You are on page 1of 48

- - v 'i v i .

_-

7 ki. |- Ov. ^ 5
v*f ' _* 4
Pow* VvibB^SKi
dala- .,

W ilno 1918.
N akadem k sig arn i Ju rk ie w ic z a i Szalkiew icza.
i
D ruk. Znicz".
B iblioteka N arodow a
W arszaw a

30001001506908

559 Ji)
Co hodowa.
Cikie czasy, ja k ie nam w ojna przyniosa, nieprdko
przem in. N ie bdziem y m ogli y i gospodarzy, ta k ja k
przedtem , a cko w ojna skoczy si, to droyzna trw a b
dzie jeszcze dugo. Aby mdz przey i doczeka lepszych
czasw, trze b a s i zastanow i, co nam da moe obecnie
n ajp r d szy zarobek i ja k a p raca n a jle p ie j nam si opaci.
A w ic tu chcemy poradzi 1) co trzeba hodowa,
2) co uprawia, i 3) co zbiera, aby m aem i rodkam i i prac
n ie tru d n , byt niezam ony popraw i, i uchroni si od
ndzy.
Hodowla k z .
Nie podajem y ra d hodow li byda rogatego i koni
chocia to s n ajgw niejsze podpory gospodarstw a n a
ro li. Chcem y tu ta j tylko poradzi, co m ona hodowa t a
nim kosztem , n a m aych gospodarstw ach, n a dzieraw ach
niew ielk ich kaw akw ziem i lub ogrodw w blizkoci
m iast, a czsto w sam ych m iasteczkach.
N ajlepszem zastpstw em krow yj e s t koza. M leko jej
je s t zdrow sze od krow iego, gdy kozy nigdy u n as na su
choty nie choruj, a krow om to si czsto zdarza, i przez
ta k ie m leko ludzie z a ra a j si suchotam i.
Mleko kozie je s t tu ste , poywne i zdrowe dla cho
rych i dzieci, k t ry m za st p u je wszelkie pokarm y. U trzy
m anie kozy j e s t tan ie: ywi si ona w szelkiem i domowemi
odpadkam i, upinam i kartofli i jarz y n , i dziennie p o trz e
buje tylko sze funtw siana. Kozy po okoceniu si d aj
wicej trzech k w art m leka, potem dw ie, je d n kw art,
a ledwo n a m iesic przed okoceniem si z a ry w aj zupenie.
W iele osb nie lubi zapachu m leka koziego, ale
zapach ten ma tylko m leko kz prostych, k t re chodzc
n a pasz, k arm i si bylic, piounem , lim i chrzanu i k o r
drzbw iglastych, a w domu zjadaj brukiew , licie kapusty
i rz e p . P rzed ew szystkiem mleko ich pachnie kozem ",
4

je li sto j brudne, n a zgniej b o tn istej podcice i nigdy


nie s czyszczone i m yte.
Kozy n asze zw yczajne, karm ione czystem sianem
i pojone czyst wod i dobrem i pom yjam i, d aj m leko bez
przykrego zapachu.
N ajlepsze do hodowli dla m leka s kozy rasow e z g a
tunku kz szw ajcarskich, ta k zw ane kozy m ietankow e.
A n i kozy, ani kozy z tego gatunku nie m aj rogw, szer
ich j e s t duga, biaa, i d aj dziennie w icej g arn ca m lek a
tu s te g o i bez adnego zapachu. Nie s kap ry n e co do
kdrm u, i doskonale znosz nasz k lim a t. U n a s w k ra ju ju
p rzed w ojn w wielu dw orach zaczto hodowa kozy bez-
rogie szw ajcarsk ie, gdy sery z tego m leka s drogo opa
cane po m iastach.
D o sprow adzi koza i dwie kozy, aby w krtce do
czeka si licznego potom stw a. Skry t^ch kz id na
kouszki, jako adne b ia e futerko, a b iaa w ena kozia
j e s t te drogo pacona. Wic przy niew ielkich w ydatkach
hodowla kz szw ajcarskich m ietankow ych, a naw et i kz
zw y k y ch dobrze utrzy m an y ch daje duy dochd.

Hodowla swi.
T rzeba hodowa w inie dobrej rasy, bo m iso wi
p ro sty ch je s t niesm aczne i niedrogo za nie p lc. N ajle
piej chowa w inie krzyow ane czyli m ieszane, b iorc m a
cior z naszych zwykych wi, a knura z gatunku biaej
an g ielsk iej rasy o k r tk im k ark u i ry ju i nizkich nogach.
Nie m ona bra do chowu pary p ro si t z jed n eg o gniazda,
b o w tedy dzieci ich bd chorow ite i m arne. P rze d sko
czeniem roku, a najm niej 10 m iesicy, nie bra wi do
ro zp o d u , a czy je najlepiej w listopadzie i grudniu, bo
w tedy p ro sita urodz si w m arcu, a pow trnie czy
trzeb a w k w ietn iu lub m aju, oby drugie p ro sita przybyy
nie pniej ja k w padzierniku. C iarno m aciory trw a
16 tygodni, w ic zapisaw szy dzie poczenia trzeba pilno
wa w dniu oprosienia, aby m aych nie podusia. Naley
m acior dobrze ywi traw , koniczyn, w yk zielon,
a w zim ie daw a je j burak i, k arto fle i otrby.
T rz eb a dawa k arto fle tylko gotow ane i m ieszane
z otrbam i i karm em zielonym. M aciora pow inna m ie r u
chu duo n a pastw isku i by czysto utrzym yw an.
N aley obchodzi si z m acior uw anie, nie szczu
je j psam i i nie uderza silnie, gdy moe zrzuci. Z rzuc-
5

nie te zdarza si od sta n ia dugiego w ciasnym, mokrym


i ciemnym chlewie, albo od karm u spleniaego, zm arzni
tego, od z g n iy ch surowych kartofli, od pomyj, w k t rych
j e s t ros od m isa z sol i pieprzem , od pomyj z pomy-
dlinami, i od osypki z mki lub yta w k t rem znajd uje
si sporysz. P ro si ta do chowu trzeba wybiera siln e
i zdrowe. Czsto maciora nie daje si ssa, wtedy naley
obejrze zbki p ro s i t i delikatnie obckami uama, gdy ' i
s za dugie lub za ostre. Po oprosieniu, naley macior
karm i ostronie; pierwszego dnia da j e j ty lk o pipie
czyli jak u nas mwi pojo" z otrb i letniej wody; na
drugi dzie jedzenie gstsze, kaszowate, a dopiero po
t rz e c h dniach zwyczajny pokarm, coraz obfitszy, w m iar
j a k ro s n prosita.
J e li prosita, czasem bez widocznej przyczyny zaczn
zdycha, to wtedy naley uwaa, aby maciora nie bya
p rzek arm ian i dawa jej mniej je przez 2 tygodnie po
oprosieniu oraz w ypuszcza j n a podwrko dla ruchu.
To samo naley robi z prositam i n a p ar godzin dzien
nie, je li niem a mrozu lub deszczw ulewnych. Zamknite
stale, w y ra s ta j skurczone i g arbate.
Po odczeniu naley im dawa mleko letn ie przego
towane, w czystem korytku, potem y ta po troch wyzna
czon ego a koo chlewu w piasek powrzuca ziarnk a g r o
chu, aby uczyy si ry i w yksztacay sobie minie.
Dobrze hodowane prosi szeciotygodniowe, powinnno dzien
nie zjada p funta obranych i ugotowanych kartofli, p
fu n ta osypki, i koo kwarty chudego m leka z pod centry
fugi, i way ju powinno koo je d n e g o puda.
K arm nikom nie trz e b a daw a kiedy i co si trafi
i tyle, ile w ie p rz a k zje, ale naley dawa stale o jed nych
godzinach, pod wag i pod miar. W ieprzakow i trz y m ie
sicznemu trzeb a dawa dziennie nie wicej ni pgarnca
czyli 4 fun ty k arto fli gotowanych, ptora funta osypki
1 do trzech k w a rt mleka z pod cenryfugi, albo dobrych pomyj.
W kadym m iesicu dalej naley dodawa po trzy
wierci funta osypki, i po kw arcie k arto fli wicej, t a k a
8 miesiczna sztu k a zjada ju okoo 2 garncy kartofli i 5
funtw osypki dziennie. W 9 miesicu, naley dawa koo
2 funtw grochu zmielonego; i wtedy trze ba go ju bi
lub sprzeda, bo dalsze karm ienie pociga tylko za sob
wydatki i s tra ty , gdy karm kosztuje droej ni w ieprzak
j e s t wart. winie k arm n e trzeba ywi dziennie 4 razy.
Aby mie czysty dochd ze wi, nie trzeba zarzuca
na k a rm sztuk dwu lub trzyletnich, gdy cho na razie
wemie si za nie grosz, ale przez ycie swoje zjedz one
tyle, e tylko doda si wasnego kosztu.
Na liodowl trzeba karmi prosita tak, aby prdko
rosy, a nie tyy. Rozpodowe winie musz mie pastewnik
z koniczyn i dobr traw i chodzi po rysku, kartoflisku,
lub buraczysku, aby mogy ry dowoli. Na zielonej paszy
musz mie ryjek odrutowany, aby ziemi nie psuy. Na
ley koryta dla wi codziennie puka i szorowa som
lub szczotk, aby jedzenie po ktach nie psuo si i nie
kw aniaogdy od tego winie dostaj chorob i rozstroju
odka. Karmniki, dobrze je s t co dwa tygodni troch
przegodzi, dajc im tylko pojo", bo wtedy kiszki si
oprniaj i apetyt je s t wikszy.
Nie mona wi hodowa w brudzie i w bocie, bo
wtedy le rosn, choruj, i le si ukarm iaj. winie po-
winne by m y te co 2 tygodnie lekkim ugiem z popiou,
albo letn i wod z odrobin szarego myda.
Przy myciu trzeb a uwaa, aby szorujc som, nie
zala oczu i uszu zwierzcia, gdy od tego pow staj cho
roby. Chlew powinien by uchy, a podcika czsto
zmieniana.
Zimowym winiom mona dawa osypk z jczm ie
nia, owsa, pszenicy, grochu, ubinu i kukurydzy. ytnia
osypka je s t najgorsza, i dla sztuk trzymiesicznych
szkodliwa. Plewy dobre s: grochowe, pszenne, owsiane,
ale jczm ienne s szkodliwe, gdy zaw ieraj duo oci.
Kto m a zboe z ziemi piaszczystej, to do otrb powinien
dodawa troch kredy albo tuczonych wgli drzewnych,
lub wapnia i fosforanw, aby koci u w i n ie byy krzy
we i sabe.
winie hodowane starannie, z wyliczeniem i obmyle
niem pokarm u, oraz jego waeniem i m iar przy czy-
stem utrzym aniu daj ogromny dochd, tak przy sprzeday
sztukam i, jak przy um iejtnem urzdzeniu soniny, szynek
i rnych wdlin.
Hodowla owiec.
W kadej hodowli powinno i o dochd, dochd za
przy hodowli owiec, zaley najwicej od ywienia. Czsto
ywienie je s t za kosztowne i nie opaca si, wic potrzeb
ne s w tem pewne i wypraktykowane sposoby. Rozwj
kadego zwierzcia zaley od pocztkowego karm ienia, gdy
wtedy odek rozw ija si, nabiera si do traw ienia.
Nie trzeba wic jagniciu przedwczenie dawa sta
ego i twardego karmu. Do 6 tygodni trzeba dba, aby
m atka m iaa tyle pokarmu, ile jagni potrzebuje, gdy
najzdrow sze dla jest mleko. Po 6 tygodniach trzeba ja
gnita odczy i tylko 4 razy w dzie do m atki p rzysta
wia, dodajc im suchego karmu potroch, stopniowo. Do
zorca powinien ostronie wypraktykowa ile owsa i siana
moe zje jagni bez szkody dla siebie. Dobrze ywione
jag n i piciomiesiczne moe way 74 funty, wic wida
std, e dobre ich karm ienie przy sprzeday opaca si
doskonale.
Jeeli owce hoduj si dla weny, to naley je k ar
mi ubinem, sianem, burakam i, i otrbami. Siano i koni
czyna niezbdne s dla owiec kotnych: innym mona je
zastpi makuchami, grochowinami, otrbiami, ubinem.
Ten ostatni je s t moe najwaniejszym pokarmem, ale po
winien by moczony przez .12 godziny w wodzie, i woda
powinna by zm ieniona dwa razydla odgoryczenia. .
Owce nie powinny by pojone po zjedzeniu ubinu,
a zawsze przedtem i na to trzeba zwrci wielk uwag.
Somy trzeba im dawa tyle, ile zjedz, a ubinu nie
wiele: na tysic funtw ywej wagi zwierzcia dawa
dziennie mona tylko 5 funtw ubinu. Jeeli owce karm i
si na miso, mona da i wiksz ilo ubinu. Bardzo
szkodzi owcom paszenie ich jesieni na owsisku po zebra
niu owsa, rwnie jak i na jczmienisku, znajduj si
tam bowiem ziarenka ktre ju m aj kieki, a wanie te
kieki s najszkodliwsze dla zdrow ia owiec.
Szkodz im te zrosle kartofle, ktre owcom trzeba
jedynie na surowo dawa. Koniczyny trzeba dawa ostro
nie i po maej iloci, siana zaile zjedz. Soma owsia
na, grochowiny i bobow iny su owcom doskonale. Ze
zb mona da tylko rutowane czyli szatrow ane zmie
szane z sieczk: najlepiej owce jedz jczm ie i pszenic.
yta za dawa nie mona, gdy owcom szkodzi. Otrby
pszenne s bardzo poywne, ale naley je dawa rzadko
i w maych ilociach. Burakw mona dawa dorosym
sztukom do 6 funtw dzienniei nie potrzeba je rozdra-
bia w sieczkarni, bo owce uj doskonale. Gdzie s bro
wary i gorzelnie, mona dawa brah ale bardzo ostronie
i w bardzo maych ilociach, gdy od tego owce choruj
na puca. Zielon traw okoszon na wieo mona k ar
mi owce, ale takiej, k t ra leaa przez noc, dawa nie
wolno. Jeeli tra w a w ilgotna po deszczu, to naley j
miesza z sianem lub som. Poi naley owce w domu
czyst wod przed wypdzeniem na pasz, aby tam nie
piy z brudnych kau. Po koniczynie zaraz niewolno owiec
8

poi. Trzeba w stajn i posypywa nieco sol koryta i oby,


gdy owce soli dla zdrowia potrzebuj. Pastw iska przez
deszcze ulewne zanieczyszczone piaskiem lub glin, s dla
owiec szkodliwe. W czasie dugich deszczw naley owce
trzyma w stajni, a przed wykoceniem si sucho i obfi
cie podciela. Do rozpodu naley uywa owiec dw ulet
nich najm nieja baranw od 1 11j 2 roku do 4 la t wieku.

Hodowla krlikw.

Zagranic oddawna hoduj krliki w kadem gospo


darstwie, naw et maem. Miso krlicze je s t zdrowe i ta
nie, oraz idzie w handel zagranic i daje dochd. W Niem
czech s cae stowarzyszenia, zwizki hodowli krlikw,
aby ludowi zapewni zdrowe i tanie miso, bo czowiek
dobrze odywiany moe dobrze pracowa i dobrze zarabia.
K rliki najlepiej hodowa w duych klatkach, albo $
w zagrodach z podog z desek lub cegie, aby nie kopay
nor w ziemi. Podoga powinna by troch pochya z zag
bieniem obitem blach; taka zagroda krlicza bdzie zawsze
czyst i such. Krliki wol siedzie na deskach ni n a
somie. Deski mog by niecise spajane, dla odpywu nie
czystoci. Samice krliczki m aj co miesic dzieci; przed
okoceniem si same sobie w yryw aj szer z pod brzucha,
aby obnay ssaw ki i wysa gniazdo dla dzieci.
Po urodzeniu maych, najlepiej przez tydzie lub
dziesi dni nie zaglda do gniazda, bo m atki p rzestra
szaj si i okarm iaj potem krliczta, ktre choruj
z tego. Z jednego miotu bywa krlikw maych dziewi,
dziesi i wicej, a po dwuch tygodniach m atka sam a przy
prowadza mae do miski z jedzeniem . Miski powinny by
paskie z nizkiemi brzegami, aby krliki mogy dosign
jad a . Maym daje si to samo jado, co i matce po oko
ceniu, mianowicie: chleb suchy, zmaczany w wodzie zabie
lonej mlekiem, pilnujc, aby si nie przejady. Siano
cienkie, pachnce, nigdy krlikowi nie zaszkodzi.
Dorose krliki lubi ziarno owsa, i zielenin od bu
rakw pastewnych, kapusty, i marchwi. Jedz te chtnie
gotowane obrzynki jarzyn i gotowane kartofle.
Surowe kartofle i cebula si im szkodliwe. Pozostae
od ludzi jedzenie: kasza, kluski, chleb, buka, s dla kr
likw przysmakiem. T rzeba to wszystko tylko wymiesza
dobrze i przesypa otrbiami, aby si krlikom w pyszczku
nie kleio. Karm i si krliki trzy razy w dzie tyle, aby
ja d a n ie zostaw ao. Wody im si p raw ie nie daje, gdy
m aj do w ilgoci w zieleninie.
M aym k r lik o m do k latk i czy do zagrody trze b a da
wa g azie w ierzby albo brzozy, aby m iay co gry i na
czem spiowywa swoje szybko rosnce zby, k la tk trze b a
czsto p rzem iata i zm ienia podscik, m ianow icie po
wyjciu krlikw z g n iazd a i trz e b a je chroni od p rz e
cigw.
W czw artym tygodniu po okoceniu si, trze b a od
czy mode od m atki, k t ra w trz y ty g o d n ie po ich u ro
dzeniu, moe ju by brzem ienn. W tedy potrzebuje spo
koju, obfitszego ja d a i m usi ju p rz esta karm i sw oje
kilkotygodniow e dzieci. W k latce lub w zagrodzie trzeb a
m aym krlikom zaw iesi drabink z sianem nieco w yej,
aby dla ruchu m u siay w spina si n a apki, do stajc siano.
Sam ica po m iesicu m a znowu m ae, tym sposobem
je d n a sam iczka przez -i m iesice moe da 24 albo 26 k r
likw , i jeszcze dalej by m a tk a sprzedana ja k o m atka,
m a te sw oj cen.
Jelib y z ty ch 26 sztuk zabito na miso 18, liczc
od kadego k r lik a 6 funtw m isa, to ju ma si przeszo
100 f. m isa, w yhodow anego w dom u tan im sposobem.
M iso krow ie j e s t duo m niej poyw ne od krliczego;
tylko m iso wow k a rm n y c h je s t od niego poyw niejsze.
Z tych 20 sztuk przez k ilk a m iesicy wyhodowanych,
m ona jeszc ze sprzeda 6 sztuk, a z pozostaych dwojga
m odych znow u prow adzi hodowl. S kra krlicza uyw a
si te i n a obuwie i w tedy sam ce krliki hoduj si
p rzez 8 m iesicy, albo rok najw yej gdy ju w icej
nie ro s n i w tedy trzeb a je zabi lub sprzeda. K rliki,
odpowiednio dobrane m ona m ieci po 8 i 9 sz tu k w je d
nej k latce lub zagrodzie. Z osiem nastu skrek zabitych
krlikw m ona mie ciepe i dobre futerko. Z krlikw
za duej hodowanych, naley strzyc wen, k t ra je s t
m ik k a i sprzdziona uywa si na w yroby n a d ru tach
ja k : poczochy, czapeczki ciepe, kaftany.
Krliki wic przy maych kosztach a starannoci
i umifejtnoci daj doskonay dochd.

Hodowla ptactwa domowego.


Wobec droyzny ja j i m isa, naley zwrci w ielk
uw ag n a hodowl drobiu czyli p tactw a dom owego. Aby
hodow la ta m iaa powodzenie, naley um iejtn ie yw i
ptactw o, i daw a im stosow ne pom ieszczenie.
10

Kury. N a le y n ie w y sz u k iw a k u r oso b liw y ch , a hodo


w a n a s z e k ra jo w e k u ry , i trz y m a j e w sto so w n y c h k u rn i
k a c h . K u rn ik i te p o w in n y b y c o d z ie n n ie z a m ia ta n e czy
sto , w y sy p y w an e p iask iem , a c ia n y ich p o w in n y by p a r
ra z y do ro k u b ie lo n e , ab y z a ra z y r n y c h chorb n ie z a
k ra d y si w r d k u r. P o w in n y o ne m ie podw rze do
sw o bodnego c h o d z e n ia i szop ja k , g d zie b y si m ogy
c h ro n i w cz a sie d e szczu .
P o m ie sz c z e n ie k u r n a d o b o ra m i i s ta jn ia m i w n iz -
k ie m , c ia sn e m i ciem n em m ie jsc u szkodzi im n a zd ro w ie
i n a n ie s n o ja j. K u ra p o trz e b u je czy sto ci, w ia ta , d o
b re g o p o w ie trz a i ru c h u . N aley im u rz d z i d ra b in k i czyli
g rz d y , a n a d ole da tr o c h som y, aby m o g y siad y w a
w y g o d n ie, g d z ie chc i n ie b y y c i n i te . P o d o g a z b ru k u
lu b u b ite j g lin y n ie j e s t d o b ra , bo r a z z a n ie c zy szc z o n a ,
n ie d a je si d o b rze p rz e w ie trz y . T rz e b a j chyba c z sto
b ieli, a b y n ie n a c i g n a z e g o z a p ac h u . L a te m o k n a po
w in n y by w k u rn ik u o tw ie ra n e , a z a w sz e p rz e p ro w a d z o n e
lu fty w c ia n a c h d la w e n ty la c y i. Z im k u rn ik i, czyli izby
w k t ry c h h o d u j s i k u ry , pow inny by o p a la n e .
y w ie n ie k u r j e s t bard zo w an e, bo od te g o z a le y
ilo z n o sz o n y c h j a j i tu s to i sm a k m i sa k u rze g o .
1) T e k u ry , k t r e sw o b o d n e c h o d z po d w o rz e , trz e b a y
w i w y czn ie zboem czyli z ia rn e m i m c z y ste m , gdy
ta k ie k u r y sa m e so b ie d o s ta n p o k arm w m i sn y c h czyli
lim a k w i ow adw , o ra z p o k arm w z c z s te k zielo n y ch
r o lin , i p o trz e b n e g o im w a p n a i w irk u . 2) K u r y
z a m k n i te w p o d w rk a c h o g ro d zo n y ch trz e b a yw i dw om a
sposobam i: je e li id z ie o to , a b y n a jw i c e j j a j zn io sy ,
trz e b a daw a z ia r n a i z p rz y m ie s z k z ie len in y . B ard z o n a
n ie sn o k u r w pyw a p o k rz y w a , m ian o w icie d ro b n e w ie rz
c h o k i o d y g pokrzy w o w y ch z m odem i z ie lo n e m i n a sio n -
k a m i. lim a k w i ow adw , o raz r e s z te k m isn y ch n ale y
im d aw a b a rd z o m ao , ty lk o tro c h d la zd ro w ia. J e e li
z a j a j a s p rz e z n a cz o n e do w y sia d y w a n ia k u rc z t, trz e b a
d o d a w a m i sn y c h p o k a rm w czyli lim ak w i ow adw
w i c e j. 3) K u ry m o d e, w y ra s ta j c e , p o w in n y m ie duo
k a rm u m i sn e g o i lic i o ra z o d y g zielonyoh. 4) K u ry
k a rm io n e n a m iso, n a p ie c z y ste , p o w in n y m ie duo z ia rn a
m c z y ste g o , i z ia r n o le is ty c h tu s ty c h . 5) Z im , p o w in n y
d o sta w a w i c e j p o k a rm w m i sn y c h i zielo n y ch po tro c h .
Z z ia rn n a jz d ro w sz e s: j c z m ie , g ry k a , p sz e n ic a
i k u k u ry d z a ; o w ies j e s t m n ie j d o b ry i n ie kad y g a tu n e k & r .

o w sa k u ry je d z . M ona daw a w p o sta c i m k i ro z g o to w a


n e j w od lu b m le k ie m , o tr b z a p a rz o n y ch w rz tk ie m , albo
m

chleba rozdrobionego. Ziarna wykiekowane s bardzo zdro


we dla kur, a take mona im dawa kartofle rozgotowa
ne i roztarte, obok innych pokarmw.
Z misnych pokarmw oprcz resztek gotowanego
misa, pozostaych przy kosteczkach, naley zbiera robaki
w ddyste dnie w brzdach oranej ziemi i gsienice na
liciach rolin, pdraki mianowicie chrabszczy czyli chr-
szczy oraz jajk a mrwcze. Pdrakw chrzszczy najwicej
bywa w kupach mieci i lici pomieszanych z ziemi
przegni, czyli w kompostach i to w pocztkach listopada,
w jesieni. Wtedy i kury si najedz prz rozkopaniu tych
kup, i zniszczy si chrzszcze, ktre robi duo szkd
w ogrodach i polach.
Z zielonych pokarm w naley dawa odpadki wosz
czyzny, saaty, lebiod i pokrzyw, oraz odygi grochu lub
wyki modej.
N iektre traw y s trujce i nie trzeba dawa kurom
zioa nieznane. Karmi kury trzeba w pierwszych oznaczo
nych godzinach kilka razy w dzie, po troch, a nigdy
raz na dzie, a do przejedzenia si. Tylko kury swobod
nie chodzce trzeba karm i raz w dzie zrana. Najlepiej
karm i kury na desce czysto zmywanej po kadem jedzeniu
eby karm nie kw ania i nie spraw ia kurom wolnoci
odka. Kury powinny mie zawsze dostp do czystej wo
dy, wieej. Stojca woda w kauach, albo dugo w na
czyniach, je s t szkodliwa.
Kurcztom trzeba dawa ja ja drobno posiekane i twa
rg. W pierwszych dwch dniach prawie nic nie jedz, ty l
ko potrzebuj ciepo siedzie w pierzynach w jakiem na
czyniu. Tylko jajko powinno by drobno posiekane,
i wiee kadym razem. Najzdrowszym pierwszym pokar
mem dla kurczt s ja ja mrwcze.
Po kilka dniach mona dawa cienkie krupki rozmo
czone, albo siekane miso, drobno posiekan saat,
i wysuszone i pokruszone ciasto jczm ienne. Karmi trz e
ba pi razy na dzie na przemian tymi pokarmami, nie
okarmi kurczta, i sprztn karm, aby si same nie
objady. Powinny mie one dostateczny ruch, i zam iast
wapna, drobno potuczone skorupki od ja j, oraz czyst
wod do picia w naczyniu paskiem, najlepiej w glinia
nych polewanych podstawkach od wazonw. Po czterech
tygodniach mona kurcztom zacz dawa ziarna cae,
mikkie, i dalej twarg, i miso siekane obok zieleniny.
Po trzech miesicach kurczta mog si ywi razem
z dorosemi kurami. Dozorowane jedzenie dla kur zwiksza
12

wydajno ja j i w zrost misa. J a ja za s pierwszorzd


nym rodkiem odywczym, i dlatego tak drogie s w han
d l u , gdy je od nas za miljony rubli wywo za granic.
Hodowla kaczek. Ptactwo to najm niej daje kopotu
w hodowlia przynosi dochd.
Kaczka omiotygodniowa ju je s t dobra na pieczyste,
a troch podkarmione kaczki w je sie n i majce trzy m ie
sice, albo sze miesicy, s bardzo cenione i w m iastach
duych drogo pacone. Na sze samic trzeba zostawi
jednego kaczora. Kaczki nios si przez 3 do 4-ch mie-
sicy, je li im ja ja bdziemy wybierali codzie, zostawia
jc w gniedzie po jednem . Potem okazuj ch siedzenia.
Je li im w tern przeszkodzimy, to po 4-ch lub 6 tygod
niach, znowu zaczynaj si nie i nios przez 2 do 4-ch
tygodni, tak e kaczka w cigu lata moe znie do 90 ja j.
Kaczta s atw e do wychowywania, rosn prdko, tak i
kacz trzymiesiczne ju je s t opierzone i do ukarm ienia dobre.
Pira i puch kaczy s te bardzo cenne; kaczki ho
duj si dla misa nie dla jaj, gdy wtedy lepszy dochd
daj, ale i ja ja kacze s dobre do uytku. Wyywienie
kaczek je s t bardzo tanie, mianowicie gdzie je s t woda sto
j c a w duych rowach.
Niszcz te one gsienice i limaki, pdraki chrz-
szczw, a nawet ywe chrzszcze, gdy si je otrzsie
z drzewa. Pomieszczenie musz mie czyste podcik,
som, czsto zmienian, a je li podoga usypana je s t
ziemi drobn torfow, to j czsto trzeba zmienia i za
miata. Trzeba wstawi do tej izby snopki somy lub chr-
stu, bo kaczki lubi kryjwki na gniazda, ktre sobie sa
me uo i ju tylko tam ja ja nios. Je li im nie urz
dzimy pomocy w tworzeniu gniazda wtedy ja ja gubi.
Nale one do wszystko jedzcych, ale lubi pokarmy
zwierzce, misne i s bardzo aroczne. Jedz odpadki
misne, wntrznoci zwierzt, robaki, owady, oprcz tego
licie, traw i wszelkie nasiona zb; poeraj te ikr
ab i ryb, to te s szkodliwe tam, gdzie je s t hodowla
ryb w gospodarstwach stawowych rybnych.
Chcc kaczk prdko utuczy, trzeba j zamkn
w ciasnem miejscu, bez ruchu i ywi gotowanemi tartem i
kartoflami, pomiesza z otrbami pszennemi, i rozprowadzi
kwanem mlekiem, oraz ziarnem zboowem. Jeli idzie
o wykarmienie czyli utuczenie kaczki w przecigu dwch
tygodni, to naley im w ciasnem zamkniciu wpycha do
garda kluski wprost, jak to si robi z indykami i ku-
rami. Tylko naley pamita, aby zawsze miay wody pod-
dostatkiem .
Kaczki w ysiaduj dobrze, i gdy opuszcz gniazdo dla
poywienia, n ak ry w aj j a j a puchem. Chcc mie wicej
kaczych jaj, trze b a da j e wysiadywa kurze lub indyczce.
Tylko w czerwcu i w lipcu n ajlepiej pozwoli kaczkom
wysiadywa samym swoje jaja. Mona uy do wysiadywa
nia ja j jesiennych na wiosm gdy kaczki im wczeniej
sze, tern s drosze.
Kaczta, po paru dniach ju id z m atk na wod:
je l i j e wysiedziaa kura lub indyczka, to w trzy dni trz e
ba j e puci na wod.
Gdy b ra k staw u lub sadzaweczki, to naley mie
wod dla nich wie w wymytem codzie korycie.
W pierw szych dniach nie mona maym dawa ziarna,
a tylko le k k i tw ar g pomieszany z otrbami pszennemi.
Pniej zam ia st tw aro gu mona dawa m leko i dodawa
im zieleniny, k t ra j e s t bardzo zdrow. Gdy dostaj pir
wtedy mona j e karm i ziarnem ru to w a n em czyli szatrow a-
nem.
Ze wszystkich gatunkw kaczek, dla n a s n ajp raktycz
niejsze s k ac zk i zw yczajne p strok ate, krzyowane z du-
emi biaemi domowemi, albo z kaczkam i szwedzkiem i po
wego lub popielatego koloru.
Hodowla gsi. N a jle p s z y m g a t u n k ie m g si do h o do w li
u n a s j e s t g e e m d e s k a p s t r a , k t r a d opie ro w d r u g im
ro k u z u p e n ie bieleje. Gsi dom owe, p r z y s to s o w a n e do
n a s z e g o k lim a tu i w a ru n k w s n a jo d p o w ie d n ie js z e . N ie
wolno ic h podskubyw a, j a k to r o b i w w ie lu m ie js c a c h ,
d la te g o aby w icej p u c h n a r a s t a . T o j e s t o k ru c ie stw o
i m c z e n ie p t a k a , k t r y w te d y tr a c i n a w adze. Do k r z y
o w a n ia z n a s z e m i g m i n a jle p ie j b r a g s i o r y r a s y
e m d e sk ie j albo tu l o s k ie j, w d ru g im lu b trz e c im roku
je g o ycia, i n ie w ic e j b ra g si na j e d n e g o g s i o r a n a d
c z te ry . G m o e by s t a r s z a , ale po 10 la ta c h w ie k u j u
nie j e s t z d olna do rozpodu. G si m og y do 30 l a t
i w yej, i co r o k u p rz y te m znosi do 10-12 j a j . M o d sz e
z no sz do 20 j a j , a j e l i n ie d am y j e j siedzie, w y b ie r a
j c j a j a , to m oe z n ie ich w yej 30-tn. Gniazdo j a k za
w sz e pow inno by zrobione, w m iejscu spo ko jn em , j e d n o
od d ru g ie g o do d ale k o o p to r a ok cia n a jm n ie j, D alej
od g n ia z d a tr z e b a n a sy p a z i a r n a i p o sta w i wody. I n d y c z
k a m oe t e w ysied zie ze 12 g s ic h j a j.
W y sia d y w a n ie t r w a 28 albo 30 dni.
^ j f ^ W y k l u t e g s i t a k ilk a dni z m a t k siedz w ciepem
miejscu, zanim si je na dwr wypuci. Maym gsitom
szkodzi w pierwszych dniach zmoczenie przez deszcz i ro
s dostaj od tego chorb rnych, szkodzi im take
wielki upa na socu.
Po 8 9 tygodniach ich ycia, m aj ju pierwsze
opierzenie, i s wytrzym ae na zmiany pogody. Pom ie
szczenie ich powinno by tak ie same ja k kaczek i mie
zaktki w izbie z chrstu i snopkw somy.
G ywi si tylko zielenin i zboem. Jada traw ,
koniczyn, zielska na kach i w polach, a ze zb lubi
owies i groch. Jada te buraki, brukiew i ich licie. Hodo
wana w domu bez pastw iska jad a siekan zielenin
z mlekiem i ta rte kartofle zmieszane z otrbam i. W cza
sie znoszenia ja j potrzebuje ziarna. N ajtaniej hodowa
gsi na pastwiskach, w pobliu wody. Mae gsita jedz
najprzd ja ja posiekane, chleb rozmoczony, i zielenin.
Po kilku dniach kartofle z otrbami, a potem ju id
na pastwisko, w dni suche i ciepe. Mona im dawa
szatrowanego owsa w dodatku do kartofli z otrbami, roz
prowadzonemu mlekiem. Od tego prdko rosn. Po dwch
m iesicach ju chodz w stadzie.
Jeli gsi chcemy tuczy na karm i tuszcz, trzeba
je osadzi w ciemnem ciasnem miejscu i karmi obficie
trzy razy w dzie rozrzedzonym owsem szatrowanym, albo
rozmoczonym jczm ieniem , a na odmian dawa kartofle
ta rte z otrbam i pszennemi, oraz drobno pokrajane b u ra
ki i marchew, a take siemi lniane. Od tego bd mia
y duo m isa na pgski. Chcc za aby byy tuste
i day duo szmelcu, trzeba im przymusowo wpycha
w gardo kluski zrobione z jednej czci mki ytniej
i trzech czci kukurydzy szatrowanej, na gste ciasto.
Kluski powinny by n a palec grube i na 5 centrym etrw
dugie. Takich klusek dawa gsi po 8 dziennie, karm ic
pi razy w dzie i kadego dnia przy kadem karm ieniu
o dwie kluski wicej. Tak i 17 dnia g ju je s t utuczo
na, i po trzech tygodniach takiego karm ienia moe way
65 funtw.
P tak to bardzo poyteczny przez tuszcz, miso, pie
rze i wtrob, bardzo cenion na pasztety.Handel gmi
u nas je s t duy.
O hodowli pszcz.
Z postpem kultury rolniczej coraz lepiej rozw ija
si przem ys pszczelniczy. Dawniej uwaano pszczelnictwo
za m aoznaczc ga gospodarki i niewiele zabiegw
15

czyniono do rozwoju tego przemysu. Dzi widzimy wielu


takich amatorw, ktrzy posprzedawali m ajtki lub opucili
powane stanowiska, by odda si cakowicie pszczelnictwu.
I nie zawiedli si w tym zawodzie, bo nie jeden zrobi
wietniejszy in teres przy racjonalnem pszczelnictwie ani
eli przy gospodarce rolnej lub innym fachu. Np. obyw a
tel Wasczenko w Kijowie, ju b iler Rut w Ameryce, ktry
tysic robotnikw utrzym uje w swoim zakadzie pszczel-
niczym, i t. d.
Moe nie jednem u wyda si przesadne to zdanie,
e mona zrobi m ajtek na pszczelnictwie tak, jak na
gospodarce rolnej lub rzem iole. Na to powiem, e nie
fach, ale um iejtno wykonania fachu w zbogaca ludzi.
D latego w kadym in teresie potrzeba przedew szystkiem
um iejtnoci, silnej woli i oddania si spraw ie. U m iejt
no w pszczelnictwie polega przewanie na dwch zadaniach
pszczelarza. W m iar za doskonaego wykonania tych
zada osiga si poytek z pszczelnictwa.
Pierw szem takiem zadaniem pszczelarza je s t dopro
wadzi rj pszcz do moliwie najwikszej siy na czas
gwnego miodobrania. D rugiew czasie gwnego poyt
ku przyj z pomoc pszczoom, i uatwi im prac, a r a
czej zmusi ich do pracy tak, aby adna chwila w tym
drogim czasie nie bya uyta na co innego, ja k tylko na
zbieranie miodu.
Do wykonania tych zada niezbdne s narzdzia,
a przedewszystkiem ul odpowiednio urzdzony. Najlepszy
rzem ielnik bez narzdzia waciwego nie wykona swego
fachu. Dlatego te pszczelarze racjonalni zawsze ku temu
d i w dalszym cigu usiuj praktycznie doskonali
swoje narzdzia, i wszelki sposb uycia takowych.
Jednym z powaniejszych krokw na drodze postpu
w gospodarstw ie pszczelniczem byo przejcie od kody
do ula ramowego, co dao pszczelarzowi mono wzi
niejako w swoje rce rodzin pszczel i rzdzi ni we
dug swej woli. Dalej urzdzenie centryfugi do wykrca
nia miodu, w skutek czego zaoszczdza si czas pszczo
om, dajc im gotow ju woszczyn do powtrnego uytku.
W reszcie wynalazek sztucznej woszczyny sta si po
tnym rodkiem do podniesienia pszczelnictwa.
Co za do udoskonalenia ula, setki la t usiowali
pszczelarze, by zbudowa taki ul, ktryby odpowiada
wszelkim wymaganym warunkom. W tym celu w pszczel
nictwie praktykowano wiele rozmaitych system w uli r a
mowych, ktre po niejakim czasie, dla pewnych niedo-

*
16

godnoci, zarzucano, przechodzc do coraz to innych, do


skonalszych.
Obecnie za powszechnie zosta uznany za najlepszy
i rozpowszechniony szeroko system ula Dadana", ktry
przeszo lat 20 je s t w uyciu i coraz wiksze zdobywa
uznanie.
Ul D adana czy w sobie wszystkie zalety pod wzgl
dem gospodarki dochodowej i przedstaw ia wielkie wygo
dy przy zajciach praktycznych. W nim mona pomieci
rj o sile najm niejszej, jak rwnie mona umieci, albo
te doprowadzi rj do siy moliwie najw ikszej, ponie
wa w miar potrzeby moDa rozszerza i dodawa nowe
pitra, a pszczoom nigdy ciasno nie bdzie.
Przez postaw ienie nadstaw ki z gry, otw iera si pu
ste m iejsce w gowie ula nad gniazdem, ktre pszczoy
s ta ra j si zapeni miodem. Przez dodawanie wic n ad
stawek z gry pszczoy napdza si do pracy.
Gdy pierwsza nadstawka je s t ju zapeniona mio
dem, zaraz daje si drug lub w ytrzsa si mid na mio-
darce i gotow wosczyn daje si powtrnie.
W dobrej miejscowoci przy um iejtnej gospodarce
w ulu Dadana mona uwaa za redni dochd przecitnie
po 2 pudy miodu z ula. W dobre za lata naw et w niezbyt
dobrej m iejscowoci silne roje mog zebra przy dobrych
warunkach po cztery i wicej pudw miodu.
Pisz o tern z wasnego dowiadczenia, poniewa
mam pasiek z ulami system u am erykaskiego Dadana, ktra
znajduje si w miejscowoci niezbyt obfitej w miodobra-
nie, jednake w dobre lata, niektre silniejsze roje day
po cztery i p pudy miodu.
Ja k zbudowa samemu ul Dadana (am erykaski)
pouczy ksieczka, ktr mona naby w Wilnie w k si
garni K. Szalkiewicza i Jurkiewicza, kosztuje 20 k., ja k
rwnie i podrcznik pszczelniczy zastosowany do tego
system u je s t na skadzie w teje ksigarni pod tytuem
Gwne czynnoci pasieczne'1, cena 80 kop.
L ecznicze znaczenie miodu. Mid czysty, niepodrabiany,
nietylko ze wzgldu na swj smak i arom at o wiele
przew ysza w szystkie sodycze sztuczne, ale co waniej
szawrd rodkw, zasilajcych sokami organizm ludzki,
je s t najposilniejsz i najatw iej straw n substancy ody
wcz, i dlatego mid powinien by artykuem codziennego
uytku. Chleb z miodem i szklanka mleka oto najzdrow
sze i najpoywniejsze niadanie dla dzieci, modziey, doj
rzaych osb i starcw. Poza wysok w artoci odywcz,
17

mid posiada jeszcze i wasnoci lecznicze. W ywiera on


nader zbawienny wpyw na cay ustrj ludzki, a gwnie
na nerwy, na ktre oddziaywa uspakajajco. Z powodu
wielkiej obfitoci cukru, wchodzcego w skad miodu, zja
wia si on przy wprowadzeniu do odka, jako gwny
czynnik w ytw arzania ciepa w ciele, i staje si pomocnym
w traw ieniu osabionem, usuwa przytem niedokrwisto
i bdnic u dziewczt. Uyty w ew ntrz, usuwa czsto
rozpoczynajcy si kaszel, katar, gryp a naw et i ble gar-
dlane. Rwnie niezwykle pomocnym bywa w cierpieniach
jam y ustnej, narzdw oddechowych, tudzie odka.
Prcz tego, uywa si jeszcze miodu przy katarze nosa,
oraz kataralnem zajciu garda, ale wtedy musi by ogrza
ny, a naw et dobrze ciepy i spoywa si go co 15, 20 lub
30 m inut a do czasu ulgi w cierpieniu.

III

Co uprawia.
H odowla nasion.

Ze czasy maj swoj dobr stron: ucz ludzi, jak


zaradzi, aby byo lepiej.
Wyniszczenie ziemi i brak r k roboczych, spowodo
wany przez wojn, zwracaj prac ludzk na roli ku spo
sobom, dotd u nas prawie nieuywanym.
Trzeba wycign ja k najwikszy dochd z najmniej
szego kawaka ziemi.
Wszystkie k ra je zagranic oddawna ju tak si urz
dzaj, a my dotd zamykamy oczy na to, co moemy
mie u siebie, ze swojej ziemi, a kupujemy to u innych,
wydajc ogromne pienidze z kraju i wzbogacajc inne
narody.
Przyczyn tego je s t brak owiaty i pracowitoci.
Przez ciemnot nie wiemy, jak, co i gdzie zrobi mona,
a przez brak pracowitoci i akuratnoci, to, co robimy,
robimy le, niedokadnie, aby zby. I gdy taka robota
naturalnie, nie opaca si, zniechcamy si prdko, po
rzucamy wszystko i wolimy nic nie robi, nawet znosi
18 -

brak i ndz, a tylko zazdroci, e ludzie zagranic


w szystko maj, a u nas wszystko si nie powodzi!"
Cbcc mie powodzenie, trzeba przedew szystkiem
mie roztropno i chcie tylko tego, co w danych w a
runkach mie mona; potem mie potrzebne wiadomoci,
aby rzecz zrobi porzdnie i nakoniec mie wytrwao,
aby umie wyprbowa i popraw ia kad robot, a nim
nabierzem y w niej wprawy i dowiadczenia.
Wtedy powodzenie przyjdzie samo do nas i osypie
nas pienidzmi.
P rzekonalim y si w czasie wojny, e mona wyy
wi si bez m isa praw ie i e jarzyny i warzywa dosko
nale su na zdrowie i s nam bardzo potrzebne. Teraz
wic bdziemy je sadzi w w ikszej, ni dotd, iloci we
w szystkich okolicach kraju. To te i ilo potrzebnych
nasion warzywa i jarzyn zwikszy si znacznie. T ym cza
sem ta k mao tych nasion mamy u siebie, a ta k duo ku
pujemy po m iastach, dokd one sprow adzaj si z zagra
nicy: z Francji, Holandji, Szwecji, W gier, Niemiec a na
wet z Am eryki. I te k ra je zbieraj za nasiona od nas
nietylko tysice, ale po prostu miljony rubli.
N ieraz nawet przysyaj nam tu swoich ogrodnikw,
ktrzy tu hoduj nasiona, albo skupuj je przez agentw,
a potem w ysyaj za granic, tam czyszcz, opakowuj,
plombuj i sprzedaj nam z powrotem , m aem i m iarka
mi, liczc praw ie ziarnka i biorc za to ogromne pienidze.
Tymczasem my, przy pracy i staraniach, nietylko
moemy m ie te nasiona u siebie, ale je naw et sprzeda
wa gotowe i zarabia za to setki i tysice rubli.
N ajpraktyczniej je s t zaczyna hodowl na ma sk a
l, a w m iar powodzenia i nabierania um iejtnoci i w pra
wy, rozszerza t upraw. Mona wyhodowa tym sposo
bem nowe gatunki, czyli odmiany, stosowne do naszego
k lim atu i gleby, to je s t dajce u nas najwyszy urodzaj.
W K rlestw ie Polskiem mamy ju wasn kapust
warszawsk wczesn, paskogow ", mamy fasol wol
sk" i groch kolos krysztaow y". W Wilnie mamy g a tu n
ki tutejsze ogrkw pod nazw: ogrki wileskie in
spektow e" i ogrki trockie", oraz rzodkiewk wilesk".
Dwory nasze hoduj te niektre nasiona z powo
dzeniem. Naprzykad w r. 1913 w jednym z dworw na
sion burakw pastewnych Ekendorfskich, tych, zebrano
20 pudw z jednej dziesitej czci dziesiciny. To zna
czy, e maa przestrze ziemi, rozumnie uprawiona, mo
e da wielki dochd.
19

Aby hodowl nasion posi doBkonale, trzeba si t e


go uczy w szkoach ogrodnictwa, albo praktycznie w za
kadach ogrodniczych i warzywniczych. Mona jednak
doj do dobrych wzgldnie wynikw, majc wskazwki
gwne, oraz cierpliwo i dokadno w robieniu prb
wasnorcznie, osobist praktyk.
Najwaniejsz rzecz, j e s t uprawa ziemi pod ho
dowl nasion. Naley ziemi nawozi obornikiem na rok
przedtem i lepiej wzi ziemi gorsz, a dopeni j kom
postem, ni nawie obornikiem taszym. Na takiej zie
mi, zanadto tustej, roliny wybujaj i cho wydadz
pikne na oko nasiona, to te nie dojrzej i nie bd wscho
dzce; powtre: trzeba wiedzie, pod jaki gatunek warzy
wa jak i da nawz sztuczny, kiedy go sypa i w jakiej
iloci; przytem naley ziemi stale cigle spulchnia, aby
powietrze i wilgo miay atwy dostp do korzeni i aby
chwasty i traw y nie wycigay sokw z ziemi i nie ocie
niay rolin; potrzecie: trzeba hodowa stale przez kilka
a t z rzdu jedn i t sam odmian jakiego gatunku,
aby si przekona o jej stosownoci i trzeba unika dla
niej ssiedztwa odmian i gatunkw pokrewnych.
Wiadomo, e roliny zapaduiaj si przenoszeniem
pyku przez wiatr i owady z jednych rolin na drugie,
a wtedy gatunki nie utrwal si i nie bd doskonae.
Dowiadczeni pod tym wzgldem radz, aby. dla
uniknienia krzyowania gatunkw, w jednej miejscowoci
hodowano po jednej odmianie z kadego gatunku warzyw,
to je s t po jednej odmianie kapusty, marchwi, grochu, fa
soli, burakw i saaty, i e najlepiej jest, gdy hodowla
odmian je s t rozdzielona trzywiorstow odlegoci. W tedy
wiatr i pszczoy nie pomieszaj pykw i gatunki nasion
wyjd czyste i trwae.
Kady gatunek z czasem moe si wyrodzi, czyli
dawa owoce gorsze. Wic trzeba dobiera do zbioru n a
sion tylko takie pojedyncze okazy rolin, ktre maj do
skonae cechy swego gatunku, swojej odmiany.
Na wysadkach rolin dwuletnich trzeba wczenie ob
cina sabe odygi i rozgazienia, a wierzchoki skrca
w miejscu, gdzie nasiona zaczynaj drobnie. Wysadki
rolin dwuletnich, jak: kapusty, burakw, marchwi, cebuli,
pietruszki, porw naley trzyma w zimie bez zbytnie
go ciepa i mrozu, w temperaturze od 04 (zero do
czterech stopni na termometrze); trzeba im da dostp
powietrza, aby nie pleniay i nie gniy przez nadm iar
wilgoci, albo zbytni susz. Sklepy w jesieni naley oczy
ci od gry do dou i wykadzi siark.
20

Mona te przechowyw a wysadki w stosownie urz


dzonych kopcach i re ja c h , czyli rowach, z przew iew em
dla pow ietrza n a dnie przez daszko w ate uoenie g sto
podziurawionych widrem desek, z wylotem na powietrze.
Na deskach sk a d a j si jarz y n y i p o k ry w a j gam i j a
owcu, som i ziemi.
P r z y odwiiach naley odkrywa wierzchoki rej u
i wyloty k analik u deskowego.
Dojrzewanie nasion objawia si kniciem odygi
nasiennej. Przedtem nie naley zbiera nasion, bo nie b
d wschodzce. J e l i je s ie j e s t ddysta, mona n ie k t re
nasiona zwizywa w zielone p czki i dosusza na m iejscu
sonecznem. Nie m ona suszy, gdy te m p e ra tu ra ma c z t e r
dzieci stop ni gorca, bo wtedy za b ija si sia kiekowa
nia. Tylko nasiona ogrkw, melonw, arbuzw i kaw o
nw znosz 40 stopni.
Najlepiej suszy n a o tw artem powietrzu, potem prze-
szuflowa, aby nie byo kurzu i w w o re c z k a c h szczelnych
przecho w yw a w m iejscu przewiewnem, cienistem, suchem
i chodnem. Nie m ona j e d n a k n asio n zamyka w nac zy
niach zakrytych bez d o stpu pow ietrza.
Ostatecznie, dla wyprbowania wartoci nasion, t r z e
b a przeprowadzi ich kiekow anie w odpowiednich przy
rzdach, czyli kiekownikach.
Mona te nasiona wsadza w zwyke skrzynki, n a
penione je d n czci ziemi dobrej, zmieszanej z dwoma
czciami piasku rzecznego i podlewa w te m p e ra tu rz e
p i tn a s tu stopni. T rzeba zapisa d a t wsadzenia nasion,
przeliczy ich ilo, w miar, j a k kiekuj, zapisa, kiedy
p uciy k ieek i ju w ykiekow ane usun. W tedy m ona
wiedzie, czy nasiona s wschodzce i jaki procent z nich
kiekuje.
Nie mona takich dowiadcze, j a k wogle caej ho
dowli nasion, prowadzi na chybi-trafi. Trzeba nadzw y
czajnego porzdku w ogrodzie, sklepach i przechow yw a
niu nasion, aby si nie pom iszay g atunk i i odmiany
T rz e b a w szystko zapisywa, mierzy, way, odlicza do
kadn ie i ra ch unk i te prow adzi w ksikach, o patrzo
nych odpowiedniemi uw agam i. Naley by ju pewnym
w a rto ci nasion pod w zgldem kiekow ania i j a k o c i ich
pod wzgldem gatunk u, koloru, wagi i pory dojrzewania
owocw, aby zacz sprzeda.
Nasze zakady ogrodnicze bardzo czsto popeniaj
omyki i pomiszania gatunkw przy sortow aniu i p a k o
waniu nasion, gdy nie przyw izuj wagi do dokadnoci
nadzwyczajnej, potrzebnej przy tej robocie. W tedy ludzie,,
ktrzy raz si zawiod i otrzymaj albo nie taki gatunek,
albo nie taki, jak sobie zvczyli, kolor w warzywach
i kwiatach, zniechcaj si i sprowadzaj nastpnie na
siona z zagranicy, mylc, e u nas nie moe by dobrych
nasion. Tymczasem wiadomo, e moemy na naszej zie
mi wyhodowa nasiona nietylko nam potrzebne, ale i po
dane za granic, na ogln sum dziesiciu miljonw
rubli najmniej.
Czy nie warto powici si tej robocie przy odpo
wiedniej nauce i odda si temu zawodowi? Bo tylko
wtedy dobrze si robi, jeeli robi si jedn rzecz wy
cznie. Wtedy jest si specjalist i zdobywa si ludzkie
zaufanie.
T aka praca i specjalno, j a k hodowla nasion, je s t
bardzo stosowna dla kobiet i modych panien, j a k
i dziewczt.
Tyle ich po wsiach i dworkach okolicznych nudzi
si, prnuje i wyjeda na chd i gd do miast, gdy
przy niewielkich rodkach materjalnych, mogyby p r z e
cie znale na wasnej ziemi i dochodowe i uyteczne
zajcie.
Polecamy krtki podrcznik praktyczny, przez p. Kwia
tow uoony, pod tyt.: Hodowla nasion warzywnych na
Lilw iett Cena 20 kop.
Pamitajmy, e w trudnych i cikich czasach m o
emy wyj z biedy tylko przez rozumn prac, zgod
i sumienno w zobowizaniach i robocie. A sumiennym
je s t ten, kto umie robi to, co robi.
Wic pamitajmy, e, jak mwi poeta Baliski:
Nie popchn tego wstecz,
Ani pochon fale,
Kto umie choby je d n rzecz,
Lecz um iedoskonale.
Podajemy tutaj krtkie przepisy hodowania nasion
najpotrzebniejszych warzyw.
Nasiona bobu. Bb w y m a g a z ie m i n aw o o n e j ro k,
a n a w e t d w a p r z e d s a d z e n ie m . O prcz o b o rn ik a s y p a
p o d bb n a le y g ip s lub s u p e r fo s fa t, a z ie m i z o r a z j e
s ie n i i p o te m n a w io sn d r u g i ra z . Sadzi bb n a le y po
2 3 z i a r n a w o d s t p a c h je d n e od d r u g ic h , do g b o k o
n a 4 do 5 c e n t r y m e t r w w gb. Od linji. j e d n e j do d r u
g ie j m u s i by 30 c e n ty m e tr w od le g o c i i n a lin ji te
je d n o od d r u g i e g o m a w y n o s i 30 c e n ty m e tr w . Siew
u c is n , a n a w i k sz e j p r z e s t r z e n i w a e m p r z e je c h a . L a
te m oboryw a i ok o p y w a , a g d y j u n a o d y d z e z n a jd z ie
22

si 4 alb o 5 s tr c z k w , k w i tn c y w ie r z c h o e k n a l e y
uci. Gdy s t r k i z c z e r n ie j , albo si j e z b i e r a albo c i
n a r a z e m z o d y g a m i, i tr z y m a a pki nie z e s c h n ,
a w t e d y m c i si lub uszczy r k a m i. Bb k ie k u je w 1 0
12 dni, i s i k ie k o w a n ia w z ia r n ie p r z e c h o w u je p rz e z
l a t pi.
J e s t to b a rd z o z d r o w e i p o y w n e z ia r n o i n a l e y
j e h o d o w a w w i k s z e j ilo c i, p a m i ta j c o tern, e bb,
g r o c h i f a s o la m o g w poyw noci z a s t p i m i so .
N asiona grochu. Groch w y m a g a ziem i le k k ie j, p u lc h n e j,
u r o d z a jn e j, n a r o k p r z e d p o s ia n ie m n a w o o n e j, i w poo
e n iu s o n e c zn e m z n a jd u j c e j si. Aby g ro c h d ob rze si
u d a , z ie m ia m u s i z a w ie ra duo w a p n a ; g d z ie go n ie m a ,
t r z e b a sy p a g ip s , albo m c z k k o s tn fosforow. Od t e
go z a le y p le n n o gro chu . N a s ie n ie pow inno by 2 3 - l e t -
n ie . w ie e n a s i e n i e , i w ie y nawz, d a je ty lk o b u jn e
li c ie , o d y g i i k w ia ty , a mao s tr c z y . Sia t r z e b a g r o c h
w p ie r w s z e j poow ie k w ie tn ia , aby si z a k o r z e n i p rz e d
g o r c p o r . O d le g o d la g r o c h w z g a t u n k w w y so
k ic h p o w in n a w y no si 3 m e t r y m i d z y rz d a m i; d la n i
szych 20 i 15 c e n t y m e t r w ty lko Z g a t u n k w w y so k ic h
w d o e k k a d y t r z e b a k a po 3 z ia r n k a ; d la gro ch w
n i sz y c h po 5 z ia r n e k . Z a s i e w n a le y d o b r z e z a k ry i za-
w a k o w a , a b y n a s io n n ie p o n is z c z y y w r o n y i g o b ie .
P o 5 i 6 d n ia c h g r o c h k ie k u je , ale e b y n a w ie e
l i s t k i n ie n a p a d y owady, tr z e b a p o s y p a z ie m i i r o l i n
ki p o p io e m d rz e w n y m , albo d ro b n e m m i a k i e m w a p n e m
g a s z o n e m . K i e d y g r o c h y r o z w in t r z e c i i c z w a r ty li ,
t r z e b a j e p o s y p a z ie m i , i o t y c z y g a m i, m oc no wbi-
te m i w ziem i.
D o g ro c h u l e p i e j uyw a g a z ie su ch e i m ocne, ni
ty c z k i, g d y g r o c h n a g a z ia c h ro z w id z o n y c h d o sk o n a le
si o b w ija , le p ie j r o n ie , w icej k w itn ie , d a je w ic e j
s t r k w i o d w ilg o c i n ie g n ije . G ro c h w y u s z c z o n y z s u
c h y c h odyg, p o w in ie n b y p r z e b r a n y z z i a r n e k zrob a cz a-
y c h i n d zn y c h , a po z u p e n e m w y s c h n i c iu p r z e c h o w y
w a n y w w o r k a c h r a c z e j n a m ro z ie , ale n i g d y w cieple.
Groch k i e k u j e w 4 6 dn i, a s i w sc h o d z e n ia p r z e c h o
w u je p rz e z 4 la ta .
Nasiona fa so li. F a s o l a b y w a w y so k o p ie n n a ty c z k o w a ,
i k a r o w a t a , czy li p ie c h o ta . O ba g a tu n k i p o tr z e b u j c ie p e
go, s o n e c z n e g o g r u n t u , o so n io n e g o od w ia tr w , gdy fa
so la b a r d z o j e s t w r a l i w a n a p r z y m r o z k i w iosenn e. Z i e
m i lubi o n a l e k k , p u lc h n , s u c h a w , n a r o k p r z e d t e m
n a w o o n . Ze sztucznych naw ozw , p o tr z e b u je on a gipsu
mm
23

i k o c i m ie lo n e j. F a s o l u n a s sa d z i m o n a t y l k o po
15 m a ja . S a d z i si w t r z e c h l i n j a c h n a g r z d z ie s z e r o
k ie j 114 c e n t y m e t r w . W d o e k , z ro b io n y k o k ie m , k a
dzie s i 4 5 z ia rn i p r z y k r y w a z ie m i n a 5 c e n ty m e t r w
g b o k o c i. F a s o l ty c z k o w sa d z im y co 50 c e n ty m e tr w
p ie c h o t co 40. T y czk ow a d o jr z e w a p niej od p ie c ho
ty. Gdy j u w y p u c i po k i l k a lici pow in n a b y oko
p a n a i o ty c z k o w an a . T y k i p ow in ny b y m ocno w ziem i
w b ite , ab y si od w i a t r u n i e w y w ra c a y .
N a n a s io n a fa so li ty c z k o w e j z b ie ra s i ty lk o p ie r w
s z e s tr c z e d o ln e ; a g rn e id do u y tk u . F a s o l u szczy
si r c z n ie , bo m con a m a duo z ia rn p rz e p o o w io n y c h .
F a s o l a p o s ia d a z d o ln o w ie lk do k rz y o w a n ia , z a te m
o d d z ie ln e g a tu n k i p o w in n y by s a d z o n e d a le k o od siebie,
b o in a c z e j p s u j s i i k a r o w a c ie j .
Nasiona s a a ty . S a a ta p o tr z e b u je b a rd z o y znej z ie
m i, w i lg o t n e j ; n a su c h y m g r u n c ie tw o r z y w icej od yg,
n i l i c i a s t e gow y. N aw z w ie y n ie szkodzi, a le nie
p o w in ie n d o ty k a k o rz e n i, bo j e w te d y j e d z owady.
N a n a s ie n ie , s ie je si s a a t od poow y m a r c a , do
p o o w y k w i e t n i a albo w in s p e k c ie , a lb o w s k rz y n c e
o s o n i te j od w ia tr u . K ie k u je o n a w dzie si dn i. u t
n a s i e n i a z a w ie r a 16 t y s i c y z ia rn e k , z k t r y c h w do b re m
n a s i e n iu w s c h o d z i w i k s z a po o w a. S i k i e k o w a n i a s a
a t a z a c h o w u je p rz e z l a t 5. Gdy ju do jd zie do c z w a r te g o
lic ia , n a le y j p r z e r w a i to ro b i k i l k a r a z y ab y
o d le g o m id zy p o j e d y c z e m i k r z a k a m i b y a n ie m n ie j
25 lu b 30 c e n ty m e tr w . M o n a j te ro z s a d z i w te j e
o d le g o c i ty lk o n ie z a g in a j c k o r z e n i g d y w t e d y
n ie b d zie r o z w i ja a si w g w k i. Na n a s io n a , tr z e b a s a
a t sadzi w k a d y m g a tu n k u d a le k o o d sie b ie , bo p su je
si k a d y g a tu n e k .
N ie u r o d z a j n a s i e n i a b yw a wtedy, g d y k w itn i c ie s a
a ty p rz y p a d a n a p o r deszczow . D o jr z e w a o n a w lip cu
i sie rp n iu : k w i t n i e i p o k r y w a s i p uszk iem , a g d y z ia r n k a
z a c z n tw a r d n ie , w te d y c in a m y odygi r a n o p r z e d o p a d
n i c ie m ro sy , g dy in a c z e j z ia r n o si w y s y p u je . N a le y
j e do susz y w p c z k a c h n a d p r z e c ie r a d e m . Z a le n ie od
g a tu n k u n a s io n k a b y w a j b ia e , te , s z a r e , i czarn e,
z a w s z e g ru b e , c i k ie i byszczce.
Nasiona rzodkiewki, czyli redyski. Z a sie w a si w k w i e t
n iu r z a d k o sia tr z e b a . Z ie m ia m u s i by na s t a r y m
naw ozie. W p oow ie m a ja j u b d r z e p k i. W y b ie r a si
w te d y t a k i e , co m a j a d n y k o r z e d ob ry k o lo r i t w a r
d o . Z ie m ia pod w y s a d k i p o w in n a b y p u lc h n a i w ilgot-
24

na, ale n ie t u s ta . P r z e s a d z a si r e d y s k rz d a m i w 30 c e n
t y m e t r w , o b c i s k a z ie m i i m o c n o p o le w a . K a d y g a t u
n e k n a le y o d d z ie ln ie sadzi, albo p r z e g r a d z a d u p r z e
s t r z e n i ogrkw , m a r c h w i i t. p. T r z e b a j e p o te m o k o
pywa, opiela, p o d le w a , i o c h ra n ia o d y g z n a s i o n a m i
od p ta k w . Gdy j u po k nie o d y g a , w y r y w a si, d o s u
sz a w p cz k a c h i m ci. R z o d k ie w k a z a c h o w u je s i k i e
k o w a n ia p rz e z l a t pi.
Nasiona rzodkwi. S r z o d k w ie le tn ie , j e s i e n n e , z i m o
we. L e t n i e s i e j s i w p oow ie s ie r p n ia , je s i e n n e i z im o
we w lipcu od 10 a do s ie r p n ia , n a ziem i w r o k po n a
wozie, p o y w n ej i w ilg o tn e j. S ia rz d a m i o 25 c e n ty m e tr w ,
po 2 3 z ia r n k a w 15 c e n ty m e tr w . W scho dzi w 5 8 dni.
W te d y w yrw a sa b sz e ro lin k i. P r z e z la to p le i p o r u
sz a z iem i. P r z e d p r z y m r o z k a m i w y j rz o d k ie w , obci
licie n a 2 3 c e n t y m e t r y od o b sady , i p r z e s y p u j c w a r
s tw p ia sk u , uoy w s k le p ie . L e t n i a rz o d k ie w m u s i by
p rz e c h o w a n a sucho. K a d a p o t r z e b u j e o tw o r w w p r z e
c h o w a n iu dla w e n ty la c ji. W poow ie k w ie tn ia w y s a d k i
w sadzi w g r u n t , p r z y k r y w a j c z ie m i . L a t e m o b ry w a
w ie rz c h o k i n a s ie n n ik w . P o d k o n ie c s i e r p n i a c in a si
d o jr z a e o d y g i i d o su sz a n a socu.
Nasienie pietruszki. U p ra w ia si n a s ta r y m n a w o z ie
i n a z ie m i p ia s c z y s te j . D ob rze j e s t moczy n a s i o n a przez
12 g o d z in , albo m ie s z a z m o k r y m p ia sk ie m , p r z e t r z y
m u j c t a k p r z e z ty dz ie , a p o t e m p o sia i p o d le w a . S ia
n a le y w poow ie m a ja rz d a m i o 30 c e n ty m e tr w o d le g e -
mi, a g d y w e jd z ie , p rz e r w a , a b y n ie b y a za g s t .
W p n e j j e s i e n i w ykopa, o b e rw a z w i k s z y c h li c i, z o
s t a w ia j c r o d e k , i p rz e z im o w a , p r z e s y p u j c ziem i. N a
w io s n w s a d z i w z ie m i p u lc h n , ale ju nie naw oon,
i w y r y w a sa b e r o lin k i. W k o c u s i e r p n i a n a s i o n a d o j
r z e w a j , w t e d y tr z e b a c i r o l i n y i dosu szy n a so cu
lub w m ie js c u p rz e w ie w n e m . N a s ie n ie z a c h o w u je si k i e
k o w a n ia p r z e z l a t trz y .
Nasienie ogrkw. T r z e b a p ro w a d z i o so bn o h o d o w l
o g rk w n a n a s io n a , a nie z a b ie ra z o g ln y c h g r z d n a j
w i k sz e n a s i e n n i k i . N aley u r y w a n ie p o t r z e b n e k w ia ty
i m n ie js z e zaw iz k i, a b y n a s i e n n i k i ro z w ija y s i p o y
te c z n ie . S ia o g rk i n a n a s ie n ie tr z e b a j a k n a jw c z e n ie j,
a n a s ie n n ik i m o g by i z p ie rw s z y c h i z p n ie js z y c h
ow ocw d o b r e . Sia j e t r z e b a w ziem i yzn, pulch n,
ciep, w p o o e n iu s o n e c z n e m i z a c is z n e m . J e e li z ie m ia
j e s t such a, to d a je si o b o r n ik p r z e t r a w i o n y , a j e l i w il
g o t n a to n aw z k o s k i, p r z e g n iy popi d rze w n y do-
25

skonale zastpuje mczk potasow, ko m ielon i toma-


sw k. P rze d posianiem doskonale trzeba wyrobi ziemi
i oczyci z chwastw i korzeni rnych traw. Sia naley
w czasie od 10 do 25 maja. Mona sia n a grzdach we
dw a rzdy o 30 centym , odlege.
N ajlepsze s do siewu n asiona dw uletnie albo t r z y
letnie. J e li s wiee, tegoroczne to je naley p rz e
trzym a w cieple do 30 stopni Ream ura, albo zim t r o
ch przemrozi, przy wilgoci i cieple w ykiekuj w 5 8
dni. Sabsze ro lin k i wyrywa naley. Mona w pierw n a
siona wykiekowa w inspekcie, albo w skrzynk ach w ciep
ym pokoju w torfie z piaskiem zmieszanym. P r z e d e -
w szystkiem trze b a cigle pilnowa, aby tra w nie z a r a
stay i aby ziemia koo rolin bya cigle poruszana z
b a t motyzk, a gdy ju b d dusze odygi, to je
w m iejscach wzlastych prz y k ry ziemi lekko, aby wesp
z korzeniem karm iy ca rolin. A do zakw itnicia, n a
ley w czasie suszy podlewa wod wysta na socu,
a gdy zakwitn, podlewanie przerwa, albo la ostronie
tylk o na korzenie, bez s itk a , unikajc zm aczania k w ia
tw. Jeeli ro k j e s t ddysty, trz e b a pod odygi p o d k a
da chwast, dla zabezpieczenia ro lin od gnicia. N asien-
niki powinny by na rolinie j a k najduej, ale bez p rz y
mrozkw, gdy ju przy 2 stopniach, z iarn a wiee tra c
si kiekowania. Gdy nasiennini s te, m ik k ie i l e k
kie, naley j e zerwa i dogrza n a socu i cieple, albo
pod inspektow em oknem. W ted y naley ca zaw arto
ogrka z m isem i za m k a m i zamoczy w wodzie do 2 dni,
i p ar razy potem wod przepuka n asienie n a sitach,
a ostatecznie cz y ste ziarno wysuszy powoli. N a jp le n n ie j
sze s ziarna trzyletnie, picio- a naw et szecioletnie.
N iektrzy nasienie ogrkowe, wysuszone n a o tw a rte m po
wietrzu, k a d jeszcze na lekko ciepym piecu n a k ilk a
godzin, dla plennoci.
Hodowla nasion ogrkowych daje lepsze dochody,
n i hodowla nasion warzywnych. Najwicej zysku przy
nosi hodowla ogrkw inspektowych wczesnych. Wtedy,
w oknach zostawia si na kadej odydze tylko po jed
nym nasiennym ogrku przez dwa i p do trzech mie
sicy i gdy zknie zupenie, po zerwaniu, jeszcze si
go trzyma pod szkem na socu i dalej tak samo obra
bia si nasienie, jak u ogrkw gruntowych.
Nasiona marchwi. Marchew lubi pooenie soneczne;
w cieniu i na wieym nawoziewycieka w licie z ndz
nym korzeniem. Sia j trzeba w kwietniu na gatunki
26

pne, a w m aju n a wczesne. Gatunki w ielkolistne sia


naley rz d am i do 30 i 50 c e n ty m e tr w odlegymi. P r z e
rywa po wyjciu, i opiela. P rz e d przym rozkam i wyko
pa ostronie, wybra n ajsiln ie jsz e korzenie, oberwa w iel
kie licie, zo staw ia jc rodek i przechowa przez zim
w suchem miejscu, w w ykopanych ro w kach, p rzesy pu jc
p iask iem kad w arstw marchwi, a utw orzy si wa.
Jeeli to si robi na dworze, to w a ta k i naley pokry
ga m i jaowcu, potem som i w kocu ziemi. Spod
i boki takieg o rowku, p rz e d zoeniem marchwi n aley
wyoy jaow cem , bo to zabezpiecza od myszy, i d aje
dostp powietrzu. W chodzie m archew nie podlega zepsu
ciu.P rzy odkopaniu, wybiera si korzenie najzdrowsze,
i sadzi si na ziem i spulchnionej ju w je sien i, i pow tr
nie na w io sn rzdam i co 30 centym etrw . Sadzi t r z e
ba c a m arc h ew w ziemi, a do gw ki odygowej, d o
brze obcisn i tro ch w ierzchoek ziemi przyprszy.
C hcc m archew zrobi p le n n ie js z w nasiona, naley p o
d u g g a t u n k u ziemi doda tom asw ki w jesien i, albo t e
koci m ielon ej n a wiosn.
Obrywa odrole m ae, a zostawia tylko odygi g ru
be i silne. D ojrzew anie zaczyna si w sierpniu i trw a
p ar tygodni: dojrzew ajce b aldac hy odcina si i dosusza,
r e s z t pozostaw iajc nadal. Suche nasiona oskubuje si
rkam i, ciera w d oniach i przesiew a z pyu. N ajlep sz
j e s t m arc h ew N antejska. N asiona atwo si m ieszaj przez
pyki kwiatowe, wic trze b a gatunki przegradza od siebie
u p ra w innych w arzyw lub rolin.
Nasienie kapusty gowiastej (na rozsad). Na k ap ust
trz e b a wybiera m iejsce otw arte dostpne dla wiatru, so
neczne, ziemi wilgotn. W zaciaznem i ciepem miejscu,
rozm aite mszyce, motyle i robactwo niszczy k ap u st do
szcztnie. W ia tr zimny tpi szkodniki, a kapucie nie
szkodzi. K a p u sta lubi ziemi glinkowato piaszc zy st, tu st ,
yzn i w ilg otn . U daje si dobrze n aw et na ziemi to r-
fiastej. Znosi doskonale nawz wiey, obornik, potrzebuje
go duo. Na such ziemi dodaje si k ainit; na w ilgotniej
sz mczki potasow e. Na nasienie k apustne sieje si od
poowy k w ietn ia do poowy m aja, w czeniejsze g a tu n k i
przez cay maj. N asien ie zachowuje si kiekowania przez
5 lat. Sieje si rzadko, w rozsadnikach przyk ryw a lekko
ziemi, p rz y g n ia ta i podlew a si przez sito. P od lew a si
w czasie suszy, nie za duo, aby nie wycieky pierw sze
odyki. Czsto po obejciu rozsad zjada m aa t a k zwa
na pcheka; wtedy najlepiej posypa popioem drzewnym ,
albo popryskae k ilk a razy w cigu dnia wod zmcon,
tr o c h z glin.
P r z y sadzeniu rozsady, dobrze j e s t m acza korzenie
w m ieszaninie z k rw i bydlcej, gliny, popiou drzewnego,
kro w ieca i wody. Ziemi po posadzeniu obcisn i dobrze
po la oraz czsto polewa, zanim rozsada si przyjm ie.
P rz e s a d z a n ajlepiej w deszcz, pod wieczr. Mona m i
dzy k ap u st zasia tro c h konopi, k t re mog odstrasza
robactw o. Jeeli ju mszyce i robactwo rzucio si na k a
p u st, trze b a posypa roliny proszkiem gaszonego wapna,
albo popioem drzewnym. Mona te spryska rozgotowa-
n em szarem m ydem z wod rzeczn lub deszczow i od
robin nafty. Gdy kap u sta ju w ie gwki, doskonale
j z robakw o biera j kaczki.
Latem t rz e b a kap u st opiela i osypywa ziemi l e k
ko. Trzeba oznaczy gowy najsilniejsze, wybierajc j e na
wysadki, w b ijajc przy nich kki. P rz y deszczach je s i e n
nych gwki czsto pkaj. W tedy trzeb a ro lin k troch;
poderw a i obdepta ziemi. W te d y kap u sta nie bdzie
rosn wicej, ale gowa pozostanie caa i tw arda. Za
nadejciem przymrozkw, wyryw a si z korzeniam i k a
pusta, przeznaczona na w y s a d k i i zadoowuje si w pia-
sku w sklepie suchym, korzeniam i w d, tak , aby
w ierzchoek gowy w y staw a n a 3 5 centym etrw, i tak,
aby gowy nie styk ay si z sob. Mona te przechowa
| i w doach na dworze, ale w m iejscu suchem i zak rytem
odpowiednio. W czasie zimy, trz e b a przy odwily z a
gldn i do sklepu i do dou, przebra i oczyci k a p u
st, k t ra te potrzebuje powietrza. W drugiej poowie
kw ietnia wysadki k a p u s ty sadz si w grunt. W tedy gw
k i n a c in a j si n a krzy, aby uatwi w yjcie odydze n a
siennej. Nacicie powinno by pytkie, aby nie doszo do
gbi, czyli j a k u nas n az yw aj kaczana", w k t ry m j e s t
podstaw a odygi nasiennej. Wysadza naley w porze
chm urnej i wilgotnej, t a k gboko, aby z a k ry ziemi c a
dugo gbw. Ziem ia pod w y sad ki musi by pulchna,
ale bez nawozu wieego. Mona da tomaswk w j e s i e
ni, albo ko na wiosn. W y sa d k i k a p u s ty powinny by
(przeciwnie, ja k k ap u sta na uytek) sadzone w zacisznem
od w iatru miejscu, a odygi przywizane do kokw.
_ W sierpniu, nasio na k apustn e dojrzew aj i wysycha-
.< j . cite odygi, dosusza si, w pczkach, potem czyci
i mci. J e d n a silna w ysadka kap usty, umiejtnie hodo
wana, moe da p funta najlepszego nasienia.
Mona te otrzym a odyg n as ie n n zasadziwszy
jeden gb, czyli kaczan, po obraniu go z kapuciannych
28

g o w iasty ch lici, ale n a s ien ie bdzie w tedy mniej w y d a j


ne na ilo. Takie gby przechow yw ane i sadz o n e j a k
wysadki daj dobre n asienie. Je eli one w czasie p r z e
chow ania troch podwidn, to j e p rz e d posadzeniem n a
ley na par dni zamoczy w wodzie.
Nasienie cykorji. Udaje si na ziemi lek kiej g lin k o
wej lub piasczystej, gboko i dobrze upraw ionej, suchej,
n a stary m nawozie. S ia naley w kocu kw ietnia rz d a
mi. S ilne okazy z dobremi korzeniam i wykopuje si przed
przym rzkam i i przechowuje w doach pod lek kiem n a k r y
ciem. P o d w y s a d k i ziemi uprawia si ju w je sien i, sy
pie si tom asw k n a lekk iej ziemi, a mczk k o s tn na
ciszej na wiosn dobrze przekopuje si i sadzi w ysad
ki w rzdy co 40 centym etrw , i w linji. Ziemi w okoo
przez lato naley zrusza i opiela. odygi kn iej we
w rzeniu i wtedy si je cina, zwizuje w pczki, dosu
sza i nasienie omaca. Korzenie mog przezim ow a i w zie
mi, ale si gorzej plemi, ni korzenie wyprowadzone
z n asienia co roku. Korzenie cykorji, pokrojo ne i w y s u
szone porzdnie, s w handlu bardzo opacane.
Nasienie cebuli. P o trzeb u je cebula bardzo dobrej z ie
mi, na sta ry m nawozie, i sieje si w kwietniu. Nie mo
na sia cebul za gboko, bo wtedy ze s gw ki w y
duone. T rz e b a przeryw a, gdy wejdzie, ta k aby rolina
je d n a od drugiej bya na 6 do 8 centym etrw. M ona te
sia w rozsadniki i inspekty, a potem przesadza; cebul
trze b a cigle podlewa, gdy p otrzebu je ziemi wilgotnej.
Ziemi wkoo porusza i ple cigle. Inaczej gwki bd
ndzne. Gdy szczypior wyschnie, wyryw a si gwki,
i w suchem miejscu na stry ch a ch przecho w uje. N a wiosn
sadzi si wysadki w kw ietn iu lub maju, n a dobrej ziemi,
osonitej od w iatru, aby si odygi nie amay. Nasiona
dojrzewaj w sierpniu i pocztkach wrzenia; w tedy biaa
pochewka, a nasiona tw arde i czarne wypadaj, gwka
za w ziemi knieje. W tedy wie si w pczki, dosu
sza i wymaca. Cebul mona hodowa jak o rolin d w u
letn i i trz y le tn i . W pierwszym razie, z duej cebuli, w y
rosej w jed n y m roku, otrzym ujem y n asiona w nastpnym ;
a w d ru g im w pierwszym rok u w yhodujem y z nasienia
cebul mod, t a k zw an dymk; w drugim roku z niej
mamy cebul du w yros a w trzecim roku, posadziw
szy t du gwk, otrzym ujem y ju nasienie.
Nasiona burakw wikowych. Ziemia powinna by
yzna, na rok p rzed tem nawoona dodaj si i sztuczne
nawozy. N a sie nie trzeba wpierw zmoczy i sia do ziemi
- 29

p o lan ej, w p oo w ie czerw ca. O piela i p rzeryw a. Skopa


p rzed przym rozkam i, i na w ysa d k i w yb iera n ajczerw ie -
sze i z p rostym i zdrowym i korzeniam i. P rzechow ujc na
zim , oberw a z li c i zo sta w ia j c ty lk o rodek, i prze
chow yw a w kopcach, w ietrz c w c za sie odw ily. Na w ios
n sad zi s i w pulch n ziem i, i przykryw a od przym roz
kw . Gdy puszcza od ygi, obrywa si sa b sze, i sam
w ierzch o ek , ktry ma zw y k le drobne n a sie n ie , a zostaw ia
si ty lk o o d y g i g ru b e z bujnem i nasionam i. Gdy zn,
c in a si , d osu sza i m ci.
w ikow e buraki n ie p ow in n y rosn blizko od wy-
sadek innych burakw, bo przez to zm ieniaj swj gatu
nek i trac k olor. N a sio n a burakw s i k iek ow an ia m aj
przez la t 6.
P od alim y tutaj przep isy hodowli n a jp otrzeb n iejszych
nasion . P rzy staraniu , uwadze, i zapisyw aniu gatunkw
i czasu zbioru, n a ley te na w io sn wyprbowa s i k ie
kow ania w skrzyn k ach, lub w osobnych k iek ow n ik ach ,
albo na w ilg o tn ej ci g le bibuce, na so cu . W tedy za
p isu je si ilo ziarn p osianych i zap isuje si ilo tych
co w eszy . W w czas m ona su m ien n ie sprzedaw a n asion a
a p raca ta zaw sze opaci s i so w icie.

Roliny lekarskie.
U p raw ian ie ro lin le k a r sk ic h przynosi w ik sze zyski
z z ie m i a n ieli zboe, m ia ow icie w oddaleniu od w ie l
k ich m ia st, gdzie j e s t ta szy robotnik. N a le y tylk o m ie
dobry, czysty, pik nie w ysuszony tow ar. Aby m ie zbyt
a tw y , n a ley upraw ia je d e n lub dwa gatunki, ale w y
produkow a zapas duy. K ilk u se t lub k ilk u d z iesic io pu
dow e p a rtje droej sprzeda m ona, n i kilkunasto lub
k ilkufuntow e. T ylko trzeb a postara s i o o g o szen ie
w g a ze c ie w w ielk iem m ie c ie , a p rzesy k a zaw sze opaci
si d osk on ale.
N a ley zachow a tylko dokadnie w arunki zbierania
i su szen ia , bo tow ar n ied b a le przygotow any w handlu m a
z cen, albo w cale n ie idzie.
1) Zbir kw iatw pow inien by rob ion y zaraz p o
rozkw itn iciu aby n ie zg in zapach. K w iat ma by
uryw any krtko.
Zbir o d y g i korzen i m usi by staranny, bez m ieci
i p rz y m ie sz e k , bez grubych badyli, k orzen ie pow inny by
rozgatu n k ow an e na cie sze i grub sze, k rajan e drobno
i rwno, jed n o sta jn ie.
- 30

2) Kadodzienny zbir m usi by dokonywany w po


rz e suchej, podczas pogody, po obeschniciu z rosy, i p rz ed
je j pojawieniem si wieczorem. Licie, odygi i k w ia ty
n aley n a ty c h m ia st rozpociera, w suszarni, aby z a raz
tra c iy sw wilgo, przez co zachowuj pikny kolor.
Nasiona omcone, musz lee n a m iejscu sucliem,
przewiewnem , i naley je czsto przeszuflowywa. K orze
nie po wyjciu z ziemi musz by oczyszczone z niej na
sucho, i najlepiej je pokroi, pki wiee.
3) W szelkie p rz e k a d a n ie i pakow anie powinno od
bywa si aibo zrana, albo w porze ddystej. Inaczej
licie i kwiaty w czasie upaw am i si i k ru sz n a
py a wtedy trac na wartoci. Worki do pakowania
i skrzynie, trze b a mie czyste i bez adnego zapachu.
5) Nie p akow a nigd y zi niedosuszonych i zw raca
piln uwag na odygi, k t re w ysychaj powolniej od
kwiatw. odygi dobrze wysuszone, powinny am a si
z trza sk ie m . Najdokadniej wysuszone musz by n a s io n a
i dlatego winny lee cienk w a rs tw rozesane i by
czsto szuflowane. N ajm n iejsza ilo wilgoci w nasionach
wywouje stchlizn.
P odajem y uwagi co do hodowli najwicej poszuki
w anych ro lin le k a rs k ic h .
Gorczyca czarna. P o trz e b n j e s t na wyrb m u sztar
dy, oleju tu s te g o b ardzo smacznego, olejku pachncego
do le k a r s tw i gorczycznikw n a synapizmy.
T uste due ziarna gorczycy d aj olej, i ten jeg o g a
tu n e k j e s t taszy, a drobne nieforem ne, ja k b y przypalo
ne przez susz i niepozorne z ia re n k a , d a j wanie ten
olejek o s try potrzebny do synapizm i za t gorczyc do
b rze p a c handlarze.
Ziem ia pod t upraw powinna by yzna, przed
dw om a a ty nawoona obornikiem i m ajca duo wapna.
Je eli go w roli brak, naley nawie zim na nieg m ia
u w apiennego na m rg do 10-ciu centnarw . J e s ie n i
przyora 4 6 centnarw tomaswki; na wiosn znw da
soli potasowej od 2 do 3 centnarw. Wtedy w je sie n i za
ora. zostaw i o str skib, na wiosn zbronowa, gdy ju
t r a w k a si znajdzie, pytk o przeora z sol potasow,
i uwakowa. Sia naley rzu tem po 50 lub 60 funtw
n a dziesicin, albo rzdowo co 12 cali, i po zasianiu l e k
ko przej waem. Gdy nasio na zaczn brunatnie, wyrwa
roliny, ustawi w kopki, przed uszczeniem si ziarn zw i
za w snopki i suche wozi na wozach ptnem wysanych.
P o wymceniu stara n nie ziarno szuflowa i oczyszczone
p rzechow yw a sucho.
R um ianek. U p r a w i a n ie te j r o li n y p o le c a si, g d y
z ie m ia w te d y n ie w y m a g a a d n e g o n a w o e n ia , j e l i si
p o s ie j e r u m i a n e k po z e b r a n iu r o lin g r o s z k o w y c h . Z ie m ie
p ia s c z y s te , d a j c e lic h e z b io ry y ta , m o g da d o s k o n a e
p lo n y r u m i a n k u , k t r y n ie r o n ie je d y n i e n a g lin i e , t o r
fie i b a g n ie . P r z y le k k ie m n a w o e n iu o b o rn ik ie m , m o n a
d u g ie l a t a u p r a w ia r u m i a n e k n a j e d n e m i te m sa m e m
m ie jsc u .
N a w o z w sz tu c z n y c h r u m i a n e k n ie p o tr z e b u je . Z b i e
r a r u m i a n e k n a l e y t a k , aby w s z y s tk ie k w ia ty , w ie o
ro z k w i te , te g o d n ia z o s ta y z e r w a n e m i d z y o b e s c h n i
c iem ro sy r a n n e j a z a p a d n i c ie m w ie c z o rn e j K w ia t z e r
w a n y n a d r u g i d zie po ro z w in i c iu , p rz y s u s z e n iu o p a d a
i k r u s z y si t r a c c n a c enie. w ie e kw ia ty , s t a r a n n i e
w ysu szo ne, p o s ia d a j to-zielon aw y k o lo r i t r z y m a j . s i
w c a o c i. P r z y z b ie r a n iu n ie tr z e b a g n ie r u m ia n k u
w k o s z a c h , an i w w o r a c h , ani w d u ych s to sa c h , a l e o d
r a z a ro z p o c ie ra c ie n k w a r s t w n a g r a c h p r z e w ie w
n y c h i suszy n a p tn a c h , i ty lk o z u p e n ie w y su sz ony
s k a d a do w o rk w c i le u c is k a j c , g dy p r z e z to m n i e j
s i k ru sz y . G w ki k w ia to w e tr z e b a o d ra z u u ry w a k r tk o
bez sz y p u k i.
R u m ia n e k s ie je si rz utow o od 3 do 4 g a r n c y n a s i e
n i a n a m r g m o n a i wicej w e d u g siy k i e k o w a n ia
n a sio n . S ia n a j le p ie j p rz e d d e szczem . D o b rz e j e s t sia
r u m ia n e k w j e s i e n i , bo w t e d y w e jd z ie z a r a z po od-
m a r z n i c i u ziemi. P o o b erw a n iu p i e r w s z y c h krzak w ,
m o n a zbro n o w a le k k o ziem i, a po k i l k u d n ia c h d e s z c z u ,
r u m i a n e k po w sc h o d zi z o pa d y c h n a s io n , i m o n a m ie
d r u g i zbir. Po n iw ie y ta , m o n a za sia ru m ia n e k ,
i g d yb y p r z e s z y d e s z c z e , to d a b y z bir k w ia t w j e s z c z e
w ty m r o k u . Gdyby z a n ie w sc h o d z i z araz, to n i g d y nie,
p r z e p a d n ie , lecz w y k i e k u je n a w io sn. T r z e b a ty lk o
p r z y z b i e r a n i u t p i z d a r z a j c y si r u m i a n e k p si, k t r y
m a n i e p r z y j e m n y zap ach.
R u m ia n e k w w i e lk ic h ilo c ia c h j e s t b a rd z o p o sz u k i
w a n y p rz e due h a n d l o w e a p t e k a r s k i e firm y , w w ie lk ic h
m i a s t a c h . N a k ad u n ie w ie le w y m a g a , a d a j e dobre
dochody.
Mita pieprzowa. J e s t to r o l i n a p ie r w s z o r z d n e g o
z n a c z e n ia . W E u r o p i e u p r a w ia si w N ie m c z e c h i A n g lji;
w A zji w C h i n a c h i J a p o n j i o raz u p r a w i a s i w caej
A m e r y c e . W o s t a t n i c h c z a s a c h w R o s ji zaczto u p r a w ia
j e j c a e a n y w gub.: T u ls k ie j i W o r o n e s k ie j, o raz w y r a
b ia z niej o le je k w m a y c h d y s ty la r n ia c h . U p r a w a m i ty
32 -

posiada u nas ogromn przyszo. A paraty do wyrobu


olejku nie s bardzo skomplikowane, a upraw a jej atw a.
Cen za w handlu mianowicie w postaci ju gotowego
olejku, posiada ogromn.
M ita ronie i w cieniu, i na socu w ziemi u ro
dzajnej, nieco w ilgotnej, najlepiej koo staww, jezior
i sadzawek. W lata ddyste i chodne, daje zbiory ogrom
ne, ale ma w sobie mniej olejku pachncego. Nawozu
wieego nie lubi. N ajlepsza ziem ia kompostowa. Przy
hodowli na wielk skal, na caych dziesicinach urzdza
j komposty specjalne, z ziem i m ulistej, popiou drzew
nego, polewaj to pomyjami kuchennem i, gnojwk, do
daj gliny, a czasem nawozu, m ieszajc, a zrobi si
jed n o lita m asa. Ten kom post kadnie si przed sadzeniem
mity, albo co rok po zbiorze, i ogromnie zwiksza plony.
M ita te opaca nawozy sztuczne, w jesie n i toma-
swk, do 6 centnarw, a na wiosn sole potasowe do
4 cent. na mrg. Orka powinna by drobna, gboka,
i chw asty rzadkie, korzenie perzu, ostw i t. p. m usz
by ususzone wszelkiem i narzdziam i i rkam i. Ziemie
piaszczyste naley doprawi glink i prchnic.
N ajlepiej m it rozprowadzi z gotowych ju flan-
cw ale mona te z troch kopotu otrzyma j i z n a
sion. Wysia je trzeba w inspekta, w ziemi zmieszan
z piaskiem , waciwie mona i w roz3adniku, gdy ciepa
wielkiego nie potrzebuje ona. Flance trzeba zaraz w ysta
wi na otw arte powietrze bez szka. Pod szkem mona
robi sadzonki z urywanych gazek, ale do gruntu nale
y sadzi tylko roliny ze zdrowym dobrym korzeniem,
co 12 cali i rozsad silnie podlewa w czasie suszy. Po
pierw szym sprzcie, posypuje si s a le tr o ile nie by
dany dobry kom post na wiosn, a na zim, po zam arzni
ciu posypuje si przegniym nawozem.
Latem naley ziemi koo krzakw suszy i opiela,
a puste m iejsca po wymarciu krzakw, dosadzi. P la n ta
cja na jednem miejscu moe pozostawa trzy lata, w czwar
tym roku bowiem ju m ita ma bardzo mao olejku. Po
rolinach strczkowych, przy odpowiedniem obrobieniu
i nawoeniu ziemi, mona ju we trzy la ta znowu upra
wia mit.
W dobrej dostatecznie wilgotnej ziemi m ita w ci
gu roku, moe wyda trzy sprzty, czyli zbiory. cina
j trzeba, gdy roliny zdradzaj ch kwitnienia, albo si
zaczynaj ka na ziemi. Wtedy naley j kosi,
i w pokosach podsusza do poowy, poczem ostronie
- 33

zbiera i dosusza w kupkach, a w razie niepogody na


strychach. Je e li je s t przesuszona, to nie naley je j zwo
zi, bo lis t k i si krusz, ale trzeba poczeka deszczu lub
s iln e j rosy.
W y s y a j c , naley usun grubsze badyle, a drobne
g a zki z li m i n a jcien ie j pokraja . Na o leje k, d ystylo -
wa mona m it wie, albo such, ty lk o p rze d alem-
b ikie m pow inna ona troch prewidn. wiea daje w i
cej olejku.
Tym ianek. O s ta tn im i czasy wzm ogo si uycie ty -
m ianku do w yrobu le k a rs tw i o le jk u pachncego, po
trzebnego do perfum . W ic upraw ianie te j ro lin y bdzie
dawa dobry dochd pod w arunkiem , aby je prow adzi
dokadn ie i na duej prze strzen i. Potrzebuje tym ianek
dobrej ziem i, w ilg o tn a w e j, piaszczysto -g linko w atej ale
nie lu b i wieego oborniku, ty lk o dobry kom post z p o p io
em drzew nym i z wapnem. P icia potrzeb u je starannego,
aby tra w y nie z g u s z y y drobnej ro lin k i. Z iem i trzeba
wyora, albo skopa i zgrab i bardzo starannie. Na suchszej
i l e jsz e j ziem i mona sia z je s ie n i a przezim uje; na
w ilg o tn ie js z e j sia trzeba z w iosn wczesn w marcu.
Opiela i ziem i porusza przez la to , a gdy zakw itnie,
skosi same k w ia ty nie zb yt nizko, wysuszy i pokraja
ja k n a jd ro b n ie j. Na zim, aby nie w ym arz, trzeba t y
m ianek lekko przetrz nawozem dobrze p rze g n iym
a z w iosny mona pola rozcieczon gnojw k z wod.
Lukrecja. N iejednem u gospodarzowi upraw ianie lu k r e
c ji o p a cio b y si na handel le p ie j n i zboe. W ro
ku 1911 w yw ieziono od nas z k ra ju przeszo m iljo n pu
dw korzenia lu kre cjow e go na sum m iljo n dwanacie ty
sicy ru b li do A m e ry k i (1,012,000 ru b li).
Z R osji, z okolic nad W og wywo corocznie p rz e
szo m iljo n pudw tego korzenia. L u kre cja lu b i pooenie
soneczne, ciepe, ziemi wapnist, z m arglem g lin ia s ty m
w gbi. Orzc gboko, trzeba nawie przedtem m arglem ,
wapnem m ia k ie m , albo gipsem ta k , aby p rzy oraniu n a j
g biej one dostay si w ziem i, gdy lu k re c ja bardzo
gboko puszcza korzenie. Rozmnaa j mona z nasion
i z flancow ania korzeni. K orzenie mona sprowadzi stam
td, gdzie dziko ronie. K ro i si je przed sadzeniem na
k a w a k i 2 albo 3 calowe i moczy si w kaszce, zrobionej
z popiou drzewnego, krow ieca, gipsu nawozowego, albo
mczki kostnej, a je li sadzi si w g ru n t piaszczysty, to
trzeba do te j kaszki doda i g lin y . K a w a k i ta kie sadzi
si w o tw o rk i na 3 4 cale gbokie, zrobione kokiem
34

kwadratowym, nie spiczastym; po posadzeniu, cae pole


trzeba przej waem. Sadzi najlepiej na wiosn przed
deszczem. Sadzenie fancw z nasion, je s t m arudniejsze.
Mona te sia nasienie prosto w grunt, ale to zuywa
dwa razy wiksz ilo nasion zato niema roboty z sa
dzeniem , sieje si bardzo gsto. Roliny siane w grunt
daj m niejsz ilo korzeni i cieszych, ni rozsadzane.
L ukrecja najwikszy plon daje w 5 i 6-tym roku sadzenia.
Te same korzenie mona rozmnaa do 9-tego roku. Po
tem ju znowu z nasienia wyprowadza naley, bo przy
rost korzeni inaczej si zm niejszy. W yjmowanie korzeni
powinno by prowadzone dokadnie, aby je wybiera w ca
oci, nie urywajc. Zanim obeschn, zaraz naley je wy
ciera otrem ptnem, i kroi w drobne kostki, a nastp
nie suszy. Poniewa te korzenie siedz gboko, zatem
wykopywanie je s t zarazem spulchnianiem i przy dodaniu
stosownych nawozw, robi si regulwka, pod now plan
tacj. Tylko nawozw trzeba doda wicej, Di pierw szym
razem a zasadza korzenie cienkie, k tre przy zbiera
niu naley oddziela od grubych, stosownych do handlu.
Mona jeszcze upraw ia mnstwo rolin lekarskich,
ktre obecnie przywo si do nas z zagranicy za cae
m iljony rubli, chocia nasz klim at je s t zupenie odpo
wiedni do tego. B rak nam tylko dobrej woli i chci do
sprbowania u siebie upraw iania nowych rolin. A tym
sposobem pienidze, ktre teraz wydajem y, mielibymy
zdwojone jako dochd za nasz prac, gdy inniby je nam
pacili.
S w tej gazi odpowiednie podrczniki, czyli ksi
ki nauczajce i kady rozw inity i w ytrw ay czowiek
moe doj na maym kawaku ziemi do duego dochodu,
zapisujc corocznie swoje dowiadczenia z kadym gatun
kiem uprawianej roliny. Tylko trzeba nie akomi si na
duo gatunkw rolin, a obra najzwyczajniejsze najwyej
dwa, i odrazu na wikszej przestrzeni zasia i zasadzi.
W ielkie iloci tego samego gatunku, chtnie kupi w iel
kie handle towarw aptekarskich, i wtedy zapac dobre
ceny. Handlarze miasteczkowi i apteki po wsiach, ile
pac i trzeba zbyt sobie przez gazety wyrobi.

O uprawie lnu i konopi.


Oprcz nasion warzywnych, najpotrzebniejsz je s t
teraz z kocem wojny i po wojnie, u p r a w a lnu i k on op i.
Tkaniny wszelkie s bardzo drogie, i ludzie przez dugi
czas jeszcze bd musieli obywa si t odzie i bielizn,
35

k t r sobie sam i sporzdz domowymi sposobami. F a b r y


ki bowiem nieprdko jeszcze zajm si tkactw em , i w y
roby fabryczne dugo jeszcze bd bardzo drogie.
L en j e s t rolin bardzo wdziczn, tylko potrzebuje
duo p racy koo siebie i um iejtnego, dokadnego obcho
dzenia si, ale zato d aje doskonae dochody, przerobiony
na ptno. W naszych stron ach na L itw ie, upraw a lnu
m ianowicie, j e s t rozw inita bardzo. Obecnie naley j
podwoi wobec potrzeby bielizny i ubrania. Suknie
i ubrania m skie z pcienka kolorowego farbowanego
i z p tn a naszego s bardzo p opatne n a lato. Gosposie
nasze w yrabiajce liczne tk a n in y w eniane i pwenia-
ne z lnu i weny, doskonae zbior dochody za swoj p r a
cowito. P tno konopne, oraz sznury potrzebne w gospo
d arstw ie opac upraw konopi doskonale.
Co zbiera i suszy.
Jagody. Bardzo potrzebne w bandlu aptekarskim
jagody jaowcowe. Krzew ten ronie na gruntach suchych
i jaowych. Jagody s misiste, ywiczne, i su w me
dycynie i weterynarji. Kwitnie jaowiec w maju, i jagoda
ronie przez dwa lata. W pierwszym roku je s t zielona,
a w drugim dopiero dojrzewa, staje si czarn i jakby
niebieskim pykiem pokryt. Wtedy na posane przecie
rada, obija si j z krzakw kijem i suszy bardzo do
kadnie. Sprzedawa mona jaowcowe jagody wielkiemi
partjami, bo wywz ich zagranic j e s t duy.
Jagody c z e r n ic o w e. Kwitn czernice w maju i czerw
cu po wilgotnych i cienistych lasach caego naszego k ra
ju. Uywaj czarnych jagd na lekarstwo od dyzenterji,
a zagranic zakupuj j caemi wagonami na zapraw do
barwienia win. Suszenie tych jagd opaca si doskonale.
Naley suszy w suszarniach owocowych, a gdzie ich nie
ma w zwykych piekarniach, pilnujc tylko, aby si nie
przypaliy i nie lepiy si bo wtedy nie id w handel.
Rwnie potrzebne s w handlu maliny lene suszo
ne. Wybiera si jagody jeszcze twardawe, aby nie przej
rzae, i suszy si w piekarniach. Unika te trzeba przy
palania. Maliny zebrane bez deszczu i starannie wysuszo
ne musz nie zlepia si, by kada oddzielnie, mie przy
jemny zapach i adne zabarwienie.
Potrzebne te s bardzo poziom ki suszone, przy sta-
rannem suszeniu, posiadaj rwnie kolor i zapach, a od
war z suszonych jagd poziomkowych, uywa si w lecz
nictwie. Licie poziomkowe daj te odwar przyjemny
i poyteczny. Trzeba je suszy starannie. Licie brzozowe,
suszone na wiosn uywane s jako rodek leczniczy przy
chorobach nerek.
Jagody jarzbinow e zbiera przed samymi przymroz
kami, suszy i przechowywa w suchem miejscu. Uywaj
37

je do zaprawy rny cli wdek w wielkich fabrykach


oraz do celw leczniczych.
Jagody raw inow e zbieraj si ju po przymrozkach
i przechowuj w wodzie przez ca zim w sklepach
j a k wiee. To samo jagody borwkowe, czyli brusznice.
Mona z nich robi kwane soki i dlatego w handlu s
cenione.
Grzyby. Naley zbiera borowiki i rydze. S to grzy
by najlepsze do suszenia i najdrosze przy sprzeday.
Trzeba tylko, aby byy porzdnie oczyszczone, poniane
wedug wielkoci, nie przypalone i w suchem miejscu zi
m przechowane w zamkniciu, aby nie straciy zapachu.
Za grzyby dobrze suszone w miastach pac bardzo dro
go. Przed wojn ju funt pacono wyej rubla. Grzyby
rosn w obfitoci co par lat. Korzysta wic trzeba
z urodzaju i zbiera zapasy. Suszc rydze, trzeba oddzie
la te od szarych, i suszy osobno. Grzyby s te b a r
dzo cenione, jako marynowanie, to je s t solone. Ale na to
trzeba osobnych przepisw, i troskliwego przechowania
w odpowiedniem miejscu i temperaturze, bo si inaczej
psuj. Suszone z a nie zawodz nigdy, i na cenie nigdy
nie trac.
ywica. Bardzo znaczny dochd ludzie maj z ywico
wania sosen. Jeeli to robi si umiejtnie, to drzewu nic
nie szkodzi na wzrost, i nie zmniejsza jego ceny na
sprzeda.
Naley robie nacicie szerokie, na 9 centymetrw,
a gbokie tylko na wier, albo na p centymetra. Je st
to powierzchowne nacicie, ktre nie szkodzi na krenie
sokw i na wzrost drzewa i mona takie ywicowanie p ro
wadzi z jednej sztuki przez 40 do 60 lat, bez szkody dla
drzewa. ywica wtedy cieka do polerowanej miseczki,
ktr czsto trzeba zmienia, gdy na powietrzu ulatnia
si z ywicy terpentyna. Z ywicy wyrabiaj oprcz ter
pentyny i kalafonj, a to s rzeczy bardzo cenne w han
dlu. Lasy sosnowe na gruntach piaszczystych daj najwi
cej ywicy, mianowicie w lata suche. Nacicia robi sib
w pocztkach kwietnia, a zbir zaczyna si l maja. Naj-
waniejszem je s t ostrone nacicie, do czego dochodzi si
przy wprawie. S drzewa sosnowe, ktre wiele nie daj
ywicy, mianowicie te, ktre porose s gbkami i maj
odstajc, dachwkowato uoon kor. Trzeba w lesie
wybra odpowiednie i ponumerowa. ywica dystylowana
daje na sto czci 19 procent terpentyny, a 75 procent
kalafonji. Jedna sosna daje 8 funtw ywicy. Otrzymujc
-

%i ~ 3 8

25 pudw ywicy z m o rgi lasu, liczcej 125 drzew, opaci


si ju postaw ienie dy sty larn i parowej przy p rzestrzeni
lenej, wynoszcej 2,000 morgw. D aje to czystego do
chodu z lasu do 20 rubli z m orgi. L as za nic n a w a r
toci i cenie nie traci. Za granic, we Fran cji, miljony
zb ieraj ludzie z teg o dochodu, o ktrym u nas w a c i
ciele lasw nic nie wiedz, i k t ry lekcewa.
T erp e n ty n a uywa si: w fa b ry k a c h do wyrobu la
kierw, pokostw, farb rnych, do ro bienia past, czyli
m aci czyszczcych m etale, do wyrobw perfum i wielu
lekarstw .
K ala fo n ja za uywa si: do wyrobw myda, masy
papierow ej, lakierw, po kostw , zapraw do podg, sm a
rowide rnych, wosku i smoy dla szewcw, oraz przy
w yrabianiu i garbowaniu skr rnych gatunkw. Z ciem niej
szej kalafonji w yra b ia si tak zwany bres, a z niego oleje
rne i gaz. Wic nic dziwnego, e ceny te rp e n ty n y , a za
tem ywicy, cigle rosn.
U nas w yrabiaj te rp e n ty n w smolarniach, przy wy
p d z an iu smoy z pni drzewnych, ale ta k a terp e n ty n a,
n a w e t po oczyszczeniu j e s t ta, mierdzca i niepodobna >
do terp e n ty n y fran cuskiej, robionej z ywicy. U nas z n a
ny j e s t u y tek ywicy na kadzida i w w yrobie myda.
To te zbieran ie jej opaci si zawsze.
3. Co hodowa.
1) Hodowla kz.
2) Hodowla wi.
3) Hodowla owiec.
4) Hodowla krlikw.
5) Hodowla drobiu: kur, kaczek, gsi.
6) Hodowla pszcz.

II. Co uprawia.
1) N asiona warzyw: bb, groch, fasola, sa ata, redyska, rzod
kiew, pietruszka, ogrki, m archew , cykorja, cebula,
buraki wikowe.
2) Roliny lekarskie: gorczyca, rum ianek, m ita pieprzow a,
tym ianek czyli czber, lukrecja.
3) O upraw ie lnu i konopi (wzmianki).

III. Co zbiera i suszy.


1) Jagody: jaowcowe, czernice, m aliny, ja rz b in y , rawiny
2) Grzyby.
3) ywica z drzew sosnow ych.
4) Zioa lekarskie dziko rosnce.
K A T A L O G
KSIEK WASNEGO NAKADU OSTROBRAMSKIEJ KSIGARNI
J. Jurkiew icza i K. Szalkiew icza, w w iln ie .
K SI K I D O NABOESTW A.
Nowy Brew iarz T ercijarski z a w ie ra : n ab o e stw o n a c a y ro k k o
cielny, Msze w. n a w szy stk ie w a n ie jsze u ro c z y s to c i k o
cielne z te k ste m p o lsk im i a c i sk im , officjum o N. M. P a n
n ie, re g u a i w sk az w k i do y c ia c h rze cija sk ie g o , z b i r
m odlitw i p ie n i n a jp o trz e b n ie jsz e . F o rm a tu red n ieg o s tr. 800.
U st p M. B. Ostrobramskiej;** W estchnienie do Boga**, Jezus, Marya,
Jzef w .**, i Zdrowa M arya**. F o rm a tu red n ieg o str. 411.
Ra O strobram ska **, Jezus, Marja, Jzef **, Zdrowa M arya**. F o r
m atu w ik szeg o s tr. 760.
Gos duszy do Boga**, Jezus, Marya, Jzef w .**. Zdrowa M arya**.
(w d uy m d ru k u ) F o rm a tu red n ieg o str. 314.
W szystko dla C h rystusa**, Pokarm Anielski **, Zaw sze z Bogiem**.
F o rm a tu red n ieg o s tr. 380.
Wiara, Nadzieja i M io**. Chwila z Bogiem**. Z bir m odlitw n a j
po trzeb n iej sz y c h z k r tk iem w y ja n ie n ie m n a u k k a te c h iz
m ow ych. W y d a n ie osobne dla m o d ziey p c i o b o jg a. F o r
m atu m in jatu ro w e g o str. 360.
Kwiatek m ioci Boej czy li rdo a s k B o y ch d la d u sz p r a g n
cy ch zb aw ien ia. Z bir aktw i m odlitw o d p ustow ych, ro zo
o nych n a k a d y dzie w ty g o d n iu o raz k r tk ie ro z m y la n ia .
M sza w. p o d u g m s z a u rzym skiego. M odlitwy n a w szy stk ie
u ro c z y s to c i ro k u . T rzy d z ie ci n o w enn w r n y ch p o trz e b a c h .
R o zm y la n ia duchow ne. R eg u a lil-g o zak o n u w. F ra n c is z k a .
K r tk i k a tec h iz m z o b ja n ie n ie m . Z bir p ie n i i h y m n w
k o cie ln y ch . F o rm . red n .
* Nowa Suba Boa. F o rm a tu w ikszego s tr. 880.
* Otarz Z oty . F o rm a tu w ikszego str. 764.
* Nowe-Officium. F o rm a tu red n ieg o str. 380.
* Przewodnik duchowny. F o rm a tu w ikszego. S tr. 832.
Oto Baranek Boy ( ita i Dievo A vlnelis) te k s t litew sk i. F o rm a tu
m aego str. 538.
* K antyczka nowa, z b i r p ie n i n a b o n y ch n a c a y rok, str. 488,
piewnik Kocielny .C h w a a Bogu n a w ysokoci*. Z b i r p ie n i i h y
m nw k o cieln y ch n a u ro c z y st oci i w i ta w roku.

U WA G A : K si k i w a sn e g o n a k a d u i k o m iso w e n ie m a j o z n ac z o n y c h c en
w k a ta lo g u , g d y ta k o w e z p o w odu w a ru n k w w o je n n y ch u le g a j c z sty m zm ianom .
U W A G A : D z iea k o m iso w e, z n a jd u j c e s i n a s k a d z ie w wikszej iloci,
o z n ac z o n e s g w ia z d k (*)
**) Z a w ie ra n a b o e stw o n a c a y ro k k o c ie ln y i n a u k i w r n y c h p o trz e
b a c h o ra z p ie n i n a b o n e d la p c i o b o jg a,
%
onms!
1578537

Biblioteka N arodow a
W a rsza w a

30001001506908

You might also like