PRYMASOWSKA SERIA BIBLIJNA

Redaktor naukowy serii: ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski

1. Remigiusz Popowski SDB, Micha Wojciechowski (przek.), Grecko-polski Nowy Testament. Wydanie
interlinearne z kodami gramatycznymi. Warszawa 1994, 1995, 1996, 1997, 2000, 2003
2. James B. Pritchard (red. naukowa), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. wyd. polskiego), Wielki atlas
biblijny. Warszawa 1994, 1997, 2001
3. Remigiusz Popowski SDB, Wielki sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Wydanie z pen lokalizacj
greckich hase, kluczem polsko-greckim oraz indeksem form czasownikowych. Warszawa 1994, 1995, 1997
4. Jan Flis, Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiclecia. Warszawa 1991, 1997, 1999, 2004
5. Bruce M. Metzger, Michael D. Coogan (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. wyd. polskiego),
Sownik wiedzy biblijnej. Warszawa 1996, 1997, 1999, 2004
6. Micha Wojciechowski (przek. i oprac.), Synopsa czterech Ewangelii. Warszawa 1997, 1999, 2004
7. Remigiusz Popowski SDB, Sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Warszawa 1997, 1999
8. Bruce Metzger, David Goldstein, John Ferguson (konsult. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. wyd.
polskiego), Wielkie wydarzenia czasw biblijnych. Warszawa 1998
9. Paul J. Achtemeier (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. trzeciego wyd. polskiego)
Encyklopedia biblijna. Warszawa 1998, 1999, 2004
10. Janusz Frankowski (red. nauk. i wstpy). Biblia w przekadzie ksidza Jakuba Wujka z 1599 r. Transkrypcja
typu B oryginalnego tekstu z XVI w. i wstpy. Warszawa 1999, 2000, 2004
11. Dan Bahat, Waldemar Chrostowski (oprac. wyd. polskiego), Atlas biblijnej Jerozolimy. Warszawa 1999,
2004
12. Piotr Briks, Podrczny sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu. Warszawa 1999
13. Ryszard Rubinkiewicz SDB (oprac. i wstpy), Apokryfy Starego Testamentu. Warszawa 1999, 2000
14. Anna Kumirek (przek. i oprac.), Hebrajsko-polski Stary Testament Ksiga Rodzaju. Wydanie interli-
nearne z kodami gramatycznymi, transkrypcj oraz indeksem rdzeni. Warszawa 2000
15. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Nowy Testament. Przekad na Wielki Jubileusz
Roku 2000. Warszawa 2000
16. Craig S. Keener, Krzysztof Bardski, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. polskiego), Komentarz
historyczno-kulturowy do Nowego Testamentu. Warszawa 2000
17. Raymond E. Brown SS, Joseph A. Fitzmyer SJ, Roland E. Murphy OCarm (red. nauk. wyd. oryginalnego),
Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. polskiego), Katolicki komentarz biblijny. Warszawa 2001, 2004
18. Fritz Rienecker, Gerhard Maier, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. polskiego), Leksykon biblijny.
Warszawa 2001
19. Stanisaw Gdecki (przek. i oprac.), Grecko-acisko-polska synopsa do 1 i 2 Ksigi Machabejskiej.
Warszawa 2002
20. Leland Ryken, James C. Wilhoit, Tremper Longman III (red. nacz.), Waldemar Chrostowski (red. nauk.
wyd. polskiego), Sownik symboliki biblijnej. Warszawa 2003
21. Bogusaw Wida, Sownik antropologii Nowego Testamentu. Warszawa 2003
22. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Picioksig. Przekad interlinearny
z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem rdzeni. Warszawa 2003
23. David H. Stern, Komentarz ydowski do Nowego Testamentu. Warszawa 2004
24. John H. Walton, Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd.
polskiego), Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej. Warszawa 2004
25. R.J. Cogins i J.L. Houlden (red. nauk. wyd. oryginalnego), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd.
polskiego), Sownik hermeneutyki biblijnej. Warszawa 2005
 Przedmowa
do wydania polskiego

Najwaniejsze problemy i wyzwania, przed jakimi na progu XXI w. staj studia i ba-
dania biblijne, nale do rozlegej i zoonej dziedziny hermeneutyki, czyli sztuki interpre-
tacji ksig witych. Odbiorcy Biblii, by moe zwaszcza najgorliwsi oraz najbardziej wy-
ksztaceni, niezalenie od przynalenoci religijnej i wyznaniowej, gubi si w gszczu naj-
rozmaitszych komentarzy i objanie, ktrych mnogo i rnorodno nasuwaj powa-
ne wtpliwoci, czy moliwe s jakiekolwiek zgodne ustalenia na temat okolicznoci po-
wstania, sposobu przekazywania, autorytetu i treci ksig witych. Nie sposb oprze si
wraeniu, e ywotno i trwaa aktualno Biblii jako ksigi ycia ulega zamazaniu i osa-
bieniu wskutek ogromnej liczby pogldw i stanowisk, z ktrych wiele jest nie tylko prze-
ciwnych, ale wrcz sprzecznych wzgldem innych. Ponadto czytanie i objanianie Pisma
witego odbywa si na tak wielu poziomach, e jego odbiorcy nie s w stanie ogarn ani
uporzdkowa niezwykej zoonoci mniej i bardziej przejrzycie formuowanych prze-
myle i ocen. Skorzystanie z odpowiednich pomocy, opracowanych ze znawstwem, rze-
telnie i klarownie, stao si wic konieczne, a ta konstatacja dotyczy nie tylko zwyczajnych
ludzi, lecz i specjalistw, take egzegetw i teologw.
Obowizkiem kadego dobrego komentatora jest rozwaanie nie sw, lecz ich sen-
su napisa w. Tomasz z Akwinu w komentarzu do Ewangelii wedug w. Mateusza.
Po kilku stuleciach ogromnych osigni, lecz i nie mniejszych zawirowa w teologii i na-
ukach humanistycznych, wiek XXI bdzie wiekiem hermeneutyki biblijnej. Zapowiadaj
to, a na obszarze biblistyki i teologii katolickiej ksztatuj, ogoszone w ostatnich latach
doniose wypowiedzi Papieskiej Komisji Biblijnej. Podstawowe znaczenie ma dokument
Interpretacja Biblii w Kociele, wydany w stulecie przeomowej encykliki Leona XIII Pro-
videntissimus Deus i pwiecze encykliki Piusa XII Divino afflante Spiritu. W przemwie-
niu wygoszonym 23 kwietnia 1993 r. podczas audiencji upamitniajcej obie rocznice, Jan
Pawe II powiedzia: eby uszanowa koherencj wiary Kocioa i natchnienia biblijne-
go, egzegeza katolicka musi zwraca uwag na to, by nie zatrzymywa si tylko nad aspek-
tami ludzkimi tekstw biblijnych. Musi ona przede wszystkim pomaga ludowi chrzeci-
jaskiemu poj w sposb bardziej jasny sowo Boe zawarte w tych tekstach, tak by mo-
na je byo lepiej przyj, aby y w cakowitej jednoci z Bogiem. Przedstawiajc nowy
dokument, Ojciec wity podkreli widoczn w nim otwarto ducha, rwnowag i umiar
oraz ukazywanie powszechnoci sowa Boego w czasie i przestrzeni jako gwny cel in-
terpretacji Biblii, oznaczajcy stay proces jej aktualizacji i inkulturacji. We wprowadzeniu
do tego dokumentu kard. Jzef Ratzinger, od 19 kwietnia 2005 r. papie Benedykt XVI,
napisa: Biblijne sowo przychodzi z rzeczywistej przeszoci, ale nie tylko z przeszoci,
lecz rwnoczenie z wiecznoci Boga. Doprowadza nas ono do wiecznoci Boga, ale zno-
wu na drodze przez czas naley do przeszoci, teraniejszoci i przyszoci. Wanie ta-
kie s perspektywy dobrze pojtej hermeneutyki katolickiej, ktrej zadaniem jest wspo-
maganie prawidowego sposobu rozumienia Pisma witego. Na tym tle ogromne znacze-
nie ma take dokument Nard ydowski i jego Pisma wite w Biblii chrzecijaskiej, ogo-
szony w 2001 r. przez PKB. Ukazuje, na czym polega cigo, brak cigoci i zasadnicza
nowo osoby Jezusa Chrystusa oraz Nowego Testamentu w relacji do Starego Testamentu,
czyli jak z perspektywy chrzecijaskiej trzeba rozpoznawa i przeywa jedno caej Biblii.
PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO VIII

Sownik hermeneutyki biblijnej to dzieo bardzo potrzebne i dugo w Polsce oczekiwa-

ne. Jego angielskie wydanie weszo na stae do kanonu podstawowych pomocy w zakresie
sztuki oraz umiejtnoci czytania i objaniania Pisma witego. Stanowi dojrzay owoc
erudycji kilkudziesiciu uczonych z anglosaskiego obszaru jzykowego i kulturowego, kt-
rzy wsppracujc ze sob skutecznie odpowiedzieli na pilne zapotrzebowania dotyczce
kompetentnego przewodnika po rezultatach wielowiekowych docieka egzegetycznych,
kulturowych, historycznych, literackich i teologicznych nad Bibli. Powstao dzieo
pod kadym wzgldem przemylane, spjne i obfitujce w informacje trudno dostpne, bo
rozproszone w wielu miejscach i rdach. Czytelnik poznaje lepiej ksigi biblijne, a take
rodowisko, w jakim one powstay oraz dugie i burzliwe dzieje ich interpretacji, najwybit-
niejsze nazwiska i dokonania oraz najczciej i najsilniej powracajce problemy interpre-
tacyjne, z ktrych wiele pozostaje nadal aktualnych. Dziki temu potwierdza si prawdzi-
wo czcigodnego powiedzenia, e Scriptura crescit cum legente, Pismo wite wzrasta
wraz z tym, kto je czyta.
Potrzeby wydania Sownika hermeneutyki biblijnej w Polsce nie trzeba uzasadnia.
Nasi biblici, rwnie podczas swoich dorocznych sympozjw, uczynili wiele, by przybli-
y i upowszechni najnowsze dokumenty Papieskiej Komisji Biblijnej. Przegld rodzime-
go pimiennictwa biblijnego i teologicznego te wiadczy, e zagadnienia hermeneutyczne
zostay potraktowane z powag, na jak naprawd zasuguj. Tym razem otrzymujemy
dzieo podstawowe, niezwykle uyteczny podrcznik interpretacji Biblii oraz jej bogatego
i wieloaspektowego wiata i oddziaywania. Skorzystanie z niego uwiadomi, jak bardzo
go dotd w polskim pimiennictwie brakowao i zapewne zachci do dalszego pomnaa-
nia dorobku na tym polu. W tym wysiku stale powinna nam towarzyszy wiadomo du-
chowej podstawy i kocielnego umiejscowienia egzegezy i teologii, tak dobitnie uwypukla-
na przez kard. Jzefa Ratzingera, papiea Benedykta XVI. Wiele do mylenia daj jego
sowa: Koci bez teologii uboeje i lepnie; ale teologia bez Kocioa rozpuszcza si
w dowolno. Wnikliwa lektura tej ksiki w peni potwierdza t diagnoz.
Sownik hermeneutyki biblijnej ukazuje si jako 25. a wic jubileuszowy tom Pryma-
sowskiej Serii Biblijnej. Zostaa zapocztkowana w 1994 r. pod patronatem kard. Jzefa
Glempa, metropolity warszawskiego i prymasa Polski. Jego yczliwo i opieka zawsze
stanowiy wielk pomoc i zacht do kontynuowania wysikw w zakresie upowszechnia-
nia Biblii i wiedzy biblijnej. Seria trwale si wpisaa w krajobraz polskiej biblistyki i teo-
logii, trafiajc wszdzie tam, gdzie by powinna. Znaj j i ceni duszpasterze, nauczycie-
le, katecheci i modzie licealna, a take studenci i alumni seminariw duchownych oraz
wykadowcy akademiccy i seminaryjni. Korzystaj z niej chtnie w swojej pracy naukowo-
-dydaktycznej specjalici, czonkowie utworzonego w 2003 r. Stowarzyszenia Biblistw
Polskich. S to uzasadnione powody do ogromnej radoci i satysfakcji, a zarazem zobo-
wizanie do dalszego ubogacania i pomnaania wszystkiego, co ju udao si osign.
Nie moe by spraw przypadku, e ta jubileuszowa publikacja ukazuje si w kontekcie
43. Sympozjum Biblistw Polskich, ktrego temat brzmi Ioannes Paulus II Papa Sacrae
Paginae. W kilka miesicy po mierci Jana Pawa II raz jeszcze oddajemy Mu hod
i z wdzicznoci wobec Boga upamitniamy nieocenione zasugi dla czytania i objania-
nia Pisma witego.

Ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski

Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego
Przewodniczcy Stowarzyszenia Biblistw Polskich

Warszawa, 2 sierpnia 2005 r.

 Wstp

Po co Sownik hermeneutyki biblijnej, skoro jest pod rk tak wiele sownikw biblijnych?
Chocia informacje, jakie mona znale w tych praktycznych opracowaniach, czciowo
pojawiaj si rwnie tutaj, naszym przedmiotem zainteresowania jest co innego: raczej
szeroki zakres spraw zwizanych z hermeneutyk czyli interpretacj samej Biblii lub histo-
rii i kultur, w jakich s usytuowane jej ksigi.
Fakt, i zaczto odczuwa potrzeb takiego sownika, odzwierciedla pewn zmian
mylenia, polegajc po czci na przesuniciu zainteresowa w kierunku problemw in-
terpretacyjnych, ale te, co moe waniejsze, na pewnej utracie zaufania. Podczas gdy kie-
dy powszechnie przyjmowano, e sens Biblii w caoci i jej konstytutywnych czciach jest
sam w sobie oczywisty dla uwanego czytelnika, dzi bardziej powszechna jest wiado-
mo, e interpretacja nie stanowi jedynie dodatku do zwykego czytania czy posu-
giwania si Bibli, postrzegan jako czysta i prosta sama w sobie; nie jest te czym za-
strzeonym dla niewielkiego grona specjalistw czy moe kocielnych autorytetw, ktre
korzystaj z niej w przepowiadaniu; ani czym zowrogim, prb przewrcenia w gowie
czytelnikowi, ktry lepiej by zrobi, nie zajmujc si ni. Interpretacja jest nieunikniona,
nieodczna od samego aktu czytania tekstu, jest aktem, ktry ustanawia konwersacj
midzy tekstem a czytelnikiem, a moe, gdy wchodzi w gr tradycja, wiele konwersacji
sigajcych wstecz nawet przez stulecia. Ta szersza wiadomo spowodowaa midzy in-
nymi eksplozj technicznych terminw w tej dziedzinie i wci poszerzajcy si zasig me-
tod i sposobw postpowania. Niniejszy sownik jest pomylany jako pomoc dla tych, kt-
rzy chc wej na obszar, mogcy wydawa si poniekd labiryntem.
To dziwne, e w sowniku, ktry prbuje by wyczerpujcy, nie mona znale arty-
kuu na temat... Jeeli miaoby to pomc recenzentom skonnym uskara si w tym du-
chu, moemy powiedzie od razu, e w peni podzielamy to ubolewanie. Bez trudu mogli-
bymy uzupeni list osb i tematw, ktre chtnie bymy uwzgldnili. Nasza lista nieod-
aowanych wycze wyduaa si w miar refleksji nad otrzymanym materiaem. Zanim
zaczlimy prac, wiedzielimy, e naleaoby wzi pod uwag wiele aspektw interpreta-
cji; nikt z nas nie uwiadamia sobie w rzeczywistoci penego zasigu sposobw postrze-
gania Biblii czy znaczenia, jakie miaa w rnych dziedzinach ycia religijnego i kultural-
nego. Wydanie tej ksiki ju samo w sobie byo nauk.
Oznaczao to, e potrzebujemy wikszej jednoznacznoci co do podstawy wyboru.
W niewielu przypadkach opuszczenie wie si z faktem, e niektrzy uczeni, od ktrych
spodziewalimy si wsppracy, nie byli w stanie jej oferowa; istnieje limit czasu, jeli cho-
dzi o zatrzymywanie projektu w oczekiwaniu na kilka artykuw. (Natychmiast powinni-
my jednak doda, e ogromna wikszo z tych, do ktrych zwrcilimy si, to autorzy
jak najbardziej kooperatywni i nie zwlekajcy z odpowiedzi, nawet jeli tylko jeden wy-
razi zgod na wzicie udziau, natychmiast przesyajc artyku, o ktry go poproszono,
poczt zwrotn!).
Uwzgldniona tematyka dzieli si na kilka obszarw: ksigi biblijne; szkoy, ruchy
i okresy w historii interpretacji; techniczne okrelenia, sposoby podejcia i metody stoso-
wane w interpretacji. S to wszystko tematy bdce przedmiotem uwagi profesjonalnego
biblisty i mamy nadziej, e istnieje tutaj materia dla tych, ktrzy przejawiaj odnone za-
interesowania. Sdzimy te, e lektura tej ksiki wyeksponuje fakt, i interpretacja Biblii
sigaa znacznie dalej; bowiem wkrtce stao si dla nas jasne, e musimy dotkn obszaru
WSTP X

literatury, malarstwa i muzyki, nawet jeli artykuy na te tematy mog tylko rzuci prze-
lotne spojrzenie na dostpne tu bogactwo. Chtnie poszlibymy dalej, proponujc szereg
artykuw na temat Biblia i...: i polityka, i wychowanie, i... cae mnstwo innych tema-
tw. Ograniczenia objtociowe przekreliy tego typu ambicje.
We wszystkich przypadkach, kiedy byo to stosowne, prosilimy wspautorw, by pa-
mitali o roli, jak odegra ich temat w historii interpretacji, oraz o tym, w jaki sposb sam
by interpretowany przez lata. Istnieje wiele fascynujcych i czsto zaskakujcych drg
w interpretacji biblijnej stare zwyczaje dawno zapomniane oraz sprawy ycia i kultury,
ktrych dotykaa Biblia, lecz ktre rzadko pojawiaj si w normalnym polu widzenia ba-
da biblijnych. Chcielimy umoliwi czytelnikom odniesienie do tych spraw, choby za po-
moc krtkiej wzmianki. ywimy nadziej, e podobnie jak wszystkie najlepsze sowniki to
dzieo wcignie czytelnikw, odsyajc ich do innych stronic i innych dzie, pocigajc na
zupenie inne i warte zachodu obszary bada. Sownik jest punktem wyjcia w wiat, w tym
przypadku wiat przebogaty, poniekd szalenie egzotyczny, inny ni powszedni, lecz peen
znaczenia w odniesieniu do naszej kultury w jej przeszoci czy czasie obecnym.
Oglnie biorc, artykuy powicone postaciom sprowadzilimy do minimum. Ci,
ktrzy znaleli si w sowniku, nie s koniecznie najwaniejsi; to czsto jednak ci, ktrzy
nie miecili si w adnej cisej kategorii lub ktrzy w powszechnym odczuciu wywarli
wpyw niezauwaony tak szeroko, jak to powinno mie miejsce. Jeli chodzi o innych, ma-
my nadziej, e selektywny indeks okae si adekwatnym przewodnikiem w kwestii, na
czym polega ich znaczenie. Indeks odniesie biblijnych podobnie nie roci pretensji do
wyczerpujcego charakteru, powinien jednak poprowadzi uytkownika do kontekstw,
w ktrych odpowiedni ustp sta si przedmiotem szczegowej lub szczeglnej uwagi.
Innym wanym sposobem wskazania dodatkowej informacji lub innego punktu wi-
dzenia na dany temat jest wykorzystanie strzaek (), ktre mona znale praktycznie
w kadym artykule sownika. Odsyaj one do innych artykuw, zazwyczaj podajc ich
konkretny tytu; czasem zostawialimy osd czytelnikowi, ktry powinien rozpozna np.,
e struktura sugeruje odniesienie do artykuu Strukturalizm. Jedyny wyjtek od tej
oglnej reguy dotyczy faktycznych nazw ksig biblijnych, ktre nie zostay opatrzone
strzakami; kada z nich jest tematem artykuu, czasem w poczeniu z inn odpowiedni
ksig (np. Ksiga Ezdrasza i Ksiga Nehemiasza; Drugi List w. Piotra i List w. Judy
Apostoa). Normalnie opatrzony strzak jest tylko pierwszy taki odsyacz w artykule.
Istniej te inne sposoby uzyskania dodatkowej informacji. Wikszo artykuw
koczy krtka lista dalszej lektury dotyczcej omawianego tematu, bd w wyodrbnio-
nym aparacie, bd w samym tekcie. Powinno to posuy do rozwinicia kwestii oma-
wianych w artykule lub zwrci uwag na inne aspekty, ktrych nie sposb byo rozway
w wyznaczonych ramach. Dodatkowa literatura obejmuje dziea w jzyku angielskim, z wy-
jtkiem tych przypadkw, kiedy, jak uwaano, jedyne rzeczywicie satysfakcjonujce om-
wienie tematu jest dostpne w jzyku niemieckim lub francuskim.
Niezalenie od sugestii dotyczcych dalszej lektury artykuy proponuj rwnie
zob. odsyaj do innych artykuw w sowniku jako sposobu uzyskania dodatkowych
czy odnonych informacji. Nie wszyscy nasi wsppracownicy s ze sob zgodni; takie od-
syacze czsto wska czytelnikowi inne podejcie do tego samego tematu bd informa-
cj na odpowiedni temat, ktra powinna go zainteresowa.
Pewnym problemem by dla redaktorw sposb referencji. W tradycji chrzecijaskiej
przez dugie wieki znaczn cz Biblii nazywano Starym Testamentem, jest to jednak
specyficznie chrzecijaski sposb interpretacji, a jednym z naszych priorytetw byo uni-
kanie triumfalizmu chrzecijaskiego i przyznanie nalenego znaczenia interpretacji y-
dowskiej. Ostatecznie zachowalimy oznakowania ST i NT jako najbardziej znane formy
XI WSTP

odniesienia midzy innymi dlatego, e alternatywne nazwy, jak Biblia hebrajska, nie przy-
jy si powszechnie; mamy jednak wiadomo, e w nadchodzcych latach moe to wy-
glda jak przestarzaa czy moe raczej protekcjonalna decyzja. To samo dotyczy datacji;
zachowalimy raczej skrty przed Chr. i po Chr. ni p.n.e. i n.e., z tego samego powodu
i z takimi samymi obawami jak wyej wspomniane.
Pozostaje jedynie wyrazi podzikowanie: uczonym, z ktrymi omawialimy pierwot-
ny plan ksiki i ktrzy zgosili wiele konstruktywnych sugestii, co udao nam si szcz-
liwie uwzgldni; wspautorom oczywicie za wspprac i gotowo do cierpliwego
tumaczenie niepojtnym redaktorom powodw, dla ktrych odpowiedni temat naleao
potraktowa wanie w taki sposb i odrzuci propozycje ograniczenia objtoci; Soni Co-
peland i innym pracownikom Kings College w Londynie za pomoc administracyjn i se-
kretarsk; Margaret Lydamore (Press), ktra stawia czoo naszym narzekaniom i nie po-
zwolia, bymy w redakcyjnych poczynaniach zeszli zbyt daleko z wyznaczonej cieki;
oraz Johnowi Bowdenowi, ktry pierwszy mia pomys napisania tej ksiki i ktrego en-
tuzjazm i energia trzymay nas przy niej.
Teraz, Czytelniku, wszystko zaley od Ciebie.

R.J. Coggins
J.L. Houlden
 WYKAZ AUTORW
(Zachowano oryginalne nazewnictwo, czasami nie majce cisych odpowiednikw w jzyku polskim)
Kenneth T. Aitken, Lecturer in Hebrew
and Semitic Studies, University of Aberdeen.
Loveday Alexander, Lecturer in New
Testament, Department of Biblical Studies,
University of Sheffield.
Philip S. Alexander, President, Oxford Centre
for Hebrew and Jewish Studies.
G. W. Anderson, Professor Emeritus
of Hebrew and Old Testament Studies,
University of Edinburgh.
Graeme Auld, Senior Lecturer in Old
Testament Studies, University of Edinburgh.
John Baggley, Team Rector, Bicester Area
Team Ministry.
Edward Ball, Lecturer in Theology,
University of Nottingham.
Margaret Barker
John Barton, Oriel and Laing Professor
of Holy Scripture, University of Oxford.
Stephen C. Barton, Lecturer in New
Testament, Department of Theology,
University of Durham.
Christina A. Baxter, Dean, St Johns College,
Nottingham.
J. Neville Birdsall, Emeritus Professor of New
Testament Studies and Textual Criticism,
University of Birmingham.
Anders Jrgen Bjrndalen, Late Professor, Free
Faculty of Theology, University of Norway.
M.G. Brett, Professor of Old Testament,
Whitley College, Melbourne.
S.P. Brock, Reader in Syriac,
and Fellow of Wolfson College, Oxford.
George J. Brooke, Lecturer in Intertestamental
Literature, University of Manchester.
Raymond E. Brown, SS, Auburn Distinquished
Professor of Biblical Studies,
Union Theological Seminary.
Richard A. Burridge, Dean, Kings College,
London.
Averil Cameron, Warden, Keble College,
London.
Robert P. Carroll, Professor of Biblical
Studies, University of Glasgow.
David Catchpole, St Lukes Foundation
Professor of Theological Studies,
University of Exeter.
Henry Chadwick, Master of Peterhouse,
Cambridge.
Ruth Chavasse, Lecturer in Ecclesiastical
History, Kings College, London.
Peter Clarke, Senior Lecturer in the History
and Sociology of Religion, Kings College,
London.
R.E. Clements, Samuel Davidson Professor
Emeritus of Old Testament Studies,
Kings College, London.
David J.A. Clines, Professor of Biblical
Studies, University of Sheffield.
R.J. Coggins, Senior Lecturer in Old
Testament Studies, Kings College, London.
Dan Cohn-Sherbok, Director, Centre
for the Study of Religion and Society,
University of Kent.
Mark Corner, Lecturer in Religious Studies,
University of Newcastle.
John M. Court, Senior Lecturer in Theology
and Religious Studies, University of Kent.
A.H.W. Curtis, Senior Lecturer in Old
Testament Studies, University of Manchester.
Margaret Davies, Lecturer in New Testament,
University of Sheffield.
Philip R. Davies, Senior Lecturer in Old
Testament, University of Sheffield.
John Day, University Lecturer in Old
Testament, and Fellow and Tutor of Lady
Margaret Hall, Oxford.
T.J. Deidun, Lecturer in New Testament
Studies, Heythrop College,
University of London.
XIII
John A.H. Dempster, Resource Librarian,
Strathclyde Regional Council.
Jennifer Dines, CSA, Lecturer in Old Testament,
Heythrop College, University of London.
F. Gerald Downing, Vicar of St Simon
and St Jude, Bolton-le-Moors.
John Drury, Dean of Christ Church, Oxford.
James D.G. Dunn, Professor of Divinity,
University of Durham.
Alan Dunstan, Canon Residentiary and
Precentor of Gloucester Cathedral.
John Eaton, Reader Old Testament Studies,
Birmingham.
Paul Ellingworth, Translation Consultant,
United Bible Societies, and Honorary
Lecturer, University of Aberdeen.
Ieuan Ellis, Fellow, University of Hull.
Grace I. Emmerson, Visiting Lecturer,
Department of Theology,
University of Birmingham.
Philip F. Esler, Reader in New Testament
Studies, University of St Andrews.
C.F. Evans, Professor Emeritus of New
Testament Studies, University of London.
G.R. Evans, University Lecturer in History,
and Fellow of Fitzwilliam College,
Cambridge.
Owen E. Evans, Senior Lecturer
in Biblical Studies, University College
of North Wales, Bangor.
J.C. Fenton, Canon of Christ Church, Oxford.
Joseph A. Fitzmyer, SJ, Professor Emeritus,
Catholic University of America.
David F. Ford, Regius Professor of Divinity,
University of Cambridge.
Birger Gerhardsson, Professor of Exegetical
Theology, Lund University.
John Goldingay, Principal, St Johns College,
Nottingham.
Friedemann W. Golka, Professor of Old
Testament Theology, University of Oldenburg,
Germany.
WYKAZ AUTORW
R.P. Gordon, University Lecturer in Old
Testament and Intertestamental Studies, and
Fellow of St Edmunds College, Cambridge.
Lester L. Grabbe, Professor of Theology,
University of Hull.
Stuart George Hall, Professor
of Ecclesiastical History Emeritus,
Kings College, London.
Daniel W. Hardy, Director,
Center of Theological Enquiry, Princeton.
C.T.R. Hayward, Lecturer in Old Testament,
University of Durham.
John F. Healey, Lecturer in Semitic Studies,
University of Manchester.
Avril Henry, Reader in English Mediaeval
Literature, University of Exeter.
Colin Hickling, Vicar of Arksey, Doncaster.
W.J. Hollenweger, Professor of Mission,
University of Birmingham.
Morna D. Hooker, Lady Margaret Professor
of Divinity, University of Cambridge.
Brian Horne, Lecturer in Christian Doctrine,
Kings College, London.
J.L. Houlden, Professor of Theology Emeritus,
Kings College, London.
Jeremy Hughes, Pusey and Ellerton Hebrew
Fellow, University of Oxford.
Alastair G. Hunter, Lecturer in Hebrew and
Old Testament Studies, University of Glasgow.
Bernard S. Jackson, Queen Victoria Professor
of Law, University of Liverpool.
Werner G. Jeanrond, Lecturer in Theology,
Trinity College, Dublin.
William Johnstone, Head of Department
of Hebrew and Semitic Languages,
University of Aberdeen.
G. Lloyd Jones, School of Theology,
University College of North Wales, Bangor.
Paul Joyce, Lecturer in Old Testament Studies,
University of Birmingham.
Howard Clark Kee, William Goodwin Aurelio
Professor of Biblical Studies Emeritus,
Boston University.
WYKAZ AUTORW
Patricia G. Kirkpatrick, Assistant Professor
of Old Testament Studies and Hebrew
Language, McGill University.
Michael A. Knibb, Professor of Old Testament
Studies, Kings College, London.
L. Kreitzer, Tutor of New Testament,
Regents Park College, Oxford.
W.G. Lambert, Professor of Assyriology,
University of Birmingham.
Sophie Laws, Part-time Fellow,
Regents College, London.
Judith M. Lieu, Lecturer in Christian Origins
and Early Judaism, Kings College, London.
Barnabus Lindars, SSF, Rylands Professor
of Biblical Criticism and Exegesis,
University of Manchester.
Raphael Loewe, Goldsmid Professor
of Hebrew (Emeritus),
University College, London.
Andrew Louth, Professor of Religious Studies,
Goldsmiths College, University of London.
Dieter Lhrmann, Professor of New Testament
Studies, University of Marburg.
Hyam Maccoby, Lecturer and Fellow
of Leo Baeck College, London.
Margaret Y. MacDonald, Assistant Professor
of Theology, St Francis Xavier Univeristy,
Nova Scotia.
J.I.H. McDonald, Reader in Christian Ethics
and New Testament Studies,
University of Edinburgh.
A.E. McGrath, Research Lecturer in Theology,
Oxford.
Brian McNeil, Parish priest, Hamar, Norway.
Ralph P. Martin, Associate Professor, Biblical
Studies Department, University of Sheffield.
Rex Mason, Senior Tutor, Regents Park
College, Oxford.
A.D.H. Mayes, Professor of Hebrew,
Trinity College, Dublin.
S.E. Medcalf, Reader in English,
University of Sussex.
David K. Miell, Team Vicar, Walton LEP,
Milton Keynes.
XIV
A.R. Millard, Professor of Hebrew
and Ancient Semitic Languages,
University of Liverpool.
J. Maxwell Miller, Director, Graduate Studies
in Religion, Emory University, Atlanta.
Robert Morgan, Priest-in-Charge,
Sandford-on-Thames, and Fellow of Linacre
College, Oxford.
Harry Mowvley, Deputy Principal,
Bristol Baptist College.
John Muddiman, Lecturer in New Testament,
Mansfield College, Oxford.
J. Murphy-OConnor, Professor of New
Testament, Ecole Biblique et Archologique
Franaise, Jerusalem.
R.P.R. Murray, SJ, Senior Research Fellow,
Heythrop College, University of London.
Julia Neuberger, Visiting Fellow,
Kings Fund Institute.
D.E. Nineham, Warden of Keble College,
Oxford.
R.A. Norris, Professor of Church History,
Union Theological Seminary.
J.L. North, Barnaby Lecturer in New
Testament Studies, University of Hull.
Richard Parsons, Vicar of Hendon,
Diocese of London.
R.A. Piper, Reader in New Testament
Languages and Literature,
University of St Andrews.
J.R. Porter, Professor Emeritus,
University of Exeter.
Brian G. Powley, Superintendent Minister,
York (South) Methodist Circuit.
Iain W. Provan, Lecturer in Hebrew
and Old Testament Studies,
University of Edinburgh.
Bernard M.G. Reardon, Reader and Head
of the Department of Religious Studies,
University of Newcastle upon Tyne.
D.B. Redford, Professor, Department of Near
Eastern Studies, University of Toronto.
Christine Rees, Lecturer in English, Kings
College, London.
XV
S.C. Reif, Head of the Oriental Division
and Director of the Genizah Research Unit,
Cambridge University Library.
John Riches, Professor of New Testament,
Department of Biblical Studies,
University of Glasgow.
Andrew Rippin, Professor, Religious Studies,
University of Calgary.
B.P. Robinson, Lecturer in Sacred Scripture,
Ushaw College, Durham.
Cyril S. Rodd, Reader in Theology
and Religious Studies, Roehampton Institute
of Higher Education.
J.W. Rogerson, Professor and Head
of the Department of Biblical Studies,
University of Sheffield.
Charlotte Rouech, Lecturer in Byzantine
Language and Literature,
Kings College, London.
Christopher Rowland, Dean Ireland Professor
of the Interpretation of Holy Scripture,
University of Oxford.
Robert B. Salters, Lecturer in Hebrew and Old
Testament, University of St Andrews.
Deborah F. Sawyer, Lecturer in Religious
Studies, Lancaster University.
John F.A. Sawyer, Senior Research Fellow
in Hebrew and Biblical Interpretation,
Lancaster University.
A. Schwbel, Professor of Theology,
University of Kiel.
Ulrich Simon, Emeritus Professor of Christian
Literature, Kings College, London.
Janet Martin Soskice, Lecturer in the Faculty
of Theology and Religious Studies,
University of Cambridge.
Graham N. Stanton, Professor of New
Testament Studies, Kings College, London.
Kenneth Stevenson, Rector of Holy Trinity and
St Marys Guildford, and Member of the
Church of England Liturgical Commission.
Mark W. G. Stibbe, Minister, St Helens
Church, Stapleford, Nottingham.
Stanley K. Stowers, Professor of Religious
Studies, Brown University, Providence,
Rhode Island.
WYKAZ AUTORW
Roderick Swanston, Senior Lecturer in History
and Analysis, Royal College of Music,
and Academic Advister to the Birkbeck
College (London) Centre for Extra-Mural
Studies.
John Sweet, University Lecturer in Divinity,
and Fellow and Dean of Chapel,
Selwyn College, Cambridge.
Robert. C. Tannehill, Professor of New
Testament, Methodist Theological School
in Ohio.
William R. Telford, Lecturer in Religious
Studies, University of Newcastle upon Tyne.
Anthony C. Thiselton, Professor of Theology,
University of Nottingham.
Christine Trevett, Teacher of Biblical Studies,
Department of Religious Studies,
University of Wales College of Cardiff.
D.M. Tuckett, Professor of New Testament
Studies, University of Manchester.
Pamela Tudor-Craig, Historyk sztuki i pisarka.
Francis Watson, Lecturer in New Testament
Studies, Kings College, London.
Wilfred G.E. Watson, Lecturer
in the Department of Religious Studies,
University of Newcastle upon Tyne.
David V. Way, Advisory Board of Ministry,
Church of England.
M.P. Weitzman, Lecturer, Department
of Hebrew and Jewish Studies,
University College, London.
R.N. Whybray, Emeritus Professor of Hebrew
and Old Testament Studies,
University of Hull.
R. Williamson, Senior Lecturer in Religious
Studies, University of Leeds.
James Welford Woodward, Chaplaincy
Co-ordinator for the Queen Elizabeth
Medical Centre, Birmingham.
Frances Young, Edward Cadbury, Professor
of Theology, University of Birmingham.
J.A. Ziesler, Senior Lecturer in Theology,
University of Bristol.
 WYKAZ SKRTW

AAR American Academy of Religion JTS Journal of Theological Studies

AOAT Alter Orient und Altes Testament KJV King James Version of the Bible
ASTI Annual of the Swedish Theological MAMA Monumenta Asiae Minoris Antiqua
Institute (Jerozolima) NCB New Century Bible
ATD Das Alte Testament Deutsch NEB New English Bible
AV Authorized Version of the Bible NT Novum Testamentum
BJRL Bulletin of the John Rylands NTS New Testament Studies
Library OED Oxford English Dictionary
BK Biblischer Kommentar, Neukirchen OTS Oudtestamentische Studien, Leiden
BK.AT Altes Testament PG Patrologiae Graeca, ed. J.P. Migne
BK.NT Neues Testament PL Patrologiae Latina, ed. J.P. Migne
BWANT Beitrge zur Wissenschaft vom RDK Reallexikon zur deutschen
Alten und Neuen Testament Kunstgeschichte
BZAW Beihefte zur Zeitschrift fr RevExp Review and Expositor
die alttestamentliche Wissenschaft RGG Die Religion in Geschichte
CB Coniectanea Biblica und Gegenwart
CBQ Catholic Biblical Quarterly RS Religious Studies
ET The Expository Times RSV Revised Standard Version
HJ Heythrop Journal of the Bible
HTR Harvard Theological Review RV Revised Version of the Bible
IBS Irish Biblical Studies SB Studia Biblica
ICC International Critical Commentary SHS Speculum Humanae Salvationis
IDB The Interpreters Dictionary SJT Scottish Journal of Theology
of the Bible TDNT Theological Dictionary
IDB-SV Supplementary Volume of the New Testament
IEJ The Israel Exploration Journal TDOT Theological Dictionary
JAOS Journal of the American Oriental of the Old Testament
Society TU Texte und Untersuchungen
JBL Journal of Biblical Literature zur Geschichte der altchristlichen
JJS Journal of Jewish Studies Literatur
JSJ Journal for the Study of Judaism TWNT Theologisches Wrterbuch
JSNT Journal for the Study zum Alten Testament
of the New Testament VT Vetus Testamentum
JSOT Journal for the Study VT-S Supplement
of the Old Testament ZAW Zeitschrift fr die alttestamentliche
JSOT - SS Supplement Studies Wissenschaft
JSP Journal of Social Psychology ZTK Zeitschrift fr Theologie
JSS Journal of Semitic Studies und Kirche
 A
ABRAHAM jako Abram pojawia si w Ksidze tego (drugiego) przymierza jest obrzezanie
Rodzaju jako syn Teracha (Rdz 11,26n), ktry kadego dziecka pci mskiej smego dnia po
opuci Ur w Chaldei i ruszy na zachd, by do- narodzeniu (Rdz 17,9-14, P). Pierwszym
trze do kraju Kanaan, tymczasem jednak skutkiem tego przymierza pomidzy Bogiem
osiad w Charanie (Rdz 11,31). Nastpnie, na (El Szaddai) a Abrahamem jest urodzenie
rozkaz Boy (Rdz 12,1), Abram opuci Cha- przez Sar, on Abrahama, syna Izaaka, kiedy
ran i uda si do ziemi wyznaczonej mu przez oboje byli ju w wieku bezpodnym (Rdz 17,17;
Boga, majc Jego zapewnienie, e jego potom- 18,11).
kowie stworz wielki nard, posid t ziemi Niektre charakterystyczne cechy cyklu opo-
i stan si rdem bogosawiestwa dla in- wiada o Abrahamie w Ksidze Rodzaju spo-
nych rodzin (= klanw) tej ziemi (Rdz 12,1-3). wodoway, e cykl ten uzyska wyjtkowe zna-
Dziki objawieniu Boemu imi Abram zostaje czenie teologiczne; dziki nim te Abraham zaj-
pniej zmienione na Abraham, co jest zna- muje tak wane miejsce w tradycji religijnej ju-
kiem jego przyszej roli jako sawnego przodka daizmu, chrzecijastwa i islamu (zob. Interpre-
wielu narodw (Rdz 17,5). Uczeni jednak tacja islamska). Te cechy to:
przyjmuj szeroko dwie formy jako dialektycz- 1. Objawienie Abrahamowi natury i tajemni-
ne odmiany tego samego imienia. Jego forma cy tosamoci Boga zawartych w Jego imieniu
jest typowa dla wielu podobnych imion, ktre Boga Wszechmocnego (El Szaddai). Oznacza
skadaj si z rzeczownika, wyraajcego jaki to, jak si uwaa, objawienie Abrahamowi
tytu Boy, i czasownika. Imi to oznacza wic: jedynoci Boga i tym samym doktryny mono-
Ojciec jest wielki. teizmu.
W Ksidze Rodzaju Abraham jawi si jako 2. Obietnica, e potomkowie Abrahama
najwikszy i najwybitniejszy z patriarchw odziedzicz ziemi, bya wanym elementem
znanych w historii Izraela. Opowiadania trak- tradycji ydowskiej, stajc si na nowo przed-
tujce o jego przygodach i dowiadczeniach miotem szczeglnego zainteresowania wraz
wystpuj w Rdz 12,1-25,8; mwi si, e doy z pojawieniem si w kocu XIX w. nowoytne-
175 lat (Rdz 25,7). Obietnica zoona przez go syjonizmu.
Boga Abrahamowi, e jego potomkowie odzie- 3. Obietnica, e wszystkie narody bd bo-
dzicz ziemi Kanaan (Rdz 12,1-4; 15,18-21), gosawione dziki Abrahamowi, podjta przez
zostaje potwierdzona uroczystym przymie- tradycj chrzecijask, zapowiada Ewangeli
rzem (Rdz 15,17n, fragment, ktry literacka Jezusa Chrystusa (por. Ga 3,6-9).
krytyka rde przypisuje JE). Pniej na- 4. W Abrahamie, ktry na rozkaz Boga go-
stpuje zatwierdzenie tej obietnicy przez kolej- tw by zoy w ofierze nawet swego syna Iza-
ne przymierze i Abraham otrzymuje wwczas aka, dostrzega si niepowtarzalny przykad po-
obietnic, e stanie si ojcem nie jednego tylko, suszestwa Bogu (Rdz 22,1-19). Ten wyraz
lecz wielu narodw (Rdz 17,1-8, P). Znakiem bezgranicznego zaufania Bogu, oglnie znany
ADAM
jako Aqedah (zwizanie Izaaka, w. 9), sta
si rdem caego bogactwa refleksji religijnej
w tradycji ydowskiej, chrzecijaskiej i islam-
skiej, a po nasze czasy.
Prbujc usytuowa historycznie ycie i dzie-
o Abrahama, biblici XX w. czsto skonni by-
li przyjmowa, e u podstaw tradycji dotycz-
cych Abrahama, a zachowanych w ST, ley
pewne autentyczne jdro pamici historycznej.
Jednoczenie nie sposb byo na og uzyska
trwaej zgody co do miejsca Abrahama w sta-
roytnej bliskowschodniej chronologii.
Odnotujmy niektre gwne stanowiska.
Opowiadanie Rdz 14,1-12 o pokonaniu przez
Abrahama w bitwie w dolinie Siddim koali-
cji krlw poddaje si analizie w nadziei jed-
noznacznego zidentyfikowania osoby krla
(por. C. Westermann, Genesis 12-36, s. 188).
Nie udao si jednak utosami go w pewny
sposb z adn ze znanych postaci.
Prace wykopaliskowe w Ur prowadzone
w latach 20. i 30. XX w. przez sir Leonarda
Woolleya miay rzuci dodatkowe wiato na
Abrahama i jego wiat, nie uzyskano jednak
adnych konkretnych dowodw dotyczcych
Abrahama. W nastpnych dwu dziesiciole-
ciach wiele uwagi przywizywano do ustalenia
ta kulturowego i obyczajw opowiada
o Abrahamie, dc do ukazania ich historycz-
nego znaczenia (tak R. de Vaux, C.H. Gordon,
W.F. Albright i H.H. Rowley).
Nawet to podejcie nie zaowocowao jakimi
pewnymi historycznymi wnioskami, a wrcz
przeciwnie jeszcze wikszym stopniem scepty-
cyzmu, ktremu dali wyraz J. van Seters
i T.L. Thompson. Uczeni ci na pewno popraw-
nie stwierdzaj, e wikszo materiau narra-
cyjnego dotyczcego dziaalnoci Abrahama
moga by zredagowana najwyej kilkaset lat
po jego mierci. To przecie nie wyklucza, e
pniejsze pokolenia Izraelitw zachoway pew-
n autentyczn pami o tak wielkim przodku.
Niewtpliwie nadmierna koncentracja uwagi
na problemach tyczcych historycznoci spo-
wodowaa po stronie uczonych powane zanie-
dbania w zakresie analizy narracyjnych wt-
kw i intencji opowiada Ksigi Rodzaju
o Abrahamie (por. C. Westermann, Obietnice
dane ojcom, 1980). Tak wic du wag naley
przywizywa take do tego, w jaki sposb
2
opowiadania o Abrahamie nawietlaj charak-
ter religii w epoce patriarchw i w czasach
przed-Mojeszowych (por. W. McKane, Bada-
nia dotyczce opowiada o patriarchach, 1979).
W tradycji ydowskiej Abraham cieszy si
wielk saw, ustpujc miejsca jedynie Moje-
szowi: widziano w nim pioniera wiary, przy-
kad posuszestwa Bogu i twrc nowego reli-
gijnego szlaku. Jego znaczenie podkrela si
take w islamie; wzmiankuje o nim co najmniej
26 sur Koranu. Dla chrzecijan Abraham by
take przedstawicielem pobonoci opartej na
wierze i ufnoci, zanim dane zostao Prawo
(por. Rz 4; Ga 3; Hbr 11).
Zob. wiat staroytnego Bliskiego Wschodu;
Archeologia (Stary Testament); Ksiga Rodza-
ju; Picioksig.
J. van Seters, Abraham in History and Tradi-
tion, 1975; T.L. Thompson, The Historicity of
the Patriarchal Narratives. The Quest for the
Historical Abraham (BZAW 133), 134; R. Mar-
tin-Achard, Actualit dAbraham, 1969; R. de
Vaux, The Early History of Israel to the Exodus
and Covenant of Sinai, t. 1, 1978, s. 153-287.
R.E. CLEMENTS
ADAM W zastosowaniu ST Adam znaczy
oglnie czowiek; to nie tyle konkretna isto-
ta ludzka, ile raczej ludzko, rodzaj ludzki.
Termin wystpuje w ST ponad 500 razy, jednak
z rzadka tylko dotyczy pierwszego czowieka;
wyjtkiem s pierwsze rozdziay Ksigi Rodza-
ju. Ale nawet tam nie jest atwo ustali, kiedy
chodzi o cay rodzaj ludzki, a kiedy o konkret-
n jednostk, Adama. Obecna forma opowia-
da o stworzeniu uksztatowaa si w cha-
rakterystycznym kontekcie izraelskim i dlate-
go wane jest, by zauway, e Boga Izraela,
ukazanego jako Stwrc, pojmuje si jako od-
powiedzialnego za stworzenie caego rodzaju
ludzkiego. Pomimo stwierdzanego niejedno-
krotnie przeciwiestwa midzy Izraelem a in-
nymi grupami, wszyscy stanowi cz tego sa-
mego stworzenia.
Uczeni powicaj wiele uwagi znaczeniu
tekstw NT wzmiankujcych o Adamie, co ma
ten m.in. negatywny skutek, e przesania inne
rodzaje uycia w judaizmie pobiblijnym. Ju
w apokryfach mona zauway zainteresowa-
nie Adamem jako pojedynczym czowiekiem;
3 ADAM
rozwino si ono na rne sposoby w pniej-
szych pismach ydowskich. Tak wic cz
Ksigi Syracha powicona sawnym ludziom
(44 49) koczy si uwielbieniem Adama, b-
dcego ponad wszystkimi yjcymi stworze-
niami (49,16), chocia czasami uwaa si ten
tekst za pniejszy dodatek, nietypowy dla
oglnej perspektywy ksigi, ktra podkrela
niewiedz Adama (24,28). By moe jednak
czym bardziej wartociowym bdzie dostrze-
enie w tych kontrastowych prezentacjach
przypadku obrazujcego wiele rnych sposo-
bw posugiwania si we wczesnym judaizmie
tradycj o Adamie. Levison podkrela, e r-
ne pisma ydowskie, reprezentujce rne
punkty widzenia, potrafiy korzysta z tradycji
o Adamie w celu unaocznienia wasnych okre-
lonych tez; nie byo jakiej przewodniej prezen-
tacji, z ktr musiay si zgadza wszystkie in-
ne. Autor twierdzi, e zainteresowanie Ada-
mem znalazo wyraz zwaszcza w pismach m-
drociowych czy w apokalipsach. W pismach
mdrociowych podkrela si zaleno Ada-
ma od Mdroci, postrzeganej jako samoistnie-
jca istota (Mdr 10,1n); w apokalipsach mona
znale spekulacje na temat preegzystencji
Adama, postaci, ktrej egzystencja ziemska
stanowia blady odblask chway, jak cieszya si
niegdy. Filon przedstawia splatonizowan
wersj podobnych idei, widzc w czowieku
z Rdz 1 niebieskie przeciwiestwo empirycz-
nego Adama z Rdz 2.
Jednym z tematw akcentowanych w pis-
mach ydowskich by grzech Adama i jego skut-
ki dla przyszej ludzkoci. Druga Ksiga Ezdra-
sza 3 (jest to pocztek gwnej czci ksigi) za
punkt wyjcia obiera los ludzkoci bdcy na-
stpstwem grzechu Adama: Naoye na nie-
go twj nakaz, ale go przekroczy i natych-
miast skazae na mier jego i jego potom-
kw (2 Ezd 3,7). Teksty takie jak ten wyranie
pokazuj, e zastosowanie NT cho nie jest
to jedyny sposb rozumienia tradycji o Adamie
reprezentuje pewien nurt prezentacji Adama
w judaizmie.
Naley wspomnie jeszcze inny tekst ydow-
ski: ycie Adama i Ewy, ktrego cz mona
znale take w innym dziele, znanym jako
Apokalipsa Mojesza. Wpisuje si on w znacz-
nej mierze w form literack, czasem znan pod
nazw Biblii ponownie napisanej: chodzi
o opracowanie tekstu biblijnego ze wzgldu na
szczeglny punkt widzenia autora. Tutaj Adam
wyjania swoim dzieciom przyczyn i koniecz-
no wasnej mierci, w kontekcie rozwaa na
temat przyszego zmartwychwstania. Dysku-
tuje si, w jakiej mierze suszne jest uwaanie
ycia za dzieo ydowskie; cho prawdopodob-
nie napisane w jzyku hebrajskim, zachowao
si ono w krgach chrzecijan, ktrzy przejli
to, jak i inne pseudoepigraficzne pisma, od y-
dw. (Sugeruje si, e ksiga podejmuje niekt-
re tradycje wykorzystane przez Miltona w Raju
utraconym). Zawarte tu rozwaania s bardzo
zblione do spekulacji, jakie znale mona
rwnie w pismach gnostyckich, i przypomina-
j o wielkiej rozmaitoci pogldw, ktre potra-
fiy posugiwa si tradycjami o Adamie w swo-
im wasnym charakterystycznym celu.
Pamitajc o tym kontekcie historycznym,
przechodzimy do interpretacji Adama w NT.
Tutaj posugiwanie si Adamem jako tema-
tem teologicznym w odniesieniu do Chrystusa
wyznacza miejsce przecicia si linii escha-
tologii, chrystologii i antropologii (tutaj: na-
uki dotyczcej rodzaju ludzkiego). Dwie ostat-
nie dziedziny (antropologia i chrystologia) sta-
nowi dwa bieguny interpretacji zawartego
w NT obrazu eschatologicznego Adama.
Niektre partie listw Pawa (1 Kor
15,20-22.45-49; Rz 5,12-21 i Flp 2,1-11) stano-
wi najwaniejsze rda takiej Adamowej
teologii, chocia odpowiednie aluzje mona
znale te gdzie indziej w NT. Np. dzieje
Adama mog lee u podstaw opowiadania
o kuszeniu (Mk 1,12-13), w ktrym Jezus spo-
tyka szatana na wzr Adama; natomiast u-
kasz w swojej genealogii doprowadza rodowd
Jezusa wstecznie do Seta, syna Adama, syna
Boego, tym samym osadzajc jego bezpo-
rednie synostwo Boe (3,22) w rodzaju ludz-
kim jako stworzonym przez Boga (3,38).
Niewtpliwie opowiadania Rdz 1,26-27 i 2,4-
- 4,1 to podstawowe rdo, w ktrym zakorze-
niony jest obraz Adama. Relacja Ksigi Ro-
dzaju inspiruje take szerok refleksj antropo-
logiczn. W teologii ST posta Adama po-
jawia si raczej z rzadka, i jeszcze tylko Ps 8 od-
grywa we wczesnochrzecijaskiej refleksji po-
czesn rol (1 Kor 15,25n; por. Hbr 2,5-9).
ADAM
Teologia Adamowa jest cile zwizana z in-
nymi nowotestamentalnymi stwierdzeniami
chrystologicznymi, m.in. rozwaaniami o m-
droci i Logosie, ide Syna Czowiecze-
go, pytaniami o preegzystencj itd. Interpreta-
cja teologiczna susznie staraa si okreli
dokadniej stosunek chrystologii Adamowej
do tych innych deklaracji chrystologicznych,
np. w domniemanych hymnach przed-Pawo-
wych (Flp 2,6-11; Kol 2,15-20).
Teologiczne interpretacje obrazu Adama za-
wartego w listach Pawa cz si z koniecznoci czasw mesjaskich. Myl ta wyranie do-
z pytaniami o to myli Pawowej (czy bya to
dla Pawa idea gwnie ydowska, czy idea
hellenistyczna?). Uczeni akcentujcy helleni-
styczne wychowanie i dziedzictwo Pawa skon-
ni byli interpretowa obraz Adama w katego-
riach mitologii czowieka niebieskiego czy
praczowieka (Urmensch). Mitologie takie sku-
piaj si na og na kosmicznej, preegzystujcej
istocie, ktra zstpuje na ziemi i dokonuje od-
kupienia, zespalajc razem wszystkie dusze
ludzi upadych i w ten sposb rekonstytuujc
ludzko oraz przywracajc rodzajowi ludzkie-
mu prawdziwy obraz Boga, utracony na skutek
upadku Adama. W czowieku niebieskim lub
praczowieku widzi si gwnie tego, ktry od-
wraca skutki grzechu Adama. atwo wic na-
kreli cisy zwizek midzy Chrystusem jako na roli Adama jako sprawcy grzechu. Jak wi-
Drugim Adamem i paralelnymi gnostyckimi
mitologiami Odkupiciela z pniejszych pism.
Taki pogld reprezentuj zwaszcza interpreta-
torzy niemieccy, np. Bultmann, pozostajcy
pod silnym wpywem szkoy historii religii.
Inni podkrelali dziedzictwo i to ydowskie,
zwracajc uwag na miejsce Adama w literaturze
apokryficznej, pseudoepigraficznej i rabi-
nistycznej jako waniejszym rdle paralel
dla Pawowego stosowania obrazu. Podejcie
Filona do Adama, zwaszcza w Legum allego-
ria i De opificio mundi, dao skuteczn pod-
staw do analizy porwnawczej myli Pawa.
Pawe zaley od rozwaa na temat Adama, ja-
kie znajdujemy u Filona: w takim tekcie jak
Flp 2,6-11 Chrystus jest czowiekiem niebie-
skim, ktry przyszed na wiat. W kadym ra-
zie, paralele w obszernym korpusie literatury
ydowskiej s uderzajce i wydaj si pasowa Boga. Czy zaczynamy od Chrystusa i przecho-
do akcentw Pawa lepiej ni paralele wypro-
wadzone ze wiata czysto hellenistycznego.
4
Uczeni starali si odnie to ydowskie wia-
dectwo do interpretacji Adama na trzy cha-
rakterystyczne sposoby, ktre cz si nawza-
jem. Okreleniem pierwszego moe by eschato-
logiczna rola Adama. Wielu interpretatorw
(np. W.D. Davies) zwrcio uwag na zwizek
pomidzy Urzeit (praczas, czas pocztku)
i Endzeit (czas ostateczny, czas koca),
ktry ley u podstaw eschatologicznego prze-
sania myli ydowskiej, i na szczegln rol
postaci Adama w przyblieniu oczekiwanych
chodzi do gosu w znacznej czci literatury
ydowskiej, m.in. w pismach esseskich
z Qumran (zob. Zwoje znad Morza Martwego)
(np. 1QS 4,23 i CD 3,20). Wielu prbowao
okreli dokadniej, jak ma si Danielowy Syn
Czowieczy (Dn 7,13) do teologii Adamowej.
Drugi sposb to skupienie uwagi na repre-
zentatywnej roli Adama bdcego symbolem
solidarnoci rodzaju ludzkiego. Hebrajsk ide
osobowoci korporatywnej przytacza si czsto
jako ide podstawow i zasadnicz dla jakiejkol-
wiek interpretacji Adama. Teksty z 1 Kor 15
przywouje si czsto jako potwierdzenie tego
pogldu, z obrazem pierwocin (w. 20-23) jako
zasadnicz ogniskow.
Trzeci sposb polega na koncentracji uwagi
dzielimy, interpretacja koncentrowaa si na
Adamie bdcym rdem grzesznoci ludzi.
Jest take kilka tekstw, ktre cz upadek
raczej z Ew ni z Adamem (Syr 25,24 i 1 Tm
2,13-14).
Wiele napi z zakresu chrystologii i antropo-
logii uzyskuje najwyraniejsze kontury w Rz 5.
Nigdzie nie jest to zobrazowane tak jasno, jak
w interpretacji tego tekstu zaproponowanej
przez Rudolfa Bultmanna oraz interpretacji
Karla Bartha. Bultmann akcentuje antropo-
logiczny biegun obrazu Adama, wskazujc na
egzystencj rodzaju ludzkiego jako samo jdro
obrazu. Barth, z drugiej strony, akcentuje jego
biegun chrystologiczny i uwydatnia bardziej je-
go natur. Problem dotyczy wic perspektywy,
z jakiej rozpatrujemy, co znaczy dla rodzaju
ludzkiego (Adama!) by stworzonym na obraz
dzimy do interpretacji rodzaju ludzkiego jako
obrazu Boga (Barth)? Czy te zaczynamy od
5 ADAM

rodzaju ludzkiego i przechodzimy do inter- wyprowadzano rozmaite wnioski i pouczenia

pretacji Chrystusa bdcego tym obrazem moralne, i gnostycy proponowali rne inter-
(Bultmann)? To cise poczenie teologii Ada- pretacje alegoryczne, to gwny nurt teolo-
mowej i rodzaju ludzkiego jako uczynionego giczny na Wschodzie (Klemens z Aleksandrii,
na obraz Boy ma mocne oparcie w NT Orygenes, Grzegorz z Nyssy) uwaa Ada-
(2 Kor 4,4 i Kol 1,15) i prowadzio interpreta- ma za symbol godnoci czowieka i autono-
torw w sposb nieunikniony do rozpatrzenia micznego wyboru moralnego. E. Pagels (1988)
szerszego zakresu odpowiednich chrystolo- widzi tutaj podstaw chrzecijaskiego prote-
gicznych problemw. stu przeciwko nieprzyjaznemu ciarowi rz-
Obraz Boy sta si gwnym tematem dw rzymskich. Taki czowiek zosta stworzo-
w patrystycznych debatach na temat osoby ny, zdatny do penienia roli krlewskiej.
i dziea Chrystusa i od tego czasu zawsze zaj- Przed upadkiem by kim otoczonym wielk
mowa wysok pozycj na skali problemw in- chwa, uczynionym na obraz Boga: odkupio-
terpretacyjnych. Mona by powiedzie, e hi- ny, moe sta si takim ponownie.
storia interpretacji Chrystusa jako Drugiego Natomiast Tacjan Syryjczyk (II w.) oraz
Adama zwaszcza jeli chodzi o List do Rzy- gnostycy orientacji ascetycznej postrzegali
mian stanowi zapis prb rozwizania tego upadek jako obudzenie seksualnoci, z ktrej
teologicznego napicia midzy chrystologi wyzwolio odkupienie, za pniej mnisi pusty-
i antropologi. ni, ktrzy podkrelali potrzeb postu, spogl-
W pierwszych wiekach istnienia Kocioa za- dali na niego w kategoriach podliwoci. Au-
znaczy si rozwj innych aspektw interpreta- gustyn, odrzucajc bardziej optymistyczn per-
cji historii Adama i Ewy, co okazao si wielce spektyw (reprezentowan przez Pelagiusza),
znaczce dla pniejszego chrzecijaskiego gosi co miao daleko sigajce konsekwencje
rozumienia i dla samoodbioru czowieka e rodzaj ludzki jest kaleki moralnie ju od
w kulturze europejskiej w ogle, a po dzi poczcia, przez sam fakt prokreacji w nastp-
dzie. Mona wyrni dwie odrbne tradycje, stwie aktu seksualnego. Czytajc po acinie, ro-
jedn, ktra przetrwaa w chrzecijastwie zumia Rz 5,12 nie w sensie: Przez jednego
wschodnim, i drug, ktra od czasw Augu- czowieka grzech wszed na wiat ... poniewa
styna dominuje na Zachodzie. wszyscy zgrzeszyli, ale: w ktrym wszyscy
Ireneusz nie tylko przyczyni si do uwy- zgrzeszyli. Adam by wic postaci skazan
datnienia Pawowego paralelizmu pomidzy na zatracenie i jego spucizna zostaa przezwy-
Adamem i Chrystusem (widzia take Ew ja- ciona jedynie dziki niezasuonej asce dla
ko zrekapitulowan w Maryi, co byo czci tych, ktrym zostaa ona zapewniona przez akt
oglnego wzorca typologicznego), ale wprowa- Chrystusa. Tak wic wszystkie dolegliwoci
dzi te rozwaanie na temat samego Adama ludzkie spoczyway u wrt nieszczsnego, zego
i samej Ewy. W momencie upadku nie byli oni wyboru Adama, usiowania moralne wydaway
ludmi dorosymi, w peni odpowiedzialnymi si nie mie wartoci i jasny sta si niepewny
za swe dziaania, ale dziemi usidlonymi przez i cakowicie od aski zaleny charakter zbawie-
diaba od stanu niewinnoci. Niektrzy widzie- nia. Poza tym sam wiat widziano nie tyle jako
li tutaj niejako historyczny sposb ukazania naturaln aren rozwoju i wzrostu czowieka
ruchu kadej istoty ludzkiej od stanu dzieci- w odniesieniu do Boga, ile raczej jako gboko
stwa do dojrzaoci, razem z bolesnymi prze- pknite i wrogie rodowisko, oczekujce osta-
budzeniami, nieodzownymi przecie dla wzro- tecznej odnowy. Niemniej Augustyn patrzy na
stu. Obejmuje to w kategoriach wspczes- Adama nawet przed upadkiem w sposb re-
nego psychologicznego rozumienia co z pe- alistyczny raczej ni wyidealizowany, jako na
nego nadziei realizmu, jaki znamionuje obraz zalek spoecznoci ludzkiej.
Ireneusza. Poniewa Adam jest na pozr po prostu
Inni pisarze chrzecijascy okresu patry- pierwszym czowiekiem, jego historia pozosta-
stycznego rwnie widzieli Adama w pozytyw- je zawsze sposobem wyrazu myli o rozlicznych
nym wietle. Jeeli z opowiadania o upadku aspektach sytuacji ludzkiej politycznej, spo-
AKEDAH
ecznej, psychologicznej i rodowiskowej, jak
rwnie teologicznej oraz narzdziem analizy
gbokich dylematw rodzaju ludzkiego.
Zob. Opowiadanie o stworzeniu; Ksiga Ro-
dzaju.
C.K. Barrett, From First Adam to Last, 1962;
Karl Barth, Christ and Adam: Man and Huma-
nity in Romans 5, 1965; Rudolf Bultmann,
Adam and Christ According to Romans 5,
w: W. Klassen i G.F. Snyder (red.), Current
Issues in New Testament Interpretation, 1962,
s. 143-165; W.D. Davies, Paul and Rabbinic
Judaism, 1948; J.D.G. Dunn, Christology in the
Making, 21989, s. XVII-XX, 98-128; J.M. Evans,
Paradise Lost and the Genesis Tradition, 1968;
J.R. Levison, Portraits of Adam in Early Juda-
ism, 1988; F. Maass, Adam, w: G.J. Botterweck
i H. Ringgren (red.), Theological Dictionary of
the Old Testament, I, 1977, s. 75-87; E. Pagels,
Adam, Eve and the Serpent, 1988; Robin Scroggs,
The Last Adam, 1966; M.E. Stone(red.), Jewish
Writings of the Second Temple Period, 1984.
L. KREITZER
AKEDAH Termin aqedah (zwizanie) czy
w penym brzmieniu aqedat Yishaq (zwiza-
nie Izaaka), zapoyczony z Rdz 22,9 (i Abra-
ham zwiza [vayyaaqod] Izaaka syna swego),
okrela w literaturze rabinistycznej cae opo-
wiedziane w Rdz 22,1-19 wydarzenie ofiarowa-
nia Izaaka. cile mwic, kiedy rabini posu-
guj si tym terminem, maj na myli nie zwy-
k biblijn histori, ale zesp idei, jaki pojawi
si w nastpstwie rabinistycznej egzegezy owej
historii. We wspczesnej nauce uywa si zwy-
kle okrelenia Akedah jako stenograficznego
oznaczenia tego zespou rabinistycznych wt-
kw i motyww.
W targumie i midraszu. Tradycje Akedah
w targumie i midraszu s bogate i zrni-
cowane, u ich podstaw ley spjny system dok-
trynalny obejmujcy szereg wanych teologicz-
nych intuicji, rozwinitych w rny sposb na
przestrzeni dugiego stosunkowo czasu. Zaczy-
najc od targumu Pseudo-Jonatana (Ps-J), do
Rdz 22, gwne elementy tradycji mona okre-
li nastpujco:
1. W przeciwiestwie do jasnego, oczywiste-
go sensu Rdz 22, Izaak by dobrowoln ofiar,
w peni wiadom tego, co si dzieje. Wedug
6
Ps-J (w. 1) Izaak mia wwczas 37 lat i by jak
najbardziej w stanie, gdyby chcia, przeciwsta-
wi si swemu sdziwemu ojcu. Cae wydarze-
nie zostao zainicjowane przez Izaaka, kiedy
w sporze z Izmaelem wyrazi gotowo zoe-
nia Bogu w ofierze wszystkich swoich ko-
czyn. Prba Abrahama staje si wic rwnie
prb Izaaka. Ofiarowanie przez Abrahama
syna staje si samoofiar Izaaka. Obaj, Abra-
ham i Izaak, id razem z doskonaym ser-
cem (Ps-J w.8) na miejsce zoenia ofiary. Go-
towo i wsppraca Izaaka s nieodzownym
warunkiem doskonaoci jego ofiary. Chocia
nie umar, Pismo przypisuje Izaakowi umie-
ranie i to, e jego prochy leay na otarzu
(Midrasz ha-Gadol, Rdz 22,19). Istnieje trady-
cja, ktra stwierdza, e krew Izaaka rzeczywi-
cie spyna na otarz (Mekhilta de-Rabbi
Shimon ben Yohai do Wj 16,2). Niewielu idzie
tak daleko, na og jednak podkrela si, e
Abraham i Izaak zrobili wszystko, co mogli, by
ofiarowanie Izaaka byo bez skazy i dokonao
si przy poszanowaniu wszelkich przepisw
o ofiarach. Gotowo Izaaka, by ponie ra-
czej mier ni okaza nieposuszestwo Bogu,
stwarzaa moliwo traktowania go jako pro-
tomczennika. Odpowiednie aluzje mona
spotka w Ps-J (warto zwrci uwag na wizj,
ktr Izaak otrzymuje w momencie mierci
w w. 10, a ktrej tematem jest pokrzepienie
i aprobata motyw mczestwa). Pniejsi
mczennicy wstpuj w lady Izaaka i ich sa-
moofiarowanie si jak jego stanowi prze-
baganie za grzech Izraela (Talmud babiloski,
Gittin 57b).
2. Akedah miao miejsce na grze wityn-
nej w Jerozolimie (por. Ps-J, ww. 2,4,9,14).
Utosamienie gry Moria z gr witynn wy-
stpuje ju w 2 Krn 3,1. Moe to potwierdzi
sama biblijna relacja; zauwamy sugestywny
jzyk Rdz 22,14: I da Abraham miejscu
temu nazw Pan widzi. Std to mwi si
dzisiaj: Na wzgrzu Pan si ukazuje (por.
Iz 2,3). Jak si wydaje, ta lokalizacja Akedah
bya czym wicej ni czci folkloru. Mu-
siaa mie co wsplnego z uprawomocnie-
niem wityni jerozolimskiej i witynnego
kultu. Akedah stao si zwornikiem prze-
monej sakramentalnej teologii ofiary. Nie-
przerwane skadanie ofiar w swityni (Tamid),
7 AKEDAH
w tym samym miejscu, gdzie Izaak dokona
swego samoofiarowania, byo skuteczne tyl-
ko dlatego, e przypominao o Bogu Akedah;
Tamid nie mia wartoci sam w sobie, lecz
tylko jako ponowne odtworzenie Akedah
(Leviticus Rabba 2,11; Talmud palestyski
do Kp 22,27). Istniaa tendencja do rozciga-
nia tej idei na inne ofiary, takie jak ofiarowa-
nie baranka paschalnego (Mekhilta de-Rabbi
Ishmael, Pisha 7).
3. Akedah mona przywoywa na korzy
potomkw Izaaka. S dwa charakterystyczne
sposoby rozwoju tej myli. Jeden (za ktrym
idzie Ps-J, w. 14), to podkrelanie, e najwysze
posuszestwo Abrahama i Izaaka byy dziaa-
niami nadobowizkowymi, zasugujcymi dla
ich potomkw. czy to Akedah z doktryn
zasugi ojcw (zekhut avot). Drugi sposb to w Dura-Europos nad Eufratem (III w. po Chr.)
upatrywanie w Akedah ofiary przebagalnej za
grzechy potomkw Izaaka. Zoy on siebie
w ofierze jako przedstawiciel; gdy jego potom-
kowie bd przywoywa Akedah, Bg zaliczy
im to tak, jak gdyby sami byli zwizani na
otarzu w Jego obliczu ( Talmud babiloski,
Rosz-ha-Szana 16a). Akdeah przedstawia si
czasem jako gwne wydarzenie historii witej,
od ktrego zale wszystkie inne wydarzenia
zbawcze (np. Wyjcie, nadanie Prawa na Synaju
i zmartwychwstanie umarych) (Genesis Rabba
56,1). Akedah nie tylko umoliwio zmar-
twychwstanie, ale samo w sobie w symbo-
licznej mierci i powrocie do ycia Izaaka jest
ono trafnym obrazem zmartwychwstania
(Pirqe de-Rabbi Eliezer 31; por. Pesiqta de-Rav
Kahana, Supplement 1,20).
W liturgii. O popularnoci teologii Akedah
moe wiadczy fakt, i gwne jej idee znajdu- zwolenia), wyraa wic nadziej zmartwych-
j odzwierciedlenie w wanych momentach li-
turgii synagogalnej. Istnieje tradycja, ktra -
czy Akedah z Pasch (Exodus Rabba 15,11).
Wedug innej krew baranka paschalnego, ktra
spyna na nadproe i odrzwia, by chroni
pierworodnego Izraela, przypominaa ofiaro-
wanie Izaaka na grze Moria: kiedy Bg uj-
rza krew (Wj 12,13), to bya to krew zwiza-
nego Izaaka (Mekhilta de-Rabbi Ishmael, Pi-
sha 7,11). Zwizek z Pasch jakkolwiek siga-
jcy daleko wstecz nie jest tak silny jak zwi-
zek z Rosz-ha-Szana. Rosz-ha-Szana to trady-
cyjne wito sdu i w tym kontekcie podkrela
si pokutny aspekt Akedah, np. w modlitwie
Musaf prosi si Boga, by pamita o wizach,
jakimi ojciec nasz Abraham zwiza syna swe-
go Izaaka... jak pokona swoj lito, aby spe-
ni twoj wol sercem doskonaym. Tak niech
twoja lito pokona twoje zagniewanie na nas.
Pewna interpretacja posugiwania si szofar
w dniu Rosz-ha-Szana gosi, i jest to symbo-
liczny akt sakramentalny, majcy na celu, po-
dobnie jak ofiary skadane w wityni, przypo-
mnienie Bogu o doskonaej ofierze Izaaka (Tal-
mud Babiloski Rosz-ha-szana 16a).
W sztuce ydowskiej. Akedah jest czstym
motywem w sztuce ydowskiej. Przedstawia
je mozaika podogowa pochodzcej z VI w.
synagogi w Bet Alfa (u stp gry Gilboa).
Akedah jest namalowane na cianie synagogi
Widnieje te na amuletach, co wskazuje, e wi-
dziano w nim na og wity fenomen niezwy-
kej mocy ochronnej. W redniowiecznych y-
dowskich iluminowanych manuskryptach
przedstawia si je czasem w postaci cyklu ry-
sunkw, a czasem jako caociowy obraz synte-
tyzujcy wszystkie elementy historii w symulta-
nicznej prezentacji. Niezalenie od tych narra-
cyjnych przedstawie, moliwe jest, e symbol
szofar nawizuje do Akedah. Szofar to element
wszechobecny w sztuce ydowskiej w pnej
staroytnoci; czsto znajduje si go w synago-
gach, na kamieniach nagrobnych i na rnych
maych przedmiotach. Szofar na kamieniach
nagrobych zasuguje na szczegln uwag. Mo-
e to mie zwizek z ide eschatologicznej
ostatniej trby (por. Amidah, Bogosawie-
stwo 10: zabrzmia wielki rg dla naszego wy-
wstania. Jak wczeniej zauwaono, Akedah czy
si w niektrych tradycjach ze zmartwychwsta-
niem. Szofar w pewnych kontekstach (np. Rosz-
-ha-szana) moe symbolizowa rwnie aspekt
pokutny Akedah. Szofar i baran wystpuj prze-
miennie jako symbole Akedah na marginesach
czternastowiecznych niemiecko-ydowskich mo-
dlitewnikw na Rosz-ha-szana.
W Nowym Testamencie. Akedah tumaczone
jako doskonae samoofiarowanie si Izaaka,
bdce przebaganiem za grzechy jego potom-
kw, zawiera oczywiste podobiestwa do nowo-
testamentalnej nauki o przebagalnej mierci
AKEDAH
Jezusa. Paralele pomidzy doktryn ydowsk
i nauk chrzecijask wydaj si zbyt cise, dowskie. Nie ma potrzeby, by w ogle mwi
by mona je byo tumaczy wsplnym uyciem
jzyka ofiarniczego i obrazw ST. Moliwe s
dwa odniesienia: albo rozwinita doktryna
Akedah jest pochodzenia przedchrzecijaskie-
go i posuya jako paradygmat dla nauki
chrzecijaskiej; albo rozwinita doktryna
Akedah jest pniejsza i zrodzia si w juda-
izmie jako odpowied na nauk chrzecijask.
Na korzy tej drugiej opinii przemawia fakt,
e pojcie Akedah jako ofiary przebagalnej
wystpuje wycznie w ydowskich tekstach
pochrzecijaskich. Poza tym jeeli Akedah
odgrywao gwn rol w uksztatowaniu na-
uki chrzecijaskiej, to naleaoby spodziewa
si w NT wicej ni tylko dwu wyranych od-
niesie (Hbr 11,17-20; Jk 2,21) do Rdz 22.
aden z tych argumentw nie jest rozstrzygaj-
cy. To, kiedy targumy i teksty rabinistyczne
uzyskay sw obecn posta, nie jest pewn
wskazwk okresu powstania uwzgldnionych
w nich tradycji: jak si okazuje, czasem pne
teksty zawieraj bardzo wczesne tradycje.
Na podstawie datowanych w sposb pewny
tekstw mona wykaza, e w I w. po Chr. s
wyranie powiadczone nastpujce elementy
Akedah: 1. Utosamienie gry Moria z gr
witynn (Jub. 18,13; zob. wyej); 2. Gotowo
Izaaka ( Filon, De Abrahamo 172; Pseudo-
-Filon, Liber Antiquitatum Biblicarum 40,2;
Jzef Flawiusz, Antiq. 1,122-136); 3. Izaak ja-
ko protomczennik (4 Mch. 13,12; por. 6,28-29;
17,22); 4. Zwizek midzy Akedah i Pasch
(Jub. 17,15-16 + 18,3); 5. Rdz 22 jako symbol
zmartwychwstania (Hbr 11,19). Poza tym a-
den z tych elementw brany oddzielnie w rze-
czywistoci nie jest przekonujcy. I tak zwizek
z gr witynn na pewno zmierza od same-
go pocztku do uprawomocnienia skadanych
w wityni ofiar (qued wystpujce tylko
w Rdz 22,9 moe by terminem technicznym
zapoyczonym z kultu ofiarniczego: por. Tal-
mud Babiloski, Shabbat 54a). Ale ten zwizek
z kolei atwo rodzi szereg innych idei, w tym
ide Akedah jako przebagania i pokuty. Jak
wczeniej wspomniano, rozmaite elementy
Akedah tworz znamiennie spjny system
doktrynalny. Nie moe wic by mowy o ja-
kim ryczatowym zapoyczaniu idei od
8
chrzecijastwa przez pniejsze rda y-
o wpywie chrzecijaskim na te pniejsze
rda: wykorzystujc wyszczeglnione wa-
nie elementy, byy one cakowicie w stanie
stworzy rozwinit doktryn Akedah bez po-
mocy chrzecijan. Hipoteza wpywu chrzeci-
jaskiego na judaizm ustanawiaaby historycz-
nie mniej prawdopodobn relacj midzy
dwiema tradycjami, o ile bowiem atwo jest
zrozumie, dlaczego wczesne chrzecijastwo
mogo okrela swe doktryny w kategoriach
judaizmu, z ktrego powstao, to trudno po-
j, czemu judaizm rabinistyczny miaby zapo-
ycza takie elementy od chrzecijastwa. r-
da talmudyczne okazuj charakterystyczny
brak zainteresowania chrzecijastwem, a ist-
niejcemu zainteresowaniu towarzyszy bardzo
niski stopie jego znajomoci. Przejcie przez
rabinw pewnych subtelniejszych aspektw
nauki o pokucie i przebaganiu byoby czym
znamiennym. Nieobecno w NT bardziej wy-
ranych odniesie do Rdz 22 mona wytuma-
czy. Gwnym punktem nie jest to, e autorzy
NT posugiwali si postaci Izaaka jako ty-
pem Chrystusa lub byli zainteresowani bezpo-
redni egzegez Rdz 22, ale fakt, i pewne
idee rozwinite w judaizmie w odniesieniu do
ofiarowania Izaaka okazay si przydatne dla
wczesnego chrzecijastwa w interpretacji
mierci Jezusa. Gdyby mona wykaza, e roz-
winita doktryna Akedah bya szeroko znana
w judaizmie I w. po Chr., to istnieje w NT wie-
le tekstw, dla ktrych byoby to naturalnym
i pouczajcym odniesieniem (np. Ga 3,16-17;
1 Kor 11,24-25; Rz 8,32; J 1,29; 3,16).
W Koranie (zob. Interpretacja muzumaska).
Koran 37,101-107 podaje zwiz i tajemnicz
wersj Akedah, w ktrej s obecne takie wtki,
jak prba ze strony Boga, gotowo ofiary
i podporzdkowanie si Bogu. Tradycja speku-
lowaa na temat tosamoci ofiary, ktr w Ko-
ranie nazywa si po prostu mdrym modzie-
cem. Niektrzy mwi, e by to Izaak, inni
(liczniejsi) rozpoznaj w nim Izmaela. Niekt-
re islamskie formy opowiadania zawieraj nar-
racyjne upikszenia, ktre musz pochodzi
ostatecznie z ydowskiej haggady. Na uwag
zasuguje tradycja umieszczajca wydarzenie
w Mekce. Ma to, jak si wydaje, na celu oglnie
9 ALEGORIA
potwierdzenie Kaaby jako witego miejsca,
a dokadniej zwrcenie uwagi na ofiary, ktre
czono z ofiar Izmaela.
Utrwalona w Rdz 22 historia bya wci
podnym rdem dla wyobrani, skupiajcej funkcjonowa i mona j uchwyci jako prze-
uwag na moralnej i duchowej zagadce da-
nia Boego i odpowiedzi Abrahama. Now-
sze przykady namysu nad Akedah mona
znale w powieci Tomasza Manna Jzef i je-
go bracia oraz w poemacie Wilfrida Owena
Przypowie o starcu i modziecu, ktry kom- ment sownikowego semantycznego znaczenia
pozytor Benjamin Britten wykorzysta w swo-
im Requiem wojennym.
Zob. Ksiga Rodzaju; Targum.
N. Calder, From Midrash to Scripture: The
Sacrifice of Abraham in Early Islamic Tradi-
tion, Le Muson 101/102, 1988, s. 405-432;
R.J. Daly, The Soteriological Significance of the
Sacrifice of Isaac, Catholic Biblical Quarter-
ly 39, 1977, s. 45-75; P.R. Davies i B.D. Chil-
ton, The Aqedah; A Revised Tradition History,
Catholic Biblical Quarterly 40, 1978, s. 514-
-546; E.R. Goodenough, Jewish Symbols in the
Greco-Roman Period,t. IV, 1953, s. 172-194;
R. Hayward, The Present State of Research
into the Targumic Account of the Sacrifice of
Isaac, Journal of Jewish Studies 32, 1981,
s. 127-150; A.J. Saldarini, Interpretation of the
Aqedah in Rabbinic Literature, The Biblical
Mosaic: Changing Perspektives, Semeia Stu-
dies, 1982, s. 149-165; S. Spiegel, The Last
Trial, 1967; G. Vermes, Scripture and Tradition
in Judaism, 1973, s. 193-227.
PHILIP S. ALEXANDER
ALEGORIA S teksty biblijne bdce alego-
riami oraz teksty, ktrych czci s alegoriami.
Niniejszy artyku dotyczy pytania, w jaki spo-
sb mona rozpozna takie teksty i jak je inter-
pretowa.
W zasadzie mona powiedzie, e o alegorii
stanowi uycie dwu lub wicej pokrewnych
przenonych wyrae w odniesieniu do okre-
lonych elementw jakiego faktu czy wydarze-
nia. Wane jest, by tekstw niebdcych fak-
tycznie alegorycznymi, nie traktowa tak, jak-
by byy alegoryczne.
Zadowalajca teoria alegorii wymaga zado-
walajcej teorii przenoni, chocia dla na-
szych obecnych, ograniczonych celw jaka
wszechstronna teoria nie jest konieczna. Trze-
ba jednak przypomnie, e kontekst sw uy-
tych przenonie w mowie lub pimie bdzie
rozszerzon wypowiedzi. Przenonia moe
noni tylko w kontekcie, a nie jako pojedyn-
cze sowo. Przenoni nie sposb wic uwzgld-
ni w sowniku. Mimo to semantyczna funkcja
przenoni, sama zasada jej metaforycznej
funkcji, wystpuje jako oczywisty zoony ele-
sowa uytego przenonie w odpowiednim
kontekcie. Niepodobna zaprzeczy, e sam
wypowied, w ktrej wystpuje przenonia,
mona okrela jako przenon. W celu se-
mantycznej interpretacji wystpujcych w ale-
gorii przenoni suszne jest przyj jak czyni
to wielu jzykoznawcw e znaczenie sowa
mona uwaa za zbir rnych semantycz-
nych rysw czy skadnikw. Kiedy sowa uy-
wa si w przenonej wypowiedzi, nie mona
zastosowa niektrych aspektw jego zwycza-
jowego, sownikowego znaczenia; nie odpowia-
daj one adnemu normalnemu przymiotowi
tego, o czym jest mowa. I.A. Richards nazywa
to brzmieniem wypowiedzi (por. Soskice,
1985, s. 44nn). Liczba moliwych do zastoso-
wania skadnikw semantycznych moe jednak
okaza si nieograniczona. Jest to tzw. niewy-
czerpalno przenoni.
Semantyczne potraktowanie przenoni
w alegorii nie powinno ogranicza si tylko do
rozpoznania rzeczy bd wydarzenia, o ktre
chodzi. Byoby to wystarczajce w przypadku,
gdy przenonia spenia funkcje zagadki; nor-
malnie jednak powinno ono prowadzi take
do ustalenia semantycznych skadnikw, wa-
nych w wewntrznym kontekcie alegorii. Wy-
tumaczenie takich moliwych do zastosowa-
nia skadnikw semantycznych niekoniecznie
wielu moe rzuci wiato na cz wewntrz-
nej semantycznej pojemnoci alegorycznego
tekstu (Bjrndalen, 1968, s. 146nn, w odniesie-
niu do Am 2,9b).
Przedstawione tu pokrtce propozycje s za-
lene od semantycznych koncepcji niemieckie-
go jzykoznawcy Antona Reichlinga, ktrego
dzieo, opublikowane w 1935 r. i poprawione
w 1967 r., nigdy nie doczekao si tumaczenia;
prezentuje je i omawia peniej Bjrndalen, s. 7-61.