WSTEP 5/27/03 07:52 Page 1

... aby znali Ciebie,

jedynego prawdziwego Boga,
oraz Tego, ktrego posae,
Jezusa Chrystusa
WSTEP 5/27/03 07:52 Page 2

PRYMAS POLSKI

Redaktor naukowy serii

ks. Waldemar Chrostowski
WSTEP 5/27/03 07:52 Page 3

SOWNIK
ANTROPOLOGII
NOWEGO
TESTAMENTU

Bogusaw Wida

Oficyna Wydawnicza Vocatio

Warszawa
WSTEP 5/27/03 07:52 Page 4

SOWNIK
ANTROPOLOGII
NOWEGO TESTAMENTU

Bogusaw Wida

Oficyna Wydawnicza Vocatio"

Warszawa
WSTEP 5/27/03 07:52 Page 5

Za zgod Kurii Metropolitalnej Warszawskiej

nr

Skad i amanie
Magorzata Kulesza

Projekt okadki i obwoluty

Joanna Zonkiewicz

Korekta
Boenna Bojar

Publikacja dofinansowana ze rodkw

Komitetu Bada Naukowych

Copyright 2003 by Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa

All rights reserved.

Wszelkie prawa zastrzeone.

Ksika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana
ani w jakikolwiek inny sposb reprodukowana, powielana mechanicznie,
fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie,
ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.
W sprawie zezwole naley zwraca si do:
Oficyna Wydawnicza Vocatio,
02-798 Warszawa 78, skr. poczt. 41
e-mail: vocatio@vocatio.com.pl

Redakcja: fax (0-22) 648 63 82, tel. (0-22) 648 54 50

Dzia handlowy: fax (0-22) 648 03 79, tel. (0-22) 648 03 78

Ksigarnia Wysykowa Vocatio:

02-798 Warszawa 78, skr. poczt. 54, tel. (0-603) 861 952
e-mail: ksiegarnia@vocatio.com.pl

http://www.vocatio.com.pl

ISBN 83-7146-189-5
WSTEP 5/27/03 07:52 Page 6

Wstp

Najprostsza i najczciej przytaczana definicja antropologii stwierdza, i jest

ona nauk o czowieku. Oznaczaoby to, i w sowniku takim jak ten uwzgld-
niona zostanie terminologia waciwa tej nauce i przydatna do formuowania jej
orzecze. Jeeli tak jest istotnie, to tylko porednio. Omwiona terminologia
zostaa bowiem zaczerpnita nie z jzyka antropologii jako traktatu naukowego,
ale wprost z jzyka nowotestamentalnego ordzia. Potraktowana jest te
pod kadym wzgldem proporcjonalnie do jej miejsca, roli, czstotliwoci itp.
w nowotestamentalnym przesaniu. Chodzi wic o antropologi jakby u pod-
staw: o problematyk antropologiczn w ordziu Nowego Testamentu.

Jest oczywiste, e chodzi te o antropologi teologiczn. Przedmiotem za-

interesowania Nowego Testamentu jest bowiem czowiek jedynie w tej perspek-
tywie: czowiek w relacji do Boga, dokadniej: czowiek wobec Boej oferty
zbawienia i w kontekcie wydarzenia zbawczego. Przywouje to i na nowo
uwiadamia dwie wane kwestie. Pierwsza dotyczy rangi i miejsca myli
antropologicznej w przesaniu Nowego Testamentu. Z istoty swej zorientowane
na czowieka i do niego skierowane, nowotestamentalne przesanie nie mogoby
realizowa si inaczej, jak przez dotknicie (dotykanie) jego sytuacji i uwarun-
kowa jako czowieka starego i nowego, jako czowieka przed wydarze-
niem zbawczym Jezusa Chrystusa, wobec tego wydarzenia oraz w kontekcie
odpowiednich nadziei, oczekiwa itp. Druga kwestia dotyczy wspfunkcjono-
wania w tyme ordziu problematyki antropologicznej z innymi podstawowymi
zagadnieniami z zakresu przede wszystkim soteriologii, ale te eschatologii,
eklezjologii itd.

Sownik antropologii Nowego Testamentu wymaga jednak uzasadnienia,

a moe nawet obrony, co najmniej w trzech punktach. Pomylany pocztkowo
jako sownik podrczny i przeznaczony raczej dla czytelnika i uytkownika
Biblii ni dla kogo, kto powica si studiom nad Ksig, zosta on ostatecz-
nie po dugich wahaniach i rozwaeniu licznych za i przeciw oparty
WSTEP 5/27/03 07:52 Page 7

WSTP II

na polskim przekadzie Nowego Testamentu, a nie na tekcie oryginalnym.

Moe to rodzi cay szereg pyta, jak choby: Czy przekad polski wybiera
zawsze najwaciwsze odpowiedniki dla terminw greckich? Czy konsek-
wentnie je stosuje? Czy rozwaanie treci teologicznej (a wic i antropolo-
gicznej) polskiego terminu nie grozi rozminiciem si z zamysem pisarza
natchnionego? Chocia w niektrych przypadkach, istotnie, wynikaj std roz-
maite trudnoci, s to w rzeczywistoci pytania adresowane do tumaczy
Nowego Testamentu, rozstrzygnite ju wolno mie nadziej przed wejciem
do obiegu powszechnie uywanej Biblii w polskim przekadzie. Zreszt jeeli
sownik ze swej natury zajmuje si sowami, to przecie nie tyle czy nie tylko
sowami samymi w sobie, ile ich funkcjonowaniem w kontekcie oraz sensem,
jaki wyznaczaj.

Druga kwestia ma bardziej oglny charakter dotyczy relacji myl a jzyk

(sowo). Jeeli sowo tylko po czci i tylko w sposb niedoskonay (o ile przyj
bez komentarza takie zaoenie) suy myli, to czy ma sens wnikanie w tym
przypadku pod ktem teologiczno-antropologicznym w tre i wymow
wasn poszczeglnych sw. Albo inaczej: jak ma si sownik antropologiczny
do zrozumienia antropologicznego ordzia Nowego Testamentu? Odpowied
na to ostatnie pytanie jest wzgldnie prosta: peni w tym zakresie funkcj (tylko)
pomocnicz. Przesanie biblijne objania si i interpretuje najpierw samo.
Znajduje nastpnie wyraz w konkretnych orzeczeniach natchnionych pisarzy,
orzeczeniach zrozumiaych jedynie w kontekcie i poprzez kontekst ich wy-
powiedzi. Dopiero tutaj otwiera si pole dla filologii. Sownikowych ustale nie
naley wic przecenia, ale nie wolno ich te nie docenia. Szczeglnie istotna
moe okaza si ich pomoc w obserwowaniu pojedynczych, wybranych wtkw
antropologicznego ordzia Nowego Testamentu.

Jeeli jednak tu pojawia si trzecie zastrzeenie niektre terminy jzyka

Nowego Testamentu mieszcz tre antropologiczn niejako same w sobie
i na pewno zasuguj na odpowiedni komentarz, to przecie nie da si powie-
dzie tego samego o wielu sowach, ktre takiego adunku nie zawieraj.
Faktycznie, pierwotnym zamysem towarzyszcym rodzeniu si tego sownika
byo uwzgldnienie tylko tej pierwszej grupy terminw. Niemniej i inne sowa
w okrelony sposb su przecie wyraeniu ordzia, czy to pomagajc
sformuowa dan myl, czy na ni naprowadzajc, czy j uwydatniajc itd.
Ostatecznie zdecydowano wic uwzgldni maksymaln liczb terminw,
co bynajmniej nie oznacza przeceniania czy jakiegokolwiek nacigania ich roli
w jzyku nowotestamentalnych pisarzy.

I jeszcze dwie kwestie nieco innej natury. Pierwsza to pytanie, jak ma si taki
sownik zorientowany antropologicznie do podobnych opracowa podejmu-
jcych problematyk teologicznobiblijn w ogle, czyli mwic zwyczajnie:
do sownika teologii biblijnej Nowego Testamentu. Na pewno nie wchodzi tu
w gr zasada alternatywy, wykluczenia czy nawet ewentualnie dopenienia.
Rwnie sownik teologii Nowego Testamentu nie moe pomin warstwy
WSTEP 5/27/03 07:52 Page 8

III WSTP

antropologicznej przesania biblijnego, ale nie traktuje jej w sposb uprzywile-

jowany. Tak czyni natomiast sownik antropologiczny. Zamiarem i ambicj tego
ostatniego jest przyjrzenie si gwnie poniekd nawet wycznie nowo-
testamentalnej problematyce czowieka.

Kwestia druga to pytanie, w jaki sposb zostanie tu podjta i omwiona tema-

tyka antropologiczna. Niektre terminy wyznaczaj i okrelaj t proble-
matyk same z siebie: w gr wchodzi jedynie poprawne odczytanie ordzia
nowotestamentalnego. W przypadku terminw antropologicznie sabszych
bd tylko pomocniczych egzegeta czy teolog biblijny ma nieco wicej swobody
w sugerowaniu antropologicznej refleksji, co oczywicie oznacza, e nie wska-
zuje na ni jako przypisan do tekstu w sposb wyczny i jedynie poprawny.

Sownik zosta oparty na polskim przekadzie Nowego Testamentu wy-

dania III (poprawionego) Biblii Tysiclecia. W wikszoci przypadkw
uwzgldnia i wskazuje wszystkie nowotestamentalne teksty podejmujce dany
termin; nie czyni jednak tego, przerywajc wykaz miejsc, kiedy tych ostatnich
jest wyjtkowo wiele lub kiedy dane sowo ma zastosowanie wyranie i tylko
potoczne. W niektrych sytuacjach uzasadnione wydawao si wrcz pomi-
nicie potocznych zastosowa sowa i zwrcenie uwagi jedynie na jego aspekty
teologiczno-antropologiczne. W przypadku tekstw spornych (w komentarzu
biblijnym) i niejednoznacznych w swej wymowie, trzeba byo zdecydowa si
na wybran propozycj interpretacyjn. Niewtpliwie dyskusyjne mog by
zasady takiego, a nie innego czenia i rozdzielania omawianych sw.
wiadomie zrezygnowano z wyodrbnienia gwnych nowotestamentalnych
nurtw myli czy tradycji, czasami tylko akcentujc szczeglne rysy pojcia
w okrelonej ksidze czy zestawie ksig.

Jeeli Sownik w jakikolwiek sposb okae si pomocny w wydobywaniu

z kart Nowego Testamentu przesania o czowieku, jego zadanie bdzie spenione.
A 5/27/03 07:53 Page 1
A
AARON Z nowotestamentalnych teks-
tw, w ktrych jest mowa o Aaronie
(k 1,5; Dz 7,40; Hbr 5,4; 7,11; 9,4),
na uwag zasuguj zwaszcza dwa. mioci (Rz 8,15). Z tytuu uzys-
Hbr 5,4 przypomina, e z woli Boga
i poprzez akt Jego powoania czowiek
moe sta si powiernikiem szczegl- Boych (Ga 4,6 n.). Modlc si Abba,
nej godnoci, ktra jednak poprawnie
i skutecznie okrela go o tyle tylko,
o ile pozostaje wiadomy owej inge-
rencji Boej. Hbr 7,11 ostrzega przed
absolutyzowaniem tej godnoci w taki
sposb, jak gdyby Bg by ograni-
czony w swoich zamysach i ini-
cjatywach zbawczych wobec ludzi.
Posta Aarona przywouje zatem te-
mat powoania, szczeglnego wybra-
nia, ale te suby (por. Wj 28,1.4).
ABBA Aramejski odpowiednik zawoa-
nia ojcze, akcentujcy element uczu-
ciowy relacji pomidzy podmiotem
tego wezwania a jego adresatem. Nie
wymaga uzasadnienia sowo Abba
w ustach Jezusa (Mk 14,36). Chrzeci-
janin wypowiada je w prawdzie o tyle,
o ile zdaje sobie spraw ze swej nowej
sytuacji egzystencjalnej z uzyskane-
go przywileju synostwa (przybrania
za syna). Chrzecijanin nie jest nie-
wolnikiem Boga, lecz synem, nie
powinien wic odnosi si do Niego
z bojani, lecz z radosn synowsk
kanego synostwa przysuguje mu
rwnie prawo dziedziczenia dbr
odrzuca zatem lk pyncy z wasnej
niedoskonaoci i uwarunkowany dys-
tansem wobec Boga; opiera swoj
relacj do Stwrcy na oboplnej mi-
oci i w ten sposb, powierzajc swj
los Bogu, zyskuje niezbdn egzys-
tencjaln pewno i bezpieczestwo.
ABEL Nowy Testament postrzega go
przede wszystkim jako sprawiedli-
wego, zabitego przez brata (Mt 23,35;
k 11,51; Hbr 11,4; 12,24). Jest posta-
ci, ktra nieustannie przywouje pyta-
nie: jak rozumowo upora si z faktem
niewinnie przelanej krwi? Odpowied
wynika najpierw z roli, jak w staro-
testamentalnej narracji peni historia
Abla powiadcza ona rozprzestrze-
nianie si grzechu, ktry zdeprawowa
natur czowieka i wci go niszczy.
Z drugiej strony wierzcy jest pewny,
i krew niewinnej ofiary przemawia
do Boga i spowoduje Jego odpowied.
A 5/27/03 07:53 Page 2
ABRAHAM
ABRAHAM W Nowym Testamencie
wystpuje jako wybitna posta historii
biblijnej (Mt 3,9; 8,11; 22,32; k
1,55.73; 13,28; 16,22-30; J 8,52; Dz
3,25; 7,2.16; Ga 4,22; Hbr 7,1-9 i in.),
protoplasta narodu (J 8,33.37.53.56;
Dz 13,26; Rz 11,1; 2 Kor 11,22), oj-
ciec w znaczeniu fizycznym (Mt 1,2)
bd ojciec w sensie duchowym (Rz
4,11.16; Ga 3,7.29).
Dla wierzcego w Jezusa Chrystusa
fakt, i pochodzi On z rodu Abraha-
ma (Mt 1,1; k 3,34), pozwala wyra-
nie i jednoznacznie okreli ludzk
przynaleno Jezusa. Wyznawany
w akcie wiary jako Syn Boy, jako
czowiek jest zwizany z ras ludz-
k, z konkretnym rodem, przez co
staje si bliski wierzcemu.
Chrzecijanin wie jednak swoj
sytuacj przede wszystkim z postaci
Abrahama jako czowieka wiary. On
wbrew nadziei uwierzy nadziei (Rz
4,18). Mimo i po ludzku nie mg
spodziewa si potomstwa, uwierzy,
e stanie si ojcem wielu narodw
(Rz 4,18). Przekona si, e u Boga
moliwe okazuje si rwnie to,
co niemoliwe (Rz 4,17; por. Hbr
11,8.17). Przypadek Abrahama jest
wic dla chrzecijanina umocnieniem,
gdy i on wierzy w Boga rzeczy
niemoliwych, Tego, co wskrzesi
z martwych Jezusa, Pana (Rz 4,24).
Abraham jest ojcem nas wszystkich
(Rz 4,16), ojcem wszystkich tych,
ktrzy [...] wierz (Rz 4,11; Ga 3,7).
Podobiestwo i wi duchowa mi-
dzy chrzecijaninem a Abrahamem id
jeszcze dalej. Abraham dziki swej wie-
rze uzyska akceptacj Boga: w Jego
oczach sta si czowiekiem sprawie-
dliwym (Rz 4,3.9.11; Ga 3,6). Podob-
nie chrzecijanin (Rz 4,23 n.). Jemu
take wiara bdzie poczytana za tytu
do usprawiedliwienia (Rz 4,11.24).
2
Rzeczywisto religijno-duchowa
Abrahama znajduje wic odbicie
w analogicznej rzeczywistoci chrzeci-
janina jest jakby jej figur czy pro-
rock zapowiedzi. Chrzecijanin
interpretuje skierowane do Abrahama
sowa: W tobie bd bogosawione
wszystkie narody (Ga 3,8) jako:
Ci, ktrzy polegaj na wierze,
maj uczestnictwo w bogosawie-
stwie wraz z Abrahamem (Ga 3,9).
Uprawniona jest rwnie inna inter-
pretacja. W Rdz 12,7 zostao napisane
Pan, ukazawszy si Abramowi, rzek:
Twojemu potomstwu oddaj wanie
t ziemi, a w Rdz 17,7: Przymie-
rze moje, ktre zawieram pomidzy
Mn a tob oraz twoim potomstwem,
bdzie trwao z pokolenia w pokolenie
jako przymierze wieczne. Potomkiem
Abrahama jest rwnie Jezus (Ga
3,16). Std przekonujca argumen-
tacja w. Pawa: Jeeli za naleycie
do Chrystusa, to jestecie te potom-
stwem Abrahama i zgodnie z obietni-
c dziedzicami (Ga 3,29).
Oczywicie chrzecijanin wie, e
powinien tu uczyni jeszcze jeden
krok: Abraham wierzy i postpi
zgodnie z tym, co dyktowaa mu wiara
(Hbr 11,8.17; Jk 2,21.23). Dla wie-
rzcego w Jezusa Chrystusa posta
Abrahama jest zatem potwierdze-
niem i wzmocnieniem jego pewnoci;
przykadem, ale rwnie zapowie-
dzi speniajc si wanie teraz:
przez Jezusa Chrystusa w tych, co
w Niego wierz.
ADAM, PIERWSZY CZOWIEK
Moliwo przeprowadzenia linii ge-
nealogicznej od Adama, syna Boego
(k 3,38), tzn. czowieka stworzonego
bezporednio przez Boga, do Jezu-
sa, mniemanego syna Jzefa (k
3,23) stawia chrzecijanina w jednym
A 5/27/03 07:53 Page 3
3 ALLELUJA
szeregu z Tym, w ktrym wyznaje
Syna Boego. Protoplastyczna rola
Adama nasuwa jednak rwnie
skojarzenia negatywne. Adam, ktry
zgrzeszy, ponosi odpowiedzialno
za to, e wszyscy zgrzeszyli: w ten
sposb przez jednego czowieka
grzech wszed na wiat [tzn. midzy
ludzi], a przez grzech mier (Rz
5,12). Judaistyczne rozwaania, takie
jak: Nie Adam zosta zwiedziony,
lecz zwiedziona kobieta popada
w przestpstwo (1 Tm 2,14; por. 1 Tm
2,13) pozostaj dla chrzecijanina
na dalszym planie.
Horyzonty nowej antropologii roz-
tacza natomiast przed nim zaoenie,
i Adam jest typem Tego, ktry mia
przyj (Rz 5,14). Co prawda w so-
wach: W Adamie wszyscy umieraj
[...] w Chrystusie wszyscy bd oy-
wieni (1 Kor 15,22) uderza raczej
przeciwiestwo ni podobiestwo.
Szukajc jednak odpowiedzi na py-
tanie o istot Adama, naley roz-
way tekst z Rdz 2,7: Wtedy to
Pan Bg ulepi czowieka z prochu
ziemi i tchn w jego nozdrza
tchnienie ycia, wskutek czego sta si
czowiek istot yw. To tutaj rysuje
si analogia: Chrystus, ostatni Adam
[sta si] duchem oywiajcym (1 Kor
15,45). Warunkiem przyswojenia no-
wej, chrzecijaskiej antropologii jest
zrozumienie i zgbienie rnicy po-
midzy istot yw a duchem oy- tologicznych i czy z ostatecznym
wiajcym i midzy jedn a drug
form ycia. Mona oczywicie uy
rnych pomocniczych okrele: y-
cie ziemskie, ycie duchowe,
niebieskie (1 Kor 15,46 n.), adne
kwalifikacje nie bd jednak ade-
kwatne. Zagadnienie nie dotyczy
bowiem rnicy jakoci czy stopnia,
lecz natury. Ostatni Adam, zapoczt-
kowujc now ludzko, inauguruje
nurt niebieskiego (a wic Boego)
ycia. Paralela Pierwszy Adam
Ostatni Adam prowadzi wierzcego
do stwierdzenia: A jak nosilimy
obraz ziemskiego [czowieka], tak te
nosi bdziemy obraz [czowieka]
niebieskiego (1 Kor 15,49).
ALFA I OMEGA Antropologia Apo-
kalipsy dojrzewa w godzinie prby.
W konfrontacji ordzia, ktre chrzeci-
janin przyj, ze wiatem zwaszcza
rozumianym jako rzeczywisto nie-
przyjazna Bogu z natarczywoci
powraca pytanie o za i przeciw
chrzecijaskiego wyboru. Jedn
z form odpowiedzi jest formua
Jam jest Alfa i Omega, odniesiona
do Boga Ojca lub Jezusa Chrystusa
(wg Iz 44,6 znaczy ona: Nie ma poza
Mn Boga). Tylko ten, kto zaufa
Pierwszemu i Ostatniemu, bdzie
ocalony (Ap 1,8; 21,6; 22,13).
ALLELUJA Wezwanie (haso) do od-
dania chway Bogu Jahwe i jedno-
czenie zwiza formua uwielbienia
Jahwe. Jeeli co prawdopodobne
geneza alleluja siga kontekstu
witej wojny Izraela, to racj od-
dania chway Bogu jest odniesio-
ne przeze zwycistwo. W Starym
Testamencie alleluja wystpuje naj-
czciej w Psalmach. Z czasem za-
czto rezerwowa je dla czasw escha-
zwycistwem Boga.
W Nowym Testamencie alleluja
wystpuje tylko cztery razy: w Ap
19,1.3.4.6. Autentyczne chrzecija-
skie wezwanie alleluja wymaga
spojrzenia apokaliptycznego nieod-
zowna jest perspektywa pozwalajca
widzie ostateczne zwycistwo Boga
jako fakt ju dokonany. Chodzi o zwy-
cistwo obejmujce osdzenie (poko-
A 5/27/03 07:53 Page 4
AMEN
nanie) i ukaranie Wielkiej Nierzdnicy
(Ap 19,2). Chrzecijanin piewa jed-
nak alleluja nie tylko ze wzgldu
na chwa i moc Boga (Ap 19,1) oraz
suszno i sprawiedliwo Jego wyro- element teologiczny i antropologicz-
kw (Ap 19,2), ktre objawiaj si
w tym zwycistwie. Ma ono rozstrzy-
gajce znaczenie rwnie dla samego
wierzcego: oznacza zbawienie (Ap
19,1) oraz ostateczne objcie panowa-
nia przez Wszechmogcego (Ap 19,6).
Bg nie odnosi zwycistwa sam
i tylko dla siebie, ale wraz z tymi
i dla tych, ktrzy przy Nim trwaj.
Alleluja nie jest wic neutraln,
sytuacyjnie obojtn form uwielbie-
nia Boga, lecz dzikczynieniem i jed-
noczenie wyrazem radoci ze zmiany
sytuacji egzystencjalnej chrzecijani-
na, jak pociga za sob zwycistwo
Wszechmocnego.
AMEN Jeeli biblijne Amen zinter-
pretowa jako doniose i nieodwoal-
ne tak ze wszystkimi jego odcienia-
mi: zapewnienia, potwierdzenia itp.
to okae si, e wypowiadajcy je
dokonuje tym samym wanego samo-
okrelenia. Amen wypowiadane Bo-
gu na chwa lub Jezusowi Chrystuso-
wi oznacza, e czowiek postrzega
siebie w relacji do Tego, ktry go
stworzy, odkupi i pozostaje jego
Panem (Rz 1,25; 9,5; 11,36; 15,33;
16,27; 1 Kor 14,16; Ga 1,5; Ef 3,21;
Flp 4,20; 1 Tm 1,17; 6,16; Hbr 13,21;
1 P 4,11; 5,11; 2 P 3,18; Jud 25; Ap
1,6; 5,14; 7,12; 19,4). Podobnie kade
Amen wieczce modlitewne ycze-
nie czy prob (Ga 6,18; Flp 4,23; Flm
25; 2 Tm 4,22; Hbr 13,25).
Chrzecijanin jest bowiem zawsze
wiadomy Amen wypowiedzianego
przez Boga Ojca wobec ludzi w Chrys-
tusie Jezusie: realizacji zbawczego
zamysu Boga (2 Kor 1,20; Ap 3,14).
4
ANIO Nowotestamentalna angelolo-
gia niezalenie od tego, jak egzege-
tycznie i religiologicznie zinterpretuje
si poszczeglne teksty kryje wany
ny. Teologiczny o ile przedstawia
Boga jako nawizujcego kontakt
ze stworzeniem; antropologiczny
o ile ukazuje czowieka jako adre-
sata i obiekt dziaa Boga. Wedug
chrzecijanina czowiek pozostaje
w sferze inicjatyw Boga, przy czym
inicjatywy te obliczone s niekiedy
na wywoanie okrelonych reakcji
z jego strony. Antropologiczny wy-
miar angelologii nowotestamental-
nej polega wic na tym, e -
czy ona egzystencjalnie czowieka
z Bogiem, suc zarazem ich
dialogowi (np. Mt 1,20.24; 2,13.19;
24,31; 25,31; 28,2.5; Mk 13,27; k
1,11.13.18.19.26.28.30.34.35.38;
2,9.10.13; 24,23; J 20,12; Dz 5,19;
8,26; 10,3.7.22; 11.13; 12,8.9.10.11.16).
Szczeglnie czste wystpowanie
aniow w Apokalipsie w. Jana zwi-
zane jest z tym, e ksiga ta ukazuje
wycznie paszczyzn (ostatecznych)
dziaa Boga.
ANTYCHRYST Jeeli chrzecijanin
jest tym, ktry dostrzeg w byciu
z Chrystusem niepowtarzaln szans,
to wiadomo poczyna Anty-chrysta
(1 J 2,18.22; 4,3; 2 J 7) powinna skania
go do zachowania nieustannej goto-
woci obronnej i cigego umacniania
si w dokonanym wyborze.
APOSTO Czstotliwo wystpowa-
nia sowa aposto w Dziejach
Apostolskich i w Listach w. Pawa
(Dz 28; Listy Pawowe 34; Ewan-
gelie 9) wiadczy o szczeglnym
znaczeniu tej funkcji na etapie for-
mowania si pierwotnego Kocioa.
A 5/27/03 07:53 Page 5

5 ARKA, NOE

Antropologiczne jej aspekty mona ARCYKAPAN KAPAN

przy tym ustali zwaszcza na pod-
stawie tekstw odsaniajcych natur ARKA, NOE Historia Noego i jego
wiadomoci apostolskiej. Jest to arki (Mt 24,37.38; k 17,26.27;
wiadomo wybrania, powoania, Hbr 11,7; 1 P 3,20; 2 P 2,5) nie jest
ustanowienia i posania przez Boga jedynie relacj o ocalajcej ingerencji
co znajduje potwierdzenie ju Boga, lecz typiczn opowieci
w samej terminologii ale te wiado- o sdzie, ocaleniu i jego warunkach
mo powagi i godnoci piastowanego opowieci skaniajc do refleksji
urzdu oraz wynikajcych z tego egzystencjalnej, istotnej zwaszcza
tytuu zobowiza, w tym obowizku w oczekiwaniu na przyjcie Syna
ofiarnej pracy, wiadomo wadzy Czowieczego. W wietle starotesta-
duchowej nad tymi, ktrzy dali po- mentalnej historii chrzecijanin moe
such Ewangelii, wiadomo udziau peniej uwiadomi sobie jawno
Pana w misji apostolskiej (k 6,13; tego, co czyni, przed Bogiem i od-
11,49; Dz 1,2.26; 2,37.42.43; 4,33.35; powiedzialno za swe poczynania
5,12; 16,4; Rz 1,1.5; 11,13; 1 Kor 1,1; przed Bogiem. Ma zwaszcza szans
4,9; 9,1; 12,28; 15,9; 2 Kor 1,1; 11,5; postawi pytanie, czy posiada przy-
12,11.12; Ga 1,1.17.19; Ef 1,1; 2,20; mioty Noego; czy jego wiara, sprawie-
3,5; 4,11; Kol 1,1; 1 Tes 2,7; 1 Tm 1,1; dliwo, posuszestwo pozwalaj
2,7; 2 Tm 1,1.11; Tt 1,1; 1 P 1,1; 2 P mie nadziej na znalezienie si
1,1; 3,2; Ap 21,14). Apostolstwo jako w arce, czy te swoim postpowaniem
fakt spoeczny okrela rwnie wia- przypomina raczej tych, ktrzy pozo-
domo Kocioa, stawiajc chrze- stali na zewntrz.
cijan wobec posugi, przez ktr
i w ktrej wypowiada si sam Jezus
Chrystus.
B 5/27/03 07:53 Page 1
B
BABILON Poza Dz 7,43, nawizuj-
cym do Am 5,27 (por. Mt 1,11.12.17),
sowo to wystpuje w 1 P 5,13; Ap
14,8; 16,19; 17,5; 18,2.10 zawsze
w znaczeniu przenonym. Pierwszym
i bezporednim desygnatem tej nazwy
jest wspczesny autorom Nowego
Testamentu Rzym (imperium, cesar-
stwo), jako majcy udzia w utrwala-
niu pogastwa i krzewieniu stylu
ycia, na jaki pogastwo zezwala (Ap
14,8; 17,5; 18,2 n.). Gwne atrybuty
uzasadniajce przeniesienie nazwy
Babilon na staroytny Rzym to
bawochwalstwo, zepsucie moralne
i ch panowania nad caym wiatem.
Babilonem w znaczeniu dalszym,
wyprowadzonym z nowotestamental-
nej interpretacji tej nazwy jest kada
rzeczywisto (polityczna, spoeczna,
kulturalna, intelektualna, duchowa
itd.), odrzucajca Boga i opart na
wierze w Boga moralno.
Wedug nowotestamentalnego or-
dzia Babilon nie narzuca wierzcym
koniecznoci izolacji jemu (w nim)
take naley gosi Ewangeli (1 P (Ap 18,20), ktry m.in. wchon
5,13). Konieczna jest jednak separacja
duchowa (z konsekwencjami prak-
tycznymi) od filozofii Babilonu, by
wierzcy nie stali si wspuczestnika-
mi jego grzechw i tym samym
uniknli czekajcych go plag (Ap 18,4
n.). Nowy Testament nie przedstawia
nigdy Babilonu jako rzeczywistoci,
ktrej chrzecijanin winien wyda
walk. Posugujc si natomiast klu-
czem apokaliptycznym (tzn. odsania-
jc to, co jest ju ustalone i okrelone
w niebie), ukazuje jego ostateczny
upadek (Ap 14,8; 16,19; 18,2-24),
czc z nim gniew Boy (Ap 16,19),
pami Boga o zbrodniach Babilonu
(Ap 18,5), odpat za popenione grze-
chy (Ap 18,6 n.), kar w postaci plag
(Ap 18,8) oraz sd Boy (Ap 18,10).
Dla chrzecijanina upadek Babi-
lonu jest przedmiotem wiary: to nie
dzieo ludzi, lecz Boga, ktry tak
postanowi; nie wydarzenie histo-
ryczne, ale eschatologiczne, zwizane
z eonem ostatecznym. czy si z nim
zapewnienie o ostatecznym zwyci-
stwie tych, ktrzy opowiedzieli si
za Bogiem. On orzeka na korzy
wierzcych przeciwko Babilonowi
niewinnie przelan krew chrzecijan
(Ap 18,24). Wierzcy potrafi obj
histori Babilonu spojrzeniem apoka-
B 5/27/03 07:53 Page 2
7 BA SI
liptycznym; upadek Babilonu nie jest
wic dla niego rdem smutku czy
trwogi, ale przeciwnie radoci (Ap
18,20).
BACZY, UWAA Pomidzy postu-
latem bacznoci zwizanym z tajem-
nic mesjask (Mt 8,4; 9,30; Mk
1,44) a ostrzeeniem przed ludmi
nieprzychylnymi wobec wyznawcw
Chrystusa (Mt 10,17; Mk 13,9; por.
Mt 24,6; Mk 13,23) mona pomieci
te rozmaite napomnienia i zachty
do uwagi, ktrych przedmiotem jest
postpowanie chrzecijanina (Mt 16,6;
Mk 4,24; 8,15; k 8,18; 12,15; 17,2;
Dz 13,40; 20,28; 1 Kor 8,9; 10,12;
11,28; 16,10; Ga 5,15; 6,1; Kol 2,8;
4,17; 1 Tes 5,15; Ap 19,10; 22,9; por.
Hbr 2,1; 3,1; 2 P 1,20). Mimo ich roz-
maitoci treciowej napomnienia te
czy pewna charakterystyczna cecha.
Nie chodzi o mechaniczn etyk,
o uczynki zasugujce, ani te
(w wikszoci przypadkw) o czynie-
nie jedynie tego, co suszne i dobre,
ale raczej o budowanie (1 Kor 3,10),
o wybr midzy postpowaniem md-
rym a niemdrym (Ef 5,15), trwanie
(1 Tm 4,16; 2 J 8), wiar (Hbr 3,12),
ask (Hbr 12,15) itd. (por. k 11,35).
Postulat bacznoci i uwagi nabie-
ra szczeglnego znaczenia w kon-
tekcie nowotestamentalnego teraz
(Mk 13,33; k 21,34), wskazujcego
na donioso i niepowtarzalno
chwili, w ktrej czowiek, ksztatujc
przez wasne postpowanie siebie,
przyczynia si zarazem do okrelenia
swojego egzystencjalnego novum.
BA SI, LKA SI, OBAWIA SI, nicznych po szeroko rozumiane za-
TRWOY SI Nowy Testament za-
kada kilka rnych sytuacji pozwa-
lajcych mwi o tak okrelonej posta-
wie czy stanie religijno-psychicznym
czowieka. Oglnobiblijny postulat
bania si Boga zyska na czytelnoci,
jeli si zway, e chodzi tu o uznanie
Boga jako Stwrcy i Pana (o wiar)
ze wszystkimi wynikajcymi std
konsekwencjami, takimi jak cze
i szacunek, posuszestwo, wzgld
na wymiar sprawiedliwoci itd. (Mt
10,28; k 1,50; 12,5; 18,2.4; 23,40;
Dz 10,2.35; 13,16.26; 16,14; 17,17;
Kol 3,22; 1 P 2,17; Ap 11,18; 14,7;
15,4; 19,5). Inna sytuacja ma jednak
miejsce wwczas, gdy czowiek Nowe-
go Testamentu staje twarz w twarz
wobec jakiej formy rzeczywistoci
przychodzcej do od Boga: czy b-
dzie to Jezus przedstawiajcy si m.in.
pod imieniem Boga (Mt 14,26.27;
28,10; Mk 4,41; 6,50; k 24,37; J 6,20;
Ap 1,17), czy anio (Mt 28,5; Mk
16,6.8; k 1,13.30; 2,10; Dz 27,24),
czy okrelone zdarzenia wskazujce
na ingerencj z wysoka (Mt 14,30;
17,6.7; 27,54; k 5,10; 9,34). W tym
kontekcie formua nie bj si
wyraa co najmniej dwie istotne
antropologicznie myli. Po pierwsze,
zakada paszczyzn czy moliwo
wspegzystowania tego, co Boe,
i tego, co ludzkie. Po drugie, kieruje
uwag ku Bogu interweniujcemu
w sposb zbawczy.
Szczeglnie aktualny wydaje si
w Nowym Testamencie problem
bojani, ktr nazwa mona egzys-
tencjaln, a wic bdc form reakcji
na to, co w doczesnym bytowaniu
czowieka jawi mu si jako niesatys-
fakcjonujce, mniej czy bardziej
bolesne, nie spenione czy nie roz-
wizane: od konkretnych sytuacji gra-
troskanie o swj los (Mt 10,26.28.31;
24,6; Mk 5,36; 13,7; k 8,50; 12,4.7;
21,9; J 14,27; 19,8; Dz 18,9; Hbr
11,27; 1 P 3,14; Ap 2,10). Podstaw
B 5/27/03 07:53 Page 3
BADA
i uzasadnieniem wezwania nie bj
si jest tutaj mniej czy bardziej
wyranie ukazana wiara wiara od-
syajca do Boga stwarzajcego i pod-
trzymujcego w istnieniu, Boga, ktry
jest Ojcem i Opiekunem, ktry wspo-
maga i ocala swoje stworzenie (Hbr
13,6).
Nie bj si jest zatem jednym
z istotnych wyznacznikw antropo-
logii Nowego Testamentu. Wie si
te cile z nowotestamentaln zasad
mioci: Ten, kto si lka, nie wydo-
skonali si w mioci (1 J 4,18).
Nowy, Chrystusowy czowiek pozo-
staje zwizany z Bogiem relacj syno-
stwa, w ktrej nawet pewna forma
lku uwarunkowana jest ostatecznie
mioci (J 14,1.27).
BADA W przypadku Boga, ktry
bada serca (1 Tes 2,4), chodzi o Jego
przymiot czy aspekt wszechmocy,
ktrego antropologiczny walor pole-
ga na przypomnieniu, e nic w czo-
wieku nie jest zakryte przed Bogiem.
W odniesieniu do czowieka czynno
ta oznacza rnie rozumiane zadanie
(k 1,3; J 7,51; Dz 23,15.20; 1 Tes 3,5).
Nowy Testament zna i podtrzymuje
postulat badania Pisma, zwaszcza
w celu poznania Boego zamysu
wzgldem czowieka (J 5,39; 7,52;
Dz 17,11; 1 P 1,10.11; por. 1 Kor
1,20). Podkrela potrzeb badania
w aspekcie ich boskiego rodowodu
darw uwaanych za charyzma-
tyczne (1 J 4,1). Przede wszystkim
jednak da od wierzcego badania
siebie (2 Kor 13,5; Ga 6,4; Ef 5,10;
1 Tes 5,21). Jest ono wyrazem od-
powiedzialnoci za swoje postpo-
wanie, ale i gbokiej wiadomoci,
e czowiek jest zdolny realizowa
i budowa siebie tylko z Bogiem
i w Bogu, a nigdy przeciw Niemu.
8
BAWOCHWALSTWO, BOEK Ba-
wochwalstwem wedug Nowego Tes-
tamentu jest nie tylko oddawanie czci
bstwom (bokom) w sensie do-
sownym (Dz 7,40.41.43; 17,16; 19,26;
Rz 2,22; 1 Kor 5,10; 12,2; Ga 4,8;
5,20; 1 P 4,3; Ap 9,20; por. Dz 12,22;
14,11; 17,18; 28,6), ale te graniczce
z kultem korzystanie z rzeczy mate-
rialnych (Ef 5,5; Flp 3,19; Kol 3,5;
por. 2 Kor 4,4). Dla czowieka, ktry
je praktykuje jeeli nie jest formal-
nym aktem, ale wie si z autentycz-
n wiar bawochwalstwo ozna-
cza nawizanie relacji zalenoci
i zaufania, ktra przecie wczeniej
czy pniej musi okaza si zudna.
Oznacza wejcie we wsplnot, wy-
kluczajce moliwo wizi z inn
wsplnot z tymi, ktrzy odrzuca-
j wiar w bstwa (Dz 15,20.29;
21,25; 1 Kor 5,11; 8,1.4.5.7.10;
10,14.19 n.; 2 Kor 6,16; 1 Tes 1,9;
1 J 5,21; Ap 2,14.20; por. J 10,34.35).
Wykluczenie to bdzie mie charakter
trway (1 Kor 6,9; Ap 21,8; 22,15).
Bawochwalstwo zarwno w cis-
ym, jak szerszym znaczeniu jest
wic nie tylko form religijnej
czy wiatopogldowej deformacji,
ale podstawowym egzystencjalnie
wyborem.
BARANEK Nowotestamentalny Ba-
ranek (z wyj. J 2,14.15; 21,15; Dz
8,32) to Jezus Chrystus, a dokadniej
jakby ikona Jego zbawczego cierpie-
nia, mierci i zmartwychwstania.
Jednoznacznie soteriologiczna tre
symbolu nie byaby jednak pena bez
wyranych odniesie antropologicz-
nych. Baranek zmienia zasadniczo
sytuacj czowieka, usuwajc grzech
wiata i wykupujc go z odzie-
dziczonego po przodkach zego
postpowania (J 1,29.36; 1 P 1,19).
B 5/27/03 07:53 Page 4

9 BARDZO

W Apokalipsie wizje, w ktrych wy-
stpuje Baranek, su interpretacji
losu tych, ktrzy poszli za Chrystu-
sem. Wymaga to uwzgldnienia co
najmniej kilku myli: 1. Baranek
przynaley (i to w sposb szczegl-
ny) do tamtego, Boego wiata
(Ap 5,6.8.12.13; 6,1.16; 13,11; 14,10;
17,14). 2. Chrzecijanie s w orszaku
Baranka, zapisani w Jego ksidze
ycia, towarzysz Mu, dokdkol-
wiek idzie ju teraz (Ap 7,9.10.17;
13,8; 14,1.4; 15,3; 19,7.9; 21,9.14.27).
3. Baranek odnis zwycistwo przez
krew (Baranek zabity), co znajduje
kontynuacj w tym, czego dowiad-
czaj przeladowani i cierpicy chrze-
cijanie (Ap 5,6.12; 7,14; 12,11; 13,8).
4. Baranek przynosi ostateczne spe-
nienie podstawowych de i prag-
nie czowieka (Ap 21,14.22.23;
22,1.3). W Apokalipsie los chrzecija-
nina jest wic nie tylko wyjaniony
i zinterpretowany, ale te zespolony
cile z kim, kto ponosi odpowie- uwierzyli, za chwil ostatecznej reali-
dzialno i ubezpiecza.
BARDZO, BARDZIEJ Kiedy bardzo
dotyczy dozna, odczu lub reakcji
czowieka, jego rola w kontekcie
nowotestamentalnego ordzia prze-
kracza niekiedy ramy zwyczajnoci.
I tak czowiek, ktry bardzo cierpi, to
ten, ktry zostanie uwolniony od
swego cierpienia (Mt 8,6; 17,15; por.
Mt 8,28); czowiek, ktry bardzo si
lka, to ten, ktry ma uwiadomi
sobie niezwyko rzeczywistoci,
przed jak stoi (Mt 17,6; 27,54; Mk
4,41; 16,5; k 2,9; J 19,8), podobnie
ten, kto si bardzo dziwi (Mk 6,52; k
2,48; Dz 8,13; por. Mt 27,14; Mk
10,26); czowiek posiadajcy bardzo
cenny przedmiot jest wezwany do
skonfrontowania wartoci tego, co
ma, z Ewangeli (Mk 14,3; k 18,23;
19,2); temu, ktry bardzo miuje, or-
dzie ewangeliczne przynosi odpuszcze-
nie grzechw (k 7,47); ordzie to
sprawia rwnie, e czowiek bardzo
si raduje (Mt 2,10; Dz 16,34), ale cza-
sem te bardzo smuci (Mt 17,23;
18,31; 26,22; por. Mk 6,26), a nawet
bardzo przeraa (Mt 19,25).
Rozmaite bardzo, stwierdzone
w kontekcie dziaalnoci misyjno-
-apostolskiej, s niejako paralelne
do miary przeobrae dokonujcych
si w czowieku pod wpywem nowo-
testamentalnego ordzia (Mk 7,36;
Dz 5,14; 6,7; 18,27; 1 Kor 14,5; 16,12;
2 Kor 2,4; 7,4.7.13.15; 8,2.4.17.22;
10,8; 11,23; 12,15; Flp 1,14.24; 2,26;
3,4; 4,10; 1 Tes 2,17; 3,6; 2 Tes 1,3;
2 Tm 4,15; 2 J 4; 3 J 3). Ap 5,4 przed-
stawia wreszcie posta wizjonera
bardzo paczcego, ktrego rola
w antropologicznym przesaniu No-
wego Testamentu jest wyjtkowa:
uosabia on tsknot tych, ktrzy
zacji Chrystusowego zbawienia.
Bardziej oprcz wskazanych wy-
ej przypadkw funkcjonuje w No-
wym Testamencie przede wszystkim
na trzech polach: 1. Jako wezwanie
do refleksji, decyzji i wyboru (Mt
10,37; J 3,19; 12,43; Dz 4,19; 5,29;
2 Tm 3,4) 2. Jako forma podkrelenia
nieporwnywalnej wartoci, jak sta-
nowi dla czowieka nowotestamen-
talne ordzie (Rz 5,9.10.17; 6,1;
2 Kor 3,8.9.18; Hbr 9,14; por. Rz 5,20)
3. Jako wezwanie do bycia coraz pe-
niej i gbiej chrzecijaninem (Flp 1,9;
2,12; 1 Tes 4,11; Hbr 10,25; 12,9.25;
1 P 4,13; 2 P 1,10).
Wyranie antropologiczne aspekty
ma rwnie bardziej Boga (Mt
6,30; 7,11; 18,13; k 11,13; 12,28),
ktre unaocznia, i w relacji Boga
do czowieka gwnym elementem
B 5/27/03 07:53 Page 5
BAWI SI
jest to, na czym ten ostatni moe
oprze sw egzystencjaln pewno 16,10; 17,7 n.11.16 n.; 19,19 n.; 20,10).
i bezpieczestwo.
BAWI SI, ZABAWA, HULANKA
Zabawa moe sta si jednym z na-
rzdzi oceny i samooceny czowieka
w zalenoci od tego, czy oddaje si
jej w sposb grzeszny (Rz 13,13; Ga
5,21), egoistyczny i prny (k 16,19;
por. k 12,19), czy przez zabaw
wyraa rado z tego, co raduje rw-
nie niebo (k 15,23.24; por. k
15,29). W Nowym Testamencie jest to
zatem zachowanie, przez ktre czo-
wiek albo oddala si od Boga, albo do
Niego zblia.
BELKA, DRZAZGA W wypowiedzi
Jezusa o belce i drzazdze (Mt 7,3.4.5;
k 6,41.42) napitnowana jest przede
wszystkim obuda. Tym samym Jezus
akcentuje potrzeb ycia w prawdzie
o sobie. Prawda ta, ktrej warunkiem
jest poznanie i samoocena, oczyszcza
zarwno czowieka, jak jego relacje
z innymi.
BELZEBUB Ewangeliczny spr
o Belzebuba (Mt 10,25; 12,24.27; Mk
3,22; k 11,15.18.19) opiera si na
wierze w moliw zaleno czo- z dezaprobat mwi si o bezczesz-
wieka od natchnie i impulsw Zego.
W Nowym Testamencie wiara ta
zostaje wykorzystana jako jeden
z elementw przesania o nowym,
odkupionym czowieku uwolnionym
spod wadzy szatana.
BESTIA Apokaliptyczna Bestia (Be-
stie), rami i narzdzie szatana (Ap
13,1.2.4.11.12; 16,13 n.; 17,3.7 n.),
jest form teologicznej interpretacji
dotykajcego chrzecijanina za (Ap
11,7; 13,15; 17,3 n.). Ostatnim punk-
tem tej interpretacji jest zapewnienie,
10
i Bg pokona Besti (Ap 14,9 n.11;
Dziaania Bestii: zwodzenie, naka-
nianie do przyjcia znamienia, od-
dania pokonu itp. (Ap 13,3.4.12.14.17;
14,9.11; 16,2; 17,12.13; 20,4) stawiaj
chrzecijanina wobec koniecznoci
podjcia rozstrzygajcej decyzji i pod-
stawowego wyboru. Wierzcy nie
tylko nie moe ulec Bestii musi j
zwyciy, aby krlowa w yciu
z Chrystusem (Ap 15,2; 20,4).
BEZBONIK, BEZBONO Wed-
ug Nowego Testamentu bezbono
niemal zawsze (z wyj. Mt 5,22) wyraa
si w czynach (Dz 2,23; Rz 1,18; 2 Tes
2,7; 1 Tm 1,9; 2 Tm 2,16; Tt 2,12; Hbr
12,16; 1 P 4,18; 2 P 2,5.6; 3,7; Jud
4.15). Jest form samookrelenia si
czowieka przez to, jak postpuje
wobec Boga i Jego zamiarw, tym
samym wic nie tylko doranym
wyborem, ale decyzj o trwaych,
daleko sigajcych konsekwencjach.
BEZCZECI Zakada si, e to, co
podlega zbezczeszczeniu, jest wite
i godne czci (Dz 21,28; 24,6; Hbr
10,29). Myl ta rzutuje rwnie na te
nowotestamentalne teksty, w ktrych
czeniu przez czowieka wasnego
ciaa (Rz 1,24; Jk 3,6).
BEZCZYNNO Chocia i aspekt
etyczno-moralny bezczynnoci uzys-
kuje w ordziu Nowego Testamentu
dodatkowe wiato (1 Tm 5,13), to
jednak na szczegln uwag zasu-
guje tu kontekst antropologiczno-so-
teriologiczny: w obliczu nowotesta-
mentalnej propozycji czowiek nie
moe trwa bezczynnie (Mt 20,3.6;
2 P 1,8).