Aby rozpocz lektur,

kliknij na taki przycisk ,

ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.
KAROL MARKS i FRYDERYK ENGELS

MANIFEST
KOMUNISTYCZNY

2
 PRZEDMOWA DO WYDANIA NIEMIECKIEGO 1872 r.

Zwizek Komunistw, midzynarodowe zrzeszenie robotnicze, ktre w wczesnych wa-

runkach mogo by oczywicie tylko tajne, na kongresie odbytym w Londynie w listopadzie r.
1847 poleci niej podpisanym uoenie szczegowego, teoretycznego i praktycznego pro-
gramu partyjnego, przeznaczonego do opublikowania. Tak powsta niniejszy Manifest, ktre-
go rkopis przesano do druku do Londynu, na kilka tygodni przed rewolucj lutow. Ogo-
szony pocztkowo po niemiecku, wyszed on drukiem w tym jzyku w Niemczech, Anglii i
Ameryce w dwunastu co najmniej rozmaitych wydaniach. Po angielsku Manifest zosta wy-
dany po raz pierwszy w r. 1850 w Londynie w Red Republican w przekadzie miss Helen
Macfarlane i w roku 1871 w Ameryce co najmniej w trzech rozmaitych przekadach. Po fran-
cusku po raz pierwszy w Paryu na krtko przed powstaniem czerwcowym w 1848 roku,
ostatnio w Le Socialiste w New Yorku. Nowy przekad jest w przygotowaniu. Po polsku
w Londynie wkrtce po pierwszym wydaniu niemieckim. Po rosyjsku w Genewie w latach
60-ych, Na duski zosta rwnie przetumaczony wkrtce po ukazaniu si oryginau.
Jakkolwiek znaczna, bya zmiana stosunkw w cigu ostatnich 25 lat, oglne zasady roz-
winite w tym Manifecie pozostaj na og cakowicie suszne take dzi. Co nieco nale-
aoby tu i wdzie poprawi. Praktyczne zastosowanie tych zasad, jak to owiadcza sam Ma-
nifest, zalee bdzie wszdzie i zawsze od danych historycznie okolicznoci, dlatego te nie
naley bynajmniej przywizywa szczeglnej wagi do rewolucyjnych zarzdze, proponowa-
nych w kocu rozdziau drugiego. Ten ustp brzmiaby dzisiaj pod wielu wzgldami inaczej.
Wobec dalszego olbrzymiego rozwoju wielkiego przemysu w cigu ostatnich 25 lat i post-
pujcej wraz z tym rozwojem partyjnej organizacji klasy robotniczej, wobec dowiadcze
praktycznych najpierw rewolucji lutowej, nastpnie w daleko wikszym jeszcze stopniu Ko-
muny Paryskiej, gdzie proletariat po raz pierwszy w cigu dwch miesicy posiada wadz
polityczn, program ten jest dzi miejscami przestarzay. W szczeglnoci Komuna dowioda,
e klasa robotnicza nie moe po prostu wzi w posiadanie gotowej machiny pastwowej i
uruchomi jej dla swych wasnych celw (patrz Wojna domowa we Francji, Odezwa Rady
Generalnej Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw wyd. niemieckie, str. 19, gdzie
to zostao rozwinite bardziej szczegowo)1. Nastpnie jest rzecz sam przez si zrozumia-
, e krytyka literatury socjalistycznej jest, jak na dzi, niezupena, poniewa siga tylko roku
1847; rwnie uwagi, dotyczce stosunku komunistw do rnych partii opozycyjnych (roz-
dzia IV), aczkolwiek w oglnych zarysach i dzi jeszcze suszne, s w swym zastosowaniu
ju choby dlatego dzi przestarzae, e sytuacja polityczna zmienia si cakowicie i rozwj
historyczny zmit z powierzchni ziemi wiksz cze wymienionych tam partii.
Jednake Manifest jest dokumentem historycznym, do ktrego me przyznajemy ju sobie
prawa wnosi zmian. Ktre z pniejszych wyda zostanie moe zaopatrzone we wstp
obejmujcy okres od roku 1847 do czasu obecnego; niniejszy przedruk zjawi si dla nas zbyt
nieoczekiwanie, wobec czego nie pozostawi nam potrzebnego na to czasu.

KAROL MARKS, FRYDERYK ENGELS

Londyn, 24 czerwca 1872 r

1
W jzyku polskimi patrz: Karol Marks, Dziea wybrane, tom II, str. 314 nastpne. Ksika 1947.

4
 PRZEDMOWA DO WYDANIA NIEMIECKIEGO 1883 r.

Przedmow do niniejszego wydania musz niestety podpisa sam jeden. Marks, czowiek,
ktremu caa klasa robotnicza Europy i Ameryki ma wicej do zawdziczenia ni komukol-
wiek innemu Marks spoczywa na cmentarzu w Highgate2 i mogia jego porasta ju pierwsz
traw. Po jego mierci tym bardziej nie moe by mowy o przerabianiu albo uzupenianiu
Manifestu. Uwaam za tym konieczniejsze raz jeszcze kategorycznie stwierdzi tu, co nast-
puje:
Podstawowa myl przenikajca cay Manifest; e produkcja ekonomiczna i wynikajca z
niej, si koniecznoci, budowa spoeczestwa kadej epoki historycznej stanowi podstaw
politycznej i umysowej historii tej epoki; e zgodnie z tym (od czasu rozkadu pierwotnego
gminnego wadania ziemi), caa historia bya histori walk klasowych, walk pomidzy kla-
sami wyzyskiwanymi a wyzyskujcymi, uciskanymi a panujcymi na rnych szczeblach
rozwoju spoecznego: e jednak walka ta osigna obecnie taki szczebel rozwoju, kiedy klasa
wyzyskiwana i uciemiona (proletariat) nie moe ju wyzwoli si spod panowania klasy
wyzyskiwaczy i ciemizcw (buruazji) nie wyzwalajc zarazem na zawsze caego spoe-
czestwa od wyzysku, ucisku i walk klasowych ta myl podstawowa naley jedynie i wy-
cznie do Marksa.
Stwierdzaem to ju niejednokrotnie; ale wanie obecnie zachodzi potrzeba, eby 10
owiadczenie poprzedzao rwnie sam Manifest.
F. ENGELS
Londyn, 28 czerwca 1883 r.

2
Marks zmar w Londynie w dn. 14 marca 1883 r.

5
 PRZEDMOWA DO WYDANIA ANGIELSKIEGO 1888 r.

Manifest zosta opublikowany jako program Zwizku Komunistw zrzeszenia ro-

botniczego, ktre z pocztku byo wycznie niemieckie, pniej za midzynarodowe i ktre
w warunkach politycznych, jakie istniay w Europie do roku 1848, byo si rzeczy organiza-
cj tajn. Na kongresie Zwizku, odbytym w listopadzie 1847 roku w Londynie, Marksowi i
Engelsowi polecono przygotowanie do opublikowania kompletnego, teoretycznego i prak-
tycznego programu partii. Orygina, napisany w jzyku niemieckim w styczniu 1848 r., zosta
przesany wydawcy do Londynu na kilka tygodni przed rewolucj 24 lutego we Francji. Prze-
kad francuski wydany zosta w Paryu na krtko przed czerwcowym powstaniem 1848 roku.
Pierwszy angielski przekad miss Helen Macfarlane ukaza si w Londynie w Red Republi-
can Georgea Juliana Harneya w 1850 roku. Zostay rwnie opublikowane przekady du-
ski i polski.
Klska czerwcowego powstania paryskiego 1848 roku tej pierwszej wielkiej bitwy pro-
letariatu z buruazj na pewien czas znw odsuna dania socjalne i polityczne europej-
skiej klasy robotniczej na plan drugi. Odtd walka o wadze toczya si jedynie midzy r-
nymi grupami klasy posiadajcej, podobnie jak to miao miejsce do rewolucji lutowej; klasie
robotniczej pozostawaa walka o polityczne pole dziaania oraz pozycja na skrajnym skrzydle
radykalnego stanu redniego. Wszelki samodzielny ruch proletariacki, ktry zdradza oznaki
ycia, tumiono bez litoci. Tak na przykad policja pruska wyledzia Komitet Centralny
Zwizku Komunistw, majcy wwczas siedzib w Kolonii. Czonkowie jego zostali
aresztowani i postawieni przed sdem w padzierniku 1852 roku po uprzednim osiemnasto-
miesicznym wizieniu. Synny ten proces koloskich komunistw trwa od 4 padziernika
do 12 listopada; siedmiu podsdnych skazano na wizienie od 3 do 6 lat. Natychmiast po wy-
roku sdowym Zwizek zosta oficjalnie rozwizany przez pozostaych czonkw. Co si ty-
czy Manifestu, to zdawao si, e pjdzie on odtd w niepami.
Kiedy europejska klasa robotnicza wzmocnia si znowu dostatecznie, by wystpi po-
nownie przeciw klasie panujcej, powstao Midzynarodowe Stowarzyszenie Robotnikw.
Ale stowarzyszenie to, utworzone w okrelonym celu skupienia w jednej organizacji
wszystkich bojowych si proletariatu Europy i Ameryki, nie mogo od razu gosi zasad wyo-
onych w Manifecie. Program Midzynarodwki musia by do szeroki, by mogy go
przyj angielskie trades-uniony, francuscy, belgijscy, woscy i hiszpascy proudhonici i
niemieccy lassalczycy3. Marks, ktry napisa ten program w taki sposb, by mg on by
przyjty przez wszystkie te partie, w peni polega na rozwoju umysowym klasy robotniczej,
jaki niechybnie musia by osignity w wyniku wsplnej akcji i dyskusji. Wydarzenia i
zmienne koleje walki z kapitaem, klski bardziej jeszcze ni sukcesy, musiay si rzeczy
przekona ludzi o niedostatecznoci rnych ulubionych rodkw znachorskich i utorowa
drog do gruntownego zrozumienia rzeczywistych warunkw wyzwolenia klasy robotniczej. I
Marks mia suszno. Kiedy w 1874 roku Midzynarodwka przestaa istnie, robotnicy byli
ju zupenie inni ni W roku 1864, roku jej zaoenia. Proudhonizm we Francji, lassalizm w
Niemczech byy na wymarciu. I nawet konserwatywne angielskie trades-uniony, ktre w swej
wikszoci ju na dugo przedtem zerway z Midzynarodwk, zbliay si stopniowo ku tej
chwili, kiedy przewodniczcy ich kongresu, odbytego w roku ubiegym w Swansea, mg w
ich imieniu owiadczy: Socjalizm kontynentalny przesta by dla nas postrachem. I rze-
3
Lassalle uznawa si osobicie wobec nas za ucznia Marksa i jako taki sta na gruncie Manifestu. Lecz w swej pu-
blicznej agitacji w latach 18621864 nie wyszed poza danie stowarzysze wytwrczych z kredytem pastwowym. (Uwa-
ga Engelsa).

6
czywicie, zasady wyoone w Manifecie znalazy szerokie rozpowszechnienie wrd ro-
botnikw wszystkich krajw. W ten sposb i sam Manifest znw wysun si na plan
pierwszy. Po roku 1850 niemiecki tekst zosta kilkakrotnie na nowo wydany w Szwajcarii, w
Anglii i w Ameryce. W 1872 roku zosta on przetumaczony w New Yorku na jzyk angielski
i wydrukowany w Woodhul and Clarlins Weekly. Przekad francuski zosta wydrukowany
na podstawie tego wanie tekstu angielskiego w nowojorskim Le Socialiste. Co najmniej
dwa mniej lub wicej wadliwe angielskie przekady ukazay si potem w Ameryce, za jeden
z nich zosta wydany w Anglii. Pierwszy przekad rosyjski dokonany przez Bakunina zosta
opublikowany w drukarni hercenowskiegu Kookoa okoo 1863 r. w Genewie; drugi do-
konany przez bohatersk Wier Zasulicz ukaza si w r. 1882 rwnie w Genewie. Nowe
wydanie duskie ukazao si w Kopenhadze w 1885 roku w Socialdemokratisk Bibliothek,
francuskie w 1886 roku w paryskim Le Socialiste. Wedug tego ostatniego zosta! w 1886
roku przygotowany i opublikowany w Madrycie przekad hiszpaski. Trudno wyliczy
wszystkie ponowne wydania niemieckie, ktrych byo co najmniej dwanacie. Przekad or-
miaski, ktry przed kilkoma miesicami mia by wydrukowany w Konstantynopolu, nie
wyszed dlatego, ze jak mi powiedziano, wydawca obawia si wyda ksik noszc imi
Marksa, tumacz za nie zgodzi si, by Manifest zosta wydany jako jego dzieo. Syszaem
take o pniejszych przekadach na inne jzyki, ale nie widziaem tych przekadw. W ten
sposb historia Manifestu odzwierciedla w znacznym stopniu histori wspczesnego ruchu
robotniczego. W chwili obecnej Manifest jest niewtpliwie najbardziej rozpowszechnio-
nym, najbardziej midzynarodowym utworem w caej literaturze socjalistycznej, wsplnym
programem, uznanym przez milionowe rzesze robotnikw od Syberii do Kalifornii.
A jednak, w chwili kiedy zosta on napisany, nie moglimy go nazwa manifestem socjali-
stycznym. W 1874 roku socjalistami nazywano; z jednej strony, zwolennikw przernych,
systemw utopijnych: owenistw w Anglii, fourierystw we Francji, ktrzy ju wwczas sta-
nowili stopniowo wymierajce sekty; z drugiej strony, socjalistami nazywano najrniejszych
znachorw socjalnych., ktrzy obiecywali usun plagi spoeczne za pomoc przernych
cudotwrczych lekw, bez najmniejszej szkody dla kapitau i zysku. W obu wypadkach byli
to ludzie stojcy poza ruchem klasy robotniczej i szukajcy poparcia raczej u klas wykszta-
conych. Natomiast ta cze robotnikw, ktra przekonawszy si o niedostatecznoci prze-
wrotw wycznie politycznych daa zasadniczej przebudowy spoeczestwa, nazywaa,
sama siebie komunistyczn. By to jeszcze komunizm surowy, z gruba tylko ciosany, in-
stynktowny, niemniej odnajdujcy sedno rzeczy i do silny wrd klasy robotniczej, by zro-
dzi utopijny komunizm Cabeta we Francji i Weitlinga w Niemczech. Tak wic socjalizm by
w 1847 roku ruchem stanu redniego, komunizm ruchem robotniczym. Socjalizm, przy-
najmniej na kontynencie, cieszy si wziciem w salonach, komunizm wrcz odwrotnie. A
poniewa od samego pocztku bylimy zdania, e wyzwolenie klasy robotniczej musi by
dzieem samej klasy robotniczej, nie moglimy ani na chwil mie wtpliwoci, ktr z tych
dwch nazw naley wybra. Co wicej, nic przychodzio nam i pniej nigdy na myl wyrze-
ka si jej.
Aczkolwiek Manifest jest nasz wspln prac, niemniej uwaam za swj obowizek
stwierdzi, e gwna teza, stanowica jego podstaw, jest dzieem Marksa. Teza ta polega na
tym, e w kadej epoce historycznej przewaajcy sposb ekonomicznej produkcji oraz wy-
miany i wynikajcy std si rzeczy ustrj spoeczny stanowi podstaw, na ktrej powstaje i
za pomoc ktrej moe by jedynie wytumaczona polityczna i umysowa historia tej epoki;
e zgodnie Z tym, caa historia ludzkoci (od czasu rozkadu pierwotnego spoeczestwa ro-
dowego z jego gminnym wadaniem ziemi) bya histori walki klas, histori walki pomidzy
klasami wyzyskujcymi i a wyzyskiwanymi, panujcymi a uciemionymi; e historia tej
walki klasowej dosiga w chwili obecnej takiego szczebla rozwoju, kiedy wyzyskiwana i
uciemiona klasa proletariat nie moe wyzwoli si spod ucisku klasy wyzyskujcej i

7
panujcej buruazji nie wyzwalajc jednoczenie caego spoeczestwa na zawsze od
wszelkiego wyzysku, ucisku, podziau na klasy i walk klasowych.
Do tej myli, ktrej wedug mego przekonania przeznaczone jest odegra w historii t sa-
m rol, jak teoria Darwina odegraa w biologii, do tej myli zblialimy si stopniowo obaj
ju na par lat. przed rokiem 1845 Jak daleko posunem si w tym kierunku samodzielnie,
wskazuje najlepiej moje Pooenie klasy robotniczej w Anglii. Ale gdy spotkaem si zno-
wu z Marksem w roku 1845 w Brukseli, opracowa on ju t myl do koca i wyoy j nie-
mal w rwnie jasnym sformuowaniu jak to, ktre wyej podaj.
Nastpujce sowa cytuj wedug naszej wsplnej przedmowy do niemieckiego wydania z
roku 1872.
Jakkolwiek znaczna bya zmiana stosunkw w cigu ostatnich 25 lat, oglne zasady roz-
winite w tym Manifecie pozostaj na ogl cakowicie suszne take dzi. Co nieco na-
leaoby tu i wdzie poprawi. Praktyczne zastosowanie tych zasad, jak to owiadcza sam
Manifest, zalee bdzie wszdzie i zawsze od danych historycznie okolicznoci, dlatego
te nie naley bynajmniej przywizywa szczeglnej wagi do rewolucyjnych zarzdze, pro-
ponowanych w kocu rozdziau drugiego. Ten ustp brzmiaby dzisiaj pod wielu wzgldami
inaczej. Wobec olbrzymiego rozwoju wielkiego przemysu w cigu ostatnich 25 lat i post-
pujcej wraz z tym rozwojem partyjnej organizacji klasy robotniczej, wobec dowiadcze
praktycznych najpierw rewolucji lutowej, nastpnie w daleko wikszym jeszcze stopniu Ko-
muny Paryskiej, gdzie proletariat po raz pierwszy w cigu dwch miesicy posiada wadz
polityczn, program ten jest dzi miejscami przestarzay. W szczeglnoci Komuna dowioda,
e klasa robotnicza nie moe po prostu wzi w posiadanie gotowej machiny pastwowej i
uruchomi jej dla swych wasnych celw. (Patrz Wojna domowa we Francji, Odezwa Rady
Generalnej Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw. Londyn, Truelove, 1871 r., str.
15, gdzie to zostao rozwinite bardziej szczegowo). Nastpnie jest rzecz sam przez si
zrozumia, e krytyka literatury socjalistycznej jest jak na dzi niezupena, poniewa siga
tylko r. 1847; rwnie uwagi dotyczce stosunku komunistw do rnych partii opozycyjnych
(rozdzia IV), aczkolwiek w oglnych zarysach i dzi jeszcze suszne, s w swym zastopowa-
niu ju choby dlatego dzi przestarzae, e sytuacja polityczna zmienia si cakowicie a
rozwj historyczny zmit z powierzchni ziemi wiksz cz wymienionych tam partii.
Jednake Manifest jest dokumentem historycznym, do ktrego nie przyznajemy ju so-
bie prawa wnosi zmian.
Niniejszy przekad dokonany zosta przez p. Samuela Moorea, tumacza wikszej czci
Kapitau Marksa. Przejrzelimy go wsplnie, ja za dodaem tylko kilka wyjanie do da-
nych historycznych.

FRYDERYK ENGELS
Londyn, 30 stycznia 1888 r.

8
 PRZEDMOWA DO WYDANIA NIEMIECKIEGO 1890 R

Od czasu napisania powyszego4 wyonia si znw potrzeba nowego niemieckiego wyda-

nia Manifestu, a i w losach Manifestu zaszo wicie takiego, o czym naley tu wspomnie.
Drugi przekad rosyjski Wiery Zasulicz ukaza si w roku 1882 w Genewie; przedmo-
wa do tego przekadu zostaa napisana przez Marksa i przeze mnie. Niestety niemiecki rko-
pis oryginau zagin5, zmuszony wlec jestem tumaczy na powrt z rosyjskiego, przez co
praca ta bynajmniej nie zyskuje. Brzmi ona:
Pierwsze wydanie rosyjskie Manifestu Partii Komunistycznej w przekadzie Bakunina
ukazao si na pocztku lat 60-ych w drukarni Kookou. Dla Zachodu w owym czasie ro-
syjskie wydanie Manifestu mogo si wydawa tylko literackim curiosum. Dzi taki pogld
byby niemoliwy.
Jak dalece ograniczony by jeszcze wwczas (grudzie 1847 r.) zasig ruchu proletariac-
kiego, dowodzi najlepiej kocowy rozdzia Manifestu: Stosunek komunistw do rnych par-
tii opozycyjnych w rnych krajach. Brak tutaj wanie Rosji i Stanw Zjednoczonych. By to
okres, kiedy Rosja tworzya ostatni wielk rezerw caej reakcji europejskiej, kiedy Stany
Zjednoczone wchaniay dziki emigracji zbywajce siy proletariatu Europy. Oba kraje za-
opatryway Europ w surowiec i suyy jednoczenie za rynek zbytu jej wyrobw przemy-
sowych. Oba kraje stanowiy wic w owym czasie w ten lub inny sposb filary istniejcego
adu europejskiego.
Jake zupenie inaczej wyglda to dzisiaj! Wanie emigracja europejska umoliwia Ame-
ryce Pnocnej kolosalny rozwj rolnictwa, ktrego konkurencja wstrzsa samymi podwali-
nami zarwno wielkiej jak drobnej wasnoci rolnej w Europie. Daa ona prcz tego Sta-
nom Zjednoczonym mono eksploatacji ich olbrzymich zasobw przemysowych z tak
energi i na tak skal, e musi to w niedugim czasie pooy kres monopolowi przemyso-
wemu Europy zachodniej, szczeglnie Anglii. Obie te okolicznoci oddziauj z kolei w du-
chu rewolucyjnym na Ameryk. Drobna i rednia wasno rolna farmerw podstawa caego
ustroju politycznego ulega coraz bardziej konkurencji olbrzymich farm; jednoczenie w
okrgach przemysowych po raz pierwszy rozwija si masowy proletariat i fantastyczna kon-
centracja kapitaw.
A Rosja? W okresie rewolucji 1848 1849 r. nie tylko monarchowie europejscy, lecz i eu-
ropejscy bourgeois znajdowali w interwencji rosyjskiej jedyny ratunek przed zaczynajcym
si wanie budzi proletariatem. Cara obwoano gow reakcji europejskiej. Dzi siedzi on w
Gatczynie jako jeniec wojenny rewolucji, a Rosja jest czoowym oddziaem rewolucyjnej
akcji w Europie.
Zadaniem Manifestu Komunistycznego byo obwieszczenie zbliajcej si nieuchronnie
zagady nowoczesnej wasnoci buruazyjnej. Ale w Rosji, w przeciwiestwie do rosncego z
wielk szybkoci szwindlarstwa kapitalistycznego i dopiero co rozwijajcej si buruazyjnej
wasnoci ziemskiej, znajdujemy wiksz cz ziemi w gminnym wadaniu chopw. Po-
wstaje wic pytanie: czy rosyjska wsplnota gminna ta co prawda silnie podwaona forma
pierwotnego, wsplnego wadania ziemi moe przej bezporednio w wysz, komuni-

4
Mowa tu o przedmowie Engelsa do wydania niemieckiego 1883 roku.
5
Zgubiony przez Engelsa rkopis przedmowy w jzyku niemieckim, napisanej przez niego i Marksa do wydania rosyj-
skiego 1882 roku, zosta odnaleziony i znajduje si w archiwum Instytutu Marksa-Engelsa-Lenina. Tekst tej przedmowy
drukujemy wedug tumaczenia z tego oryginau niemieckiego. Red wydania rosyjskiego 1882 roku, zosta odnaleziony i
znajduje si w archiwum Instytutu Marksa-Engelsa-Lenina. Tekst tej przedmowy drukujemy wedug tumaczenia z tego
oryginau niemieckiego.

9
styczn form wsplnego wadania? Czy te, na odwrt, musi ona poprzednio przeby ten
sam proces rozkadu, jaki przechodzi w rozwoju historycznym Zachodu?
Jedyna moliwa odpowied na to w chwili obecnej jest nastpujca: jeeli rewolucja rosyj-
ska stanie si sygnaem rewolucji proletariackiej na Zachodzie, tak e obie uzupeni si na-
wzajem, to dzisiejsze rosyjskie wsplne wadanie ziemi moe si sta punktem wyjcia roz-
woju komunistycznego.
KAROL MARKS, FRYDERYK ENGELS
Londyn, 21 stycznia 1882 r.

Nowy przekad polski ukaza si mniej wicej w tym samym czasie w Genewie: Manifest
Komunistyczny.
Dalej, nowy przekad duski wyszed nakadem Socialdemokratisk Bibliothek, Kjben-
havn 1885. Jest on niestety niezupeny; niektre istotne ustpy, ktre nasuny widocznie
trudnoci tumaczowi, zostay opuszczone, a i poza tym daj si zauway tu i wdzie lady
pewnego niedbalstwa, tym bardziej przykre, ze tumacz, jak wida z jego pracy, mg przy
cokolwiek wikszej starannoci da doskonay przekad.
W roku 18 86 ukaza si nowy przekad francuski w paryskim Le Socialistc; jest on naj-
lepszy z dotychczas wydanych.
Po nim, w tyme roku, zosta opublikowany przekad hiszpaski, pierwotnie w madryckim
El Socialista, nastpnie za w postaci broszury: Manifiesto del Partido Comunista por Car-
los Marx y F. Engels, Madrid, Administracin de El Socialista Hernn Corts 8.
Jako curiosum wspomn jeszcze, e w roku 1887 dorczony zosta pewnemu wydawcy w
Konstantynopolu rkopis ormiaskiego przekadu; poczciwiec ten nie odway si jednak
drukowa czegokolwiek, co nosio nazwisko Marksa, i by zdania, eby tumacz sam figuro-
wa jako autor, na co jednak ten si nie zgodzi.
Po wielokrotnie ponawianych w Anglii przedrukach tego czy innego mniej lub wicej nie-
prawidowego z przekadw amerykaskich ukaza si nareszcie w r. 1888 przekad auten-
tyczny. Jest to przekad mojego przyjaciela Samuela Moorea, przed oddaniem do druku raz
jeszcze przejrzany przez nas obydwch. Tytu jest nastpujcy: Manifest of the Communist
Party, by Karl Marx and Frederick Engels. Authorized English Translation, cdited and anno-
tated by Frederick Engels. 1888. London. William Reeves, 185 Fleet st. E. C. Niektre z
uwag do tego wydania przeniosem do wydania niniejszego.
Manifest przechodzi wasne koleje ycia. Powitany entuzjastycznie w chwili swego uka-
zania si przez nieliczny jeszcze zastp czoowy naukowego socjalizmu (jak o tym wiadcz
przekady wymienione w pierwszej przedmowie), zosta wkrtce odsunity na plan dalszy
przez reakcj, ktra si rozpocza po klsce robotnikw paryskich w czerwcu 1848 roku, i
wreszcie na mocy prawa wyjty spod prawa przez skazanie komunistw koloskich w li-
stopadzie 1852 r6
Wraz ze znikniciem z widowni publicznej ruchu robotniczego, zapocztkowanego przez
rewolucj lutow, zeszed w cie take Manifest.
Kiedy europejska klasa robotnicza wzmocnia si znowu dostatecznie do nowego wyst-
pienia przeciw wadzy klas panujcych, powstao Midzynarodowe Stowarzyszenie Robotni-
kw. Celem jego byo zespolenie w jedn wielk armi wszystkich si bojowych klasy robot-
niczej Europy i Ameryki. Dlatego te nie mogo ono wzi za punkt wyjcia zasad wyoo-
nych w Manifecie. Musiao mie taki program, ktry by nie zamyka drzwi angielskim tra-
des-unionom, francuskim, belgijskim, woskim i hiszpaskim proudhonistom oraz niemiec-

6
Mowa o sdzie nad czonkami Zwizku Komunistw w Kolonii. Patrz Przyczynek do historii Zwizku Komunistw,
Marks, Dziea wybrane, t. II, Warszawa 1947, str. 9 i nastpne. Red.

10
kim lassalczykom7. Ten program uzasadnienie statutu Midzynarodwki zosta uoony
przez Marksa z mistrzostwem uznanym nawet przez Bakunina i anarchistw. Co do ostatecz-
nego zwycistwa tez, sformuowanych w Manifecie Marks polega jedynie i wycznie na
rozwoju umysowym klasy robotniczej, jaki niechybnie zostanie osignity w wyniku wspl-
nej akcji i dyskusji. Wydarzenia i zmienne koleje walki z kapitaem, klski bardziej jeszcze
ni sukcesy, musiay uprzytomni walczcym niewystarczalno ich dotychczasowych zna-
chorskich rodkw od wszelkich bolczek i uzdolni ich umysy do gruntownego wniknicia
w rzeczywiste warunki wyzwolenia robotnikw. I Marks mia suszno. Klasa robotnicza w
roku 1874 w chwili rozwizania si Midzynarodwki bya zupenie inna anieli w r. 1864
roku jej zaoenia. Proudhonizm w krajach romaskich, specyficzny lassalizm w Niemczech
byy na wymarciu i nawet wczesne na wskro konserwatywne trades-uniony angielskie zbli-
ay si stopniowo ku tej chwili, kiedy w roku 1887 przewodniczcy ich kongresu w Swansea
mg w ich imieniu owiadczy: Socjalizm kontynentalny przesta by dla nas postrachem.
Ale socjalizm kontynentalny sta ju w roku 1887 niemal wycznie pod znakiem tej teorii,
ktr gosi Manifest. I w ten sposb dzieje Manifestu odzwierciedlaj do pewnego stopnia
histori nowoczesnego ruchu robotniczego od roku 1848. W chwili obecnej jest on niewt-
pliwie najbardziej rozpowszechnionym, najbardziej midzynarodowym wytworem caej lite-
ratury socjalistyczne), wsplnym programem wielu milionw robotnikw wszystkich krajw
od Syberii do Kalifornii.
A jednak w chwili jego pojawienia si nie moglibymy byli nazwa go manifestem socjali-
stycznym. Za socjalistw uwaano w r. 1847 dwie kategorie ludzi. Z jednej strony, zwolenni-
kw rnych systemw utopijnych, zwaszcza owenistw w Anglii i fourierystw we Francji,
przy czym jedni i drudzy byli ju wwczas zaskorupiaymi, stopniowo wymierajcymi sek-
tami. Z drugiej strony najrnorodniejszych znachorw socjalnych, ktrzy zamierzali usu-
n plagi spoeczne za pomoc przernych cudotwrczych lekw i wszelkiego rodzaju ata-
niny, bez najmniejszej szkody dla kapitau i zysku. W obu wypadkach: ludzi stojcych poza
ruchem robotniczym i szukajcych poparcia raczej wrd klas wyksztaconych.
W przeciwiestwie do tego ta cz robotnikw, ktra przekonawszy si o bezskutecznoci
przewrotw czysto politycznych daa zasadniczej przebudowy spoeczestwa, nosia ww-
czas nazw komunistycznej. Byt to komunizm z gruba tylko ciosany, wycznie instynktow-
ny, niekiedy nieco surowy: by on jednak do silny, by zrodzi dwa systemy komunizmu
utopijnego we Francji komunizm ikaryjski Cabeta, w Niemczech Weitlinga. Socjalizm
oznacza w r. 1847 ruch buruazyjny, komunizm ruch robotniczy. Socjalizm, przynajmniej
na kontynencie, cieszy si wziciem w salonach, komunizm wrcz przeciwnie. A poniewa
mymy wwczas trzymali si zupenie zdecydowanie pogldu, e wyzwolenie robotnikw
musi by dzieem samej klasy robotniczej, nie moglimy wic ani na chwil mie wtpliwo-
ci, ktr z tych dwch nazw wybra. A i pniej nie przychodzio nam nigdy na myl wyrze-
ka si jej.
Proletariusze wszystkich krajw, czcie si! Tylko nieliczne gosy odpowiedziay, kie-
dymy przed 42 laty. W przededniu pierwszej rewolucji paryskie;, w ktrej proletariat wyst-
pi z wasnymi daniami, rzucili w wiat to wezwanie. Lecz 28 wrzenia 1864 roku proleta-
riusze wikszoci zachodnio-europejskich krajw zjednoczyli si w sawnej pamici Midzy-
narodowym Stowarzyszeniu Robotniczym. Sama Midzynarodwka przeya co prawda za-
ledwie lat dziewi. Ale e ugruntowany przez ni wieczysty zwizek proletariuszy wszyst-
kich krajw jeszcze yje i mocniejszy jest ni kiedykolwiek, o tym najdobitniej wiadczy
dzie dzisiejszy. Albowiem dzi, kiedy pisz te sowa, proletariat europejski i amerykaski

7
Lassalle uznawa si osobicie wobec nas za ucznia Marksa i jako taki stal naturalnie na gruncie Manifestu. Inaczej
miaa si rzecz, z tymi spord jego zwolennikw, ktrzy nie wyszli poza jego danie stowarzysze wytwrczych z kredy-
tem pastwowym i dzielili ca klas robotnicz na zwolennikw pomocy pastwowej i zwolennikw samopomocy. (Uwaga
Engelsa).

11
odbywa przegld swoich si bojowych, po raz pierwszy zmobilizowanych jako jedna armia
pod jednym sztandarem do walki o jeden cel najbliszy: o ustawowe wprowadzenie omiogo-
dzinnego dnia pracy, proklamowanego ju przez kongres genewski Midzynarodowego Sto-
warzyszenia Robotnikw w roku 1866 i nastpnie przez paryski kongres robotniczy w roku
1889. I przebieg dnia dzisiejszego wykae kapitalistom i obszarnikom wszystkich krajw, e
dzi proletariusze wszystkich krajw s faktycznie zczeni.
Gdyby Marks by jeszcze razem ze mn, eby widzie to na wasne oczy!

F. ENGELS
Londyn, 1 maja 1890 r.

12
 PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO 1892 R.

Fakt, e nowe wydanie polskie Manifestu Komunistycznego stao si potrzebne, nasuwa

rne myli.
Przede wszystkim naley zaznaczy, e Manifest w ostatnich czasach sta si do pewnego
stopnia sprawdzianem rozwoju wielkiego przemysu na kontynencie europejskim. W miar
tego jak w danym kraju wzrasta wielki przemys wrd robotnikw tego kraju wzmaga si
pragnienie wyjanienia sobie swego stanowiska jako klasy robotniczej w stosunku do klas
posiadajcych, szerzy si wrd nich ruch socjalistyczny i ronie popyt na Manifest. Tak e
nie tylko stan ruchu robotniczego, ale i stopie rozwoju wielkiego przemysu w kadym kraju
okreli si daje z dostateczn cisoci na podstawie liczby egzemplarzy Manifestu, rozpo-
wszechnionych w jzyku danego kraju.
W ten sposb i nowe polskie wydanie Manifestu wskazuje na stanowczy postp przemysu
polskiego. A e postp ten odbywa si rzeczywicie w cigu dziesiciolecia, ktre upyno
od ostatniego wydania, to adnej wtpliwoci nie ulega. Krlestwo Polskie, Kongreswka,
siao si wielkim okrgiem przemysowym imperium rosyjskiego. Podczas gdy wielki prze-
mys rosyjski rozsiany jest. w rnych orodkach cz nad Zatok Fisk, druga w centrum
(Moskwa i Wadimir), trzecia znw nad Morzem Czarnym i Azowskim, jeszcze inne znw
gdzie indziej przemys polski stoczy si na stosunkowo maej przestrzeni i odczuwa za-
rwno korzyci jak i niedogodnoci takiej koncentracji. Korzyci dostrzegli konkurujcy fa-
brykanci rosyjscy, kiedy zadali ce ochronnych przeciw Polsce, pomimo swej gorcej chci
zrusyfikowania Polakw. Niedogodnoci dla fabrykantw polskich i dla rzdu rosyjskiego
ujawniaj si w byskawicznym rozpowszechnianiu idei socjalistycznych wrd robotnikw
polskich i w coraz wikszym popycie na Manifest.
Szybki rozwj przemysu polskiego, ktry o gow przers rosyjski, daje ze swej strony
nowy dowd niespoytej siy ywotnej ludu polskiego i now rkojmi jego przyszego odro-
dzenia narodowego. Odrodzenie za niepodlegej, silnej Polski jest spraw, ktra obchodzi nic
tylko Polakw, lecz i nas wszystkich. Szczera wsppraca midzynarodowa ludw europej-
skich moliwa jest jedynie wwczas, kiedy kady z tych narodw jest u siebie w domu zupe-
nie niezaleny. Rewolucja. 1848 roku, w ktrej bojownicy proletariaccy zmuszeni byli pod
sztandarem proletariatu wykona waciwie prac na rzecz buruazji, urzeczywistnia jedno-
czenie przez wykonawcw swego testamentu, Ludwika Bonaparte i Bismarcka, niepodle-
go Woch, Niemiec, Wgier; Polsk za, ktra od roku 1792 uczynia wicej dla sprawy
rewolucji ni wszystkie te trzy narody razem, Polsk pozostawiono samej sobie, gdy w roku
1863 upada pod dziesiciokrotnie potniejsz przemoc rosyjsk. Szlachta nie potrafia ani
utrzyma, ani odzyska niepodlegoci Polski; dla buruazji jest ona dzi co najmniej obojt-
na. A jednak dla zgodnego wspdziaania europejskich narodw jest ona koniecznoci. Mo-
e ona by wywalczona tylko przez mody proletariat polski i w jego rkach jest cakowicie
bezpieczna. Albowiem robotnikom caej pozostaej Europy niepodlego Polski potrzebna
jest tak samo jak i robotnikom polskim.
F. ENGELS
Londyn, 10 lutego 1892 r.

13
 DO CZYTELNIKA WOSKIEGO

Opublikowanie Manifestu Partii Komunistycznej zbiego si niemal dokadnie z dniem

18 marca 1848 r., z rewolucjami w Mediolanie i Berlinie, ktre byy zbrojnymi powstaniami
dwch narodw, pooonych W rodku, jeden kontynentu europejskiego, drugi obszaru
rdziemnomorskiego; dwch narodw, ktre do owego czasu osabione byy wskutek rozbi-
cia i niesnasek wewntrznych i dlatego dostay si pod obce panowanie. Jeeli Wochy byy
podlege cesarzowi austriackiemu, to Niemcy znalazy si pod niemniej realnym, cho bar-
dziej porednim jarzmem cara Wszechrosji. Nastpstwa rewolucji 18 marca 1848 r. uwolniy
Wochy i Niemcy od tej haby; jeli w okresie midzy 1848 a 1871 r. te dwa wielkie narody
zostay przywrcone do ycia i do pewnego stopnia zwrcone samym sobie, to stao si to,
jak mwi Karol Marks, dziki temu, e ci sami ludzie, ktrzy zdawili rewolucje 1848 r., stali
si jednake wbrew swej woli wykonawcami jej testamentu.
Rewolucja ta bya wszdzie dzieem klasy robotniczej; ona to wanie budowaa barykady i
niosa w ofierze swe ycie. Ale tylko paryscy robotnicy obalajc rzd mieli zupenie okrelo-
ny zamiar obalenia ustroju buruazyjnego. A jednak, chocia uwiadomili ju sobie zupenie
jasno ten nieuchronny antagonizm, jaki istnieje pomidzy ich wasn klas a buruazj, ani
postp ekonomiczny kraju, ani rozwj umysowy masy robotnikw francuskich nie osign
jeszcze tego szczebla, na ktrym moliwa byaby przebudowa spoeczna. Dlatego te owoce
rewolucji przypady ostatecznie w udziale klasie kapitalistw. W innych za krajach, we Wo-
szech, w Niemczech, w Austrii, robotnicy w istocie rzeczy jedynie pomagali buruazji doj
do wadzy. Ale w adnym kraju panowanie buruazji nie jest moliwe bez niepodlegoci
narodowej. Rewolucja 1848 r. musiaa zatem doprowadzi do zjednoczenia i niepodlegoci
tych narodw, ktre przedtem nie byy zjednoczone i niepodlege: Woch, Niemiec, Wgier,
Kolej teraz na Polsk.
Jeeli zatem rewolucja 1848 r. nie bya rewolucj socjalistyczn, to utorowaa jej drog,
przygotowaa grunt dla niej. Wraz z rozwojem wielkiego przemysu w kadym kraju ustrj
buruazyjny stworzy w cigu tych ostatnich 40 lat liczny, zwany i silny proletariat; zrodzi
wic, mwic sowami Manifestu, swoich wasnych grabarzy. Bez przywrcenia niepodlego-
ci i Jednoci kadego narodu nie mogoby nastpi ani midzynarodowe zjednoczenie pro-
letariatu, ani spokojna i wiadoma wsppraca tych narodw w imi wsplnych celw. Spr-
bujcie tylko wyobrazi sobie wspln akcj robotnikw woskich, wgierskich, niemieckich,
polskich, rosyjskich w warunkach politycznych, jakie panoway do r. 1848.
Tak wic walki r. 1848 nie byy stoczone na prno; nie przeszy na prno i te 45 lat, kt-
re dziel nas od owej rewolucyjnej epoki. Owoce zaczynaj dojrzewa i jedynym moim y-
czeniem jest, aby opublikowanie tego przekadu woskiego stao si szczliw zapowiedzi
zwycistwa proletariatu woskiego, podobnie jak opublikowanie oryginau byo ni dla re-
wolucji midzynarodowej.
Manifest oddaje cakowit sprawiedliwo rewolucyjnej roli, jak kapitalizm odegra w
przeszoci. Pierwszym narodem kapitalistycznym byy Wochy. Zmierzch feudalnego re-
dniowiecza, zorz wspczesnej ery kapitalistycznej znaczy gigantyczna posta; to Woch
Dante, ostatni poeta redniowiecza i zarazem pierwszy poeta czasw nowoytnych. Obecnie,
jak okoo r. 1300, otwiera si nowa era historyczna. Czy dadz nam Wochy nowego Dante-
go, ktry upamitni godzin tej nowej proletariackiej ery?
FRYDERYK ENGELS
Londyn, 1 lutego 1893 r.

14
MANIFEST PARTII KOMUNISTYCZNEJ

15
 Widmo kry po Europie widmo komunizmu. Wszystkie potgi starej Europy poczyy
si do witej nagonki przeciw temu widmu: papie i car, Metternich i Guizot, francuscy ra-
dykaowie i niemieccy policjanci.
Gdzie jest taka partia opozycyjna, ktra by nie bya okrzyczana za komunistyczn przez
swych przeciwnikw bdcych u wadzy, gdzie jest taka partia opozycyjna, ktra by nie rzu-
caa nawzajem pitnujcego zarzutu komunizmu zarwno bardziej od siebie postpowym
przedstawicielom opozycji jak swoim reakcyjnym przeciwnikom?
Dwojaki wniosek wypywa z tego faktu. Komunizm jest ju przez wszystkie potgi euro-
pejskie uznany za potg. Czas ju najwyszy, aby komunici wyoyli otwarcie wobec cae-
go wiata swj system pogldw, swoje cele, swoje denia i bajce o widmie komunizmu
przeciwstawili manifest samej partii. W tym celu zebrali si w Londynie komunici najr-
niejszych narodowoci i nakrelili nastpujcy Manifest, ktry opublikowany zostaje w jzy-
kach: angielskim, francuskim, niemieckim, woskim, flamandzkim i duskim.

16
 I

BOURGEOIS A POLETARIUSZE8

Historia wszelkiego spoeczestwa dotychczasowego 9 jest histori walk klasowych. Wolny

i niewolnik, patrycjusz i plebejusz, pan feudalny i chop-poddany, majster cechowy i czelad-
nik, krtko mwic, ciemizcy i uciemieni pozostawali w staym do siebie przeciwiestwie,
prowadzili nieustann, to ukryt, to jawn walk walk, ktra za kadym razem koczya
si rewolucyjnym przeksztaceniem caego spoeczestwa lub te wspln zagad walcz-
cych klas.
W poprzednich epokach historycznych znajdujemy prawie wszdzie zupene rozczonko-
wanie spoeczestwa na rozmaite stany, rnorodn hierarchi stanowisk spoecznych. W
staroytnym Rzymie mamy patrycjuszw, rycerzy, plebejuszw, niewolnikw; w wiekach
rednich panw feudalnych, wasali, mieszczan cechowych, czeladnikw, chopw-
poddanych i ponadto jeszcze wewntrz prawie kadej z tych klas znowu szczeble odrbne.
Wyrose z upadku spoeczestwa feudalnego nowoczesne spoeczestwo buruazyjne nie
znioso przeciwiestw klasowych. Zastpio jedynie dawne klasy, dawne warunki ucisku,
dawne formy walki przez nowe.
Nasza epoka, epoka buruazji, wyrnia si jednak tym, e uprocia przeciwiestwa kla-
sowe. Cae spoeczestwo rozszczepia si coraz bardziej i bardziej na dwa wielkie wrogie
obozy, na dwie wielkie, wrcz przeciwstawne sobie klasy: buruazj i proletariat.
Z chopw-poddanych redniowiecza wyszli mieszczanie grodowi pierwszych miast, z
mieszczan grodowych rozwiny si pierwsze elementy buruazyjne.
Odkrycie Ameryki i drogi morskiej dookoa Afryki otworzyo przed rosnc buruazj
nowe tereny. Rynek, wschodnio-indyjski i chiski, kolonizacja Ameryki, stosunki wymienne
z. koloniami, pomnoenie rodkw wymiany i w ogle towarw wywoay nieznany przed-
tem nigdy rozkwit handlu; eglugi, przemysu, a tym samym powodoway szybki rozwj
czynnika rewolucyjnego w rozpadajcym si spoeczestwie feudalnym.
Dotychczasowy feudalny, czyli cechowy sposb produkcji przemysowej nie wystarcza
ju do zaspokojenia wzrastajcego wraz z nowymi rynkami zapotrzebowania. Miejsce jego
zaja manufaktura. Majstrowie cechowi zostali wyparci przez przemysowy stan redni; po-
dzia pracy pomidzy rozmaitymi korporacjami cechowymi ustpi miejsca podziaowi pracy
wewntrz poszczeglnego warsztatu.
Ale wci rosy rynki, stale wzrastao zapotrzebowanie. Manufaktura rwnie ju nie wy-
starczaa. Wwczas para i maszyna zrewolucjonizoway produkcj przemysow. Miejsce

8
Przez buruazj naley rozumie klas nowoczesnych kapitalistw, wacicieli rodkw produkcji, korzystajcych z
pracy najemnej. Przez proletariat klas nowoczesnych robotnikw najemnych, ktrzy nie posiadajc rodkw produkcji
zmuszeni s, by istnie, sprzedawa sw si robocz. (Uwaga Engelsa do wydania angielskiego 1888 r.).
9
Tj., cile mwic, historia przekazana nam na pimie. W roku 1847 przedhistoryczne dzieje spoeczestwa, organizacja
spoeczna, poprzedzajca wszelk historie pisan, bya niemal zupenie nieznana. Od tego czasu Haxthausen odkry wsplne
wadanie ziemi w Rosji, Maurer wykaza, e jest ono podoem spoecznym, stanowicym punkt wyjcia historycznego
pochodzenia wszystkich szczepw niemieckich, stopniowo za ustalono, e gmina wiejska o wsplnym wadaniu ziemi bya
pierwotn form spoeczestwa od Indyj do Irlandii. Wreszcie zostaa wywietlona organizacja wewntrzna tego pierwotne-
go spoeczestwa komunistycznego w jego typowej postaci przez wieczce te badania odkrycia Morgana co do waciwej
istoty rodu (gens) i jego miejsca w plemieniu. Wraz z rozpadaniem si tego pierwotnego ustroju gminnego zaczyna si rozsz-
czepienie spoeczestwa na odrbne i w kocu przeciwstawne sobie klasy. (Uwaga Engelsa do wydania niemieckiego z r.
1890).
Staraem si nakreli ten proces rozpadu w Pochodzeniu rodziny, wasnoci prywatnej i pastwa. Wydanie 2, Stuttgart
1886. (Z uwagi Engelsa do wydania angielskiego 1888 r.).

17
manufaktury zaj nowoczesny wielki przemys, miejsce przemysowego stanu redniego za-
jli przemysowcy-milionerzy, dowdcy caych armii przemysowych, nowoczeni bourgeois.
Wielki przemys stworzy rynek wiatowy, przygotowany przez odkrycie Ameryki. Rynek
wiatowy wywoa niebyway rozwj handlu, eglugi, rodkw komunikacji ldowej. Rozwj
ten wpyn z kolei na rozrost przemysu i w tym samym stopniu, w jakim rozwija si prze-
mys, handel, egluga, koleje elazne, w tym samym stopniu rozwijaa si buruazja, mnoya
swoje kapitay, spychaa w cie wszystkie klasy odziedziczone po redniowieczu.
Widzimy zatem, e wspczesna buruazja sama jest wytworem dugiego procesu rozwo-
jowego, szeregu przewrotw w sposobie produkcji i komunikacji.
Kademu z tych szczebli rozwoju buruazji towarzyszy odpowiedni postp polityczny [tej
klasy]10. Uciniony stan pod panowaniem panw feudalnych, uzbrojone i samorzdne zrze-
szenie w komunie11, tu niezalena republika miejska [jak we Woszech i Niemczech], wdzie
ponoszcy ciary podatkowe stan trzeci monarchii [jak we Francji] pniej, w okresie manu-
faktury, przeciwwaga szlachty w monarchii stanowej albo absolutnej, gwna podstawa wiel-
kiej monarchii w ogle wywalczya sobie wreszcie buruazja od czasu powstania wielkiego
przemysu i rynku wiatowego wyczni panowanie polityczne w nowoczesnym pastwie
parlamentarnym. Nowoczesna wadza pastwowa jest jedynie komitetem zarzdzajcym
wsplnymi interesami caej klasy buruazyjnej.
Buruazja odegraa w historii rol w najwyszym stopniu rewolucyjn. Buruazja tam,
gdzie dosza do wadzy, zburzya wszystkie feudalne, patriarchalne, idylliczne stosunki. Po-
zrywaa bezlitonie wielorakie wzy feudalne, ktre przywizyway czowieka do jego natu-
ralnego zwierzchnika, i nie pozostawia midzy ludmi adnego innego wza prcz nagiego
interesu, prcz wyzutej z wszelkiego sentymentu zapaty gotwk. witobliwe dreszcze
pobonego marzycielstwa, rycerskiego zapau, mieszczaskiego sentymentalizmu zatopia w
lodowatej wodzie egoistycznego wyrachowania. Godno osobist zamienia w warto wy-
mienn, a na miejsce niezliczonych uwierzytelnionych dokumentami, uczciwie nabytych
wolnoci, postawia jedyn, pozbawion sumienia wolno handlu. Sowem, na miejsce wy-
zysku, osonitego zudzeniami religijnymi i politycznymi, postawia wyzysk jawny, bez-
wstydny, bezporedni, nagi.
Buruazja odara z aureoli witoci wszystkie rodzaje zaj, ktre cieszyy si dotychczas
szacunkiem i na ktre spogldano z trwon czci. Lekarza, prawnika, ksidza, poet, uczo-
nego zamienia w swoich patnych najemnych robotnikw.
Buruazja zdara ze stosunkw rodzinnych ich rzewnie sentymentaln zason i sprowa-
dzia je do nagiego stosunku pieninego.
Buruazja wykazaa, jak przejawy brutalnej siy, ktrymi tak zachwyca reakcj rednio-
wiecze, znajdoway waciwe uzupenienie w najgnuniejszym prniactwie. Dopiero buru-
azja dowioda, czego jest w stanie dokona dziaalno ludzka. Dokonaa ona cakiem innych
cudw ni zbudowanie piramid egipskich, wodocigw rzymskich i katedr gotyckich, odbya
pochody zgoa inne ni wdrwki ludw i wyprawy krzyowe.
Buruazja nie moe istnie bez nieustannego rewolucjonizowania narzdzi produkcji, a
wic stosunkw produkcji, a wic caoksztatu stosunkw spoecznych. Natomiast pierwszym
warunkiem istnienia wszystkich dawniejszych klas przemysowych byo zachowanie bez
zmiany starego sposobu produkcji. Cigy przewrt w produkcji, bezustanne wstrzsanie

10
Sowa ujte w kwadratowe nawiasy s wzite z angielskiego tumaczenia wydanego przez Engelsa w r. 1888 w Lon-
dynie.
11
Tak mieszkacy miast woskich i francuskich nazywali swoj gmin miejsk po uzyskaniu od swych panw feudal-
nych drog wykupu lub walki pierwszych praw samorzdowych. (Uwaga Engelsa do wydania niemieckiego z r. 1890).
Komunami nazyway si rodzce si miasta we Francji, nawet w okresie poprzedzajcym wywalczenie sobie u swych
feudalnych wadcw i panw samorzdu miejscowego i praw politycznych w charakterze stanu trzeciego. Na, og m-
wic, zostaa tu wzita Anglia, jako typowy kraj ekonomicznego rozwoju buruazji, i Francja, jako przykad politycznego
rozwoju buruazji. (Uwaga Engelsa do angielskiego wydania z r. 1888).

18
wszystkimi stosunkami spoecznymi, wieczna niepewno, i wieczny ruch odrniaj epok
buruazyjn od wszystkich innych. Wszystkie stae, zaniedziae stosunki wraz z nieod-
cznymi od nich, z dawien dawna uwiconymi pojciami i pogldami ulegaj rozkadowi,
wszystkie nowopowstae starzej si, zanim zd skostnie. Wszystko stanowe i znierucho-
miae ulatnia si, wszelkie witoci zostaj sprofanowane i ludzie s nareszcie zmuszeni pa-
trze trzewym okiem na swe stanowisko yciowe, na. swoje wzajemne stosunki.
Potrzeba coraz szerszego zbytu dla swych produktw gna buruazj po caej kuli ziem-
skiej. Wszdzie musi si ona, zagniedzi, wszdzie ugruntowa, wszdzie zadzierzgn sto-
sunki.
Przez eksploatacj rynku wiatowego buruazja nadaa produkcji i spoyciu wszystkich
krajw charakter kosmopolityczny. Ku wielkiemu alowi reakcjonistw usuna spod ng
przemysu podstaw narodow. Odwieczne narodowe gazie przemysu ulegy zniszczeniu i
ulegaj mu codziennie. S wypierane przez nowe gazie przemysu, ktrych wprowadzenie
staje si kwesti ycia dla wszystkich narodw cywilizowanych, przez gazie przemysu,
ktre przerabiaj ju nie miejscowe, lecz sprowadzane z najodleglejszych stref surowce, i
ktrych fabrykaty spoywane s nie tylko w kraju, lecz take we wszystkich czciach wiata.
Miejsce dawnych potrzeb, zaspokajanych przez wyroby krajowe, zajmuj nowe, wymagajce
dla swego zaspokojenia produktw najodleglejszych krajw i klimatw. Dawna miejscowa i
narodowa samowystarczalno i zasklepienie ustpuje miejsca wszechstronnym stosunkom
wzajemnym i wszechstronnej wspzalenoci narodw. I podobnie jak w produkcji material-
nej, dzieje si w produkcji duchowej. Wytwory duchowe poszczeglnych narodw staj si
wsplnym dobrem. Jednostronno i ograniczono narodowa staje si rzecz coraz bardziej
niemoliw i z wielu literatur narodowych i regionalnych powstaje jedna literatura wiatowa.
Dziki szybkiemu doskonaleniu wszystkich narzdzi produkcji, dziki niezwykemu ua-
twieniu komunikacji, buruazja wciga w prd cywilizacji wszystkie, nawet najbardziej bar-
barzyskie narody. Tanie ceny jej towarw to owa cika artyleria, za pomoc ktrej buru-
azja burzy wszystkie mury chiskie, zmusza do kapitulacji najbardziej zaciek nienawi
barbarzycw do cudzoziemcw. Pod grob zagady zniewala wszystkie narody do przy-
swojenia sobie buruazyjnego sposobu produkcji, zniewala je do wprowadzenia u siebie tzw.
cywilizacji, tzn. do stania si bourgeois. Sowem, stwarza sobie wiat na obraz i podobie-
stwo swoje.
Buruazja podporzdkowaa wie panowaniu miasta. Stworzya olbrzymie miasta, zwik-
szya w wysokim stopniu liczb ludnoci miejskiej w przeciwiestwie do wiejskiej i wyrwaa
w ten sposb znaczn cz ludnoci z idiotyzmu ycia wiejskiego. Podobnie jak wie od
miasta, uzalenia ona kraje barbarzyskie i pbarbarzyskie od krajw cywilizowanych,
narody chopskie od narodw buruazyjnych, Wschd od Zachodu.
Buruazja znosi coraz bardziej rozdrobnienie rodkw produkcji, posiadania i ludnoci.
Skupia ludno, scentralizowaa rodki produkcji i skoncentrowaa wasno w niewielu r-
kach. Nieuniknionym tego nastpstwem bya centralizacja polityczna. Niezawise, poniekd
tylko sprzymierzone z sob prowincje o rnych interesach, ustawach, rzdach i cach zostay
zespolone w jeden nard, jeden rzd, jedno ustawodawstwo, jeden narodowy interes klasowy,
jedn lini celn.
W cigu swego stuletniego zaledwie panowania klasowego buruazja stworzya siy wy-
twrcze bardziej masowe i kolosalne ni wszystkie poprzednie pokolenia razem. Ujarzmienie
si przyrody, rozpowszechnienie maszyn, zastosowanie chemii w przemyle i rolnictwie, e-
gluga parowa, koleje elazne, telegrafy elektryczne, przysposobienie pod upraw caych cz-
ci wiata, uspawnienie rzek, cae jakby spod ziemi wyczarowane rzesze ludnoci ktre z
poprzednich stuleci przypuszczao, e takie siy wytwrcze drzemi w onie pracy spoecznej?
Widzielimy zatem: rodki produkcji i komunikacji, na ktrych podou uksztatowaa si
buruazja, zostay wytworzone w spoeczestwie feudalnym. Na pewnym szczeblu rozwoju

19
tych rodkw produkcji i komunikacji, warunki, w ktrych odbywaa si produkcja i wymiana
w spoeczestwie feudalnym, feudalna organizacja rolnictwa i manufaktury, sowem, feudal-
ne stosunki wasnoci przestay odpowiada rozwinitym ju siom wytwrczym. Hamoway
one produkcj, zamiast jej sprzyja. Zamieniy si w rwnie liczne okowy. Musiay by roz-
sadzone i zostay rozsadzone. Miejsce ich zaja wolna konkurencja z odpowiadajcym jej
ustrojem spoecznym i politycznym, z ekonomicznym i politycznym panowaniem klasy bur-
uazji.
W oczach naszych odbywa si podobny ruch. Buruazyjne stosunki produkcji i komunika-
cji, buruazyjne stosunki wasnoci, nowoczesne spoeczestwo buruazyjne, ktre wyczaro-
wao tak potne rodki produkcji i komunikacji, podobne jest do czarnoksinika, ktry nie
moe ju opanowa wywoanych przez si potg podziemnych. Od dziesicioleci dzieje
przemyski i handlu s tylko dziejami buntu nowoczesnych sil wytwrczych przeciw nowo-
czesnym stosunkom produkcji, przeciw stosunkom wasnoci, ktre s warunkami istnienia
buruazji i jej panowania. Do wymieni kryzysy handlowe, ktre ponawiajc si periodycz-
nie coraz, groniej stawiaj pod znakiem zapytania istnienie caego spoeczestwa buruazyj-
nego. W czasie kryzysw handlowych ulega regularnie zniszczeniu nie tylko znaczna cz
wytworzonych produktw, ale take stworzonych ju si wytwrczych. W czasie kryzysw
wybucha epidemia spoeczna, ktra wszystkim poprzednim epokom wydaaby si niedo-
rzecznoci epidemia nadprodukcji. Spoeczestwo zostaje nagle cofnite do stanu chwilo-
wego barbarzystwa; jak gdyby klska godowa, powszechna, niszczycielska wojna pozba-
wia je wszelkich rodkw utrzymania; przemys, handel wydaj si unicestwione, a dlacze-
go? Dlatego, e spoeczestwo posiada zbyt wiele cywilizacji, zbyt wiele rodkw utrzyma-
nia, zbyt wiele przemysu, zbyt wiele handlu. Siy wytwrcze, ktrymi ono rozporzdza, nie
su ju rozwojowi buruazyjnych stosunkw wasnoci; przeciwnie, stay si nazbyt dla
tych stosunkw potne, s przez nie hamowane; skoro za tylko zapor t przezwyciaj,
wprawiaj cae spoeczestwo buruazyjne w stan nieadu, zagraaj istnieniu buruazyjnej
wasnoci. Stosunki buruazyjne stay si zbyt ciasne dla wchonicia wytworzonego przez
si bogactwa. W jaki sposb przezwycia buruazja kryzysy? Z jednej strony, przez przymu-
sowe niszczenie masy si wytwrczych; z drugiej strony, przez podbj nowych rynkw A
gruntowniejsz eksploatacj dawnych. W jaki wic sposb? W ten sposb, e przygotowuje
kryzysy bardziej wszechstronne i bardziej potne i zmniejsza rodki, zapobiegania kryzy-
som.
Or, za ktrego pomoc buruazja powalia feudalizm, zwraca si teraz przeciw samej
buruazji.
Ale buruazja nie tylko wykua or, ktry jej niesie zagad; stworzya take ludzi, ktrzy
tym orem pokieruj nowoczesnych robotnikw proletariuszy.
W tej samej mierze, w jakiej rozwija si buruazja, tj. kapita, rozwija si proletariat, klasa
nowoczesnych robotnikw, ktrzy dopty tylko yj, dopki znajduj prac, dopki ich praca
pomnaa kapita. Ci robotnicy, zmuszeni do sprzedawania si od sztuki, s towarem jak
wszelki inny artyku handlu, tote na rwni z innymi towarami podlegaj wszelkim zmienno-
ciom konkurencji, wszelkim wahaniom rynku.
Praca proletariuszy zatracia na skutek rozpowszechnienia maszyn i podziau pracy wszel-
kie cechy samodzielnoci, a wraz z tym wszelki powab dla robotnika. Staje si on prostym
dodatkiem do maszyny, od ktrego wymaga si tylko czynnoci najprostszych, najbardziej
jednostajnych, do wyuczenia si najatwiejszych. Koszt robotnika ogranicza si zatem niemal
wycznie do rodkw ywnoci, niezbdnych do jego utrzymania i przeduenia jego gatun-
ku. Ale cena towaru, a wic rwnie pracy12, rwna si kosztom jego produkcji. Dlatego te

12
W pracach pniejszych Marks wyjani, e robotnik nie sprzedaje swojej pracy tylko si robocz. Szczeglnie wyja-
nia t spraw Engels w przedmowie do broszury Marksa Praca najemna i kapita. (Patrz wydania ksiki z 1927r., str. 5-
15).

20
w tym samym stopniu, w jakim praca staje si coraz bardziej odstrczajca, zmniejsza si
paca robocza. Co wicej, w tym samym stopniu, w jakim ronie zastosowanie maszyn i po-
dzia pracy, zwiksza si take masa pracy bd wskutek pomnoenia godzin pracy, bd te
wskutek zwikszenia pracy wymaganej w danym okresie czasu, przyspieszenia biegu maszyn
itd.
Nowoczesny przemys przeksztaci drobny warsztat patriarchalnego majstra w wielk fa-
bryk przemysowego kapitalisty. Masy robotnicze, stoczone w fabryce, organizowane s po
oniersku. Jako proci szeregowcy przemysu, robotnicy oddani s pod dozr caej hierarchii
podoficerw i oficerw. S niewolnikami nie tylko klasy buruazyjnej, pastwa buruazyjne-
go, s co dzie, co godzin ujarzmiani przez maszyn, przez dozorc, a przede wszystkim
przez kadego bourgeois-fabrykanta. Despotyzm ten jest tym bardziej maostkowy, niena-
wistny, jtrzcy, im jawniej proklamuje zysk jako swj cel.
Im mniej zrcznoci i siy wymaga praca, rczna, tj. im bardziej rozwija si wspczesny
przemys, tym bardziej praca mczyzn jest wypierana przez prac kobiet. W stosunku do
klasy robotniczej rnice pci i wieku nie maj ju adnego znaczenia spoecznego. Istniej
ju tylko narzdzia pracy, ktre zalenie od pci i wieku rozmaite powoduj koszty.
Gdy wyzysk robotnika przez fabrykanta o tyle dobieg koca, e robotnik otrzymuje w
gotwce swoj pac robocz rzucaj si na inne odamy buruazji kamienicznik, sklepi-
karz, lichwiarz itd.
Dotychczasowe drobne stany rednie drobni przemysowcy, kupcy i rentierzy, rzemiel-
nicy i chopi, wszystkie te klasy staczaj si do szeregw proletariatu, po czci dlatego, e
ich drobny kapita nie wystarcza do prowadzenia wielkiego przedsibiorstwa przemysowego
i nie wytrzymuje konkurencji z wikszymi kapitalistami, po czci za dlatego, e ich zrcz-
no traci na wartoci wobec nowych sposobw produkcji. W ten sposb proletariat rekrutuje
si z wszystkich klas ludnoci.
Proletariat przebywa rne stopnie rozwoju. Jego walka z buruazj rozpoczyna si wraz z
jego istnieniem.
Z pocztku walcz poszczeglni robotnicy, potem robotnicy jednej fabryki, nastpnie ro-
botnicy jednej gazi pracy w jednej miejscowoci przeciw poszczeglnemu bourgeois, ktry
ich bezporednio wyzyskuje. Swe ataki zwracaj oni nie tylko przeciw buruazyjnym stosun-
kom produkcji, zwracaj je przeciw samym narzdziom produkcji; niszcz konkurujce towa-
ry zagraniczne, rozbijaj maszyny, podpalaj fabryki, usiuj wywalczy na nowo bezpowrot-
nie minione stanowisko redniowiecznego robotnika.
Na tym szczeblu robotnicy stanowi mas, rozproszon po caym kraju i rozdrobnion
przez konkurencj. Masowe zespolenie si robotnikw nie jest jeszcze wynikiem ich wasne-
go zjednoczenia, lecz wynikiem zjednoczenia buruazji, ktra dla osignicia wasnych celw
politycznych musi i na razie moe jeszcze - wprawia w ruch cay proletariat. Na tym wic
szczeblu proletariusze zwalczaj nie swych wasnych wrogw, lecz wrogw swoich wrogw -
pozostaoci monarchii absolutnej, wacicieli ziemskich, nieprzemysowych bourgeois,
drobnomieszczan. Cay ruch historyczny jest w ten sposb skoncentrowany w rkach buru-
azji, kade t drog osignite zwycistwo jest zwycistwem buruazji.
Ale wraz ze wzrostem przemysu proletariat nie tylko powiksza si liczebnie; jest on sta-
czany w coraz wiksze masy, sia jego ronie i coraz bardziej czuje on t si. Interesy, wa-
runki yciowe w onie proletariatu wyrwnuj si coraz bardziej w miar tego, jak maszyna
zaciera coraz bardziej rnice w pracy i spycha pac robocz prawie wszdzie do jednakowo
niskiego poziomu. Wzmagajca si konkurencja bourgeois midzy sob i wynikajce std
kryzysy handlowe powoduj coraz wiksze wahania pacy roboczej; postpujce coraz szyb-
ciej bezustanne doskonalenie maszyn czyni cae pooenie yciowe robotnikw coraz bardziej
niepewnym; starcia pomidzy poszczeglnym robotnikiem a poszczeglnym bourgeois przy-
bieraj coraz bardziej charakter star midzy dwiema klasami. Robotnicy zaczynaj od two-

21
rzenia zjednocze przeciwko bourgeois; jednocz si dla obrony swej pacy roboczej. Tworz
nawet trwae stowarzyszenia celem zaprowiantowania si na wypadek moliwych buntw. Tu
i wdzie walka przechodzi w bunty.
Od czasu do czasu robotnicy odnosz zwycistwo, ale tylko przejciowe. Waciwym wy-
nikiem ich walk nie jest bezporednie powodzenie, lecz coraz szerzej sigajce jednoczenie
si robotnikw. Sprzyjaj mu rosnce rodki komunikacji, wytwarzane przez wielki przemys
i stwarzajce czno midzy robotnikami rnych miejscowoci. Ale wanie . cznoci
potrzeba, by liczne walki lokalne, noszce wszdzie jednakowy charakter, scentralizowa w
walk oglnokrajow, w walk klas. Lecz wszelka walka klasowa jest walk polityczn. I to
zjednoczenie, na ktre mieszczanom redniowiecza z ich wiejskimi drogami trzeba byo stu-
leci, nowoczesny proletariat uskutecznia przy pomocy kolei w cigu niewielu lat.
To organizowanie si proletariuszy w klas, a tym samym w parti polityczn, jest co
chwila na nowo rozsadzane przez konkurencj pomidzy samymi robotnikami. Ale odradza
si wci na nowo, coraz mocniej, trwalej, potniej. Zmusza do uznania poszczeglnych
interesw robotniczych w postaci ustaw, wykorzystujc w tym celu rozamy wewntrzne
wrd buruazji. Tak na przykad ustawa o 10-godzinnym dniu pracy w Anglii.
W ogle starcia w onie starego spoeczestwa sprzyjaj w rozmaity sposb rozwojowi
proletariatu. Buruazja znajduje si w cigej walce: z pocztku przeciwko arystokracji, p-
niej przeciw czciom samej buruazji, ktrych interesy wpadaj w sprzeczno z postpem
przemysu; stale przeciw buruazji wszystkich innych krajw. We wszystkich tych walkach
buruazja zmuszona jest odwoywa si do proletariatu, ucieka si do jego pomocy, i wci-
ga go w ten sposb do ruchu politycznego. Sama zatem przekazuje proletariatowi pierwiastki
wasnego wyksztacenia, tj. bro przeciw sobie samej.
Nastpnie, jak widzielimy, wskutek postpu przemysu cae odamy klasy panujcej spy-
chane s do szeregw proletariatu lub co najmniej zagroone w swych warunkach yciowych.
One te zasilaj proletariat licznymi pierwiastkami wyksztacenia.
Wreszcie w czasach, kiedy walka klasowa zblia si ku rozstrzygniciu, proces rozkadu
wewntrz klasy panujcej, wewntrz caego starego spoeczestwa przybiera charakter tak
gwatowny, tak jaskrawy, e drobna cz klasy panujcej zrywa z ni i przycza si do klasy
rewolucyjnej, do klasy nioscej w swych doniach przyszo. Podobnie przeto jak dawniej
cz szlachty przesza na stron buruazji, tak obecnie cz buruazji przechodzi na stron
proletariatu, a mianowicie cz bourgeois-ideologw, ktrzy wznieli si do teoretycznego
zrozumienia caego ruchu dziejowego.
Spord wszystkich klas, ktre s dzi przeciwstawne buruazji, jedynie proletariat jest
klas rzeczywicie rewolucyjn. Pozostae klasy upadaj i gin wraz z rozwojem wielkiego
przemysu, proletariat jest tego przemysu nieodcznym wytworem.
Stany rednie: drobny przemysowiec, drobny kupiec, rzemielnik, chop, wszystkie one
zwalczaj buruazj po to, by uchroni od zagady swoje istnienie jako stanw rednich. S
wic nie rewolucyjne, lecz konserwatywne. Wicej nawet, s reakcyjne, usiuj obrci
wstecz koo historii. O ile s rewolucyjne, to tylko w obliczu oczekujcego je przejcia do
szeregw proletariatu, to broni nie swych obecnych, lecz swoich przyszych interesw, po-
rzucaj wasny punkt widzenia, aby przyj punkt widzenia proletariatu.
Lumpenproletariat, ten bierny wytwr gnicia najniszych warstw starego spoeczestwa,
bywa tu i wdzie wtrcany do ruchu przez rewolucj proletariack, ale wskutek caego swego
pooenia yciowego jest skonniejszy do sprzedawania si jako narzdzie knowa reakcyj-
nych.
Warunki yciowe starego spoeczestwa s ju unicestwione w warunkach yciowych
proletariatu. Proletariusz jest pozbawiony wasnoci; jego stosunek do ony i dzieci nie ma
ju nic wsplnego z buruazyjnymi stosunkami rodzinnymi; nowoczesna praca przemysowa,
nowoczesne ujarzmienie proletariusza przez kapita, jednakowe w Anglii jak we Francji, w

22
Ameryce jak w Niemczech, staro ze wszelki charakter narodowy. Prawo, moralno, religia
s dla pewn iloci okrelonych przesdw buruazyjnych, poza ktrymi ukrywa si pewna
ilo okrelonych interesw buruazji.
Wszystkie dawne klasy, ktre zdobyway wadz, staray si zabezpieczy uzyskane ju
przez si stanowisko yciowe przez podporzdkowanie caego spoeczestwa warunkom
swego bogacenia si. Proletariusze mog opanowa spoeczne siy wytwrcze tylko znoszc
swj wasny dotychczasowy sposb przywaszczania, a przez to samo i cay dotychczasowy
sposb przywaszczania. Proletariusze nie maj nic swojego do zabezpieczenia, musz nato-
miast zburzy wszystko, co dotychczas zabezpieczao i ochraniao wasno prywatn.
Wszelkie ruchy dotychczasowe byy ruchami mniejszoci lub w interesie mniejszoci.
Ruch proletariacki jest samodzielnym ruchem olbrzymiej wikszoci w interesie olbrzymiej
wikszoci. Proletariat, najnisza warstwa obecnego spoeczestwa, nie moe si podnie,
nie moe si wyprostowa nie wysadzajc w powietrze caej nadbudowy warstw stanowi-
cych oficjalne spoeczestwo.
Aczkolwiek nie w treci, to jednak w swej formie walka proletariatu przeciw buruazji jest
przede wszystkim walk narodow. Proletariat kadego poszczeglnego kraju musi, rzecz
naturalna, rozprawi si przede wszystkim ze swoj wasn buruazj.
Dajc zarys najoglniejszych faz rozwoju proletariatu ledzilimy przebieg mniej lub wi-
cej utajonej wojny domowej w onie istniejcego spoeczestwa, a do punktu, kiedy wybu-
cha ona w otwart rewolucj i proletariat przez obalenie przemoc buruazji ugruntowuje swe
panowanie.
Wszelkie spoeczestwo dotychczasowe opierao si, jak widzielimy, na przeciwiestwie
klas uciskajcych i klas uciskanych. Ale po to, by mona byo uciska pewn klas, trzeba
zapewni jej warunki, w ktrych mogaby ona wlec przynajmniej niewolniczy ywot. Chop-
poddany wydwign si w warunkach poddastwa na czonka gminy, podobnie jak drobno-
mieszczanin pod jarzmem feudalistycznego absolutyzmu na bourgeois. Natomiast nowocze-
sny robotnik, zamiast podnosi si wraz z postpem przemysu, coraz bardziej stacza si po-
niej warunkw istnienia swej wasnej klasy. Robotnik staje si ndzarzem i pauperyzm roz-
wija si jeszcze szybciej ni ludno i bogactwo. Ujawnia si tu wyranie, e buruazja jest
niezdolna do pozostawania nadal panujc klas spoeczestwa i do narzucania spoecze-
stwu warunkw istnienia swej klasy jako normy regulujcej. Jest niezdolna do panowania,
gdy jest niezdolna do zapewnienia swemu niewolnikowi egzystencji bodaj w ramach jego
niewolnictwa, gdy jest zmuszona spycha go do stanu, w ktrym musi go ywi, zamiast by
przeze ywiona. Spoeczestwo nie moe ju istnie pod jej panowaniem, to znaczy jej
istnienie nie daje si nadal pogodzi ze spoeczestwem.
Podstawowym warunkiem istnienia i panowania klasy buruazji jest nagromadzanie bo-
gactwa w rkach osb prywatnych, tworzenie i pomnaanie kapitau; warunkiem istnienia
kapitau jest praca najemna. Praca najemna opiera si wycznie na konkurencji robotnikw
pomidzy sob. Postp przemysu, ktrego buruazja jest bezwolnym i biernym nosicielem,
stawia na miejsce izolacji robotnikw wskutek konkurencji ich rewolucyjne zespolenie za
pomoc stowarzyszenia. Wraz z rozwojem wielkiego przemysu usuwa si przeto spod ng
buruazji sama podstawa, na ktrej wytwarza ona i przywaszcza sobie produkty. Wytwarza
ona przede wszystkim swoich wasnych grabarzy. Jej zagada i zwycistwo proletariatu s
jednakowo nieuniknione.

23
 II
PROLETARIUSZE I KOMUNICI

W jakim stosunku s w ogle komunici do proletariuszy?

Komunici nie stanowi adnej odrbnej partii w stosunku do innych partii robotniczych.
Nie maj adnych interesw odrbnych od interesw caego proletariatu.
Nie wysuwaj adnych odrbnych zasad, wedug ktrych chcieliby ksztatowa ruch pro-
letariacki.
Komunici tym tylko rni si od innych partii proletariackich, e z jednej strony, w wal-
kach toczonych przez proletariuszy rnych narodw podnosz i wysuwaj na czoo wsplne,
niezalene od narodowoci, interesy caego proletariatu, z drugiej za strony, tym e na
rozmaitych szczeblach rozwoju, przez ktre przechodzi walka midzy proletariatem a buru-
azja, reprezentuj stale interesy ruchu jako caoci.
W praktyce wic komunici s najbardziej zdecydowan, wci porywajc naprzd cz-
ci partii robotniczych wszystkich krajw; w teorii wyprzedzaj pozosta mas proletariatu
zrozumieniem warunkw, przebiegu i oglnych wynikw ruchu proletariackiego.
Najbliszy cel komunistw jest ten sam, co wszystkich innych partii proletariackich:
uksztatowanie proletariatu w klas, obalenie panowania buruazji, zdobycie wadzy politycz-
nej przez proletariat.
Twierdzenia teoretyczne komunistw nie opieraj si bynajmniej na ideach, na zasadach,
wymylonych lub odkrytych przez tego czy owego reformatora wiata.
S jedynie oglnym wyrazem rzeczywistych stosunkw istniejcej walki klas, wyrazem
odbywajcego si w naszych oczach ruchu dziejowego. Zniesienie dotychczasowych stosun-
kw wasnoci nie jest wcale cech specyficzn komunizmu.
Wszystkie stosunki wasnoci podlegay bezustannej zmienno historycznej, bezustannym
zmianom historycznym.
Tak na przykad rewolucja francuska zniosa wasno feudalna na rzecz wasnoci buru-
azyjnej.
Tym, co wyrnia komunizm, jest nie zniesienie wasnoci w ogle lecz zniesienie wa-
snoci buruazyjnej.
Ale nowoczesna buruazyjna wasno prywatna Jest ostatnim i najdoskonalszym wyra-
zem takiego wytwarzania i przywaszczania produktw, ktre oparte jest na przeciwiestwach
klasowych i na wyzysku jednych ludzi przez drugich.
W tym sensie mog komunici zawrze sw teori w jednym zdaniu: zniesienie wasnoci
prywatnej.
Zarzucano nam, komunistom, jakobymy chcieli znie wasno osobicie nabyt, osobi-
cie zapracowan; wasno, ktra rzekomo tworzy podstaw wszelkiej osobistej wolnoci,
dziaalnoci i samodzielnoci.
Zapracowana, nabyta, osobicie zarobiona wasno! Czy mwicie o drobnomieszcza-
skiej, drobnochopskiej wasnoci, poprzedniczce wasnoci buruazyjnej? Nie mamy potrze-
by jej znosi, znis j i znosi j codziennie rozwj przemysu.
Moe mwicie o nowoczesnej buruazyjnej wasnoci prywatnej?
Czy jednak praca najemna, praca proletariusza stwarza mu wasno? Bynajmniej. Stwarza
ona kapita, czyli wasno, ktra wyzyskuje prac najemn, wasno, ktra moe pomnaa
si jedynie pod warunkiem, e wytwarza now prac najemn, by j na nowo wyzyskiwa.
Wasno w dzisiejszej swej postaci porusza si w przeciwiestwie pomidzy kapitaem i
prac najemn. Rozpatrzmy obie strony tego przeciwiestwa.
By kapitalist oznacza zajmowa nie tylko czysto osobiste, ale i spoeczne stanowisko
w produkcji. Kapita jest wytworem zbiorowym i moe by uruchomiony tylko przez zbioro-

24
w dziaalno wielu czonkw spoeczestwa, co wicej, w ostatniej instancji jedynie przez
zbiorow dziaalno wszystkich czonkw spoeczestwa.
Kapita nie jest wic potg osobist, lecz spoeczn. Tote przeksztacenie kapitau we
wasno zbiorow, nalec do wszystkich czonkw spoeczestwa, nie bdzie przekszta-
ceniem wasnoci osobistej we wasno spoeczn. Przeksztaceniu ulega jedynie spoeczny
charakter wasnoci. Traci ona swj charakter klasowy. Przejdmy do pracy najemnej.
Przecitn cen pracy najemnej jest minimum pacy roboczej, tj. suma rodkw ywnoci
niezbdnych do utrzymania przy yciu robotnika jako robotnika. To wic, co robotnik najem-
ny przywaszcza sobie przez sw dziaalno, wystarcza jedynie do odtworzenia jego nagiego
bytu. Nie zamierzamy bynajmniej znosi tego osobistego przywaszczania produktw pracy,
sucego do odtwarzania bezporedniego ycia-, przywaszczania nie pozostawiajcego ad-
nego czystego dochodu, ktry by mg da wadz nad cudz prac. Chcemy znie tylko
ndzny charakter tego przywaszczania, przy ktrym robotnik yje tylko po to, eby pomna-
a kapita, i tylko o tyle, o ile wymaga tego interes klasy panujcej.
W spoeczestwie buruazyjnym praca ywa jest tylko rodkiem co pomnaania pracy na-
gromadzonej. W spoeczestwie komunistycznym praca nagromadzona jest tylko rodkiem
do rozszerzania, bogacenia, polepszenia procesu yciowego robotnikw.
W spoeczestwie buruazyjnym przeszo panuje zatem nad teraniejszoci, w spoe-
czestwie komunistycznym teraniejszo nad przeszoci. W spoeczestwie buruazyj-
nym kapita posiada samodzielno i indywidualno, podczas gdy dziaajca jednostka jest
pozbawiona samodzielnoci i indywidualnoci. I zniesienie tego oto stosunku nazywa buru-
azja zniesieniem indywidualnoci i wolnoci! I susznie. Tylko e chodzi tu o zniesienie i bur-
uazyjnej indywidualnoci, buruazyjnej samodzielnoci i buruazyjnej wolnoci.
Przez wolno rozumie si w ramach dzisiejszych buruazyjnych stosunkw produkcji
wolno handlu, wolno kupna i sprzeday.
Z chwil wszake, gdy upadnie handlarstwo, upadnie take wolne handlarstwo. Gadanina
o wolnym handlarstwie, podobnie jak wszystkie inne tyrady wolnociowe naszej buruazji,
ma w gole jaki sens tylko w stosunku do handlarstwa skrpowanego, w stosunku do ujarz-
mionego mieszczanina redniowiecza, lecz nie w stosunku do komunistycznego zniesienia
handlarstwa, zniesienia buruazyjnych stosunkw produkcji i samej buruazji.
Przeraa was to, e chcemy znie wasno prywatn. Ale w waszym dzisiejszym spoe-
czestwie wasno prywatna jest zniesiona dla dziewiciu dziesitych jego czonkw. Ist-
nieje ona wanie dziki temu, e nie istnieje dla dziewiciu dziesitych. Zarzucacie wic
nam, e chcemy znie wasno, .ktrej niezbdnym warunkiem jest brak wasnoci dla ol-
brzymiej wikszoci spoeczestwa.
Sowem, zarzucacie nam, e chcemy znie wasz wasno. Tego istotnie chcemy.
Z chwil gdy ustaje mono przeistaczania pracy w kapita, w pienidz, w rent gruntow,
krtko mwic, w dajc si zmonopolizowa potg spoeczn, tj. z chwil gdy wasno
osobista nie moe si ju przeistoczy w wasno buruazyjn, z t chwil owiadczacie
jednostka ludzka zostaje zniesiona.
Przyznajecie zatem, e przez jednostk ludzk rozumiecie jedynie bourgeois, buruazyjne-
go posiadacza i nikogo wicej. A ta jednostka istotnie ma by zniesiona.
Komunizm nie odbiera nikomu wadzy przywaszczania sobie produktw spoecznych,
odbiera jedynie wadz ujarzmiania, cudzej pracy za pomoc tego przywaszczania.
Wysuwano zarzut, e ze zniesieniem wasnoci prywatnej ustanie wszelka dziaalno i
zapanuje powszechne prniactwo.
W takim razie spoeczestwo buruazyjne dawno musiaoby zgin wskutek lenistwa; ci
bowiem, co w nim pracuj, nie dorabiaj si niczego, ci za, co si dorabiaj, nie pracuj.
Caa ta kwestia sprowadza si do tautologii, e nie bdzie ju pracy najemnej, skoro nie b-
dzie kapitau.

25
 Wszystkie zarzuty, skierowane przeciw komunistycznemu sposobowi przywaszczania i
wytwarzania produktw materialnych, przeniesione zostay rwnie na przywaszczanie i
wytwarzanie produktw duchowych. Podobnie jak zniesienie wasnoci klasowej jest dla bo-
urgeois jednoznaczne ze zniesieniem samej produkcji, tak zniesienie wyksztacenia klasowe-
go jest dla jednoznaczne ze zniesieniem wszelkiego w ogle wyksztacenia. To wyksztace-
nie, ktrego utrat bourgeois opakuje, jest dla olbrzymiej wikszoci wyksztaceniem do
speniania roli maszyny.
Ale nie sprzeczajcie si z nami ujmujc na miar waszych buruazyjnych poj o wolno-
ci, wyksztaceniu, prawie itp. spraw zniesienia wasnoci buruazyjnej. Same wasze idee s
wytworem buruazyjnych stosunkw produkcji i wasnoci, podobnie jak wasze prawo jest
tylko podniesion do godnoci ustawy wol waszej klasy, wol, ktrej tre okrelaj mate-
rialne warunki istnienia waszej klasy.
Niebezinteresowne wyobraenie, wedug ktrego przeistaczacie wasze stosunki produkcji i
wasnoci ze stosunkw historycznie wytwarzanych, przemijajcych z biegiem produkcji, w
wieczne prawa przyrody i rozumu, wyobraenie to podzielacie z wszystkimi klasami, ktrych
panowanie mino. Co zdolni jestecie zrozumie w stosunku do wasnoci antycznej, co
zdolni jestecie zrozumie w stosunku do wasnoci feudalnej, tego nic moecie zrozumie,
gdy mowa o wasnoci buruazyjnej.
Zniesienie rodziny! Nawet skrajni radykaowie oburzaj si na ten haniebny namiar komu-
nistw.
Na czym opiera si wspczesna rodzina, rodzina buruazyjn? Na kapitale, na dorobku
prywatnym. Cakowicie rozwinita istnieje ona tylko dla buruazji; ale jej uzupenieniem jest
przymusowy brak rodziny u proletariuszy oraz prostytucja publiczna.
Rodzina buruazyjn zaniknie naturalnie wraz z zanikiem tego Swego uzupenienia, a jed-
no i drugie przesanie istnie ze znikniciem kapitau.
Zarzucacie nam, e chcemy znie wyzysk dzieci przez rodzicw? Przyznajemy si do tej
zbrodni.
Ale powiadacie najtkliwsze stosunki skazujemy na zagad, gdy wychowanie domowe
zastpujemy przez spoeczne.
A czy i o waszym wychowaniu nie decyduje spoeczestwo? Przez stosunki spoeczne, w
ktrych si wasze wychowanie odbywa, przez mniej lub bardziej poredni czy bezporedni
ingerencj spoeczestwa za pomoc szkoy itd.? Komunici nie s wynalazcami oddziaywa-
nia spoeczestwa na wychowanie; zmieniaj tylko charakter tego oddziaywania, wyrywaj
wychowanie spod wpywu klasy panujcej.
Buruazyjne frazesy o rodzinie i wychowaniu, o tkliwym stosunku midzy rodzicami a
dziemi staj si tym wstrtniejsze, im bardziej w wyniku wielkiego przemysu zerwane zo-
staj wszelkie wizy rodzinne u proletariuszy, a dzieci staj si zwykymi artykuami handlu i
narzdziami pracy.
Ale wy, komunici, chcecie wprowadzi wsplno on wrzeszczy nam chrem caa
buruazja.
Bourgeois widzi w swej onie zwyke narzdzie produkcji. Syszy, ze narzdzia produkcji
maj by oddane do uytku oglnego, i nic moe sobie wyobrazi naturalnie nic innego ni
to, e ten sam los spotka take kobiety.
Nie domyla si, e chodzi wanie o to, by znie pooenie kobiet jako zwykych narz-
dzi produkcji.
Nic ma zreszt nic mieszniejszego ni wysoce moralne oburzenie naszych bourgeois z
powodu rzekomej oficjalnej wsplnoci on u komunistw. Komunici nie maj potrzeby
wprowadza wsplnoci on, istniaa ona niemal zawsze.

26
 Nasi bourgeois, nie zadowalajc si tym, e maj do rozporzdzenia ony i crki swych
robotnikw nie mwic ju o prostytucji oficjalnej znajduj specjaln przyjemno we
wzajemnym uwodzeniu swoich maonek.
Maestwo buruazyjne jest w rzeczywistoci wsplnoci on. Komunistom mona by
zarzuci co najwyej, e na miejsce obudnie zamaskowanej wsplnoci on chcieliby wpro-
wadzi oficjaln, otwart. Rozumie si zreszt samo przez si, e ze zniesieniem obecnych
stosunkw produkcji zniknie rwnie wynikajca z nich wsplno kobiet, tj. prostytucja ofi-
cjalna i nieoficjalna.
Zarzucano jeszcze komunistom. Jakoby chcieli znie Ojczyzn, narodowo.
Robotnicy nie maj ojczyzny. Nie mona im odebra tego, czego nic maj. Wobec tego, e
proletariat musi przede wszystkim zdoby sobie wadz polityczn, wznie si do stanowiska
klasy narodowej, ukonstytuowa si jako nard jest sam jeszcze narodowy, aczkolwiek by-
najmniej nie w znaczeniu buruazyjnym.
Ograniczenia i przeciwiestwa narodowe pomidzy ludami znikaj coraz bardziej ju z
rozwojem buruazji, wolnoci handlu, rynkiem wiatowym, jednostajnoci produkcji prze-
mysowej i odpowiadajcych jej warunkw bytu.
Panowanie proletariatu spotguje jeszcze ich zanikanie. Zjednoczona akcja przynajmniej
krajw cywilizowanych jest jednym z pierwszych warunkw jego wyzwolenia.
W tym samym stopniu, w jakim zniesiony zostanie wyzysk czowieka przez czowieka,
zniesiony bdzie take wyzysk jednego narodu przez drugi.
Wraz z przeciwiestwem klas wewntrz narodu znika wzajemna wrogo narodw.
Oskarenia wysuwane przeciw komunizmowi z religijnych, filozoficznych i w ogle ide-
ologicznych zaoe nie zasuguj na szczegowe roztrzsanie.
Czy trzeba gbokiej przenikliwoci, by zrozumie, e wraz z warunkami ycia ludzi, ich
stosunkami spoecznymi, bytem spoecznym, zmieniaj si take ich wyobraenia, pogldy i
pojcia sowem, take ich wiadomo?
Czeg dowodzi historia idei, jeeli nie tego, e produkcja duchowa przeobraa si wraz z
materialn? Ideami panujcymi kadego danego okresu byy zawsze tylko idee klasy panuj-
cej13.
Mwi si o ideach rewolucjonizujcych cae spoeczestwo; stwierdza si w ten sposb je-
dynie fakt, e w tonie starego spoeczestwa wytworzyy si pierwiastki nowego, e rozka-
dowi dawnych warunkw ycia dotrzymuje kroku rozkad dawnych idei.
Gdy wiat staroytny chyli si ku upadkowi, dawne religie zostay zwycione przez reli-
gi chrzecijask. Gdy w XVIII stuleciu idee chrzecijaskie zwycione zostay przez idee
Owiecenia, spoeczestwo feudalne toczyo sw mierteln walk z rewolucyjn nawczas
buruazj. Idee wolnoci sumienia i wyznania wyraay jedynie panowanie wolnej konkuren-
cji w dziedzinie wiedzy.
Ale powiedz idee religijne, moralne, filozoficzne, polityczne, prawne itp. prze-
obraay si istotnie w przebiegu rozwoju historycznego. Religia, moralno, filozofia, poli-
tyka, prawo utrzymyway si stale w toku tych przeobrae.
Istniej nadto prawdy wieczyste, jak wolno, sprawiedliwo itp., wsplne wszystkim
ustrojom spoecznym. Komunizm za znosi. wieczyste prawdy, znosi religie, moralno, za-
miast nada im now form, sprzeciwia si zatem caemu dotychczasowemu rozwojowi histo-
rycznemu.
Do czego sprowadza, si to oskarenie? Dzieje caego dotychczasowego spoeczestwa
poruszay si w przeciwiestwach klasowych przybierajcych w rnych okresach rne for-
my.

13
Fragment pracy Marksa i Engelsa Ideologia niemiecka z r. 1845 zawiera nastpujce zdanie: idee klasy panujcej s
w kadej epoce ideami panujcymi, tzn. klasa, ktra jest panujc si materialn spoeczestwa, jest jednoczenie jego si
duchowa.

27
 Jakiekolwiek jednak formy przybieray one, wyzysk jednej czci spoeczestwa przez
drug by faktem wsplnym dla wszystkich ubiegych stuleci. Nic wic dziwnego, e wia-
domo spoeczna wszystkich stuleci wbrew wszelkiej rnorodnoci i odmiennoci porusza
si w pewnych formach wsplnych, formach wiadomoci, ktre zanikn doszcztnie dopiero
wwczas, gdy ostatecznie przestanie istnie przeciwiestwo klasowe.
Rewolucja komunistyczna jest najradykalniejszym zerwaniem z przekazanymi nam sto-
sunkami wasnoci; nic dziwnego, e w swym przebiegu przyniesie ona rwnie najradykal-
niejsze zerwanie z przekazanymi nam ideami.
Porzumy jednak zarzuty buruazji przed komunizmowi.
Widzielimy ju wyej, e pierwszym krokiem rewolucji robotniczej jest wydwignicie
proletariatu w klas panujc, wywalczenie demokracji.
Proletariat zuyje swoje panowanie polityczne na to, by krok za krokiem wyrwa z rk
buruazji cay kapita, by scentralizowa wszystkie narzdzia produkcji w rku pastwa, tj. w
rku zorganizowanego jako klasa panujca proletariatu, i by moliwie szybko zwikszy ma-
s si wytwrczych.
Pocztkowo moe si to oczywicie dokona tylko za pomoc despotycznych wtargni w
prawo wasnoci i w buruazyjne stosunki produkcji, a wic za pomoc zarzdze, ktre eko-
nomicznie wydaj si niedostateczne i nieuzasadnione, ale w przebiegu ruchu przerastaj sa-
me siebie i s nieuniknione jako rodki przewrotu w caym sposobie produkcji.
Zarzdzenia te bd oczywicie w rnych krajach odpowiednio rne.
Jednake w krajach najdalej w rozwoju posunitych, bd mogy na og znale po-
wszechne zastosowanie zarzdzenia, nastpujce:
1. Wywaszczenie wasnoci ziemskiej i uycie renty gruntowej na wydatki pastwowe.
2. Wysoki podatek progresywny.
3. Zniesienie prawa dziedziczenia.
4. Konfiskata wasnoci wszystkich emigrantw i buntownikw.
5. Centralizacja kredytu w rkach pastwa za pomoc banku narodowego o kapitale pa-
stwowym i o wycznym monopolu.
6. Centralizacja rodkw transportu w rkach pastwa.
7. Zwikszenie liczby fabryk pastwowych, narzdzi produkcji, udostpnienie dla uprawy
i ulepszenie gruntw wedug jednolitego planu.
8. Jednaki przymus pracy dla wszystkich, utworzenie armii przemysowych, zwaszcza w
rolnictwie.
9. Zespolenie rolnictwa z przemysem, dziaanie w kierunku stopniowego usunicia rni-
cy midzy miastem a wsi.
10. Publiczne bezpatne wychowanie wszystkich dzieci. Zniesienie pracy fabrycznej dzieci
w jej dzisiejszej postaci. Poczenie wychowania z produkcj materialn itd.
Skoro w biegu rozwoju zanikn rnice klasowe i caa produkcja zostanie skupiona w rku
zrzeszonych jednostek, wadza publiczna utraci swj charakter polityczny. Wadza politycz-
na, we waciwym tego sowa znaczeniu, jest zorganizowan przemoc jednej klasy celem
ucisku innej. Jeeli proletariat si rzeczy jednoczy si w walce z buruazj w klas, staje si
poprzez rewolucj klas panujc i jako klasa panujca znosi przemoc dawne stosunki pro-
dukcji, to znosi wraz z tymi stosunkami produkcji warunki istnienia przeciwiestw klaso-
wych, znosi w ogle klasy i. tym samym swoje wasne panowanie jako klasy.
Miejsce dawnego spoeczestwa buruazyjnego z jego klasami i przeciwiestwami klaso-
wymi zajmuje zrzeszenie, w ktrym swobodny rozwj kadej jednostki jest warunkiem swo-
bodnego rozwoju wszystkich.

28
 III.
LITERATURA SOCJALISTYCZNA I KOMUNISTYCZNA

1. SOCJALIZM REAKCYJNY
a) Socjalizm feudalny

Arystokracja francuska i angielska bya przez samo swe stanowisko dziejowe powoana do
pisania pamfletw przeciw nowoczesnemu spoeczestwu buruazyjnemu. We francuskiej
rewolucji lipcowej r. 1830, w angielskim ruchu na rzecz reformy ulega ona raz Jeszcze w
zapasach ze znienawidzonym parweniuszem. O powanej walce politycznej nie mogo ju
by mowy. Pozostaa jej jedynie walka literacka. Ale i w dziedzinie literatury dawne frazesy z
czasw Restauracji stay si ju niemoliwe14. Aby pozyska sympati, arystokracja musiaa
udawa, e pomija swe wasne interesy i formuuje akt oskarenia przeciw buruazji tylko w
interesie wyzyskiwanej klasy robotniczej. Szukaa w ten sposb zadouczynienia w piewa-
niu szyderczych piosenek o swym nowym wadcy i w szeptaniu mu do ucha mniej lub bar-
dziej zowrogich przepowiedni.
W ten sposb powsta socjalizm feudalistyczny na wp skarga. na wp paszkwil, na
wp echo przeszoci, na wp groba przyszoci, chwilami godzcy wprost w serce buru-
azji gorzkim, zjadliwie szyderczym sdem, zawsze komiczny w swej cakowitej niezdolnoci
do zrozumienia biegu historii nowoczesnej.
Proletariack torb ebracz potrzsali arystokraci niby sztandarem, eby skupi lud do-
okoa siebie. Ale ten, ilekro rusza za nimi, spostrzega na ich tyle stare herby feudalne i
pierzcha z gonym i. urgliwym miechem.
Widowisko to najlepiej urzdzaa cz francuskich legitymistw i Moda Anglia15.
Kiedy feudaowie dowodz, e ich sposb wyzysku by rny od wyzysku buruazyjnego,
to zapominaj tylko o tym, e uprawiali ten wyzysk w okolicznociach i warunkach zupenie
odmiennych i dzi przeytych. Kiedy powouj si na to, e pod ich panowaniem nie byo
nowoczesnego proletariatu, to zapominaj tylko o tym, e wanie nowoczesna buruazja bya
nieodzown latorol ich ustroju spoecznego.
Zreszt tak mao ukrywaj oni reakcyjny charakter swej krytyki, e gwne ich oskarenie
przeciw buruazji polega wanie na tym, i pod jej panowaniem rozwija si klasa, ktra wy-
sadzi w powietrze cay stary porzdek spoeczny.
Bardziej jeszcze zarzucaj buruazji, e wytwarza ona rewolucyjny proletariat, anieli e
wytwarza w ogle proletariat.
W praktyce politycznej bior zatem udzia we wszystkich represjach przeciw klasie robot-
niczej, a w yciu codziennym, wbrew wszystkim swym napuszonym frazesom, nie pogar-
dzaj zbieraniem zotych jabek i wymieniaj wierno, mio, honor na spekulacj
wen, burakami r wdk16.
Jak klecha szed zawsze rka w rk z feudaem, tak te socjalizm kleszy idzie rka w rk
z socjalizmem feudalistycznym.

14
Chodzi tu nie o Restauracj angielsk (16601689), lecz o Restauracj francusk (18141830). (Uwaga Engelsa do
wydania niemieckiego z roku1890).
15
Moda Anglia odam angielskich konserwatystw na pocztku lat czterdziestych XIX wieku. Do wybitnych przed-
stawicieli Modej Anglii naleeli Disraeli, Tomasz Caryle i inni.
16
Odnosi si to gwnie do Niemiec, gdzie arystokracja ziemska i junkrzy uprawiaj wiksz cz swych majtkw na
wasny rachunek przy pomocy rzdcw i s przy tyra wielkimi producentami burakw cukrowych i wdki. Bogatsi arysto-
kraci angielscy nie zniaj si do tego; lecz i oni umiej doskonale wynagradza sobie spadek renty przez odstpowanie
swych nazwisk zaoycielom mniej lub bardziej wtpliwych towarzystw akcyjnych. (Uwaga Engelsa do wydania angielskie-
go z roku 1888).

29
 Nic atwiejszego, ni nada chrzecijaskiemu ascetyzmowi socjalistyczny pokost. Czy
chrzecijastwo nie piorunowao rwnie przeciw wasnoci prywatnej, przeciw maestwu,
przeciw pastwu? Czy nie zalecao na ich miejsce dobroczynnoci i ebractwa, celibatu i
umartwienia ciaa, ycia klasztornego i kocioa? Socjalizm chrzecijaski jest tylko wod
wicon, ktr klecha kropi rozgoryczenie arystokratw.

b) Socjalizm drobnomieszczaski

Arystokracja feudalna nie jest jedyn klas, ktr obalia buruazja i ktrej warunki bytu w
spoeczestwie buruazyjnym marniay i obumieray. redniowieczne mieszczastwo grodo-
we i drobny stan chopski byy poprzednikami nowoczesnej buruazji. W krajach mniej roz-
winitych pod wzgldem przemysowym i handlowym klasa ta wegetuje jaszcze dotychczas
obok rozwijajcej si buruazji.
W krajach, w ktrych rozwina si nowoczesna cywilizacja, powstao nowe drobnomiesz-
czastwo, zawise miedzy proletariatem a buruazj i tworzce si wci na nowo, jako uzu-
peniajca cze spoeczestwa buruazyjnego; jednake konkurencja nieustannie strca
czonkw tej klasy do szeregw proletariatu, a rozwj wielkiego przemysu ukazuje im nawet
zbliajc si chwil, kiedy zupenie znikn jako samodzielna cz nowoczesnego spoe-
czestwa i zostan zastpieni w handlu, w manufakturze w rolnictwie przez dozorcw nad
robotnikami i przez sub.
W krajach takich, jak Francja, gdzie klasa chopska stanowi znacznie wicej ni. poow
ludnoci, byo rzecz naturaln, e pisarze, wystpujcy po stronie proletariatu przeciw bur-
uazji, stosowali w swej krytyce ustroju buruazyjnego miar drobnomieszczask i drobno-
chopsk i bronili robotnikw ze stanowiska drobnomieszczastwa. Powsta w ten sposb
socjalizm drobnomieszczaski. Sismondi jest gow tej literatury nie tylko dla Francji, ale i
dla Anglii.
Socjalizm ten analizowa z du przenikliwoci sprzecznoci we wspczesnych stosun-
kach produkcji. Demaskowa szalbiercze upikszenia ekonomistw. Wykaza niezbicie bu-
rzce dziaanie maszyn i podziau pracy, koncentracj kapitaw i wasnoci ziemskiej, nad-
produkcj, kryzysy, nieuniknion zagad drobnomieszczastwa i chopstwa, ndz proleta-
riatu, anarchi w produkcji, krzyczce dysproporcje w podziale bogactw, niszczc wojn
przemysow narodw pomidzy sob, rozkad dawnych obyczajw, dawnych stosunkw
rodzinnych, dawnych narodowoci.
Ale w swej pozytywnej treci socjalizm ten chce przywrci bd dawne rodki produkcji i
komunikacji, a wraz z nimi dawne stosunki wasnoci i dawne spoeczestwo, bd te chce
przemoc wtoczy nowoczesne rodki produkcji i komunikacji w ramy dawnych stosunkw
wasnoci, ktre zostay przez nie rozsadzone, musiay by rozsadzone. W obu wypadkach
jest on zarazem reakcyjny i utopijny. Ustrj cechowy w manufakturze i gospodarstwo patriar-
chalne na wsi oto jego ostatnie sowo.
W dalszym swym rozwoju kierunek ten wyrodzi si w tchrzliwy kociokwik.

b) Niemiecki, czyli prawdziwy socjalizm

Literatura socjalistyczna, i komunistyczna Francji, ktra powstaa pod naciskiem panujcej

buruazji i jest literackim wyrazem walki przeciw temu panowaniu, zostaa wprowadzona do
Niemiec w czasie, kiedy buruazja dopiero co rozpocza walk przeciw feudalnemu absolu-
tyzmowi.
Niemieccy filozofowie, pfilozofowie i piknoduchy uchwycili si chciwie tej literatury
zapominajc tylko o tym, e z przywdrowaniem tych pism z Francji nie przywdroway
rwnoczenie do Niemiec francuskie warunki ycia. W warunkach niemieckich literatura

30
francuska utracia wszelkie bezporednie znaczenie praktyczne i przybraa oblicze czysto lite-
rackie. Musiaa wystpi w postaci czczej spekulacji umysowej na temat wcielenia w rze-
czywisto istoty ludzkiej. W ten sposb zadania pierwszej rewolucji francuskiej miay dla
filozofw niemieckich XVIII stulecia jedynie znaczenie wymaga praktycznego rozumu w
ogle, a przejawy woli rewolucyjnej buruazji francuskiej oznaczay w ich oczach prawa czy-
stej woli, woli, jak ona by powinna, prawdziwie ludzkiej woli.
Praca literatw niemieckich polegaa wycznie na tym, by uzgodni nowe idee francuskie
ze swym starym sumieniem filozoficznym, lub raczej na tym, by ze swojego stanowiska filo-
zoficznego przyswoi sobie idee francuskie.
To przyswojenie odbyo si w sposb, w jaki si w ogle przyswaja obcy jzyk, tj. drog
przekadu.
Wiadomo, e mnisi pisali swe niedorzeczne ywoty witych katolickich na rkopisach, na
ktrych zapisane byy klasyczne dziea z czasw staroytnego pogastwa. Literaci niemieccy
postpowali odwrotnie z wieck literatur francusk. Wpisywali swoje nonsensy filozoficzne
pod orygina francuski. Tak na przykad pod francusk krytyk stosunkw pieninych pod-
sunli wyobcowanie istoty ludzkiej, pod francusk krytyk pastwa buruazyjnego wpisali
zniesienie panowania abstrakcyjnej powszechnoci itp.
Podsuniecie tych frazesw filozoficznych pod rozumowanie francuskie ochrzcili filozofi
czynu, prawdziwym socjalizmem, niemieck nauk socjalizmu, filozoficznym uzasad-
nieniem socjalizmu itp.
W ten sposb francuska literatura socjalistyczno-komunistyczna zostaa kompletnie ska-
strowana. A poniewa w rkach niemieckich przesilia wyraa walk jednej klasy przeciw
drugiej, wic Niemiec nabra przekonania, e przezwyciy "francusk jednostronno" e
zamiast prawdziwych potrzeb reprezentuje potrzeb prawdy, a zamiast interesw proletariatu
interesy istoty ludzkiej, czowieka w ogle, czowieka, ktry nie naley do adnej klasy, nie
naley w ogle do rzeczywistoci, lecz jedynie do mgawicy fantazji filozoficznej.
Ten socjalizm niemiecki, ktry tak powanie i uroczycie traktowa swe nieudolne wicze-
nia szkolne i tak jarmarcznie je otrbi, utraci jednake stopniowo sw pedantyczn niewin-
no.
Walka niemieckiej, zwaszcza pruskiej buruazji przeciw feudaom i krlestwu absolutne-
mu, sowem, ruch liberalny sta si powaniejszy.
Prawdziwy socjalizm znalaz podan sposobno przeciwstawienia ruchowi politycz-
nemu da socjalistycznych, rzucenia tradycyjnej kltwy na liberalizm, na pastwo repre-
zentacyjne, na konkurencj buruazyjn, buruazyjn wolno prasy, buruazyjne prawo,
buruazyjn wolno i rwno oraz goszenia masie ludowej, e w tym ruchu buruazyjnym
nie moe ona nic zyska, a raczej wszystko moe straci. Socjalizm niemiecki w sam por
zapomnia, e francuska krytyka, ktrej sta si bezdusznym echem, miaa za przesank no-
woczesne buruazyjne spoeczestwo z odpowiednimi materialnymi warunkami ycia i do-
stosowan do nich konstytucj polityczn te same przesanki, o ktrych wywalczenie cho-
dzio dopiero w Niemczech.
Posuy on niemieckim rzdom absolutnym wraz z ich orszakiem klechw, bakaarzy,
hreczkosiejw i biurokratw jako podany straszak przeciw gronie prcej naprzd buru-
azji.
Stanowi osadzajce uzupenienie gorzkich uderze bicza i kul, ktrymi, te same rzdy
odpowiaday na powstania robotnikw niemieckich.
Prawdziwy socjalizm bdc w ten sposb orem w rku rzdw przeciw buruazji nie-
mieckiej, reprezentowa take bezporednio interesy reakcyjne. Interesy niemieckiego miesz-
czastwa grodowego. W Niemczech drobnomieszczastwo, zachowane jeszcze z XVI stule-
cia i od tego czasu tworzce si wci na nowo w rnych postaciach, stanowi waciw pod-
staw spoeczn istniejcego stanu rzeczy.

31
 Zachowanie go jest zachowaniem istniejcego w Niemczech stanu rzeczy. Od przemyso-
wego i politycznego panowania buruazji oczekuje ono ze strachem nieuniknionej zagady, z
jednej strony, na skutek koncentracji kapitau, z drugiej na skutek wyonienia si rewolucyj-
nego proletariatu. Prawdziwy socjalizm wyda mu si zabiciem dwch zajcy za jednym
zamachem. Rozpowszechni si te jak zaraza.
Utkana z pajczyny spekulatywnych docieka, haftowana kwiatkami grnolotnego frazesu,
przepojona sentymentaln ros rzewnoci owa pretensjonalna szata, w ktr socjalici nie-
mieccy spowili kilka swych kocistych wieczystych prawd, powikszya jedynie zbyt ich
towarw wrd tej publicznoci.
Ze swej strony socjalizm niemiecki odczuwa coraz bardziej jako swe powoanie by na-
puszonym przedstawicielem tego mieszczastwa grodowego.
Ogosi on nard niemiecki za normalny nard, a niemieckiego yka za normalnego czo-
wieka. Kadej jego podoci nadawa utajon .wysz, socjalistyczn tre czynic z niej jej
przeciwiestwo. Wysnu te ostatni konsekwencj wystpujc bezporednio przeciwko
brutalnie destrukcyjnemu kierunkowi komunizmu i obwieszczajc sw bezstronn wy-
szo ponad wszelkie walki klasowe. Z bardzo niewielu wyjtkami wszystko, co w Niem-
czech jest w obiegu, jako pisma rzekomo socjalistyczne i komunistyczne, naley do tej brud-
nej, deprawujcej literatury17.

2. SOCJALIZM KONSERWATYWNY, CZYLI

BURUAZYJNY

Pewna cz buruazji pragnie zaradzi niedomaganiom spoecznym, aby utrwali istnie-

nie spoeczestwa buruazyjnego.
Nale do niej ekonomici, filantropi, gosiciele humanitaryzmu, poprawiacze pooenia
klas pracujcych, organizatorzy dobroczynnoci, opiekunowie zwierzt, zaoyciele towa-
rzystw wstrzemiliwoci, poktni reformatorzy najrozmaitszego gatunku. Nawet cae syste-
my tworzone byy z tego buruazyjnego socjalizmu.
Jako przykad przytoczymy Filozofi ndzy Proudhona.
Socjalistyczni bourgeois chc warunkw bytu nowoczesnego spoeczestwa bez nie-
uchronnie std wynikajcych walk i niebezpieczestw. Chc istniejcego spoeczestwa bez
rewolucjonizujcych i rozkadajcych je czynnikw. Chc buruazji bez proletariatu. Buru-
azja wyobraa sobie wiat, w ktrym rzdzi, oczywicie jako najlepszy z wiatw. Buru-
azyjny socjalizm rozwija to pocieszajce wyobraenie w poowiczny lub cakowity system.
Kiedy wzywa proletariat, by urzeczywistni jego systemy i wkroczy do nowej Jerozolimy, to
da w gruncie rzeczy tylko tego, by proletariat pozosta w dzisiejszym spoeczestwie, lecz
wyzby si swych nienawistnych o nim poj.
Inna, mniej systematyczna, ale bardziej praktyczna forma tego socjalizmu usiowaa, od-
strczy klas robotnicz od wszelkiego ruchu rewolucyjnego za pomoc dowodze, e nic
taka lub inna zmiana polityczna, lecz jedynie zmiana materialnych warunkw bytu, stosun-
kw ekonomicznych, moe przynie jej korzy. Ale przez zmian materialnych warunkw
bytu socjalizm ten rozumie bynajmniej nie zniesienie buruazyjnych stosunkw produkcji, co
da si urzeczywistni tylko na drodze rewolucyjnej, lecz ulepszenia administracyjne, doko-
nujce si na gruncie tych stosunkw produkcji, a wic nie zmieniajce nic w stosunkach
midzy kapitaem a prac najemn i w najlepszym wypadku zmniejszajce tylko koszty pa-
nowania buruazji i upraszczajce jej gospodark pastwow.
17
Burza rewolucyjna 1848 r. zmiota cay ten ndzny kierunek, a nosicielom jego odebraa ch dalszego robienia w so-
cjalizmie. Gwnym przedstawicielem i klasycznym typem tego kierunku jest p. Karol Grun. (Uwaga Engelsa do wydania
niemieckiego z roku 1890).

32
 Najwaciwszy wyraz socjalizm buruazyjny osiga dopiero wwczas, gdy staje si figur
czysto retoryczn.
Wolny handel! w interesie klasy pracujcej; ca ochronne! w interesie klasy pracujcej;
wizienia celkowe! w interesie klasy pracujcej. Oto ostatnie sowo jedynie szczere sowo
socjalizmu buruazyjnego.
Socjalizm buruazji polega wanie na twierdzeniu, e bourgeois s bourgeois w interesie
klasy pracujcej.

3. KRYTYCZNO-UTOPIJNY SOCJALIZM I KOMUNIZM

Nie mwimy tutaj o tej literaturze, ktra we wszystkich wielkich rewolucjach nowocze-
snych dawaa wyraz daniom proletariatu (pisma Babeufa itd.).
Pierwsze ze strony proletariatu prby bezporedniego urzeczywistnienia swoich wasnych
interesw klasowych w czasach powszechnego podniecenia, w okresie obalania spoecze-
stwa feudalnego, nieuchronnie rozbijay si wskutek nierozwinitego jeszcze stanu samego
proletariatu, jako te wskutek braku materialnych warunkw jego wyzwolenia, bdcych wa-
nie wytworem dopiero epoki buruazyjnej. Literatura rewolucyjna, towarzyszca tym pierw-
szym ruchom proletariatu, bya w swej treci si rzeczy reakcyjna. Gosi ona powszechny
ascetyzm i prymitywny egalitaryzm.
Waciwe systemy socjalistyczne i komunistyczne, systemy Saint-Simona, Fouriera, Owe-
na itd. wyaniaj si w pierwszym nierozwinitym okresie walki midzy proletariatem a bur-
uazj, ktry przedstawilimy wyej. (Patrz: Buruazja a proletariusze).
Wynalazcy tych systemw widz wprawdzie przeciwiestwo klas jak rwnie dziaanie
czynnikw rozkadowych wewntrz samego spoeczestwa panujcego. Nie dostrzegaj jed-
nak po stronie proletariatu adnej samodzielnoci historycznej, adnego waciwego mu ruchu
politycznego.
Poniewa rozwj przeciwiestwa klasowego idzie w parze z rozwojem przemysu, nie
znajduj wic oni take materialnych warunkw wyzwolenia proletariatu i szukaj nauki
spoecznej, praw spoecznych, by warunki te stworzy.
Miejsce dziaalnoci spoecznej zaj musi ich osobista dziaalno wynalazcza, miejsce
historycznych warunkw wyzwolenia warunki fantastyczne, miejsce stopniowo dokonujcej
si organizacji proletariatu w klas wymylona przez nich samych organizacja spoecze-
stwa. Przysze dzieje ludzkoci sprowadzaj si dla nich do propagandy i praktycznego wy-
konania ich planw spoecznych.
S wprawdzie wiadomi tego, e w swych planach reprezentuj przede wszystkim interesy
klasy pracujcej, jako klasy najbardziej cierpicej. Proletariat istnieje dla nich tylko jako klasa
najbardziej cierpica.
Nierozwinita forma walki klasowej, jako te ich wasne pooenie yciowe sprawia, e
uwaaj si za stojcych wysoko ponad tym przeciwiestwem klasowym. Pragn polepszy
warunki yciowe wszystkich czonkw spoeczestwa, nawet najlepiej usytuowanych. Od-
wouj si wic stale do caego spoeczestwa bez rnicy, a nawet przewanie do klasy pa-
nujcej. Trzeba przecie tylko zrozumie ich system, aby uzna go za moliwie najdoskonal-
szy plan moliwie najdoskonalszego spoeczestwa.
Odrzucaj przeto wszelk akcj polityczn a zwaszcza rewolucyjn; chc cel swj osi-
gn na drodze pokojowej i usiuj za pomoc drobnych, oczywicie chybionych ekspery-
mentw, si przykadu, utorowa drog nowej ewangelii spoecznej.
Fantastyczne opisy przyszego spoeczestwa wypywaj z pierwszych, penych przeczu
poryww proletariatu do powszechnego przeksztacenia spoeczestwa w okresie, kiedy pro-

33
letariat znajduje si jeszcze w stanic nader nierozwinitym, ujmuje wic jeszcze fantastycznie
wasne swe stanowisko.
Ale pisma socjalistyczne i komunistyczne zawieraj rwnie pierwiastki krytyczne. Ata-
kuj wszystkie podwaliny istniejcego spoeczestwa. Dostarczyy przeto nader cennego ma-
teriau dla uwiadomienia robotnikw. Ich pozytywne twierdzenia o przyszym spoecze-
stwie, na przykad zniesienie przeciwiestwa midzy miastem a wsi, zniesienie rodziny, zy-
sku prywatnego, pracy najemnej, goszenie harmonii spoecznej, przeobraenie pastwa w
proste zarzdzanie produkcj wszystkie te twierdzenia wyraaj jedynie zanik przeciwie-
stwa klasowego, ktre wanie dopiero zaczyna si rozwija i ktre jest im znane zaledwie w
swej zacztkowej bezksztatnej nieokrelonoci. Dlatego te same te twierdzenia maj jeszcze
sens czysto utopijny.
Znaczenie socjalizmu i komunizmu krytyczno-utopijnego pozostaje w odwrotnym stosun-
ku do rozwoju historycznego. W tym samym stopniu, w jakim rozwija si i ksztatuje walka
klasowa, to fantastyczne wynoszenie si ponad t walk, to fantastyczne jej zwalczanie traci
wszelk warto praktyczn i wszelkie uzasadnienie teoretyczne. Dlatego, jeli nawet twrcy
tych systemw byli pod wielu wzgldami rewolucyjni, to ich uczniowie tworz zawsze sekty
reakcyjne. Trzymaj si uparcie dawnych pogldw swych mistrzw wbrew postpujcemu
rozwojowi historycznemu proletariatu. Usiuj wic konsekwentnie stpi ponownie walk
klasow i pogodzi przeciwiestwa. Wci jeszcze marz o prbach urzeczywistnienia swych
utopii spoecznych, o zakadaniu poszczeglnych falansterow, o zorganizowaniu Home colo-
nies, o urzdzeniu maej Ikarii18, kieszonkowego wydania nowej Jerozolimy i dla zbudowa-
nia wszystkich tych zamkw na lodzie musz odwoywa si do filantropii buruazyjnych
serc i workw pieninych. Stopniowo staczaj si do kategorii opisanych wyej socjalistw
reakcyjnych albo konserwatywnych i rni si od nich jedynie bardziej systematyczn pe-
danteri, fanatycznie zabobonn wiar w cudotwrcze dziaanie swej nauki spoecznej.
Wystpuj zatem zaciekle przeciw wszelkiemu politycznemu ruchowi robotniczemu, ktry
ich zdaniem powstaje jedynie z lepej niewiary w ich now ewangeli.
Owenisci w Anglii wystpuj przeciwko czartystom19, fourierysci we Francji przeciwko
reformistom.

IV. STOSUNEK KOMUNISTW

DO RNYCH PARTII OPOZYCYJNYCH

Na podstawie rozdziau drugiego zrozumiay jest sam przez si stosunek komunistw do

sformowanych ju partii robotniczych, a wic do czartystw w Anglii i zwolennikw reformy
agrarnej w Ameryce Pnocnej.
Walcz oni o osignicie najbliszych celw i interesw klasy robotniczej, ale w ruchu te-
raniejszym reprezentuj jednoczenie przyszo ruchu. We Francji komunici przyczaj
si do partii socjalistyczno-demokratycznej 20 przeciw buruazji konserwatywnej i radykalnej,
nie rezygnujc bynajmniej z prawa do krytycznego ustosunkowania si wobec frazesw i zu-
dze, wypywajcych z rewolucyjnej tradycji.

18
Home colonies (kolonie wewntrz kraju) tak nazywa Owen swoje wzorowe spoeczestwa komunistyczne. Falan-
steraml nazyway si planowane przez Fouriera paace spoeczne. Nazw Ikarii nosi utopijny, fantastyczny kraj, ktrego
komunistyczne urzdzenie opisywa Cabet. (Uwaga Engelsa do wydania niemieckiego z roku 1890).
19
Czartyzm pierwszy masowy, samodzielny ruch polityczny proletariatu. Nazwa czartyzm pochodzi od sowa Charter
petycji podanej w r.1838 do parlamentu, zawierajcej polityczne dania robotnikw angielskich.
20
Parti t reprezentowa w parlamencie Ledru-Rollin, w literaturze Louis Blanc, w codziennej prasie pismo La Re-
rorme. Nazwa socjaldemokracja oznaczaa, e ta cze demokratycznej albo republikaskiej partii bya, podobnie jak i
autorzy tej nazwy w mniejszym lub wikszym stopniu zabarwiona socjalistycznie. (Uwaga Engelsa do angielskiego wydania
z r. 1888).

34
 W Szwajcarii popieraj radykaw nic udzc si jednak co do tego, e partia ta skada si
ze sprzecznych ywiow, po czci demokratycznych socjalistw typu francuskiego, po cz-
ci za z radykalnych bourgeois.
Wrd Polakw komunici popieraj partie, ktra rewolucj agrarn uwaa za warunek
wyzwolenia narodowego, t sam parti, ktra wywoaa powstanie krakowskie 1846 roku.
W Niemczech partia komunistyczna walczy wsplnie z buruazj, o ile buruazj wyst-
puje rewolucyjnie, przeciw monarchii absolutnej, feudalnej wasnoci ziemskiej i drobno-
mieszczaskoci21. Nie przestaje ona jednak ani na chwil urabia wrd robotnikw jak naj-
bardziej jasnej wiadomoci wrogiego przeciwiestwa pomidzy buruazj a proletariatem,
aby robotnicy niemieccy mogli natychmiast skierowa te warunki spoeczne i polityczne, kt-
re buruazja musi zaprowadzi wraz ze swym panowaniem jako or przeciw niej samej,
aby po obaleniu klasy reakcyjnej w Niemczech rozpocza si niezwocznie walka przeciw
samej buruazji.
Na Niemcy komunici zwracaj gwn uwag, poniewa Niemcy stoj w przededniu re-
wolucji buruazyjnej i poniewa przewrotu tego dokonaj w warunkach dalej posunitego
rozwoju cywilizacji europejskiej w ogle i przy istnieniu o wiele bardziej rozwinitego pro-
letariatu, ni to byo w Anglii w XVII i we Francji w XVIII stuleciu, tak e niemiecka rewo-
lucja buruazyjna moe by tylko bezporednim prologiem rewolucji proletariackiej.
Sowem, komunici popieraj wszdzie wszelki ruch rewolucyjny przeciw istniejcym sto-
sunkom spoecznym i politycznym.
We wszystkich tych ruchach komunici wysuwaj, jako podstawowe zagadnienie ruchu,
zagadnienie wasnoci bez wzgldu na to, czy przybraa ona bardziej, lub mniej rozwinit
form.
Wreszcie komunici dziaaj wszdzie na rzecz cznoci i porozumienia partii demokra-
tycznych wszystkich krajw.
Komunici uwaaj za niegodne ukrywanie swych pogldw i zamiarw. Owiadczaj oni
otwarcie, e cele ich mog by osignite jedynie przez obalenie przemoc caego dotychcza-
sowego ustroju spoecznego. Niech dr klasy panujce przed rewolucj komunistyczn.
Proletariusze nie maj w niej nic do stracenia prcz swych kajdan. Do zdobycia maj wiat
cay.
Proletariusze wszystkich krajw, czcie si!

21
W oryginale Kleinburgerci. Sowem tym Marks i Engels okrelali reakcyjne elementy mieszczastwa, ktre popie-
ray szlacht feudaln i absolutyzm. Ideaem tych elementw byt redniowieczny ustrj cechowy. W wielu miastach nie-
mieckich warstwa ta bya bardzo liczna.

35