R.

XVI Nr 3-4 (50) 2001

Cena 3 z
Nr ind. 37976X
PL ISSN 0860-4126

KWARTALNIK STOWARZYSZENIA TWRCW LUDOWYCH


KWARTALNIK
STOWARZYSZENIA
TWRCW L U D O W Y C H
RADA REDAKCYJNA:
Jan Adamowski, Piotr Dahlig,
Alfred Gauda, Franciszek
Hodorowicz, Zygmunt Kodnicki,
Wiktor Lickiewicz, Zdzisaw Podka-
ski, Wadysaw Sitkowski, Jzef Styk
KOLEGIUM REDAKCYJNE:
Jzef Styk - redaktor naczelny, Jan
Adamowski, Alfred Gauda - zastpcy
redaktora naczelnego, Wiktor Lickie
wicz - sekretarz redakcji
ADRES REDAKCJI:
20-112 Lublin, ul. Grodzka 14
tel. 532-49-74, 532-37-45
Redakcja nie zwraca materiaw
nie zamawianych oraz zastrzega
sobie prawo dokonywania skrtw,
zmiany tytuw i poprawek
stylistyczno-jzykowych
Publikowane w T w r c z o c i L u
dowej" a r t y k u y i opracowania me
rytoryczne (poczwszy od
15/1990) s recenzowane.
WYDAWCA:
Zarzd G w n y
Stowarzyszenia Twrcw Ludowych
Wydano ze rodkw finansowych
Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa
Narodowego
PROJEKT WINIETY:
Zbigniew Strzakowski
SKAD:
Elbieta ukasik
AMANIE:
Grzegorz Jusiak
DRUK:
S AMPOL
DRUKARNIA
SAMPOL, Lublin, ul. Bursaki 15
W NUMERZE
XI Krajowy Zjazd Stowarzyszenia Twrcw Ludowych. Droga, ktr przeszlimy -1
Niektre kierunki i formy dziaalnoci Stowarzyszenia Twrcw Ludowych (grudzie 1997 -
czerwiec 2001) - 5
Czesaw Maj: Pracuj dla przyszych pokole - 6
XXXV Oglnopolski Festiwal Kapel i piewakw Ludowych - Kazimierz 2001. Wysoki poziom -
wiele nagrd - 7
Janina Biegalska: By nie ucichy pieni... - 10
Problemy wspczesnego ruchu folklorystycznego. Materiay z oglnopolskiego seminarium
w Kazimierzu - 11
Henryk Dumin: Folklor zreformowany" - 11
Magorzata Dziurowicz-Kaszuba: Wpyw zmian administracyjnych na dziaalno w zakresie fol
kloru w Sieradzkiem - 13
Adolf Krzemiski: Kondycja folkloru w kraju - 14
Wanda Ksiopolska: Siedlecki folklor po reformie - 15
Mirosaw Nalaskowski: Zadania suwalskiego folklorysty - 17
PROZA
Wadysaw Szepelak: Jako sie Wawrzek zbogaciel - 22
Tadeusz Pabis: But peen zota - 23
Wadysaw Koczot: Macocha i pasierbica - 24
Cecylia Sapek: O rycerzu, ktry diabu wiecke zapole - 24
Edward Rak: Bida - 25
WIERSZE
Anna Bogucka, Helena Chopek, Jzef Chojnacki, Elbieta Daniszewska, Adam Doleuchowicz,
Bronisawa Fastowiec, Klementyna Ffrowicz, Leon Kawecki, Florianna Kiszczak, Wadysaw Ko-
czot, Maria Kozaczkowa, Barbara Krajewska, Zofia Kwiatosz, Alfreda Magdziak, Waleria Pro-
chownik, Anna Radomska, Ryszard Rodzik, Jadwiga Soliska, Teresa Teter, Czesaw Wender,
Bernadetta odek
SZKICE I OPRACOWANIA
Aleksander Bachowski: Zapomniane skarby - 26
Barbara Pabian: Olsztyska szopka Jana Wiewira - tradycja chrzecijaska zaklta w drew
nie - 35
Aa Koinowa: Lecznictwo Tatarw litewskich - 40
SYLWETKI
nr. Grayna Wadysawa Dbrowska: Trzy pokolenia Racisiw - 42
Klementyna Ffrowicz: Moje ycie - 45
ODESZLI OD NAS - 47
Z KLASYKI LITERATURY CHOPSKIEJ (Maria Kozaczkowa) - 48
RECENZJE
Danuta Niczyporuk: Wzowe kwestie spoeczne wspczesnej wsi polskiej - 51
Mateusz Jastrzbski: Ukraiskie i polskie gwary pogranicza - 52
INFORMACJE
Nagrody im. Oskara Kolberga - 54
Ukoronowanie 35 lat pracy - 55
Zabrako wielu twrcw. Konkurs i wystawa dla czonkw Lubelskiego Oddziau STL - 55
Nastpcy Sabay. XXXV Sabaowe Bajania" w Bukowinie Tatrzaskiej - 56
Wiece tradycyjne i... bardzo wspczesne. Doynki Wojewdzkie Ziemi Lubelskiej - 57
Dziecicy folklor z rnych stron wiata. XVI Midzynarodowe Spotkania Folklorystyczne - Lu-
blin 2001 - 57
Dywany dwuosnowowe Dominiki Bujnowskiej. Wystawa w Muzeum Regionalnym w ukowie - 59
Wyspa szczcia. Chemski Oddzia STN ma hojnych sponsorw i dobre warunki do dziaania - 59
KSIKI NADESANE - 60
NA OKADCE
I str.: Tkaczki z Wyryk Woli na pokazach w Muzeum Wsi Lubelskiej zaprezentoway sposoby
obrbki lnu. Fot. Alfred Gauda
Akwarele Kajetana Wawrzyca Kielisisklego (u gry) i Jerzego Gogowskiego. O pracy i niezwy
kych zasugach obu artystw, ktrzy dokumentowali stroje ludowe, piszemy w tekcie Zapo
mniane skarby na str. 26. Fol. Stanisaw Klimek
X I Krajowy Zjazd Stowarzyszenia Twrcw Ludowych
Droga, M i r p r z e s z l i m y
Szanowni Pastwo!
W biecym r o k u mija druga kadencja p e n i e n i a
przeze mnie funkcji prezesa Z a r z d u G w n e g o
Stowarzyszenia Twrcw Ludowych i zgodnie z prze
pisami nie m o g k a n d y d o w a do Z a r z d u G w n e g o
na kolejn k a d e n c j . Przed X I Krajowym Zjazdem
p r a g n podzieli si z W a m i swoimi uwagami i re
fleksjami z mojej 8-letniej prezesury. Jak zwykle w ta
kiej sytuacji zwrc uwag przede wszystkim na pozy
tywne strony swojej dziaalnoci, z myl o tym, aby w
trakcie dyskusji negatywy i krytyka nie przesoniy na
szych osigni i ugruntowanej ju pozycji Stowarzy
szenia.
Pozwlcie, e swoje przemylenia zawr w punktach,
ktre b d bardziej przejrzyste, u p o r z d k o w a n e i nie
zatrac osobistego charakteru:
1. W pierwszej kolejnoci p r a g n zoy serdeczne
p o d z i k o w a n i a wszystkim t w r c o m za aktywne k u l
tywowanie tradycji twrczoci ludowej, co przyczynia
si do zachowania naszego dziedzictwa narodowego,
tosamoci kultury ludowej oraz wzrostu rangi i zna
czenia Stowarzyszenia. S z c z e g l n a rola w t y m za
kresie przypada Wam - twrcom, ale nie m o e m y za
Zarzd Gwny Stowarzyszenia Twrcw Ludowych wybrany na X Krajowym Zjedzie - Lublin, 28-29 listopada 1997 r.
p o m n i e o pracownikach instytucji kultury, k t r z y
z W a m i wsppracuj, o zarzdach oddziaw, Z a r z
dzie Gwnym, Radzie Naukowej i pracownikach eta
towych.
W s p l n y front dziaa oraz j e d n o programowa
naszych poczyna przyniosy oczekiwane rezultaty, ale
take odsoniy niedocignicia, k t r e by m o e przyj
mie do realizacji nastpny Z a r z d . W i d z tutaj szcze
g l n r o l w umocnieniu organizacyjnym z a r z d w
oddziaw. Zjazd i ycie zadecyduj, czy utrzymamy
26 oddziaw regionalnych, czy bdziemy tworzy d u e
oddziay wojewdzkie oparte o s a m o r z d o w e instytu
cje kultury.
Kolejnym zadaniem, ktre p r a g n przekaza nastp
com, jest zwikszenie wsppracy Stowarzyszenia w za
kresie zachowania tradycyjnego folkloru - pozyskanie
nowych czonkw rzeczywistych i zbiorowych oraz or
ganizacja i w s p o r g a n i z a c j a festiwali, p r z e g l d w ,
warsztatw.
Natomiast sprawy dziaalnoci gospodarczej twr
cw, sprzeda wyrobw, wprowadzenie ulg podatko
wych, zniesienie V A T byy cay czas trosk ustpuj
cego Z a r z d u G w n e g o , ale nasze monity, wystpie
nia przyniosy efekt taki, j a k i mamy obecnie. Niemniej
Fot. Alfred Gauda
1
 powinny one nadal stanowi przedmiot zainteresowa
Zarzdu.
2. Najwaniejszym naszym osigniciem byo po
zyskanie formalno-prawne od U r z d u Miasta Lublina
zabytkowej kamienicy przy u l . Grodzkiej 14 na sie
dzib Stowarzyszenia Twrcw Ludowych, a n a s t p n i e
p o w o a n i e Krajowego D o m u T w r c z o c i Ludowej
jako instytucji kultury Stowarzyszenia finansowanej
przez M K i D N jako zadania zleconego. Z d a j sobie
spraw, e nic nie jest dane na wieczno, a pozyski
wanie rodkw finansowych na dziaalno kulturalno-
owiatowa Krajowego D o m u Twrczoci Ludowej b
dzie pierwszoplanowym zadaniem dla nowych wadz,
stanowic by albo nie by" naszej organizacji, zacho
wanie jej dorobku i kontynuowanie programu dzia
ania.
3. Fundamentalne znaczenie miao uzyskanie pra
wa do zbiorowego z a r z d z a n i a prawami autorskimi
i prawami pokrewnymi twrcw ludowych. Podnioso
to znaczenie i r a n g twrczoci ludowej oraz zrwnao
w prawach twrcw ludowych z twrcami profesjonal
nymi. Problem ten wymaga jednak cigego nadzoru
ze strony twrcw, jak i naszej organizacji, poniewa
media, wydawcy i inni przyzwyczaili si, e utwory lu
dowe s anonimowe i m o n a je wykorzystywa bez zgo
dy autora i bezpatnie.
P r a g n zaznaczy, e nikt nie da nam budynku,
K D T L - u , czy prawa do zbiorowego z a r z d z a n i a na
adne oczy", a wrcz przeciwnie - wymagao to nie
zliczonych zabiegw, uporu i mocnych a r g u m e n t w
popartych twrczoci naszych czonkw. Przy takiej
okazji pada pytanie, czy wykorzystalimy to naleycie?
Uwaam, e tak, poniewa w tak trudnym okresie trans
formacji ustrojowej utrzymalimy Stowarzyszenie i od
dziay, nie s p a d a liczba czonkw, z w i k s z o n o za
trudnienie, a tym samym utrzymano i rozszerzono pro
gram dziaania, powoujc a g e n d Stowarzyszenia -
Krajowy D o m Twrczoci Ludowej, k t r y realizuje
zadania naukowo-badawcze, w tym dotyczce m.in.: do
kumentacji i archiwizacji osigni twrcw i twrczo
ci ludowej oraz komputerowej bazy danych Twrcy
ludowi w Polsce".
N a s z dziaalno wspieraj Rady Naukowe S T L
i K D T L . D o k o n u j one oceny k a n d y d a t w do poszcze
glnych sekcji, inspiruj i organizuj sesje i seminaria,
uczestnicz w analizie dziaalnoci STL i b i o r udzia
w przygotowaniu generalnego programu dziaalnoci,
w negocjacjach z w a d z a m i r z d o w y m i i s a m o r z
dowymi rnych szczebli, uczestnicz w budowaniu
o g l n o n a r o d o w e g o programu ochrony i rozwoju dzie
dzictwa kulturowego. R e p r e z e n t u j S T L w rnych
gremiach s p o e c z n y c h . R e d a g u j i p r z y g o t o w u j
materiay do naszego pisma Twrczo Ludowa", kt
re stao si dziki n i m cenionym pismem oglnopol
skim.
Wzrosa ranga Stowarzyszenia przez aktywny i kon
struktywny u d z i a m.in.: w Kongresie K u l t u r y W s i
w Czstochowie, Kongresie Kultury Polskiej w War
szawie, kongresach regionalnych oraz Krajowym Zje
dzie Grali. Jestemy obecni w komisjach powoanych
przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowe
go, w tym ds. stypendiw, dorocznych n a g r d ministra,
ds. wiadcze emerytalno-rentowych twrcw. Wsp
pracujemy z M K i D N , ze wszystkimi stowarzyszeniami
twrczymi, F u n d a c j Cepelia", centralnymi i regio
2
nalnymi instytucjami kultury. Przyjmowani bylimy
w Sejmie, Senacie, przez ministrw i wiceministrw, go
cilimy t a k e u siebie przedstawicieli najwyszych
wadz RP.
W i e l k w a g przywizywalimy do wizyt p a p i e a
Jana Pawa I I w Polsce. W kadej pielgrzymce uczest
niczylimy aktywnie, a w czasie pobytu w L u d m i e r z u
papie powici sztandar Stowarzyszenia oraz przyj
dary - prace naszych czonkw. Na trwale w histori
pielgrzymek wpisay si take otarze ozdabiane przez
naszych artystw.
Utrzymywalimy kontakt z twrcami z Litwy
i ich zwizkiem, zainicjowalimy powstanie Stowarzy
szenia Twrcw Ludowych A m e r y k i Pnocnej w Chi
cago.
Po tej krtkiej wyliczance nasuwa si pytanie, co
z tego mieli i maj twrcy. D l a mnie odpowied jest
prosta:
- przez udzia w rnego rodzaju komisjach otrzy
muj stypendia, zapomogi, nagrody, w tym tak presti
owe jak i m . Oskara Kolberga;
- utrzymalimy Targi Sztuki Ludowej w Kazimie
rzu, Oglnopolski Konkurs Literacki i m . J. Pocka, or
ganizowalimy konkursy, wystawy, posiady literackie,
pokazy technik rkodzielniczych, plenery, kiermasze
sztuki ludowej, wznowia dziaalno Galeria Sztuki
Ludowej;
- w s p o r g a n i z u j e m y lub w s p u c z e s t n i c z y m y
w: C e p e l i a d z i e " w Krakowie, S a b a o w y c h Baja-
niach, Karnawale G r a l s k i m , Tygodniu Kultury
Beskidzkiej, M i d z y n a r o d o w y c h Spotkaniach Folk
lorystycznych w Z a k o p a n e m i w L u b l i n i e , O g l n o
polskim Festiwalu K a p e l i p i e w a k w Ludowych
w Kazimierzu oraz w wielu innych regionalnych impre
zach;
- u t r z y m a l i m y cigo w y d a w n i c z kwartalnika
Twrczo Ludowa", wydalimy ponad 50 indywidu
alnych t o m i k w literackich oraz antologie prozy, po
ezji, folkloru, w ktrych zamieszczano utwory prawie
wszystkich czonkw literatw;
- z pozyskanych dotacji na zadania zlecone twrcy
otrzymuj nagrody pienine, honoraria, dofinansowa
nia, a na organizowanych targach i kiermaszach (tak
e w naszej Galerii) maj moliwo sprzeday swoich
prac. Ponadto ju kilkudziesiciu twrcw otrzymao
wyrnienia honorowe, odznaczenia pastwowe, od
znaki, dyplomy itp.
Wszystkie imprezy, w k t r y c h uczestniczyli nasi
czonkowie suyy i su promocji ich twrczoci, ua
twiaj nawizanie k o n t a k t w twrczych i handlowych,
a dla niektrych staj si o k n e m na wiat" (czsto ten
aspekt naszej dziaalnoci jest pomijany przez twr
cw).
Z d a j sobie spraw, e nie z a m k n e m listy naszych
osigni i spraw, k t r e u d a o si nam zaatwi", ale
p r a g n K o l e a n k o m i Kolegom uzmysowi drog, kt
r razem przeszlimy. U w a a m , e tego czasu nie zmar
nowalimy - Stowarzyszenie, twrczo i twrcy ludo
w i na stae wpisali si w histori kraju oraz wnieli istot
ny wkad w dorobek kultury narodowej i o c h r o n na
szego dziedzictwa.
Z powaaniem
Jan Kuruc
Prezes Z G S T L
Lublin, 30 czerwca 1957 r. spotkanie, na ktrym powoano Wojewdzki Klub Twrcw i Artystw Ludowych przy Stowarzysze
niu P A X w Lublinie. Prezesem jego zarzdu wybrano Bronisawa Pietraka Fot. archiwum

Zjazdy w obiektywie

Uczestnicy I I I Krajowego Zjazdu STL (Lublin, 1-2 grudnia

1973 r.). Od lewej: Wadysaw Sitkowski, Roman Rosiak i Ro
17-18 maja 1970 r. obradowa w Olsztynie I I Krajowy Walny man Wjcik - czonkowie Rady Naukowej oraz poeta Jan Krl
Zjazd STL Fot. R. Jaromiski - Gwka Fot. archiwum

Zarzd Gwny wybrany podczas I V Zjazdu, ktry zorganizowano 26-27 listopadawOpolu.PrezesemzostaBronisaw

Fot. archiwum
Cukier, kowal z Zakopanego

3
 I X Krajowy Zjazd o b r a d o w a 26-28 listopada 1993 r. w L u b l i
nie. Prezesem Z G zosta wybrany Jan Kuruc z R u s i s k i e g o
Wierchu
Fot. Roman Prszyski

V I Oglnopolski Zjazd STL obradowa 8-9 kwietnia 1983 r.

w Kielcach. Funkcj prezesa Z G powierzono Wadysawowi
Gruszczyskiemu, rzebiarzowi z Radomia
Fot. Leszek Kistelski

Wadysaw G r u s z c z y s k i przyjmuje gratulacje o d Z d z i s a w a

P o d k a s k i e g o z okazji ponownego wyboru na prezesa Z G . Hafciarka A n n a Staniszewska i kowal Kazimierz Markiewicz
V I I Krajowy Zjazd - Nowy Scz, 21-22 listopada 1986 r. - twrcy sztandaru STL, zaprezentowanego podczas X Zjazdu.
Fot. Leszek Kistelski Fot. Roman Prszyski

Twrcy i dziaacze kultury nagrodzeni podczas V I I I Zjazdu - Puawy, 10-11 listopada 1989 r.
Fot. Alfred Kuciski
Niektre kierunki i formy dziaalnoci
Stowarzyszenia Twrcw Ludowych
(grudzie 1997-czerwiec 2001)
I. Dziaalno naukowo-badawcza i archiwistyczna
1. Oglnopolska Komputerowa Baza Danych doty
czca twrcw ludowych w ramach programu G i n c e
zawody" - przejcie bazy danych przez Krajowy D o m
Twrczoci Ludowej od O D i I E P T L w odzi, a na
stpnie jej u z u p e n i a n i e i rozszerzanie o wiejskie ze
spoy artystyczne (baza obejmuje 9372 rekordy twr
cw indywidualnych i 1202 o zespoach).
2. Sesje naukowe:
- Dokumentacja, archiwizacja i zbiory polskiej sztu
ki i folkloru",
- Wspczesna twrczo ludowa - prby diagnozy",
- Tradycja a nowoczesno - wie w dobie prze
mian".
3. Archiwizacja dokumentacji twrczej, zapisw,
fono, wideo, fotografii, u z u p e n i a n i e zbiorw biblio
tecznych.
I I . Dziaalno upowszechnieniowa
1. Wystawy:
- X X X lat historii STL",
- Kurpie - przegld dorobku twrcw O d d z i a u
Kurpiowskiego STL",
- Obrazy na szkle Agnieszki Grkiewicz z Buko
winy Tatrzaskiej",
- Wycinanki L i l i i Soli z Puaw i rzeby Tomasza
Dudzika z Lublina",
- W s p c z e s n a t w r c z o ludowa m i d z y Wis
i Bugiem",
- Alfred Gauda - nie tylko dyrektor...",
- Rzeby Jana U c i m i a k a z C h e m a " ,
- Polska wycinanka ludowa",
- W y s t a w a prac t w r c w ludowych z O d d z i a u
Lubelskiego STL".
Nie uwzgldniono wystaw organizowanych w oddzia
ach, klubach lub wsporganizowanych.
2. Konkursy:
- Oglnopolski Konkurs Literacki i m . Jana Pocka
- coroczny dla czonkw STL,
- Oglnopolski konkurs na wycinank ludow",
Otwarcie wystawy Wycinanki Lili Soli z Puaw i rzeby Toma
sza Dudzika z Lublina" w KDTL, czerwiec 1999 r.
Fot. Alfred Gauda
- Twrczo ludowa midzy Wis i Bugiem - dla
twrcw dyscyplin plastycznych woj. lubelskiego,
- X Wojewdzki Przegld Twrczo artystyczna
wsi" dla kapel, zespow i solistw,
- konkurs na najlepszego adepta sztuki kowalskiej pod
czas Oglnopolskich Spotka Kowali w Wojciechowie.
3. Imprezy:
- Targi Sztuki Ludowej w Kazimierzu - coroczne
w ramach Oglnopolskiego Festiwalu Kapel i piewa
kw Ludowych,
- Pokazy i warsztaty rkodzielnicze w Galerii Wy
stawienniczej S T L - corocznie dwa razy w roku,
- Tradycyjna W i g i l i a " - widowisko o b r z d o w e -
corocznie,
- Kiermasze sztuki ludowej podczas: Oglnopolskie
go Przegldu H e j n a w Miejskich, Midzynarodowych
T a r g w Lubelskich, Festiwalu dla Przyszoci, wita
Chleba, d o y n e k , Etnofestynu, M i d z y n a r o d o w y c h
S p o t k a Folklorystycznych, J a r m a r k w D o m i n i k a
skich i innych,
- wsporganizacja imprez na terenie caego kraju.
I I I . Dziaalno wydawnicza
1. Kwartalnik Twrczo Ludowa" - wydano 14 nu
merw, w tym 2 podwjne. Redakcja pracuje spoecznie
pod przewodnictwem prof. dr. hab. Jzefa Styka.
2. Albumy:
- dwa albumy Aleksandra Jackowskiego pt. O rze
bach i rzebiarzach i Obrazy ludowe,
- wsplnie z F O i R T L wydano album pod redakcj
Danuty Powiaskiej pt. Frasobliwy.
3. Antologie:
- Pobonych diabe kusi - antologia nadnaturalnej
prozy ludowej w opracowaniu D . Niewiadomskiego,
- Antologia folkloru Lubelszczyzny w opracowaniu
J. Adamowskiego (zoono do druku),
- Antologia poezji ludowej Lubelszczyzny w opraco
waniu D . Niewiadomskiego (zoono do druku).
4. Seria Biblioteka S T L Dziedzictwo" - od 1997
roku nie pozyskano rodkw finansowych z M K i D N
Tradycyjna Wigilia" przygotowana przez zesp piewaczy
z Niedrzwicy Kocielnej, grudzie 1998 r.
Fot. Alfred Gauda
5
na jej kontynuowanie, natomiast tomiki wydawano ze
rodkw wasnych autora i Z G STL:
- W . Koczot Chopskim gocicem,
- B. Krajewska Ojczysta tcza,
- W. Lipowski Z praojcw wiekw,
- R. Bocheski Moje miejsce jest tu,
- Z. Antosik Wybr poezji.
5. Wspczesna twrczo ludowa midzy Wis i Bu nych ds. stypendiw, nagrd, wiadcze emerytalnych
giem - specjalistyczne wydawnictwo pod redakcj
A . Gaudy, stanowice monografi twrczoci ludowej
Lubelszczyzny, dedykowane pamici prof. Romana
Reinfussa, wielkiego mionika i badacza twrczoci
ludowej tego regionu.
6. Druk katalogw wystaw, konkursw, przegldw, itp.
Wymienione publikacje byy zadaniami Z a r z d u
Gwnego (bez uwzgldnienia oddziaw), w okresie
caej kadencji realizowane na terenie regionu jako za
dania zlecone M K i D N oraz U r z d u Marszakowskie
go i Miejskiego w Lublinie.
IV. Dziaalno statutowa
1. Jubileusz XXX-lecia powstania STL - maj 1998 r.
- uroczyste posiedzenie Z a r z d u Gwnego, wrcze
nie odznacze, wyrnie dla twrcw i dziaaczy STL.
2. W kadencji odbyway si dwa posiedzenia Zarz
du Gwnego rocznie, cztery Prezydium, dwa posie
Co m i d a a przynaleno do Stowarzyszenia Twrcw Ludowych
Pracuj dla nastpnych
CZESAW MAJ
J
u prawie 30 lat mija od cza
su, jak zostaem czonkiem
STL. Po przeyciach cikiej
okupacji niemieckiej, a potem dru
giej okupacji sowieckiej naszego kraju
traciem nieraz wiar, e nastan ja
kie inne czasy. Cigle nurtowaa
mnie myl, aby co o swojej wsi na
pisa. Miaem gboko w szufladzie
jeszcze troch materiaw sprzed woj
ny, z lat szkolnych. Napisaem kie
dy do redakcji Sowa Powszechne
go", ktra zamiecia w gazecie z dnia
17 VI1954 r. Legendy o mojej wsi.
Ale przyszy lata cikiej harwki.
Trzeba byo co pobudowa, jako utrzyma swoj po
zycj yciow, wreszcie stare podupade gospodarstwo
po rodzicach jako zmodernizowa. Wtedy w pismach
rolniczych zaczy si ukazywa utwory pisarzy ludowych
- Jana Pocka, Bronisawa Pietraka, Zygmunta Kupi-
sza, Jzefa Matka. Postanowiem napisa do Kierma
szu pod kogutkiem", skd po pewnym czasie otrzyma
em list, aby si zgosi do Lublina, do Stowarzyszenia
Twrcw Ludowych.
Pozbieraem troch papierkw i niemiao zapuka
em do biura. Szedem z niepokojem, e mog mnie wy
mia, bo nie ma z czym wyazi. Jednak zostaem mie
przyjty i odtd si zaczo. Zrozumiaem, e tu odna
lazem swoj drog yciow. Przez te lata, ile byo spo
tka z ciekawymi ludmi, ile imprez, wycieczek, kon-
6
dzenia Sekcji Sztuki Ludowej oraz po jednym Sekcji
Literatury i Sekcji Folkloru. Prezydium Rady Nauko
wej zebrao si trzy razy w czasie kadencji. Gwna Ko
misja Rewizyjna zbieraa si raz w roku, natomiast do
Sdu Koleeskiego nie wpyn aden wniosek.
3. Reprezentowanie interesw twrcw i Stowarzy
szenia poprzez udzia w pracach komisji ministerial
oraz zwizku zawodowym Forum".
4. Uczestnictwo w pracach zespow realizujcych
zbiorowe zarzdzanie prawami autorskimi ( M K i D N ,
SAWP, Z A i K S ) .
5. Udzia w Kongresie Kultury Polskiej - Warszawa
2000.
Ze wzgldu na specyfik kwartalnika Twrczo
Ludowa" dokonano skrtu ze sprawozdania Zarzdu
Gwnego na X I Krajowy Zjazd STL. Jednoczenie za-
strzega si, e niemoliwoci jest ujcie w ramy su
chego" sprawozdania czteroletniego okresu dziaalno
ci i pracy organizacji, jej czonkw i struktur tereno
wych. Na bazie powyszych faktw zapraszamy do dys
kusji, zgaszania wnioskw i uwag, ktre mog przyczyni
si do wypracowania przez Zjazd i nowo wybrany Za
rzd bogatszego programu dziaania.
Biuro Z G S T L
pokole
kursw... Najwicej zadowolenia
daje wiadomo, e moja skromna
praca jest komu potrzebna i po la
tach moe si jeszcze przyda. Zebra
em ponad 300 tomikw poezji i pro
zy twrcw ludowych. Do tego mam
u siebie ponad 30 pamitnikw pisa
rzy ludowych, najstarszy z 1912 r. W
literaturze ludowej zawarte jest umi
owanie wiary ojcw i ziemi ojczystej,
ktra jest pikniejsz od innych. Od
lat zbierane ksiki z literatur pik
n naszych klasykw i obcych, licz
dzi okoo 3 tysice tytuw.
Dzisiejsze czasy nie sprzyjaj roz
Fot. Andrzej Wrona
wojowi kultury ludowej, ale na pew
no przyjd czasy, e ludzie bd jej
szuka. Tak jak ja dzi szukam ladw po tych, co ode
szli. Byli to wietni gawdziarze, muzykanci, przepowia-
dacze pogody, piewaczki karczemne, piewaczki za
zmarymi. Jednak ci ludzie nic nie zapisali, moe nie
umieli, a moe wstydzili si, e ich ludzie wymiej i
wiele piknych rzeczy,k t r y m iya przed laty polska wie,
zabrali ze sob do grobu.
Ja w kultur wsi wsuchujc si od dziecka, staraem
si to wszystko przela na papier, aby przekaza nastp
nym pokoleniom. Myl, e nie od rzeczy bdzie przyto
czy sowa pieni ludowej:
Idziemy my z nadziej,
e siew nasz wyda plony.
Promienny padnie blask
Na ciche te zagony.
XXXV Oglnopolski Festiwal Kapel i piewakw Ludowych - Kazimierz 2001
Wysoki poziom - wiele nagrd
Jury w skadzie: mgr Maria Baliszewska, prof. dr
hab. Jerzy Bartmiski, mgr Aleksandra Bogucka, mgr
Marian Chyyski, dr hab. Piotr Dahlig, prof. dr hab.
Bogusaw Linette, prof. dr hab. Jan Stszewski - prze
wodniczcy, mgr Anna Szaana i mgr Helena Werem-
czuk (sekretarz jury) wysuchao w dniach 22-24 czerw
ca 2001 r. 16 kapel, 32 zespoy piewacze, 16 instru
mentalistw, 17 solistw piewakw, oraz 21 grup wy
konawcw w konkursie Duy-May". Jury stwierdzio,
e w konkursie festiwalowym wzio udzia ponad 500
artystw ludowych z 10 wojewdztw.
Jury oceniajc dobr regionalnego repertuaru, ce
chy regionalnego stylu oraz poziom artystyczny przy
znao nagrody i wyrnienia.
W KATEGORII KAPEL
Baszt i nagrod gwn w wysokoci 3000 z ufun blin SA otrzymay kapele ludowe z Bachrza (woj.
dowan przez Zarzd Polskiego Radia SA w Warsza
wie dla kapeli Tadeusza Maciejewskiego z Zaborowia
(woj. mazowieckie).
Trzy rwnorzdne pierwsze nagrody po 2000 z dla
kapel: Sebastiana Karpiela Buecki" z Zakopanego
(woj. maopolskie) ufundowan przez Polskie Radio
SA Radiowe Centrum Kultury Ludowej; Stanisawy
Galicy-Grkiewicz z Bukowiny Tatrzaskiej (woj. ma
opolskie) ufundowan przez Ministerstwo Kultury i
Dziedzictwa Narodowego; Jacka Bursy z Guzowa (woj.
mazowieckie) ufundowan przez Ministerstwo Kultu
ry i Dziedzictwa Narodowego.
Dwie rwnorzdne drugie nagrody po 1200 z otrzy
muj: Kapela Ludowa Rodziny Pudekw z Siedleczki
(woj. podkarpackie) ufundowan przez Polskie Radio
SA Radiowe Centrum Kultury Ludowej oraz Kapela
Dudziarska z Poznania, nagrod ufundowao Minister
stwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Trzy rwnorzdne trzecie nagrody po 800 z przy
znano kapelom: Stefana Sygockiego z Antoniwki (woj.
mazowieckie) ufundowan przez marszaka wojewdz
twa lubelskiego; ludowej z Majaczewic (woj. dzkie)
ufundowan przez starost puawskiego i ludowej Sie-
miechowianie" z Gromnika (woj. maopolskie) ufundo
wan przez przewodniczcego Rady Miasta Kazimierza.
Zesp piewaczy Jarzbina" z Kocudzy
Kapela Stanisawy Galicy-Grkiewicz z Bukowiny Tatrzaskiej
Wyrnienia po 500 z ufundowane przez Radio L u
podkarpackie) i z Niwisk (woj. podkarpackie).
W K A T E G O R I I ZESPOW PIEWACZYCH
Baszt - nagrod gwn w wysokoci 1500 z ufun
dowan przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Na
rodowego jury przyznao zespoowi piewaczemu Ja
rzbina" z Kocudzy (woj. lubelskie).
Dwie rwnorzdne pierwsze nagrody po 1000 z ufun
dowane przez Polskie Radio SA Radiowe Centrum Kul
tury Ludowej otrzymuj: grupa mska Strykowioki" ze
Strykowic Grnych (woj. mazowieckie) oraz zesp pie
waczy Dolinianki" z Beca (woj. lubelskie).
Dwie rwnorzdne drugie nagrody po 700 z ufun
dowane przez starost puawskiego otrzymuj: kobie
ca grupa piewacza z Jastrzbi (woj. maopolskie) i ze
sp piewaczy Przniczki" z Kowali Oleckich (woj.
warmisko-mazurskie).
Dwie rwnorzdne trzecie nagrody po 500 z ufun
dowane przez Telewizj Polsk SA Oddzia w Lubli
nie przyznano zespoom piewaczym Wolanecki" z
Dbskiej W o l i (woj. witokrzyskie) i T k a c z k i " z
Wyryk W o l i (woj. lubelskie).
Wyrnienia po 300 z ufundowane przez marsza
ka wojewdztwa lubelskiego otrzymuj: zesp piewa
czy Jutrzenka" z D o h o b r d (woj. lubelskie); Zesp
Pieni Ludowej Duszniczanki" z Dusznik Wielkopol
skich (woj. wielkopolskie) i zesp piewaczy Cho-
poki z Klepiska" (woj. lskie).
W KATEGORII SOLISTW INSTRUMENTALISTW
Baszt - nagrod gwn w wysokoci 1000 z ufun
dowan przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Na
rodowego jury przyznao Jzefowi Jaczakowi, skrzyp
kowi z Baszkowa (woj. dzkie).
Dwie rwnorzdne pierwsze nagrody w wysokoci
800 z ufundowane przez Polskie Radio SA Radiowe
Centrum Kultury Ludowej jury przyznao solistom gra
jcym na skrzypcach: Tadeuszowi Jedynakowi z Przy-
staowic Maych (woj. mazowieckie) i Stefanowi Wro
nie z Poniatowej (woj. lubelskie).
7

Zofia Tarasiewicz,
Skrzypek Jzef Jaczak z Baszkowa sawca
Dwie r w n o r z d n e drugie nagrody po 600 z ufun
dowane przez Polskie Radio SA Radiowe Centrum
Kultury Ludowej otrzymali: Wadysaw Pogoda - skrzy
pek z Huciny (woj. podkarpackie) i Przemysaw Ficek
- dudziarz z Jeleni (woj. lskie).
Trzy r w n o r z d n e trzecie nagrody w wysokoci 500
z ufundowane przez starost puawskiego jury przy
znao dla: Pawa Grupkajtysa z Nowej Wsi Eckiej (woj.
warmisko-mazurskie) grajcego na cymbaach wile
skich; Stanisawa Kubiaka z K r o b i (woj. wielkopolskie)
grajcego na dudach i Tomasza Iwanowa z abnicy
(woj. lskie) grajcego na heligonce.
Wyrnienia po 300 z ufundowane przez Minister
stwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz starost
powiatu p u a w s k i e g o otrzymali: A n d r z e j o d y g a z
Nowego D w o r u (woj. wielkopolskie) grajcy na kole
i Henryk Marsza z Przewrotnego (woj. podkarpackie)
grajcy na skrzypcach.
W K A T E G O R I I SOLISTW PIEWAKW
Baszt - n a g r o d gwn w wysokoci 800 z ufun
d o w a n przez marszaka wojewdztwa lubelskiego jury
przyznao Z o f i i Tarasiewicz z Bolesawca (woj. dolno
lskie).
Pierwsz n a g r o d (800 z) ufundowan przez Polskie
Radio SA Radiowe Centrum Kultury Ludowej otrzy
maa Janina Chmiel z Wlki Ratajskiej (woj. lubelskie).
Dwie r w n o r z d n e drugie nagrody po 500 z otrzy
may: Nina Nikoajuk z Dobrynia D u e g o (woj. lubel
skie) - n a g r o d u f u n d o w a m a r s z a e k w o j e w d z t w a
lubelskiego i Jzef Sinderewicz z M o n e t (woj. war
m i s k o - m a z u r s k i e ) - n a g r o d u f u n d o w a o Polskie
Radio SA Radiowe Centrum Kultury Ludowej.
Dwie r w n o r z d n e trzecie nagrody po 400 z ufun
dowane przez burmistrza miasta Kazimierza otrzyma
y: Maria Mikoajczyk z Wisy Wielkiej (woj. lskie)
oraz Jzefa Stupska z Sieradza (woj. dzkie).
N a g r o d specjaln w wysokoci 500 z dla najstarsze
go uczestnika festiwalu - ufundowan przez Kiermasz
pod kogutkiem" - audycj Polskiego Radia SA otrzy
maa Rozalia Pyciarz ze Strykowic (woj. mazowieckie).
Wyrnienia po 200 z ufundowane przez Polskie
Radio SA Radiowe Centrum Kultury Ludowej, prze
wodniczcego Rady Miasta Kazimierza i burmistrza
8
miasta Kazimierza otrzymali: Pior
K u b i a k z K r o b i (woj. w i e l k o p o l
skie); Olga Sok z Lubatowej (woj.
podkarpackie) i Michalina Borucka
z Siekierczyny (woj. maopolskie).
W KONKURSIE DUY-
MAY"
Nagrody po 500 z otrzymali: To
masz Kiciski z uczniami z Bukw
ca G r n e g o (woj. wielkopolskie);
Zdzisaw Marczuk z k a p e l z Za-
k a l i n e k (woj. lubelskie); kapela
cymbaowa Wilniuki" z Nowej Wsi
Eckiej (woj. warmisko-mazurskie)
i Edward Igny z uczniami z Lesz
na (woj. wielkopolskie).
Nagrody po 300 z otrzymali: Zbi
piewaczka z Bole- gniew Wojtu z uczniem z Haczo
wa (woj. podkarpackie); H e n r y k
Marsza z uczniem z Przewrotnego
(woj. podkarpackie); Andrzej Krasnopolski z uczniami
z Dynowa (woj. podkarpackie); Tomasz Iwanow z ucz
niami z abnicy (woj. lskie); Tadeusz Maciejewski z
Zaborowia z uczniem (woj. mazowieckie) i Marianna
Wegiera z uczennicami z Wyryk W o l i (woj. lubelskie).
Nagrody po 200 z otrzymali: Karolina G r s k a z No
wej Wsi Eckiej (woj. w a r m i s k o - m a z u r s k i e ) ; Julian
Duda z uczniem z Wary (woj. podkarpackie); Feliks
Tomczyk z uczennic z O a r o w a (woj. dzkie); Stani
saw Balik z uczennic z Maszyc (woj. dzkie); Jani
na Chmiel z uczennic z W l k i Ratajskiej (woj. lubel
skie) i Zdzisaw Marczuk z uczniami z Zakalinek (woj.
lubelskie).
Nagrody w konkursie Duy-May ufundowa p o s e
RP Jarosaw Kalinowski, prezes Polskiego Stronnic
twa Ludowego.
Jury X X X V O g l n o p o l s k i e g o Festiwalu Kapel i
piewakw Ludowych stwierdza bardzo wysoki i wy
r w n a n y poziom artystyczny, b o g a t r e p r e z e n t a c j tra
dycyjnego repertuaru pieni i muzyki z wikszoci re
gionw Polski. Z n a l a z o to wyraz w przyznaniu duej
liczby n a g r d .
Wielokrotnie organizowany konkurs Duy-May"
s p o w o d o w a pojawienie si l a u r e a t w poprzednich
k o n k u r s w w r o l i mistrzw-nauczycieli oraz bardzo
wielu modych uczniw - niestety, cz bez mistrzw
- reprezentujcych wysoki poziom wykonawczy. Bu
dzi to nadziej, e jedna z idei festiwalu - kontynuacja
tradycyjnej muzyki, pieni i gry instrumentalnej - b
dzie owocowa w przyszoci.
Jury dzikuje wszystkim uczestnikom festiwalowych
zmaga, a laureatom skada gratulacje. Organizatorom
dzikuje za sprawny i niezakcony przebieg festiwalu.
Niezawodni jak zawsze okazali si konferansjerzy -
Maria Brzeziska, Jzef Broda i Stanisaw Jaskuka.
Dzikujemy im za ciep i yczliw prezentacj ludo
wych artystw.
Jury ma nadziej, e w przyszoci wadze pastwo
we i s a m o r z d o w e , w szczeglnoci w a d z e K a z i s s p l
rza Dolnego, b d w s p i e r a o r g a n i z a c j festiwalu i
uczestnictwo w n i m najlepszych r e p r e z e n t a n t w tra
dycji regionalnych w przekonaniu, e ta tradycja sta
nowi w a n cz kultury narodowej.
Fot. Zbigniew J . Nita
 Zesp piewaczy Dolinianki" z Beca
Kapela Jacka Bursy z Guzowa Fot. Jan Adamowski

Kapela cymbaowa Wilniuki" z Nowej Wsi Eckiej Zdjcia Zbigniew J . Nita

9

Janina Chmiel z uczennic z Wlki Ra
tajskiej
Stefan Wrona, skrzypek z Poniatowej
Kapela z Majaczewic
Zdjcia Zbigniew J. Nita
10
JANINA BIEGALSKA
By nie ucichy pieni...
T
radycyjnie ju, w czerwcowe
dni, w okolicach w. Jana,
Kazimierz nad Wis goci
artystw ludowych z caej Polski. Barw
ne i kolorowe stay si kazimierskie
uliczki - od strojw ludowych, stoisk z
cudekami sztuki ludowej, z kadego
zauka sycha byo muzyk i pie. Ta
atmosfera moga zdumiewa kogo, kto
znalaz si tu przypadkiem i nie wie
dzia, e wanie w Kazimierzu zapu
ci swoje korzenie najbardziej tradycyj
ny z festiwali i po raz trzydziesty pity
zgromadzi artystw oraz wielbicieli ro
dzimego folkloru.
Regulamin festiwalu - dopracowa
ny przez lata jego trwania, przez orga
nizatorw i Rad Artystyczn skada
jc si ze znawcw ludowego muzy
kowania od Krakowa, Poznania, o
dzi, Warszawy po Lublin - wyranie
wskazuje, jacy wykonawcy i z jakim
repertuarem s tu najmilej widziani.
Przede wszystkim wic zapraszane s
do udziau w festiwalu: kapele ludo
we, ktrych skad i repertuar winien by
zgodny z tradycyjnymi wzorami dane
go regionu, instrumentalici - solici
grajcy na tradycyjnych instrumentach,
jak: skrzypce, zbcoki, mazanki, cym
bay, dudy, gajdy, kozio, trombita, li-
gawka, bazuna, heligonka, harmonia
oraz solici piewacy i zespoy piewa
cze". Przy tak sformuowanym regula
minie nikogo nie dziwi, e promowani
s tu autentyczni ludowi wykonawcy,
ci ktrzy potrafili przej od swoich
przodkw, zachowa i zaprezentowa
swoj tradycj w mowie, pieni i muzy
ce.
Przez trzy dni w Kazimierzu roz
brzmiewaj wic oberki, podrniaki,
polki i pieni ocalone od zapomnienia
- obrzdowe, okresu Boego Narodze
nia i Wielkanocy oraz sobtkowe, niw
ne, doynkowe, weselne, chrzcinne.
Ponadto pieni o tematyce miosnej,
rodzinnej, pieni komiczne, pasterskie,
rekruckie i ballady. piewane przez wy
konawczynie, dla ktrych wystp na
scenie kazimierskiego festiwalu jest naj
wyszym wyrnieniem, a zdobyta tu
nagroda - spenieniem marze. Wyrwa
ne ze swego rodowiska, oniemielone,
stremowane oczekuj wsparcia od
organizatorw i konferansjerw, ktrzy
w niekonwencjonalny sposb wy
twarzaj na scenie klimat pozwalajcy
ludowemu twrcy zaprezentowa swj
unikalny repertuar. Bywalcw festi
walu nie dziwi wic sceniczny dialog
konferansjera z osiemdziesiciolet
ni piewaczk tu przed jej wystpem:
- Kaka, macie tu nam zapiewa
te piesni, jakbycie swojemu umiowa
nemu piewali... - Ach, panie, kiedyz
to byo... Po czym piewa je tak, e
milknie gwar na Rynku, cichnie muzy
ka, jest tylko zasuchanie w pieni, kt
re tak rzadko ju na wsi mona usy
sze.
Gdzie jeszcze w Polsce, poza czerw
cowym spotkaniem w Kazimierzu,
mona usysze grajce obok siebie
kapele dudziarskie od Leszna i Pozna
nia, dudziarzy z Jeleni (woj. lskie) i
z Krobi (woj. wielkopolskie), kolarzy
grajcych na kole biaym i czarnym,
cymbalistw wileskich spod Suwak i
tych z Rzeszowskiego. Czy pamitacie,
jak wyglda i brzmi heligonka, burczy-
bas, suka bigorajska? Nie bylicie na
festiwalu? A szkoda, bo gdzie usyszy
cie grajcych obok siebie mistrzw
skrzypiec: Wadysawa Pogod z Huci-
ny (woj. podkarpackie), Tadeusza Je
dynaka z Przystaowic (woj. mazowiec
kie), Jzefa Jaczaka z Baszkowa (woj.
dzkie), Zdzisawa Marczuka z Zakli-
nek, Stefana Wron z Poniatowej (woj.
lubelskie)? Zgrubiaymi od wieloletniej
pracy na roli palcami wyczarowuj z
instrumentw nuty swoich przodkw.
Wsuchiwalimy si w pieni piewa
czek: od Zosi Tarasiewicz z Bolesaw
ca (woj. dolnolskie), ktrej pieni
Grali Czadeckich wypiewane z wie
czorn ros zapady gboko w serca,
po cichutkim, ciepym gosem pie
wanie o sobtkowym Janie Niny Niko-
ajuk z Dobrynia Duego (woj. lubel
skie).
Za tym, ktrzy czarnowidz", e
festiwal nie ma przyszoci, e pokole
nie autentycznych muzykantw i pie
wakw odchodzi, polecamy konkurs
Duy - May", w ktrym mistrzowie
prezentuj swoich uczniw. Ile tam
zapau i dobrych chci, by zagra tak
jak mistrz uczy...
Nie zataczylicie te z nami na za
bawie ludowej, na ktrej do taca przy
gryway na przemian kapele: Stanisa
wy Galicy-Grkiewicz z Bukowiny Ta
trzaskiej, Sebastiana Karpiela-Buec-
ki z Zakopanego, zespoy z Niwisk,
Siedlisk, Bachrza, Majaczewic, Lesz
na, Bukwca i wiele innych...
Ucichy ju nuty wiejskich muzy
kantw przez trzy dni rozbrzmiewajce
w kazimierskich uliczkach. W przyszym
roku kolejny festiwal, a jak powiedzia
jeden z uczestnikw: - Przyznawane
nagrody nie s najwaniejsze, sam
udzia w festiwalu jest ju nagrod. Bo
by w Kazimierzu, na festiwalu znaczy
by kim wanym, docenionym, god
nym...
Problemy w s p c z e s n e g o
ruchu folklorystycznegu.
(Materiay z oglnopolskiego seminarium w Kazimierzu)
22 czerwca 2001 roku w ramach X X X V Oglno
polskiego Festiwalu Kapel i piewakw Ludowych w
Kazimierzu nad Wis odbyo si Oglnopolskie Se
minarium Folklorystyczne. T y m razem p o w i c o n e
zostao problemom wspczesnego ruchu folklorystycz
nego: przyszoci Festiwalu i odwoujcej si do folk
loru dziaalnoci kulturalno-owiatowej. Temat ten
przycign do sali kina w Kazimierzu liczn grup
zainteresowanych: instruktorw z caej Polski, przygo
towujcych zespoy do rnych e t a p w Festiwalu;
przedstawicieli oglnopolskich i lokalnych mediw, zaj
mujcych si dokumentacj i promocj folkloru; pra
cownikw naukowych z wielu orodkw akademickich
kraju, zwaszcza skupionych nad badaniem kultury lu
dowej oraz tych, ktrym bliska jest problematyka pra
cy z zespoami i solistami, kultywujcymi autentyczny
folklor muzyczny.
Spotkanie rozpocza Helena Weremczuk z Woje
wdzkiego D o m u Kultury w Lublinie - gwnego orga
nizatora OFKiL. Po uroczystym powitaniu uczestni
1. WYSTPIENIA WPROWADZAJCE
HENRYK DUMIN
Folklor zreformowany''
I . Festiwal kazimierski, otoczony swoist legend,
na przestrzeni trzydziestopicioletniego trwania zacho
wa pozycj prestiowej sceny, na ktrej corocznie zda
rzaj si artystyczne odkrycia" o pierwszorzdnym
znaczeniu dla polskiej kultury. Jest nadal gwnym
punktem odniesienia dla rzeszy osb kultywujcych
tradycje rodzimego folkloru.
Fenomen Festiwalu, opierajcego si przez lata z
duym skutkiem zmieniajcym si modom i koniunk
turom polityki kulturalnej, przetrwa w doskonaej for
mie, wbrew sugestiom sceptykw wieszczcych od daw
na rychy zanik tradycji ludowego piewu i muzykowa
nia. Co wicej - instytucja Festiwalu doczekaa czasu,
kiedy nastaa swoista moda na ludow muzyk w jej
jak najbardziej autentycznym wydaniu. Wyda by si
mogo, e nadszed czas szczeglnej popularnoci i pro
sperity dla zjawisk kultury prezentowanych w Kazimie
rzu. Niestety, przeprowadzona w kraju reforma admi
nistracyjna, spowodowaa sytuacj bezporedniego za
groenia dla tej narodowej instytucji kultury.
Na jego warto i presti od lat skadaj si dziaa kulturowej poszczeglnych spoecznoci.
nia rzeszy animatorw kultury, muzealnikw i spoecz
nikw posiadajcych wiadomo uniwersalnych war
toci artystycznych i naukowych, zawartych w poka
dach ywej" tradycji. W cigu wielu lat istnienia Fe
stiwalu uformowa si konsekwentny system opieki nad
kw seminarium, przedstawia referentw: Magorza
t Dziurowicz-Kaszub (Sieradz), W a n d Ksiopol-
sk (Siedlce), Henryka Dumina (Jelenia G r a ) , A d o l
fa Krzemiskiego (Radom) i Mirosawa Nalaskowskie-
go (Suwaki). Nastpnie o poprowadzenie spotkania
poprosia dra hab. Jana Adamowskiego, kierownika
Z a k a d u Kulturoznawstwa Uniwersytetu im. Marii Cu-
rie-Skodowskiej w Lublinie. Przedstawi on intencje
zaproszenia wymienionych osb do udziau w semina
rium w charakterze wstpnych referentw. Ci wanie
instruktorzy byych wojewdzkich lub regionalnych
orodkw kultury, wsptwrcy Festiwalu na terenie
kraju, od lat pracujcy nad ujawnianiem i utrwalaniem
folkloru, s najpeniej wiadomi trudnoci, jakie spo
tykaj a n i m a t o r w ruchu folklorystycznego. Celem
kazimierskiego spotkania byo wic zebranie i wymia
na dowiadcze merytorycznych i organizacyjnych oraz
p r b a sformuowania wnioskw, ktre b d stanowiy
punkt oparcia i rodzaj argumentacji dla dalszych roz
waa nad polskim ruchem folklorystycznym.
autentycznymi tradycjami kultury wsi. D l a animatorw
kultury i wykonawcw z terenu caej Polski rdem
inspiracji i weryfikacji repertuaru oraz konwencji wy
konawczych stao si rodowisko autorytetw skupio
nych wok instytucji Festiwalu: folklorystw, etnomu
zykologw i konsultantw z innych dziedzin.
I I . Grupa osb zajmujca si zawodowo prac ro
dowiskow zwizan z utrwalaniem tradycji kultury wsi
jest w Polsce stosunkowo nieliczna. Specjalici w tej
dziedzinie zatrudnieni byli do niedawna w instytucjach
kultury o zasigu regionalnym - wojewdzkich domach
kultury i placwkach muzealnych. Grono to, czynne
w krgu licznych spoecznoci lokalnych, inicjowao sze
reg przedsiwzi powiconych nobilitacji i promo
waniu najbardziej wartociowych zjawisk kultury wiej
skiej funkcjonujcych do dzi na bazie przekazu bez
poredniego. Spotkania konsultacyjne, dokumentowa
nie repertuaru i organizowanie publicznych prezentacji,
podczas ktrych wyaniano najwybitniejszych wykonaw
cw, zmierzay do utrwalania elementw tosamoci
Przegldy, regionalne festiwale i konkursy folkloru
realizowane przez grup wsppracownikw festiwalu
kazimierskiego, przedstawiay tradycje kultury wsi
w postaci zupenie odmiennej od obrazu lansowanego
w rodkach masowego przekazu. Uzyskanie przez wy
li
konawc prawa do reprezentowania wasnego regionu
lub wioski na festiwalu kazimierskim stao si w po
wszechnym przekonaniu wyrnieniem zwizanym ze
wzrostem spoecznego autorytetu. Prestiowi kazimier
skiej sceny sprzyjaa konsekwentnie utrzymywana linia
programowa, niezmienno logicznych regu zawartych
w regulaminie i premiowanie autentyzmu z jednocze
snym p o d k r e l e n i e m koniecznoci zachowania zgod
noci wykona. W tym kontekcie n i e p o r w n y w a l n e
wydaway si mniej lub bardziej liczne festiwale o funk
cji zorientowanej na ludyczno. Ich ywot bywa prze
wanie krtki, a w r a e n i e nawet niekiedy udanej, we
soej zabawy, szybko odchodzio w n i e p a m i wyko
nawcw i widzw.
I I I . Wraz z wprowadzeniem nowych granic admini
stracyjnych zainicjowany zosta proces likwidacji sys
temu opieki nad funkcjonowaniem wiejskich amator
skich zespow folklorystycznych. Wikszo byych wo lub festiwalu na innych terenach zachodniej Polski.
jewdzkich instytucji kultury, koordynujcych t dzia
alno dotychczas i zatrudniajcych specjalistw w tej
dziedzinie, zawiesia dziaalno lub zmienia jej profil.
Grupy folklorystyczne, funkcjonujce nadal w ro
dowiskach lokalnych, zostay pozbawione kontaktu ze
specjalistami i moliwoci konfrontowania swoich po
czyna w dziele kontynuowania tradycji. W sytuacji
wynikajcej z reformy kompetencje do wartociowa
nia zjawisk kultury, czsto cennych i unikalnych w ska
l i europejskiej, oddano przedstawicielom s a m o r z d w
i placwkom kultury najniszego szczebla, posiadaj
cym niezwykle rzadko k a d r o wyksztaceniu kierun
kowym. P r a g n c e w y p r o m o w a si w jak najszybszym
tempie orodki lokalnej wadzy powicaj aktualnie
czsto p o k a n e rodki na zyskanie poklasku spoeczne
go poprzez lansowanie wzorcw kultury masowej, a tra
dycje kultury wiejskiej, wraz z rzesz jej twrcw, zda
ne s na pastw niezrozumienia i arogancji. Czsto w
parze z m e g a l o m a n i decydentw pojawia si t u pod
szyta utajonymi kompleksami niech do kultury wsi.
Uczestnicy seminarium. Swj referat przedstawia Henryk Dumin.
12
I V . Poudniowo-zachodnia cz Dolnego lska b
dca do niedawna wojewdztwem jeleniogrskim, po
siada i m p o n u j c y p o t e n c j a a k t y w n o c i s p o e c z n e j
w dziedzinie folkloru. Blisko trzydzieci zespow dzia
ajcych w wioskach kultywuje tutaj do dzi tradycje
piewu zespoowego, przeniesione po 1945 roku z pra
wie wszystkich regionw przedwojennej Rzeczypospoli
tej, wzbogacone o k u l t u r polskich r e e m i g r a n t w z Bo
ni i Bukowiny R u m u s k i e j . O d lat grupy te, a take
wykonawcy indywidualni, nale do grona wysoko oce
nianych l a u r e a t w festiwalu kazimierskiego. W opinii
uczestnikw z tego terenu, jest on probierzem rzeczywi
stej wartoci etnograficznej i artystycznej wykona. Zna
mienne, e po latach oddziaywania j u r o r w i konsul
tantw kazimierskich", d r u g o r z d n e znaczenie przy
wizuje si tutaj do koniecznoci rozbawiania publicz
noci, co jest wymogiem sine ua non zaistnienia zespou
Doroczny cykl k o n k u r s w folkloru, realizowany od
1983 r o k u w ramach j e l e n i o g r s k i e g o Programu
Ochrony Tradycji Kultury Wsi, zwizany by z rytmem
i t e m a t y k o b r z d w dorocznych. Z m i e r z a do kom
pleksowej prezentacji bogactwa kultur regionalnych,
funkcjonujcych w warunkach przerwanej cigoci
osadniczej. Konfrontacja zrnicowanych form kultu
rowych przynosia nieoczekiwane efekty artystyczne i
poznawcze, b d c e wynikiem zachodzcych procesw
adaptacji kulturowej i akulturacji w k r g u powojennej
dolnolskiej spoecznoci. Wspomniany cykl przedsi
wzi o charakterze konkursowym znajdowa swj f i
na w festiwalu kazimierskim. Poprzedzay go - reali
zowane jesieni wito chleba", zimowi Koldnicy",
nastpujca wiosn M a a Wielkanoc", majowe Spo
tkania z folklorem" i unikatowy w skali kraju - Prze
gld Pieni Maomiasteczkowych, powicony reper
tuarowi tzw. pieni dziadowskich. K a d o r a z o w o w pre
zentacje zaangaowanych bywao kilkaset osb pocho
nitych dzieem utrwalania tradycji.
Fot. Zbigniew J . Nita
 W miejsce dotychczasowych edycji konkursw folk
loru, przygotowywanych pod opiek etnologw, poja
wiaj si teraz imprezy, niekiedy o tych samych na
zwach, w ktrych role rzeczoznawcw odgrywaj naj
czciej przypadkowi urzdnicy. Premiowane bywaj
zjawiska nie majce wiele wsplnego z tradycj czy
chociaby dobrym smakiem. Proces zubaania kultury
lokalnej postpuje niepokojco szybko. Widoczny jest
chociaby w automatycznym eliminowaniu instruktorw-
konsultantw, przygotowujcych wykonawcw do udzia
u w prezentacjach, czego efekt ju wkrtce moe by
MAGORZATA DZIUROWICZ-KASZUBA
Wpyw zmian administracyjnych na d z i a a l n o
w zakresie folkloru w Sieradzkiem
Chciaabym si podzieli moimi bolczkami, jakie
mnie spotkay w zwizku ze zmianami administracyj
nymi. d 13 lat pracuj w domu kultury w Sieradzu:
najpierw wojewdzkim, potem regionalnym, a od
dwch lat - powiatowym. Gdy w 1996 roku zosta on
przemianowany na Regionalny O r o d e k Kultury, bya
nadzieja, e po reformie administracyjnej ochroni si
zasig naszego dziaania. Niestety, tak si nie stao i
od stycznia 1999 roku teren naszych dziaa zawony
zosta do granic powiatu. Jest to do rygorystycznie
przestrzegane. Przy bardzo ograniczonych rodkach
finansowych jest to oczywicie zrozumiae, ale biorc
pod uwag stron cile merytoryczn, naley stwier
dzi, e poza naszym dziaaniem pozostay nagle na
sze najlepsze zespoy i znakomici wykonawcy, z ktry
mi przez wiele lat wsppracowalimy.
Bye wojewdztwo sieradzkie obejmowao cay re
gion sieradzki, wikszo ziemi wieluskiej i cz re
gionu czyckiego. Kiedy 14 lat temu zostaam zatrud
niona jako byy muzealnik w Wojewdzkim D o m u
Kultury w Sieradzu, moim zadaniem bya midzy in
nymi dokumentacja folkloru terenu caego wojewdz
twa. Przystpiam wic do zbierania pieni. Od 1989
roku wsplnie z instruktork taca zaczymy syste
matyczn penetracj kolejnych gmin woj. sieradzkie
go w celu wyszukiwania-artystw ludowych: instrumen
talistw, piewakw i tancerzy ludowych. Dziki temu
wyszukaymy do spor ich grup. Powstao te po boru albo organizowanie przegldw powiatowych lub
kane archiwum wideofoniczne, obejmujce ponad 300
kaset magnetofonowych i ponad 150 kaset wideo. Jed
noczenie nagrywane byy widowiska o b r z d o w e w
warunkach naturalnych (w starych chaupach i w ple
nerze) w wykonaniu zespow sieradzkich i wieluskich.
Z rejestracji tych zosta zrealizowany film Zwyczaje i
obrzdy doroczne regionu sieradzkiego i wieluskiego.
Dziaania dokumentacyjne s obecnie ograniczone tyl
ko do granic powiatu.
Na terenie woj. sieradzkiego dziaao okoo 20 ze
spow, z czego a 14 byo wieluskich. Poprzez nasz
dziaalno - systematyczne udzielanie konsultacji - nie
wtpliwie przyczynilimy si do podniesienia poziomu
artystycznego tych zespow, nie mwic ju o wiziach
przyjacielskich, jakie si wytworzyy. Szczegln trosk
i opiek objam ludzi starszych. Przyzwyczaili si ju
do moich czstych odwiedzin. Po reformie nie mogam
ju tego czyni subowo, a na prywatne kontakty (przy
zauwaalny rwnie w Kazimierzu podczas Festiwalu.
Ponawiane przez specjalistw wnioski o dofinanso
wanie stosunkowo mao kosztownych dziaa w tym za
kresie spotykaj si najczciej z odmow. Proby kie
rowane do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Naro
dowego oraz urzdw wojewdzkich rzadko znajduj
uznanie, a odmowy bywaj uzasadniane nastpujco:
Z e wzgldu na du ilo wnioskw i ograniczone
rodki, Pastwa projekt zosta oddalony. Mamy nadzie
j, e mimo to nadal bdziecie k o n t y n u o w a swoje
posannictwo...".
niskich zarobkach w kulturze) zwyczajnie mnie nie sta.
Tak wic po jakim czasie osoby te poczuy si odtrco
ne. Nie znajc sytuacji, uwaay, e to ja przestaam si
nimi interesowa. Na przykad babcia Majdzina (o kt
rej ju dwukrotnie pisaam w folderze festiwalowym) do
dzisiaj artuje, e j Magosia skasowaa".
Na terenie byego wojewdztwa sieradzkiego pre
ferowany by folklor autentyczny, czyli zespoy piewa
cze, obrzdowe, mae kapele bez akordeonw, pary
taneczne i indywidualni piewacy i instrumentalici.
Artyci nasi zdobywali nagrody na oglnopolskich fe
stiwalach i konkursach w Kazimierzu, Rzeszowie, Tar
nogrodzie. Zaraz w styczniu 1999 roku dzki D o m
Kultury, ktry automatycznie przej funkcj woje
wdzkiego orodka kultury, zaproponowa nam wspl
ne zorganizowanie festiwalu folklorystycznego Tra
dycje", ktry obejmowaby cae wojewdztwo dzkie.
Ju w pracach nad regulaminem okazao si, e mamy
zupenie inne spojrzenie na folklor, b d c e w pewnej
mierze odzwierciedleniem rodzaju uprawianego folk
loru: w odzi i okolicach wystpuje gwnie folklor sty
lizowany - zespoy pieni i taca oraz rozbudowane
kapele, ktrych podstaw s akordeony. Tak wic, gdy
w regulaminach naszych p r z e g l d w bya klauzula
o wyczeniu akordeonu ze skadu kapeli, tutaj byo to
absolutnie niemoliwe.
Egzystujc w wojewdztwie dzkim mamy do wy
wczenie si w organizacj festiwalu Tradycje". Gdy
w biecym roku chcielimy sami zorganizowa wa
sny ponadlokalny festiwal O d kujawiaka do oberka",
ktrego przedmiotem mia by folklor autentyczny i
muzyka folkowa, okazao si, e z U r z d u Marszakow
skiego w odzi na to dotacji nie dostaniemy, gdy tam
preferowane s Tradycje", ktrych trzecia edycja od
bya si tym roku. Mona powiedzie, e uhonorowa
no moj znajomo terenu i w regulaminie Tradycji"
zaznaczono, e udzielam konsultacji we wszystkich
powiatach byego wojewdztwa sieradzkiego. Jednak
e subowo m o g a m skonsultowa tylko zespoy w
powiecie sieradzkim.
dzki D o m Kultury nie jest w stanie obj opiek
merytoryczn ani dokumentacyjn caego wielkiego
wojewdztwa dzkiego, dlatego tereny, ktre znala
zy si poza obszarem naszego dziaania, niejednokrot
nie pozbawione s staej pomocy etnograficznej. Nj-
13
bardziej boli mnie fakt, e moja wieloletnia praca nad
utrzymaniem czystoci folkloru idzie wniwecz. Obser
wuj chociaby niefrasobliwo w prezentowaniu stro
ADOLF KRZEMISKI
Kondycja folkloru w kraju
Sytuacja formalno-prawna i organizacyjna instytu
cji kultury i w ogle sfery kultury od 1 stycznia 1999
roku (po wprowadzeniu reformy administracyjnej kra
j u ) jest kolejnym etapem zmian w yciu kulturalnym,
zwaszcza w dziedzinie szeroko rozumianej kultury re
gionalnej i amatorskiego ruchu artystycznego. Po 1999
roku zlikwidowano Fundusz Rozwoju Kultury ( F R K ) ,
dziki k t r e m u o k r e l o n e byy procentowe n a k a d y
rodkw b u d e t u p a s t w a na k u l t u r (ok. 2,5%). Syn
nym z a r z d z e n i e m wiceministra finansw p. Misiga
zabrano m a j t e k stowarzyszeniom kultury (chodzi o
zakaz udzielania dotacji na funkcjonowanie biur sto
warzysze). W k r t c e placwki kultury - poza nielicz
nymi wojewdzkimi - przeszy pod n a d z r wadz sa
morzdowych. U p a d y - rnie dziaajce - kluby ruch
i kluby rolnika. Z 34 wiejskich wietlic dobrze dziaa
jcych na terenie ziemi radomskiej zostao okoo 4 - 5
placwek. Wymienione instytucje byy i s w a n e dla
funkcjonowania amatorskiego ruchu artystycznego, a
zwaszcza folkloru. Zaczy powstawa nowe stowarzy
szenia i fundacje, ktrym hojnie udzielano dotacji -
gwnie na imprezy oglnopolskie i m i d z y n a r o d o w e .
Stare stowarzyszenia te dostaway zlecenia na tzw. za
dania zlecone, ale kwoty przekazywane i m na k u l t u r
regionaln byy wielokrotnie mniejsze. Po wielu za
k r t a c h wojewdzkie domy kultury (przynajmniej te
najlepsze) okrzepy i we wsppracy z domami kultury
i stowarzyszeniami prboway realizowa jak polity
k kulturaln i pielgnowa ruch artystyczny.
I przyszed rok 1999. Powstao 16 wojewdztw (cze
m u nie 17, jak byo do 1975 roku?). W sferze kultury
przynioso to nowe rozwizania. Cz wojewdzkich
instytucji kultury przejy powiaty (w powiatach grodz
kich n i e k t r e instytucje przejy wadze s a m o r z d o w e
o randze wojewdzkiej). Kondycja tych instytucji jest
zrnicowana. Niestety, z przyczyn finansowych nie
utworzono powiatowych d o m w kultury. W efekcie
interesujce nas zespoy ludowe znalazy si w zupe
nej pustce: bez lokali i bez pomocy organizacyjnej i
merytorycznej. Przypomina m i to proces rodem z Big
Brothera: kolejny zesp uwalnia si spod kurateli ja
kiego wielkiego brata, co ma rwnie i dobre strony,
ale gdy ostatnia grupa opuci mecenasa, to cay sys
tem przestanie istnie. I w ten zakamuflowany sposb
zachodzi ewolucja kulturalna. A m o e rzeczywicie
naley wszystko zburzy i wypali stare, n i e e u r o p e j
skie" mylenie i dziaanie, aby m c tworzy od poczt
ku i czerpa z nowych r d e ? Dlatego t e sytuacja
W D K w Lublinie - gwnego organizatora O g l n o p o l
skiego Festiwalu Kapel i piewakw Ludowych - je
dynego festiwalu, ktry przez k o n s e k w e n t n realizacj
wasnej polityki kulturalnej (w tym n i e z o m n e g o kul
tywowania autentycznej kultury ludowej), we wsp
pracy z niektrymi domami kultury, muzeami, stowa
rzyszeniami, u r z d a m i i animatorami kultury - jest nie
jasna, a wrcz dwuznaczna. Bo jak zachowa r w n o
14
j u ludowego oraz to, e zespoy niegdy bardzo dobre
o d c h o d z od autentycznego folkloru na ciek bie-
siadno-estradow.
w a g umysw, skoro cigle nie ma pienidzy, kiedy
nie ma oczekiwanego wsparcia centrum, kiedy publi
katory tylko odnotowuj (z paroma wyjtkami), a nie
przedstawiaj i w sposb pogbiony nie analizuj tych
cennych, zanikajcych ju niestety zjawisk kulturowych.
Musz rwnie o d n o t o w a , e wiat nauki (rwnie z
chwalebnymi wyjtkami) - zwaszcza tak silne w tym
zakresie orodki uniwersyteckie w Krakowie, Pozna
niu czy Warszawie - rwnie nie tworzy swoistej grupy
nacisku na centrum czy np. na telewizj, aby sprawy
autentycznego folkloru miay naleyte miejsce i wa
ciw prezentacj. Uczelnie te maj problemy finan
sowe, profesorzy czsto nie maj czasu, gdy wreszcie
nie s przywizani (podobnie jak aktorzy do jednego
teatru) do jednej uczelni, korzystaj z praw wolnoci.
Wydaje m i si, e nie wystarczy bywa na festiwa
lach. Niestety, Kolbergw ju nie ma. A czy mu jeste
my w p o r z d k u ? Chyba nie. Walczymy jeszcze z wrcz
nieludzk p r o c e d u r dofinansowania przegldw w wy
sokoci 1/4 kosztw po imprezie (czsto czeka si p
roku). Czasem si obraamy, bo zmiana statusu naszej
instytucji dopiero ukazaa prawdziwe relacje kierownik
zespou - animator kultury (etnolog, folklorysta) z by
ego wojewdzkiego miasta. Cz kierownikw zespo
w ju nie czuje potrzeby, aby kto z zewntrz udziela
i m rad i wsparcia; niektrzy folkloryci nie maj jak i
czym dojecha do zespow, k t r e dziaaj w maych
miejscowociach. Nie bez znaczenia jest rwnie wrcz
tragiczna sytuacja gospodarcza wsi. To zmienia rwnie
mylenie" nawet najwikszych pasjonatw. O ile w la
tach 70. i 80. wiele grup piewaczych tworzyy gospody
nie, ktre dziaalno kulturaln prowadziy z pobudek
ideowych, to ostatnio z powodu biedy aktywno ta skie
rowana jest na cele materialne. Mwic w skrcie i tro
ch upraszczajc: tylko taka konsultacja jest potrzebna,
ktra m o e zapewni nagrody. Tylko taki instruktor ma
racj bytu, ktry zapewni rodek transportu.
W efekcie coraz rzadszych k o n t a k t w w przegldach
(jak na przykad u nas w Przysusze) i festiwalach funk
cjonuj d w a wiaty". Nie u d z si, e to zjawisko
dopiero teraz zaczo funkcjonowa. Przecie byway
rwnie wystpy (na doynkach, witach resortowych
itp.), gdzie prezentowany folklor" by inny. Analogi
m o e m y odnale w postawach aktorw, piosenkarzy
i artystw kabaretowych na wystpach na tzw. prowincji.
Priorytety p a s t w a to wejcie do U n i i Europejskiej
i restrukturyzacja. Po drodze do celu ronie straszli
wie bezrobocie, niektre rodziny - zwaszcza na wsi -
borykaj si z ogromnymi brakami i bied. Nie m o n a
liczy na pomoc Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa
Narodowego, mimo tak piknej jego nazwy. Rozwj
gospodarki spada, s problemy b u d e t o w e . Dowiad
czenie uczy, e w takich momentach cicia najdalej
pjd w sferze kultury.
O d r b n y m problemem jest ochrona prawna pieni
i muzyki ludowej oraz wtpliwej jakoci produkcje te-
lewizyjne, mieszajce r n e generacje i style (ale to
zostawiam na inn konferencj).
Co robi? Czeka? Z a a m y w a rce? Walczy z wia
WANDA KSIOPOLSKA
Siedlecki folklor po reformie
Sztuk ludow i folklorem zajmuj si od 1984 roku.
D o roku 2000 p r a c o w a a m w Centrum Kultury i Sztuki,
wwczas - Wojewdztwa Siedleckiego. Tam opracowa
a m i realizowaam program ujawniania, prezentowania
i dokumentowania folkloru z r e g i o n w otaczajcych
Siedlce: poudniowego Podlasia i wschodniego Mazow
sza. Na program skadaj si nastpujce projekty:
w styczniu Koldnicy" - pokaz tradycji Boego
Narodzenia organizowany od 1985 roku, udzia b i o r
grupy koldnicze, teatry o b r z d o w e , grupy piewacze,
teatry dziecice;
w lutym Kusaki" - pokaz tradycji zapustnych or
ganizowany od 1992 roku, prezentacja gawd, grup
przebieracw, potraw regionalnych;
w marcu lub kwietniu Tradycje wielkanocne" -
pokaz organizowany od 1990 roku, prezentacja wierze,
zwyczajw, pieni, potraw i zdobnictwa obrzdowego;
w maju Przegld Z e s p o w i Solistw Ludowych
- eliminacje do udziau w O g l n o p o l s k i m Festiwalu
Kapel i piewakw Ludowych w Kazimierzu, organi
zowany od 1984 roku; organizacj Przegldu zawieszo
no w 1999 roku ze wzgldu na wysokie koszty;
w czerwcu Powilaki" - konkurs dla muzykw i
piewakw ludowych regionw nadwilaskich, orga
nizowany w Maciejowicach od 1995 roku, kontynuowa
ny przez gmin przy naszej pomocy merytorycznej;
we wrzeniu Przy r d e k a " - spotkania w sank
tuariach, przy cudownych rdekach, n a s t p n i e pre
zentacja opowieci, pieni o cudach i niezwykych wy
darzeniach, organizowany w latach 1995 - 1999;
w listopadzie Jesienne wieczory" - prezentacje
teatrw obrzdowych, od 1990 roku;
w grudniu A d w e n t o w e granie" - konkurs gry na
ligawkach organizowany od 1996 roku.
O p r c z wymienionych imprez, na stae wpisanych
w kalendarz, realizowane byy jednorazowe przedsi
wzicia: konkursy na teksty k o l d n i c z e , wycinanki,
zdobnictwo witeczne ( b o o n a r o d z e n i o w e i wielka
nocne) oraz trzy obozy etnograficzne i etnolingwistycz-
ne pod opiek n a u k o w dr. hab. Jana Adamowskiego.
Program, ktry w skrcie przedstawiam, powstawa
Zespoy uczestniczce w imprezie Tradycje wielkanocne" - Winiew, 10 kwietnia 1994 r.
trakami? Nie znam odpowiedzi. Kady niech robi swo
je. Pomagajmy sobie, spotykajmy si, dyskutujmy i ko
chajmy si.
stopniowo, w m i a r poznawania terenu. Ostatecznie
uksztatowa si w 1996 roku. Trzeba podkreli, e w
latach pastwowego mecenatu nad kultur byy ku temu
bardzo dobre warunki. Nasza placwka dziaaa z roz
machem w wielu dziedzinach. Wystarczy przypomnie,
e w ostatnich latach przed r e f o r m administracyjn
znalaza si na pitym miejscu w Polsce pod wzgldem
aktywnoci mierzonej iloci propozycji programowych,
zawartych w kalendarzu imprez dorocznych. D u po
moc suya wwczas Fundacja Kultury Podlaskiej, dzia
ajca przy wojewodzie siedleckim. Fundacja ta poma
gaa finansowo twrcom ludowym w wydatkach zwiza
nych z kosztami udziau w rnych zamiejscowych kon
kursach, festiwalach i przegldach; wspfinansowaa
wyjazdy zagraniczne, remonty i n s t r u m e n t w muzycz
nych, zakupy lub wykonanie strojw ludowych; fundowa
a nagrody uczestnikom lokalnych imprez. Szczeglnie
zasueni otrzymywali wysokie doroczne nagrody indywi
dualne, jak np. kapela Tadeusza Zygady z Goniwilka
Starego. Oczywicie dziaalno Fundacji zostaa zawie
szona, a wielu z wymienionych wyej wydatkw ju si
w ogle nie realizuje ani z b u d e t u powiatu, gminy, ani
tym bardziej z b u d e t u wojewdztwa mazowieckiego.
Centrum Kultury i Sztuki istnieje nadal. Zmienio nie
co statut i charakter, adresujc swoj ofert do miesz
kacw miasta. J e d n a k e pozostay w programie pla
cwki te przedsiwzicia, k t r e dotycz prezentowania
kultury regionalnej przez autentycznych wiejskich wyko
nawcw. Jest ich mniej i pozostay tylko te, k t r e s zlo
kalizowane w Siedlcach. Realizacja omawianego pro
gramu jest w zasadzie kontynuowana. W ostatnich dwu
latach finansuje j budet miasta. Czy ju na stae? Trud
no powiedzie, gdy Z a r z d Miasta zawsze m o e zmie
ni zdanie i skreli z programu edukacj regionaln.
W 1999 roku byo dla mnie oczywiste, e nowo po
woane samorzdy powiatowe przejm pewne obowiz
k i zwizane z finansowaniem prezentacji kultury re
gionalnej. O t a k pomoc zwrciam si do nich. Jak
wiadomo, samorzdy te chc p r o w a d z i wasn dzia
alno kulturaln i nie zawsze widz p o t r z e b wspie
rania tradycyjnej kultury wsi. Ponadto procedury po-
Fot. Andrzej Ruciski
15
zyskiwania rodkw od powiatw czy gmin s takie, e
praktycznie bardzo trudno z tych dotacji skorzysta,
wiele do yczenia pozostawia take kultura osobista
urzdnikw w stosunku do zespow ludowych. Nie s
ciekawi tego, co takie zespoy maj w swoim progra
mie, nie interesuje ich reprezentacja gminy czy powia
tu w oglnopolskim festiwalu, gdy nie identyfikuj si
z tego typu dziaalnoci i nie znaj jej.
Naley oczywicie wspomnie chwalebne wyjtki, do
ktrych nale wadze dwu gmin: Maciejowice i Parysw,
finansujce dziaalno swoich grup ludowych, wspiera
jce swoich reprezentantw i szczycce si ich dorobkiem.
Obecnie pracuj na penym etacie w Muzeum Re
gionalnym w Siedlcach, ktre samochodem i akcepta
cj wszelkich poczyna wspiera moj dziaalno w te
renie. Natomiast dziki wiartce etatu w Centrum
Kultury i Sztuki znajduj p i e n i d z e na organizacj
wymienionych wczeniej imprez. Przyznaj, e jest to
sytuacja dobra i - mimo rnorakich trudnoci i sta
MIROSAW NALASKOWSKI
Zadania suwalskiego folklorysty w XXI wieku
Na pewno dla nas wszystkich, ktrzy tutaj bywamy
od lat, wzorzec kazimierski jest tym, ktry porzdkuje
nasze ycie zawodowe. Sposb pracy, praktykowany w
Kazimierzu, pniej jest przenoszony nie tylko przez
nas - instruktorw, ale i przez tych, ktrzy razem z
nami przyjedaj i ktrzy chon pewien system, kt
rym warto ochroni wasn kultur. Wyjedaj std
znacznie szerzej patrzc na to, po co wychodz na sce
n, po co s obecni na estradach.
Krtko nawizujc do spraw, ktre koleanki i kole
dzy przed momentem tu podnieli, trzeba powiedzie, e
wszdzie jest podobna sytuacja dotyczca dofinansowa,
moliwoci pracy w terenie, wyjazdw itd. Kady, kto
przed tym mikrofonem siedzia, pracowa wczeniej w r
nie nazywajcych si wojewdzkich domach kultury, obec
nie za pracuje bd w powiatowych, bd te w miej
skich. Czasami udaje si przekona tych, ktrzy s orga
nami zaoycielskimi dla miejskich placwek kultury, e
jeeli nie bdzie bezporedniej opieki nad grupami i nad
solistami, wtedy b d one prezentoway si coraz gorzej.
W preliminarzu dowolnej imprezy nic albo prawie nic
nieznaczce koszty dojazdu konsultanta do zespou czy
zespou na przegld stanowi o poziomie widowiska, pie
ni, muzykowania instrumentalnego. Istnieje te moli
wo, eby uzyskiwa dofinansowanie na opiek meryto
ryczn z urzdw marszakowskich. Mwi o tym na pod
stawie naszych lokalnych dowiadcze. Jest te moliwo
uzyskiwania dofinansowania stypendiw Ministerstwa
Kultury i Dziedzictwa Narodowego, stypendiw marsza
kowskich, stypendiw poszczeglnych fundacji.
Natomiast dwie s chyba kwestie szersze, o ktrych
rozmawialimy w kuluarach, ale ktre naley jeszcze
przypomnie. Po pierwsze - istotne jest to, e patrzc
na poszczeglne prezentacje festiwalowe w kolejnych
latach, wyranie zaznacza si zmiana pokoleniowa.
Prawdziwki", jak si to okrela kolokwialnie, odcho
dz z przyczyn naturalnych. Powstaje kwestia, w jaki
sposb spjn w e w n t r z n i e k u l t u r , u k s z t a t o w a n
wrd ludzi czasw przedtelewizyjnych i przedradio-
wych, przekazywa realnie w X X I wieku. Ta kwestia
16
ych zagroe - cigle jeszcze kontynuuj to, co przed
kilkunastu laty zaczam.
Placwka muzealna, moje gwne miejsce pracy, nie
jest przygotowana ani organizacyjnie, ani finansowo do
samodzielnego sprawowania opieki nad folklorem. Nic
te nie zapowiada nagego zwikszenia dotacji ze wska
zaniem na folklor. A od tego roku wanie muzeum
wydaje si placwk odpowiedni do realizacji tego typu
projektw. Pierwsze prby muzealnych pokazw dowio
dy, e gocie wanie tu spodziewaj si spotkania z
unikalnymi, wartociowymi poznawczo i oryginalnymi
zjawiskami z krgu kultury ludowej, zwaszcza e muze
alne magazyny kryj wiele odpowiednich rekwizytw.
W rozmowach na temat skutkw reformy admini
stracyjnej w mojej dziaalnoci czsto podkrelam, e
wietnie ukada si wsppraca dwch moich praco
dawcw, dziki ktrym m o g wsppracowa sama ze
sob": wystarczy, e zmieni lokal, a ju zza innego
biurka pracuj nad tym samym projektem.
tyczy kadego z nas: w jaki sposb przyblia kultur
tradycyjn ludziom trzydziesto-, czterdziestoletnim,
ktrzy maj zupenie inne dowiadczenia estetyczne w
zakresie chociaby muzyki. Tyczy to rwnie krgw
kulturowych, ktre zostay na skutek historii poprze-
noszone" z miejsca niegdysiejszego bytowania na miej
sce bytowania wspczesnego: czy to z Boni, czy z Bu
kowiny, Ukrainy, Litwy, Biaorusi. Ci ludzie yj w dia
sporze. Ich wiadomo kulturowa, ich tosamo wo
kalna, instrumentalna, praktyka wykonawcza, maniera,
s ju waciwie tylko odniesieniem do ich pamici,
ktra ewoluuje. W a n e jest, eby tych ludzi wspomc
nie tylko osobistym przyjazdem na konsultacje, pro
mocj na festiwale. Te dziaania musz by dziaaniami
znacznie szerszymi i zaprojektowanymi na dugi czas.
Ciesz si, e poznaska muzykologia w kolejnych
cyklach zajmuje si dokumentacj polskiego folkloru
na terenach pnocnej Biaorusi, poudniowej Litwy,
bliej granicy otewskiej. Natomiast gorco bym ape
lowa szczeglnie do tych koleanek i kolegw, ktrzy
pracuj w ssiedztwie wschodnich stref przygranicz
nych, eby korzysta z pomocy orodkw akademic
kich, M K i D N , Centrum Animacji Kultury i eby pro
wadzi tego typu systemowe badania dokumentacyjne
i w ten sposb z perspektyw czasami kilku lat wspo
maga artystw ludowych na terenie wasnego powia
tu, gminy, regionu.
Wydaje m i si, e Festiwal w Kazimierzu ukazuje
wyrane zrnicowanie pomidzy tym, co autentycz
nego przynosimy ze swoich stron, a znacznie silniej na
ganianym, o tragicznym wymiarze kulturowym dzia
aniu, ktre funkcjonuje chociaby poprzez scen mr-
gowsk, przez koszmar, ktry si nazywa Festiwal
Muzyki i Kultury Kresowej. Tam fundusze s niepo
rwnywalnie wiksze, natomiast odwrotnie proporcjo
nalny jest skutek jakociowy. Prezentacje, ktre Hen
ryk D u m i n przywozi z okolic Jeleniej Gry s kilku-
dziesiciokrotnie lepsze ni to, co w Mrgowie w spo
sb karykaturalny jest propagowane jako kultura
kresowa, ktrej czstk wszyscy si czujemy.
Pierwszy z prawej Adam Kilian, twrca scenografii festiwalowej. Obok - jurorzy: prof. Jerzy Bartmiski, prof. Jan Stszewski,
red. Maria Baliszewska, mgr Aleksandra Bogucka
Chciabym jeszcze wspomnie o jednej rzeczy. Go
rco podpowiadam, eby nawizywa bezporedni i
skuteczny kontakt z terenami wschodnimi przez wy
mian kulturow z ssiednimi krajami. Mwi to nie
bez przyczyny: przyjechaa z nami do Kazimierza dele
gacja litewskiego odpowiednika Stowarzyszenia Twr
2. D Y S K U S J A
Nastpnie dr hab. Jan Adamowski podzikowa re
ferentom i zaprosi wszystkich uczestnikw seminarium
do wypowiadania si w rnych kwestiach. Gosy dys
kutantw prezentujemy w kolejnoci ich wystpie.
Prof. dr hab. Jerzy Bartmiski
Chciabym bardzo serdecznie poprze te postulaty,
ktre zgosi Mirosaw Nalaskowski, mwic o dokumen
tacji, ktra jest problemem dla wielu orodkw. I tu pa
da propozycja, eby to robi wsplnie ze rodowiskami
akademickimi. To jest dobry trop. Zbieracze nie maj
niekiedy moliwoci sami zarchiwizowa i potem jeszcze
opracowa to, co zgromadzili, a s to niekiedy niesycha
nie wartociowe rzeczy. Czyli postulat pana Nalaskow-
skiego wydaje mi si bardzo trafny. Pani Wanda Ksio-
polska nie powiedziaa, e Siedlce to robi. Swego czasu
podpisay nawet umow z UMCS. Ot ta dokumenta
cja w uniwersytecie czy w radio jest bardzo bogata, ale
jest tam z kolei pewien nadmiar tej dokumentacji w cen
trach folkloru np. w Polskim Radio. A poczenie wysi
kw z orodkami takimi, jak Pozna czy Lublin, czy Kra
kw to jest bardzo dobry postulat. Podobnie jak ten, wa
ny jest drugi postulat, ktry zgosi pan Nalaskowski, eby
waciwie ceni i podtrzymywa wspprac z orodkami i naley zapewni mu trwao. Natomiast prbuj so
zagranicznymi. Zwaszcza Ukraina - wydaje mi si - ma
tutaj bardzo cenne tradycje. Miaem okazj widzie to
na przykadzie zespou Jefremowa Drewo". Oni po
czyli profesjonalizm wykonawstwa, profesjonalizm zawo
dowy i znakomite znawstwo na poziomie doktorskich,
profesorskich rozpraw na temat folkloru ze wietnym wy
konawstwem. Podobnie jest na festiwalu Najstarszych
Fot. Zbigniew J. Nita
cw Ludowych, wcznie z jego prezesem. Jeeli kole
anki i koledzy byliby zainteresowani n a w i z a n i e m
wsppracy, to gorco zachcam do rozmw kuluaro
wych, gdy kultury litewska, biaoruska czy ukraiska,
te prawdziwe, ktre maj swe szczeglne prawo obywa
telstwa w Kazimierzu, nie s nam do koca dobrze znane.
Pieni Europejskich, ktry organizuje pan Bernat w L u
blinie w ramach Fundacji Muzyka Kresw. Jest tam wiet
ne wykonawstwo i dobry szacunek dla tradycji.
Chciaem si odnie do czterech kwestii po kolei.
Po pierwsze wydaje m i si, e pomys organizatorw
Festiwalu, eby zaprosi instruktorw, tych terenowych
kapitanw - e tak powiem - folkloru, ktrzy organi
zuj ten Festiwal na tym poziomie najwaniejszym, by
znakomity. Z tego, co t u Pastwo powiedzielicie, to
bardzo duo i smutnych, i bardzo istotnych kwestii wy
nika. Myl, e jest to spojrzenie dzisiaj bardzo po
trzebne i tego pomysu organizatorom gratuluj. Pro
blemy organizacyjne - one tu wyszy na plan pierwszy
- ja myl, e tutaj biadania by mona przedua. M y
w uniwersytetach mamy to samo. Chciabym si od
nie do kwestii merytorycznej, jak jest repertuar. S
dz, e pierwsza sprawa istotna, to jest kwestia ochro
ny pewnego repertuaru. Kazimierz dopracowa si ja
kiej formuy repertuarowej. Jest udokumentowana,
dziki zapobiegliwoci midzy innymi kolegi Adamow-
skiego, te Kazimierskie nuty stworzyy kanon, ktry po
winien by jako chroniony. I to jest nasz dorobek wiel
kiej wartoci: kulturowy, muzykologiczny, tekstowy
bie odpowiedzie na pytanie: kto dzisiaj ten folklor ja
ko przedua? Wic mamy nowy kontekst dla Festi
walu, bo sabnie populacja tych prawdziwkw" - jak
to powiedzia przedmwca. To jest pocztek caego
problemu i trzeba szuka jakiego rozwizania. Folk-
loryzm estradowy typu Mazowsza - ta formua ma
wci jeszcze swoj popularno. Nasz Zesp T a c a
17
 Ludowego w U M C S wici tryumfy - tam jest m n
stwo chtnych studentw, mylelimy, e nie bdzie a ktr piewa pan Kulik. Znakomita wersja. A l e one nie
takie due zainteresowanie. Jest! Jest ponad 300 osb,
k t r e w tym zespole w tej chwili terminuj i Stanisaw
Leszczyski na 50-lecie m o e sobie gratulowa. Wszy
scy m u tego sukcesu take gratuluj. Zatem ta formu
a si nie przeya. A l e to oczywicie jest ju sztuczne,
estradowe, yje swoimi wasnymi prawami.
Trzeci nurt to jest disco polo, ktre w tej chwili jest
nowym folklorem. To nie wymaga promocji. Ono eru
je na tradycji, ale spyca j niesychanie i wchodzi na
tereny muzyki modzieowej typu rockowego. Nurt fol
kowy na Festiwalu nie by dopuszczany, reprezentowa
ny, ale nowa tradycja, ktr radio promuje i myl, e
temu nurtowi stwarza perspektyw. Jest to modne i nie
sychanie wartociowe i tak jakby troch bliskie nam.
S t u ludzie, ktrzy uprawiaj czynnie muzyk folklo-
w, jak nasz lubelski zesp Orkiestra pod wezwaniem
w. Mikoaja. Ja bardzo wysoko ceni t propozycj, ale
to s jednak ju przetworzenia wartoci oryginalnych.
Jest ostatnie nowe zjawisko, k t r e ju wymieniem,
to jest ta muzyka kresw, to jest to, co ma odpowied
nik w zespole D r e w o " Jefremowa z Kijowa, miano
wicie profesjonalne wykonanie muzyki ludowej. Ja w i
dz w tym jak perspektyw i sdz, e to jest take je bardzo d u o rzeczy smutnych. A l e reforma szkolna,
propozycja dla przyszoci Festiwalu. Z a a r t o w a e m
sobie kiedy po referacie kolegi Linnette'a, kto bdzie
wykonywa w Kazimierzu na sposb, ktry bdzie sa
tysfakcjonowa jury. Powiedziaem, e chyba samo jury
w kocu bdzie musiao podj si wykonywania w taki
sposb, jak samo wymaga od innych. A l e to oczywi
cie nie jest zadanie jury. Ja myl, e jest grupa pro
fesjonalistw i to mymy powinni rozway: dobre, pro
fesjonalne wykonanie muzyki ludowej. N a naszych
muzycznych uczelniach wyszych nie ma klasy, o ile ja
wiem, muzyka ludowa". Maj t a k klas Ukraicy.
W tej chwili pojawia si poza uniwersytetami, poza
uczelniami i poza festiwalem propozycja Fundacji M u
zyka Kresw. O n i maj bardzo duo studentw. Nawet
Niemcy przyjechali kiedy na U M C S studiowa i oka
zao si, e spotykam ich teraz wanie na tych Najstar
szych Pieniach Europy. Pan Muller piewa p e n pier
si ludowe pieni, ale ukraiskie raczej, ni polskie. Ja
widz przynajmniej dwu sprzymierzecw dla naszego
festiwalu: nurt folkowy, ktry bierze z folkloru to, co
ludziom modym dzisiaj odpowiada i oni to przedua
j, przetwarzajc rwnoczenie, ale jest ten drugi - pro
fesjonalizm, ktry myl, e byby t u chyba najbliszy i
on byby pewnie tym przedueniem. Tak jak zanik cho
ra gregoriaski w kociele, ale zosta przeduony przez
klerykw seminariw duchownych, o czym Bartkowski
kiedy ciekawie mwi, tak najlepsze ocalone w Kazi
mierzu tradycje ludowego piewu maj szans, moim
zdaniem, i powinny by przeduane przed profesjonal
nych wykonawcw. Ktry z tych n u r t w zwyciy? Ja
myl, e o tym zdecyduje odbir spoeczny.
I ostatnie pytanie na koniec zadabym instruktorom.
Jaki jest wic spoeczny odbir Festiwalu, kto z niego
korzysta, jaki jest rezonans spoeczny? Powinnimy i za
biegamy, organizatorzy i instruktorzy, o obecno w me
diach. Ta obecno w mediach nie jest taka, jak bymy
chcieli, czsto ten przekaz jest zdeformowany. I jest ko
lejne pytanie, ktre w tej chwili zadam: czy Festiwal wy
promowa swoje szlagiery? Czy s takie pieni, z ktry
m i si z Kazimierza wyjeda i one chodz" za nami?
18
Ja mam kilka takich pieni. M a m tak kold Lipeka,
stety nie maj spoecznego odbioru. A l e najwartociow
sza cz repertuaru nie ma przebicia, nie ma przedu
enia w publice. I to jest pytanie, to jest problem. To
jest probierz tego, czy kazimierski Festiwal ma szans
osta si bez tych piciu nurtw, k t r e t u wymieniem.
Jeli nie wypromuje szlagierw, to znaczy pieni, ktre
b d pniej chodzi za ludmi i b d si rozprzestrze
nia, b d powszechne i b d kupowane, tak jak prezy
dent Bush kupi" od Golcw piosenk o tym cierni
sku i San Francisco, to jeli my takich szlagierw nie
bdziemy umieli z Kazimierza ludziom zaproponowa,
to myl, e ten spoeczny odbir bdzie niewystarcza
jcy. Czy instruktorzy widz takie szlagiery w repertu
arze, ktry sami promowali? Czy to si w rodowisku
waszym przyjo? To byoby ciekawe dla mnie pytanie.
J o a n n a Kurella - Centrum Animacji Kultury.
Ja akurat t u nie jestem tak bardzo znana, chocia
od czasu do czasu jeszcze za czasw cepeliowskich dzia
aam w tych krgach. Chciaam odpowiedzie panu,
ktry przed chwileczk zabra gos, p o n i e w a stao si
co optymistycznego w naszym kraju, w ktrym si dzie
k t r a wesza w ycie, stworzya ciek midzyprzed-
miotow, tak zwan edukacj regionaln - dziedzic
two kulturowe w regionie. I to jest ten odbiorca. M y
musimy zwrci si bardziej do szkoy, poniewa na
uczyciel jest zagubiony. On ma w tej chwili nowe za
danie, z k t r e g o jest rozliczany, on musi znale praw
dziwy region i prawdziwe odniesienie na swoich zaj
ciach, na lekcjach historii, polskiego, muzyki, plastyki.
I on nie bardzo wie, po prostu jest to dla niego absolut
na nowo, on si tym do tej pory nigdy nie zajmowa.
Nie mamy ludzi przygotowanych, a tu jest mnstwo lu
dzi, ktrzy mogliby p o m c temu nauczycielowi.
Centrum Animacji Kultury prowadzi w tej chwili
warsztaty dla nauczycieli edukacji regionalnej. A l e
oczywicie ten warsztat jest niezwykle pobieny, on ma
tylko wskaza d r o g i p o k a z a , gdzie ten nauczyciel
powinien szuka materiau rdowego do swoich dzia
a, tak eby m c rzeczywicie k u l t u r regionaln za
cz p r o m o w a . Te dzieci, k t r e od samego pocztku,
bo jest to program od przedszkola, maj si uczy swo
jego regionu, maj rzeczywicie w tych tradycjach wy
rasta. I one id do swojej babci, do swojego dziadka
i pytaj. Nagle dziadek i babcia zaczynaj by wani.
S wspaniae programy, k t r e nauczyciele zaczynaj
w tej chwili w p r o w a d z a , ale bez pomocy Pastwa, bez
wspdziaania ci ludzie n a p r a w d si pogubi, bo 90
procent nauczycieli, ktrzy w tej chwili maj prowa
dzi zajcia edukacji regionalnej, nie s do tego przy
gotowani i o n i m u s z u was znale pomoc. K a d a
szkoa, kada klasa, caa modzie dzisiaj, chce czy nie
chce, musi si zwrci k u wasnym wartociom kultu
rowym. Nie obcym - wasnym. Czyli mamy w tej chwili
nieprawdopodobne pole do dziaania.
J a n Adamowski
Z a n i m oddam gos panu profesorowi Janowi St-
szewskiemu, w s p o m n , e na studiach magisterskich
na kierunku kulturoznawstwo w U M C S w Lublinie jest
specjalno kultura regionalna". To jest waciwie uni
wersytecki projekt przygotowania nauczyciela z zakre-
su dziedzictwa kulturowego w regionie. O p r c z tego
na geografii trwaj ju takie studia podyplomowe. Tak
e do propozycji Wydziau Humanistycznego dodali
my od nowego roku podobne studia podyplomowe.
W ten sposb wpisujemy si zatem w bardziej zorgani
zowany cykl dziaa.
Magorzata Dziurowicz-Kaszuba
Chciaam odpowiedzie koleance z C A K - u . Wyst
pilimy do nauczycieli z propozycj warsztatw etnogra
ficznych z terenu byego wojewdztwa sieradzkiego: sie
radzkie, wieluskie, przede wszystkim z tych powiatw.
I rezultat by taki: ze wszystkich gmin, szk, ktrym
zostay wysane te nasze propozycje, zgosio si 14 osb.
Prof. dr hab. J a n S t s z e w s k i
Prosz wybaczy, e troch przedu swoj wypo
wied, ale byo poruszonych m a s p r o b l e m w i wiele
z nich jest n a p r a w d trudnych. Ja rozumiem Pastwa,
e chcecie je rozwizywa. Jestem p e e n uznania, e
n i e k t r e rozwizania si znalazy. Przede wszystkim
pierwsza wtpliwo, k t r a tutaj si pojawia, to jest
to, e nie ma pokrycia midzy p o d z i a e m administra
cyjnym a p o d z i a e m kulturowym. O t pozwol sobie
przypomnie, e chyba nigdy w historii tak nie byo, e
region kulturowy to by region polityczny czy admini
stracyjny, i waciwie to jest tylko kwestia, jak sobie
z tym da r a d . Przypomn, e na przykad obszar Pusz
czy Zielonej znajdowa si na terenie dwu wojewdztw
i to od dawna, i tak m o n a by dawa wiele innych przy
kadw. To jest problem zwyczajnie techniczny, a nie
merytoryczny. Druga uwaga, k t r a mnie bardzo tutaj
poruszya, e disco polo m o e by p r z e d u e n i e m folk
loru. Z wielu wzgldw tego nie m o n a uzna. T y m
zjawiskiem, ktre nas powinno powstrzyma przed tego
rodzaju cigoci k u l t u r o w jest to, e tam nie ma
praktycznie cigoci kulturowej. Jeeli chodzi o stro
n muzyczn, to z pewnoci nie, jest o m o t , jest dwu-
miar dominujcy i jest tandeta muzyczna, ktrej nie
byo w folklorze. Wicej: disco polo, co P a s t w o pew
nie w i e d z , w ostatnich latach faktycznie stao si
przedmiotem manipulacji. Poddane zostao prawom
rynku w sposb zorganizowany przez mafi podwar
szawsk. Jest to rzecz organizowana nie w celach kul
turowych, tylko czysto i wycznie komercyjnych, a ja
koci estetycznych i artystycznych to nie ma.
Stanisaw Jaskuka, Maria Brzeziska i Jzef Broda - konfe
ransjerzy od lat tworzcy atmosfer kazimierskich koncertw
Natomiast, co zrobi z przedueniem tej tradycji ga
sncej, eby nie byo dziewic we wiankach w starszym
wieku". Prosz Pastwa, byo od do dawna wiadomo
na terenie Europy, e najatwiej kontynuowa tradycj,
gdy si jej nie przerwie. Niemcy, o ktrych tutaj bya
mowa, z Lubeki bodaj, zorientowali si, e oni maj tyl
ko zapisy na papierze. Nawet nie maj nagra. Ot na
pewno najlepszym sposobem na kontynuacj jest bez
porednia tradycja. Jeeli jej nie ma, przerywa si t tra
dycj i liczy si na to, e nastpi wznowienie cigoci w
sposb oralny, ktry jest charakterystyczny dla folkloru,
to jest to zudzenie. Dlatego, e papier nie jest dobrym
medium. Kolberga zbiory s. Trzeba ostronie z niego
korzysta, eby wiedzie, co tam faktycznie za tymi
uproszczonymi zapisami si kryje. Zarazem dokumen
tacja na tamie audio lub wideo jest w tej chwili najlep
szym zabezpieczeniem pewnej cigoci wzorw.
Natomiast na pewno istnieje problem, co zrobi z Ka
zimierzem. I t u chciabym powiedzie p a r sw, co ja
widz w przyszoci. Jestem dosy dugo zwizany z tym
Festiwalem i z konkursami, jeszcze od czasw profeso
ra Sobieskiego i jego ony, czy profesora Burszty. Nale
do najstarszej generacji na tym Festiwalu, jeeli cho
dzi o jurorw. Prosz Pastwa, myl, e nie pozostaje
nam nic innego, jak sobie wyobrazi, e wchodzimy w
faz, k t r m o n a nazwa historyzmem. Co mam na
myli, mwic historyzm"? Midzy innymi zdarzyo si
to mniej wicej sto lat po mierci Jana Sebastiana Ba
cha, kiedy mody Feliks Mendelssohn Bartholdy wyko
na Pasj J. S. Bacha, poniewa t muzyk przestano
gra. Wtedy zrodzia si ta forma odtwarzania muzyki
dawnej, dlatego e do tego czasu byo to tylko odtwa
rzanie muzyki bieco powstaej i akceptowana bya es
tetyka tego, co jest biece. Natomiast nie akceptowa
no tego, co starsze. Sam Bach wpisa si w t tradycj
naprawiania zaniku pewnych cigoci w ten sposb, e
opracowywa w swoich Koncertach brandenburskich czy
innych utworach muzyk Wochw: Corellego, Vival
diego i innych. D o czego zmierzam - do tego, e praw
dopodobnie przyszo tego Festiwalu bdzie, i tu mu
simy stworzy jego oddzieln kategori, ju nie w ci
goci terenowej, tylko w autentycznej wiernoci w sto
sunku do rde, w zrozumieniu okolicznoci, k t r e
rodziy ten folklor, zrozumienie jakoci, z ktrych na
papierze s odnotowane tylko dwie. One s p e w n ja
koci kulturow i s warte transmisji. Z tego history-
Kapela kolarska ze Zbszynia
Fot. Zbigniew J. Nita
zmu trzeba te zrobi co, co m o e przenie si w ja
ko popularnoci i to powszechnej popularnoci, zna
czy tych szlagierw, eby te najcenniejsze pereki au
tentycznej kultury, k t r a ju ginie w przekazie bezpo
rednim, w jaki sposb przywrci spoeczestwu.
J e d n jeszcze d r o b n spraw, ale wcale nie bah,
p o r u s z . Mianowicie ostatnio rozgrywa si wielki dra
mat przy reformie szk podstawowych i rednich. T o
jest absolutny dramat i t u jak Pastwo siedzicie, wie
cie, o co m i chodzi. Chodzi m i o ten nieszczsny przed
miot s z t u k a " , tak zwany zintegrowany przedmiot,
gdzie p o c z o n o w sposb absolutnie sztuczny plasty
k z muzyk. Faktycznie plastycy nie maj kompeten
cji do uczenia muzyki, a muzycy nie maj kompetencji
do uczenia plastyki. A na si si to robi w ramach, ja
nie wiem, oszczdnoci budetowych czy czego w tym
rodzaju, i to ju jest zapisane w reformie. Jeeli kto
kolwiek si udzi, e plastyk bdzie w stanie prowadzi
lekcj z regionalizmu - z folkloru i piewu itd., to jest
to zudzenie. Oczywicie nic takiego nie zrobi. O n b
dzie ewentualnie kopiowa wycinanki owickie. Nato
miast na pewno nic nie zrobi w zakresie folkloru, k t
ry jest o wiele trudniejszy do transmisji, anieli - po
wiedzmy - plastyka, gdzie te wzory s stosunkowo do
sy atwe do skopiowania. O t w tej chwili rozgrywa
si wielki dramat, poniewa nie ma woli, jak to si mwi
teraz piknie - woli politycznej do rozwizania proble
mu. Jest to automatycznie powizane z redukowaniem
liczby godzin i posyaniem na zielon trawk ilu na
uczycieli, i rwnie wychowawcw muzycznych. I b d
usycha te miejsca, gdzie s ludzie, ktrych m o n a by
przygotowa, i t u suszna uwaga, e nie ma takiej kadry,
muzyki ludowej przy akademiach muzycznych, przy
wyszych szkoach pedagogicznych, przy wydziaach pe
dagogicznych - nie ma takich katedr i rzeczywicie tu
taj nawet niewiele p o m o e m y , bo przypuszczam, e na
tychmiast znalazby si jaki rachmistrz, ktry by obli
czy, ile by to kosztowao, wobec tego - won z tym.
Prosz Pastwa, to nie s smutne refleksje, to jest
po prostu ostrzeenie, abymy mieli otwarte oczy i mieli
wiadomo, do czego to zmierza, a rwnoczenie jak
si zmierzy z naszej strony z t rzeczywistoci, k t r a
si w tej chwili zmienia, wcznie z problemem - jak
optymistycznie pani z C A K - u p o w i e d z i a a : jeszcze
m o n a co zrobi, a tymczasem o k a e si, e nie b
dzie k i m tego robi. Bo tych 14 nauczycieli, ktrzy si
zgosili na ten kurs, to nawet nie jest jeden powiat, to
jest na d o b r s p r a w jedno t r o c h wiksze r e d n i e
miasto polskie. I koniec na tym.
Mirosaw Nalaskowski
Tylko j e d n kwesti chciaem nawiza do sw pro
fesora Stszewskiego. O ile tworzenie poszczeglnych
kierunkw akademickich jest znacznie bardziej skom
plikowane, to cz k o l e a n e k i kolegw ma styczno
ze szkoami muzycznymi. Jest moliwo wprowadze
nia, p r z y w r c e n i a p r z e d m i o t w folklor muzyczny"
w rednich szkoach muzycznych; te programy s go
towe do wzicia. Jeeli byyby osoby zainteresowane,
to ten program jest w moich rkach.
Sylwester Ratajczak - Gminny O r o d e k Kultury,
Zebrzydowice
Ja zwrc si do komisji konkursowej. T u , jak po
wiedzia pan profesor, mwimy, e nie widzimy jaki
20
barier politycznych, nie widzimy powiza. A mam ta
kie pytanie. Chodzi o naszych r o d a k w z Zaolzia, po
niewa ja reprezentuj Gminny O r o d e k Kultury w Ze
brzydowicach. O d omiu lat organizujemy midzyna
rodowy przegld zespow regionalnych, i niestety, ale
ju dwukrotnie zwracaem si z prob, eby Zaolzia-
cy mogli wystpi w Kazimierzu. N a p r a w d o n i bar
dzo p r a g n si tutaj zaprezentowa. Niestety, nie mog.
A p r a g n d o d a jeszcze m o e jedno: oni nie czuj si
Czechami. O n i n a p r a w d zawsze mwi, e s Pola
kami z Zaolzia.
I tutaj jeszcze, tak jak pani powiedziaa, e prowa
dzi zapasy z mediami. M n i e t e bulwersuje ta sprawa,
p o n i e w a j a widziaem, j a d c t u do Kazimierza trans
parent Sobtki". U nas nazywaj si wianki". Pro
sz P a s t w a , walentynki s n a p r a w d tak mocno w
mediach wszystkich, w telewizji naganiane, a o tych
naszych regionalnych imprezach nie mwi si w ogle.
Franciszek Kowalski
Jestem z Lubelskiego. Dwadziecia siedem lat, od
1954 roku, uczestnicz w festiwalu jako roboczy mu
zyk, ktry wyszukuje w terenie tych muzykw. A l e moe
osoba sama Kowalskiego si ju sprzeniewierzya or
ganizatorom. W Puawach skoczyem p r a c dwa lata
temu z R e t m a n a m i " . Bardzo dobry zesp, ale po
peniem bd, bo wziem muzykw wanie z wykszta
ceniem wyszym do zespou, ktrzy m i zawsze prze
szkadzali wykonywa autentyczny folklor.
Ja jeszcze chciaem powiedzie panu profesorowi St-
szewskiemu: bardzo m i si podobay zaoenia, to co
pan powiedzia, ale z jednym bym si nie zgadza, panie
profesorze, o tej przyszoci - to troch za daleko od
Polski. Jeszcze si nie pieszmy, jeszcze poczekajmy.
Dlaczego? Chc powiedzie, e skoczyem z tym ze
spoem. Zaproponowano m i warsztat taki wanie w
wiosce Karczmiska, to jest 28 kilometrw od Kazimie
rza w gr Wisy. Dzieci 10-, 12- i 14-letnie graj, ledz
Festiwal i myl, e kiedy t u przyjad. Ja ucz ich sam
jeden gra. yczybym wam takich instruktorw w tere
nie. Gram na skrzypcach, na klarnecie, na kontrabasie,
fujarkach i tam na innych takich ludowych instrumen
tach. Ucz piewu. A l e te dzieci mnie pytaj: kiedy my
si dostaniemy na Festiwal? A piewaj biaym gosem,
graj na oryginalnych instrumentach, dobrze to robi.
Wioska i wszyscy mieszkajcy tam ludzie ciesz si z te
go, e tam jest kontynuacja tradycji.
J a n Adamowski
C h c serdecznie p o d z i k o w a panu Kowalskiemu
za p r a c z dziemi. T a k p r a c wykonuje wielu instruk
t o r w i w wojewdztwie lubelskim, i na terenie caej
Polski.
Temat festiwalowego seminarium - jak wida - jest
bardzo ywy i myl, e jeszcze do tego tematu trzeba
bdzie wraca nieraz. Dzikuj wszystkim Pastwu za
uczestnictwo w tegorocznym jubileuszowym semina
r i u m i zapraszam na rok nastpny.
Opracowaa Katarzyna Smyk
Publikowane gosy w dyskusji nie s autoryzowane
- zostay przetranskrybowane z tamy magnetofono
wej.
ANNA RADOMSKA BERNADETTA ALFREDA MAGDZIAK
ODEK
Fotografia Ogrd moich marze
w niedzielne popoudnie
Chwila zadumy
W moich marzeniach
wraca do ycia Dwa krki soca jest ogrd wspaniay
w moich rkach Wpatrzone w ycie nie ma tam zimy
stara poka Dwa te na niebie ni jesiennych szarug
fotografia Siedz na bkicie zawsze jest wiosna
Moje soneczka i niekoczce si lato
ubywa mi Poznaj wiat
w okamgnieniu I dziki tamtym W ogrodzie moich marze
blisko szedziesit Podziwiam kwiat cay rok kwitn kwiaty
lat Noc spogldam promienne soce grzeje
W oko ksiyca rankiem rosiste pery
znw mam na gowie beret Co mnie nie razi jak ezki aniokw
z demobilu Tylko zachwyca zbiegych z Mlecznej Drogi
buty e Pan Bg stworzy zdobi kady listek
po starszym bracie Krki na niebie
W zotej powiacie W ogrodzie moich marze
siadam na drewnianym Dla mnie dla ciebie motyle piknych snw
stoku Cudowne chwile wiruj zwiewnie nad krzewami
ktry kuleje Spdzam w zadumie radosny ptasi koncert
na jedn nog Praw Twoich Boe wzbija si w niebiosa
Nic nie rozumiem jak rozmodlone organy
brat staje e jestem tak
obok mnie Ma kruszyn W ogrodzie moich marze
z rkami zoonymi I tak wielk cisza wieczorna
jak do komunii Twoj Rodzin z dalekich pl nadchodzi
mrugajce gwiazdy
chce mi si mia urodziwe panny
ale matka kadzie zeszy z niebiosw
palec ANNA BOGUCKA i w moim ogrodzie
na ustach tacz boso

i ju stygniemy Orawskie lato

jak dwie
nieporadne figurki orawskie echa
odlane wierszcze graj ZOFIA KWIATOSZ
w gipsie pod Babi Gr
lato piewa
Przemijanie
orawskie nutki
w trawie dzwoni Nic nie masz na tym wiecie
HELENA CHOPEK na Babiej Grze staego, czowieku.
ksiyc ziewa Ile to bezpowrotnie przemino
wiekw.
Adwent orawskie skrzaty
Ile wiosen, lat gorcych,
tu mieszkaj
w lesie wierzbowym jesieni i zim przeszo.
Czas oczekiwania Ile ludzi na zawsze od swoich odeszo.
za wrzosami
wypeniony milczeniem Wschodw i zachodw,
za duo byo sw w okna orawskie drg, po ktrych szlimy.
miakich i pustych zagldaj Szcz niedopenionych,
byy sowa-kamienie wierzbowe wiedmy zawiedzionych myli,
osiady z pajkami blu i nadziei,
na mielinie przemijania smutkw i radoci,
orawskie duchy
zagubionych cieek szarej
Adwent tacz tacz
na torfowisku codziennoci.
dni skruchy Nie masz tu na ziemi nic co si ostoi!
pod gwiazdami
zadumy i oczyszczenia O co wic zabiegasz i czego si boisz?
zbli nas orawski wicher Tutaj wszystko si koczy,
do Marii niesie licho pozostaje cieniem,
z Ni czekamy i piorun kocha si bo cige przemijanie
na przyjcie Pana z wierzbami jest ziemskim przeznaczeniem.

21
WADYSAW SZEPELAK
W awrzek by piyknym parobkiym, telo ze po-
chodziy s punyj rodziny. Matka Wawrz-
ka bya pono fajnom dziywkom, ino ze nie
bogatom, za ociec nie by biydokiym, mio pore mor
gw i do fajnom gazdwk, ino ze robi mu si nie
bardzo kciao, ino w karcmie siedzio. Jak ni mio za
co pi, to na brg bro u Zyda, a Zyd syko zapisowo
do swojyj ksionski, co jom pijoki talmutym nazywali.
Kie si jus wiyncy uzbiyrao dugu, ociec Wawrzka ni
mio cym paci, bo jus w sopie a&i konia, ani krowy
nie byo, bo ociec syko przepiy. Zyd oddo spraw do
sondu, sprzedali morgi na licytacyji. Ostao ino mrg
koo chapy i zabudowania razym s chapom, telo ino
dostao, co ociec nie zdolo przepi, zakiela miesz go
dopada.
Osto Wawrzek ino z matkom, biydziyli razym, za
kiela Wawrzek urs na parobka, byo im jus lepiyj, bo
Wawrzek roboty si nie bo. Pasowao mu si zyni,
ale s kim? Brzykiyj z gazdwkom nie kciao si mu
bra, piykno za za biydoka nie pdzie, bo se piyknego
bogatego wenie. Zacon Wawrzek przemylowa, jako
by do gazdwki doj. Jaze ros przychodzi do nik jego
krzesnomatka, zacyno si go wypytowa:
- Cymus sie ty, Wawrzu, nie zynis?
Wawrzek jyj odpowiado:
- Nie wiycie, krzesno, jako to piywajom, ze kazu-
jom si zyni, kazujom brzykom bra, miyys mocny,
kany jako bdzie niom spa.
- Nie bondze gupi, Wawrzu - powiado krzesno.
- Cos choby wzion brzykom, w nocy kado krowa
corno, grunt, coby ino robotno bya i morgi miaa,
a moe si udo, ze si kopyrtnie od roboty abo od miy-
chu, a morgi ostanom. To se po tym wenies, jako ci
bdzie pasowaa.
Krzesnomatka posa, a Wawrzek si zadomu, cho-
dziy tak zadumany cay tydziy. Po tyniu posed
do Kaki za wode. Kaka gazdowaa sama ze starym
ojcym i matkom. Gazdwka bya ha fajno, pokiela
ociec i matka byli modsi, gazdowao si im dobrze,
ale staro nie rado, ziyn si zodyn nie trafio i gaz
dwka si chyli pocena. Kaka brzykom nie bya,
ale i piyknom tys-niy, bo to i casu nie byo, coby za
dbaa o siebie. Ociec z matkom si starzeli, a na niom
syka robota cekaa, a ona kciaa syko porobi, coby
nik nie powiedzio, ze gazdwk zdziadowaa. Totys,
kie Wawrzek przysed z gorzokom i powiedzio, ze
kcioby si z Kakom ozyni, przyiwtali go jak dusne
wybawiynie.
Wypiyli gorzoke, co jom Wawrzek przynis, prze
gryli moskolym i suchom wyrosolonom Spyrkom,
dogodali si: gazdwk przepisom na Kak i Wawrz
ka, wesele tys oni sprawiom. Tak si tys stao. Wesele
byo hrube, jedzynio i picio do, ino ze nie byo bitki
zodnyj. Ni mio si kto bi ij o co, Kaka piyknom nie
bya, boli si tys Wawrzka, bo on se nie do niko
mu brudzi. Starzy gazdwk przepisali na Kak i
Wawrzka jesce przed weselym. Ino starzy gazdowie
powiadali, ze jak na weselu si bijom, to modzi cho-
jako zyjom.
Zacon Wawrzek gazdowa z Kakom, a Kaka bya
stranie rada, ze piyknego chopa miaa, nadskakowa-
a jako moga, warzya dobrze, do pola jyj nie trza byo
22
Jako sie
gna, bo sama piyrso sa do roboty w polu. Tak przese
rok. G a z d w k a si poprawiya, z cielont wyrosy jaw
k i , syko i m si darzyo. Kaka, cho h a r o w a a prze-
okropnie, nic na niyj zna nie byo, jesce wyadniaa,
dzieci jakosi nie byo. W i d z i Wawrzek, ze Kaka robi
jak k o i nic jyj nie jes. Myli se Wawrzek: - Nie sprow-
dzajom si sowa matki krzesnyj. Kaka nie choruje,
a o kopyrtniynciu ni ma mowy, ale powiadali matka
krzesno, ze m o e ze miychu umre.
Pocon j o m ros cliwi popod pazuchy. Kaka miaa
cliwki i pocena si mio i broni. Wawrzek pomylo:
- T o pewnie m i o tym krzesno godali. I jesce barzyj
cliwiy Kak, a ona ze miychu saba coros barzyj i tak
K a k na miesz zacliwiy. Dziwno si ludziom wyda
wao, ze jesce wczora K a k a zdrowiuko bya i robiya
w polu, w chapie tys syko miaa podajane, a dzi jus
niebozycka, i jesce do tego gymba jyj si mioa po
mieszci. Poceni ludzie chojako tuderowa, przemy
lowa, ale nic nie wytuderowali. Na ostatek, ci co noj-
wiyncy tuderowali, powiedzieli, ze pewnie tak musia
o by, bo jyj tak byo pisane takom mierciom umry.
Kie si skocya zaoba za K a k o m , Wawrzek ozy-
niy si drugi ros. I znowa jego baba po roku u m a r a
z gymbom umiychniyntom. Ludzie poceni goda, ze
cosi inacyj jes, abo miyjsce, na k t r y m Wawrzkowa
chapa stoi, jes niedobre, abo jakie cary. Wawrzek, kie
jus przesa zaoba, za drugom babom, pocon si za
dziywkami obziyra, ino ze go zodno jus nie kciaa, cho
jus mio majontek duzy, co go po dwk babak odziedzi-
cy, s takim majontkiym m g se piyknom i bogatom do
sta, ale boy si go sykie. Widziao sie, ze jus si nie
ozyni, bo zodno o lubie z Wawrzkiym nie kciaa syse.
Jaze ros, kie by w miecie na jarmarku, przygodo
se dziywke z trzeciyj wsi. Nie bya barz piykno, ale nie-
brzyko. G a z d w k e miaa do spki z modsym bra-
tym, a bya to piykno gazdwka. Pomylo se Wawrzek,
ze spat bdzie duzy, kie sie b d z i e jyj brat zyniy, ale
jak m u sie nie bdzie nadawaa, to jus przecie wiy, co
s takom zrobi, jako sie jyj pozby. A l e stao si inacyj,
kie sie po wsi syna ozniesa, ze sie Wawrzek zyni, bo
ju ksiondz opowiedzi z ambony woo, nasy sie boj-
corki, co Helce syko opowiedziay. Kie za Wawrzek
przyse do H e l k i , ona m u powiado:
- Suchoj, Wawrzek, jak kces, coby my si pozyniyli,
to sprzedej syko, co mos. Bedom piniondze na spat
lo mojego brata, jak si bdzie zyniy, a za rete dokupi
my m o r g w i bedziymy gazdowa na mojyj ojcowinie.
Nie pomogy zodne persadowania, Helcia si upar
a i postawiya na swoim. D o k o n t r a k w pojechali je
sce przed lubym, Wawrzek podpiso, ze gazdwka b
dzie splno, bo i tak wiedzio, ze kie m u sie nie bdzie
widziao, to Helcia miejyncy si gazdwke m u ostawi.
A Helcia tak s bratym uradziya, coby sie nie zyniy jas
po dwk rokak. Nie dowiyrzaa Wawrzkowi, bo jom
baby nastrochay, ze jak si za Wawrzka wydo, to tys
po roku umre miejyncy sie. Jasiek sie zgodzi na to,
bo jakby co, nie dej Boze, to brat j o m obroni.

Wawrzek zbogaciy
Rok po lubie przelecio jak z bica strzely. Jasiek
jus mio upatrzonom dziywke, jyj tys si Jasiek widzio,
w misopucie m i a o by wesele. Wawrzek od casu do
casu prgowo, cy Helcia mo cliwki pod pachami (co
ik tys a s k o t k a m i nazywajom), ale nie byo casu ani
sposobnoci, bo j a k j o m ino pocon cliwi, to Jasiek
zaros budziy si w drugij izbie i pyto si, z cego i m
tak miysno. A l e jus m u cosi po gowie chodziyo. Ros
wiecr powiado:
- Idym k u swojyj dziewcynie, zapryjcie chape, bo
cheba przydym rano.
Poubiyro si i pose, ale p o s t o kwile za c h a p o m ,
kie uwidzio ze Helcia z Wawrzkiym poli do stajnie,
wyrtnon si do izby, wloz pod pociyl, h a jus mio
przyryktowany zogwek. Legnon se, gowe poozy na
zogwku. Po kwili Wawrzek z Helciom przyli ze staj
nie, poryktowali w chapie, po wiecerzy uozyli si do
spanio. Helcia si troche p o m i o a i nic si nie dzioo.
Bya jus cheba pnoc, kie J a k a obudziy miych Hel
ci, mioa si j a k gupio i bekotaa:
- Wawrzek, dej spokj.
Przestaa jus goda, ino si mioa coros to sabiyj.
Wyskocy Jasiek spod pociele, trzasnon w e b swagra
piynciom, tyn popuciy Helcie. D o s t o jesce od J a k a
pore razy w eb. Helcia przychodziya do siebie, sabo
jyj byo. Powiado:
TADEUSZ PABIS
peen zota
P odczas I wojny wiatowej trway zacieke wal
ki pod Gorlicami^gdy na chwil ucicha strze
lanina, usiad w okopie mody onierz rosyj
ski i rozmyla: - Po co mi wojna, gdy nie chc ludzi
zabija... Jego myli biegy cigle daleko na Wschd,
ku matce i czarnookiej Tamarze, ktre z pewnoci za
nim tskni i oczekuj rychego powrotu. Po wojnie
chciaby si oeni, a tu chatka maleka i od staroci
chyli si ku ziemi. Skd wemie pienidze na budow
nowego domu?
Nagle potny wybuch szrapnela przerwa jego roz
mylania. Na chwil straci przytomno, z obaw po
ruszy nogami, okazao si, e s obie, podnis lew
rk, pniej praw - te zdrowe.
- A wic i tym razem mi si udao - pomyla. Wy
gramoli si ze zwau ziemi, trzymajc mocno w doni
karabin, stoczy si do wieego dymicego jeszcze leja
po pocisku. Naraz zauway zot monet, a dalej sko
rupy z glinianego garnka, a wok wiele zotych duka
tw.
Chwil patrzy i oczom nie wierzy - czy to sen lub
zjawa? Ju widzia swoj przyszo, wiedzia, e gdy
M "iSSm. 2822 <SSK
PROZA
- Dej m i Jasiu wody.
Jasiek p o d o wody siostrze. Wawrzek tys jus przy-
sed do siebie. Powiado:
- C o ty, swagier, ogupio, ze m i ze swojom babom
nie dos popasowa.
A Jasiek do niego:
- Ty skurcybyku, z tamtymi dwiema niebozyckami
telo pasowo, jaze z miychu pomary.
Widzi Wawrzek, ze z Jakiym n i ma pasw, m o e
go ta sworka z Jakiym do h e r e t u d o p r o w a d z i i gaz
dwke mogom m u o d e b r a , kcio z Jakiym po dobro
ci pogodzi si. Helcia, j a k o ze Wawrzka stranie rada
widziaa, pocena za n i m obstawa, powiado:
- Dejze spokj, Jasiu, m o e Wawrzek kcio mnie
ino pocliwi, cobyk si z tym cliwiyniym oswojya.
A l e Jasiek powiado do Wawrzka:
- Jo nie kcym, coby m i si przysiyngo, ale wiydz
o tym, ze j a k si Helci co stanie, to cao wie bdzie
o tym wiedziaa, jako dwie baby na drugi wiat poso.
A bdzie tys wiedzio o tym jesce jedyn cowiek, coby
nie dej Boze j o umar, a Helci si co stao, opedzio
wiatu jako swoje baby na drugi wiat ze miychym
wyganio.
Helci sie nic nie stao, przezya jesce Wawrzka, ale
po jego mieszci i tak ktosi ludziom o Wawrzku opo-
wiedzio jako si zbogaciy.
wrci z wojny bdzie bardzo bogaty. Zabitemu kole
dze cign z nogi cholewiak i z b i e r a pospiesznie
dukaty. Okry but o n u c i przysypa ziemi. Czeka,
kiedy nastanie zmrok. Wieczorem przyczoga si w to
miejsce, zabra but i z a k o p a go pod starym chyba stu-
wiecznym d b e m nad r z e k R o p . N a s t p n i e wyry
kozikiem na korze pnia imi swojej dziewczyny, aby
wiedzia, gdzie skarb ukryty.
Jednak na drugi dzie opucio go szczcie. W oko
licy Glinika Mariampolskiego zosta miertelnie ranio
ny w brzuch o d a m k i e m pocisku. Zabrany do szpitala
polowego, przeczuwa zbliajc si mier. Usiowa
pielgniarce powiedzie o swej tajemnicy, ta jednak nie
rozumiaa rosyjskiej mowy, przywoaa lekarza, ktry
pochyli si nad konajcym i z ciekawoci sucha o
cholewiaku penym zota zakopanym nad brzegiem rze
k i . o n i e r z nie zdy wytumaczy dokadnie, i wnet
zabra tajemnic ze sob do wiecznoci. A zoto pozo
stao i z pewnoci do dzisiaj tam marnieje.
* Opowiadanie napisaem na podstawie opowieci wojen
nych Andrzeja Wacawika (1890-1965), ktry suy w wojsku
austriackim i w 1915 r. bra udzia w bitwie pod Gorlicami.
23
WADYSAW
KOCZOT
L etnie soneczko wyranie chylio si k u zacho
dowi, rzucajc ostatnie promienie na pola fa
lujce z b o e m . Wioskowe c h a u p y bielone
wapnem choway si za cienie wysokich topl rosncych
przy wiejskiej drodze. P o m a u dobiega koca zwyczaj
ny lipcowy dzie, peen mczcej spiekoty i cikiej pracy
chopskiej przy niwach. Z a niedug chwil wszyscy
niwujcy wracali miedzami do swoich domw. M i m o
wielkiego utrudzenia, niektrzy piewali wesoe piosenki
przymilajc si dziewcztom, a przy tym dononie pohu
kujc po skoczonej robocie. Jeszcze z oddali, w wietle
zachodzcego soca wida byo odbicia niesionych kos.
Z pola wracaa t e i Nastusia, n i e d u a panienka o
sercu j a k e szlachetnym, powabnej urodzie, ale bied
na i bardzo nieszczliwa, o d kiedy ojciec przyprowa
dzi m a c o c h do domu. Z niechci wracaa do domu,
idc wolno i niespiesznie, skrapiajc sierocymi zami
r o z p a l o n socem m i e d z p e n r n o r o d n y c h kwia
tw i p a c h n c e g o ziela. A byo jej na szesnast wiosn,
kiedy najdrosza mateczka p o e g n a a si z ziemskim
wiatem, zostawiajc j z ojcem pijakiem, nie szanuj
cym nikogo w rodzinie. O d malekoci dobrze zapa
m i t a a czste ktnie midzy ojcem i m a t k . Wiele
razy nie nocowaa w domu. T a k n a p r a w d tylko mat
ka zawsze j kochaa prawdziw mioci, ktrej teraz
tak bardzo jej brakuje. Nie ma przed k i m si wyali,
poskary na zoliw i n i e d o b r macoch. Ojciec dora
stajcej Nastusi bardzo kocha swoj drug on, a ona
jego chyba te, bo z kadym rokiem dzieciakw w izbie
przybywao. D l a niej miejsca byo coraz mniej, a maco
cha jeszcze bardziej dokuczaa i zncaa si z byle po
wodu. N i k t jej nie lubi, chocia pracowaa duo i ciko.
CECYLIA SAPEK
O rycerzu, ktry diaba wiecke zapole
P o jedny z bitew toconych w okolicach Kielc,
pewien rycerz odoce si od swoi druzyny i
samotnie w r a c o w rodzinne strony. Z m e l i
droge i bodzie po lecie i gorach, az utrudzony wiel
ce dotar na yso G r e . Zapod j u zmierzch, gdy urzio
przed sobom piekny rzebiony zomek. Mieskaa w niem
dumno pani, k t r o nazywaa si bogini Diana, i miaa
z diabami konsachty przypiecentowane cyrografem.
Rycerz zakoato do bramy zomku, poprosie o noc-
lek i zosto przyjety. Tajemnice postacie w kapturach
na gowach i dugich do zimi satach bez sowa wpro-
wadziey go komnaty, gdzie na cianach wisiay potre-
ty diabw, carownic, strzyg i panetnikw. Nojwieksy
obroz zajmujocy c a o w y s o k o ciany, p r z e d s t a w i o
wadce piekie - Lucyfera, trzymajocygo w zebach zo
tych lichtorz.
Rycerz pocu sie nieswojo - zrozumio, ze znajduje
sie w siedlisku cartw. O p a n o w o jednak strach i we-
tkno w w lichtorz zapalono wiece, eby w i wietle
przygotowa sobie posanie. Nogle k u jego przeraze
24
Macocha
D o pracy w polu wyganiano j j u o wicie dajc tyl
ko suchy chleb na drog. Wykonywaa najcisze prace
w gospodarskim obejciu. Sypiaa w barogu pod pie
cem, bo rozsierdzona macocha zabraa dla siebie mat
czyn pierzyn, pod ktr zawsze kada si spa i czua
si tak jako bezpiecznie. O d tego lata coraz czciej
chodzia do lasu po drzewo na opa do pieca. W samot
noci popakiwaa sobie narzekajc przy tym na okrut
ny los i niekoczc si poniewierk: - Mamo, dlacze
go mnie opucia? - czsto zwracaa si w mylach do
zmarej matki. - Mamo, czy nie widzisz jak ja si m
cz? - prosia o pomoc omdlaa z wysiku. - W e mnie
do siebie. A twoje rce niech o t r moje zy, przytul
i niech j u wicej nie poniewieram si na tym wiecie.
A l e las by guchy na jej bagania i na rozpaczliwe
proby nikt nie odpowiada. Tylko stare sosny czasem
poruszay gaziami hamujc podmuchy wiatru w pod
niebnych konarach. Ptaszki r a d o n i e pieway na drze
wach, a jej wci smutno byo i p e n e b l u serce coraz
czciej b u n t o w a o si przeciwko r z d o m macochy.
Nastusia coraz wicej rozumiaa z otaczajcej j rze
czywistoci j a k e brutalnej i niesprawiedliwej. Jak jej
matka czsto przychodzi zacza pod star przydro
n figur stojc przy gocicu na rozdroach, aby roz
mawia z Maryj i Jezusem. Najczciej robia to so
necznym latem o wieczornej porze, eby nikt jej nie
widzia i nie podsuchiwa. Pod krzyem z wizerunkiem
Ukrzyowanego wiele swoich ez wylaa. Ile alu i skarg
wypowiedziaa, to wiedz tylko Pan Jezus i M a t k a Bo
ska spogldajce na ni ze wspczuciem witymi ocza
m i spord pochylonego bzu. O d kiedy zacza tutaj
przychodzi i modli si, to jej u d r k i ze strony maco-
niu, z wielkim sumem i wichrem w p a d o do pokoju sta
do diabw i strzyg, rozgniewanych zniewazeniem po-
tretu ich wadcy. Rycerz tumace jak umio, ze ucynie
to zupenie niewiadomie, widzoc lichtorz - umiescie
w n i m wiecke. Lec diaby nie chciay u z n a takiego
usprawiedliwienio i porway rycerza, zaniesy go przed
oblice samego Lucyfera.
Lucyfer siedzio na ogromnym cerwonem tronie i
trzos si cay ze zoci. Blady ze strachu rycerz powto-
rzo swoje t u m a c e n i e , a Lucyfer - o dziwo - p o m a u
uspokoje sie.
Gdy niescesnik skucy wyjanienie, rzek do niego:
- N i e bj sie, j e s t e u mnie w askach, bo zapolie
wiecke przed mojem portretem.
Kozo m u d a duzo zota, do komnaty na noclek
odprowadzi, a nazajutrz na wolno wypuci. Rycerz
obadowany carcim z o t e m dotar nastepnego dnia do
Supi i zaco robi zakupy. Jakiez byo jego zdziwienie,
gdy zamiast zotych d u k a t w , znaloz w kieseniach ka-
minie.

i pasierbica
chy staway si jakby znoniejsze. W gbi duszy miaa
przeczucie jakby kto chcia j zrozumie i p o m c w
niedoli. Wyranie czua, e odtd jakby kto prowa
dzi j za rk wszdzie tam, gdzie musiaa by przy
pracy w polu czy w lesie. We nie miaa rne widze
nia, ktre rozmylaa na swj sposb i zazwyczaj nie
wiele z tego pojmowaa.
A kiedy pn jesieni przynia jej si zmara mat
ka, jak chodzia po niebie w biaej sukni i dugo rozma
wiaa z anioami pilnie suchajcymi jej gosu. Nie rozu
miaa tej mowy, ale za to dobrze widziaa, e twarz mat
ki przepeniona jest smutkiem i cierpieniem. Z oczu
kapay wielkie zy. Chciaa jak najszybciej pobiec do niej
i ucaowa jej rce trzymajce jakie tajemnicze zawi
nitko. Jednake jej nogi stay si tak cikie, e naj
mniejszego kroku nie moga zrobi, by znale si przy
ukochanej matce. Wtedy bardzo rozpakaa si i gono
woajc prosia matk, aby zechciaa przemwi do niej
cho jedno sowo. Ona jednak pospiesznie si odwrci
a i nie chciaa rozmawia. Tylko jeden anio powiedzia
jej, eby za tydzie przysza na cmentarz pod grb mat
ki, to wtedy sobie porozmawiaj.
Kiedy wreszcie Nastu zbudzia si ze snu, caa ko
szula na niej bya mokra, serce walio jak motem, tak
e nie wiedziaa, co ma pocz ze sob i co ma ozna
cza to niezwyke widzenie matki. Odtd codziennie
chodzia bardzo zamylona, jeszcze bardziej zapakana
i nawet adna robota ju jej nie cieszya jak dawniej,
kiedy to moga przed caym wiatem wyali si czy opa
kiwa ten nieszczsny los zapomnianej sieroty.
Macocha jeszcze wicej dokuczaa i nienawidzia
coraz bardziej, wyzywajc od nierobw i pataachw.
W domu nie byo dla niej jedzenia i kubka studziennej
wody. Na noc nie kazano jej przychodzi do domu, bo
tylko przeszkadza i do niczego nie ma gowy. Na drugi
dzie pod wieczr wygodzona i zzibnita powoli po
czapaa na cmentarz na przenione spotkanie z mat
k. Kiedy przysza, ciemniao si, ciska ju mrz, a 1 powiada:
na ziemi spaday malekie patki niegu. Przyklka
przy grobie i dugo rozmawiaa z matk. Nazajutrz zna
leziono j tam martw, przysypan ju bielukim nie
giem. Po rozlegej dolinie dugo bdziy echa kociel
nego dzwonu...
Obrazy na szkle Zdzisawa Walczaka z Zakopanego
EDWARD RAK
Bida
D awno, dawno temu y pewien ubogi czo
wiek, bardzo skromnie w niedostatku, po
prostu by biedny. Ssiedzi nazywali go Bida.
Bida stara si jak mg. I tak na ten przykad, aby mie
lepsze poywienie posadzi jedno nasionko podaro
wane mu przez yczliwego czowieka. Z nasionka wy
rosa pikna jabo. Jabo kadego roku, gdy ju
wyrosa na dorodne drzewo, pokrywaa si wiosn
kwiatami, z ktrych wyrastay czerwone, smaczne owo
ce.
Ale jak si komu le dzieje, to ju tak jest zawsze
ze wszystkim. Gdy na jaboni dojrzeway jabka, noc
przyszli zodzieje zerwali je i zabrali, a Bida nadal by
biedny i niedoywiony.
W tej niedoli modli si do Pana Boga, aby uczyni
co, eby on mg te jabka mie dla siebie. Pan Bg
wysucha modlitwy i pyta:
- Jakim sposobem mog ci, Bido, pomc?
A Bida wpad na genialny pomys i mwi:
- Panie Boe, obdarz mnie tak moc, e gdy
zodziej wejdzie na t moj jabonk i bdzie chcia
zrywa moje jabka, to jak ja powiem, e ju te
raz, ty nygusie zodzieju, nie zejdziesz z mej jab
onki, bdzie cae wieki pokutowa siedzc na niej.
Pan Bg zgodzi si i Bida obdarzony zosta moc,
0 jak prosi.
Bida pewnego lata poczu si le i myla, e pewni
kiem zemrze i jabek z tej swojej piknej jaboni nie
bdzie jad. Patrzy: ktrego dnia, gdy bya ju jesie,
e zblia si do niego mier. A e mier na swj obo
wizek zawsze ma czas, gdy zobaczya, e na jabonce
Bidy s takie pikne jabka, postanowia skosztowa
cho jedno. Wdrapaa si na jabo, aby zerwa jab
ko, a Bida wykorzysta sw moc dan od Pana Boga
- A ty nygusie, zodzieju, ju teraz nie zejdziesz z mej
jabonki.
I do dzi mier siedzi na jaboni Bidy, a Bida jak
y, tak yje bidny i dlatego bida bya, jest i bdzie ya
midzy ludmi na tej ziemi.
Fot. archiwum Muzeum Wsi Radomskiej
25
 SZKICE I OPRACOWANIA

Zapomniane
ALEKSANDER
BACHOWSKI

W s p l n c e c h akwarel Jerzego G o g o w s k i e g o i Kajetana W a w r z y c a K i e l i s i s k i e g o jest wier

ne rejestrowanie ubiorw ze wszystkimi w a n y m i detalami. Rezygnowali w i a d o m i e z ambicji
t w r c z y c h przez szacunek dla strojw ludu. T a dokumentalna w i e r n o o r y g i n a o m stanowi naj
w i k s z , wprost b e z c e n n w a r t o dziea obu artystw.

Od Ostrzeszowa i z Ostrzeszowa, akwarela Kajetana Wawrzyca Kielisiskiego

Wiadomoci wstpne wie kompletny - w stosunku do przedwojennego in

Blisko p wieku marzyem, by dosta si do zbio
rw rycin zgromadzonych w latach trzydziestych X I X
w. przez Gwalberta Pawlikowskiego w Medyce i pozo
staych po wojnie we Lwowie. Znajc ideowe zaoe
nia twrcy kolekcji, spodziewaem si wanie w zbio
rach medyckich znale dokumentacj ubiorw ludo
wych z przeomu X V I I I na X I X wiek.
Przyznam si, e od 1943 r. y we mnie strach, jaki
opanowa mnie w czasie czystki etnicznej w centrum
mordw na Woyniu. Dopiero w 2000 r. zdecydowa
em si dotrze we Lwowie do kolekcji Pawlikowskich.
U d a o si to dziki pomocy Romana Czmeyka, dy
rektora Muzeum Etnografii i Przemysu Artystyczne
go Instytutu Ludoznawczego Narodowej Akademii
Nauk Ukrainy we Lwowie i przyjaznej postawie prof.
Larysy Kruszelnyckiej, dyrektor Lwowskiej Naukowej
Biblioteki im. W. Stefanyka Akademii Nauk Ukrainy
we Lwowie, ktra opiekuje si m.in. pozostaymi zbio
rami Ossolineum oraz pomocy Stepana Kostiuka, kie
rownika Dziau Sztuki teje biblioteki. Odnalazem pra
wentarza - zesp (ok. 600 egz.) akwarel, rysunkw
i akwafort z lat 1802-1842 autorstwa Jerzego Gogow
skiego i Kajetana Wawrzyca Kielisiskiego, przedsta
wiajcych ubiory chopw, oficjalistw, drobnej szlach
ty, plebsu miejskiego, rzemielnikw, ydw z obsza
rw Polski okupowanych przez Austri, Prusy i Rosj.
Dziki wsparciu finansowemu wiceministra Stanisa
wa urowskiego, penomocnika rzdu do spraw polskie
go dziedzictwa kulturalnego za granic i jego bezpored
niej pomocy w uzyskaniu zgody Borysa Woznyckiego,
dyrektora Lwowskiej Galerii Sztuki, na fotografowanie
rysunkw K. W . Kielisiskiego, udao si wykona pro
fesjonaln dokumentacj wszystkich prac interesujcych
nas artystw we Lwowie. Fotografie wykona Stanisaw
Klimek z Wrocawia. Caa dokumentacja (cznie po
nad tysic fotografii i diapozytyww) znajduje si w ar
chiwum Muzeum Etnograficznego w Toruniu.
Z a n i m uda si o p u b l i k o w a cao materiaw,
chciabym choby zasygnalizowa ich unikaln warto
oraz przypomnie sylwetki dwu artystw szczeglnie

26
Akwarele K.W. Kielisiskiego

skarby
zasuonych w badaniu kultury ludowej. Ich zasugi po
legaj na tym, e nie opisywali ubiorw, lecz je skrupu
latnie utrwalali na rysunkach i akwarelach, z dokadno
ci do jednego guzika. Nie byo wtedy fotografii, a stro
je noszone wwczas przez wieniakw czsto jeszcze
miay form sigajc wstecz do poowy X V I I I wieku.
Akwarele Jerzego Gogowskiego nie byy w ogle
znane etnografii polskiej. Stanowi wic swego rodza
ju odkrycie. Jest ich ponad 200 i znajduj si wycz
nie we Lwowie. Kajetan Wawrzyniec Kielisiski by
wprawdzie wymieniany przez badaczy (Z. Ameiseno-
wa, A. Jacher-Tyszkowa, K. Ruszel), ale niewiele opu
blikowano jego prac rozproszonych w zbiorach Kra
kowa, Wrocawia, Rzeszowa i Krnika. We Lwowie jest
najwicej rysunkw (prcz zbiorw Biblioteki im. W.
Stefanyka rysunki strojw - 363 - pochodzce ze zbio
rw Dzieduszyckich znajduj si w Lwowskiej Galerii
Sztuki), akwarel (ponad 200) oraz akwafort ok. 100.
W sumie wic we Lwowie jest ok. 700 prac Kielisi
skiego przedstawiajcych ubiory. Niezwykle cenne s
te akwaforty tego autora przedstawiajce wiejskie kra
jobrazy z ludowym budownictwem, prowincjonalnymi
wityniami oraz ludowymi typami w formie sztafau.

Poza Lwowem prace interesujcych nas artystw pre

zentujce ubiory ludowe znajduj si w rnych miej
scach. Kilka notatek rysunkowych J. Gogowskiego znaj
duje si w Zakadzie Narodowym im. Ossoliskich we
Wrocawiu. Tutaj te w 1968 r. pozyskano notatnik te
renowy K. W. Kielisiskiego z 94. rysunkami owkowy
mi typw ludowych z Galicji wschodniej. Rwnie tego
artysty 93 rysunki pirkiem kolorowane akwarelami,
obrazujce ubiory wiejskie i maomiasteczkowe polskie
i ukraiskie znajduj si w Bibliotece Polskiej Akade
mii Umiejtnoci w Krakowie oraz 14 akwarel w Biblio
tece Krnickiej P A N w Krniku. W teje bibliotece jest
kilka rysunkw terenowych z Wielkopolski i akwaforty.
Takie same akwaforty znajduj si w Krakowie i niektre
z nich w Muzeum Etnograficznym w Rzeszowie. Naj
liczniejszy ich zbir (po Pawlikowskich) znajduje si jed
nak we Lwowie. Kielisiski, mieszkajc ju w Krniku,
na pocztku lat czterdziestych X I X w. przesya do Me
dyki odbitki swych prac kwasorytniczych. Tutaj ograni
cz si do informacji o zbiorach lwowskich, gdy s one
zupenie nieznane polskim badaczom kultury ludowej. 1

Znane s natomiast badaczom ukraiskim. 2

N a r o d z i n y etnografii p o l s k i e j
Dla owietlenia postawy, osobowoci i zasug inte
resujcych nas artystw trzeba przypomnie Czytelni
kom czas i okolicznoci, w ktrych yli i dziaali. Byli
przecie pionierami wiernej rejestracji wizualnej fak
tw kultury ludu z dokadnoci i konsekwencj wy
przedzajc fotografi. 3

Samowola i egoizm szlachty doprowadziy do utraty

niepodlegoci. Po 1795 r. wiatli patrioci podjli walk

27
o ducha narodu. Na paszczynie kulturowej wsplnoty lonego autorstwa, ukraiscy twrcy wspomnianej pu
plemiennej chciano b u d o w a ponadklasow solidarno blikacji (przypis 2) uwaali, e maj prawo u z n a je za
n a r o d o w , by stworzy psychiczne bariery c h r o n i c e dzieo J. Gogowskiego. Najwidoczniej nie prbowali
przed rusyfikacj i germanizacj. W tej sytuacji po d o k o n a identyfikacji, chocia rnice midzy praca
wszechne na pocztku X I X w. w Europie tendencje re m i Gogowskiego i Kielisiskiego s ewidentne.
jestrowania folkloru - zwaszcza pieni, p o d a , mitw i Przeprowadziem szczegow analiz porwnawcz
wierze oraz wprowadzanie ich przez romantyzm do wszystkich prac Kielisiskiego, szkicw terenowych,
narodowych literatur, a take do muzyki - znalazy w rysunkw owkiem i pirkiem, akwafort, akwarel znaj
Polsce rozwinicie w programie szerszych b a d a nad dujcych si w zbiorach Lwowa, Krakowa, Warszawy,
kultur ludu jako rdem tradycji narodowych. Program Wrocawia i K r n i k a ze wszystkimi rysunkami i akwa
ten by nie tylko zamierzeniem naukowym, ale rwnie relami Gogowskiego obrazujcymi ubiory. Obecnie je
(jeli nie przede wszystkim) ekspozycj idei patriotycz stem absolutnie pewny, e autorem ponad 200 akwa
nych. Twrc pierwszego programu b a d a ludoznaw rel - do 1988 r. anonimowych, przez U k r a i c w przy
czych by Hugo Kotaj - jeden z najmdrzejszych Po pisywanych Gogowskiemu, a przekazanych przez Paw
lakw. T o on, wiziony przez Austriakw w O o m u c u , likowskich do Ossolineum w formie depozytu - jest
napisa wytyczne, ktre stay si ideowym i merytorycz Kajetan Wawrzyniec Kielisiski. P e w n wtpliwo
nym nakazem dla pokole polskich ludoznawcw. Tekst m o e budzi jedynie 20 rysunkw podpisanych nieco
Kotaja nosi dat 15 lipca 1802 r. Czytamy w nim m.in.: inn kaligrafi ni Kielisiskiego, datowanych na lata
O tej materii pisano ju przed nami, i dziea takowe s 1831 i 1835, wykonanych jakby inn rk, grubsz kre
dobrze wspominane od obcych. A l e po wikszej czci sk, kolorowanych ostrymi barwami i bez sygnatur au
dziea te zawieraj tylko obyczaje szlachty. Miasta wielkie torskich. Obrazuj one stroje z regionw odwiedzanych
i ludzie majtni m a o si od siebie rni w caej Eu przez K i e l i s i s k i e g o (Warszawa, okolice Krakowa,
ropie; w ich obyczajach znajduje si prawie powszechna Radomsko, Czstochowa). O d n o s z wraenie, e kto
jednako; co jestemy winni po wikszej czci religii i wykona do kolekcji G. Pawlikowskiego obrazki we
jednakiej edukacji. Chcc atoli szuka w obyczajach na dug terenowych notat K i e l i s i s k i e g o , p o z o s t a y c h
szych wiadomoci o tradycjach pocztkowych i podobie w Medyce po jego wyjedzie w 1839 r. M g to by np.
stwa do dawnych ludw, trzeba nam p o z n a obyczaje miniaturzysta lwowski A n t o n i Laub (1788-1842). By
posplstwa we wszystkich prowincjach, wojewdztwach
i powiatach. Osobliwie za: (...) rnic w ubiorze nie
tylko co do kroju, ale nawet co do koloru, a d n e g o ga
tunku ich okrycia nie opuszczajc ( . . . ) " . Dalej apeluje,
by badania objy wszystkie ludy tego kraju". Nawou
je do wykonywania dobrych rysunkw tych wszystkich
obiektw, ktre nie do jest opisa, ale trzeba je w i
dzie i czytelnikom w kopersztychach przedstawi".
Pierwsza badania terenowe podj A d a m Czarnoc
k i (1784-1825), po zdezerterowaniu z rosyjskiego woj
ska, uwieczy je r o z p r a w O Sowiaszczynie przed
chrzecijastwem (Lww 1818). Pierwsz monografi
e t n o g r a f i c z n o p r a c o w a Ignacy Lubicz C z e r w i s k i
(1769-1834) pt. Okolica Za-Dniestrska midzy Stryjem
a omnic... (Lww 1811).
R w n o c z e n i e z badaniami kultury ludowej podej
mowanymi przez przedstawicieli u b o s z e j szlachty
i mieszczan, niektrzy arystokraci wiedzeni patrioty
zmem rozpoczli tworzenie bibliotek, archiww r k o
pisw i d o k u m e n t w oraz gromadzenie zabytkw hi
storycznych i dzie sztuki. We Lwowie na czoo wysu
wa si Jzef Maksymilian Ossoliski (1748-1826), fun
dator biblioteki (1817), do ktrej doczy swoje zbiory
(1823) Henryk Lubomirski (1777-1850), a pniej inni
kolekcjonerzy. W 1921 r. Jan Gwalbert Pawlikowski
(1860-1939), realizujc testament swego dziadka, prze
kaza zbiory rodzinne ju do Z a k a d u Narodowego
im. Ossoliskich, w t y m o k o o 40 tysicy rycin, ry
sunkw i grafik, a wrd nich prace J. Gogowskiego
i K. W . Kielisiskiego. W Wielkopolsce (Krnik) ana-
logiczne zbiory tworzy A d a m Tytus Dziayski (1796-
1861). W y m i e n i e m tylko tych twrcw bibliotek, k t
rzy gromadzili m.in. prace Kielisiskiego.

P r o b l e m identyfikacji - t r e i forma
W zwizku z tym, e wszystkie akwarele K . W . Kie
lisiskiego d o k u m e n t u j c e ubiory spisane w przedwo
jennym inwentarzu zbiorw Ossolineum nie maj okre Akwarele

28
on zaprzyjaniony z Kielisiskim, na co znalazem kil
ka dowodw, m.in. jego portret wykonany w Medyce
w 1838 r. przez Kielisiskiego, ktry bardzo rzadko por
tretowa osoby yjce. Kielisiski sam utrudni identy
fikacj omawianych prac, gdy z nieznanych przyczyn
nie sygnowa ich i nie podawa dat powstania. Czyni
to dosy konsekwentnie na akwafortach i dziki temu
moemy w szeregu przypadkw okreli dat notaty z
natury, stanowicej pniej podstaw do akwarelowe
go obrazka. Te sygnatury na kwasorytach pomagaj te
ustala autorstwo. Trzeba zaznaczy, e Gogowski nie
zajmowa si sztycharstwem. Ze wzgldu na wtpliwo
ci twrcy inwentarza Ossolineum oraz bdn kwali
fikacj ukraiskich badaczy, widz potrzeb scharak
teryzowania podstawowych rnic formy omawianych
akwarel Gogowskiego i Kielisiskiego.
Ot Gogowski uczy si malarstwa we Lwowie u
Eustachego Bielawskiego (1740-1804), artysty obezna
nego ze sztuk wosk. By wic malarzem profesjo
nalnym i rwnoczenie architektem chtnie projektu
jcym r n e formy dekoracyjne. Tworzy zgodnie z
epok w stylu klasycystycznym. Z pietyzmem dokumen
talisty odnosi si do rejestrowanych ubiorw pospl
stwa, ale nie przestawa by malarzem. Jego rysunek
pirkiem by lekki, szkicowy, a szramowanie delikat
ne. wiatocie wydobywa wprawnie modelujc kolo
rystyk. F a r b kad mikko, niemal laserunkowo. Pro-
Jerzego Gogowskiego
stymi rodkami malarskimi oddawa wszystkie kolo
rystyczne walory odziey z uwzgldnieniem rodzaju
tkaniny. Twarze Gogowski malowa okrge, pyzate,
o delikatnie zarowionych policzkach. Nie stara si
portretowa modeli, aczkolwiek sygnalizowa ich wiek.
Ten wiek daje si odczyta z twarzy, sylwetki, ruchu
caej postaci. Wnosi to wan informacj pomagajc
datowa strj oraz okrelajc, w jakim krgu spoecz
nym panowaa dana moda lub kanon ubioru. Gogow
ski w odrnieniu od Kielisiskiego nie malowa w tle
krajobrazu ani obokw. Poza sylwetk czowieka, pa
pier pozostawia czysty; jedynie przy nogach nanosi
plam ziemi i kpki trawy. Nie przestrzega, tak jak
Kielisiski, podawania dokadnych nazw miejscowoci
i cyrkuu, okrelajc jedynie region lub najblisze mia
sto. Natomiast czytelnie sygnowa swoje akwarele. Cze
go niestety, nie uczyni Kielisiski.
Rnice formy akwarel Kielisiskiego w stosunku
do prac Gogowskiego wynikaj z tego, e waciwie
nie posiad warsztatu malarskiego. Nauczyciele i me
cenasi kierowali go w stron grafiki, zgodnie z jego pre
dyspozycjami. By mistrzem w kopiowaniu dokumen
tw, zwaszcza starych pieczci, dziki czemu urato
wa kilkaset z nich przed nieistnieniem. Std w jego
obrazkach akwarelowych dokumentujcych stroje do
minuje pirko i szrafowanie, a farby (nie zawsze czy
ste) jedynie koloryzuj rysunek. Ujcie postaci jest
najczciej statyczne, twarze prawie identyczne, na og
pocige z dugimi nosami, bez rnicowania wieku.
W niewielu przypadkach artysta prbowa portretowa
fizjonomie. Czasem ujmowa je satyrycznie. Czyni tak
w scenach zbiorowych, przedstawiajc osoby peroru
jce, gestykulujce oraz pijanych. T u dochodzio do
gosu jego poczucie humoru. Nade wszystko skupia
si na jak najwierniejszym rejestrowaniu ubioru, nie
przywizujc wagi do malarskich niuansw. Natomiast
dokona niezwykle cennej rzeczy, bo wszystkie typy
ludowe lokowa na tle ich rodzimego krajobrazu z ele
mentami budownictwa. Czsto te przedstawia przed
mioty dokumentujce kultur materialn tamtego cza
su. Ponadto rysowa sceny zwyczajw i obrzdw, mu
zykantw ludowych, a nawet cae kapele. Utrwala wic
szerzej obraz kultury ludowej zgodnie ze wskazwka
m i Kotaja popularyzowanymi przez towarzystwa
naukowe (Warszawskie Towarzystwo Przyjaci Nauk,
zaoone w 1800 r., Towarzystwo Naukowe Krakow
skie w 1816 r.). W rysunkach, ktrych nie zdy poko-
loryzowa, ukazuje take ludzi przy pracy, rodziny
z dziemi, rne warianty ubiorw z tej samej miejsco
woci. Tego wszystkiego nie czyni Gogowski, a take
w tak wielkiej iloci nikt prcz Kielisiskiego.
W a n y m szczegem rnicym interesujce nas
zespoy prac Gogowskiego i Kielisiskiego s rozmia
ry. Ot pierwszy malowa obrazki o rozmiarach red
nich 10x22 cm, za drugi tworzy miniatury na arkusi
kach - rednio 5,5x8,5 cm. Z a jego akwaforty zadzi
wiaj mistrzowskim rysunkiem o wymiarach t a k e
1,5x3 cm. Powikszone staj si doskonale czytelne.
Przykadem jest Kobieta ze Strzelec Opolskich.
Wspln cech akwarel Gogowskiego i Kielisiskie
go, ktr jeszcze raz naley podkreli, jest wierne re
jestrowanie ubiorw ze wszystkimi wanymi detalami.
Obaj - kady stosujc indywidualne rodki wyrazu -
unikali pokusy posugiwania si inwencj lub subiek
tywn interpretacj walorw stroju. Rezygnowali wia-
29
domie z ambicji twrczych przez szacunek dla strojw
ludu, k t r e uznawali za w a n e fakty kultury polskiej.
Ta dokumentalna w i e r n o oryginaom stanowi naj
wiksz, wprost b e z c e n n warto dziea obu artystw.
I paradoksem jest, e to, co stanowi yciowe osigni
cie i realny wkad Jerzego Gogowskiego i Kajetana
Kielisiskiego do kultury narodowej, degraduje ich jako
artystw w oczach historykw sztuki. Bo niczego nie
wymylali, nie silili si na oryginalno, nie tworzyli
sztuki galeryjnej ani salonowej.
Problem etnicznoci
Etnografowie ukraiscy twierdz, e wszystkie ubio
ry wiejskie i miejskie noszone w X V I I I i X I X w. na
obszarze Galicji wschodniej, a zwaszcza na Podolu,
Lwowszczynie, w okolicach Przemyla, Lubaczowa, na
Podkarpaciu, w Karpatach Wschodnich, no i oczywi
cie przez e m k w a pod Nowy Scz, s wycznie
ukraiskie. Przyjli, e P o l a k w tu w ogle nie byo
lub nie posiadali wasnej typowej odziey. Niektrzy
autorzy doszukuj si nawet wpyww rosyjskich w lu
dowych ubiorach na tym terenie, ktry nigdy w histo
rii Ukrainy do 1939 r. nie mia moliwoci i m podle
ga, bowiem przez kilkaset lat posiada status dzielni
cy Rzeczypospolitej Polskiej, a w okresie r o z b i o r w
znajdowa si pod zaborem austriackim.
Takie tendencyjne traktowanie problemu etniczno
ci kultury musiaoby przywieca Gogowskiemu i Kie-
lisiskiemu, gdyby wybierali wycznie ukraiskie typy
strojw ludowych, a pomijali Polakw, zwaszcza w mia
stach. Powiedzmy jasno: Gogowski i Kielisiski byli
Polakami i polskimi patriotami. I z tych pobudek ide
owych zaangaowali si - kady oddzielnie - w doku
mentowanie kultury ludowych warstw obszaru Polski,
bez u p r z e d z e i a n t a g o n i z m w narodowych.
Ikonografia stworzona przez tych artystw stanowi
doskonay m a t e r i a do studiw porwnawczych i po
znania prawdy o ubiorach roboczych i strojach odwit
nych mieszkacw obszaru Galicji. Tylko to p r a g n
w tym materiale powiedzie, bez podejmowania pole
m i k i merytorycznej z subiektywnymi twierdzeniami zro
dzonymi z okrelonej ideologii bez oparcia w rdach
naukowych.
Biogram Jerzego Grzymay G o g o w s k i e g o
Urodzi si i z m a r we Lwowie (1777-1838). By ar
chitektem i malarzem etatowo zwizanym z Galicyj-
K. W. Kielisiski, rysunek owkiem
30
sk Dyrekcj B u
downictwa we
Lwowie. W la
tach 1802-1809
by rzdowym bu
downiczym w
Krakowie. Zaj
mowa si tu
m.in. konserwa
cj redniowiecz
nych bram
i baszt. W t y m
czasie do Krako
wa d o t a r pro
gram b a d a l u
doznawczych
Hugona Kota
ja. N a l e c y do
rodowiska inteli
genckiego mody
czowiek niewt Autoportret Jerzego Gogowskiego, rysu
pliwie m i a oka nek tuszem
zj p o z n a ten
program i najwidoczniej przyj jego ideowe intencje.
Wprawdzie jako artysta nalea do epoki klasycyzmu,
ale jako patriota mia ju bliski tendencjom roman
tycznym stosunek do wartoci kultury ludowej. W i d a
to m.in. w sztafau w akwarelach d o k u m e n t u j c y c h
z k o n s e r w a t o r s k skrupulatnoci bramy i mury Kra
kowa. Na przykad na tle Bramy Sawkowskiej G o
gowski przedstawi g r u p grali b a n d o s w z kosami,
ale te z dudami i glami. Ju podczas pobytu w Kra
kowie zacz rysowa typy ludowe z najbliszych oko
lic. Dziki temu utrwali nie zanotowane nawet przez
Stachowicza w a n e elementy strojw, np. kouszki bo
gato zdobione aplikacjami i wyszyciami. Wprawdzie
akwarelowe wizerunki typw ludowych maj d a t 1834,
naley jednak b r a pod uwag, e rysunki stanowice
p o d s t a w do nich mogy p o w s t a nawet trzydzieci at
wczeniej. Rzeczywicie wic wizerunki ubiorw z oko
lic Krakowa czy Mylenic m o g przedstawia ich for
m z pocztku X I X , a de facto z X V I I I wieku.
Jako inspektor rzdowych prac budowlanych Go
gowski odbywa sporo p o d r y po obszarze podlegym
Dyrekcji Budownictwa, a wic po caej Galicji. Mia
zatem okazj rysowa ubiory z natury. D z i k i temu
z a n o t o w a formy o czytelnym kroju, kolorystyce, zdo
bieniach, takich jak hafty, aplikacje, lamowanie czy dru
kowane rcznie tkaniny, ktrych wzory nie s nam zna
ne z innych rde. N a tym wanie polega unikalna
warto prac tego artysty.
Jest c a k i e m prawdopodobne, e opracowywanie
akwarelowe wczeniejszych notat terenowych Gogow
ski podj z inspiracji Gwalberta Pawlikowskiego. Wie
my, e po upadku powstania listopadowego, k t r e Paw
likowski w s p o m a g a oraz po o p i e c z t o w a n i u przez
A u s t r i a k w biblioteki Ossoliskich, k t r si zajmo
wa, sam zacz u z u p e n i a i p o r z d k o w a swoje zbio
ry grafiki i ikonografii narodowej. W 1834 r. sprowa
dzi do tych prac z Krakowa K. W . Kielisiskiego. Ten
akurat ju wczeniej z wasnej woli (podobnie jak G o
gowski) rejestrowa m.in. stroje ludowe. W Medyce
moga zaistnie nawet konkretna wsppraca obu ar
tystw przy tworzeniu m o d u u przedstawie strojw.
Ramki rysowane tuszem na akwarelach obu a u t o r w
 Fotograficzny przegld wydarze
(1997-2001)

Uroczystoci z okazji jubileuszu 30-lecia STL odbyy si 28 maja

1998 r. w Lublinie
Fot. Roman Prszyski

XXX lat historii STL" - to wystawa przygotowana w KDTL. Jej otwarcie miao
miejsce 28 maja 1998 r. Fot. Roman Prszyski

Z okazji jubileuszu 30-lecia STL 27 maja 1998 r. zorganizowano sesj naukow

Wspczesna twrczo ludowa - prba diagnozy". W przerwach obrad przygry Na X Krajowym Zjedzie Stowarzyszenie otrzymao sztandar.
waa kurpiowska kapela Fot. archiwum

l
Stanisawa Baran na przedwitecznym kiermaszu ozdb choinkowych, kt- Roman Prszyski, twrca pisanek i wycinanek z Dzierzkowic k. Kranika,
ry zosta zorganizowany 12 grudnia 1997 r. w Galerii Wystawienniczej STL. na pokazach w galerii.

...a w padzierniku 2000 r. prowadzia je Krysty

na Nakonieczna, tkaczka z Borysowa k. Puaw.

Dni szwedzkie w Lublinie" miay miejsce

w 1999 r. W Galerii Wystawienniczej zaprezen
Wielkim powodzeniem ciesz si pokazy gincych zawodw" organizowane w Galerii Wystawienni towali si twrcy ze Szwecji, m.in. plecionkarz
czej. W kwietniu 1999 r. zaprezentowa si Pawe Pilecki, garncarz z Ktw Denkowskich... Erie Svenson z Dolarny.

II
 Mali klienci naszej galerii...

Jedna z wielu lekcji muzealnych w KDTL, w ktrych bardzo chtnie uczest

nicz dzieci z lubelskich przedszkoli i szk. Fot. Andrzej Wrona
Fragment wystawy pokonkursowej Sztuka ludowa Lubelszczyzny".

Pokonkursowa wystawa Wspczesna twrczo ludowa midzy Wis We wrzeniu 2000 r. na Grodzkiej gocilimy Jarosawa Kalinowskiego,
i Bugiem" bya czynna w KDTL od grudnia 1999 r. do marca 2000 r. prezesa PSL

III
 15 grudnia 2000 r. odbyo si otwarcie pokonkursowej wystawy Polska
wycinanka ludowa". Fot. Elbieta Sadowska-Kasiborska

Staa wystawa Polska sztuka ludowa" w KDTL. Eksponaty podarowali

Podczas pielgrzymki w czerwcu 1999 r. papie Jan Pawe II odprawi msz czonkowie Stowarzyszenia.
na hipodromie w Sopocie. Twrcy ludowi z Pomorza i Kaszub wsptwo
rzyli otarz papieski. Zdjcia Alfred Gauda

W 2000 r. Alfred Gauda, szef KDTL witowa

podwjny jubileusz: 35-lecia pracy zawodowej
i 25-lecia pracy twrczej. Jednym z elementw
18 grudnia 1998 r. w KDTL otwarto wystaw obrazw na szkle Agnieszki Grkiewicz (pierwsza z pra jubileuszu byo otwarcie wystawy Alfred Gauda
wej) z Bukowiny Tatrzaskiej. Fot. Elbieta Sadowska-Kasiborska - nie tylko dyrektor...". Fot. Piotr Maciuk

IV
s identyczne. Trudno u z n a to za przypadek. Chyba
e wykona je sam Kielisiski, ktry jeszcze przez rok
od mierci Gogowskiego pracowa w Medyce.
W 1834 r. G o g o w s k i najwyraniej przystpi do
przygotowywania plansz do albumu strojw historycz
nych oraz wspczesnych m u chopskich i posplstwa
miejskiego. Wzorem dla niego byy - wydaje si - ko
lorowane miedzioryty M . Stachowicza d o s t p n e ju od
1810 r. w reprodukcjach oraz litograficzne transforma
cje akwarel J. P. Norblina zamieszczone w albumie
z 1817 r. Wpyw wymienionych wzorw na prace Go
gowskiego by dwojaki. Z Norblina przej dynamicz
ne ujcie postaci ukazywanych w ruchu, co pozwala
eksponowa krj odziey i zdobnictwo. U Stachowicza
podpatrzy traktowanie profilw z m a n i e r wycigni
tej przed sob rki modela, co te suy ukazaniu nie
widocznych inaczej cech stroju. Idea stworzenia wa
snego albumu jest zgodna z zaleceniami Kotaja, by
obj d o k u m e n t a c j ikonograficzn wszystkie ludy"
zamieszkae na obszarze przedrozbiorowej Rzeczypo
spolitej. Dlatego Gogowski nie waha si k o p i o w a
ubiorw eksponowanych przez Norblina, Stachowicza
czy Lewickiego, ktrych sam nie mia moliwoci po
zna, bo nie by na Mazowszu, Podlasiu, na Biaorusi,
Litwie czy w Sandomierskiem. Te prace - jako wtr
ne, cho n i e k t r e Gogowski p o d d a w a korekcie we
dug swojego rozeznania - nie maj wikszego znacze
nia dla dorobku artysty.
Ciekawy jest podzia kraju zastosowany przez G o
gowskiego. Mia wiadomo, e prezentuje ubiory ty
powe dla ostatniego okresu pastwa polskiego, dlate
go stosowa nazwy regionw, k t r e funkcjonoway jesz
cze potocznie na p o c z t k u X I X wieku. Grupuje swoje
obrazki w cykle zatytuowane: Ubiory Krlestwa Pol
skiego, Ubiory okolic Krakowa, Ubiory gallicyjskie, Ubiory
W. X. Litewskiego, Stroje lwowskie, Stroje ukraiskie. Te
ostatnie to kopie rysunkw Norblina odnoszcych si
do Ukrainy Z a d n i e p r z a s k i e j , ktrej nie zna z autop
sji. Rzecz z n a m i e n n jest, e przy strojach gallicyj-
skich" Gogowski nie wyrnia narodowoci, natomiast
dokadnie podaje region kraju, co w pewnym stopniu
pozwala domyla si dzisiaj przynalenoci etnicznej
modela.
Gogowski musia nagle zaniecha opracowywania
akwarel, bo tylko jedna data - 1834" na nich figuru
je. Pniej datowanych typw ludowych nie ma. Na
tychmiast po mierci artysty zbir jego akwarel zaku
pi Gwalbert Pawlikowski. Dzisiaj zgodnie z inwenta
rzem depozytu Pawlikowskich w Ossolineum zesp ten
skada si ze 177 przedstawie ubiorw wiejskich i miej
skich z natury, 41 k o p i i z prac Norblina, Stachowicza i
Lewickiego, 9 kopii historycznych strojw z o b r a z w
oraz 20 plansz prezentujcych mundury wojskowe gar
nizonu lwowskiego z okresu p o n a p o l e o s k i e g o .
U r o d z i si w
1808 r. w M i e r o -
nicach k o o J
drzejowa (przed
r o z b i o r a m i byo
to w o j . krakow
skie), a z m a r w
1849 r. w K r n i
k u . Gimnazjum
w Piczowie
ukoczy w 1828
r. By synem ubo
giego oficjalisty
dworskiego i da
lej m u s i a si
ksztaci o w a
snych siach. W Kajetan Wawrzyniec Kielisiski, auto
latach 1829- portret
1830, do wybu
chu powstania listopadowego studiowa geodezj i bu
downictwo w Warszawie. O b o w i z k o w n a u k rysun
kw prowadzi t u Jan Piwarski, ktry poznawszy zdol
n o c i i p r a c o w i t o K i e l i s k i e g o sta si jego
mecenasem i przyjacielem. Podczas powstania uzyska
stopie podporucznika w I X p u k u piechoty liniowej
krakowskim. Na uniwersytet wrci nie m g i grozi
m u p o b r do wojska rosyjskiego, uciek wic do Kra
kowa. T u zaprzyjani si z ksigarzem, kolekcjonerem
i historykiem A m b r o y m Grabowskim (1782-1868).
Ten p o m a g a m u zdobywa p r a c , gwnie jako kopi
sty d o k u m e n t w i rysownika zabytkw, n u m i z m a t w i
pieczci. Niewykluczone, e ju J. Piwarski zaintere
sowa swego ucznia t e m a t y k ludow, gdy sam ryso
wa wiele typw chopskich i wiejskich scen rodzajo
wych. Grabowski nalea do elity patriotycznej Krako
wa, niewtpliwie zna program b a d a ludoznawczych
Kotaja. O sobie pisa: ( . . . ) nie p o c h o d z z klasy
prniaczej ( . . . ) , dziad mj za lichy kawaek chleba pra
cowa w pocie czoa ( . . . ) , czyli w stanie chopskim".
Z n a l a z si wic Kielisiski nie tylko w krgu patrio
tw, ale te ludzi nie majcych u p r z e d z e do wienia
k w i traktujcych k u l t u r l u d o w jako p l e m i e n n ,
polsk. Trzydzieci lat wczeniej ten klimat intelektu
alny Krakowa skierowa zainteresowania Jerzego G o
gowskiego, kresowego mieszczanina, na walory stro
jw ludowych. Teraz Kielisiski kontynuuje te zainte
resowania, a jego kontakt z Gogowskim zaistnia po-

S z k i c do portretu Kajetana W a w r z y c a
(Laurentiusa) Kielisiskiego
Kielisiski z powodw konspiracyjnych uywa w Kra
kowie imienia Wincenty i imi to ju przy nim zostao.
Najczciej tylko sygnowa swoje prace literami KWK",
co uznano za potwierdzenie imienia Wincenty.
Jego biografia jak i charakterystyka dzie posiadaj
dosy obszern literatur, wic tutaj uwzgldni tylko
te fakty i aspekty, ktre go przybli jako czowieka,
patriot i badacza kultury ludowej. 5
Rysunek owkiem K. W. Kielisiskiego

31
 przez konserwatorskie weduty akwarelowe z ludowym
sztafaem, ktre kopiuje w miniaturowych akwarelach
i w kopersztychach utrwala.
Tutaj wic nabywa dowiadczenia i doskonali swj
warsztat artystyczny w przedstawianiu owkiem i pir
kiem rnych przedmiotw starajc si odda mate
ria i wszystkie niuanse formy. By przecie Kielisiski
de facto amatorem, gdy krtkotrway bezporedni
kontakt z Piwarskim trudno uzna za przejcie pene
go kursu profesjonalnego rysunku i malarstwa. Wszys
cy badacze jego twrczoci twierdz, e by waciwie
samoukiem. Mistrzostwo zdoby wielk, pen samo
zaparcia prac. To wany rys jego charakteru.
W Krakowie, pod wpywem takich ludzi jak Am
broy Grabowski, artysta nasz rozwin swoje zainte
resowania staroytnociami polskimi" i kultur ludo
w. Wyprawia si na odlege wdrwki po zachodniej
Maopolsce i wypenia swoje szkicowniki scenami ob
rzdw, zwyczaj#fv, rysowa rodziny chopskie w co
dziennych i odwitnych ubiorach, a take wiejskie kra
jobrazy. W tym te czasie przekrada si do zaboru ro
syjskiego, by rysowa swj ukochany Piczw, okolice
Piotrkowa Trybunalskiego, Radomska oraz stroje z
tych miasteczek i regionw. Te wyprawy byy niebez-
gjfeffine, gdy byemu powstacowi grozio wcielenie
na 20 lat do rosyjskich, azjatyckich garnizonw. To
kolejny rys charakteru tego niezwykego czowieka.
A. Grabowski rekomendowa swego podopieczne
go znajomym kolekcjonerom i dziki jego wstawien
nictwu Kielisiski zosta zaproszony do Medyki przez
Gwalberta Pawlikowskiego. Od koca 1834 r. artysta
opracowywa i uzupenia zbiory graficzne w bibliote
ce medyckiej. Odbywa te liczne podre po Galicji
wschodniej - od kwi na pnocy pod karpackie sie
dziby Bojkw i emkw. Tu znw rysowa zabytki zwi
zane z polsk obecnoci na tej ziemi, zamki, a waci
wie ich ruiny i witynie wszystkich bez wyjtku religii.
Notowa skrztnie krajobraz z chopsk architektur i
stroje. Profesjonalnie, jak etnograf, utrwala ubiory
codzienne i stroje odwitne z przodu, z tyu, w profi
lu, zimowe i letnie, modych i starych, bogatych i bied-
Akwarele K.W. Kielisiskiego
32
nych, lubne i swatowskie, grupy koldnikw, szopka-
rzy, idcych na targ do miasta i powracajcych z nie
go, sprzedajcych swoje produkty i kupujcych w kra
mach itd. itp. F o r m u b i o r w rejestrowa owkiem, a
kolorystyk i rodzaj materiaw dokadnie opisywa, aby
pniej m c jest dobrze odtworzy. Z wielkim zapa
e m kopiowa dokumenty krlewskie, pieczcie (kilka
set), stare ryciny, portrety wadcw i wodzw itp. Za
pewne ju w Medyce zrodzi si zamys opracowania
publikacji powiconej ubiorom narodowym. W tym
celu kopiowa wizerunki strojw historycznych z obra
z w zgromadzonych w Podhorcach, w klasztorach
Lwowa, Leajska i w innych miejscowociach. Zna
mienne dla Kielisiskiego p o g l d y na miejsce ludu
wiejskiego w historii kraju zaowocoway te odtworze
niem m u n d u r w piechoty wybranieckiej wypatrzonych
na obrazach batalistycznych w Podhorcach. 6
Podczas pobytu w Medyce, za n a m o w G. Pawli
kowskiego, ktry sam p r b o w a akwaforty, Kielisiski
o p a n o w a t technik i przenosi swoje terenowe no-
taty na pyty miedziane, mylc zapewne o utrwaleniu
ilustracji do przyszych a l b u m w .
W 1839 r. Kielisiski zosta zaproszony przez Tytu
sa Dziayskiego do Krnika. Wielkopolski arystokra
ta wieo wwczas odzyska bibliotek oraz swoje zbio
ry o b o o n e sekwestrem i o p i e c z t o w a n e przez Prusa
k w represjonujcych waciciela za czynny udzia w
powstaniu listopadowym. Na Dziayskim ciy rosyj
ski wyrok mierci.
Kielisiski najpierw by kilka miesicy w Oleszycach
(dobra ony Dziayskiego), gdzie wykona wiele rysun
kw strojw miejscowych, a t a k e z okolic Jarosawia,
Przeworska. O d 1840 r. zamieszka w baszcie zamku
krnickiego. T u kontynuowa swoje badania ludoznaw
cze obejmujc nimi Wielkopolsk i Opolszczyzn. Dziki
niemu m o e m y p o z n a niuanse regionalne strojw wiel
kopolskich, a wizerunki z okolic Opola i Strzelec Opol
skich z I poowy X I X wieku s jedynymi, jakie w ogle
istniej w naszej etnografii, zreszt d o t d nieznane.
W 1848 r. Kielisiski wzi udzia w powstaniu wiel
kopolskim. W randze kapitana by intendentem w obo-
Akwarele J. Gogowskiego
zie pod Ksiem Wielkopolskim. Ranny znalaz si w
lazarecie w remie, a pniej w wizieniu w Poznaniu.
Std pisa do Dziayskich: Musi przyj sprawiedli
wo i my jej doczekamy. W to silnie wierz i dlatego
auj mocno tej k r w i marnie przelanej i straty tych
ludzi dobrych. J e d n mam p o c i e c h w tej aoci, a t
jest naoczne przekonanie o wielkiej zacnoci naszego
biednego ludu, o jego wyszoci nad ludami chepicy
mi si cywilizacj pierwsz w wiecie, filozofi i uczo-
noci, to jest nad Niemcami. T u ley przeszo 100 lu
dzi, najwicej ze wsi poranionych najokrutniej, a nikt
nie sysza narzekania i alu za krok uczyniony, ow
szem - s tacy, co pakali, e nie mogli by pod Mio
sawiem. Skrzywdzono bardzo nasz lud, kiedy handlo
wano u niego zapa i powicenie za trzy morgi ziemi.
Z takim ludem n a r d upa nie moe, choby si i wik
sze n a zwaliy nieszczcia". 7
Dziki staraniom Dziayskich w sierpniu 1848 r.
Kielisiski wrci z wizienia do K r n i k a . By p e e n
zapau do pracy. Nagromadzone przez lata materiay
historyczne i dokumentacja ikonograficzna, w tym te
etnograficzna, miay by publikowane w albumach i
ksikach o dziejach i kulturze narodu. Niestety, z m a r
przedwczenie.
Poznanie dostpnych prac Kielisiskiego ilustruj
cych rdzennie polskie regiony i miasta, pogranicze
polsko-ukraiskie i tereny rdzennie ukraiskie pozwa
la mi twierdzi, e tak bogatej i wiernej dokumentacji
strojw z p r z e o m u X V I I I i X I X wieku nikt inny nie
stworzy. Prawdopodobnie analogicznej pracy nie wy
kona nikt na wiecie w owym czasie.
P o b i e n e nawet p o r w n a n i e ikonografii stworzonej
przez Kielisiskiego ze znanymi m a t e r i a a m i z takich
regionw jak Wielkopolska, p n o c n e i p o u d n i o w e
Krakowskie, pogranicze lska, Wielkopolski i M a o
polski, Podkarpacie, P o g r z e i Doy Jasielsko-Sanoc-
kie pozwala stwierdzi, e nasz dotychczasow wie
dz o polskich ubiorach ludowych naley p o w a n i e
zweryfikowa. Przede wszystkim trzeba podkreli, i
trac racj bytu wci powtarzane (rwnie przez et
nografw) twierdzenia o prymitywizmie, ubstwie, sza
roci i monotonii ubiorw paszczynianyh chopw.
R w n i e wydaje si nieuprawnione przekonanie, e
stroje chopskie nie odznaczay si a d n y m i cechami
oryginalnymi, i e byy jedynie naladownictwem ubio
rw klas wyszych". Dokumentacje wykonane przez
Gogowskiego i Kielisiskiego, gdyby je ocenia cz
nie, p r z e k o n u j dowodnie, e na p o c z t k u X I X wieku
pewne formy ubioru mskiego (np. sukmana z kaptu
rem, kuczma czyli czapka z wierzejami") byy typowe
dla c a e g o obszaru Rzeczypospolitej z M a o p o l s k
wschodni wcznie, bez wzgldu na n a r o d o w przy
naleno nosicieli, to samo m o n a powiedzie o ko
biecym kaftanie z b a s k i n k o lamowanych t a m a m i
brzegach czy o dziewczcej szlarce zszytej z kolorowych
wstek, poczonej z kwiatami naturalnymi latem a
sztucznymi zim, tworzcymi specyficzn k o r o n na
gowie. Analogii m o n a znale wicej, co wiadczy o
pewnej jednolitoci kulturowej wytworzonej w cigu k i l
kuset lat. R w n o c z e n i e rysunki Kielisiskiego i G o
gowskiego przekonuj, e nasze stroje ludowe w wielu
regionach osigny szczyt swego lokalnego stylu ju
na p r z e o m i e X V I I I i X I X wieku, a wic przed znie
sieniem paszczyzny. Dojcie c h o p a do pienidzy"
tylko w niektrych regionach nie z a h a m o w a o rozkwi
tu strojw odwitnych opartych na tkaninach samo
dziaowych (pasiakach i kraciakach), k t r e mogy za
chwyci pikn, n a t u r a l n kolorystyk oraz wyszukan
estetyk. Wyrniay si tym regiony mazowieckie, ale
te okolice Krzczonowa (Lubelskie) i p n o c n a Opolsz
czyzna. N a og jednak po 1850 r. tradycyjne stroje wsi
polskiej mieszczaniej. Zwaszcza m s k a odzie staje si
szaraczkowa i bez indywidualnego wyrazu.
Szczyt stylowej o d r b n o c i strojw ludowych pol
skich m o e m y skonstatowa w oparciu o rysunki G o
gowskiego i w wikszej czci Kielisiskiego. Pierwsza
poowa X I X wieku to czas wojenny. Nasze i obce woj
ska rujnoway chopa i musia wicej szy z samodzia-
33
 w ni z k r a m n y c h " tkanin. Wymyla kroje i tworzy
swoje ozdoby, jak wyszycia, lamowanie, aplikacje, frdz
le, pasy, pawie p i r a itp. P o w s t a w a kanon o b o w i
zujcy w parafii i najbliszej okolicy w o k stolicy re
gionu, k t r y by najczciej j e d n o s t k administracyjn
jeszcze w granicach z czasw niepodlegej Rzeczypo
spolitej. Na p o c z t k u swego panowania zaborcy nie
zniszczyli historycznych regionw.
Strj ludowy nieraz uznawany by za symbol naro
dowy. Podczas powstania kociuszkowskiego sukmana
krakowska staa si wojskowym mundurem. Przez cay
wiek X I X portrety Tadeusza Kociuszki w k r a k u s c e "
(rogatywce) i sukmanie chopskiej przypominay w pol
skich domach o o b o w i z k u w a l k i o n i e p o d l e g o
W powstaniu listopadowym I X puk (Kielisiskiego)
nosi ubiory krakowskie, a strj D z i e r a k w (Bisku-
pianie) by ich mundurem w powstaniu wielkopolskim
1848 r. Kielisiski rysujc w 1831 r. swoich towarzyszy
broni na postojach midzy potyczkami i bitwami dba
o zanotowanie wszystkich szczegw ubioru decydu
jcych o jego okrelonym charakterze, o stylu pozwa
lajcym odrni go od innych m u n d u r w . Dowiad
czenie nabyte podczas rysowania bojowych m u n d u r w
wykorzysta pniej w dokumentacji strojw ludowych.
Z akwareli artysty poznajemy kolorystyk pasiakw,
wzory rcznych d r u k w na s p d n i c a c h i fartuchach.
Dowiadujemy si, jakie na p o c z t k u X I X wieku wy
stpoway r w n o c z e n i e m s k i e nakrycia gowy, j a k
zdobiy gowy dziewczta, jak r n o r o d n i e w i z a n o
chusty. Poznajemy estetyczn i praktyczn rol staro
ytnych oktuszy, ratuchw, podwik zwanych te na-
mitkami. Kielisiski pozwala nam p o z n a bogactwo
form czepcw (zwaszcza rozwinitych w Wielkopol
sce), w tym brokatowych, pciennych, z rnymi fal
bankami, riuszkami i haftami. Z a r w n o Gogowski jak
i Kielisiski stworzyli rda, k t r e przekonuj, e hafty
na konierzykach, kryzach, czepcach pciennych i ba
tystowych byy rozwinite ju na przeomie X V I I I i X I X
wieku. Rysunki Kielisiskiego s jedynym (jeszcze nie
opublikowanym) r d e m przedstawiajcym archaicz
ne formy zapasek naramiennych w regionach, gdzie
nawet wspomnienie o nich zaniko. J a k e rnie kro
jone byy sukmany mskie i kobiece, jak ozdobnie opra
cowane ich przody, mankiety i szwy. Uderza wielo
ksztatw konierzy, wyogw, klap. Rozpory, kiesze
nie, dolne rogi zamieniono w ozdobne miejsca, obszy
te barwnymi sznurami, wenianymi pomponami. Or
namentyka tych wyszy i haftw jest naturalna, spon
taniczna, wypywajca z czystej potrzeby pikna. W ko
biecych kaftanach, lamwkach, baskinkach duch epoki
daje si zauway. W mskich kaftanach i sukmanach
nie w i d a jeszcze wpywu m u n d u r w wojskowych.
Mamy do czynienia z autentyczn sztuk ludow.
Na koniec chc powiedzie, e m a o kto na poczt
ku X I X wieku tak pracowicie, solennie i bezinteresow
nie spenia apel Hugona Kotaja, jak Kajetan Waw
rzyniec Kielisiski. Walka zbrojna o niepodlego bya
ju kilkakrotnie przegrana, zaborcy wszelkimi sposo
bami usiowali d o p r o w a d z i do z a a m a n i a si ducha
narodu. Kielisiski stan w szeregu tych, co ukazujc
dzieje i kultur Polski chcieli budzi poczucie godnoci,
d u m n a r o d o w i nadziej. Wierzy, e nie wolno ad
nej pracy zaniedba, by marzenie o niepodlegoci mo
go si zici. Niestety, do dzi jego praca nie zostaa
wczona w krwioobieg kultury. Wielkie, spontanicznie
34
i bez splendoru oraz zapaty wykonane dzieo Gogow
skiego i Kielisiskiego czeka na caociow publikacj.
Fot. Stanisaw Klimek
PRZYPISY
O artystach plastykach dokumentujcych ubiory ludowe
1
pisali: M . Treter, Typy ludowe Franciszka Tepy, L u d " 1910;
J. S. Bystro, Typy ludowej. P. Norblina, Krakw 1934; Z. Ame-
isenowa, Stroje ludowe z przed 100 lat w nieznanych rysunkach
Preka i Kielisiskiego, Kalendarz Ilustrowanego Kuryera Co
dziennego na rok 1938"; A . Jacher-Tyszkowa, Grafika polska
XIX w. jako rdo do bada nad strojem ludowym, Polska Sztu
ka Ludowa" 1975 nr 4; K. Ruszel, Tematy ludowe w akwarelach,
rysunkach i grafice XIX i pocz. XX wieku (katalog wystawy, Rze
szw 1978). Wymieniem tylko prace godne uwagi. Jak wida
. nie jest ich wiele. N i k t z wymienionych autorw nie zna prac
J. Gogowskiego ani K. W . Kielisiskiego zgromadzonych przez
Gwalberta Pawlikowskiego i zdeponowanych w Ossolineum.
W 1988 r. Lwowski Oddzia Akademii Nauk Ukraiskiej
2
SRR wyda ksik o p a r t wycznie na kolekcji Pawlikowskich
pt. Ukraiska ludowa odzie XVII - pocztku XIX w. w akware
lach J. Gogowskiego. Tytu jest w jzyku: rosyjskim, ale tekst
wewntrz po ukraisku. Autorami s lwowscy profesorzy: D m i -
tryj Pietrowycz Krwawycz (artysta rzebiarz) i, Halina Hryho-
riewna Stelmaszczuk (etnograf). W Polsce ta publikacja nie jest
znana. Zawiera uniwersytecki wykad o yciu kulturalnym Lwo
wa na przeomie X V I I I i X I X w., mnstwo informacji bez zwiz
k u z materiaem ludoznawczym oraz tendencyjny brak podsta
wowych wiadomoci o rzeczywistych twrcach kolekcji rycin
i ich miejsca w kulturze Polski i Ukrainy. Cay zbir rycin przed
stawiajcych ubiory ludowe stworzony przez Gwalberta i Mie
czysawa Pawlikowskich autorzy ksiki potraktowali jako ko
lekcj Gogowskiego". Wszystkie reprodukowane i opisywane
prace K. W. Kielisiskiego przypisali Gogowskiemu. A jest ich
ok. 160 na 250 rycin. W ten sposb autorzy z ca premedytacj
wyeliminowali Pawlikowskich i Kielisiskiego z grona najbar
dziej zasuonych dla zachowania unikalnego obrazu ludowej
kultury Ukrainy zachodniej.
3
Wiernoci w utrwalaniu szczegw strojw ludowych do
rwnuje Kielisiskiem u jedynie Ksawery Prek (1801-1863), ale
pozostawi tylko 11 akwarel. I n n i artyci (oczywicie wyczajc
Jerzego Gogowskiego) z tamtego czasu pozostawili duo mniej
szy dorobek. Wyrnia si wczeniej dziaajcy Francuz Jean
Pierre de la Gourdaine Norblin (1745-1830) zwany kronika
rzem powstania kociuszkowskiego. Micha Stachowicz (1768-
1825) ograniczy si do okolic Krakowa, a Micha Poski (1778-
1812) do okolic Warszawy i Ksistwa owickiego. Jan Feliks
Piwarski (1794-1859) pozostawi troch nieidealizowanych scen
rodzajowych wiejskich i maomiasteczkowych prezentujcych por
trety typw ludowych, ale odegra gwnie rol jako nauczyciel
rysunkw (m.in. Kielisiskiego). Jan Nepomucen Lewicki (1795-
1871) gwnie kopiowa innych, kompilowa wizerunki ubiorw
wedug opisw, najmniej rysowa z autopsji. Jego akwarele lito-
grafowane przez Simon'a w Strasbourgu s ujte w sentymental
nej stylizacji, ktra czyni detale i kolorystyk niewiarygodnymi.
Wydane przez Leona Zienkowicza albumy Lewickiego (1838-
1841) pt. Les costumes du peuple polonais suivis d'une description
de ses moeurs, de ses usage et de se abitudes stay si przez pewien
czas dominujcym rdem informacji o polskich strojach ludo
wych. Wielce zasuony w dokumentacji ubiorw ludowych jest
Wojciech Gerson (1831-1901), ale on naley ju do innej epoki.
4
Informacje biograficzne o J. Gogowskim pochodz ze Sow
nika artystw polskich, t. I I , Wrocaw, Krakw, Gdask, War
szawa 1975.
5
Sownik artystw polskich, t. I I I , Wrocaw, Warszawa, Kra
kw, G d a s k 1979. Tam te obszerna literatura.
6
A . Czerwiski, K. Konieczny, onierze piechoty wybraniec-
kiej w akwarelach K W. Kielisiskiego, [w:] Muzealnictwo W o j
skowe", t. I, Warszawa 1959.
7
Cytat za: J. Oraska, Kajetan Wincenty Kielisiski w wietle
dokumentw i prac w zbiorach krnickich, [w:] Pamitnik B i
blioteki Krnickiej", z. 4, Krnik 1947, s. 141.
 BARBARA PABIAN

Olsztyska szopka
Jana Wiewira
- tradycja chrzecijaska
zaklta w drewnie
W odlegoci o k o o 15 kilome
trw od Czstochowy, na szlaku tu
rystycznym Orlich Gniazd, ley Olsz
tyn. Nazwa tej osady wywodzi si od
niemieckiego sowa holstein (wy 1
drona skaa) i wie si z licznie
wystpujcymi w tutejszej okolicy
skalnymi grotami i pieczarami.
Pierwsz p i s a n informacj o tej
miejscowoci odnajdujemy w doku
mencie Kazimierza Wielkiego z 1
wrzenia 1349 r. Wymieniony zosta
3
w n i m b u r g r a b i u s de Olsten"
Zdyszko, ktry by dowdc znajdu
jcej si tutaj twierdzy obronnej.
Zostaa ona wzniesiona i ufortyfiko
wana, na miejscu dawnego drewnia-
no-ziemnego grodziska, przez krla
Kazimierza Wielkiego. Warownia
4
drewnie chrzecijask wizj wia
ta. U r o d z i si 14 wrzenia 1949 r.
w Kodzku. M w i o sobie: - Ja w
Kodzku cay czas tam mieszkaem,
dopiero pniej, jak j u p r a c za
w o d o w zaczem w Czstochowie
w latach siedemdziesitych, w po
2
owie lat siedemdziesitych, ju za
mieszkaem w Czstochowie wraz z
rodzicami, ktrzy wyjechali z Kodz
ka, bo te ziemie przecie po 45 roku
byy zasiedlane przez ludzi, ktrzy
byli, d u o ludzi byo std, z central
nej Polski. Zasiedlajc tam, a p
niej co n i e k t r z y wracali, tak j a k
m o i rodzice. A ja jestem, no, t u i
tak tworz to wszystko, ten wiat,
ktry, j u nigdy tam nie w r c [do

ta, podobnie jak pozostae stranice

i zamki Wyyny Krakowsko-Czsto
chowskiej , penia a do X V I wie
5

ku wan funkcj militarn. D o jej

6

gwnych zada naleaa obrona zie

m i maopolskiej od strony Bramy
Morawskiej oraz odpieranie w latach
1442-1457 zbrojnych atakw ze l
ska. W tym celu zostaa usytuowana
7

na wychodniach skalnych i stromym

zboczu, co czynio j niedostpn i
t r u d n do zdobycia. W znajdujcych
si tutaj skaach wapiennych wyku
to liczne korytarze i chodniki. 8

Wspczenie gmina wiejska O l

sztyn obejmuje p o w i e r z c h n i 109
k m i liczy 6,5 tys. mieszkacw. W
2 9

Olsztynie znajduje si obecnie pi

Rysunki owkiem K.W. Kielisiskiego
szk podstawowych i jedno gim
nazjum. Walory rekreacyjne okolic
tego miasta, zabytkowy koci i r u
iny zamku od lat przycigaj wielu
turystw.
O d 1977 r. za spraw twrcy l u
dowego Jana W i e w i r a z C z s t o
chowy, zaistnia w tej miejscowoci
nowy, godny obejrzenia obiekt. Jest
n i m dua, ruchoma szopka jego au
torstwa, prezentowana w starej cha
upie przy ulicy Kuhna.
Jan Wiewir jest kontynuatorem
tradycji szopkarskiej , utrwalajc w
10
Jan Wiewir - twrca szopki

35
Kodzka - B.P.], wiem, ale ten wiat
sobie p r z e n i o s e m s t a m t d t u , w
takiej wanie formie, ten, ktry tam
pozosta. 11
Z zawodu jest technikiem budo
wy maszyn. W 1977 r. oeni si.
Jego o n a Wanda jest absolwentk
Liceum Plastycznego. Jan Wiewir
jest ojcem A n n y i Szymona.
- O d 80 r o k u p o w s t a w a a ta
szopka. N i e bya jeszcze od razu
jako ruchoma, tylko raczej robiem
do sprzeday, fragment, a potem
dopiero dostawiem nastpny. Ten
pomys dopiero potem si zrodzi,
gdzie okoo 84 roku, jak zaczem
tworzy ju jako r u c h o m - mwi
J. Wiewir.
Geneza tego d z i e a siga lat
dziecistwa i wczesnej modoci ar
tysty: - Mieszkaem kiedy w K o t l i
nie Kodzkiej, w K o d z k u . Blisko
m i a e m Wambierzyce. M o g e m
oglda tamte szopki i wanie to
wszystko, co tam byo pokazane,
nawizuj do tego wszystkiego, do
tych miejscowoci.
Przypadek zadecydowa o loka
lizacji szopki w Olsztynie: - Miesz
kam w bloku mieszkalnym [w Cz
stochowie - B.P.] i tam nie ma wa
runkw takich, jak bym to potrze
bowa, to s m a e piwniczki, no i ja
raczej m o g e m sobie pozwoli tyl
ko na to, eby w dni ciepe rzebi
i t a m to p n i e j s k a d a e m , no i
gdzie tam wiksze fragmenty, to
gdzie tam po rnych piwnicach
rnych znajomych i innych dziu
rach, gdzie t a m s k a d a e m , po
wiedzmy. N o , a potem tego ju byo
zbyt d u o ( . . . ) . C a k i e m przypad
kowo tak trafiem do Olsztyna. Nie
mylaem, e t u gdzie m o n a wy
stawi. Znajomy m i tu podpowie
dzia: - Suchaj, jest tu taka chau
pa stara. N i k t tam nie mieszka. A
m o e by ci ten go na jaki czas
wynaj, eby sobie tam to zoy,
a potem przecie blisko te Olsz
tyn - Czstochowa, no i potem to
by zobaczy. N o i tak te si wa
nie d o g a d a e m z wacicielem. Bar
dzo yczliwi to s ludzie ( . . . ) . I tak
te ja zaczem skada. I tak po
wstao to, co powstao.
W starej c h a u p i e przy ulicy
Kuhna 1 s dwa m a e przedsionki
p r o w a d z c e do wikszej izby, k t r a
za s p r a w projektodawcy betlejki
zyskaa charakter ekspozycyjny. W
izbie tej bowiem Jan Wiewir do
k o n a caociowego m o n t a u szop
ki, k t r a skada si obecnie z o k o o
500 drewnianych rzeb jego autor
36
stwa. D u g o szopki olsztyskiej
wynosi okoo 4,7 metra, szeroko
3 metry, wysoko 2,20 metra. Jej
z n a m i e n n cech jest ukad wielo
poziomowy. Po bokach oraz poni
ej centralnie usytuowanego trady
cyjnego obrazu o b k a wystpuj
take inne sceny tematycznie zwi
zane z yciem codziennym miesz
kacw miast i wsi. Kolekcja zgro
madzonych rzeb przedstawia wic
m.in. rzemielnikw w trakcie pra
cy (kowale, ciele, bednarze, garn
carz), b i e s i a d n i k w ucztujcych
podczas wesela, rolnikw doglda
jcych gospodarstwa. Jan Wiewir
z a i n s t a l o w a liczne p r z e k a d n i e ,
m i m o r o d y i k o a z b a t e , dziki
ktrym rzebione postacie znajdu
j si w ustawicznym ruchu. Figur
k i krlw, aniokw, tancerzy ludo
wych, przymocowane do okrgych
tarcz obrotowych, poruszaj si r u
chem wirowym. W tym samym cza
sie inne postacie, np. przedstawia
jce rzemielnikw, wykonuj pro
ste ruchy r k a m i lub nogami. K o m
pozycja symultaniczna szopki
pozwala na jednoczesne postrzega
nie wszystkich rozgrywajcych si w
niej wydarze utrwalonych w drew
nie. Centralne miejsce zajmuje
model stajenki betlejemskiej. Jan
Wiewir w y e k s p o n o w a t u wit
Rodzin: Dziecitko koysane przez
M a t k Bosk i w. Jzefa. Na od
d z i e l n u w a g z a s u g u j e figurka
przedstawiajca Maryj M a t k
Bo, k t r rzebiarz uksztatowa
na wzr M a t k i Boskiej Czstochow
skiej z Cudownego Obrazu na Ja
snej G r z e . W e d u g relacji artysty:
- Matka Boska jest przedstawiona
jako p o s t a podobna do obrazu na
Jasnej G r z e , z t y m i charaktery
stycznymi tutaj na twarzy bliznami
plus ukad szat tak jakby z obrazu
przeniesiony.
Reprezentacyjn postaci w
szopce olsztyskiej jest rwnie f i
gurka starca w okularach uchylaj
cego kapelusza, aby o d d a p o k o n
Chrystusowi: - W pobliu tej sceny
witej Rodziny jest pokazana po
sta, ta najbliej, p o s t a intelektu
alisty jako nauczyciela. N o , musia
em scharakteryzowa jak tak
charakterystyczn postaci, ktra
by r e p r e z e n t o w a a to r o d o w i s k o
intelektualistw, to wanie wziem
posta starego, w okularach, jesz
cze z teczk, taki jakby nauczyciel,
naukowiec, co w tym rodzaju. Tak,
e kto musi p r z e d s t a w i a to ro opa. Jest te gospodyni k a r m i c a
dowisko - tumaczy Wiewir.
A u t o r betlejki podj take inno
wacyjny zamys zaprezentowania,
pod postaciami biblijnych krlw,
trzech polskich wadcw, a miano
wicie: Kazimierza Wielkiego, Wa
dysawa Jagie i Kazimierza Jagiel
loczyka : - Krlowie nasi z tamty
12
mi, prawda, ewangelicznymi darami,
tak to pokazane, bo, no trudno,
Ewangelia si przeplata z histori.
W lewej czci stajenki twrca
umieci k a p e l ludow skadajc
si z figurek trzech m u z y k a n t w :
- S grajkowie, no, j a k to w naszej
kulturze ludowej w i t o B o e g o
Narodzenia to te, prawda, s ko
ldy, s wszelkiego rodzaju inne,
prawda, takie pastoraki.
Jan Wiewir wprowadzi take do
szopki posta w. ukasza malujce
go obraz Najwitszej M a r i i Panny.
Zrobi to po to, aby jak twierdzi: -
Uwiarygodni, e to jest Matka Bo
ska ( . . . ) , tak si mwi, e to dzieo
[Cudowny Obraz N M P na Jasnej
G r z e - B.P.] w. u k a s z a i ja go
tu p o k a z a e m jak maluje ten obraz.
Poniej postaci w. ukasza znaj
duje si rwnie niewielka rzeba
p r z e d s t a w i a j c a Ojca w i t e g o
Jana Pawa I I w otoczeniu aniow:
- T o jest jedna z pierwszych posta
ci w ogle tej szopki. Zreszt to byo
p a s j o n u j c e zawsze, wtedy i dla
mnie do dzi ta p o s t a jest pasjonu
jca ( . . . ) , Ojciec wity, no, bdzie
dwadziecia lat temu rzebiony.
Szopka olsztyska nie jest take
pozbawiona wtku autotematyczne-
go. T w r c a umieci w niej bowiem
figurk przedstawiajc jego osob
w trakcie rzebienia: - P o k u s i e m
si, eby p o k a z a swoj posta, po
sta rzebicego M a t k Bosk, (...),
Matka Boska to jest mj ulubiony
temat w ogle, M a t k a Boska. Jej
ycie, tak dalej. Tak, e ujem ta
kie symbole - Ona, jeszcze t u obok
stoi kapliczka, lubi robi kaplicz
ki, jest to takie moje i jakby to po
kazuj, co mnie charakteryzuje w
mojej pracy t w r c z e j . T o M a t k a
Boska i temat zwizany - kaplicz
k i . N o i anioowie, tak jak mwiem,
zawsze ich widz t u przed sob jako
tych pierwszych, najwaniejszych.
Kolejne sceny w szopce obra
zuj, w jej lewej czci, ycie miesz
k a c w wsi, z a w prawej ycie
miejskie.
Jedna z rzeb przedstawia wic
m c z y z n c z e r p i c e g o w o d ze
studni, inna r b i c e g o drewno na
z w i e r z t a hodowlane. W p o b l i u
rzebiarz umieci p o s t a mynarza,
o ktrym mwi artobliwie: - Ka
nia si, kania si wchodzcym, no,
nie zawsze si chce ukoni. Jak co
tam widzi, k o m u le z oczu patrzy,
wedug niego oczywicie, to si nie
odkoni.
Niej znajduje si maa, wiejska
chatka, a przy niej figurki staruszki
wyrabiajcej maso i staruszka pal
cego fajk. Jan W i e w i r powzi
rwnie zamiar utrwalenia w drew
nie wiejskiego wesela. Scena ta
utrzymana jest czciowo w konwen
cji wspczesnej biesiady weselnej.
Taczcy gocie weselni s w stro
jach ludowych, a znajdujcy si na
drugim planie ucztujcy przy stole
biesiadnicy maj na sobie wspcze
sne stroje i garnitury. Jan Wiewir
w nastpujcy sposb uzasadni to
Miejskie kamieniczki
zestawienie: - Trudno znale gra
nic, e odtd si zaczyna wiat sta
ry, odtd, gdzie on tam zmiesza si.
Bo z jednej strony jak idziemy w y
ciu, to widzimy to, co stare jeszcze.
Istnieje gdzie tam, co zostao jak
- starzy ludzie, stare domy. Tak i
wiat wspczesny obok. Gdzie pi
kne auto, pikna willa, ju inny styl.
Wiejskie rzemioso reprezentuj
w szopce postacie kowali wykuwa
jcych w kuni przedmioty z elaza:
- I tu wanie przedstawiem np. t u
kuni, typow, wiejsk k u n i z
miechem ( . . . ) . Tylko w muzeach
jeszcze miechy gdzie si tam widzi.
W miejskiej czci szopki domi
nuje zesp kamieniczek wykona
nych na wzr b u d y n k w z Kodzka,
znanych rzebiarzowi z autopsji.
- W ten wanie sposb postano
wiem pokaza to, co dla mnie byo Centralnie usytuowany model stajenki betlejemskiej
najciekawsze, a znane, bo na pew
no jest wiele ciekawych rzeczy, np.
tam wysoko jest pokazana ulica u
kasiskiego w Kodzku, jak si je
dzie od strony stacji. ( . . . ) Np. to J a
i Magosia [nazwa kamienic - B.P.]
w Kodzku i ulica Czeska. To nie
istniej te domy, zostay rozebrane,
nowe s.
Kolejne scenki Miejskie przedsta
wiaj r z e m i e l n i k w przy pracy:
garncarzy, bednarzy, ogrodnika.
Symboliczne znaczenie posiada, we
dug relacji artysty, scena ukazujca
ogrodnika odcinajcego star ga
z drzewa. Drzewo symbolizuje pra
wo Starego Testamentu. Ogrodnik
to sam Chrystus, ktry zrywa z daw
n tradycj skadania Bogu ofiary w
postaci zwierzt czy darw ziemi.
Gbsze przesanie zawiera tak
e, zdaniem artysty, scena budowy Ogrodnik odcinajcy star ga i ciela ciosajcy krzy

37
k o c i o a . Rzebiarz umieci tu
m.in. posta cieli ciosajcego krzy,
godo chrzecijastwa.
- Wraz z narodzinami Chrystu
sa jest jakby j u szykowany M u ten
krzy. O n by ju wpisany w to Jego
przyjcie na wiat, prawda, Jego
zbawcza rola, Jego mier na krzy
u bya ju jakby przeznaczeniem
ju z gry zapisanym.
Patriotyzm lokalny twrcy prze
jawia si w chci wyeksponowania i
utrwalenia w sztuce tego, co zwi
zane jest z k u l t u r Olsztyna i naj
bliszej okolicy. Dlatego w tle szop
ki umieci gipsow m a k i e t zam
ku olsztyskiego: - Ruiny zamku,
p r z e p i k n e , zreszt, k t r e widocz
ne s z daleka ( . . . ) . T a k te t szop
k p o k a z a e m , e ona stoi u pod
n a zamku.
Ten sam cel przywieca mu pod
czas konstruowania w dolnej czci
szopki maego wodospadu, zoone
go z kilku sztucznych s p a d k w wod
nych: - Pokazuj jakby to w ogle,
t okolic. N o i w pobliu jest Z o
ty Potok [miejscowo odlega od
Olsztyna o okoo 15 k m - B . P.] tak-
e r d e k a p r z e p i k n e o nazwie
Elbiety i Zygmunta.
Jan W i e w i r rzebi gwnie w
drewnie. W m i a r potrzeby wyko
rzystuje take inne materiay, takie
jak np.: pyta p i l n i o w a , blacha,
gips, dykta. Z gipsu wykonana jest
makieta zamku olsztyskiego, nato
miast z cienkiej blachy miejskie ka
mieniczki. D o kolorowania artysta
wykorzystuje r n e farby: - Barwie
nie to jest w r n y s p o s b , t o s
tempery i plakatwki, prawda. A l e
powiedzmy cz figurek tam jest
malowana olejnie.
K o l o r y t szopki charakteryzuje
si szerok g a m barw. D o m i n u j ,
zestrojone w harmonijn cao, od
cienie bieli, bkitu, zieleni, ci,
czerwieni i a g o d n e g o brzu.
Stara chaupa przy ulicy Khuna 1 w Olsztynie, w ktrej mieci
si szopka
38
Proces rzebienia jednej figurki,
np. anioka trwa okoo kilku godzin.
Jan W i e w i r zwierzy si, e nie
chtnie rzebi latem, gdy praca w
upale jest dla niego zbyt mczca:
- Kady ma swoje jakie takie uwa
runkowania fizyczne, psychofizycz
ne. Moj np. p o r rzebienia to jest
zima. Z i m a , jesie, tak jak teraz,
dlatego, e jest bardzo c h o d n o . Ja
na og lubi rzebi na zewntrz.
Przy budowie szopki, oprcz za
miowania do rzebienia, niezbdna
okazaa si take wiedza techniczna
twrcy i jego wytrwao w poszuki
waniu potrzebnych materiaw.
- Trzeba byo szuka. T o ja wie
dziaem [gdzie si znajduj - B.P.]
punkty z takimi urzdzeniami, gdzie
takie si m o g y s p r z e d a w a , no,
hurtownie sprztu elektronicznego.
Czy nawet zom na zomowiskach.
S z u k a e m jaki starych u r z d z e ,
eby co z tego m o n a byo zasto
sowa, tak e , no, t u trzeba byo
chodzi.
Jan W i e w i r m w i t a k e o
wspudziale przy budowie szopki
jego ony Wandy. Jej twrczy wkad
wyraa si przede wszystkim w fa
chowym doradztwie: - M u s z z fa
chowej jakiej pomocy korzysta,
musiaem korzysta, tzn. moja o n a
z zawodu jest plastykiem. Zawsze
inaczej si pracuje, jak wiadomo,
jak t u co mniej wicej podcign,
jak t u z r o b i , eby n a d a t r o c h
ekspresji. Tak, e jest ta ony po
moc, konsultacje jakie, no, o n a co
powie, tak musi by.
Jan Wiewir nie ustaje w pracy
rzebiarza, jest nadal twrczo ak
tywny. Stale przybywaj nowe rze
by. Marzy m u si przygotowanie
caego kompleksu rzeb ujtych w
sceny przedstawiajce histori i le
gendy olsztyskie. J u teraz opo
wiada odwiedzajcym szopk histo
ri M a k a Borkowica, ktry zosta
Jan Wiewir w trakcie pracy
skazany na mier godow w pod
ziemiach zamku olsztyskiego. 13
Szopka olsztyska jest dzieem
synkretycznym, wychodzcym poza
t e m a t y k zwizan tylko i wycz
nie z Boym Narodzeniem. Przed
stawia take sceny z ycia codzien
nego mieszkacw wsi i miasta. Od
dziauje na ogldajcych poprzez
form, kolorystyk i koldy odtwa
rzane z t a m y magnetofonowej.
Szopka peni wic funkcj eduka
cyjn, k t r a wynika z odwoania nie
tylko do tradycji ruchomych szopek,
tak popularnych na D o l n y m lsku
(Kudowa Z d r j - C z e r n i n a , W a m
14
bierzyce ), ale i szeroko rozumia
15
nej tradycji chrzecijasko-ludowej,
a take do historii K o d z k a i Olsz
tyna. W e d u g Jana Wiewira, war
toci szopki n a l e y u p a t r y w a
przede wszystkim w u p a m i t n i e n i u
historii narodzin Chrystusa Zbawi
ciela i w podtrzymaniu kultu reli
gijnego: - T a k generalnie chodzi o
to, eby p o w s t a a , taka znana, z
mojej strony p a m i t k a religijna.
Szopk Jana Wiewira pozytyw
nie oceniaj mieszkacy Olsztyna: -
Jestem za, jak najbardziej, tutaj od
wiedza j w cigu roku d u o mo
dych ludzi, nawet bynajmniej nie ta
kich na wskro religijnych, a jednak
dostarcza i m to duo wrae i prze
y, tak, e ma sens (ks. Ryszard Sta
nisaw Grzesik, Parafia w. Jana
Chrzciciela, Olsztyn, zapis, w 2001
r.); To jest jedna, m o n a powiedzie
z naszych wizytwek (Lidia Paka,
zapis, w 2001 r.); Na pewno w jakim
sensie promuje t gmin, bo to jest
jednak jedna z adniejszych szopek
w kraju ( B o e n a Kubat, zapis, w
2001 r . ) .
Jan Wiewir osobicie pokrywa
wszystkie koszty zwizane z b u d o w
i organizacj szopki. Potwierdza ten
fakt Boena Kubat, sekretarz gmi
ny. Sam twrca skary si na jeszcze
 zbyt m a e , j e g o z d a n i e m , zaintereso
wanie s z o p k , z w a s z c z a w o k r e s i e
zimowym: - Z i m nie m a ludzi, jak
pani w i d z i t o e w e n t u a l n i e g d z i e w
niedziel mnie ludzie o d w i e d z , a w
tygodniu, no, j a p a n i c o p o w i e m ,
druga sprawa - b r a k p r o m o c j i , b r a k
r e k l a m . Jak p a n i sama w i d z i n i g d z i e
nie m a [ r e k l a m - B . P . ] . S t o d u e
pienidze. N a to nie m a m , w i c j a
nie m o g sobie p o z w o l i na r e k l a m y .
a d n e t r u d n o c i nie s j e d n a k w
stanie z n i e c h c i J a n a W i e w i r a d o
pracy i p r z e s z k o d z i m u w r z e b i e
n i u k o l e j n y c h f i g u r e k i scenek. Jest
bowiem ogarnity szlachetn i twr
cz p a s j r z e b i e n i a . T w o r z y z p o
trzeby s e r c a i z z a m i o w a n i a d o
sztuki. M o n a w i c p o s t a w i p y t a
nie, czy d z i e c i z e c h c k o n t y n u o w a
dzieo ojca i p r z e j o b o w i z k i
z w i z a n e z p r o w a d z e n i e m szopki?
Sam r z e b i a r z n i e o d p o w i a d a j e d
noznacznie na t o p y t a n i e .
- T o s ludzie m o d z i i jak ka
da m o d z i e m a j s w o j w i z j w i a
ta, j a k k a d y . M y t e p r z e c h o d z i l i
m y t a k i b u n t , ale j a k t o b d z i e w
przyszoci, to z a l e y o d w i e l u czyn
nikw: jak p o k i e r u j swymi losami
dalej; j a k t o b d z i e n a s t u d i a c h ;
kogo s p o t k a j , w j a k i m r o d o w i s k u .
A l e j a k na d z i , j a p a n i p o w i e m , n i e
widz ich w t y m k i e r u n k u . O n i ra
czej nie p r z e j a w i a j j a k i e g o t a k i e
go e n t u z j a z m u , p r z y z n a m s i szcze
rze. P o m a g a - p o m a g a j , j e e l i j a
p o t r z e b u j tej p o m o c y . N i e o b e j
dzie s i o c z y w i c i e bez p r b , ale
tak, e b y a specjalnie c h c i e l i t u t a j ,
to tak b y m p o w i e d z i a , e n i e .
Fot. autorka
PRZYPISY
1
Zob.: Sownik geograficzny Krlestwa
Polskiego i innych krajw sowiaskich,
pod red. B. Chlebowskiego, W. Walew
skiego, t. 7, Warszawa 1888, s. 33.
2
Na obszarze jurajskiego szlaku tury
stycznego, liczcego okoo 70 kilometrw,
Scena przedstawiajca wiejskie wesele
znajduje si ponad 60 jaski oraz wiele
innych interesujcych form skalnych, ta
kich jak np.: komory, wywierzyska, jamy,
kominy, iglice, mosty skalne. Zob.: J. Sku
pin, Walory turystyczne wojewdztwa cz
stochowskiego, [w:] Wojewdztwo czsto
chowskie. Szkice monograficzne o rozwoju
spoeczno-gospodarczym, pod. red. M .
Staczyka, Czstochowa 1978, s. 441.
Zob.: S. Krakowski, Region czsto
3
chowski" w wiekach XII - XVIII. Prawi
dowoci i specyfika procesw urbanizacyj
nych, [w:] Sowianie w dziejach Europy.
Studia historyczne ku uczczeniu 75-tej rocz
nicy urodzin i 50-lecia pracy naukowej
Henryka owmiaskiego, pod red. J. Och
maskiego, Pozna 1974, s. 203.
Zob.: A . Jakiewicz, Zabytki powiatu
4
czstochowskiego, [w:] Powiat czstochow
ski. Szkice monograficzne, pod red. M .
Staczyka, Czstochowa 1974, s. 185.
Twierdze te dostosowywano do to
5
pografii terenu, budujc je na najwyszych
wzgrzach. Tak usytuowane zostay zam
k i w Suliszowicach, Ostrniku, Przewo-
dziszowicach, arkach, Lutowcu, M i r o
wie, Bobolicach, Kroczycach, Morsku,
Pilicy, Smoleniu, Podzamczu, Ryczowie.
Zob.: Skupin, op. cit., s. 446.
6
W X V I wieku zamek przesta peni
funkcj twierdzy obronnej, gdy nastpia
stabilizacja na pograniczu polsko-lskim.
Jego zadaniem stao si ciganie nale Wielkiego w lochach zamku olsztyskie
noci dla starostwa. Zob.: S. Krakowski
Dzieje Czstochowy od wieku XII do poczt
kw XIX, [w:] Dzieje Czstochowy od zara
nia do czasw wspczesnych, pod red. S.
Krakowskiego, Katowice 1964, s. 28.
7
Por.: M . Baliski, T. Lipiski, Staro
ytna Polska pod wzgldem historycznym,
jeograficznym i statystycznym opisana, t. 2,
Warszawa 1844, s. 115; W. Baszczyk,
Zamek w Olsztynie, Ziemia Czstochow
ska", t. 4, Czstochowa 1961, s. 67; Z . M .
Musialik, Dzieje Olsztyna koo Czstocho
wy od najdawniejszych czasw, Czstocho
wa 1997, s. 9-10.
8
Zob.: Baszczyk, op. cit., s. 66 i 74.
9
W gminie zatrudnionych jest 960
osb (w przemyle pracuje 599, w budow
nictwie 34, w handlu i naprawach 40, w
transporcie, skadowaniu i cznoci 49).
Zob.: Statystyka powiatw wojewdztwa
lskiego 2000, Katowice 2000, s. 80.
Rzemielnicy przy pracy (garncarz, bednarze)
10
W Polsce tradycja wystawiania szo
pek siga wieku X I V , kiedy to za spraw
franciszkanw zostaa przeniesiona do
Polski. Wie si ona z okresem wi
tecznym, trwajcym od Wigilii do wita
Trzech Krli. Zob. np. Jaseka (haso),
[w:] W. Kopaliski, Sownik mitw i tra
dycji kultury, Warszawa 1985, s. 426; ja
seka (haso), [w:] Sownik folkloru polskie
go, pod red. J. Krzyanowskiego, Warsza
wa 1965, s. 149; bek (haso), [w:] Pod
rczna encyklopedia kocielna, pod red. S.
Galla, J. Niedzielskiego, H . Przedziec-
kiego, C. Sokoowskiego, A . Szlagowskie
go, A . Tauera, Z . Chemickiego, Warsza
wa 1910, t. 19-20, s. 1-2.
11
Autorka wywiady z Janem Wiewi-
rem prowadzia w latach 1999-2001.
12
W okresie panowania tych trzech
monarchw nastpio wyrane oywienie
gospodarcze w Olsztynie i najbliszej oko
licy. W 1349 r. Kazimierz Wielki rozbu
dowa zamek olsztyski, ktry sta si
twierdz obronn. Wadysaw Jagieo w
1396 r. zbrojnie o d e b r a Olsztyn Wady
sawowi Opolczykowi i wczy do Koro
ny. W 1488 r., za panowania Kazimierza
Jagielloczyka, Olsztyn uzyska prawa
miejskie. Zob.: J. Lipiec, Noty historyczne
miast i orodkw gminnych, [w:] Woje
wdztwo czstochowskie..., s. 501-502
13
W okresie panowania Kazimierza
go zgin mierci g o d o w wojewoda
poznaski Maciej Borkowic, ktry w ten
sposb zosta ukarany za rozboje i napa
dy oraz za przywdztwo w konfederacji
szlachty wielkopolskiej negujcej centra
listyczn wadz krlewsk. Por.: Maciej
(Maciek, Mako) Borkowic (haso), [w:]
Polski sownik biograficzny, Warszawa -
Wrocaw - Krakw 1966-1967, t. 19, s. 7 -
8; Musialik, op. cit., s. 10.
14
Ruchoma szopka zostaa zbudowa
na przez artyst ludowego F. Stepana w
latach 1896-1924, skada si z okoo 200
figurek, poruszanych z pocztku rcznie,
a od 1927 r. elektrycznie.
15
Ruchoma szopka zostaa wykonana
przez L . Wittiga, miejscowego lusarza,
w latach 1882-95. Szopka ta skada si
z 800 figurek, w tym 300 poruszanych
jest prymitywnym mechanizmem zegaro
wym.
39
AA KOZINOWA
Lecznictwo Tatarw litewskich
Tatarzy litewscy (czyli Tatarzy biaorusko-litewscy, Ta
tarzy polscy) jako narodowo powstali w X I V - X V I wie
kach z wychodcw ze Zotej Hordy na tereny Wielkiego
Ksistwa Litewskiego. Potem cz Tatarw przesiedlia si
na ziemie Korony. Czterysta lat temu potomkowie prze
siedlecw przeszli ze swego jzyka na dialekty tych ziem,
na ktrych zamieszkali, ale zachowali swoj wiar i swoje
obyczaje. W naszych czasach wikszo przedstawicieli
modszej generacji niczym si nie rni od swojego otocze
nia, ale wci pamitaj o swojej przynalenoci do odrb
nej narodowoci.
Tatarzy litewscy stworzyli wasn literatur - byy to r
kopisy, zapisane pismem arabskim w jzyku arabskim, ta
tarskim i polsko-biaoruskim. Wrd tych rkopisw s tek
sty Koranu w jzyku arabskim z komentarzami po polsku
lub po biaorusku, tumaczenia do Koranu, jak rwnie cha-
maiy - modlitewniki, w ktrych oprcz modlitw i muzu
maskich rytuaw moemy znale tumaczenia snw,
porady i informacje o sposobach leczenia rnych chorb.
Lecznictwo Tatarw litewskich byo niezbdnym elemen
tem ich kultury. Przedstawiciele rnych narodowoci, za
mieszkujcych nasze tereny zwracali si do znachorw ta
tarskich nawet w wypadku skomplikowanej i zadawnionej
choroby. Wrd samych Tatarw stosunek do ludzi, ktrzy
zajmowali si lecznictwem, by podwjny. Z jednej strony,
potpiano lecznictwo zawodowe. Uwaano, e choroby, wy
leczone przez zawodowego lekarza, mog przej na niego
samego i jego dzieci. Z drugiej strony, jeli czowiek poma
ga innym nieodpatnie, takie zachowanie byo popierane
przez ludno tatarsk, jak rwnie przez przedstawicieli
duchowiestwa.
Tatarzy litewscy wierzyli, e na losy czowieka wywiera
j powany wpyw planety (czyli gwiazdy"). Ich wiara wy
raaa si w wielu praktykach astrologiczno-magicznych,
ujawniajcych planet, pod ktr urodzi si czowiek i ktra
wpywa na jego los. Wrd nich mona wymieni rwnie
praktyki lecznicze. Ludzie, posiadajcy zdolnoci astrolo
giczne nosili nazw fadiejw. Aby pozna los czowieka i
groce mu niebezpieczestwa, w tym niebezpieczestwa
zwizane ze zdrowiem, fadiej otwiera fa", to znaczy wr
y na podstawie otwierania Koranu lub ukadajc horo
skop astrologiczny. W taki sposb znajdowa wrogiego czo
wiekowi ducha -fereja i przeprowadza z nim pewne trans
akcje, ktrych ostatecznym celem byo udobruchanie zo
liwego ducha.
Oto fragment fala, ktry znajduje si w jednym z rko
pisw Biblioteki Akademii Nauk Biaorusi (w tumaczeniu):
Jego mio prorok Sulejman rozkaza sta przed sob
dwunastu [ferejom]... I rzek prorok Sulejman do nich: -
Powiedcie mi, gdzie kto mieszka, i jeli czowiek przyjdzie
do waszego mieszkania, co mu zrobicie, i jakie lekarstwo
istnieje od waszego zakaenia, eby by zdrw. Jeli to po
wiecie, dam wam wolno, jeli prawdy nie powiecie, roz
ka was spali w ogniu. Ferejowie tego rozkazu bardzo
przestraszyli si, zaczli paka i powiedzieli mu: - Musimy
ci powiedzie prawd, bo jestemy twymi sucymi i bo
imy si twego rozkazu... Pierwszy by od planety Owen
gwiazdy Merkuriusz... Przyszed do Sulejmana-proroka i
mwi: - Namiestniku Boy nad dinami i ludmi i nad
wszystkim stworzeniem wadza, jeli o moim miejscu py
tasz - ja sam i potomstwo moje w morzu na dnie stoimy.
Jeli czowiek, ktry naley do planety Owen a gwiazdy
40
Merkuriusz, blisko do mnie przyjdzie, a przy sobie nie b
dzie mia dualarw [amuletw], odnios nad nim zwyci
stwo, i od tego momentu zaka go wiatrem - ciao bdzie
dre, serce - pi wod, gowa - bole, jzyk - schn i
puchn, czowiek schudnie i nie bdzie mia mocy. Jeli
wemie lekarstwo, zdrw bdzie. Sulejman rzek: - Co to
za lekarstwo? Ferej odpowiedzia: - Czarn owc albo kur,
albo koz zarn na kurban [zoy w ofierze], i tak zro
biwszy, krwi dualary napisawszy, na szyi nosi".
Wedug opinii badaczy (por. Kryczyski 1938) leczenie
u Tatarw litewskich odbywao si przede wszystkim za po
moc kartek z wpisanymi formukami arabskimi [nusek],
ktre noszono jako amulety lub wkadano do talerzyka z
wod, potem chory musia pi t wod trzykrotnie w cigu
dnia. Teksty Koranu mogy by rwnie wykorzystane w
inny sposb - czytano je nad chorym, bardzo czsto pod
czas okurzania" czyli odymiania.
Inne sposoby kuracji tatarscy znachorzy zapoyczyli od
ludnoci, z ktr zamieszkiwali na tych terenach. Do tych
sposobw naley leczenie przy pomocy zi. Metody kuracji
byy przejmowane, ale przyswajane na swj waciwy spo
sb, wedug swojego mniemania o ich korzyci i celowoci.
Na przykad, licie burakw zalecano jako rodek na gru
lic, zwykle za w lecznictwie ludowym Polakw s one sto
sowane na bl gowy i garda. Od blu gowy Polakom i
Biaorusinom mia rwnie pomaga rozchodnik, ktry u
Tatarw mg wystpowa jako rodek na bl ng. Zna
chorzy praktykowali rwnie egzotyczne rodki kuracji, na
przykad, suche uki z olejem w wypadku krwawienia.
Tatarskie przepisy maj jeszcze jedn wan cech, ktra
rni je od przepisw sowiaskich. Przytoczymy kilka frag
mentw rkopisu z kolekcji Biblioteki Akademii Nauk Bia
orusi:
- od febry - w nowym garnku ab wysuszy i z wdk
pi;
- od taczki - piwo albo kwas z pomiotem krowim z
orzechem woskim wymieszaj i daj po szklance pi; mo
na i drug butelk piwa wypi;
- kiedy kotun, to trzeba... nazbiera czbru i w butelce
namoczy w jedna kwarcie wdki albo spirytusu i zakopa
pod progiem w ziemie;
- jeli dychawica, to dobrze purchawki w spirytusie na
dziewi dni namoczywszy po tym na czczo pi.
Tylu wzmianek na temat alkoholu nie znajdziemy w ad
nym z przepisw sowiaskich, by moe dlatego, e w tej
kulturze nie ma zakazu jego uywania w yciu codziennym.
Mona sdzi, e spora ilo takiego rodzaju przepisw jest
wanie skutkiem bezalkoholowej tradycji muzumaskiej.
Lecznictwo Tatarw litewskich to tylko jeden fragment
samoistnej kultury narodu, ktry dugo mieszka obok Po
lakw i Biaorusinw; kultury ciekawej nie tylko dla lingwi
stw, historykw, badaczy religii.
Literatura
Grek-Pabisowa I . , Jzykowa rzeczywisto na Kresach pnoc
no-wschodnich, [w:] Kresy - pojcie i rzeczywisto, red. K. Hand
ke, Warszawa 1997, s. 145-181.
Kryczyski St, Tatarzy litewscy, Warszawa 1938.
apicz Cz., Warstwy jzykowe w pimiennictwie religijnym
Tatarw litewsko-polskich, [w:] Midzy Wschodem a Zachodem,
cz. IV., red. J. Bartmiski i M . esiw, Lublin 1992, s. 321-323.
Udziela M., Medycyna i przesdy lecznicze ludu polskiego,
Warszawa 1891.
RYSZARD RODZIK BARBARA KRAJEWSKA ELBIETA
DANISZEWSKA
* * * Drzewo jesieni
Matka Bolesna
na polach Listopad mego ycia
ju ruiny anw otrzsa ze mnie
wieyce mendli O Matko aski pena
licie zdrowia
niebo kuj z milionw matek wybrana,
a k o r skry chropowaci
ptaki czekaa z radoci wielk
Jesienne wspomnienia na przyjcie Pana.
zgubione ziarna zboa
scz si
na wieym rysku
strumykiem ez Bg obra Twoje ciao
odnajduj
sobie na pomieszkanie,
Lecz coraz mocniejsze
gdy rzeka anioowi:
coraz bardziej krzepkie
- Niech tak si stanie.
WALERIA drzewo mojej mioci
do Ojczyzny
PROCHOWNIK Jedna ze wszystkich matek
do ziemi
przeya rado najwiksz,
w ktr gboko
zrodzia swego Syna,
zapuciam
Polna Madonna ktry by Synem najwitszym.
korzenie
Wokoo przestrze Przez dugich lat trzydzieci,
tonie w zieleni WADYSAW K O C Z O T niezmiennie w kadej dobie,
pord niej suya swojemu Bogu,
cieka si wije a Syn by posuszny Tobie.
Na progu lata
samotna grusza
tu za zakrtem Byo C i przeznaczone
Przekwitaj yta i pszenice
kapliczk cierpie w yciu najwicej,
Miedze w objciach soca
w cieniu swym kryje W chopskich oczach nadzieja gdy Syn Twj w cierniowej koronie
dach na niej Rozpala si pomie serca z krzyem na barkach klcza.
zbem czasu A przez rce szorstkie
dranity Alfabet trudu przepywa Przesza razem, do koca
ciany w odpryski I z biel kapliczek strojnych Jego krzyow drog,
przyozdobione Boe Ciao tajemnic odkrywa nim si zamio soce,
jedna zawiasa W tej kromce chleba nim spocz martwy w grobie.
drzwi podtrzymuje W kropli rdlanej wody
rygle gdzie Ktre spragnionym ustom Gwodzie, co Syna rany
dawno zgubione Przynosz syty oddech lata krwawice rozdzieray,
Nie trzeba zreszt Znaczony sonym potem przebiy Twoje serce
zamkw zawiasw Barwami jedynej radoci i tam ju pozostay.
nic wewntrz W przymierzu z ziemi
nie ma do wzicia W zgodzie z niebem - Teraz, cho Wniebowzita,
bosa Madonna Psalmem mioci... cierpisz przez wieki cae,
ma puste rce kade ludzkie nieszczcie
nie ma te na nich zasmuca Twoj chwa.
Dziecicia
Ona zatapia JZEF CHOJNACKI
sodkie renice
JADWIGA SOLINSKA
w pola i ki Tryptyk listopadowy
i w niebo
Ona wyciga I Zima
rce z mioci
czeka na ciebie Skibami posmutniae krajobrazie
W mgach przede m n si chowasz I powiedzia Pan Bg:
grzesznego
Ale nie posdzam ci o nieszczero Niech nadejdzie zima".
Polne Jej kwiaty
a l mam do ciebie I rozgwiedzia si
u stp si ciel
e za garniec potu srebrnymi nieynkami.
kosy zboa
oddae dorodne zboa Upia roliny i drzewa.
znw latem
i hulaszczym wiatrom Skua lodem
Jej to wystarcza
oczycie przestrze falujce wody rzek.
nie da wicej
Oka m i dzisiaj wyrozumiao Zabysa betlejemsk gwiazd.
mioci wada
i rozpiewaa koldami.
nad wiatem
Pozwl posadzi Dwiczaa dzwonkami sa,
na skraju swego krlestwa rozbawia karnawaem.
18 IX 2000 r. wasne drzewko wiersza Czua si jak krlowa.

41
 SYLWETKI
GRAYNA WADYSAWA DBROWSKA postartych szeroko na pagrkowa
tych wzniesieniach. Pagrki - cho
Nie znam etnografa, k t r y po glnie zainteresowani ludow twr dzenie po nich, uprawianie na nich
przejciu na zasuon" emerytu czoci artystyczn, artystami ludo ziemi, to nie to co na nizinach.
r p o p a d b y w bogostan witego w y m i , ich m u z y k p y n c nie z - Gdyby nasze Sudawskie G r y byy
spokoju", zaniecha swoich zainte nutowego zapisu, lecz prosto z ser t r o c h wysze, moglibymy ucho
resowa. T o n i e m o l i w e . . . Nie po ca, t a c a m i , a take tradycyjnymi dzi za grali - artuj tutejsi l u
zwala na to nieustajca fascynacja o b r z d a m i ; przygotowani do ich dzie.
c z o w i e k i e m i magia odkrywania odbioru" - jak si powiada. Najlep J a k e tu inaczej ma si wie ni
jego twrczych moliwoci wyzwa szym sprawdzianem byy zreszt, i tam, gdzie zwarta zabudowa pozwa
lanych w najprostszych warunkach. s, wypowiedzi osb, k t r e podob- la s s i a d o m p o d a sobie d o n i e
I tak ju musi by do k o c a ycia.
Ostatnia taka fascynacja zdarzya
m i si w samym r o d k u mijajcych
dni kaprynego lata 2001 roku: ko
lejna fascynacja p n o c . L u d m i
stamtd.
T r z y pokolenia
Pnocno-wschodnie krace
Rzeczypospolitej nie byy m i d o t d
obce. W rejestrze moich b a d a te
renowych, poza p r z e w d r o w a n y m
wzdu i wszerz Mazowszem, zna
laza si t a k e ziemia augustowsko-
-suwalska, podobnie jak inne regio
ny etnograficzne Polski. Teraz jed
nake na Suwalszczynie z a p r a g n
a m spdzi k r t k i urlop. I oto -
nieoczekiwanie zjawi si kto ab
solutnie spoza rodowiska etnogra
fw, etnologw, etnomuzykologw,
folklorystw itp. i powiedzia:
- Niech pani przyjedzie do Ja
sionowa.
- ?
Pan Krzysztof, i n y n i e r - h y d r o -
log, od wielu lat entuzjasta turysty
k i na tych terenach, w Jasionowie
naby i remontuje skansenowski"
zabytek - m o d r z e w i o w c h a u p Kapela rodzinna Racisw
zrbow na p o d m u r w c e z kamieni.
- Pozna pani nie tylko uroki tego nie jak pan Krzysztof po raz pierw przez pot. T u , ssiadw bliszych i
zaktka - kontynuowa. - W Jasio szy dowiadczay odkrycia" i mo dalszych cz w g r o m a d dugie,
nowie yje czowiek, ba! Artysta, gy przey to, co maj do przeka jasne wstgi d r g biegncych w d,
ktry wyrs z tej ziemi, tu si uro zania n i e k a m a n i artyci l u d o w i . to wspinajcych si po p a g r k a c h ,
dzi, g o s p o d a r o w a na r o l i jak jego Nieprzychylne stanowisko zda si zbiegajcych si, to znw gincych
ojcowie, ale ewenementem dla by wynikiem famy goszonej chy gdzie hen, daleko d o k d oko si
mnie jest jego zakochanie w skrzyp ba w imi komercjalizacji, e tylko gn zdoa.
cach, w muzyce i graniu. Gra, pie rozrywkowe folk-show", z udzia A l e tylko z jednego spord tych
wa i opowiada. A l e jak gra! I to nie e m profesjonalnych artystw est jasionowskich siedlisk d o c h o d z
wszystko: do grania i p i e w a n i a radowych, dla k t r y c h namiastka dwiki muzyki, o d g o s y p i e n i .
wciga ca rodzin. Jestem zadzi pseudoludowoci stanowi daleko- Droga - od gwnego traktu, mniej
wiony i oczarowany. Tego trzeba planowe" to - m o e si p o d o b a wicej w p o o w i e m i d z y R u t k
posucha. A r t y z m muzyki ludowej m a s o w e m u odbiorcy", e tylko ta Tartakiem a Becejami w bok, koo
i bogactwo treci ludowych pieni ka forma gwarantuje p e n widow szkoy - prowadzi wprost w schlud
s dla mnie odkryciem - zakoczy ni". 2
ne obejcie Racisw. Z jednej stro
mj znajomy. Jasionowo, typowa na pojawier- ny oddzielaj je od wysokiej ciany
Po tej wypowiedzi n a s u n a m i skiej ziemi wie w gminie Rutka ciemnego lasu rozlege ki i upraw
si myl, e nie m o e by w peni Tartak. Kilkanacie siedlisk okolo ne z b o e m pola, z drugiej zieleni si
p r a w d z i w opini, i na koncerty nych k p a m i wiekowych d b w , sad i ogrd, a za n i m znw pola i
cyklu Pie ojczystej ziemi" w Fil klonw, kasztanw i jesionw roz droga nieco w g r . N a samym
harmonii Narodowej w Warszawie 1
siado si wrd zieleni k i obsia wstpie wida r k wraliwych na
przychodzili wycznie ludzie szcze nych zboem rozmaitym" p l roz- p i k n o kobiet: przed domem wie-

42
 lobarwne kompozycje kwitncych
tarasw - bo nie s to zwyke klom
by - i skalniakw. Wszdzie kwia
ty, kwiaty...
O rodzinie Racisw napisano ju
sporo , a szczeglnie o panu Fran
3
ciszku, ale nie wszystko, o czym
opowiada mnie. A mwi m i o swo
im rodowodzie, o historii jasionow-
skiego dworu Wnukowskich, znaj
dujcego si ongi nieopodal, k t
ry dawno przesta istnie. Kraj by
w niewoli, a co lepszym" Polakom
miejsce zgotowano na Syberii. Taki
Racisw
te los s p o t k a Wnukowskiego i
jego rodzin. Mwi o dziadku, k t
ry w tym dworze pracowa za pa
robka"; o p n i e j s z y m podziale
dworskiej ziemi i jak powstaa wie
z tych n a d a . Z a s b w i a d o m o c i
tego czowieka, znajomo historii
przepeniona patriotyzmem obok
precyzyjnego z a p a m i t a n i a wielu
tradycyjnych technik, z b e z b d n y m
nazywaniem szczegw - w budow
nictwie, w kryciu strzech som, w
budowaniu i dziaaniu rnych ty
pw kieratw i w wielu, wielu i n
nych dziedzinach - wprost zdumie
wa i budzi podziw.
Ze szczeglnym z a a n g a o w a
niem mwi o rodzinie D e m b o w
skich - ze strony matki ( - Bo Ra
cis, to m u s i a by j a k i L i t w i n -
wtrca), pokazujc urokliwe miej
sce, w ktrym dzi jedynie drzewa
dawnego przydomowego sadku
znacz lad staropolskiego siedliska
i w szelecie lici kryj dzieje rodzin
nego ycia i gospodarowania.
- Std sza muzyka na ca wie
- mwi Franciszek Racis. - G r a
ojciec i stryjowie. T u przychodzili
najznakomitsi skrzypkowie z okoli
cy: Kowalewskie, Wierzchowski,
Osiski i inni. Maym byem cho
pakiem, kiedy suchaem tego gra
nia (a i jak gdziekolwiek muzyke
syszaem), to mylaem sobie, e
bym i ja mg tak gra j a k o n i . I
chyba teraz tak gram - dodaje, nie
bez dumy. - Po nich moje skrzypce
wydobywaj melodie polek, walcw
i innych tacw, nazywanych prze
ze mnie od ich nazwisk, bo od nich
je przejem. Starczyoby m i tego na
dobre guziny" , o d wieczora do
4
witu.
Franciszek Racis - senior rodu
Rodzina R a c i s w s k a d a si z
dziadkw, jednego z synw z syno
w i piciorga wnukw. Pani Wa
dysawa, o n a Franciszka, o dziew
czcej niemal sylwetce, z promien
nym, zadowolonym obliczem i z ja
snym blaskiem oczu krzta si przy
kuchni i w obejciu, jak iskra. Fran
ciszek - senior rodu ma od wcze
snego ranka swoje codzienne zada
nia. Pierwsze, to przepalikowanie"
kobyki, k t r a jest j a k m a s k o t k a "
w zmechanizowanym gospodar
stwie, a k t r a cae lato, w dzie i w
nocy ma do dyspozycji coraz to inny
kawaek czki, jeli nie jest z a p r z
gana do radlenia, albo odwitnie"
do bryczki. P o r d innych gospo
darskich drobnych zaj, jego naj-
ulubieszym jest c h o d z e n i e koo
pszcz".
Syn Czesaw z o n J a d w i g -
obecni gwni gospodarze. Czy trze
ba m w i , co n a l e y do nich?
Wszystko! Jak w kadym gospodar
stwie rolnym. Wszystko, co w domu,
na polu, w oborze i w stodole. O d
witu do nocy. D o gospodarza na
ley poza t y m wychowywanie sy
nw, a do gospodyni - crek. N o i ,
eby obiad by na czas, eby wszyst
ko byo czyste i zadbane. Tak t e
jest. Normalnie.
Ponad n o r m za jest to, e pan
Czesaw - poza tym wszystkim, co
naley do zawodu rolnika - m o e
odnowi stary lub z b u d o w a nowy
elegancki pojazd: bryczk lub po
wz do konnego zaprzgu; wykona
luksusowo stylowe meble z kadej
epoki; w polnym kamieniu wycza-
rowa gadk paszczyzn o lnicej
fakturze marmuru - gdy trzeba -
ozdobion ku pamici zmarych.
Nie jestem pewna, czy to ju wszyst
kie jego umiejtnoci.
Dzieci C z e s a w a i Jadwigi, to:
najstarszy Zbyszek. W t y m r o k u
szkolnym matura. Wybiera si na
studia humanistyczne. M o e bdzie
to historia, a m o e filologia; albo
m o e etnologia? N a razie rozwaa.
W k r t c e si zdecyduje. M o d s z e
rodzestwo: Szymek, Andrzej, W i o -
leta i Agnieszka to jeszcze podsta
w w k a " i gimnazjum. Wszyscy, w
czasie wakacji nawet, gdy trzeba id
z grabiami do siana, na pole do gro
chu, koniczyny. Chopcy sprawnie
zwo cignikiem z pola plony zbie
rane ca rodzin. Kady wie, co ma
robi. N i k t t u nikogo nie nawouje,
nie pogania. Najstarsi umiej nad
to posugiwa si komputerem. A
gdy pracowity t y d z i e dobiegnie
k o c a i jest przerwa w pracach,
znajduj czas na rozrywk w gronie
rwienikw z bliskiego i dalszego
ssiedztwa. Jest te moliwo za
bawienia si i p o t a c z e n i a w dys
kotece w pobliskiej Rutce Tartaku.
W i k s z o wolnych wieczorw,
po cikiej pracy dnia, obejmuje w
swoje wadanie" Franciszek Racis.
- Trzeba uczy tych modych, bo
jak mnie nie bdzie, to kto zagra te
stare melodie? Te dawne t a c e ,
ktrych dzi nikt nie taczy. K t o za
piewa nasze pieni? - mwi.
I takim to sposobem, wieczorne
go d o b r o w o l n e g o przymusu" - bo
jake przeciwstawia si dziadkowi
- w obszernym pokoju, przy solid
nym stole (dzieo Czesawa Racisa)
zbiera si rodzina i zaczyna si
muzykowanie: b e z p o r e d n i przekaz
d w i k w , m e l o d i i i sw p i e n i .
Franciszek Racis (nagradzany pod-
43
czas W g o r z e w s k i e g o Jarmarku
Folklorystycznego i Oglnopolskie
go Festiwalu K a p e l i p i e w a k w
Ludowych w Kazimierzu nad W i
s) nigdzie nie o d b i e r a nauki
szkolnej. N i e wiadomo dlaczego.
Czyby u w a a n o , e jako przyszy
spadkobierca gospodarstwa n i e
potrzebuje szkoy"? Czyta i pisa
nauczy si przy starszych braciach,
ktrzy chodzili do szk. Wiadomo
ci historycznych i innych naby w
jemu tylko wiadomy sposb, ma ich
taki zasb, e mgby n i m i obdzie
li wielu. Nie zna nut. Obca jest mu
z n a j o m o p o d z i a u metrycznego
u t w o r u muzycznego, frazowania.
Gra - bo gra. I tak te, ze suchu,
uczy swoich artystycznie uzdolnio
nych w n u k w . Swoje instrumental
ne utwory dzieli na p u n k t y " (tak
nazywa czci s k a d o w e granego
utworu, czci melodii).
- Ja gram, a tancerz powinien
wiedzie jak taczy - wyrokuje. -
Ta polka, Wierzchowskiego, to ma
dwa p u n k t y " i j a m u s z gra po
kolei i jak p o w t a r z a drugi raz, to
pierwszy i drugi punkt", jeden po
drugim. A jak krakowiak - to ma
trzy punkty" - dodaje.
Podrywa si i m i m o t r u d n o c i
ruchowych pokazuje: - W pierw
szym p u n k c i e " to trzeba mocno
t o m p a " , o tak i tak. Potem naj
pierw w j e d n strone, podbiegn,
a potem w drug, to drugi punkt".
Trzeci - to poleczka.
Tak si z d a r z y o , e kiedy w
1982 r. przyjmowano do Stowarzy
szenia T w r c w Ludowych wspa
niay c h r P o g r a n i c z e " z Szypliszk
(byo to w G d a s k u ) , powiedzieli
my, e m o e dobrze byoby zain
teresowa si rwnie t a c a m i . Za
pewne s w okolicy ludzie, ktrzy
pamitaj, jak tam dawniej taczo
no. Z e s p P o g r a n i c z e " pod kie
runkiem Jzefa Murawskiego liczy
sobie obecnie 20 lat. p i e w a i . . .
taczy. piewa c h r dorosych, gru
pa modzieowa taczy z towarzy
szeniem muzyki skrzypiec, harmo
nii i b b e n k a . Nie byoby w tym nic
nadzwyczajnego, ale to do Francisz
ka Racisa u d a o si owego czasu
Pogranicze" po t a n e c z n " pora
d . I to wanie on p r z e k a z a P o
graniczu", a p o t e m i z e s p o o w i
Szeszupa" w Rutce Tartak, tace,
k t r e dobrze z a p a m i t a z m o d o
ci, nie tylko muzycznie".
P o r d przysyanych m i z terenu
wiadomoci o rnych tacach re
gionalnych znalaza si jedna, z Su
44
walszczyzny, e jest taniec wielo
czynnociowy". Nieprawdopodob
ne. - Co t o jest? K t o towymyli?-
pytaam niejednokrotnie.
A trzeba byo przyjecha do Ja
sionowa, p o z n a r o d z i n Racisw,
eby sprawa si wyjania. Pytam
pana Franciszka, co to za taniec, czy
rzeczywicie tak si nazywa? S k d
si wzi. Zapytany krci zagadko
wo gow:
- A to taki taniec... Waciwie
nie wiem nazwy. By dawno. Przy
jechali t u do mnie z Suwak i pro
sz o zagranie i pokazanie tacw,
to pokazuje i m . Polka taka, zwy
czajna", a to walc, to grajc-polka"
na cztery pary, krakowiak, no i ten
taki - cztery p u n k t y " muzyki. Nie
wiem, jak si nazywa, ale skoro jest
takie urozmaicenie, cztery zmia
ny" - to chyba b d z i e wieloczyn
nociowy" - mwi. Tak zapisali i
pojechali.
- Czy nie p a m i t a pan, j a k to
byo n a p r a w d z t y m t a c e m ?
- Nie nazywali go. W R o g o a -
nach, koo Wiajn - t u zaczyna si
dusze opowiadanie, jedno z wie
lu - dawno temu bya taka rodzina
Ostrowskich - muzykantw, bardzo
zdolnych. Piknie grali. By tam m j
dziadek i stryj. T o jak stryj sysza
t muzyk, to wzio siostre i zaczo
z ni taczy do tej muzyki. Z a pare
minut to i inni te tak taczyli. I tak
powsta ten taniec. Teraz, poniewa
wzieli go" do z e s p o w , t u ode
mnie, z Jasionowa, t o n a z w a e m
jasionowski". 5
Z r o b i o si j u bardzo p n o , a
oni jeszcze graj i piewaj. Fran
ciszek Racis i wnuk Szymek - dwo
Jeden z domowych koncertw - dziadek gra z wnukami
je skrzypiec, unisono lub w dwugo
sie; Andrzej na harmonii - warsza
wiance"; Wioleta na basetli; na b
benku Zbyszek lub najmodsza A g
nieszka - na z m i a n . Czesaw i Ja
goda piewaj. piewaj z r e s z t
wszyscy. Tak jak zaintonuje dziadek
Franciszek.
A babcia, pani Wadysawa asy-
stuje swoj o b e c n o c i , c i e p y m
spojrzeniem obejmuje swj d o m o
wy zesp artystyczny" i jest szcz
liwa, kiedy powracaj z wystpw
zadowoleni, w aurze usyszanych
pochwa.
Taka to rodzina.
D o d a jeszcze m u s z , e pan
Franciszek, aby zesp dobrze si
p r e z e n t o w a , wasnorcznie wyko
na z modrego sukna, dla wszystkich
mczyzn (wedug z a p a m i t a n e g o
wzoru) czapki-maciejwki z czar
nym daszkiem i zgrabne kamizelki
w k a d a n e na lnico biae koszule.
Fot. autorka
PRZYPISY
1
G. Dbrowska, Pie ojczystej ziemi,
Warszawa 1997.
2
Autentyczna wypowied jednego z
organizatorw pokazw zespow ludo
wych na estradach.
3
J. Bacewicz, Suwaki i ziemia suwal
ska. Przeom wiekw. Wigry", wyd. 2,
2001, s. 84, 85, 96.
4
Guzinami" nazywano w Jasinowie
wiksz, lepsz" zabaw zorganizowan
we wsi dla potaczenia", z udziaem naj
lepszych muzykantw. Ten sam termin
wystpowa na Mazurach i Warmii. Zob.:
M . Drabecka, Tace Warmii i Mazur,
Warszawa 1978, s. 44.
5
Jest to trzyczciowy walc o zmien
nym tempie, z cod o metrum parzystym.
 21 wrzenia 1991 roku zmara moja mama Klemen
tyna Ffrowicz. Myl, e dziesita rocznica jej mier
ci jest dobr okazj do przypomnienia jej d o k o n a .
Bya czonkiem Stowarzyszenia Twrcw Ludowych.
Szya pikne stroje gralskie znane na caym Podhalu,
bya znakomit hafciark. Pod koniec swojego dugie
go ycia czsto sigaa po piro i ukadaa wiersze oraz
inne wspominki".
Helena Doleuchowicz
KLEMENTYNA FFROWICZ
Moje ycie
Urodziam si 23 listopada 1893 roku w Polanach,
czyli dzisiejszej wsi zwanej Kocielisko. T u ukoczy
am czteroklasow szko powszechn. Rodzice mieli
gospodarstwo rolne. Ojciec mj Stanisaw Fatla by
szeroko znany z doskonaego kroju i szykownego szy
cia portek i cuch gralskich. Matka - Karolina Fatla z
domu Kapon piknie te portki haftowaa. My, dzieci
te musiaymy siada do igy i p o m a g a rodzicom.
Zwaszcza ja, jako najstarsza z rodzestwa. Z tego te
powodu byam przyuczana do szycia i do haftu. Z bie
giem czasu obowizek ten przerodzi si w zamiowa
nie do ludowego fachu, czyli do szycia i haftowania
stroju gralskiego, tak mskiego jak i damskiego, kt
remu powiciam cae swoje ycie!
Gdy skoczyam 14 lat, zostaam przyjta do pra
cowni kroju i szycia strojw gralskich, ktra miecia
si w Zakopanem przy ulicy Kocieliskiej. W owym
czasie bya to pierwsza i jedyna pracownia (jednocze
nie sklep) stroju gralskiego na caym Podhalu. Pro
wadzia j Rozalia Tatar, ktr powszechnie zwano
Kataniorka".
Szyo nas cztery dziewczta. Szyymy do sklepu
spdnice, zapaski, katany, gorsety i kaboty chopskie,
koszule chopskie i damskie. Pracowaymy szyjc na
maszynach od pitej rano do smej wieczr, z godzin
n przerw na obiad. Pierwszy rok pracowao si o
swoim wikcie i bezpatnie. Gdy Kataniorka" przyjmo
waa do nauki, czyli do terminu, musiao si by trzy
lata u majstra na nauce, po czem zostawao si czelad
nikiem i mona ju byo zarabia, albo otworzy swoj
wasn pracowni.
Dziao si to koo roku 1908. W owym czasie wszyst
ko byo bardzo tanie, ale o pienidz byo bardzo trud
no! Moja szefowa uznaa mnie za bardzo zdoln i ob
rotn pracownic, wskutek czego uczynia mnie jakby
swoj praw rk", tak w pracowni jak i w sklepie.
Nawet niedzieli wolnej nie miaam pracujc w sklepie,
ktry by otwarty wanie w niedziel, a to z tej przy
czyny, e baby czy te gadziny przychodziy z okolicz
nych wsi do Zakopanego, do kocioa, a z kocioa za
glday do naszego sklepu. M o i m obowizkiem byo
wydawanie zamwionego szycia i przyjmowanie no
wych zamwie. Kataniorka" inkasowaa pienidze za
sprzedany towar, za udzielane klientom kredyty wpi
sywaa do specjalnej ksiki. Z tych kredytw udziela
nych przez Kataniork" korzystao bardzo wiele wiej
skich kobiet. W tym czasie po wsiach podhalaskich
bya wielka bieda i ubstwo.
W 1914 roku wybucha pierwsza wojna wiatowa,
ale Rozalia Tatar nie przerwaa dziaalnoci i przez cay
czas trwania wojny nadal prowadzia swj interes. By
am u niej do roku 1918, a wic przepracowaam rw
ne dziesi lat.
W tyme roku, szyjc u bogatej wjciny, ony wjta
Staszla we wsi Maruszyna, poznaam swojego przysze
go ma Andrzeja Ffrowicza, ktry wrci z wojny i w
roku 1919 wyszam za niego za m . Mieszkajc w
Maruszynie przez pitnacie lat i prowadzc niedue
gospodarstwo rolne, szyam bez przerwy gadzinom i
gazdom nie tylko z tej wsi, ale rwnie z okolicznych.
Dochowaam si szeciorga dzieci: dwch synw i czte
rech crek. Znana byam na caym Podhalu z szykow
nego kroju i adnego, podobajcego si szycia, tote
na brak pracy nie mona byo si uskara.
W 1937 roku przeniosam si na stae do Zakopa
nego, a stao si to z tej przyczyny, e dwaj grale za
kopiascy - Jzef Krapiel i jego szwagier, Stanisaw
Wawrytko - otwarli gralski sklep przy ulicy Krupw
k i , p r o p o n u j c m i zatrudnienie w swojej pracowni.
Z oferty tej skorzystaam i rwnoczenie zatrudniam
moj crk Janin.
T u zastaa mnie druga wojna wiatowa. T u przetrwa
am j wraz z rodzin. ycie byo bardzo cikie i nie
obeszo si bez dramatw: troje dzieci zostao wywie
zionych na przymusowe roboty do Niemiec. Ja wraz z
j e d n crk zostaymy zatrzymane na ulicy Zakopa
nego w czasie apanki. Wywieziono nas do Tarnowa i
tam wraz z setkami i tysicami takich jak my ludzi, ko
paymy okopy przeciwczogowe. Kopaymy przez cay
miesic, doznajc duo biedy i wiele upokorze.
Po wojnie zamieszkaam w swojej rodzinnej wsi, czyli
w Kocielisku. T u wybudowaam na Blachwce, czyli
na ojcowinie, may drewniany, gralski domek, pro
wadzc przy n i m malutk gazdwk, ale ju wasn.
Bg da, e dzieci powrciy do domu z zawieruchy
wojennej, a i mnie i memu mowi te udao si prze
trwa ten ciki okres.
W 1947 roku prowadziam kurs kroju i szycia gral
skiego we wsi Z b , na ktry uczszczao kilkanacie
45
dziewczt. Przez wszystkie trudne lata nauczyam k i l
koro dziewczt swojego stylu kroju i szycia garderoby
gralskiej. I tak przeyam 92 lata, szyjc i pracujc
bez wytchnienia, bez odpoczynku, bez urlopu, dozna
jc przy tem wielu przykroci i zmartwie.
K o c h a a m m o j p r a c i ten strj gralski! Kiedy
czasami w s p o m n pocztki mej pracy, nasuwa si wie
le refleksji. Nie byo to atwe. Pracowao si po czter
nacie godzin dziennie. Nie wolno byo nawet rozma
wia! A o jakich rozrywkach albo kulturze, to nie byo
nawet co marzy! P o c z t k o w o szyo si spdnice per-
kalowe w sze brytw, obszywane samym spodem we
n i a n t a m . A gdy si ju n a b r a o pewnej wprawy, do
stawao si do szycia kaboty cajgowe, te obszywane
wenian t a m , a ich krj by bardzo prosty. Po ja
kim czasie zaczy si pojawia materiay w e n i a n e
i aksamit, z k t r e g o szyo si ju gorsety, kobiece ka
tany obszywane barankiem wkoo oraz czarne spd
nice w e n i a n e tzw. kangarowe, zdobione limi d b o
wymi. N a t a k s p d n i c m o g a sobie pozwoli tylko
bogata gadzina. Spdnica kosztowaa siedem reskich
austriackich, a w tym czasie bya to bardzo wysoka ce
na. K a t a n i o r k a " nas nigdy nie uczya kroju. Sama
wszystko kroia i przygotowywaa, dajc r o b o t dzi na
jutro tak, e trzeba si byo dobrze uwija, aby podo
a tej pracy. M o i m marzeniem zawsze byo to, aby
zmieni styl i f o r m kroju K a t a n i o r k i " i szy po swo
jemu.
Stao si to wtedy, gdy zrezygnowaam z pracy u niej.
Chopcy wracali z wojny. Przynieli p e w n m o d : no
sili tam wojskowe bluzy, w ktrych sobie w cywilu gu
stowali i zachodzia konieczno, aby si do tego do
stosowa. O p r a c o w a a m styl i f o r m tak, aby gral
Gorset i portki - dzieo Klementyny Ffrowicz
Fot. archiwum
wyglda w takiej bluzie (po gralsku bluzka") ad
nie, zgrabnie i szykownie. Styl takiej bluzki przyj si
na caym Podhalu, wic szyam chopcom, a ci czuj
si w nich dobrze i paradnie, i zgrabnie!
Daj B o e , aby si nam ta gralszczyzna zachowaa
jak najduej! Pikny kraj, pikny strj, tak mski jak i
kobiecy. Taniec ywy, zadziorny, piew tskny i weso
y, muzyka niepowtarzalna. Dziewczta i chopcy roz
t a c z o n e . A taniec zbjnicki?
46
W 1977 roku w Kocielisku powsta Gralski Re
gionalny Z e s p Pieni i T a c a P o l o n i o r z e " . Majc
ju 84 lata z o s t a a m czonkiem tego zespou. Ze p.
J a k i e m Sobczykiem - niewiele modszym ode mnie -
pokazywalimy taniec gralski, starowiecki na scenach
Kocieliska, Zakopanego i w innych miejscowociach.
Dostawalimy zawsze rzsiste brawa, kwiaty i dyplo
my. Byo bardzo przyjemnie.
Z a czasw Wincentego Witosa, mieszkajc jeszcze
w Maruszynie, zostaam czonkiem Stronnictwa Ludo
wego.
W czerwcu 1984 r o k u przy pomocy Muzeum Ta
trzaskiego i etnografa p. Heleny redniawy zorgani
zowano wystaw mojego szycia i haftu stroju gralskie
go. Wystawa bya eksponowana przez cay miesic w
sali M i d z y n a r o d o w e g o K l u b u Ksiki i Prasy w Za
kopanem. Po tej wystawie spotka mnie przyjemny za
szczyt, gdy z o s t a a m zaproszona na Zjazd Zwizku
Podhalan, ktry odby si w L u d m i e r z u i na ktrym
to Zjedzie w r c z o n o m i uroczycie o d z n a k honoro
wego czonka Zwizku Podhalan. Bardzo si ciesz,
e c h o w tak ju podeszym wieku nie zapomniano o
mnie i uhonorowano moj uporczyw i dugoletni pra
c dla gralszczyzny, co potwierdzam przeze mnie uo
onym wierszykiem:
Co kochom
Z a m o d u i teroz kochom to Podhole,
Te gry wysokie, lasy, piykne hole...
Ino m i stranie zol zburzonyk saasw,
Owiecek i bacw, i warnyk juhasw.
Chokie Giewont pace za tymi holami
I do krziza woo: Zmiyuj si nad n i m i " !
Nie pasom si owce, nie dymiom saasy...
K a si nom podziay starodowne casy?
Zyjemy nadziejom, ze si jesce zmiyni:
Przydom tu bacowie i owiecki nimi.
I juhasi przydom, zanucom wesoo,
I my tyz z radoci zapiywomy wkoo!
Siedniemy przy watrze, zajymy se syra,
A za nami stoi zyntyce puciera,
Wypijemy ciepom! Zakrzciom grole:
Niek zyje to nase kochane Podhole"!
K o c h o m strj gralski przez babki nosony
I tyn teraniyjsy piyknie haftowany.
Spodnice u spodku rybem wysywane,
Rynkowy u kosul cae haftowane.
I gorsety majom t u r n e kolory,
Piyknie som wysyte starowieckie wzory,
I cynsto nosone te kwieciste sole,
Chustki na ramionach, na syji korole...
I nuty gralskie przez m u z y k w grane,
I toniec, kie t o c o m dziywcynta kochane...
G r o l e ! G r o l e ! G r a l s k o muzyka,
Cay wiat obydzies, ni ma takiyj nika!
Wiersz pisany w 1988 roku, w wieku 95 lat
 ODESZLI OD NAS

Zdzisaw Walczak
(1926-2001)
Z wielkim alem i smutkiem za
wiadamiamy, e 20 wrzenia 2001 r.
odszed od nas na niebieskie hole
Zdzisaw Walczak - znany malarz,
rzebiarz i snycerz gralski, dziaacz
spoeczny - jedna z charakterystycz
nych postaci zakopiaskich.
By c z o n k i e m Stowarzyszenia
Twrcw Ludowych i Zwizku Pod
halan. Dugie lata organizowa i pro
wadzi w kady wtorek Posiady g
ralskie" w wietlicy warna" Zwiz
ku Podhalan w Zakopanem. Napisa
sze kronik posiadowych, jako ich
dokumentacj, przy okazji stworzy
kolekcj karykatur rysowanych ow
kiem - portretw bywalcw posiadw
gralskich. Bywa na wszystkich i m
prezach i zjazdach Z w i z k u Pod
halan, uwieczni t e m p e r i akwarel
stare szaasy tatrzaskie, obecnie w
Jeden z tatrzaskich szaasw uwiecznionych temper przez
Zdzisawa Walczaka
wikszoci ju nieistniejce. W ka
dej wolnej chwili szed w gry i malo
wa z natury swoje obrazy. T tech
nik rwnie uwieczni stare koci
ki i cerkiewki wschodnich Beskidw
(koo Muszyny i Krynicy), stare drze
wa reglowe Suchorze", ruiny zam
kw...
Malowa na szkle charakterystycz
ne sceny z ycia naskik" ludzi - g
rali tatrzaskich. W tyme malarstwie
uzyskiwa wielokrotnie czoowe na
grody w konkursach oglnopolskich,
wojewdzkich i lokalnych. Rozsawia
Podhale przy okazji parokrotnych
wyjazdw za granic ze swoimi obraz Zdzisaw Walczak na otwarciu wystawy
kami na szkle - na Targi Sztuki i Rze Ino zwonki zbyrcom..." - KDTL, gru
miosa we Francji, Belgii, Sowacji. dzie 1996 r.
Rwnie na targach sztuki ludowej w Fot. Andrzej Wrona
Polsce. Mia szereg wystaw indywidu
alnych, z a r w n o o b r a z w na szkle
malowanych, jak i tury", Zasuony Czonek Zwizku
temper, akwarel i Podhalan", Z o t O d z n a k za Zasu
karykatur. Wysta gi dla Zakopanego, Zotym Krzyem
wia w wielu kra Z a s u g i , N a g r o d i m . Jana Pocka,
jach i w Polsce, a N a g r o d i m . Oskara Kolberga - naj
obrazy jego mo wysz n a g r o d dla zasuonych w
na znale w wie kulturze ludowej i wieloma innymi.
lu muzeach oraz w By c z o n k i e m P T T K i Stray
zbiorach prywat Ochrony Przyrody. U k o c h a r o d n
nych w kraju i ziemi, nie chcc nigdy i nigdzie poza
poza jego granica ni szuka atwiejszego chleba. K o
mi. cha m u z y k gralsk, starodowne
Rzebi sosrby nucicki wygrywo w wolnych chwilach
- gwnie belki na glak.
stropowe w chau Spisywa opowiadania swojej bab
pach gralskich. k i - legendowe bajania tchnce daw
Przez 30 lat praco nymi rokami.
wa jako snycerz w Zdzisaw Walczak spocz na Pk-
zakopiaskiej Ce sowym Brzysku 28 wrzenia 2001 r.
pelii. Byli chopcy, byli,
Uhonorowany Ale si minyni
wieloma odzna I my sie minieme,
czeniami, m.in. Po malukiej chwili...
odznak Zasu
Fot. Alfred Gauda ony Dziaacz K u - (red)

Pi zamojskich twrczy nie yje

Rok 2000 zakoczy si dla kultury ludowej i Zamoj
skiego Oddziau Stowarzyszenia Twrcw Ludowych wiel
k strat. Z szeregw naszych odeszo na wieczny spo
czynek pi czonki.
Zofia Gilewska z Rozdow zmara w wieku 78 lat -
uprawiaa plastyk obrzdow oraz haft.
Wadysawa G r u d z i s k a z Grabowca m i a a 80 lat.
Wrd szerokich zainteresowa plastycznych wykonywa
a kunsztowne pajki, pisaa wiersze.
Feliksa Lewandowska z Krasnobrodu odesza w wie
ku 86 lat - zajmowaa si malarstwem, pisaa te wiersze.
Franciszka Boryta z Bonia koo Szczebrzeszyna zmara
w wieku 80 lat - pisaa wiersze, legendy.
Cyryla Jedliska z Nedeowa, ostatnio mieszkaa w To
maszowie Lubelskim, zmara w wieku 80 lat - uprawiaa
malarstwo, piew, poezj.
Dorobek tych twrczy znalaz swoje miejsce w licz
nych publikacjach prasowych i ksikowych, a take wzbo
gaca zbiory muzew regionalnych i krajowych.
Prezes Zamojskiego Oddziau S T L
Wadysaw Sitkowski

47
Adam Doleuchowicz Maria Kozaczkowa
(1923-2001) (1910-1982)
12 maja tego roku zmar
A d a m Doleuchowicz, rze
biarz, malarz, poeta, muzyk.
Urodzi si w 1923 r. w Za
kopanem i tu stale mieszka.
Szko powszechn ukoczy
w 1937 r. i potem dwa lata
Pastwowej Szkoy Przemy
su Drzewnego w Zakopa
nem. D a l s z n a u k prze
rwaa wojna. W 1944 r. zda egzamin czeladniczy jako rze
biarz. A w roku 1981 otrzyma tytu Mistrz rzemiosa ar
tystycznego", nadany przez ministra kultury i sztuki. Od
1974 r. by czonkiem Stowarzyszenia Twrcw Ludowych
w sekcji rzebiarskiej, a od 1986 r. w sekcji literatury l u
dowej. Okoo 25 lat przepracowa w spdzielni Zakopia
skie Warstaty Wzorcowe jako rzebiarz i projektant.
Oprcz rzeby trudni si malarstwem: na szkle, tem
pera, akwarela, olej i pastel. By rwnie muzykantem (na
skrzypcach gra ponad 60 lat) i kompozytorem, skompo
nowa ponad 300 utworw muzycznych, w tym okoo 100
melodii gralskich. By take poet, prozaikiem i gaw
dziarzem. Bra udzia w rozmaitych konkursach, wysta
wach i kiermaszach sztuki ludowej tak w kraju jak i za
granic. Z a j m o w a si rwnie lutnictwem. W 1995 r.
przedstawi w Szydowcu na oglnopolski konkurs budo
wy instrumentw ludowych, sze instrumentw smycz
kowych: zbcoki, optowki i skrzypce dubane.
Od 1982 r. w swoim domu w Zakopanem przy ul. Za
Strugiem 30a prowadzi Regionaln Izb Twrcz, ktr
odwiedzali gocie z kraju i caego wiata.
Przez 12 lat A . Doleuchowicz by kierownikiem mu
zycznym i prymist w znanym Zespole Pieni i T a c a
Klimki". Fot. archiwum
ADAM DOLEUCHOWICZ
Hej! Krzizu, starusku
Dumnie do sonecka w Giewoncie grzbiet dwigos.
T u wrze w grunt holi wiekowym korzeniem,
tu w nieba bkicie z daleka sie migos,
ty dolin pociechom i ceprw marzeniem.
W kymbak chmur rosy goronc coa choodzis
i t o c e m si niesies z ranemi gwiozdkami,
miesicek ci miychu kieniekie nagodzi
i regle spod grani pochnom koswkami.
Ty jest jako skaa lo ludzi ostojom
i scyrom pociechom, kie i m casem smutno,
boginek ju ni ma, to ci sie nie bojom,
i diabw tyz ni ma, gowy ci nie utnom.
Hej! Krzizu stuletni! Starusku wiekowy,
cy widzis jak chmurki po tobie sie wcom?
Dozwl, ze wylezem na obok wiyrchowy
i stela ci gwiozdki zielone pozrucom.
Cy widzis jak z holnym w zapasy sie bierem
i z grzbietu Giewontu kiyrdel chmur ozganiom?
W kropelkak siklawy kosulke ci pierem,
a na pociesynie wiedem piyknom paniom!
Wiersz napisany w kwietniu 2001 roku na uroczysto
100-lecia ustawienia krzya na Giewoncie.
48
Do uznanych klasykw wspczesnej literatury ludo
wej naley niewtpliwie zaliczy M a r i Kozaczkow z
Dbrowy Tarnowskiej. P o e t k niezwykle utalentowan,
ale dzisiaj ju troch zapomnian.
Urodzia si 28 stycznia 1910 r. w znanej z kulturalne
go dorobku wsi Zalipie, gdzie w szczeglny sposb kulty
wowano zwyczaj i duej klasy u m i e j t n o ozdabiania
malowanymi kwiatami cian domw i wntrza izb. W mo
doci dzieje losw przyszej poetki nie ukaday si po
mylnie. Bardzo wczenie stracia rodzicw. Jej ojciec
poleg podczas I wojny wiatowej, a w kilka lat pniej
zmara matka. M i m o tego, b d c najmodszym dzieckiem
z piciorga rodzestwa, M . Kozaczkowa zdoaa ukoczy
6 oddziaw szkoy powszechnej, a w latach 1928-1930
ksztacia si w szkole rolniczej w Bachowicach, ktr pro
wadzio Maopolskie Towarzystwo Rolnicze. Tam te za
cza pisa pierwsze wiersze i artykuy, k t r e publikowaa
Moda Polska", modzieowy organ towarzystwa. Uy
waa wwczas literackiego pseudonimu Maryla znad W i
sy". W latach 1931-1932 prowadzia placwk pocztow
w Porbie Radlnej koo Tarnowa. W 1933 r. wesza w
skad zespou redakcyjnego pisma Wie, Jej Pie". W
1933 r. wysza za m za funkcjonariusza Stray Granicz
nej i wraz z m e m wyjechaa do Dziaoszyna (pow. Wie
lu), skd na skutek dziaa wojennych przeniosa si do
Dbrowy Tarnowskiej. W latach okupacji dziaaa w ru
chu oporu, b d c czniczk i kolporterk prasy podziem
nej. Po wyzwoleniu p r a c o w a a spoecznie. Bya m.in.
czonkiem Z a r z d u Powiatowego Wici" i przewodnicz
c Z a r z d u Powiatowego Maopolskiego Towarzystwa
Przyjaci Dzieci. Dziaaa w Miejskiej i Powiatowej Ra
dzie Narodowej oraz w Zjednoczonym Stronnictwie L u
dowym. Naleaa do grupy literackiej G r o n i e " w ywcu,
a take do Midzywojewdzkiego Klubu Pisarzy Ludo
wych w Lublinie (od 1965 r.) i nastpnie do Stowarzysze
nia Twrcw Ludowych. Wszdzie suya dobru spoecz
nemu, mieszkacom wsi i kulturze wasnego rodowiska.
Pisaa przede wszystkim wiersze, ale take artykuy, fe
lietony i opowiadania. Przed wojn swoje teksty druko
waa w Piacie", a po wojnie nawizaa cis wsppra
c przede wszystkim z Zielonym Sztandarem" i krakow
skimi Wieciami". Wiersze publikowaa rwnie w pra-
Maria Kozaczkowa. Obok poeta Stanisaw Buczyski i kowal
Bronisaw Cukier
Fot. archiwum
 Z KLASYKI LITERATURY CHOPSKIEJ
sie polonijnej w Kanadzie i U S A oraz w wydawnictwach Pokuta
Stowarzyszenia Twrcw Ludowych. Za ogaszane w Zie
lonym Sztandarze" korespondencje terenowe w 1962 r. Nie p a m i t a m ,
otrzymaa nagrod im. Tomasza Nocznickiego. jaki by mj grzech,
Twrczo poetycka M . Kozaczkowej ukazywaa si e stercz na pokucie
take w antologiach poezji ludowej, w tym w kilku to doywotniego trwania
mach lubelskiej Wsi tworzcej (t. I I I , I V , V , V I i V I I ) , w kolejce po mier.
Antologii wspczesnej poezji ludowej J. Szczawieja, Karcie
Groni, tomie poetyckim Polska nam Papiea daa - t. I , Czekam wic
opracowanej przez S. Weremczuka antologii Ojczyzna i na ten swj krwotok
w innych. Ukazay si take jej cztery indywidualne tomi czy zawa.
ki poetyckie: poczwszy od wydanego w 1974 r. w War I - nawet si nie boj
szawie Boso po rosie i w kolejnoci nastpne: Kwiaty na jak ci, tu koo mnie
niegu, Matczyne wito oraz wydany w Tarnowie przez rozliczenia
tamtejszy orodek kultury w rocznic mierci autorki to z rad dobrych",
mik Wiersze Marii Kozaczkowej. ktrych nikt nie dawa
Na jej twrczy dorobek skada si gwnie liryka oso takim jak ja
bista, ale wiele miejsca poetka powica take rodzinne bezdomnym...
mu Zalipiu i problemom spoecznym najbliszego rodo
wiska czyli krakowskiej wsi. Wyrane odbicie w jej tek 1971
stach znalaza rwnie wojna i jej konsekwencje. Z du
aprobat wypowiada si na tematy tradycji kulturowej wsi,
jej zwyczajw i obrzdowoci. Obecny w dorobku M .
Kozaczkowej jest take temat i refleksja natury religijnej. Kwiaty mojego dziecistwa
Jako pisarka M . Kozaczkowa prbowaa realizowa si
w rnych gatunkach literackich, m.in w liryce osobistej, Kwiaty Zalipia! W r d was rosam,
satyrze, bajce literackiej, sonecie, odzie czy elegii. wiad Byycie m o i m barwnym wiatem,
czy to o jej duym, samorodnym talencie. Najwikszym Na biaej cianie z niskim dachem...
marzeniem poetki byo jednak to, e zawsze pragna by
- Czsto wspomnieniem do was wracam,
pisarzem chopskim. I jeli doczekam kiedy - pisaa -
D o malowanych chat nad Wis,
momentu, e wie uzna mnie za swojego rzecznika w lite
raturze (a nadzieje t ywi na podstawie listw od czy Jak w mio M a t k i z lat dziecistwa...
telnikw), bdzie to mj ogromny sukces". Kwieciste lipy i kasztany
Za swoj twrczo i dziaalno spoeczn otrzymaa Z kolumienkami biaych kwiatw,
wiele nagrd i wyrnie, w tym Nagrod Artystyczn im. Co czerwonymi renicami
Jana Pocka oraz Krzy Kawalerski Orderu Odrodzenia Przyglday si chopskim chatom.
Polski. I drobnolistna jarzbina,
Maria Kozaczkowa zmara 30 kwietnia 1982 roku. Strojna w korale jak dziewczyna.
(JA)
Kwiaty przydrone, nadwilaskie!
J a k e smutniay wasze oczy,
Gdym za zotwk sza na paskie,
MARIA K O Z A C Z K O W A
By kupi zeszyt i podrcznik
I jak przy waszych tcz kolorach
Powrt Popielaciaa moja dola.
Kwiaty serdeczne, kwiaty zote,
Pragn wyowi z ciszy Twoje kroki, Cocie zdobiy chlebne zboe,
Ktrymi skracasz dzielc nas przestrze, Byycie wiosn i odlotem
Kiedy Ci wezw uczuciem gbokim Mych niespenionych nigdy m a r z e ,
I si westchnie. I rumiankami i rezed,
Wyjd naprzeciw, eby Ci powita, K t r e przydronych witkw strzeg...
Na Twe z m c z o n e oczy zo donie, Kwiaty ojczyste, kwiaty polne!
Aby nie dostrzeg, jak m i w prozie ycia - W narczach p a c h n c e g o chmielu,
Zbielay skronie. W wiankach oktawnych, witojaskich,
W ludowej pieni na weselu.
Inaczej mody wrd burz nienazwanych Jestecie ze m n z n w - j a k wtedy,
Biegnie do jutra brzaskami i n o c , Gdym po was boso sza na grzdy...
Inaczej stary, co wie, e si spieszy
Nie byo po co. Kwiaty dziecistwa, kwiaty swojskie!
- Jeli nie m o g was m i e tyle,
Sid wieczorem u Twego ogniska, Ile wspomnieniem wraca do mnie,
Co si na popi wypali do witu, Nie al by po was cho badylem,
Jak nasza gwiazda, co ledwie zabysa, Co u rodzinnej zosta strzechy,
Spada z bkitu... Z matczynej zblakej, zielnej wiechy...
1978 wrzesie 1977

49
 CZESAW WENDER TERESA TETER LEON KAWECKI

Wiersze Zuboaa sukienka Twarz czasu

Wiersze powstaj Dzieo byo to jak malowane Melodie westchnie
noc a zdobio paczce tsknot
gdy upiona jest czas zanurzony
stara lipa rodkowy lata dziedziniec w puszysty woal mgie
gdy gwiazdy zielonych lat
lgn do oczu na tle co nad Wgierk
a ksiyc ley na krzykliwej sukienki makw w szumie traw pozostay
dnie rzeki sonecznika w strzpiastej szukam ci kcie
koryta koronie zgarbionej chaty
ze stadem wrbli w przetaku ktr wiatr czasu
Wiersze si roju pszcz wzi w swoje ramiona
rodz tam gdzie sodycz gruszek i ponis wraz z umiechem
po deszczu tych koszyczkw kopru co na progu zosta
gdy pachnie wyronitych gwek saaty Twarze popkanego czasu
wiea trawa i zapachu kiszonych ogrkw odbite w ksidze ycia
gdy zakochani kos zboa by krlem co drzwi skrzypieniem
si pieszcz w snopki zebrany do siebie zapraszaj
gdy budzi si przewizany powrsem Powrcie do mnie
bawat w dziesitki zestawiony z bosych dni dziecistwa
jak pole dugie i szerokie
Wiersze si mno e nie zawsze okiem signe
nad ranem rzdw ostatnich
gdy brzask ogarnia w mg ranka i wieczora ubrany
ziemi wyglda bogato dostojnie
gdy domy budz si jak na reprezentanta niw
zaspane przystao
gdy pachnie
pierwsze siano promie w kosie si przeglda
niczym ksiyc w jeziorze
wierszcz wdzicznie wygrywa FLORIANNA
na gaci lub pokosie
BRONISAWA a wzdu botnistych grobli KISZCZAK
stare wierzby kaniay si nisko
FASTOWIEC wozom drabiniastym i ligom
jadcym ze zboem
Moja wioska
Madonna Na dolinie roztoczaskiej
chop za cho w pciennej Otulona w gaje, pola,
Z obrazu spoglda koszuli Niby jakie gniazdko ptasze
pikna Madonna, i somianym kapeluszu Drzemie w ciszy wioska moja.
oczy ma dobre, donie splecione, czu wicej chci do ycia
nad wit gow a i siy spyway mu chyba z Nieba Wrd k pynie maa rzeczka,
z gwiazdek koron, dla potrzeby zebrania tego Niosc z wod wonie wiee,
Synka przy sobie. Boego chleba Koni jej s|g stare wierzby,
A synek milczy, a synek czeka, rado pier rozpieraa Cicho szepczc swe pacierze.
kiedy mu ka zbawi czowieka. gdy stodoa pkaa w szwach
Matka na synka patrzy a sterta przy stercie staa Smuke brzozy przy gocicu
w zadumie. W lubne suknie si przybray,
On ma wiat zbawi? duo uroku i wiejskiego czaru A tam dalej na rozstaju
Taki malutki? miay tamte niwa Krzy pochyli si sczerniay.
Ma mae rczki, row buzi, e nie sposb trafi sowem
a wczoraj w trawie pogubi butki. widoku w owej renicy Wedle drogi domy stoj,
A synek milczy, ktry dzi kombajn pokn Drzewa cie swj kad na nie,
bo wie, e musi speni si sowo, krojc niwn sukienk A z zaroli wiatr przynosi
bo wie, e sowo ciaem si stanie. na drobn som Sowikowe, pikne granie.
Ciao umcz przez ukrzyowanie,
potem je wemie Ojciec na chwa. Ja si wcale tego nie wstydz,
On o tym wiedzia i tak si stao. e si na wsi urodziam,
On o tym milcza. Siej bratki i maciejk,
Taki malutki. eby wie pikniejsza bya.

50

DANUTA NICZYPORUK
Wzowe kwestie spoeczne
wspczesnej wsi polskiej
Polska wie szczeglnie dotkliwie
dowiadcza skutkw przeobrae nie
mal w kadej dziedzinie ycia spoecz
nego dokonujcych si w cigu ostat
niej dekady. Procesy te nakadaj si
na globalne przeksztacenia cywiliza
cyjne z jednej strony, z drugiej nato
miast zderzaj si z historycznie uwa
runkowanym c h o p s k i m systemem
wartoci. Ten skomplikowany splot
czynnikw natury gospodarczej, po
litycznej i kulturowej warunkuje
szczeglnie t r u d n sytuacj polskiej
wsi, ktra boryka si z takimi proble
mami jak: bezrobocie, ubstwo, niski
poziom edukacji, archaiczne stosun
ki agrarne. Problemy te tworz swo
isty syndrom, ktry m o n a okreli
jako kwesti wiejsk w Polsce u pro
gu X X I wieku. Z a r w n o zoono
tych problemw, jak i ich spoeczne
znaczenie wymagaj wypracowania
strategii, ktra zahamuje marginali
zacj obszarw wiejskich i umoliwi
szeroko rozumiany rozwj. Std wy
pywa konieczno wieloaspektowego
rozpoznania problematyki wiejskiej.
Naprzeciw tym potrzebom wycho
dzi ksika, ktr pragniemy poleci
naszym Czytelnikom. Jest to prac
zbiorowa pod r e d a k c j Krzysztofa
Gorlacha i Anny Marii Pyr zatytu
owana Wzowe kwestie spoeczne wsi
polskiej u progu XXI wieku. Stanowi
ona pokosie interdyscyplinarnej kon
ferencji, k t r w listopadzie- 1999
roku zorganizowa Komitet Nauk o
Pracy i Polityce S p o e c z n e j P A N ,
wsplnie z Instytutem Socjologii U n i
wersytetu Jagielloskiego oraz Kra
kowskim Oddziaem Polskiego Towa
rzystwa Socjologicznego. W konfe
rencji oprcz gospodarzy wzili udzia
przedstawiciele wielu wanych orod
kw i placwek naukowych oraz in
stytucji pozaakademickich, takich jak:
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju
Wsi, Ministerstwo Edukacji Narodo
wej oraz Fundacja na Rzecz Rozwo
ju Rolnictwa Polskiego ( F D P A ) .
Przedstawiciele r n y c h dyscyplin
naukowych - ekonomici, socjologo
wie, historycy, demografowie oraz
specjalici w zakresie polityki spoecz
nej, nie tylko przedstawili diagnozy
rnych p r o b l e m w wspczesnej
polskiej wsi, ale w wielu wypadkach
wskazywali moliwoci przezwycia
na trudnoci i poprawy sytuacji. Jak
twierdz redaktorzy ksiki, konfe
rencja spotkaa si z duym zaintere
sowaniem r w n i e przedstawicieli
rodkw masowego przekazu, co daje
nadzieje nie tylko na to, e problemy
obszarw wiejskich b d czciej po
jawia si w polskich mediach, ale
take na z m i a n kreowanego przez
nie jednostronnego obrazu wsi.
Pierwsza cz ksiki jest powi
cona rnym ujciom kwestii spoecz
nych i zmiany spoecznej na obsza
rach wiejskich. Katarzyna Gilarek,
Krzysztof Gorlach, Lucjan Kocik oraz
Zygmunt Serga zaprezentowali syn
tetyczny szkic zatytuowany Od kwe
stii chopskiej do kwestii wiejskiej. A u
torzy podkrelaj konieczno ujmo
wania problemw wsi szerzej ni tyl
ko przez pryzmat rolnictwa. Z jednej
strony szczeglne stosunki agrarne s
wynikiem przeobrae, ktre doko
nyway si w konkretnych warunkach
historycznych, takich jak: pastwowy
socjalizm, transformacja ustrojowa. Z
drugiej strony w s p c z e s n a polska
wie coraz silniej dowiadcza proce
sw zmian charakterystycznych dla
krajw wysoko rozwinitych, k t r e
m o n a okreli jako przechodzenie
od wsi rolniczej do wsi wielofunkcyj
nej. Wie staje si terenem rozmaite
go typu dziaalnoci spoeczestwa.
Autorzy szkicu zwracaj uwag na
kilka najwaniejszych wymiarw kwe
stii wiejskiej: globalizacji, marginali
zacji wsi, zagroe ekologicznych oraz
restrukturyzacji spoecznoci wiej
skich.
Globalizacja to wielo powiza
nych ze sob procesw na skal glo
baln dotyczcych sfer ekonomii, po
lityki i kultury, k t r e p r o w a d z do
istotnych przeksztace ycia spoecz
nego. D l a polskiej wsi oznacza to z
jednej strony konfrontacj z gospo
d a r k globaln, z drugiej strony pro
ces p r z y s t p o w a n i a Polski do U n i i
Europejskiej. Obecnie rolnictwo unij
ne jest wynikiem gbokiej restruktu
ryzacji, ktra dokonywaa si w kra
jach Europy Zachodniej od drugiej
poowy lat 50. X X wieku. Jej efektem
jest m.in. may (kilkuprocentowy)
odsetek zatrudnionych w rolnictwie
oraz szereg instrumentw regulacji
rynku rolnego, w tym rwnie sub-
RECENZJE
wencji. Polscy rolnicy b d c poza
strukturami unijnymi dotkliwie do
wiadczaj skutkw protekcjonizmu
rolnego U n i i (np. ograniczenie ryn
ku dla polskich towarw czy zanio
ne ceny skupu p o d w rolnych),
zwaszcza, e nie agodzi ich parasol
ochronny" w postaci spjnej i sku
tecznej polityki rolnej pastwa. D o
tego zagadnienia nawizuje Jerzy
W i l k i n w opracowaniu Zagubiona
wie - miejsce polskiej wsi i rolnictwa
w polityce pastwa w latach dziewi
dziesitych.
Przystpienie Polski do U n i i Eu
ropejskiej budzi na wsi coraz wicej
obaw i wtpliwoci. O p r c z rozczaro
wania mieszkacw wsi rezultatami
polityki rolnej pastwa dochodzi nie
pokj o to, e Wsplna Polityka R o l
na U n i i okae si dla polskich gospo
darstw niekorzystna. Temat ten po
rusza rwnie Barbara Fedyszak-Ra-
dziejowska w artykule Rolnicy i
mieszkacy wsi wobec zmiany: dylema
ty rolniczej i nierolniczej autoidentyfi-
kacji spoecznoci wiejskich. Autorka
zwraca u w a g na p r o b l e m postaw
ludnoci wiejskiej wobec przekszta
ce, jakie zachodz na wsi, a k t r e s
z w i z a n e z wymogami integracji z
U n i E u r o p e j s k . Tylko niewielka
cz polskich rolnikw jest w stanie
i chce zmierzy si ze wspczesnym
rynkiem podejmujc trud dostosowa
nia swoich gospodarstw do jego wy
mogw. Temat ten podja Hanna
Podedworna analizujc strategie
dziaania polskich farmerw. Znacz
na cz mieszkacw wsi nie widzc
przed s o b adnych perspektyw na
godziwe ycie w zawodzie rolniczym,
ani na nowe, nierolnicze moliwoci
zarobkowania, czuje si bezradna i
zagubiona w obliczu skutkw trans
formacji ustrojowej.
To wanie mieszkacy wsi najdo
tkliwiej ponosz koszty przemian, ja
kie dokonay si w kraju w ostatniej
dekadzie: obniyy si dochody,
uczestnictwo w kulturze, dostp do
suby zdrowia i opieki spoecznej.
O b s z a r w wiejskich nie tylko nie
o m i n o bezrobocie, ale ze wzgldu
na sab infrastruktur i niski poziom
wyksztacenia mieszkacw wsi jest
ono szczeglnie oporne na p r b y
przeciwdziaania. Z tego powodu jed
nym z najwaniejszych aspektw kwe
stii wiejskiej jest marginalizacja, kt
ra oznacza spychanie" na o b r z e e
ycia spoecznego jednostek lub ka
tegorii spoecznych z powodu u b
stwa, bezrobocia, niepenosprawnoci
lub innego odczuwanego upoledze
nia spoecznego. Dotknici ni do
wiadczaj niedostatku nie tylko w
sensie ekonomicznym, ale rwnie w
51
sferze zdrowia, edukacji, uczestnictwa
w kulturze oraz yciu publicznym.
Nagromadzenie czynnikw margina
lizacji na obszarach wiejskich jest bar
dzo d u e , zwaszcza w niektrych re
gionach ( p n o c n e - rodowiska by
ych p r a c o w n i k w P G R oraz wschod-
nie - tzw. c i a n a wschodnia).
Mieszkacy wsi nie tylko s biedniej
si od m i e s z k a c w miast, ale t a k e w
mniejszym stopniu m o g skorzysta
choby z niewielkiej i d o r a n e j pomo
cy wyspecjalizowanych instytucji.
Niektrzy mieszkacy wsi s szcze
g l n i e n a r a e n i na m a r g i n a l i z a c j .
N a l e do nich dzieci, osoby starsze
oraz samotne kobiety. Temu w a n e m u
problemowi s p o e c z n e m u powicia
u w a g Elbieta Tarkowska w szkicu
Wiejska bieda i dzieci. Jest to szcze
glnie n i e p o k o j c e zjawisko, z a r w
no w teraniejszoci - dotyczy najbar
dziej bezbronnej i zalenej kategorii
ludnoci, jak i w przyszoci, ze wzgl
du na n i e b e z p i e c z e s t w o dziedzicze
nia u b s t w a i trwaej marginalizacji.
Wybranym spord problemw
spoecznych o b s z a r w wiejskich zo
staa p o w i c o n a druga cz oma
wianej k s i k i . B i r u t a S k r t o w i c z
s c h a r a k t e r y z o w a a stan zdrowia
m i e s z k a c w wsi, a M a r i a Z r a e k
przedstawia ich sytuacj mieszkanio
w. Lucyna Frckiewicz zaprezento
waa n i e k t r e aspekty s p o e c z n o - d e
mograficznych p r o b l e m w mieszka
cw wsi w minionym dziesicioleciu.
D o tego w t k u nawizuje opracowa
nie Krystyna Siany na temat prognoz
demograficznych dla polskiej wsi.
Pomimo caej swej specyfiki wie ule
ga tym samym tendencjom demogra
ficznym charakterystycznym dla E u
ropy Zachodniej. Zmiany demogra
ficzne, takie jak: starzenie si spoe
c z e s t w a , spadek liczby u r o d z e i
zawieranych maestw, znacznie wy
przedza m o d e r n i z a c j ekonomiczno-
spoeczn wsi. Analiza r u c h w natu
ralnych (narodzin i z g o n w ) , migra
cji, struktury wieku ludnoci wiejskiej
stanowi jeden z podstawowych ele
m e n t w rzetelnej diagnozy stanu
wspczesnej wsi. Jest te n i e z b d n
p o d s t a w do formuowania programu
polityki spoecznej wobec wsi.
Kolejnym w a n y m w t k i e m kwe
stii wiejskiej jest sytuacja l u d n o c i
tych obszarw na rynku pracy. C e c h
charakterystyczn wspczesnego rol
nictwa jest wzrost p r o d u k t y w n o c i
eliminujcy w i e l u , zwaszcza d r o b
nych, p r o d u c e n t w z rynku. Wzrasta
na wsi zapotrzebowanie na dodatko
we lub alternatywne (pozarolnicze)
rda dochodu. Problem ten poru
sza A l i n a Sikorowska p o d k r e l a j c
p o t r z e b podjcia szeroko zakrojo
nych dziaa w celu restrukturyzacji
lokalnego rynku pracy przez rozwija
nie drobnej przedsibiorczoci. K o
52
nieczne jest zapewnienie w a r u n k w
stymulujcych do podejmowania nie M A T E U S Z JASTRZBSKI
rolniczej d z i a a l n o c i gospodarczej
oraz umoliwienie doksztacania za
wodowego m i e s z k a c o m wsi. Jest to
jeden z e l e m e n t w idei wielofunkcyj-
Ukraiskie
noci o b s z a r w wiejskich. Temat ten
podejmuje rwnie Lech Ostrowski w
raporcie na temat przedsibiorczoci
i polskie
pozarolniczej chopw. A u t o r nega
tywnie ocenia z a r w n o gsto sieci
jak i skuteczno instytuflfi p r o m u j
gwary
cych i z z a o e n i a w s p i e r a j c y c h
przedsibiorczo na obszarach wiej
skich, np. rejonowych b i u r pracy,
pogranicza
O D R , izb gospodarczych, b a n k w
spdzielczych. Opublikowana niedawno ksika
Ukraiskie i polskie gwary pogranicza*
Najwaniejszy w t e k ksiki doty
pod redakcj Feliksa Czyewskiego i
czy w a r u n k w i p r z e s a n e k rozwoju
Hryhorija Arkuszyna, ktrej wydawc
o b s z a r w wiejskich. Rozwj ten za
jest Polskie Towarzystwo Ludoznaw
lee b d z i e w duej mierze od ak
cze Oddzia w Lublinie zapocztkowa
tywnoci spoecznoci lokalnych i sku
a now seri wydawnicz Polsko-ukra
tecznego funkcjonowania lokalnych
iskie spotkania jzykoznawcze.
instytucji. Niestety, jak donosi P a w e
Starosta analizujc wzory uczestnic Praca jest plonem M i d z y n a r o d o
twa w yciu publicznym m i e s z k a c w wej Konferencji Naukowej, zorgani
o b s z a r w rolniczych, a k t y w n o ta zowanej przez K a t e d r Historii i K u l
tury Jzyka Ukraiskiego Pastwowe
jest w duej mierze ograniczona do
go Uniwersytetu Woyskiego w u c
formalnej przynalenoci organizacyj
k u oraz Z a k a d Filologii Ukraiskiej
nej, np. Kocioa.
Uniwersytetu M a r i i C u r i e - S k o d o w -
Innym aspektem strategii rozwo
skiej w Lublinie w dniach 30-31 maja
jowych wiejskich spoecznoci lokal
1999 r. w witazi (Ukraina). W kon
nych jest przyjcie idei t r w a e g o i
ferencji, o p r c z p r a c o w n i k w nauko
z r n i c o w a n e g o rozwoju. Jak pisze
wych z u c k a , R w n e g o , U h o r o d u ,
Eugeniusz K o m i c k i , oznacza to
y t o m i e r z a i Lublina, uczestniczyli
o s z c z d n e obchodzenie si z zasoba
studenci - magistranci seminariw j
mi naturalnymi. Wymaga to wiado
zykoznawczych.
moci z a g r o e ekologicznych towa
rzyszcych d z i a a l n o c i c z o w i e k a , T o m przynosi 14 a r t y k u w i 11
przyczynkw, k t r e dotycz gwar usy
rwnie rolnictwa, oraz rezygnacj z
industrialnego modelu rolnictwa, kt tuowanych na pograniczach j z y k o
wym i pastwowym ukraisko-pol
re krajom wysoko rozwinitym przy
nioso m.in. dewastacj wielu ekosys skim, pozostajcych w granicach ad
ministracyjnych obwodu woyskiego
t e m w , wyludnianie si n i e k t r y c h
r e j o n w rustykalnych, u t r a t tosa i wschodniej czci wojewdztwa l u
belskiego. Redaktorzy dokonali po
moci kulturowej ich mieszkacw.
dziau t o m u na cztery czci. Pierw
Nie s p o s b w jednej publikacji
sza zawiera prace o g l n e , druga - do
obj ogromu problemu wspczesnej
tyczy k o n t a k t w jzykowych, trzecia
polskiej wsi. A u t o r o m u d a o si jed
- wskazuje na rol czynnikw ekstra-
nak zarysowa najwaniejsze - wzo
lingwistycznych w opisie gwar, za
we kwestie, k t r e wymagaj podjcia
c z c z w a r t s t a n o w i prace stu
zintegrowanych, perspektywicznych
denckie, przynoszce nowy m a t e r i a
d z i a a na rzecz rozwoju o b s z a r w
terenowy.
wiejskich. Nowe sformuowanie tych
p r o b l e m w m o e by ogromnie inspi C z p i e r w s z , a zarazem c a
rujce z a r w n o dla badaczy zajmuj p u b l i k a c j , otwiera a r t y k u Josypa
cych si diagnozowaniem ycia spo Dzendzeliwskiego
e c z n e g o wsi, jak i twrcw i anima
(Problemy ba
t o r w polityki spoecznej.
da ukraiskich gwar karpackich jako
Ogromnym atutem ksiki jest i n
lateralnych). A u t o r o k r e l a w n i m za
terdyscyplinarno, dziki ktrej po
sig gwar karpackich (obejmuj one
szczeglne ujcia nawet tych samych
gwary e m k o w s k i e , zakarpackie, boj-
z a g a d n i e uzupeniaj si nawzajem,
kowskie, huculskie i pokucko-buko-
dajc czytelnikowi peniejszy obraz
wiskie) oraz r n e moliwoci kla
skomplikowanej rzeczywistoci.
syfikacji gwar lateralnych. Przedsta
wia rwnie o b s z e r n bibliografi
* Wzowe kwestie spoeczne wsi pol prac z zakresu poruszanego tematu.
skiej u progu XXI wieku, praca zbiorowa Analizujc u k r a i s k i e gwary karpac
pod red. Krzysztofa Gorlacha i Anny kie j a k o gwary lateralne wymienia
Marii Pyr, Instytut Socjologii Uniwersy trzy najwaniejsze problemy: 1) ukra-
tetu Jagielloskiego, Krakw 2000. isko-(protoukraisko)-poudniowo-
 sowiaskie kontakty jzykowe; 2) g zwraca artyku Hanny Karaszczuk zebrany w obu systemach jzykowych
wpywy uwarunkowane kolonizacj (Woy i (ukraiskim i polskim) i wyodrbnia
na prawie wooskim oraz 3) konse polszczyzna), ktry traktuje o znajo j: 1. wyrazy identyczne w obu gwa
kwencji interferencji midzyjzyko- moci jzyka polskiego wrd miesz rach; 2. wyrazy rnice si miejscem
wej z ssiednimi jzykami: r u m u k a c w W o y n i a . Jak si okazuje, akcentu wyrazowego; 3. wyrazy zr
skim, wgierskim, sowackim i pol znacznie wicej jest Ukraicw ni nicowane fonetycznie; 4. wyrazy zr
skim. Autor koncentruje si na pierw Polakw, ktrzy znaj jzyk polski. nicowane morfologicznie; 5. wyrazy
szym z wymienionych p r o b l e m w M o n a ich podzieli na trzy grupy: 1) rne w obu gwarach.
jako istotnym dla caej slawistyki. J. autochtoni, ktrzy do 1939 r. uczyli Trzecia cz omawianego tomu,
Dzendzeliwski ukazuje przebieg dys si w szkoach polskich bd dwuj to trzy artykuy, w tym
kusji naukowej dotyczcej nazw po zycznych; 2) przesiedlecy, tzw. zabu-
chodzenia poudniowosowiaskiego anie, ktrzy zaczli pojawia si na (Zjawiska dialektalne w jzyku
w gwarach karpackich. Wskazuje na W o y n i u od 1944 r.; 3) m o d z i e woyskich pieni ludowych) Niny Da-
fakt, e dopiero w kocu lat 50. X X szkolna i gimnazjalna, ktra uczy si nyluk. Autorka szczegowo przed
wieku podjto problem nie tylko bu- w s p c z e s n e g o literackiego jzyka stawia rne naukowe spojrzenia na
garyzmw w gwarach omawianego re polskiego. W a r t o d o d a , e liczba problem zwizku p o m i d z y poezj
gionu, ale i k a r p a c k o - b a k a s k i c h
uczcych si polszczyzny stale wzra ludow a dialektami. Wskazuje rw
zwizkw jzykowych. sta. I tak, od 1992 r. jedynie w szko nie na wpyw na poezj ludow norm
Interesujcy i wany, gwnie ze ach wyszych w ucku na rnych jzyka literackiego oraz pewnych ty
wzgldu na problemy metodologicz kursach nauki jzyka polskiego powych formu, co wpywa na znacz
ne, jest kolejny artyku: Perspektywy uczestniczyo niemal 700 studentw. nie mniejsz ilo dialektyzmw uy
bada dialektograficznych na pogra wanych w pieniach ni codziennym
niczu polsko-biaorusko-ukraiskim
(Uk- mwieniu. Analizowany materia po
(Podlasie i Chemszczyzna a zachod rainizmy wrd nazw rolin w gwarach twierdza te spostrzeenia.
nie Polesie) Feliksa Czyewskiego. wschodniej Maopolski) to tytu arty Ostatnia cz, z a t y t u o w a n a Z
Autor stawia w nim pytanie o relacje kuu Natalii Rudkowskiej. Autorka, prac studenckich, przynosi 11 przy
midzy granicami jzykowymi a gra analizujc materia z gwar polskich czynkw, obejmujcych stosunkowo
nicami politycznymi na obszarze po zebrany na terenie byego wojewdz nowy, zebrany w drugiej poowie lat
granicza etnicznego, w tym przypad twa przemyskiego, wyprowadza ety 90., materia terenowy. Autorzy tych
ku polsko-biaorusko-ukraiskiego w m o l o g i poszczeglnych l e k s e m w prac s studentami trzech uczelni:
obrbie euroregionu B u g " . Jak oznaczajcych nazwy rolin. Uniwersytetu M a r i i Curie-Skodow-
stwierdza dalej, badania nad teryto W kolejnych d w c h artykuach, skiej, Katolickiego Uniwersytetu L u
rialnymi odmiankami jzyka oglno Paralele leksykalne w gwarach ukrai belskiego oraz Pastwowego Uniwer
narodowego powinny by prowadzo skich i polskich gminy Dubicze Cer sytetu Woyskiego w ucku.
ne na caym obszarze jzykowym, a kiewne M a r i i Borciuch i Marka Olej
nie tylko w jego obrbie, wyznaczo nika oraz Interferencje polsko-ukrai * Ukraiskie i polskie gwary pogranicza,
nym granicami pastwowymi". Bada skie w gwarach okolic Tarnopola Aga pod red. F. Czyewskiego i H . Arkuszyna,
nia na pograniczu polsko-biaorusko- ty Fedoruk i Marcina Kojdera, ich Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Od
ukraiskim powinny by prowadzone autorzy zestawiaj materia gwarowy dzia w Lublinie, Lublin-uck 2001, s. 185.
wedug jednolitych metod badaw
czych, bowiem tylko konsekwentne
zastosowanie identycznej metody po
zwoli uzyska materia peny i porw
nywalny. F. Czyewski proponuje Rzeby Jzefa Citaka
rwnie, na omawianym terenie, rw
nolege prowadzenie bada, w odnie
sieniu do poszczeglnych, tzn. za
obiektywny opis jzykowy w obrbie
euroregionu Bug" mona uzna pa-
ralelny opis gwar polskich i ukrai-
skich na terenie Polski i Ukrainy oraz
gwar polskich i biaoruskich na tere
nie Polski i Biaorusi.

W pierwszej czci omawianego

zbioru referatw znajdujemy jeszcze
trzy artykuy:
oxa (Dery waty za
chodniopoleskie z sufiksem oxa)
Hryhorija Arkuszyna,

(Osobliwoci fonetyczne narzecza po
leskiego) Wiktora Mojsijenki oraz Ju
rija Hromyka
'' (
, , )
(Zachodniopoleskie przy swki ze zna
czeniem '' (z rdzeniami
, , ).
W drugiej czci tomu Ukraiskie
i polskie gwary pogranicza - powi Madonna twrcw ludowych Kapliczka emkowska
conej kontaktom jzykowym - uwa Fot. Alfred Gauda Fot. Ewa Fry-Pietraszkowa

53
 INFORMACJE

Nagrody im. Oskara Kolberga

12 czerwca tego roku odbyo si w Warszawie posie
dzenie komisji O g l n o p o l s k i e g o P r z e g l d u D o r o b k u
Twrcw Ludowych i Popularyzatorw Kultury Ludowej
im. Oskara Kolberga.
Komisja obradowaa w skadzie: dr Jan Adamowski -
polonista (Lublin), mgr Maria Baliszewska - etnomuzy
kolog (Warszawa), dr Jerzy Chmiel - folklorysta (War
szawa), mgr Mirosawa Bobrowska - etnograf (Pozna),
mgr B o e n n a Golcz - etnograf (Warszawa), prof. dr hab.
Marian Pokropek - etnograf (Otrbusy), mgr Krystyna
Wodzowa - etnograf (Warszawa), mgr Dorota Zbkow-
ska - etnograf (Warszawa), mgr Barbara Zagrna-Tyc-
ka - etnograf (Warszawa) - przewodniczca komisji.
Tabelka obrazuje stan i ilo wnioskw zgoszonych w
latach 1987-2000 i w roku 2001.
IV. Kapele ludowe
Kapela Mateusza Cieliszaka, Kocudza, woj. lubelskie;
Dzicico-Modzieowa Kapela Dudziarska z Leszna.
V. Zespoy folklorystyczne
Nadbuaski Klon Zielony", Zanowinie, Dorohusk,
woj. lubelskie; Zesp Regionalny Krakowiacy Ziemi Brze
skiej", k. Tarnowa, woj. maopolskie; Zesp Taca Ludo
wego Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej, Lublin.
V I . Popularyzatorzy, dziaacze, naukowcy
mgr Alicja Haszczak, Rzeszw (dziaacz, popularyza
tor folkloru muzyczno-tanecznego); Michalina Wojtas,
Warszawa (choreograf, pedagog).

Dziedzina Ilo Ilo Razem

wnioskw wnioskw
z lat z roku
1987-2000 2001
Naukowcy, dziaacze, 45 14 59
popularyzatorzy
Kapele 4 4 8
Zespoy folklorystyczne 25 5 30
Jzefa Albiniak Janina Boniakowska
Twrcy ludowi: Fot. Zbigniew J. Nita Fot. archiwum
- piew, taniec, muzyka 12 4 16
- plastyka 33 11 44 Nagrody z funduszu Fundacji CEPELIA" Polska
Honorowe 1 1 2 Sztuka i Rkodzieo
Z zagranicy - 7 7 Marianna Pawlak, Sierpc - haft, tkactwo; Zdzisaw
Purchaa, R a d k w , Kossw 80, woj. lskie - rzeba.
RAZEM 130 49 179
Nagrody z funduszu P O L S K I E G O RADIA SA
Wacaw Kuakowski, woj. warmisko-mazurskie - in
Tegoroczni laureaci Nagrody im. Oskara Kolberga
strumentalista - cymbay; Kapela z Radziszowa, Radzi-
z funduszu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodo
szw, Jurczyce 87, woj. maopolskie.
wego:
I . Literatura ludowa Nagroda z funduszu Urzdu Marszakowskiego woj.
Alfreda Magdziak, Z a m o , woj. lubelskie. mazowieckiego.
I I . piew, taniec, muzyka Janina Boniakowska, Ciechanw - pisarstwo ludowe.
Jzefa Albiniak, Modliborzyce, Stojeszyn I I nr 22, woj. Nagrody honorowe - medal i dyplom
lubelskie; Maria Majchrzak, Ppowo, Skoraszewice, woj. Micha Ciela - Pensylwania ( U S A ) - Stowarzyszenie
wielkopolskie. Polskich Twrcw Ludowych z Chicago.
I I I . Plastyka Opolskie Towarzystwo Kulturalno-Owiatowe, Opole.
Wadysaw Kulawiak, O d r o w P o d h a l a s k i 9, woj. A n n a Adamowicz, Micha Treszczyski, Waldemar
maopolskie; Otylia Uczciwek, Golesko 43, Chno, woj. Wiszniewski - Litwa.
dzkie; Edmund Edward Zieliski, Gdask. Nagrody wrczono 16 wrzenia w Wgrowie.

Wadysaw Kulawiak Fot. Alfred Gauda Alfreda Magdziak Fot. Andrzej Wrona Zdzisaw Purchaa Fot. Zbigniew J. Nita

Ukoronowanie
35 lat pracy
J est czerwiec
lejny raz w
1976
roku. Uczestnicz ko
Oglno
polskim Festiwalu Folklory
stycznym w Pocku. Poznaj
tu nowych twrcw: Zaniew
skiego, Suchockiego, Furga-
, Zegad, Cabana i wielu
innych. Wrd nich by 80-
letni Wincenty Krajewski,
znakomity rzebiarz z Zawi
dza Kocielnego. Wanie on
by wtedy jednym z laureatw
Nagrody im. Oskara Kolber
ga zapocztkowanej przez ty
godnik Barwy" pod redak
cj Henryka Gaworskiego i
Juliusza Gowackiego. W sa
mej uroczystoci wrczania
nagrd nie braem udziau.
Odbywaa si gdzie w okoli
cach Pocka z udziaem niektrych twrcw ludowych.
Kiedy wieczorem pan Krajewski wrci na kwater (miesz
kalimy w jednym pokoju), widziaem, e by bardzo zado
wolony. Przysiad na krawdzi mego ka i opowiada o
swoim yciu rodzinnym, zawodowym i artystycznym. A e
od dziecka pilnie wsuchiwaem si w opowiadania ludzi star
szych, tote znalaz we mnie pilnego suchacza. Na koniec
poczstowa mnie mitowym zawijanym cukierkiem i po
szed spa. Dobrze panu Wincentemu yczyem i jednocze
nie zwyczajnie po ludzku zazdrociem mu tej nagrody.
Pod koniec czerwca tego roku otrzymaem nieoficjaln
wiadomo, e przyznano mi Nagrod im. Kolberga. Bar
dzo si ucieszyem i czekaem na potwierdzenie tego faktu.
No i nadszed dzie 16 wrzenia 2001 roku. Byem z moj
rodzin na uroczystoci wrczania nagrd w Domu Kultury
w Wgrowie. Ucieszyem si ze spotkania i rozmowy z prof.
Marianem Pokropkiem, z ktrym ostatni raz widziaem si
wier wieku temu. Po duszym przypatrywaniu si sobie,
po wielu latach ucisnem do znakomitego rzebiarza
Zdzisawa Purchay. Szukaem wzrokiem naszej przemiej,
kochanej pani redaktor Teresy oziskiej z Kiermaszu pod
kogutkiem". Nie byo jej. Potwierdziy si moje najgorsze przy
puszczenia, e odesza (albo musiaa) z tej audycji. Sucha
em niedawno Kiermaszu pod kogutkiem" i z alem musz
powiedzie, e teraz to ju nie tamta audycja. Jest jaka su
cha, schematyczna, bez serca. Brak w niej tej serdecznej wizi,
jaka istniaa pomidzy Teres ozisk a twrcami ludo
wymi. Wielka szkoda, e tak si stao.
Piknie dzikuj i nisko si kaniam wszystkim, ktrzy w
jakikolwiek sposb przyczynili si do przyznania mi tej na
grody. W tym miejscu chciabym szczeglnie podzikowa
mojej kochanej onie, ktra przez 35 lat cierpliwie znosia
wiory i wirki rozace si po mieszkaniu, kiedy kuchnia
zmieniaa si w pracowni. A mj syn niech mi wybaczy, e
czsto (kiedy by jeszcze dzieckiem), zamiast pj z nim na
spacer lub zwyczajnie porozmawia, braem do rki duto,
pdzel czy piro.
Koczc serdecznie gratuluj nagrody wszystkim laure
atom.
Edmund Zieliski
Fot. archiwum
Konkurs i wystawa dla czonkw
Lubelskiego O d d z i a u S T L
Zabrako
wielu t w r c w
19 lipca w siedzibie Krajowego Domu Twrczoci L u
dowej w Lublinie otwarto wystaw pn. Przegld wsp
czesnej twrczoci ludowej czonkw Lubelskiego Oddzia
u Stowarzyszenia Twrcw Ludowych". Bya ona plonem
konkursu ogoszonego przez Zarzd Gwny Stowarzysze
nia Twrcw Ludowych. W przegldzie udzia wzio 55
twrcw, ktrzy nadesali ponad 300 prac z takich dzie
dzin jak: malarstwo, rzeba, tkactwo, garncarstwo, plecion
karstwo, hafciarstwo, plastyka zdobnicza i obrzdowa.
Jury w skadzie: mgr Danuta Powiaska-Mazur, etno
graf - przewodniczca, mgr Elbieta Sadowska-Kasiborska,
historyk sztuki i mgr Alfred Gauda, etnograf przyznao:
I I nagrody, ktre otrzymali: Cezary Gajewski z Urz
dowa - za wyroby garncarskie; Zygfryd Gajewski z U r z
dowa - za wyroby garncarskie; Helena Ptorak z Lubli
na - za pajki; Roman Prszyski z Dzierzkowic - za p i
sanki; Lila Sola z Puaw - za wycinanki i kwiaty z bibuy;
Bogumia Wjcik z Olszanki - za pisanki.
I I I nagrody otrzymali: Stanisawa Baran z Majdanu
Kozowieckiego - za wyroby plecionkarskie; Magorzata Gut
z Olszanki - za haft; Aleksander Iwaczyk z Korytkowa
Duego - za rzeb; Stanisaw Trocki z Kurowa - za rzeb.
Wyrnienia przyznano: Mariannie Abramiuk z L u
blina - za pisanki; Stefanii Cioczek z Krzczonowa - za
pisanki; Ryszardowi Doroszowi z Lublina - za rzeb; Kry
stynie Frczek z Osowna - za tkanin; Zenonowi Gbale
z Lublina - za zabawki choinkowe; Halinie Grzesiak z
Olszanki - za haft; Zbigniewowi Kodnickiemu z Koryt
kowa D u e g o - za rzeb; Stanisawowi Koguciukowi z
Pawanic - za malarstwo; M a r i i Kurus z Borysowa - za
wyroby plecionkarskie; Krystynie Nakoniecznej z Bory
sowa - za tkanin; Agnieszce Prszyskiej z Dzierzkowic
- za pisanki; Janinie Skomrze z erdzi - za tkanin; Ja
nowi Stachyrze z Jaworowa - za wyroby plecionkarskie;
Zofii Trzcionkowskiej z Batowa - za tkanin.
Komisja konkursowa stwierdzia, i w przegldzie nie
wzio udziau wielu czynnych twrcw, a niektrzy - np.
kowale - nie byli reprezentowani. Poziom nadesanych
prac naley uzna za redni, std przyznano mao nagrd
w wyszych kategoriach. M i m o to wystawa cieszya si du
ym zainteresowaniem zwiedzajcych, majcych okazj z
bliska p o z n a wspczesn sztuk ludow regionu lubel
skiego. ESKA
Otwarcie wystawy Fot. Roman Prszyski
55
X X X V Sabaowe Bajania" w Bukowinie Tatrzaskiej
Nastpcy Sabay
Jubileuszowe Sabaowe Bajania" zgromadziy od 8 do
12 sierpnia tego roku w Bukowinie Tatrzaskiej rekor
dow liczb uczestnikw, pene sale w czasie przesucha
konkursowych i koncertw oraz znaczc liczb twrcw
na kiermaszu sztuki ludowej.
Integraln czci Sabaowych Baja" bya wystawa
sztuki ludowej, zorganizowana w Bukowiaskim Centrum
Kultury D o m Ludowy", gdzie 96 twrcw wystawio 603
prace. Ton wystawie nadaway przepikne stroje regio
nalne, bogate rnorodnoci artystw kolekcje malar
stwa na szkle, niezrwnane koronki koniakowskie oraz
meble gralskie i wyroby ze skry. Take szczeglny cha
rakter miaa wystawa prac uczniw szkek dziaajcych
przy D o m u Ludowym, realizujcych program G i n c e
zawody". Dominoway tu wyroby z gliny i malarstwo na
szkle. Organizatorzy nie mieli rodkw finansowych na
nagrodzenie prac, std nie dokonywano oceny poziomu
artystycznego, ale o poziomie wiadczy fakt, e wikszo
z wystawionych prac - pomimo funkcjonujcego obok
kiermaszu - znalaza nabywcw. Sowa uznania przy or
ganizacji wystawy nale si Annie Gracjasz, prezesce Bu
kowiaskiego Koa STL, ktra w bardzo krtkim czasie
zaplanowaa i urzdzia wystaw.
Najwaniejsz czci Sabaowych Baja" byo prze
suchanie i ocena konkursowa tzw. 206 p u n k t w progra
mu, na ktry zoyy si konkursy: gawdziarzy, instru
mentalistw, piewu solowego, piewu zbiorowego, pie
wu pytacy i na mow starosty weselnego. W pierwszych
czterech konkursach jurorzy nagradzali w trzech katego
riach: dorosych, modziey i dziecicej. Nagrody (pieni
ne, albumy, rzeczowe, kasety wideo) otrzymao ponad 150
uczestnikw konkursw i 33 grupy piewacze..
Tradycyjnie Sabaowe Bajania" rozpoczynaj si kon
certem kapel przed Domem Ludowym i przejazdem ka
pel i zespow regionalnych paradnymi zaprzgami kon
nymi przez Bukowin Tatrzask. Kocz si za Saba
ow noc, i m p r e z p l e n e r o w w Niebieskiej Dolinie,
Sabaowe Bajania" rozpoczynaj si przejazdem kapel i zespow paradnymi zaprzgami
56
pasowaniem na zbjnikw, zlotem zbjnikw, wystpami
zespow folklorystycznych i zabaw ludow.
Przesuchania konkursowe wzbogacane byy codzien
nie imprezami towarzyszcymi takimi jak: Lykorz mimo
wosnyj woli Moliera, sztuka opracowana w gwarze g
ralskiej przez Jana Gutta-Mostowego w wykonaniu Ama
torskiego Z e s p o u Teatralnego i m . Jzefa Pitoraka z
Bukowiny T a t r z a s k i e j , widowisko o b r z d o w e Wesele
gralskie w wykonaniu Zespou Regionalnego Wiercho-
wianie" z Bukowiny Tatrzaskiej, wystp kabaretu g
ralskiego T r u t e " ze Skawy.
Wielk atrakcj, specjalnie przygotowan dla ceprw"
jest degustacja regionalnych potraw kuchni gralskiej,
przyrzdzonych przez gadziny z Bukowiny Tatrzaskiej.
Pomimo e byy to jubileuszowe Bajania, to organiza
torzy mieli due trudnoci w zdobyciu funduszy na i i
organizacj. Jedynie p o k a n kwot wsparo je jak zwy
kle Ministerstwo K u l t u r y i Dziedzictwa Narodowego,
U r z d Marszakowski Wojewdztwa Maopolskiego, a na
grodami rzeczowymi Z a r z d G w n y Stowarzyszenia
Twrcw Ludowych, Fundacja Kultury Wsi (Warszawa),
Zakad Przetwrstwa Misnego Spyrka" w Podobinie,
Centrum Modziey i m . dr. H . Jordana w Krakowie, Ta
trzaski Park Narodowy. Pozostaych 26 sponsorw prze
kazao kwoty kilkusetzotowe.
Oglnopolski Konkurs Gawdziarzy, Instrumentali
stw, piewakw, Pytacy i Mowy Starosty Weselnego jest
j e d n z najstarszych i najwikszych imprez folklorystycz
nych w Polsce, ktre na trwae wpisay si w tradycje upo
wszechniania i rozwj kultury Podhala. Zorganizowanie
tak ogromnej imprezy wymagao olbrzymich zabiegw or
ganizacyjnych, niekonwencjonalnych stara o pozyskanie
rodkw finansowych oraz zapau i woli gospodarzy. Na
szczeglne tu wyrnienie zasuguje postawa gwnego or
ganizatora Zygmunta Kuchty, dyrektora Bukowiaskiego
Centrum Kultury, prezesa Nowosdeckiego Oddziau STL.
Andrzej Ciota
Fot. Krzysztof Ufniarz
Doynki Wojewdzkie Ziemi Lubelskiej -
Wiece tradycyjne
i bardzo... w s p c z e s n e
Nieco wczeniej ni zazwyczaj, bo
niedziel 26 sierpnia, w Radawcu
koo Lublina odbyy si D o y n k i W o
jewdzkie Z i e m i Lubelskiej. Zorga
nizowano je na lotnisku i - jak si
okazao - pomys ten by znakomity,
bowiem k i l k a d z i e s i t tysicy o s b
mogo uczestniczy w tegorocznym
wicie plonw, k t r e p r z e r o d z i o si
w wielki piknik. Organizatorzy przy
gotowali m n s t w o atrakcji - dla do
rosych, modziey i dzieci. Byy setki
kramw handlowych, wystawa sprz
tu rolniczego, rozliczne prezentacje
itp. Do tego dopisaa pogoda...
Gwne uroczystoci p r z e b i e g a y
wedug tradycyjnego scenariusza:
msza wita, wystpienia gospodarzy
wojewdztwa i powiatu lubelskiego,
koncerty zespow ludowych, amator
skich i profesjonalnych. Tegoroczne
doynki miay rwnie wydwik po
lityczny, bowiem brali w nich udzia
kandydaci na p o s w i s e n a t o r w .
Jedn z atrakcji, k t r a wywoaa spo
ro emocji, z a r w n o w r d uczestni
kw jak i publicznoci, by konkurs
wiecw doynkowych.
Do konkursu zgoszono 63 wie
ce z terenu caej Lubelszczyzny. Byo
co oglda - r n o r o d n e formy, ko
lorystyka, ksztaty, techniki wykona
nia czy tematyka i wymowa" wie
cw wiadczyy o duej inwencji twr
czej ich wykonawcw. Zaprezentowa
no wic wiece tradycyjne (byo ich
znacznie mniej) oraz w s p c z e s n e .
Niestety, tradycyjne korony, c h o w
Wiece wspczesne KGW ze Stanina i z gm. Garbw
2001
rnych odmianach, zwracay mniej
sz u w a g ogldajcych. Z a to wie
ce w s p c z e s n e wywoyway sponta
niczne dyskusje i byy przedmiotem
wielu komentarzy. Szczeglne zainte
resowanie budziy wiece, w ktrych
wykorzystano symbole religijne, na
rodowe czy polityczne. W r d prac o
tematyce religijnej znalazy si fere
trony i inne, nieraz bardzo rozbudo
wane, kompozycje z w i z e r u n k a m i
M a t k i Boskiej Czstochowskiej, pa
piea Jana Pawa I I czy prymasa kar
d y n a a Stefana W y s z y s k i e g o . Jed
nym z ich e l e m e n t w byy cytaty, np.:
K o c h a m Ojczyzn, wicej ni wasne
ycie" czy Ojczyzna, wolno, czo
w i e k " . Bya t e d z postaciami
Chrystusa i k a r d y n a a Wyszyskiego,
co symbolizowao dziaalno apostol
sk Kocioa oraz kilka wiecw, w
k t r y c h krzy s t a n o w i gwny ele
ment.
Tematyk narodow i spoeczn
r e p r e z e n t o w a y kompozycje z m a p
Polski, z o r e m ( g o d e m p a s t w a ) , z
wag, na jednej z jej szal umieszczo
no chleb, a na drugiej - m a p kraju.
By te wieniec z m a y m dzieckiem i
z napisem: B r o m y ycia!" - nawi
zujcy do ochrony ycia p o c z t e g o .
N i e k t r e wiece miay ksztat wia
traka, dzwonu, wozu konnego z po
dami rolnymi czy sporych r o z m i a r w
niwiarza z kos.
Jurorzy m i e l i d u o pracy, bowiem
wiele w i e c w wspczesnych rady
kalnie o d b i e g a o swoimi ksztatami,
Wieniec KGW z Lasek
t e m a t y k i surowcami uytymi do ich
wykonania (np. styropian czy nakle
jane reprodukcje) o d tradycyjnych
s c h e m a t w . D o w o d z i to konieczno
ci konsultacji etnograficznej dla i n
s t r u k t o r w powiatowych i gminnych
d o m w kultury, co pozwoli w przy
szoci u n i k n prac sabych pod ka
dym w z g l d e m .
Jury, k t r e p r a c o w a o w skadzie;
Danuta Powiaska-Mazur - etnograf
z M u z e u m Lubelskiego, A l i n a Pod-
kocielna-Troetsch ze Starostwa Po
wiatowego w L u b l i n i e oraz A l f r e d
Gauda - etnograf z K D T L , przyzna
o nastpujce nagrody i wyrnienia:
W kategorii wiecw tradycyjnych
I nagroda (800 z) - Koo Gospo
dy Wiejskich z Lasek, pow. parczew
ski; I I (600 z) - pow. R y k i ; I I I (500
z) - pow. c z n a ; trzy wyrnienia
(po 200 z) - H r u d , pow. bialskopod
laski, Niedrzwica Kocielna, pow. l u
belski i gmina m u d , pow. chemski.
W kategorii wiecw wspczes
nych
I nagroda (800 z) - parafia Po
lichna, pow. kranicki; I I (600 z) -
Borkw, pow. lubelski; I I I (500 z) -
Nowiny, pow. radzyski; wyrnienia
(po 200 z) - K G W Stanin, pow.
u k o w s k i , Sitaniec, pow. zamojski
i M a r k u s z w , pow. puawski.
(derf)
Fot. Alfred Gauda
57
XVI Midzynarodowe Spotkania Folklorystyczne - Lublin 2001
Dziecicy folklor
z rnych stron w i a t a
Od 31 lipca do 4 sierpnia 2001 r. w
Lublinie odbyy si Midzynarodowe
Spotkania Folklorystyczne im. I . Wa
chowiaka pod patronatem Midzyna
rodowej Rady Stowarzysze Folklory
stycznych, Festiwali i Sztuki Ludowej
(CIOFF) oraz prezydenta Lublina
Andrzeja Pruszkowskiego. W tej edy
cji uczestniczyy zespoy dziecice, tak
wdzicznie i godnie kultywujce i re
prezentujce folklor swoich krajw.
W lubelskim festiwalu wzio udzia
13 zespow z 11 krajw, cznie po
nad czterystu modych artystw. Byy
to: grupa folklorystyczna Zori May-
kopa" z Adygei (autonomicznej repu
bliki z Rosji), Kompania Sztuki Na-
mores Sensacion del Coracion" z A n
goli, zesp Sasun" z Armenii, Zesp
Taca Ludowego Villet i Veerat" z
Finlandii, Z e s p Pieni i T a c a
P K B " z Jugosawii, dziecicy zesp
Karpo" z Macedonii, grupa Vese-
la" z Modawii, zesp G r u p o Infan-
til de D a n a Regional-Santarem" z
Portugalii, zesp folklorystyczny Ja-
noiek" ze Sowacji, kaszubski zesp
K r b a n e " , Z e s p T a c a May
Gusk" z Lublina, Zesp Pieni i Ta
ca Lublin" im. W. Kaniorowej (z dwie
ma grupami: May Lublin I " i May
Lublin I I " ) oraz go specjalny festiwa
lu z Meksyku - kwartet smyczkowy
(skadajcy si z dorosych artystw).
Koncerty odbyway si nie tylko w
Lublinie, na gwnej scenie festiwalu
w Ogrodzie Saskim, w supermarke
tach Leclerc i Real oraz w Dzieci
cym Szpitalu Klinicznym, ale take w
Naczowie, Gusku, Gardzienicach i
Z a m o c i u . Godnym p o d k r e l e n i a i
zasugujcym na specjalne wyrnie
nie jest fakt wystpw dla chorych
dzieci, ktre ogldajc popisy swoich
Grupa z Macedonii
58
rwienikw miay chwile radoci i za
pomnienia w trudnym dla siebie okre
sie pobytu w szpitalu.
Festiwal tradycyjnie rozpocz si
p a r a d wszystkich zespow na dep
taku na Krakowskim Przedmieciu,
zakoczon krtkimi popisami przed
miejskim ratuszem. Koncerty galowe,
inauguracyjny i koczcy festiwal, spo
tkay si z najwikszym entuzjazmem
i uznaniem licznej publicznoci i - jak
napisa jeden z dziennikarzy - poru
szyy nawet ludzi impregnowanych na
folklor". Nie ma w tym odrobiny prze
sady, gdy mona byo podziwia pik
ne i jake r n o r o d n e stroje ludowe,
afrykaskie rytmy i tace z dalekiej
Angoli, bakaskie tace z Jugosawii
i Macedonii, ywioowy folklor kauka
skich digitw, spokojne tace karel
skie z Finlandii, dostojne armeskie i
modawskie, czy rnorodn muzyk
i tace polskie. Wspomnie naley tak
e o polce lubelskiej w wykonaniu
wszystkich zespow, ktre nauczyy
si jej zaledwie w cigu kilku dni.
C a i m p r e z przygotowao nie
wielkie grono pracownikw Zespou
Pieni i T a c a Lublin" i m . Wandy
Kaniorowej. Zwykle przy relacjach z
midzynarodowej nawet imprezy za
pomina si o jej realizatorach. W gro
nie osb najbardziej zaangaowanych
w realizacj festiwalu znaleli si
m.in.: Alicja Lejcyk-Kamiska (dy
rektor artystyczny imprezy, reyser
koncertu galowego, a j e d n o c z e n i e
konferansjer), Boena Baranowska i
Monika Pacek (reyserzy pozostaych
k o n c e r t w ) , Zbigniew Litwiczuk
(konferansjer) oraz Kazimierz Boro
wiecki, Andrzej Oczkowski i Dariusz
Wrblewski (zesp realizatorw
koncertw).
Dzieci z zespou z Jugosawii
Zesp z Angoli
Z okazji festiwalu wydano okaza
y plakat oraz kolorowy informator (w
jz. polskim i angielskim), a rodki
uzyskane z jego sprzeday przekaza
no na rzecz powodzian (brawo!).
Lubelski festiwal, wietnie zorgani
zowany od strony artystycznej, nie
ustrzeg si pewnych mankamentw.
Najwaniejszy z nich, to brak zadaszo
nej sceny z zapleczem technicznym. Po
rozebraniu wysuonej muszli koncer
towej wadzom Lublina nie udao si
jeszcze zbudowa nowej! Dobrze, e
pogoda bya askawa dla artystw i
widzw. Drugim mankamentem jest
zbyt saba reklama wizualna w miecie
i okolicy, skromne serwisy w telewizji
regionalnej; na tym tle doskonale wy
rniaa si prezentacja imprezy na
amach Kuriera Lubelskiego". Trze
ci minus, to brak maej gastronomii w
Ogrodzie Saskim, szczeglnie potrzeb
nej w okresie upaw. O tych i innych
brakach wiedz organizatorzy festiwa
lu, jednak skromne rodki z kasy mia
sta oraz od kilku sponsorw nie pozwa
laj jeszcze na przygotowanie imprezy
z wikszym rozmachem. A Lublin za
suguje na tak! Tekst i zdjcia
Alfred Gauda
 posiada kolekcj zoon z 19 dywa
Wystawa w Muzeum Regionalnym w ukowie nw zakupionych w 1993 r. od Pod
laskiej Spdzielni Pracy Rkodziea

Dywany dwuosnowowe
Ludowego i Artystycznego dziki do
tacji finansowej Ministerstwa Kultu
ry i Sztuki.
Dominika Bujnowska uczestniczy

Dominiki Bujnowskiej a w wielu konkursach i wystawach, w

ktrych zwykle zajmowaa miejsce w
czowce. Bardzo prestiow pierwsz
nagrod otrzymaa na Midzynarodo
Dominika Bujnowska, yjca w la biaych i czarnych owiec. Sporadycz wym Biennale Sztuki Ludowej w Ba
tach 1902-1989, bya artystk ludow, nie uywaa weny barwionej natural zylei w 1961 r. Wrd odznacze i na
ktra jako pierwsza zacza tworzy nym barwnikiem na kolor bordowy. grd, ktre otrzymaa za swoj wielo
dywany - obrazy" tkane t e c h n i k Prace artystki wzbudzaj zachwyt nie letni twrczo znajduje si Krzy
dwuosnosow. Tkactwa nauczya si tylko u zwykych" odbiorcw i etno Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski,
od matki i przez cae ycie doskona grafw. Docenili j rwnie wielcy odznaka Zasuonego Dziaacza K u l
lia swoje umiejtnoci. W 1944 r. tego wiata i koronowane gowy. Tka tury i Nagroda im. Oskara Kolberga.
osiedlia si w Wgrowie i od czasu a na z a m w i e n i e dworw krlew W Muzeum Regionalnym w uko
zaoenia tam w 1949 r. przez Zofi skich, midzy innymi dla krla Belgii wie do czerwca 2001 r. bya czynna
Tomerl Podlaskiej Spdzielni Pra Boduena, dla papiey: Jana X X I I I i wystawa prac D o m i n i k i Bujnowskiej.
cy Rkodziea Ludowego i Artystycz Jana Pawa I I , a nawet dla Fidela Ca Chcielimy w ten sposb przybliy
nego - pod jej kierunkiem zacza re- stro. Jej dywany zdobi rwnie wn sylwetk twrczyni ludowej, dziki
alizowawasne pomysy tkanin tema trza wielu kociow i klasztorw. ktrej tkactwo dwuosnowowe stao
tycznych. O d tego czasu tkaczka, kt Prace D . Bujnowskiej znajduj si si artystycznym i etnograficznym zja
rej dywany s dzi podziwiane na w muzeach w Warszawie, odzi, To wiskiem osadzonym na Podlasiu.
wystawach w wielu muzeach, miaa runiu, Pocku, Biaymstoku, Siedl
okazj rozwin swj talent. Nie zaj cach, ukowie. Muzeum w ukowie Longin Kowalczyk
mowaa si ju, jak na pocztku, tka
niem tkanin uytkowych, ale wykony
waa prac artystyczn.
Dominika Bujnowska lubia tka
dywany o duych rozmiarach, uzasad
niajc to w i k s z moliwoci zakom
ponowania paszczyzny dziea. Wyko
naa okoo 500 dywanw. Cho tematy
wielu z nich powtarzay si, to aden
nie by kopi poprzedniego.
W dywanach D . Bujnowskiej mo
na wyrni kilka serii tematycznych.
S to: lasy, ycie na wsi, wita, przy
roda, tematy jubileuszowe oraz - pod
koniec ycia - obrazy religijne. Tema
tw dostarcza otaczajcy j wiat,
przyroda, wiara i koci.
Dywany Bujnowskiej przesycone s
ludowym symbolizmem, urzekaj pro
stot, naiwnoci, a take oszczdno
ci koloru, wynikajc ze stosowanej
techniki. Tworzya pikne graficznie
kompozycje emanujce poetyckim l i -
ryzmem, ciepem i mioci do ycia.
Do tkania najczciej uywaa nici
z naturalnej niefarbowanej weny z Dywany - obrazy" Dominiki Bujnowskiej Fot. Andrzej Bednaruk

Chemski Oddzia STL ma hojnych sponsorw i dobre warunki do dziaania

Wyspa szczcia
Oddzia Chemsko-Lubelski z siedzib przy Krasno
stawskim D o m u Kultury istnieje od ponad czterech lat.
Zaoycielem i pierwszym prezesem bya znana i zasuo
na twrczyni ludowa Marysia G l e z Krasnegostawu.
Opiekunk zostaa Jadzia Nowacka i jest ni do dzi.
3 czerwca 2001 r. odbyy si wybory w naszym od
dziale. Prezesem honorowym zostaa Maria Gle, wice
prezesem Edek Pikua, sekretarzem Wiesia Szymoniak.
T w r c w ludowych zweryfikowanych przez Z a r z d
Gwny STL, a nalecych do nas jest 57, s te 34 czon
kowie wspierajcy z Krasnostawskiego Klubu Twrcw
Ludowych.
Dziki sponsorom i przychylnoci tutejszych wadz,
mamy moliwo uczestniczenia w wielu imprezach. Co-

59
rocznie jest organizowany Midzypowiatowy p r z e g l d naszych twrczy, wschodnie n a d b u a s k i e tereny bez
twrczoci ludowej oraz Konkurs poezji im. Sabiny Der- pierogw, zawijanych buek i innych smakowitoci, to tak
kaczewskiej. Twrcy otrzymuj dyplomy, nagrody pieni jak wesele bez lubu.
ne, foldery i - co m a o ju dzi spotykane - zwroty kosz Patrzc na dzie dzisiejszy i sytuacj finansow nasze
tw podry. Co roku w okresie wielkanocnym organizo go kraju, to my znajdujemy si na wyspie szczcia.
wany jest kiermasz. Co miesic w salach oddziau jest W imieniu naszego oddziau skadam serdeczne podzi
wystawa naszego twrcy. kowania Zarzdowi G w n e m u Stowarzyszenia Twrcw
Spor cz twrcw z naszego oddziau stanowi po Ludowych, Urzdowi Marszakowskiemu w Lublinie, Wo
eci ludowi i z tej racji s organizowane spotkania poetyc jewdzkiemu D o m u Kultury w Lublinie za pomoc finan
kie. W przegldach oprcz twrcw z Krasnegostawu, sow i wsparcie w wydawnictwach. Dzikujemy Bankowi
C h e m a i Wodawy uczestnicz rwnie twrcy z powia Spdzielczemu w Krasnymstawie. Imiennie chc podzi
tw Bigoraj, Z a m o , Hrubieszw, Janw i Tomaszw kowa za pomoc i mi atmosfer na naszych zebraniach
Lubelski. Najliczniej prezentowana jest rzeba, malarstwo, burmistrzowi Andrzejowi Jakubcowi, starocie Piotrowi
haft, plastyka obrzdowa i dekoracyjna, plecionka ze so Jelonkowi. Dzikujemy serdecznie prezesowi Spdziel
my, garncarstwo i wyroby gliniane. Brak kowalstwa i tkac ni Mleczarskiej Tadeuszowi Badachowi, handlowcom ze
twa. Twrcy z naszego oddziau uczestnicz w kierma sklepu R z e n i k " i ldik". G b o k i u k o n kierujemy
szach, przegldach i konkursach na terenie caego kraju. w stron Krasnostawskiego D o m u Kultury, dzikujc jego
Otrzymuj nagrody i wyrnienia. Wikszo z nas ma dyrektorowi Andrzejowi Leczukowi za przytulne miej
prace w muzeach regionalnych i etnograficznych oraz w sce dla naszej siedziby oraz za wszystkie najpotrzebniej
kolekcjach prywatnych, nie tylko w Polsce. sze rzeczy, ktrych nam uycza.
D o miych, serdecznych, jake rodzinnych, nale spo Jan Ucimiak
tkania opatkowe. Najwikszym witem s Krasnostaw Prezes Oddziau Chemsko-Lubelskiego S T L
skie Chmielaki; oprcz miejscowych twrcw na ludo
wych stoiskach" nie brak i przyjezdnych. O d lat jest Fra
nio Dziurny z synami, s twrcy z Kielc, Ostrowca wi
tokrzyskiego, Biaej Podlaskiej, Wodawy i wielu innych
miejscowoci. W s p o m n i e musz o Puawach, cho r
nimy si gwarowo, to twrczo i sercem zawsze jestemy
razem. Nie sposb opisa wszystkich imprez w kilku so
wach, organizowanych w piknym Krasnymstawie. Obcho
dzimy te wito przeamania lata.
W pierwszych dniach jesieni barwnie i wesoo jest w
tutejszej muszli koncertowej. Daleko sycha wygrywaj
ce kapele ludowe, a na stoiskach twrczo ludowa i znw
znani twrcy, ktrzy z chci przyjedaj do naszego
Rybiego Grodu. Czytajcy te sowa m o g nie wierzy.
Sponsorw jak do tej pory mamy znakomitych i ycz
wszystkim oddziaom w kraju tego samego.
Szczeglna gocinno i zastawione stoy na kadym
przegldzie wiadcz, e nie jestemy tu sami. O p r c z Wernisa wystawy Lucyny i Edwarda Pikuw w Krasnostaw
wyrobw miejscowej mleczarni, wida te rce zdolnych skim Domu Kultury Fot. Stanisaw Szymoniak

Jan Kowalski, wiat legend i bani, XXX Oglnopolski Konkurs Lite

KSIKI
NADESANE
Barbara Bazielich, Strj ludowy
na lsku, Chorzw 2001, s. 34, fot.,
rys.
Ryszard Bocheski, Moje miejsce
jest tu (wybr wierszy), Biblioteka
D z i e d z i c t w o " STL, t. X L , L u b l i n
2000, s. 76.
Maria Gle, Sowa jasne jak so
ca promienie. Wybr, opracowanie i
wstp Halina Kosienkowska, Lublin
2001, s. 156, fot.
Halina Jakubowska, Tkanina dwu-
osnowowa w Janowie. Tradycje rko
dziea ludowego Podlasia (folder), Ja
nw 2000, s. 8, fot.
Czesawa Kaczyska. 40-lecie pra
cy twrczej. Leluje, gwiazdy, fafur, ha
fty (katalog wystawy), Ostroka 2001,
s. 4, fot.
Jan Kowalski, Fraszki 1999, Iawa
1999, s. 72.
Iawa 2000, s. 64.
Jan Kowalski, Moja mio si nie
zmienia, Sycw 2001, s. 108, fot.
Franciszek Kwidzyski, Kaszub
skie stroje ludowe, Kartuzy 1998, s. 48,
fot.
Kornelia Lach, Wierzenia, zwycza
je i obrzdy. Folklor pogranicza polsko-
czeskiego, Wrocaw 2000, s. 272, fot.
Laureaci Nagrd im. Oskara Kol
berga - 2001 rok (informator), War
szawa 2001, s. 40, fot.
Wacaw Lipowski, Z praojcw wie
kw, Biblioteka Dziedzictwo" STL,
Lublin 2000, s. 68, fot.
Midzypowiatowy przegld twrczo
ci ludowej (informator), Krasnystaw
2001, s. 70, fot.
Susan Mikos, The Art of wycinan
ki (folder), Milwaukee 2001, s. 8, fot.
35 Oglnopolski Festiwal Kapel i
piewakw Ludowych - Kazimierz nad
Wis, 22-24 czerwca 2001 r., Lublin
2001, s. 70, fot.
34 Oglnopolskie Targi Sztuki Lu
dowej (Kazimierz n. Wis), STL L u
blin 2001, s. 8, fot.
racki im. Jana Pocka, K D T L Lublin
2001, s. 8.
Barbara Pabich, Krzysztof Szelg,
Gmina Kadzido na Kurpiach, Ostro
ka 200, s. 22, fot.
D o r o t a w i t a a - T r y b e k , wito
i zabawa. Odpusty parafialne na Gr
nym lsku, P T L W r o c a w 2000,
s. 204, fot.
Susan Throckmorton, Opowieci
o mieszkacach owicza w Polsce -
o tym czym si zajmowali, czekajc na
powrt bocianw (przedstawiona
w formie wycinanek), Otrbusy 2001,
s. 20, fot.
Wycinanki Susan Throckmorton
(USA) inspirowane polsk wycinank
ludow (katalog wystawy), Otrbusy
2001, s. 20, fot.
ycie Chrystusa w sztuce ludowej
(katalog wystawy), Bielsko-Biaa
2000, s. 8, fot.
Zycie i dzieo ks. kardynaa Stefana
Wyszyskiego w sztuce ludowej (ka
talog wystawy), Radom 2001, s. 10.
fot.
(derf)

60
Jzef Citak (ur w 1921 r), rzebiarz, malarz i gawdziarz z Krynicy, zmar 14 wrzenia br. Urodzi si i wychowa na ziemi sdeckiej. Do Stowarzyszenia
Twrcw Ludowych nalea od 1972 r. Dwukrotnie peni funkcj prezesa Nowosdeckiego Oddziau STL, by te wybierany do wadz Stowarzyszenia.
Fot. archiwum