central Bible
College, Springfield, Missouri, USA
Stone David A., London, Anglia
Stroup Wiffiam L. jun., Collingdale,
Pensylwania, USA
Thatcher Thomas W., Cincinnati
Bible Seminary, Cincinnati, Ohio,
USA
Thiselton Anthony C., The Univer-
sity of Nottingham, Nottingham,
Anglia
Tidball Derek J., London Bible
College, Northwood, Middlesex,
Anglia
Tischier Nancy M., The Pennsyl-
vania State University, University
Park, Pensylwania, USA
Travers Michael E., Mississippi
College, Clinton, Missisipi, USA
Vanhoozer Kevin J., Trinity Evangel-
ical Divinity School, Deerfield,
Illinois, USA
Walley Christopher D., Leaming-
ton, Anglia
Walters James, John Brown Universi-
ty, Siloam Springs, Arkansas, USA
Watson Duane F., Malone College,
Canton, Ohio, USA
Wendier Linda, Northwestern Col-
lege, St. Paul, Minnesota, USA
Whittle Amberys R., Georgia South-
ern University, Statesboro, Geor-
gia, USA
Wilhoit James C., Wheaton College,
Wheaton, Illinois, USA
Williams Derek L., Northampton,
Anglia
Williams Michael J., Calvin Theolo-
gical Seminary, Grand Rapids,
Michigan, USA
Willoughby Robert, London
Bible College, Northwood,
Middlesex, Anglia
Wood Derek R.W., Waddington,
Lincolnshire, Anglia
Woodard Branson L. jun.,
Liberty University, Lynchburg,
Wirginia, USA
Wsppracujcy studenci Wheaton
College:
Christopher Bunn
Matthew Erickson
Bill Kerschbaum
Clay Spurlock
 WPROWADZENIE
Niech zajanieje Twoje oblicze nad Twym sug (Ps 31,17);
Pan wzbudzi im wybawiciela ktry wada lew rk (Sdz 3,15);
Lot siedzia w bramie Sodomy (Rdz 19,1).
Pismo wite nie jest ksig jedynie koncepcji czy idei jest rwnie utworem penym mo-
tyww i obrazw sownych. Niektre z nich, jak choby obraz wiata, maj charakter uniwer-
salny. Inne, jak motyw leworcznego wojownika, s bez znaczenia dla czytelnika, dopki nie
zostanie on wcignity w wir wydarze. Wymowa jeszcze innych, jak obrazu zasiadania w bra-
mie, zatracia znaczenie w czasach wspczesnych i wymaga wyjanienia sensu, jakie miay
w odlegych czasach i miejscach.
W kadym z wymienionych przypadkw lepiej zrozumiemy przesanie Pisma witego,korzystajc
z pomocy, ktra umoliwi rozpoznanie tego, co znajduje si w tekcie biblijnym, oraz ustalenie
znaczenia i wanoci. Inaczej mwic, wiele treci, ktre kryje w sobie Biblia, umyka wspcze-
snym odbiorcom, jeli nie dostrzeg i nie zrozumiej dosownych i symbolicznych znacze za-
wartych w niej obrazw i motyww.

W JAKI SPOSB PISMO WITE KOMUNIKUJE PRAWD?

Z powodu teologicznej i duchowej roli, ktr Pismo wite odgrywa w yciu chrzecijan, trudno
niekiedy powstrzyma si od traktowania go jak podrcznika teologii z tekstami rdowymi. Bi-
blia jest jednak bardziej ksig sownych obrazw i motyww ni oderwanych poj i twierdze
teologicznych. Jeden z biblistw susznie zauway, e Pismo wite przemawia przede wszyst-
kim za pomoc obrazw Opowiadania, przypowieci, mowy prorokw, rozmylania mdrcw,
obrazy czasw przyszych, interpretacje dawnych wydarze wszystkie one odwouj si do ob-
razw z ludzkiego dowiadczenia. Rzadko przedstawia si je za pomoc jzyka abstrakcyjnego
o charakterze technicznym1.
Biblia jest ksig, ktra obrazuje prawd, a nie tylko ukazuje j za pomoc abstrakcyjnych po-
j. Dlatego prawda Pisma witego czsto jest wiernym opisem czowieczego dowiadczenia,
a nie zbiorem oderwanych poj. Biblia poda utartym szlakiem caej literatury wiatowej. Pewien
teolog zauway: Jestemy stworzeniami stwarzajcymi i posugujcymi si obrazami w stopniu
wyszym ni nam si zwykle wydaje... kieruj nami i ksztatuj nas obrazy powstajce w naszym
umyle Czowiek jest istot, ktra poznaje i wpywa na rzeczywisto za pomoc wielkich
obrazw, metafor i analogii2.
Najnowsze badania ludzkiego mzgu nadaj tym spostrzeeniom nowe znaczenie3. Naukowcy od-
kryli, e pkule mzgu odmiennie reaguj na rne rodzaje bodcw. Lewa pkula specjalizuje si
w analizie, rozumowaniu i logice. Prawa odgrywa dominujc rol w procesie widzenia i czynnociach
zmysowych, jest wraliwa rwnie na wiat emocji oraz rozpoznaje humor i metafor. Koncepcje
i terminy neutralne emocjonalnie pobudzaj lew pkul, za pene treci uczuciowej obrazy sow-
ne praw. W niniejszym Sowniku symboliki biblijnej skupilimy si na tych aspektach biblijne-
go przesania, ktre s domen prawej pkuli mzgu.

DEFINIOWANIE POJ: OBRAZ, SYMBOL, METAFORA, PODOBIESTWO

Gwne terminy uyte w tym Sowniku zachowuj oglnie przypisywane im znaczenie. Najbar-
dziej podstawowym z nich jest obraz. Obrazem jest kade sowo, ktre oznacza konkretn rzecz
(np. drzewo lub dom) lub czynno (np. bieg lub mcenie). Kady przedmiot lub czynno, kt-
re mona przedstawi, staje si obrazem.
XVI WPROWADZENIE

Obraz wymaga od czytelnika Pisma witego podjcia dwch czynnoci. Po pierwsze, naley wy-
obrazi go sobie tak dosownie, jak to tylko moliwe. Po drugie, wymaga ogarnicia zakresu znacze-
niowego i ukrytych w nim podtekstw. Na przykad mylc o wodzie, odkrywamy, e czy si ona
z odwieeniem, napojem i yciem. Na poziomie najbardziej podstawowym chodzi o ustalenie, czy
w danym kontekcie obraz wywouje skojarzenia pozytywne czy negatywne.
Napotykajc obraz podczas lektury Pisma witego, naley zada sobie dwa pytania: (1) Jakie
jest jego znaczenie dosowne? (2) Jakie treci dany obraz zawiera? Odpowiadajc sobie na pierw-
sze z pyta, sprawimy, e Biblia przemwi do prawej pkuli, do tej czci mzgu, ktra reaguje
na konkretn rzeczywisto ukazan na kartach Pisma witego. Odpowiadajc na pytanie dru-
gie, zyskamy wiadomo powiza, skojarze i znacze. Jeli nie zaangaujemy si na kadej
z tych paszczyzn, poznanie przesania Biblii pozostanie niepene.
Symbol to obraz, ktry majc znaczenie dosowne, ma za zadanie wskazywa na inne przedmio-
ty. Symbol ma bogatsze znaczenie anieli obraz. W zdecydowanej wikszoci przypadkw, symbol
jest powszechnie stosowanym w danej kulturze sposobem porozumiewania si. Inaczej mwic,
bardzo rzadko autor biblijny tworzy symbol, kierujc si konkretn sytuacj.
Przykad wody pomoe wyjani, w jaki sposb funkcjonuje obraz i symbol oraz wska-
za na rnice midzy nimi. W narracji powiconej wyjciu Izraelitw z Egiptu woda pe-
ni funkcj rozwinitego obrazu; napisano np., e Izraelici rozbili obz w Refidim, gdzie lud
nie mia wody do picia, pniej opisano, jak Mojesz uderzy w ska i lud zaspokoi swe pra-
gnienie (Wj 17,1-7). Opisy wody nawizuj do dosownych jej waciwoci, np. odwieajce-
go i oywczego dziaania, ocalenia przed mierci. Woda przestaje by obrazem dosownym
i staje si symbolem, gdy Jezus powiedzia spotkanej przy studni Samarytance: Kto za b-
dzie pi wod, ktr Ja mu dam, nie bdzie pragn na wieki, lecz woda, ktr Ja mu dam,
stanie si w nim rdem wody wytryskajcej ku yciu wiecznemu (J 4,14). Podczas gdy
w obrazie wody gwne znaczenie odgryway jej dosowne waciwoci, w symbolu, ktrym posu-
y si Jezus, istnieje druga warstwa znaczeniowa zbawienie i to ona jest najwaniejsza. Oczy-
wicie, woda nigdy nie zostaaby symbolem zbawienia, gdyby nie miaa takich cech fizycznych,
jakie posiada. Zatem, w przypadku symbolu jego wymowa zostaaby osabiona, gdyby nie rozu-
miano warstwy dosownej.
Metafora i alegoria odgrywaj podobn rol jak symbol, a wszystkie mona zazwyczaj stosowa
w sposb zamienny. Metafora to porwnanie porednie. Na przykad, gdy Pawe pisze: Ja siaem,
Apollos podlewa (1 Kor 3,6), nie ma na myli jakiej dosownej roliny. Posuy si czynnoci siania
i podlewania w sensie przenonym, by opisa goszenie Ewangelii, prowadzce do nawrcenia, jak
te i nauczanie prawdy, prowadzce do chrzecijaskiej dojrzaoci. Alegoria polega rwnie na
porwnaniu dwch rzeczy, czyni to jednak w sposb bezporedni, np. za pomoc zwrotu jak lub
tak. Przykadem niech bdzie przysowie: Jak zimna woda na gardo spragnione, tak dobre wie-
ci z dalekiej krainy (Prz 25,25).
Metafora i podobiestwo to wypowiedzi wymagajce zbadania zarwno znaczenia dosowne-
go, jak i przenonego. Bardzo wyranie wskazuje na to dosowne znaczenie sowa metafora. Ter-
min ten wywodzi si od dwch greckich sw, ktre cznie znacz przenosi, przeniesienie. Po
pierwsze, naley oywi dosowne znaczenie wody; nastpnie, przenie je do kontekstu ksztato-
wania chrzecijan lub nadchodzenia dobrych wieci z daleka. Zwizek czcy obydwie paszczy-
zny porwnania nie ma charakteru arbitralnego, lecz logiczny. Aby odkry znaczenie metafory lub
podobiestwa, naley uwzgldni dosowne cechy obrazu, pamitajc, e metafory i podobiestwa
najpierw s obrazem, a dopiero pniej porwnaniem jednego z drugim.
Biblijne sowniki najczciej koncentuj si na jednej z tych dziedzin. Z jednej strony, cay wysi-
ek skupia si na wyjanieniu pierwotnego kontekstu obrazu, przedstawieniu obrazu dosownego,
WPROWADZENIE XVII

natomiast pomija si pytanie: Jakie uczucia lub znaczenia obraz ten niesie ze sob? Obrazy wy-
magaj interpretacji, dlatego pozostawianie obrazu biblijnego bez wyjanienia bardzo go zubo-
a. Biblijne obrazy maj za zadanie mwi o yciu wiary, a nie czyni tego, jeli pozostaj jedynie
zjawiskami fizycznymi. Czstym bdem komentarzy i sownikw biblijnych jest niepowicanie
uwagi zagadnieniu znaczenia (tego, na co dany obraz wskazuje).
Rwnie rozpowszechnionym bdem jest pomijanie dosownej warstwy obrazu, by od razu wy-
jani jego znaczenie. Przykadem niech bdzie omwienie przez niektre tradycyjne opracowania
obrazu rogu wznoszonego przez Boga (pojawiajcego si 7 razy w Ksidze Psalmw). Rg to (1) po-
tga i trwao krlewskiego panowania; (2) sowo rzadko wymagajce dodatkowego wyjanienia,
w oczywisty sposb wskazujce na moc; (3) symbolizuje mocarza, tj. krla; (4) przenonia do-
tyczca udzielenia zwycistwa lub obdarzenia pomylnoci. Wszystkie te uwagi koncentruj si
na znaczeniu obrazu rogu, nie wspominajc, jakiego rodzaju rg naley sobie wyobrazi. Pewne
artykuy z National Geographic dostarcz wicej informacji ni komentarze biblijne, np. zamiesz-
czajc zdjcia walczcych baranw lub jelenia w walce z pum. Nadesza pora opracowywania ko-
mentarzy, ktre dostarczayby ta, dziki ktremu dosowne obrazy ponownie nabior ycia.

MOTYWY I KONWENCJE LITERACKIE

Motywem jest pewien schemat literacki, ktry pojawia si w utworze pisanym. Na przykad czyta-
jc opowiadanie o spotkaniu Jakuba i Racheli przy studni (Rdz 29,4-12) mona dostrzec rozwj
nastpujcego schematu: mczyzna przybywa z dalekiego kraju; do studni przychodzi kobieta,
by naczerpa wody; rozmawiaj ze sob; jedno z nich (mczyzna lub kobieta) czerpie wod, oka-
zujc w ten sposb trosk o drug osob; kobieta biegnie, by opowiedzie rodzinie o spotkaniu;
przybysz zostaje zaproszony do domu przyszej narzeczonej, gdzie zostaje dobrze przyjty.
Chocia ju jednorazowe wystpienie danego schematu upowania do mwienia o motywie,
czciej okrelenie to stosuje si, gdy schemat ten mona dostrzec w kilku tekstach. Na przykad
w Pimie witym kilkakrotnie pojawia si motyw spotkania przyszej narzeczonej przy studni,
nie tylko w opowiadaniu o Jakubie i Rebece, lecz rwnie w narracji o sudze Abrahama, posanym
w celu znalezienia narzeczonej dla Izaaka (Rdz 24,10-33), oraz w opowiadaniu o przybyciu Moj-
esza do kraju Madianitw (Wj 2,16-21). Terminem literackim, uywanym wobec powtarzajcych
si elementw opowiadania, jest scena charakterystyczna. Robert Alter, ktry spopularyzowa to
pojcie, definiowa j jako przykad rozwinitego pozbawionego sw porozumiewania si artysty
i publicznoci w kwestii uporzdkowania dziea sztuki oraz jako sie konwencji rozpoznawanych
i oczekiwanych przez czytelnikw.4
Motyw zatem skada si z kilku konwencji elementw, ktre na tyle czsto powracaj w po-
dobnych sytuacjach, e oczekiwanie ich przepenia umys autora i czytelnikw. Pojcie konwen-
cji wydaje si najbardziej naturalne w przypadku utworw narracyjnych. Jedn z uniwersalnych
konwencji jest np. opisanie bohatera w sytuacji, ktra wystawia go na prb. Rwnie powszechny
charakter ma budowanie opowiadania w taki sposb, by konflikt prowadzi do rozwizania, cze-
mu zwykle towarzyszy element zrozumienia sensu caego zdarzenia w kocowej czci utworu.
Mao jest te opowiada, ktre nie kocz si zgodnie z konwencj zwycistwa dobra nad zem
(nagrodzenia cnoty i ukarania wystpku).
Jednak konwencje literackie nie ograniczaj si do narracji biblijnych. Na przykad konwen-
cj, ktra pojawia si w psalmach lamentacyjnych, jest odwrcenie lub cofnicie wypowiedzia-
nych sw: po woaniu do Boga, opisie sytuacji kryzysowej, ktra wydaje si nie mie wyjcia,
i baganiu o wybawienie w postawie poety dokonuje si zwrot: wyraa on ufno w Bo opie-
k i lubuje chwali Go za wybawienie. Motyw odwrcenia jest rwnie powszechny w biblijnych
utworach prorockich; prorocy ukazuj obrazy przyszoci, w ktrych obecna sytuacja ulegnie
XVIII WPROWADZENIE

odwrceniu, np. panujcy wystpni zostan ponieni lub po straszliwych nieszczciach nastpi
doskonae krlestwo Boe.
Chocia celem tego Sownika nie jest wyczerpujce omwienie konwencji literackich pojawiaj-
cych si w Biblii, to w poszczeglnych hasach omwiono rne motywy i przeanalizowano pewne
konwencje. Praktyczn korzyci pync z dostrzegania konwencji bdzie lepsze rozumienie tre-
ci zawartych w Pimie witym. Konwencje, podobne do wystpujcych w opowiadaniu o spo-
tkaniu przyszej narzeczonej przy studni, pozwol rwnie zastosowa przy analizie danego tekstu
to, co wczeniej zostao poznane. Co wicej, poniewa niektre konwencje obowizujce w cza-
sach staroytnych zdezaktualizoway si, wiedza na ich temat pozwoli dostrzec schematy i zna-
czenia, ktre w przeciwnym razie pozostayby niejasne.
Chocia motywy czciej cz si z intryg lub akcj ni z obrazami, naley podkreli, e mo-
tywy czsto zawieraj obrazy. Wczeniej zostao powiedziane, e woda peni funkcj obrazu, sym-
bolu, metafory i podobiestwa. Funkcjonuje jednak rwnie jako motyw w staroytnym obrzdzie
zwanym prb wody. W motywie tym przeycie uchodzio za znak niewinnoci, a utonicie za
dowd winy. Na przykad w ST potop i przejcie przez Morze Czerwone s przykadami motywu
prby wody, w trakcie ktrej sd Boy nad ludmi niegodziwymi manifestowa si ich utoniciem,
sprawiedliwi za ocaleli. Rwnie w kilku psalmach (np. Ps 69,12-15 i 124,1-5) prba wody zosta-
a oddana za pomoc obrazu potopu, z ktrego Psalmista zosta wybawiony.

CZY OBECNO KONWENCJI LITERACKICH OZNACZA,

E BIBLIA JEST UTWOREM FIKCYJNYM?
Postawienie pytania: Jaki jest zwizek midzy konwencjami literackimi a historycznoci (lub fik-
cyjnym charakterem) Biblii? jest cakowicie uzasadnione. Odpowiadajc na nie, mona wska-
za, e obecno w Pimie witym konwencji literackich i wartoci artystycznych nie przesdza
o jego historycznym lub fikcyjnym charakterze.
To prawda, e badacze, tacy jako Robert Alter, uwaali obecno konwencji literackich i scen
charakterystycznych za dowd fikcyjnego charakteru utworu. Jednak zaoenie to jest bezpod-
stawne. U podstaw przesanki, w myl ktrej literacki kunszt Biblii zdradza jej fikcyjny charakter,
ley jednoznaczne zaoenie, i takie wydarzenia nie zdarzaj si w wiecie rzeczywistym. Jednak
prawdziwe ycie pene jest sytuacji charakterystycznych. Wspczesne opowiadania o spotkaniu
przyszej ony na uczelni zawieraj tyle samo staych elementw, co narracje ST o spotkaniu przy-
szej ony przy studni.
Jako przykad pokrewny omwimy konwencje, ktre pojawiaj si w opowieci miosnej (w li-
teraturze i w rzeczywistoci). atwo jest przytoczy konwencje, ktre skadaj si na opowiadanie
miosne: bohater i bohaterka, ktrzy sobie odpowiadaj lub s siebie godni; przeszkody pojawiaj-
ce si na drodze mioci, ktre wsplnie musz przezwyciy; wypytywanie przyjaci o ukocha-
nego; zapadajce w pami pierwsze spotkanie; zdanie relacji matce lub przyjacielowi; spotkania
na onie natury; wyrazy podziwu; potajemne spotkania; pojawienie si rywala; postronni obser-
watorzy; zarczyny i lub. W opowiadaniu o Rut mona wskaza wszystkie wymienione elementy.
Czy powoduje to, e historia Rut ma charakter fikcyjny? Czy musi tak by, skoro te same elemen-
ty mona dostrzec w dzisiejszych historiach miosnych?
Niniejszy Sownik z zaoenia przeciwstawia si poszukiwaniom w Biblii elementw fikcyjnych.
Jego twrcy s przekonani, e obecno uniwersalnych elementw kulturowych czyni Bibli blisz
yciu, a nie dalsz. Nie ma wtpliwoci, e autorzy Pisma witego dokonywali starannego wyboru
materiau i porzdkowali go z wielk uwag. W rezultacie relacje biblijne s bardziej szczegowe
i gbsze ni zdarzenia, ktre pojawiaj si w codziennym yciu. Dziki temu zabiegowi w Biblii
wszystko wida wyraniej ni w realnym yciu. Kwesti t wyjania uwaga T.S. Elliota: Zadanie
WPROWADZENIE XIX

sztuki polega na ukazywaniu adu panujcego w yciu poprzez narzucanie go rzeczywistoci. 5

W Sowniku symboliki biblijnej analizujemy konwencje literackie, ktre biblijni autorzy narzucili
yciu, by zrozumie, co starali si swym odbiorcom o yciu powiedzie .

ARCHETYPY
Ostatnim terminem, ktry wymaga wyjanie jest archetyp. Archetyp jest obrazem lub schema-
tem, ktry wystpuje nieustannie w literaturze i yciu. Archetypy to uniwersalne elementy ludz-
kiego dowiadczenia. Archetyp zalicza si do jednej z trzech kategorii: jest obrazem lub symbolem
(np. wierzchoek gry lub ze miasto); motywem intrygi (np. przestpstwo i kara lub poszukiwa-
nia); typem postaci (np. oszust lub zazdrosny brat czy siostra).
Wiele obrazw i motyww omwionych w niniejszym Sowniku to archetypy. Wystpuj wielo-
krotnie nie tylko w Biblii, lecz rwnie w caej literaturze wiatowej, jak te w yciu codziennym.
Ich poznanie pozwoli przeledzi zwizki pomidzy poszczeglnymi czciami Pisma witego,
a take pomidzy Bibli i innymi utworami literackimi oraz pomidzy Sowem Boym i yciem.
Archetypy tworz jzyk uniwersalny. S zrozumiae z tej prostej przyczyny, e jestemy ludmi
yjcymi w tym wiecie. Wszyscy znamy uczucie godu i pragnienia, wygld ogrodu i pustyni. Wy-
obraenia i zwyczaje wykazuj zaleno od czasu i miejsca, lecz archetypy oznaczaj podstawowy
poziom ycia. Northrop Frye, badacz literatury i znawca archetypw, napisa: Niektre symbole
s obrazami rzeczy wsplnych wszystkim ludziom, dlatego ich sia komunikacyjnego oddziay-
wania jest potencjalnie nieograniczona.6 Inny badacz literatury zdefiniowa najistotniejsze obra-
zy wyobrani jako wszystkie schematy reagowania na trwae aspekty ludzkiej sytuacji.7 Analiza
obrazw i motyww wystpujcych w Biblii potwierdzi spostrzeenie jednego z uczonych: sow-
nictwo Biblii zawiera wiele odwiecznych elementw oglnoludzkich: uniwersalnych przey emo-
cjonalnych i dozna zmysowych.8
Te elementarne obrazy s wsplne z powodu swej bliskoci kademu czowiekowi, niezalenie
od poziomu cywilizacyjnego i innych czynnikw. Jednym ze skutkw lektury niniejszego Sow-
nika bdzie odkrycie korzeni Biblii. Kto napisa: tematy poruszane w Pimie witym s proste
i jednoznaczne. ycie zostaje zredukowane do kilku podstawowych czynnoci Stajemy wobec
ludzkich cnt i wystpkw wiat, ktry zamieszkuj biblijni bohaterowie, odarty jest z upiksze
i ukazany za pomoc podstawowych aspektw przyrody: morza, pustyni, gwiazd, wiatru, burzy,
soca, obokw, ksiyca, siewu i niw Ludzkie zajcia maj charakter elementarny.9
Hasa Sownika symboliki biblijnej odpowiadaj podejciu, wedug ktrego Pismo wite to Ksi-
ga pocztkw, w ktrej donios rol odgrywaj czynniki podstawowe.
Istniej rwnie wnioski psychologiczne, jakie wycignito z analizy podstawowych obrazw
ludzkiego przeycia. Wspczesne badania archetypw rozpoczynaj si od rozwaa o charakte-
rze psychologicznym (chocia archetypy byy od dawna wyczone z tego rodzaju analiz). Jednym
z aspektw psychologicznego podejcia jest pogld, e czowiek moe odnale mdro i si, na-
wizujc czno z kolebk ludzkoci. Carl Jung pisa, e archetypy tworz fundament ludzkiej
psyche. Peni ycia mona osign jedynie wwczas, gdy yje si w harmonii z owymi symbolami;
mdro za polega na powracaniu do nich.10 Jedn z korzyci lektury niniejszego Sownika bdzie
uwiadomienie sobie, e Biblia jest ksig powicon bogatemu ludzkiemu dowiadczeniu.
Kolejn korzyci pync z poznania obrazw i archetypw jest to, e w trakcie ich porzdko-
wania pojawi si rzeczy dobre i ze, podane i niepodane, idealne i dalekie od doskonaoci.
Na przykad, krlowie mog by dobrymi wadcami lub tyranami. Lwy s zwykle archetypem ne-
gatywnym, mog jednak symbolizowa wadz i panowanie, jeli opisuj sprawiedliwych. Poniej
zamieszczamy list archetypw biblijnych.
XX
Kategoria Archetypy pozytywne
Postaci i miej- Bg; anioowie; zgromadzenie nie-
sca nadprzyro- bieskie; niebo; ono Abrahama
dzone
Postaci ludzkie Bohater i bohaterka; idealna(y) ona/
m/matka/ojciec; oblubieniec i ob-
lubienica; pobony i dobrotliwy krl/
wadca; posuszne dziecko; wier-
ny przyjaciel; dobry pasterz; piel-
grzym; pobony kapan; nauczyciel i
poszukiwacz prawdy; heroiczny m-
czennik; przewodnik, obroca lub
stranik; dziewica; swatka; czowiek
zdyscyplinowany; zwycizca; dobry
pracownik (np. rolnik; rzemielnik);
wity, pokutnik,
nawrcony; sprawiedliwy sdzia;
wybawiciel
Stosunki Spoeczno, miasto, pokolenie lub
midzyludzkie nard; obrazy wsplnoty, porzdku,
jednoci, gocinnoci, przyjani, mi-
oci; uroczysto weselna lub lub;
uczta, posiek lub wieczerza; zgodna
rodzina; wolno; przymierze, umo-
wa lub traktat; lojalno; adopcja;
obrazy wadzy lub autorytetu (bero,
rzga, korona); czysto i dziewictwo
Ubir Ozdobna szata podkrelajca pozy-
cj lub sukces; szaty odwitne, np.
weselne; strojny ubir gocia; biae
lub jasne szaty; ozdoby (np. klejnoty);
ubir jako ochrona (np. zbroja
wojownika lub obuwie)
Ludzkie ciao Obrazy zdrowia, siy, witalnoci, sek-
sualnej podnoci (m.in. ono i na-
sienie); czyny wymagajce wielkiej
siy, zrcznoci; obrazy odpoczynku
i pogodne sny; obrzdy witeczne;
oczyszczanie i czysto; rka, prawi-
ca, oko i gowa; uzdrowienie
ywno Podstawowe skadniki jadospisu:
chleb, mleko, miso, manna, oliwa;
obfite niwa; przysmaki (wino
i mid); oliwki; winogrona
WPROWADZENIE
Archetypy negatywne
Szatan; demony, duchy nieczyste; be-
stie i potwory (z Ksigi Apokalipsy);
pogaskie boki; czarownica; pieko
otr; kusiciel lub kusicielka; nierzd-
nica lub cudzoonik; tyran lub
ciemica (zwykle cudzoziemiec);
tuacz, wyrzutek lub wygnaniec;
zdrajca; prniak/le; obudnik;
nauczyciel lub kapan faszywej re-
ligii; najemnik lub zy pasterz; zo-
dziej; dominujcy maonek/rodzic;
oszust; prostaczek; wcibski, plotkarz;
zwodzicielka lub zwodziciel; arok;
niesprawiedliwy sdzia; zbuntowane
dziecko lub zazdrosny brat/siostra;
grzesznik; buntownik; grabieca; syn
marnotrawny; zabjca; przeladowca
Tyrania lub anarchia; poczucie izo-
lacji; obrazy tortur (krzy, pojma-
nie, szubienica, dyby, wizienie itd.);
niewola lub kajdany; wojna, bunt lub
spory; niezgodna rodzina lub rywali-
zujce rodzestwo; zdrada stanu;
porzucenie; obrazy kary, np. rzga;
cudzostwo i perwersje seksualne.
Niewaciwe szaty (symbol nielegal-
nej wadzy lub uzurpacji); strj a-
obny (np. wr i rozerwane szaty);
ciemny szaty; brudne lub zgrzebne
ubranie; strj wskazujcy na
ndz lub chorob; ubir przesadny
lub brak odzienia (bosy i nagi)
Obrazy chorb, deformacji ciaa, nie-
podnoci, zranienia lub okaleczenia;
fizyczna niesprawno (np. potykanie
lub upadanie); czynnoci prowadzce
do upadku, by moe zwizane z nie-
czystym sumieniem i poczuciem wi-
ny; mier; lepota i guchota; brud;
fizyczne konsekwencje winy
Brak ywnoci, susza, klska godu,
mier godowa, kanibalizm; truci-
zna; pijastwo
WPROWADZENIE
Zwierzta Zwierzta udomowione (stada owiec
lub byda); baran; delikatny ptak (np.
gob); wszystkie zwierzta przyjazne
czowiekowi; ptaki piewajce; zwie-
rzta lub ptaki znane z siy (np. lew,
ko lub orze); ryby
Krajobraz Ogrd; wierzchoek lub wzgrze; y-
zna rwnina lub dolina; wiejski kra-
jobraz lub gospodarstwo; bezpieczny
szlak lub szeroka droga; miejsca do-
starczajce schronienia lub obronne
(np. skaa, wzgrze lub jaskinia)
Roliny Zielona trawa; ra; winnica; drze-
wo ycia; owocujce drzewo, wino-
rol lub rolina; lilia; roliny wiecznie
zielone (symbol niemiertelnoci);
zioa lub roliny przywracajce zdro-
wie; wszczepienie; zboe (szczeglnie
pszenica i jczmie)
Budowle Miasto; paac lub dwr; twierdza
wojskowa; przybytek, witynia lub
koci; otarz; dom lub zabudo-
wania; wiea wartownicza; gwny
orodek w pastwie; spichlerz; trwa-
e fundamenty i kolumny; gospoda;
drzwi lub brama jako wejcie
i ochrona; mur miejski; d lub arka
jako rdo bezpieczestwa i ocale-
nia; rynek; klepisko
wiat Klejnoty i kamienie szlachetne; ogie
nieoywiony i jasne wiato; oczyszczajce i uszla-
chetniajce wypalanie; skay jako
miejsce kryjwki; zoto, srebro
i pery; metale (np. elazo i mied)
Woda Spokojna, yciodajna rzeka, strumie
lub sadzawka; rdo lub fontanna;
deszcz; pynca woda (przeciwie-
stwo stojcej); uywana do oczysz-
czenia
Siy natury agodny powiew wiatru; wiosna
i lato; cisza po burzy; soce,
ksiyc i gwiazdy; wiato, wschd
soca, dzie; tcza
XXI
Potwory i dzikie bestie szukaj-
ce zdobyczy; wilk, tygrys, smok, sp,
sowa lub jastrzb; pezajcy w;
wszystkie dzikie zwierzta zagra-
ajce ludziom; kozio; zwierzta
uznawane za nieczyste w Prawie ST;
dzikie psy; uparte muy
Ciemny las; pustynia lub pustko-
wie; mroczna i niebezpieczna dolina;
grb; labirynt; niebezpieczna lub w-
ska droga; jaskinia (kojarzona z na-
jazdami) lub d (puapka, miejsce
uwizienia)
Osty i ciernie; chwasty; wyschnite
lub obumare roliny; roliny nie da-
jce owocu; wierzba (symbol mierci
lub aoby); plewa; odcinanie mar-
twych gazi
Lochy; miasto, w ktrym dochodzi
do przemocy, take seksualnej, i do
zbrodni; wiea zamieniona w wizie-
nie lub bdca symbolem wybujaych
aspiracji (Babel); pogaskie witynie
i otarze; budowle bez trwaych
fundamentw; opustoszay dom
wiat niecywilizowany, bez ladu
ludzkiej ingerencji: pustynie, skay
i pustkowia; py lub popi; ogie
niszczcy lub jako narzdzie tortur
(a nie oczyszczenia); rdza i butwienie
Wylewajca rzeka lub strumie; mo-
rze i mieszkajce w nim potwory; sa-
dzawki lub cysterny ze stojc wod
Burza lub wichura; jesie i zima;
zachd soca, ciemno, noc;
trzsienie ziemi, powd lub grad;
obrazy zmiennoci i przemijania
(uscha ra, wysuszona trawa, para);
grzmot i byskawice; huragan
XXII WPROWADZENIE

Dwiki Muzyczna harmonia dwikw; Kakofonia dwikw, dysharmonia,

piew; miech pacz, zawodzenie, wzdychanie

Kierunek i ruch Obrazy wstpowania, wznoszenia si,
wysokoci (szczyty grskie) lub ru-
chu (przeciwiestwo zastoju); prosty;
prawa strona (przeciwiestwo lewej)
Obrazy zstpowania (d), niskoci,
zastoju lub braku ruchu; uduszenie;
uwizienie; krzywy (przeciwiestwo
prostego); lewa strona (przeciwie-
stwo prawej)

Czynnoci Poszukiwanie lub podr; pozy- Przeciwiestwo poszukiwania

i dziaania tywna przemiana (ruch od mierci
do odrodzenia, nawrcenie, obrzd
chrztu); czynnoci o charakterze kul-
towym (skadanie ofiar i darw, spa-
lanie kadzida, witeczne procesje);
penia; przezwycianie przeszkd
(w drodze do szczliwego zako-
czenia); nagrodzenie cnoty; uciecz-
ka lub uwolnienie; reforma; ponowne
poczenie, pojednanie, przebacze-
nie; powrt do domu; nagroda; piel-
grzymka; odnalezienie zgubionego
(np. prba Jonasza ucieczki przed
Bogiem); pojmanie; niekorzystna
zmiana losu lub charakteru; utrata
stanu niewinnoci; pustka; zabj-
stwo; kuszenie; ukaranie wystpku;
cierpienie; strach lub niebezpiecze-
stwo; wygnanie lub banicja; kata-
klizm; zagubienie

Owa lista archetypw ukazuje wiodce schematy, ktre ludzka wyobrania narzuca rzeczywi-
stoci. Mona by rzec, e archetypy stanowi jedno z najwaniejszych narzdzi wykorzystywanych
przez pisarzy biblijnych, ktrzy ukazali te schematy w kontekcie ycia codziennego, by nada mu
wiksze znaczenie.

NA CZYM POLEGA UYTECZNO SOWNIKA SYMBOLIKI BIBLIJNEJ?

Ksika ta pomaga czytelnikowi lepiej zrozumie dosowne przesanie Biblii. W XIII wieku Roger
Bacon doszed do wniosku, e Koci dobrze wywiza si z zadania przekazania ludziom teo-
logicznej treci Pisma witego, nie udao mu si jednak sprosta innemu zadaniu: by dosow-
na warstwa tekstu biblijnego oya w wyobrani odbiorcw. Dzisiaj panuje podobny stan. Jednym
z celw niniejszego Sownika jest wypenienie tej luki. Zawarlimy w nim konkretne obrazy, ukryte
za licznymi pojciami abstrakcyjnymi wystpujcymi we wspczesnych przekadach Biblii.
Sownik ten stawia sobie za cel, oprcz lepszego zrozumienia Biblii dziki zaangaowaniu wy-
obrani (zdolnoci tworzenia obrazw i dostrzegania ich), wzbogacenie uczuciowej reakcji czytel-
nika na ordzie Pisma witego. Obrazy, w przeciwiestwie do poj, wywieraj wpyw na emocje
(oczywicie, nie oznacza to, e pojcia abstrakcyjne w adne sposb nie oddziauj).
Jeli ksika ta pogbi zrozumienie dosownej warstwy znaczeniowej tekstu biblijnego, to pa-
radoksalnie przyczyni si rwnie do zwikszenia moliwoci interpretowania Pisma witego
w warstwie metaforycznej.
Systematyczne omwienie obrazw i motyww biblijnych pozwoli rwnie czytelnikowi do-
strzec jedno i progresywny charakter ordzia Pisma witego. Jedno owa staje si widocz-
na wwczas, gdy czytelnik zdoa dostrzec jego wiodce obrazy, obecne od pocztku do koca.
W przypadku niektrych obrazw czy motyww mona dostrzec wyrany rozwj, szczeglnie
(chocia nie wycznie) w spenieniu na kartach NT zapowiedzi ST. Na przykad rozwj motywu
WPROWADZENIE XXIII

zwiastowania narodzin syna niepodnej matce mona dostrzec w opowiadaniu o Sarze, o matce
Gedeona, o Annie, pniej za w opowiadaniu o narodzinach Jana Chrzciciela oraz Jezusa.
Sownik ten zwraca rwnie uwag na sposb goszenia i nauczania na podstawie Pisma wi-
tego. Przeledzenie rozwoju obrazu lub motywu wanego dla caej Biblii, prdzej czy pniej
ujawni najwaniejsze zagadnienia teologii biblijnej, dostarczajc w ten sposb wieego podej-
cia do teologicznych treci Pisma witego. Co wicej, analiza obrazw i motyww biblijnych
dowiedzie, e Sowo Boe jest jednoczenie ponadczasowe, jak te mocno zwizane z czasem
(w sensie zakorzenienia w kulturze, ktra ulega zmianie w miar rozwoju dziejw ludzkoci).
Analiza taka umoliwi realizacj jednego z gwnych celw kaznodziejstwa i nauczania: tworze-
nia pomostu midzy wiatem biblijnym i wiatem wspczesnym poprzez udanie si w podr
do wiata staroytnego, a nastpnie w powrotn wdrwk do naszego czasu i miejsca. Wanym
elementem powrotu jest zwrcenie uwagi na fakt, jak wiele uniwersalnych elementw ludzkie-
go dowiadczenia Biblia zawiera.
Z powyszych uwag wynika jednoznacznie, e Sownik ten moe mie wiele zastosowa. Naley
siga po niego czsto, mieci bowiem wiele nowych informacji i charakteryzuje go nowatorskie
podejcie do przesania Biblii. Jest przydatn pomoc dla egzegetw, komentatorw, kaznodzie-
jw, nauczycieli, jak te zwykych czytelnikw Pisma witego.

KIM S AUTORZY SOWNIKA SYMBOLIKI BIBLIJNEJ?

Analiza obrazw i motyww jest zadaniem interdyscyplinarnym, Sownik ten jest wic dzieem
uczonych biblistw i teoretykw literatury. Poszczeglne hasa byy pisane i redagowane przez obie
grupy badaczy. Biblici potrafi osadzi obrazy i motywy biblijne w ramach staroytnych miejsc
i czasw, potrafi te rozpozna dawne schematy, obce wspczesnemu czytelnikowi. Badacze li-
teratury mog wnie do analizy Biblii wiedz na temat rodkw literackich, ktre od wiekw wy-
stpuj w literaturze wiatowej. Obie dyscypliny wnosz wiele do interpretacji ordzia i kolorytu
biblijnych obrazw i motyww.

PRZYPISY
1. James A. Fischer, How to Read the Bible, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New York 1981, s. 39.
2. H. Richard Niebuhr, The Responsible Self, Harper & Row, New York 1963, s. 151-152, 161.
3. Na temat podsumowania wynikw bada, zob. nastpujce rda: Michael C. Corballis, Ivan
L. Beale, The Ambivalent Mind: The Neuropsychology of Left and Right, Nelson-Hall, 1983); Sid
J. Segalowitz, Two Sides of the Brain, Englewood Cliffs, New York: Prentice-Hall, Chicago 1983; Sally
P. Springer i Georg Deutsch, Left Brain, Right Brain, wyd. popr., W.E. Freeman,New York 1985.
4. Robert Alter, The Art of Biblical Narrative, Basic Books,New York 1981, s. 47.
5. T.S. Elliot, On Poetry and Poets, Farrar, Strauss & Cudahy, New York 1957, s. 93.
6. Northrop Frye, Anatomy of Criticism, Princeton University Press, Princeton 1957, s. 99.
7. Leslie Fiedler, Archetype and Signature, przedruk [w:] Myths and Motifs in Literature, red. David
J. Burrows i in., New York, Free Press, 1973, s. 28.
8. John Livingston Lowes, The Noblest Monument of English Prose, [w:] Literary Style of the Old
Bible and the New, red. D.G. Kehl, Bobbs-Merrill, Indianapolis 1970, s. 9.
9. Howard Mumford Jones, The Bible from a Literary Point of View, [w:] Five Essays on the Bible,
American Council of Learned Societies, New York 1960, s. 52-53.
10. Carl Jung, Psychological Reflections, red. Jolande Jacobi, Princeton University Press, Princeton 1953,
s. 47.

ABEL
Kain i Abel, najsynniejsi bracia w opowiada-
niu biblijnym, byli by moe bliniakami, Pismo
wite nie wspomina bowiem o tym, e Ewa po-
cza dwukrotnie. Nie to jednak jest najistotniej-
sze. Mogli by nawet brami syjamskimi, gdy ich
zwizek by bardzo silny.
Opowiadanie o Ablu i Kainie rozpoczyna si
w Rdz 4, gdzie Abel, wzr dziecka posusznego
i sprawiedliwego, staje si ofiar swego brata. W je-
denastu wersetach siedem razy (Rdz 4,2-11) wspo-
mniano, e ci dwaj s brami, podkrelajc przy
tym nieprawo Kaina zazdro, ktra pchn-
a go do bratobjstwa. W narracji Abel odgrywa
zdecydowanie drugorzdn rol, stanowic to dla
gwnego bohatera i wydarze.
W NT pojawiaj si krtkie, lecz istotne wzmian-
ki o Ablu. Pierwsza pochodzi z ust samego Chry-
stusa. W tekstach paralelnych (Mt 23,35; k 11,51)
Jezus przywouje opowiadanie o Ablu, by wzmoc-
ni swoj krytyk skierowan do uczonych w Pi-
mie i faryzeuszy: We, plemi mijowe, jak wy
moecie uj potpienia w piekle? Tak spadnie
na was wszystka krew niewinna przelana na zie-
mi, poczwszy od krwi Abla sprawiedliwego a
do krwi Zachariasza (Mt 23,33-35). Abel sta si
wiecznym symbolem sprawiedliwego, ktry zgi-
n mczesk mierci, zabity przez czowieka, dek, ktremu Bg zoy obietnice i z ktrym
ktry go nienawidzi, poniewa jego uczynki byy
sprawiedliwe, zabjcy za ze (1 J 3,12).
Autor Listu do Hebrajczykw przeciwstawia
Abla kierujcego si w yciu wiar jego skupio-
nemu na uczynkach bratu: Przez wiar Abel zo-
y Bogu ofiar cenniejsz od Kaina (Hbr 11,4).
W Hbr 12 rozdziale autor czyni kolejn aluzj do
Abla, tym razem porwnujc go nie z Kainem,
lecz z samym Chrystusem: do Porednika No-
wego Testamentu Jezusa, do pokropienia krwi,
ktra przemawia mocniej ni [krew] Abla (Hbr
12,24). Autor nawizuje bezporednio do relacji
Ksigi Rodzaju, gdzie Bg pyta: Ce uczyni?
A
Krew brata twego gono woa ku mnie z ziemi
(Rdz 4,10). Krew Abla woaa o zemst, nato-
miast krew Jezusa bagaa o przebaczenie.
Blisza analiza opowiadania o Ablu potwierdza
proroczy charakter sw Listu do Hebrajczykw,
wraz z ich zapewnieniem, e cho umar [Abel],
przez ni [krew] jeszcze mwi (Hbr 11,4). Abel
przez wieki by symbolem posuszestwa poczo-
nego z uzyskaniem usprawiedliwienia przez wiar.
Symbolizuje ludzi, ktrzy zostali zabici z powodu
sprawiedliwego postpowania niewinnych m-
czennikw Boej sprawy. Krew Abla, bdc wo-
aniem o nadziej usprawiedliwienia przez Boga,
wci woa z ziemi, stanowic ostrzeenie dla tych,
ktrzy sprzeciwiaj si Boemu ludowi.
Z. : K
ABRAHAM
Dla autorw biblijnych Abraham by kim wicej
ni postaci historyczn. Osoba Abrahama po-
budzaa wyobrani, stanowic rdo wielu du-
chowych myli, zarwno w ST, jak i NT. Posta
Abrahama cechuje wielowymiarowo, ktra mo-
ga zosta przez pisarzy biblijnych wykorzystana
do celw retorycznych i motywacyjnych.
Obraz Abrahama w Ksidze Rodzaju. W ksi-
dze tej Abraham zosta przedstawiony jako przo-
zawar przymierze. Nie zawsze tre owej obiet-
nicy lub przymierza jest dokadnie okrelana.
W wikszoci przypadkw jednak powizana
jest z konkretnym czynnikiem: obietnic ziemi
(Rdz 12,7; 13,14-15.17; 15,7.18; 17,8); obietni-
c potomka (Rdz 12,2; 13,16; 15,5.18-21; 17,2.4-
7.16.19; 22,17); obietnic przymierza (Rdz
17,7.19.21). Abraham jest te opisany jako rdo
bogosawiestwa dla wszystkich narodw (Rdz
12,3; 18,18; 22,18; 26,4; 28,14).
Drugi wany obraz Abrahama z Ksigi Ro-
dzaju to wzr posuszestwa (Rdz 12,1-4;
17,1.23; 18,19; 22,16-18; 26,4-5). Abraham zosta
ABRAHAM
przedstawiony tam jako czowiek, ktrego posu-
szestwo odgrywao wan rol w jego zwizku z nice a szukaniem wasnych rozwiza.
Jahwe, podobnie jak w przypadku jego potomkw.
Nie oznacza to jednak, e Abraham jest czowie-
kiem doskonaym, dwukrotnie bowiem opisano
jego godne potpienia postpowanie (Rdz 12,10-
20; 20,1-18). Chocia wiara Abrahama zostaa wy-
raona przez pozytywn odpowied na powoanie
przez Jahwe udanie si do Kanaanu to zosta-
a podkrelona jedynie w Rdz 15,6. Jednak pniej
posuszestwo stao si gwn cech wizerunku tach, w ktrych Bg odnawia swoje przymierze
Abrahama.
Bogosawiestwo, ktre za porednictwem
Abrahama miao ogarn wszystkie narody, zo-
stao ukazane w Ksidze Rodzaju nie tylko jako
oglna zasada, lecz take jako konkretne dziaanie
wstawienie si za kuzynem Lotem. Wstawien-
nictwo po raz pierwszy opisano w Rdz 14, gdzie
Abraham ratuje Lota z rk obcych krlw. Punkt
kulminacyjny stanowi opis, w ktrym Abraham
baga Boga i targuje si z Nim o Lota, co prowa-
dzi do jego ocalenia. Znaczenie wstawwiennictwa
wypywao z faktu, e Jahwe uwaa Abrahama za
swego zaufanego (Rdz 18,17).
Dopenieniem duchowych cech Abraha-
ma jako odbiorcy Boej obietnicy, wzoru
posuszestwa i wiary, wstawiajcego si za na-
rodami jest spoeczna rola tego patriarchy.
W Ksidze Rodzaju Abraham peni rol boha-
tera domowego, co sugeruje zarwno posiadoci,
jak i rodzin. Abraham jest konsekwentnie uka-
zywany w kontekcie ycia domowego, jako m,
kuzyn, ojciec, przywdca klanu czy waciciel stad
i niewolnikw. Jako przywdca klanu Abraham
odgrywa rol dyplomaty, spotykajc si ze zna-
komitymi postaciami, w tym z krlami i kapa-
nem Melchizedekiem. Jako waciciel kojarzony
jest Abraham z obrazem owiec i kozw, trzo-
dy i stad.
Mona wyrni literackie obrazy, ktre domi-
nuj w opowiadaniu o Abrahamie z Ksigi Ro-
dzaju. Osi opowiadania jest motyw wdrwki,
ktry ma zwizek z innymi obrazami: pustyni,
wody lub studni, wielbdw i osw, przemiesz- co byo okreleniem dobrego partnera przymie-
czania si, namiotw i wielu konkretnych miejsc
(okolic albo miast, ktre nadaj opowieci mi-
dzynarodowy charakter). Jest to te opowie
o poszukiwaniach, w ktrej gwny bohater od
pocztku do koca poszukuje syna, potomstwa
i ziemi. Progresywny charakter objawienia przy-
mierza przypomina dominujcy motyw akcji
poszukiwania wywouj w Abrahamie konflikt
2
wewntrzny, walk midzy wiar w Boe obiet-
Zakres Boych obietnic zwizanych z przymie-
rzem czy si z obrazem gwiazd na niebie, piasku
na morskim brzegu i pyu ziemi. Religijne odda-
nie Abrahama Bogu jest konsekwentnie czone
z obrazem otarza i ofiary oraz z wierzchokiem
gry w scenie zoenia przez Abrahama jedy-
nego syna Izaaka w ofierze Bogu. Prawny jzyk
zobowizania i nagrody pojawia si we fragmen-
z Abrahamem. Z motywem przymierza czy si
te znaczenie imion postaci wystpujcych
w opowieci (i ich zmiany). Centralnym elemen-
tem narracji jest spotkanie Boga z czowiekiem,
a blisza analiza tekstu pokazuje, e wielu wyda-
rze nie relacjonowano, ale wpleciono je w rozmo-
wy prowadzone przez Boga i Abrahama.
Inne obrazy w Starym Testamencie. W innych
fragmentach ST posta Abrahama zachowu-
je cechy z Ksigi Rodzaju, lecz obraz patriarchy
zostaje rozwinity. Podobnie jak Ksiga Rodza-
ju, take reszta ST najczciej czy Abrahama
z obietnicami przymierza. Ten zwizek rzadko do-
tyczy obietnic w formie nieokrelonej (Wj 2,24;
2 Krl 13,23) lub w poczeniu z przymierzem
(Pwt 29,13). Wikszo odnonikw dotyczy
obietnicy ziemi (Wj 3,16; 6,3.8; 32,13; 33,1; Kp
26,42; Lb 32,11; Pwt 1,8; 6,10; 9,5; 30,20; 34,4;
1 Krn 16,15-18; 2 Krn 20,7; Ne 9,7-8; Ps 105,8-
11.42-44; por. Iz 51,2; Ez 33,24), kilka obietnicy
potomka (Wj 32,13; Kp 26,42; Joz 24,2-3; por.
Ne 9,23; Iz 51,2; Ez 33,24). Jak wynika z Iz 51,2
i Ez 33,24 obietnica potomka dana Abrahamowi
bya rdem wielkiej pociechy dla tych, ktrzy
cierpieli w Babilonie podczas wygnania. Bogo-
sawiestwo udzielone przez Boga wszystkim
narodom za porednictwem Abrahama jest po-
twierdzane wielokrotnie w ST (np. Ps 47,10).
Abraham jako posuszny Bogu praojciec naro-
du rzadko jest wspominany w pozostaych ksi-
gach ST. Wyjtkiem jest modlitwa z Ne 9,7-8, ktra
gosi, e Bg oceni serce Abrahama jako wierne,
rza (por. Pwt 7,9; Iz 49,7; por. Ps 78,8.37). Owa
wierno Abrahama staa si podstaw trwaoci
obietnicy ziemi.
Imi Abrahama, samodzielnie i razem z imio-
nami innych patriarchw, jest uywane na okre-
lenie Boga Izraela: Bg Abrahama (Ps 47,9; por.
Iz 29,22); Bg Abrahama, Izaaka i Jakuba (Wj
3,6.15; 4,5; 6,3); Bg Abrahama, Izaaka i Izraela
3 ABRAHAM
(1 Krl 18,36; 1 Krn 29,18; 2 Krn 30,6). Owo -
czenie Abrahama z imieniem Boga podkrela do-
nios rol, jak Abraham odgrywa w przymierzu
zawartym midzy Bogiem i Izraelem.
Abraham jest niekiedy ukazywany jako przo-
dek Izraelitw (1 Krn 1,27.28.34; Ps 105,6; Iz 41,8;
51,2; Jr 33,26), co nie oznacza jedynie zwizku bio-
logicznego, ale ma take konsekwencje duchowe,
czc Izraelitw z obietnicami i przymierzem za-
wartym pomidzy Bogiem i Abrahamem.
Z powodu swojej roli w zawarciu przymierza
i obietnicy dotyczcej Izraela, imi Abrahama
wystpuje wielokrotnie jako przyczyna okazania
Izraelowi miosierdzia. Kiedy bagano o wybawie-
nie, powoywano si na Abrahama (Wj 32,13; Pwt
9,27; 2 Krn 20,7; 30,6; Ne 9,7; Ps 105,42). Kiedy
ogaszano proroctwa lub obietnice zapowiadaj-
ce zbawienie, wspominano Abrahama (Kp 26,42;
Iz 29,22; 41,8; 51,2; Jr 33,26; Ez 33,24; Mi 7,20).
Kiedy przywoywano historyczne wydarzenia, po-
przez ktre Bg wybawia swj lud, podkrelano
udzia Abrahama (Wj 2,24; 3,16; 6,3; 2 Krl 13,23).
Abraham peni zatem wan rol, podkrelajc niewolnicy, lecz wolnej kobiety (Ga 4,21-31), co
nieprzemijalno obietnic i przymierza w yciu
narodu. Sta si trwaym symbolem wybawienia
Izraela. Tylko jeden raz wspomina si o Abraha-
mie w kontekcie sdu (Lb 32,11), gdy Izraelitom,
ktrzy zbuntowali si w Kadesz Barnea, zapowie-
dziano, e nie ujrz Ziemi Obiecanej. Jednoczenie
jednak Kaleb i Jozue zostali wymieni jako spad-
kobiercy obietnicy danej Abrahamowi.
Abraham odgrywa rol ordownika wstawia-
jcego si za narodami, co zostao poczone z je-
go rol Boego powiernika (Rdz 18). Pozycja ta,
przysugujca tylko jednej jeszcze osobie w histo-
rii Izraela, Mojeszowi (Wj 33,11), znajduje od-
zwierciedlenie w dwch innych fragmentach ST,
w ktrych Abraham zosta nazwany przyjacie-
lem Boga (2 Krn 20,7; Iz 41,8).
Abraham w pismach Pawa. Hansen (s. 158-160)
przeanalizowa rol obrazu Abrahama w pismach
Pawowych, uwzgldniajc trzy aspekty: soterio-
logiczny, eklezjologiczny i misyjny. Pawe wy-
korzysta w swej soteriologii posta Abrahama
jako biblijny przykad usprawiedliwienia z wia-
ry. Jednoczenie Aposto wspomina Abrahama, by
uzasadni zaliczenie pogan do ludu Boego (ekle-
zjologia) i wasn misj wrd pogan (misjologia).
Dwa ostatnie aspekty s ze sob cile powizane,
mona je zatem omwi cznie. Kluczowym ele-
mentem Pawowych odniesie do Abrahama jest
motyw wiary i obietnicy.
Wiara, ktra w Ksidze Rodzaju wystpuje je-
dynie w sposb poredni i o ktrej nie ma mo-
wy gdzie indziej w ST, tworzy kamie wgielny
Pawowego posuenia si Abrahamem jako ob-
razem wiary przeciwstawionej Prawu i obrzezaniu
(Rz 4,2-5; 612), ze szczeglnym podkreleniem
Rdz 15,6. Obrzezanie peni jedynie rol piecz-
ci sprawiedliwoci uzyskanej na podstawie wia-
ry (Rz 4,11).
W pismach Pawa obietnica ziemi, odgrywaj-
ca tak wan rol w ST, ma drugorzdne znaczenie,
za obietnica potomka nie zostaa ograniczona
do narodu Izraela, lecz rozwinita przez wcze-
nie pogan. Chocia Abraham jest uznany za fi-
zycznego przodka Hebrajczykw (Rz 4,1; 9,7; 11,1;
2 Kor 11,22), ten fakt zosta przez Apostoa po-
minity w celu przedstawienia Abrahama jako
przodka nowej duchowej rasy. Potomstwo Abra-
hama (Ga 3,29) skada si z ludzi, ktrzy zostali
wczeni do grona dzieci Boga, na podstawie wia-
ry i dziki porednictwu jego potomka, Chrystu-
sa (Ga 3,15-18). Potomstwo to nie jest dzieckiem
podkrela kontrast midzy biologicznym i ducho-
wym potomstwem (Rz 9,6-9). Obietnica bogosa-
wiestwa, dotyczca wszystkich narodw, miaa
zosta wypeniona w chrzecijaskim Kociele
dziki dzieu Ducha witego przyjtego wiar
przez pogan (Ga 4,23). W ten sposb obietnice
i przymierze dotyczce Abrahama zostay wyko-
rzystane przez Pawa, by wyjani wczenie po-
gan do ludu Boego.
Inne teksty w Nowym Testamencie. Take w in-
nych pismach NT pojawiaj si nawizania do
Abrahama.Chocia brak w nich Pawowego skupie-
nia na poganach, kilka fragmentw podziela myl
Apostoa, zgodnie z ktr fizyczne potomstwo
Abrahama nie jest jednoznaczne z potomstwem
duchowym (Mt 3,8-9; k 3,8; J 8,33-58). W Hbr
11,8-19 pojawia si obraz Abrahama jako bohate-
ra wiary, przypominajcy sposb przedstawienia
go w Licie do Rzymian i Licie do Galatw.
Obraz Abrahama ukazany w innych miejscach
NT wykracza poza wizerunek nakrelony przez
apostoa Pawa. Podczas gdy Hbr 11 opisuje wia-
r Abrahama w sposb podobny do tekstw Paw-
owych, to Jk 2,18-26 czyni to inaczej. I podobnie
jak Hbr 11 koncentruje si na ofiarowaniu Iza-
aka na grze Moria, tak Pawe skupia si na Rdz
15,6. Jednak w Licie Jakuba wierne posuszestwo
Abrahama jest nierozerwalnie zwizane z wiar,
stanowic jej wyraz. Rzeczywicie, w miar jak
ABSALOM 4

Jakub dry temat martwej wiary, czyli nie po- [w:] Worship, Theology and Ministry in the Early
twierdzonej przez uczynki, to dochodzi do wnio- Church, red. M.J. Wilkins, T. Paige, JSOT, Sheffield
sku, e Abraham zosta usprawiedliwiony zarwno 1992; S. Sandmel, Philos Place in Judaism: A Stu-
na podstawie uczynkw, jak i wiary. dy of Conceptions of Abraham in Jewish Literature
Podobnie jak ST, tak i NT wspomina Abrahama, (wyd. popr.), KTAV, New York 1971; J. Van Seters,
mwic o Bogu (Mt 22,32; Mk 12,26; k 20,37; Dz Abraham in History and Tradition, Yale Universi-
3,13; 7,32), jest on te ukazany jako przodek He- ty, New Haven 1975.
brajczykw (Mt 1,1.2.17; k 3,34; Dz 7,2-8.16.17;
13,26; Hbr 2,16). Oprcz tego Abraham jest uka- ABSALOM
zany jako rdo bogosawiestw, jakich dostpi Chocia wielu czytelnikw Biblii nie pamita je-
jego potomkowie (k 1,54-55.67-79). go imienia lub dokonanych czynw, wikszo
W Ewangeliach obietnica potomstwa zosta- nigdy nie zapomni koca ycia Absaloma: roz-
a ukazana jako duchowe potomstwo. Obietni- postarte ramiona, mu biegncy dalej i dugie
ca ta odgrywa wan rol w obrazie Abrahama wosy modzieca wpltane w konary wielkie-
jako ojca wiary w Licie do Hebrajczykw (Hbr go dbu. Absalom cina wosy raz do roku, za
6,13-15; 11,11-12.17-19), podobnie jak obietnica ich waga wynosia dwiecie syklw, czyli przeszo
ziemi (Hbr 11,8-10.13-16), ktra rwnie jest po- 2 kg (2 Sm 14,26).
strzegana jako duchowa. Chrystus, jako ostatecz- Absalom by trzecim synem krla Dawida. Bi-
ny potomek Abrahama, otrzyma potwierdzenie blia podaje dwa gwne wydarzenia z jego y-
zleconej Mu misji poprzez swj zwizek z patriar- cia. W pierwszym przyrodni brat Absaloma,
ch (Mt 1,1.17; k 3,34), chocia jawi si te jako Amnon (pierworodny syn Dawida) zgwaci
kto wikszy ni Abraham (J 8,39-58). jego siostr Tamar, a nastpnie j wygoni, wy-
Bogosawiestwo dotyczce pogan zostao stawiajc na upokorzenie i wstyd. Dwa lata
przedstawione take w Dz 3,25. Jednak w przeci- pniej ta podwjna zniewaga skonia Absalo-
wiestwie do Pawa, Piotr cytuje raczej Rdz 22,18 ma do zabicia Amnona w obecnoci pozostaych
ni Rdz 12,3, za jego mowa jest bardziej skupio- braci. Drugim wydarzeniem jest spisek Absa-
na na uprzywilejowanej w owym czasie pozycji loma i nieudana prba objcia tronu Dawida.
ydw z Jerozolimy, ni na skutkach wynikaj- Kiedy konflikt osign punkt kulminacyjny
cych dla pogan. w zbrojnym starciu, Absalom umiera, zawisa po-
Wzmianki na temat Abrahama obejmuj zwr- midzy niebem a ziemi. Dokadnie rzecz ujmu-
cenie przez Piotra uwagi na posuszestwo Sary jc, zostaa uwiziona jego gowa, nie za wosy
wzgldem Abrahama (1 P 3,6), nawizanie przez (2 Sm 18,9), a on sam zgin umiercony wcz-
Jezusa do Abrahama jako postaci eschatologicz- ni przez Joaba, a nie dlatego, e zawis na drze-
nej, na onie ktrej spoczywaj zmarli sprawie- wie (2 Sm 18,14).
dliwi (Mt 8,11; k 13,28; 16,22-25.29-30) oraz Z tych relacji wyania si posta Absaloma ja-
podkrelenie jego zwizku z Melchizedekiem ko czowieka bezdusznego i wyrachowanego. Jego
w celu wykazania wyszoci Chrystusa nad Aaro- prawdziw natur bya zemsta, chciwo i obsesja
nem (Hbr 7,1-9). na punkcie wadzy. (Jak na ironi jego imi znaczy
Z. : K R; P; P- Ojciec pokoju). Swoje przestpstwa zbrodni
i zdrad stanu popeni z premedytacj, planu-
B: G.W. Hansen, Abraham in Ga- jc je przez lata. Mimo to uczucie Dawida do Ab-
latians: Epistolary and Rhetorical Contexts, JSOT, saloma byo tak silne, e okryty aob rozpacza:
Sheffield 1989; R.A. Harrisville, The Figure of Synu mj, Absalomie! Absalomie, synu mj, sy-
Abraham in the Epistles of St. Paul: In the Foot- nu mj! (2 Sm 19,1).
steps of Abraham, Mellen Research Universi-
ty Press, San Francisco 1992; G.E. Mendenhall, ADAM
The Nature and Purpose of the Abraham Nar- Adam jest jedn z gwnych postaci zarwno
rative, [w:] Ancient Israelite Religion: Essays in w wiecie literatury Zachodu, jak i wyobrae teo-
Honor of Frank Moore Cross, red. P.D. Miller, P.D. logicznych. Jest postaci paradoksaln pierwsz
Hanson, S.D. McBride, Fortress Press, Philadelphia istot niewinn i archetypem grzesznika. W biblij-
1987, s. 337-356; A.T. Lincoln, Abraham Goes to nym opowiadaniu o stworzeniu, upadku i odkupie-
Rome: Pauls Treatment of Abraham in Romans 4, niu stanowi pierwowzr osoby ludzkiej. Jego rola
5 ADAM

w Biblii znacznie przewysza miejsce, ktre suge- Ziemski Adam. Adam zosta uksztatowa-
rowayby stosunkowo nieliczne wzmianki na jego ny z prochu ziemi. Ten zwizek z ziemi subtel-
temat (od 1do 24, w zalenoci od przekadu), je- nie podkrela hebrajskie wspbrzmienie m,
go osoba czsto bowiem powraca w obrazach, mo- czowiek, z am, ziemia (Rdz 2,7). Nosi wic
tywach i aluzjach. Adam w sobie owo tragiczne epitafium: prochem
Gwne cechy Adama jako postaci archetypo- jeste i w proch si obrcisz! (Rdz 3,19). Narra-
wej zawarto w bogatym materiale Rdz 15. Po- cja nie zawiera opisu Adama (naley zaoy, e
spolity hebrajski rzeczownik m, ktry sta mia cechy typowego czowieka), ponownie jed-
si imieniem wasnym Adam, jest uywany we nak hebrajska gra sw m am czy si
wspomnianych rozdziaach w znaczeniu ogl- z wyrazem m, mie czerwon barw, co suge-
nym: czowiek lub z przedimkiem okrelonym ruje rdzawy odcie ziemi. Ten zwizek Adama
ten czowiek, zanim pojawi si w tekcie jako z ziemi, prochem i polem jest jedn z cech relacji
imi pierwszego czowieka pci mskiej. Moment, Adama z caym porzdkiem stworzenia.
od ktrego wyraz m powinien by uznany za Chocia Ksiga Rodzaju mwi wyranie o pa-
imi, nie zosta ustalony przez tumaczy i prze- nowaniu Adama nad stworzeniem, motyw ten
kady rni si pod wzgldem miejsca, w ktrym pojawia si w kontekcie zalenoci. Adam jest
przechodzi si od sw czowiekistota ludzka konsumentem zalenym od stworzenia, co pro-
do sowa Adam. Jednak fakt, e ostateczny tekst wadzi do dwch kolejnych obrazw: dogldania
hebrajski czy Adama z konkretn osob uzasad- i spoywania. Bg dostarcza drzewa mie z wy-
nia uwzgldnienie tych fragmentw w hale oma- gldu i rodzce smaczne owoce. Adam cieszy si
wiajcym obrazy zwizane z t postaci. otaczajcym go stworzeniem, ogldajc je i korzy-
Adam jako obraz Boga. Adam jest przede wszyst- stajc z niego, przez co uczestniczy w Boym dzie-
kim zwizany z Bogiem. Lakoniczny jzyk Rdz 1 le, ktre zostao nazwane dobrym. Najwyraniej
przedstawia Adama jako ucielenienie stwrcze- Adam jest zaleny od stworzenia pod wzgldem
go Boego sowa, istot noszc w sobie Boy fizycznego przetrwania; pojawia si jednoczenie
obraz. Wedug tekstu Rdz 2 Adam zosta ukszta- myl, e Adam, pozbawiony stworzenia miego z
towany domi Boga-Garncarza, a oywiony Bo- wygldu, byby Adamem niepenym.
ym tchnieniem. Mimo cudownoci stworzonych W opisie stworzenia Adam w Rdz 1 pojawia
niebios i ziemi ttnicej bujnym i fantastycznym si jako czowiek (h m, Rdz 1,26-27),
w swych formach yciem, to Adam dostpi szcze- ktry nastpnie zostaje podzielony pod wzgl-
glnego zwizku z Bogiem. Obraz Boy zawarty dem tosamoci seksualnej na mczyzn i ko-
w mczynie i kobiecie (Rdz 1,27) jednoznacz- biet (Rdz 1,27). Jako najdoskonalszy przykad
nie przywouje i neguje rol, jak boki odgrywa- stwrczych dzie Boych zarwno mczyzna,
y w wiecie staroytnym. Nie kamie lub kawaek jak i kobieta otrzymuj polecenie, by zalud-
drewna, uksztatowany na podobiestwo bstwa, niali ziemi i czynili j sobie poddan, panu-
lecz Adam jako mczyzna i kobieta jest oy- jc nad wszystkimi ywymi stworzeniami. Ten
wionym, poruszajcym si, komunikatywnym od- motyw odwouje si do suwerennoci Stwrcy
biciem natury, woli i dziea suwerennego Stwrcy, jest najwyszym wyrazem aktywnego pano-
Jahwe. Jako wierny obraz ywego Boga, Adam do- wania, ktre oznacza pene mioci panowanie
stpi wsplnoty z Bogiem, ktra przypomina wi i trosk, ktr Bg roztacza nad swoim stwo-
czc dziecko z rodzicem. Zosta stworzony dla rzeniem. Adam, archetyp rodzaju ludzkiego,
bliskiej, dwustronnej wizi z Bogiem, przeznaczo- zosta wyznaczony na stanowisko wiceregen-
ny do ycia w bliskoci z innymi i zrodzony dla ta majcego pod sob obszar Boego wadania.
realizacji Boego i stwrczego posannictwa: opie- Mczyzna i kobieta s postaciami w swym cha-
kowania si ziemi i napeniania jej (Rdz 1,28). rakterze krlewskimi, obdarzonymi moc, na-
Przywileje przyznane Adamowi uzupeniaj maszczonymi i majcymi troskliwie panowa
obowizki. Obraz Adama jako otrzymujcego Bo- w imieniu Stwrcy i Pana wszechwiata. Za po-
e nakazy jest wanym tematem Ksigi Rodzaju. moc zaledwie kilku starannie dobranych sw
Boy nakaz: nie wolno wam je z niego znajduje roszczenia, postawa i przesanie staroytnych
naturalne wypenienie w uniwersalnej odpowie- krlw Wschodu zostay odrzucone, za kr-
dzialnoci ludzi przed Bogiem, wyraonej w przy- lewska korona umieszczona na gowie zwyczaj-
kazaniach nadanych Izraelowi na Synaju. nego czowieka i zwyczajnej kobiety.