A

A 4

A, pierwsza litera alfabetu, zwykle uywana na

oznaczenie Kodeksu Aleksandryjskiego (Ale
xandrinus), pergaminowego rkopisu Biblii
greckiej z V w. po Chr., napisanego najpewniej
w Egipcie (Aleksandria?). Jego przekazanie
krlowi angielskiemu Jakubowi I zostao po
stanowione w 1624 r., ale z powodu opnie
dotar do Anglii dopiero w 1627 r.; tymczasem
Jakub I zmar, a po nim nasta Karol I. Jako
cz Royal Library zosta ofiarowany British
Museum w 1757 r., gdzie jest obecnie wysta
wiony. Skada si z 773 kart (630 ST, 143 NT),
kada z nich mierzy okoo 32 na 26 cm,
mieszczc dwie kolumny pisma; pierwotnie
mg zawiera okoo 820 kart.
Na kocu Kodeksu A znajduj si dwa listy
Klemensa Rzymskiego, ktrym brakuje kilku
stron; spis treci wskazuje, e po nich nastpo
way Psalmy Salomona. Zob. te: Kodeks; Te Aaron przedstawiony jako arcykapan
ksty, przekady, rkopisy, wydania. w oficjalnych szatach; zachodnia ciana
BMM (mw) synagogi w DuraEuropos; z III w. po Chr.

AARON, brat Mojesza i Miriam. Znaczenie
imienia jest niepewne, ale moe ono by egip
skie, jak wiele innych imion z pokolenia Le
wiego, do ktrego nalea Aaron.
Wedug Mi 6,4, jedynej wzmiance o nim w
ksigach prorockich, Aaron zosta posany
przez Boga, wraz z Mojeszem i Miriam, eby
wyprowadzi Izrael z Egiptu (por. Joz 24,5; 1 Sm
12,6.8; Ps 77,21; 105,26), co zgadza si ze spo
sobem przedstawienia go w najwczeniej
szych warstwach Picioksigu. W warstwach
tych wystpuje w wydarzeniach Wyjcia jako
pomocnik Mojesza i wsptwrca, natomiast
nie wspomina si o funkcjach specyficznie
kapaskich. Przedstawia si go raczej jako
proroka (Wj 7,10, zwaszcza w sensie kogo,
kto oznajmia wol Bo (Wj 4,16; 16,9; Lb
14,2628). Towarzyszy Mojeszowi i starszym
Izraela przy wanych ofiarach (Wj 18,12;
24,911). Z Churem podtrzymywa rce Moj
esza podczas bitwy z Amalekitami (Wj 17,12);
obaj wystpili jako sdziowie w czasie nieobe
cnoci Mojesza (Wj 24,14); razem z Moje
szem Aaron przyj sprawozdanie szpiegw
(Lb 13,26).
Te wszystkie wzmianki, wraz z innymi (np.
Wj 4,2731), sugeruj, i Aaron, oprcz innych
postaci teraz raczej wyblakych, np. Miriam,
Chur i starsi, odgrywa niegdy wyrniajc,
a nawet niezalen rol w wydarzeniach Wyj
cia; ta obserwacja zdaje si potwierdza trady
cje, ktre ukazuj Aarona w wietle nieprzy
chylnym z powodu jego opozycji w stosunku
do Mojesza, a mianowicie Lb 12,116, a take
epizod ze zotym cielcem (Wj 32). We wczes
nych materiaach Picioksigu jest on jednak
wyranie podporzdkowany Mojeszowi jako
jego przedstawiciel i posta w istocie upodab
niana do wikszego przywdcy. A zatem cu
downa laska, ktra pierwotnie naleaa do Mo
jesza (Wj 4,25.17), jest take przypisana Aaro
nowi; ni sprowadza plagi egipskie (Wj
7,912.19; 8,57.1617). Zarwno Aaron, jak i
Mojesz dowiadczaj wrogoci Izraelitw na
pustyni (Lb 16,13; 20,2), obydwaj nie mogli
wej do Kanaanu wskutek grzechu uderzenia
skay (Lb 20,12) i obaj umarli na grze poza Zie
mi Obiecan (Pwt 32,4852).
W pniejszych kapaskich rdach Pi
cioksigu (Wj 2531; 3540; caa Kp; Lb 110;
1519; 2535) Aaronowi przypisano daleko
wiksze znaczenie. Pojawia si w nich przede
wszystkim jako przodek kapastwa Aarono
wego, jakie wyonio si w kocu w Jerozoli
mie po wygnaniu; opowiadanie o zakwitniciu
laski Aarona (Lb 17,111) wydaje si mie na
celu potwierdzenie roszcze kapastwa jero
zolimskiego wobec rywali. Tylko Aaron i jego
synowie mog suy jako kapani (Wj 28,1),
skada ofiary (Lb 8,17) i bogosawi lud (Lb
6,2227). Aaron jest ojcem wiecznego kapa
stwa (Wj 40,14; Lb 25,13), a jego nastpcy
w urzdzie dysponuj najwyszym autorytetem,
nawet wzgldem wadcy wieckiego (Lb 27,21;
por. Syr 45,17). Posta Aarona reprezentuje
w szczeglnoci arcykapanw i pozycj, jak
zajmowali w jerozolimskim pastwie wityn
nym w okresie po wygnaniu, gdy przejli
znaczn cz roli dawniejszych krlw. Aa
ron zosta wic namaszczony (Kp 8,12), tak jak
5 ABDIASZA KSIGA

krl izraelski, a specjalne szaty, jakie nosi, no

sili monarchowie sprzed wygnania (Wj
28,138); wydaje si pewne, e to samo doty
czy pektorau (Wj 28,1530), tiary i zotego dia
demu (Wj 28,3638). Na nim skupia si specyfi
cznie kapaska troska o przebaganie, bo tyl
ko on i jego nastpcy, penicy funkcje arcy
kapanw, mog sprawowa obrzdy w Dniu
Przebagania (Kp 16,3234).
W pniejszej myli ydowskiej obraz Aaro
na jest jeszcze bardziej rozwinity. W Syr 4449
jest on najwybitniejsz postaci na licie wiel
kich mw historii Izraela, wiksz nawet ni
Mojesz, a szatom arcykapaskim przypisuje
si znaczenie symboliczne i kosmiczne (Mdr
18,24). Zob. te: Aaronici; Kapaska Ksiga;
Kapani; witynia.
Bibliografia
Cody A., A History of Old Testament Priest
hood, Rome: Pontyfical Biblical Institute 1969.
Noth M., A History of Pentateuchal Tradi
tions, Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall 1972,
178182. JRP (mw)
AARONICI, termin rwnowany z okrele
niem synowie Aarona (Kp 1,7) lub dom Aa
rona (Ps 115,10), wskazujcy na powygnanio
wy pogld, e cay stan kapaski pochodzi od
Aarona. Stan kapaski by podzielony na
dwadziecia cztery rodziny, kada suya
w wityni przez tydzie, przy czym szesnacie
powoywao si na pochodzenie od starszego
syna Aarona, Sadoka, a osiem od jego modsze
go syna, Itamara (1 Krn 24,119). Zachariasz, oj
ciec Jana Chrzciciela, by czonkiem takiego od
dziau (zmiany) kapanw (k 1,5.89). Zob. te:
Aaron; Kapani. (mw)
Rzeka Abana. Abana spywa z Hermonu i w czasach
biblijnych, tak jak obecnie, znana bya ze swych
czystych, obfitych wd.
nistym Jordanie, ten odpar gniewnie: Czy
Abana i Parpar, rzeki Damaszku, nie s lepsze
od wszystkich wd Ozraela? (2 Krl 5,12).
Jego sprzeciw by uzasadniony, gdy Abana
(dzisiejsza Barada, hellenistyczna Chrysorrho
as) jest bystrym, czystym i obfitym w wod stru
mieniem, biorcym pocztek w niegach Her
monu, wierzchoka Abany (Pnp 4,8). Sied
mioma odnogami nawadnia wielk oaz Dama
szku, zanim w kocu zniknie w pustynnym ba
gnisku. Przez malowniczy przeom prowadzi
gwna droga z Damaszku na zachd, do doli
ny Bekaa. Zob. te: Damaszek; Elizeusz; Hermon;
Naaman; Parpar. DB (mw)
ABARIM (hebr., te, co s poza), gra (Lb
27,12; Pwt 32,49) lub gry (Lb 33,47) pooone
na wschd od rzeki Jordan i w ssiedztwie gry
Nebo. Jeremiasz wymienia je obok Baszanu
i Libanu jako miejsca, z ktrych lud woa dare
mnie do Boga o pomoc (Jr 22,20). (mw)

AB (od akkad. abu), pity miesic ydowskie ABBA, forma okrelna aramejskiego sowa oj
go kalendarza religijnego, odpowiadajcy jede ciec, susznie tumaczona jako mj ojciec
nastemu miesicowi ydowskiego kalendarza lub nasz ojciec. Sowo Abba, ktrego uy
wieckiego. Zwykle obejmuje cz lipca i sierp Jezus (i pierwsi chrzecijanie) przy zwracaniu
nia. Zob. te: Czas. (mw) si do Boga (Mk 14,36; por. Rz 8,15; Ga 4,6), su
geruje rodzinn blisko. Wielu uczonych zna
ABADDON (hebr., zniszczenie). 1. W ST miejsce jduje potwierdzenia takiego uycia w judaiz
pobytu zmarych. Okrelenie to jest synonimem mie staroytnym, ale inni dowodz, e pocho
nazwy Szeol (hebrajska nazwa wiata podzie dzi ono od Jezusa. Zob. te: Bg; Ojciec.
mnego, Hi 26,6; Prz 27,20) i wie si cile ze (mw)
mierci i grobem (Hi 28,22; Ps 88,1012).
2. W NT hebrajskie imi wadcy Czeluci, ktre po ABDIASZA KSIGA , ksiga ST, czwarta z ko
grecku brzmiao Apollyon, Niszczyciel (Ap 9,11). lei w zbiorze dwunastu prorokw mniej
Zob. te: Czelu; Eschatologia; Szeol. (mw) szych. Jest to najkrtsza ksiga w ST, zawie
rajca tylko dwadziecia jeden wersetw. Jej
ABANA, rzeka w dawnej Syrii. Gdy Elizeusz po gwnym tematem jest Edom, poudniowy
wiedzia wodzowi syryjskiemu Naamanowi, e ssiad Judy. Proroctwo Abdiasza jest skierowa
moe wyleczy swj trd obmywajc si w bot ne przeciw Edomowi za jego udzia w znisz
ABDIASZA KSIGA 6

czeniu Jerozolimy w 586 r. przed Chr. Chocia ni przeciw Judzie, ktrej zniszczenie jest tylko
wyrocznie przeciw narodom stanowi wan czciowe i czsto warunkowe. Cz ostatnia
cz biblijnej literatury prorockiej, powice obfituje w aluzje do wczeniejszego materiau
nie caej ksigi obcym narodom jest czym nie prorockiego: narody pij trucizn (w. 16; por.
zwykym; pod tym wzgldem mona z ni po np. Jr 25,1516), Reszta pozostanie na grze Sy
rwn tylko Ksig Nahuma, ktra skupia si jon (w. 17, por. np. Iz 37,32), Izrael za jest
na temacie upadku Asyrii. niszczcym ogniem (w. 18; por. Iz 10,1219).
Ta krtka ksiga jest niezwykle trudna. Obfi Wiersz 18, podobnie jak w.10, potwierdza, e
tuje w problemy filologiczne, a tekst hebrajski zagada Edomu bdzie zupena: nie zostanie
jest niekiedy niemoliwy do przeoenia. Ksi nawet szcztku(...). Po formule kocowej
ga nie podaje adnych informacji o Abdiaszu; w. 18 (gdy Pan [Jahwe] powiedzia), ostatnie
nie znamy nawet imienia jego ojca ani czasu trzy wersety, pisane proz, w odrnieniu od
i miejsca jego dziaalnoci. Nie jest jasne, czy reszty ksigi, pisanej wierszem, wykraczaj po
ksiga stanowi zamknit cao. Wiersze 16 za temat Edomu, opisujc oglne terytorialne
s paralelne do antyedomickiej wyroczni w Jr odrodzenie Judy i Izraela. Ostatni werset jed
49,1416.910; rodkowa cz ksigi nie ma nak powraca do Edomu, zapowiadajc sd
tak obszernych paraleli; wiksza cz ostat gry Ezawa. Ksiga koczy si akcentem bar
nich siedmiu wersetw odnosi si raczej do na dziej oglnym, goszc, e krlestwo Jahwe
rodw w ogle ni do Edomu. Zakada si, e stanie si rzeczywistoci (w. 21b).
przemawia w niej jeden prorok, uywajc r Dysponujc szczupym materiaem o Judzie
nych stylw i poruszajc rne tematy, albo i jej ssiadach w okresie pnej monarchii oraz
wypowiedzi kilku prorokw przeciw Edomo rdami, ktre s wprawdzie dostpne, ale ze
wi zostay zebrane pod wsplnym imieniem wzgldu na swoje tendencyjne nastawienie nie
Abdiasza. Dokadne datowanie ksigi czy po przedstawiaj wikszej wartoci historycznej,
szczeglnych czci jest trudne, chocia ksiga trudno jest odtworzy wydarzenia, do ktrych
zostaa niewtpliwie uoona po zniszczeniu Abdiasz nawizuje w swojej ksidze. W ka
pierwszej wityni w 586 r. przed Chr. (por. Ml dym razie Ksiga Abdiasza harmonizuje z tra
1,24). Datowanie na VIV w. harmonizuje dycjami przekazanymi w Lm 4,2122; Ps 137,7;
z rozleg wiedz autora o rnorodnych i 3 Ezd 4,45, ktre sugeruj aktywny udzia Edo
wtkach prorockich. mu w zniszczeniu Jerozolimy przez Babilo
Cz pierwsza (ww. 19), najtrudniejsza czykw. Trzeba pamita, e kady wrogi gest
w caej ksidze, opisuje pych Edomu za pomoc Edomitw budzi szczeglne oburzenie Judej
niezwykle sugestywnych rodkw wyrazu. czykw, ktrzy czuli si spokrewnieni z Edo
Wtek ukarania Edomu za jego nieposkro mitami, co znajduje odbicie w opowiadaniu
mion pych przywouje na myl wyroczni o blinitach Jakubie i Ezawie, przodkach Izra
Ezechiela przeciw Tyrowi (Ez 28). Cz druga elitw i Edomitw (Rdz 25,2426). Ta gboka
dwukrotnie przypomina braterskie wizi uraza wyjania, dlaczego ta ksiga zostaa na
midzy Edomem a Izraelem (ww. 10,12), a cz pisana i zachowana, chocia mogo o tym za
rodkowa wymienia osiem niezwykych zaka decydowa te jej bardziej oglne zakocze
zw, nawizujcych do wrogich aktw Edo nie, podkrelajce zwycistwo nad wszystki
mu w 586 r. przed Chr. (ww. 1214). Cz ta mi narodami (w. 16) i krlowanie Jahwe (w.
koczy si zapowiedzi penej odpaty za 21b). Zob. te: Edom.
niegodziwoci Edomu, wedug zasady miarka
za miark (w.15b). Zagada Edomu bdzie nie Bibliografia
odwracalna i bezwarunkowa (w. 10), w prze Wolff Hans Walter, Obadiah and Jonah, Min
ciwiestwie do typowych prorockich wyrocz neapolis MN: Augsburg 1986. MZB (tm)
ZARYS TRECI ABDIEL (hebr., suga El [Boga]), ojciec
Ksiga Abdiasza Achiego, wodza jednego z rodw pokolenia
Gada (1 Krn 5,15). (mw)
I. Nieuchronna zagada Edomu (1-9) ABDON (hebr., suba, suebny?). 1. Miasto
II. Zo wyrzdzone Judzie przez Edom lewickie na terenach Asera (Joz 21,30; 1 Krn
(10-14.15b) 6,74), prawdopodobnie wspczesne Chirbet
III. Przysze odnowienie Izraela i zniszczenie Abda pooone ponad 30 km na poudnie od
narodw (15a.16-21) Tyru i okoo 3 km na wschd od brzegu Morza
rdziemnego w Akzib. 2. Jeden z sdziw
7 ABIATAR

mniejszych Izraela (Sdz 12,1315), ktrego wschd od Gadary i nieco na poudnie od rzeki
omioletnia dziaalno nie jest znana, ale Jarmuk. RSB (mw)
rodzina zostaa opisana jako liczna i bogata.
3. Beniaminita, syn Szaszaka (1 Krn 8,2324). ABELMECHOLA, osiedle w dolinie Jordanu,
4. Pierworodny syn Jejela z Gibeonu i jego o na poudnie lub poudniowy wschd od Bet
ny Maaki, przodek Saula (1 Krn 8,30; 9,36). Szean. Jego dokadne pooenie jest przed
5. Suga krla judzkiego Jozjasza, ktremu miotem dyskusji, gdy wskazwki biblijne
zlecono zbada warto odnalezionego nie s wystarczajco szczegowe i jasne.
zwoju (2 Krn 34,20; posta ta nosi w 2 Krl 22,12 Nazwa wystpuje jako miano jednej z granic
imi Akbor). RSB (mw) pitego okrgu administracyjnego, w ktrym
gwnymi miastami byy Megiddo, Tanak i Bet
ABEDNEGO (hebr. Awed nego), nowe imi Szean (1 Krl 4,12). Ta wzmianka moe by jed
nadane Azariaszowi, jednemu z trzech towa nak skutkiem pniejszych stara o ucilenie
rzyszy Daniela (Dn 1,7), ktrym najpierw po lub aktualizacj dokadnego zasigu tego
wierzono administracj prowincji babiloskiej okrgu. AbelMechola byo jednym z miejsc,
(2,40), a potem wrzucono do ognistego pieca. do ktrego kierowali si uciekajcy Madianici
W greckiej wersji Dn 3 jest mu przypisana du ze wzgrza More, gdzie rozgromi ich Gedeon
sza modlitwa. Awed nego znaczy suga Nego, i jego may oddzia (Sdz 7,22). Bg poleci Elia
co jest pejoratywnym wariantem Nebo, imie szowi pj do Elizeusza z AbelMechola i na
nia babiloskiego boga mdroci. Zob. te: maci go na swego nastpc (1 Krl 19,16).
Azariasz; Meszak; Pie Trzech Modziecw; Wreszcie crka Saula, Merab, polubia Adriela
Szadrak. (mw) z Mecholi (2 Sm 21,8). Jest jednak moliwe, e
wzmianki te dotycz rnych miejscowoci.
ABEL. 1. Drugi syn Adama i Ewy (Rdz 4,116). SDB (mw)
Nie ma adnych danych, ktre pozwalayby
utosami go z okrelon postaci historyczn, ABELSZITTIM (hebr., potok akacjowy, Lb
dlatego trzeba go traktowa jako posta wyst 33,49). Zob. te: Szittim.
pujc w tym odosobnionym opowiadaniu.
Abel skada ofiar mi Bogu, cho nie podaje ABIASZ (hebr., Jah[we] mym ojcem). 1. Syn
si przyczyny, dlaczego jest ona mia, chocia z Bekera, wnuk Beniamina (1 Krn 7,8). 2. Syn Sa
tego wanie powodu zosta zamordowany muela, ktry by sdzi w BeerSzebie (1 Sm
przez swego zazdrosnego brata Kaina. Imi 8,2). 3. Syn Roboama, krl Judy (911908 przed
Abel po hebrajsku znaczy oddech, para, su Chr.); w czasie jego panowania nadal trway
gerujc krucho jego ycia. Rdz 4,116 nie wojny graniczne midzy Jud a Izraelem (1 Krl
wykazuje rzeczywistego zainteresowania 15,7 [BT: Abijjam]). Cho redaktor Ksig Krlew
dla Abla, ale skupia uwag na losie Kaina. skich uwaa go za czowieka bezbonego, p
Jest godne uwagi, e w ST Abel nie odgrywa niejsza tradycja przedstawia go jako pobo
adnej roli w refleksji Izraela nad wiar i wi nego krla, ktry ufajc Panu z powodzeniem
cej si ju o nim nie wspomina. W NT Abel rozgromi izraelskich napastnikw i zdoby
staje si teologicznym odpowiednikiem krwi Betel, Jeszan i Efron (2 Krn 13). 4. Syn Jerobo
niewinnej (Mt 23,35; k 11,51; Hbr 12,24) ama, syna Nebata, ktry nie podnis si z dzie
oraz przykadem wiary (Hbr 11,4). Zob. te: cicej choroby; jego mier bya interpretowa
Kain. na jako znak kary Boej (1 Krl 14).
2. Miejscowo w pnocnym Izraelu. Abel MC (mw)
(w?) Bet Maaka, znane take jako AbelBetMa
aka, wspomniane jest w 2 Sm 20,1415. Nazwa ABIATAR, syn Achimeleka, ktry ocala z rzezi
Abel, bez dodatkowych okrele, wystpuje kapanw w Nob i doczy do wyjtej spod
w 2 Sm 20,18. Wszystkie te ustpy kojarz miej prawa grupy Dawida (1 Sm 22,223), gdzie
scowo z pocigiem Joaba za Szeb, synem suy jako swojego rodzaju prywatny kapan
Bichriego, na tych terenach. Miejscowo t (1 Sm 23,611). Za wierno zosta wynagro
utosamia si te z Tell Abil elKuam, 8 km na dzony przez Dawida monarsz nominacj na
zachd od Dan. Abel bez dodatkowych okre gwnego kapana (2 Sm 20,25), ale potem zo
le, mona te utosamia z Ajn Ibl, okoo 5 km sta przez krla Salomona zesany do po
na pnocny zachd od Merom. Pniej wyst siadoci rodzinnej w Anatot za poparcie Ado
puje te w formie Abila, jednego z miast Deka niasza, rywala Salomona do tronu (1 Krl 2,26
polu w pnocnym Zajordaniu. Tel Abil to 27). Prorok Jeremiasz mg by potomkiem ro
pnocny tell na tym miejscu, okoo 16 km na dziny Abiatara (Jr 1,1). Abiatara niesusznie uto
ABIB 8

samia si z arcykapanem czasw Dawida w Mk

2,26. Zob. te: Kapani. (mw)

ABIB, pniej zwany Nisan; pierwotna kana

nejska nazwa pierwszego miesica (marzec
kwiecie) w hebrajskim kalendarzu religij
nym. Jest to miesic, w ktrym Izraelici wyszli z
Egiptu i obchodzili wito Paschy (Wj 13,4;
23,15; Pwt 16,1). Zob. te: Nisan. (mw)

ABICHAIL, imi piciu osb. 1. Ojciec Suriela

z rodu Merariego (Lb 3,35). 2. ona Abiszura,
matka Achbana i Molida (1 Krn 2,29). 3. Poto
mek Gada wymieniony w genealogii (1 Krn
5,14). 4. Wnuczka Jessego i matka ony Roboa
ma, Machalat (2 Krn 11,18 [BT: Abihail]). 5. Oj
ciec Estery i wuj Mardocheusza (Est 2,15; 9,29).
(mw)

ABIDAN, wdz Beniaminitw, syn Gideonie

go, ktry zoy dary na rzecz przybytku i pod
przewodnictwem Mojesza prowadzi lud
przez pustyni (Lb 1,11; 2,22; 7,60.65, 10,24).
(mw)

ABIEL (hebr., El [Bg] jest mym ojcem). Abigail przy ou mierci Nabala;
fragment francuskiej miniatury z XIII w.
1. Beniaminita, dziadek krla Saula (1 Sm 9,1)
i Abnera, wodza armii Saula (1 Sm 14,5051).
2. Jeden z wojownikw Dawida (1 Krn 11,32), a potem zostay porwane przez Amalekitw.
znany take jako AbiAlbon (2 Sm 23,31). Dawid wytropi rabusiw i uratowa obie ony
(mw) (1 Sm 30). Pniej w Hebronie, Abigail uro
dzia Dawidowi syna nazwanego Kileab (2 Sm
ABIEZER (hebr.,ojciec mj jest pomoc). 3,3; 1 Krn 3,1 nazywa go Daniel). 2. Wedug
1. Syn Manassesa, ktry otrzyma dziedzictwo 2 Sm 17,25 Abigail bya matk Amasy, ktrego
w Kanaanie (Joz 19,2) i sta na czele rodu Abie Absalom wyznaczy na wodza na miejsce Joaba
zerytw, do ktrego nalea Gedeon (Sdz (por. te 2 Sm 19,13), on Jitry Izraelity (Jeter Iz
6,11). Imi wystpuje te w formie Jezer (Lb maelita wedug 1 Krn 2,17), crk siostry matki
26,30). 2. Beniaminita z Anatot; jeden z wojow Joaba, Serui. Wedug 1 Krn 2,16 Abigail i Seruja
nikw Dawidowych, ktry dowodzi od byy crkami Jessego i siostrami Dawida.
dziaem dwudziestu czterech tysicy wojowni AB (mw)
kw (2 Sm 23,27; 1 Krn 27,12). 3. Potomek Ma
nassesa, syn siostry Gileada (1 Krn 7,18). ABIHAIL Abichail
(mw)
ABIHU (hebr., on [Jahwe] jest ojcem), jeden
ABIGAIL. 1. ona Nabala, bogatego i skpego z kapaskich synw Aarona, ktry wstpi na
waciciela ziemskiego na Karmelu (1 Sm 25,2 Gr Bo (Wj 24,1.9). Umar z powodu nie
3). Nabal odmwi uznania wadzy Dawida, prawidowego zoenia ofiary (Kp 10,1). Zob.
dlatego Dawid postanowi go zabi. Abigail, te: Nadab. (mw)
kobieta pikna i inteligentna, bez wiedzy ma
spotkaa si z Dawidem, przekonujc go, by ABIJJAM Abiasz
nie wyrzdzi Nabalowi krzywdy. Krtko po
tem Nabal nagle zmar (najwyraniej w wyniku ABILENA, tetrarchia wok Abila, okoo 30 km
szoku, gdy si dowiedzia o interwencji ony na pnocny zachd od Damaszku, w dolinie
w jego sprawie), Dawid za polubi Abigail Baroda. Wedug k 3,1 i inskrypcji z Abila, po
(1 Sm 25,3942). Ona i Achinoam, inna ona chodzcej z czasw panowania Tyberiusza,
Dawida, towarzyszyy mu, gdy szuka schro podczas dziaalnoci publicznej Jezusa Abi
nienia na ziemiach Filistynw (1 Sm 27,3), len zarzdza Lizaniasz. W 34 r. po Chr. zostaa
9 ABRAHAM

oddana Agryppie I. Zob. te: Agryppa I; Liza Jego mier tumaczy si kltw rzucon
niasz. (mw) przez Jozuego na kadego, kto by odbudowa
Jerycho (Joz 6,26), chocia kananejska prakty
ABIMAEL (hebr., El [Bg] mym ojcem), syn ka ofiar z dzieci te moga tu wchodzi w gr.
Joktana, potomka Szema, syna Noego (Rdz Zob. te: Chiel; Korach. DRB (mw)
10,28). (mw)
ABISZAG, Szunamitka, dziewczyna sprowa
ABIMELEK (hebr., mj ojciec krlem). dzona do posugiwania umierajcemu Dawi
1. Krl Gerary (Tell Demma? 16 km na dowi (1 Krl 1,4.15). Chocia Dawid nie
poudnie od Gazy), wobec ktrego Abraham wspy z ni seksualnie (w. 4), Salomon u
udawa, e jest bratem Sary (Rdz 20; por. zna j za jedn z on Dawida; kiedy Adoniasz
12,1020). Gdzie indziej Abimelek uchodzi wyrazi wol jej polubienia Salomon kaza go
za krla Filistynw, ktrego w podobny zabi jako winnego zdrady (1 Krl 2,1325).
sposb oszuka Izaak mieszkajcy w Gerarze (mw)
(Rdz 26). 2. Syn sdziego Jerubbaala (Gedeo
na) i konkubiny z Sychem (Sdz 8,299,57). ABISZAJ, syn Serui, siostry Dawida, brat Joaba
Abimelek przyj siedemdziesit sztuk srebra i Asahela (1 Krn 2,16). Jego saw jako dzielne
ze skarbca witynnego w Sychem, wymor go wojownika i obrocy Dawida potwierdza
dowa siedemdziesiciu braci i przez trzy ch zabicia picego Saula (1 Sm 26,69), a tak
lata by lokalnym krlem, dowodzc izrael e Szimei z domu Saula (2 Sm 16,911), zabi
skim pospolitym ruszeniem. Gdy poparcie cie olbrzymiego Filistyna IszbobeNoba
dla monarchii osabo, Abimelek uy Izraeli (2 Sm 21,17), poprowadzenie czci armii Da
tw do zniszczenia Sychem i zgin podczas wida do bitwy w Dolinie Soli, w ktrej zgino
oblenia Tebes. Wykopaliska odsoniy osiemnacie tysicy Edomitw (1 Krn 18,12).
twierdzwityni oraz liczne wiadectwa Najbardziej jest znany chyba dziki opowia
zniszczenia Sychem okoo 11501125 przed daniu o zamordowaniu Abnera w Hebronie
Chr. Zob. te: Ksiga Sdziw; Sychem. w odwecie za mier swego brata Asahela
RB (mw) (2 Sm 2,1228; 3,2630). Zob. te: Abner; Asa
hel; Joab; Seruja. FRM (mw)
ABINADAB (hebr., ojciec hojnoci). 1. Wa
na osobisto z KiriatJearim, sprawujca pie ABISZUA (hebr., ojciec mj wybawieniem
cz nad ark od zwrotu jej przez Filistynw do lub ojciec mj pomylnoci). 1. Lewita, syn
przeniesienia jej przez Dawida do Jerozolimy Pinchasa i potomek Aarona; suy jako kapan
(1 Sm 7,1; 1 Krn 13,7). 2. Drugi syn Jessego (1 Krn 6,45.50) i by przodkiem Ezdrasza (Ezd
(1 Sm 16,8; 17,13; 1 Krn 2,13). (mw) 7,5). 2. Beniaminita, syn Bela i potomek Jaku
ba (1 Krn 8,4). (mw)
ABINOAM (hebr., ojciec mj rozkosz), oj
ciec Baraka, dowdcy z epoki sdziw (Sdz ABNER, syn Nera, wnuk Abiela, kuzyn Saula,
4,6; 5,1). (mw) dowdca jego armii (1 Sm 14,5051). Po zwy
cistwie Filistynw nad Izraelitami w grach
ABIRAM (hebr., mj ojciec wzniosy albo Gilboa Abner utrzyma pozostao krlestwa
ojcem mym Wzniosy). 1. Rubenita, ktry wraz Saula, oficjalnie suc Eszbaalowi, synowi Sa
ze swym bratem Datanem, innym Rubenit imie ula (2 Sm 2,89). Abner prowadzi dziaania
niem On i lewit Korachem z okoo pidziesi przeciw Dawidowi, ale w kocu opuci nast
cioma przywdcami rodw zawizali spisek pcw Saula, eby zawrze z Dawidem prywat
majcy na celu pozbawienie Mojesza wadzy, ne porozumienie za odstpienie mu wadzy
a Aarona zwierzchnictwa kapaskiego. nad pnocnymi terenami. Abner zosta jednak
Gdy Abiram i Datan odmwili stawienia si zabity przez Joaba, osobistego rywala i do
przed Mojeszem, na czele buntownikw, wdc pospolitego ruszenia judzkiego; po
zamierzajcych zoy Bogu ofiar ka chowano go z krlewskimi honorami w He
dzieln, stan Korach. Abiram wraz z Kora bronie (2 Sm 3,1239). Zob. te: Dawid; Saul.
chem i Datanem, swoimi rodzinami i ma MC (mw)
jtkiem zginli, gdy ziemia si otwara i ich
pochona. Pozostaych buntownikw po ABRAHAM (hebr., ojciec mnstwa), patriar
ch o n o g i e z es a n y p r z ez B og a ( L b cha hebrajski i wana posta trzech religii: ju
16,140; Ps 106,1618). 2. Pierworodny syn daizmu, chrzecijastwa i islamu. Wczeniej
Chiela z Betel (1 Krl 16,34). nosi imi Abram (hebr., wzniosy ojciec).
ABRAHAM
Abraham i jego zwizany syn, Izaak. Ta iluminowana
strona z ormiaskiego Ewangeliarza z XV w. przedstawia
histori Abrahama opowiedzian w Rdz 22.
Uwaa si go za przodka kilku ludw z rejonu
Palestyny oraz nazywa ojcem wielu narodw
(Rdz 17,5) i przyjacielem Boga (2 Krn 20,7).
Biblijna relacja o Abrahamie rozpoczyna si
w Mezopotamii a koczy w Palestynie. Gene
alogia Abrahama (Rdz 11,1032) umieszcza go
w Ur, gdzie otrzyma polecenie Boe, eby opu
ci rodzinne miasto (Rdz 12,18). Wraz z Sar
opuci kraj rodzinny i wkrtce znalaz si
w niebezpieczestwie (Rdz 12,1013,1). Po tej re
lacji zaczyna si opowiadanie o Abrahamie
i Locie (opowiadanie etnologiczne, majce wy
jani natur i pochodzenie Moabitw i Am
monitw; Rdz 13,218). Po enigmatycznym
epizodzie, za jaki naley uzna relacj o przy
mierzu wschodnich krlw (Rdz 14,124), po
opowiadaniu o narodzinach Izmaela, syna Ab
rahama z niewolnicy jego ony, Hagar, oraz
opowiadaniu o pochodzeniu obrzezania (Rdz
17,27) nastpuje cig dalszy etnologicznego
opowiadania rozpocztego w Rdz 13 (Rdz
1819). Inna historia o niebezpieczestwie, w
jakim znaleli si Abraham i Sara w Gerarze, zo
staje przekazana w Rdz 20,118. Po niej spoty
kamy relacje o narodzinach Izaaka (Rdz
21,121) oraz o zastpieniu ofiary z Izaaka
ofiar z baranka (Rdz 22). Opowiadanie o ku
10
pieniu przez Abrahama miejsca na pochwek
(Rdz 23,120) poprzedza relacj o jego mierci
(Rdz 25,118).
Trudno oceni miejsce Abrahama w historii
staroytnego Bliskiego Wschodu. Historie o nim
s, opowiadaniami rodzinnymi; niewiele z nich
mona by wczy do materiaw urzdowych.
Niektrzy uczeni twierdz, e Abraham jest po
staci historyczn; inni utrzymuj, e jest to po
sta eponimiczna, osoba, ktra zastpuje lud.
Dyskusje o historycznym Abrahamie w zna
cznym stopniu zale od przyjtego modelu
staroytnego sposobu ycia. Jeden model
opiera si na zaoeniu braku cigoci midzy
pasterskim koczownictwem a kultur rolnicz,
natomiast drugi model przyjmuje ich zasad
nicz cigo.
Kilka teorii utrzymuje, e spoeczny kon
tekst materiaw o Abrahamie zakada nierol
nicz kultur koczownikw. Teoria ta opiera
si na podobiestwie imion wspominanych
w rdach ze staroytnego Bliskiego Wschodu,
w relacjach Ksigi Rodzaju i wiadectwach
archeologicznych z terenw sabo zurbanizo
wanych. Dat sugerowan dla tej teorii jest
epoka wczesnego brzu (30002000 przed
Chr.), co opiera si na kontrowersyjnej inter
pretacji danych z Ebla. Popularniejsz alterna
tyw jest datowanie tych materiaw na epok
rodkowego brzu (20001500 przed Chr.),
epok patriarchw.
Propozycja ta, odwoujca si do odpowie
dnioci, jaka zachodzi midzy imionami biblij
nymi i amoryckimi, zauwaa, e epoka rodko
wego brzu I (20001900 przed Chr.) bya
epok woln jeszcze od zurbanizowanych
form spoecznych, co czyni migracje, tak jak
zostay one opowiedziane w Ksidze Rodzaju,
bardziej prawdopodobnymi.
W tekstach z Mari, take pochodzcych z tej
epoki, znajduj si odniesienia do Apiru (Ha
piru) i Beniamina oraz wzmianki o zwyczajach
wspomnianych w historii o Abrahamie. Teorie
bronice koegzystencji pasterskiego koczow
nictwa i rolniczego trybu ycia zwracaj uwa
g, e pniejsze daty rwnie s odpowied
nie. Uwzgldniane imiona i zwyczaje spoecz
ne spotyka si take znacznie pniej, dlatego
opowiadania te mog pochodzi z epoki p
nego brzu (15001200 przed Chr.), a nawet
epoki elaza I (1200900 przed Chr.). Trzecie
stanowisko dowodzi, e natura tych opowia
da wyklucza kwesti historycznoci. Uczeni,
ktrzy broni tego stanowiska czsto datuj te
opowiadania na epok elaza I lub pniej.
atwiejsze do ustalenia jest miejsce Abraha
ma w religii Hebrajczykw. Albrecht Alt twier
11
dzi, e rozwj religii hebrajskiej i stosunek Abra
hama do Boga mona by uj w kontekcie
uporzdkowanego oglnego tematu Boga oj
cw (Wj 2,24; 3,6.13.15; 4,5; 6,3.8; Kp 26,42;
Pwt 30,20). Abraham staje si osob, ktra jest
zarazem obroc u Boga i wzorem wiary.
Abraham w Nowym Testamencie. Abraham
uchodzi za patriarch judaizmu i, na zasadzie
ekstrapolacji chrzecijastwa, ktre czerpie z tra
dycji Abrahamowej (Mt 1,1.2.17; 3,9; k 13,16;
16,24; 19,9; Dz 13,26). Abraham jako patriar
cha staje si symbolem wspczucia (k 16,19
31) oraz tym, ktry uwierzytelnia (J 8,3338).
Abraham wystpuje te jako nosiciel przymie
rza z Bogiem (k 1,73; Dz 7,56; Ga 4,28; Mk
12,26; Dz 7,32) i kto, kto dowiadczy specjal
nej relacji z Bogiem (Jk 2,23). Co wicej, NT
opisuje Abrahama jako wzr wiary i zaufania
do Boga (Rz 4,125; Ga 3,119; Hbr 7,110;
6,1314; 11,8.11). Zob. te: Hapiru; Rodzaju
Ksiga; Mari; Patriarcha. SBR (mw)
ABRAM Abraham
ABSALOM, jeden z synw najwikszego kr
la Izraela, Dawida. Poniewa by przystojny
i ambitny, by najbardziej rzucajcym si w oczy
z synw Dawidowych; jego matk bya Maaka,
ksiniczka ssiedniego pastewka wasalnego,
Geszur. Historia Absaloma jest opowiedziana
w 2 Sm 1320. Gdy brat przyrodni Amnon
zgwaci jego rodzon siostr Tamar, a Dawid
nie zareagowa, Absalom postanowi sam wy
mierzy sprawiedliwo i zabi Amnona, po
czym spdzi trzy lata na wygnaniu w Geszur.
mudna mediacja Joaba pozwolia Absalomo
wi powrci na dwr, ale Dawid przez nastpne
lata nie chcia go widzie. To napenio Absalo
ma takim gniewem i uraz, e przemyliwa
o zamachu stanu. Przygotowanie powstania
majcego szanse powodzenia zajo mu cztery
lata. Opar si na sprzeciwie wielu ludzi wobec
widocznego rozrostu wadzy, dworu i machiny
administracyjnej Dawida, a wic tych, ktrzy za
chodzcej zmiany w spoecznych wzorach i war
tociach nie akceptowali bd nie mogli za ni
nady. Dla swej rebelii Absalom zyska popar
cie doradcy krlewskiego Achitofela, ktrego
autorytet by niepodwaalny.
Absalom da sygna do buntu w Hebronie,
w tym samym miecie w rodkowej Judzie, w kt
rym sam Dawid wyrs na wadc nad caym naro
dem. Marsz Absaloma na Jerozolim zmusi Dawi
da do opuszczenia kraju. Achitofel radzi Absalo
mowicigaDawidaigoizolowa,aleAbsalomda
si zwie pochlebstwom Chuszaja, ktry jako
szpieg Dawida da przeciwn rad. Dawidowi
ACHAB
udao si wic uciec za Jordan, gdzie mg zacz
organizowanie zbrojnego powrotu. Dramatyczny
fina mia miejsce kilka tygodni pniej w Zajorda
niu, niedaleko Machanaim. Dowiadczona regula
rna armia Dawida korzystajc z trudnego terenu
pokonaa pospolite ruszenie Absaloma. Cho Da
wid kaza swym dowdcom oszczdzi Absaloma,
Joab znalazszy Absaloma zapltanego w konary
dbu, kaza go zabi jako przywdc buntu za t
suszn decyzj wojskow utraci jednak zaufanie
Dawida, pogronego w aobie po utracie syna.
Ostatecznie, Absaloma zgubia nieposkromiona
ambicja. Zob. te: Dawid; Joab. JPF (mw)
ACHAB (hebr., brat ojca[?]). 1. Syn i nastpca
Omriego, krla Izraela (ok. 869850 przed
Chr.). Jego maonk bya Izebel, crka Etba
ala, krla Tyru. Achab odziedziczy zdolnoci
wojskowe ojca oraz utrzyma siln i stabiln
wadz. Z powodzeniem broni swego kraju
przed Damaszkiem, potnym krlestwem
aramejskim, ktre pokona w kilku bitwach.
Achab by pierwszym krlem izraelskim
walczcym z Asyri. Jest te pierwszym, ktre
go imi zostao zapisane na pomnikach asyryj
skich, z ktrych si dowiadujemy, e wystawi
dwa tysice rydwanw i dziesi tysicy
onierzy do bitwy z Salmanassarem II pod
Karkar w 853 r. przed Chr.
W relacji biblijnej przedmiotem zaintere
sowania nie jest krl, lecz jego cztery spotka
nia z prorokami, a zwaszcza z Eliaszem. Pier
wsze spotkanie dotyczy wielkiej suszy przepo
wiedzianej przez Eliasza (1 Krl 17,1), ktrej
szczytowym punktem byo wspzawod
nictwo Eliasza z prorokami Baala na grze
Karmel (1 Krl 18,1740), przy ktrym Achab
by obecny. W drugim uczestniczyli dwaj bez
imienni prorocy, z ktrych jeden umacnia
Achaba w oporze wobec BenHadada z Dama
szku (1 Krl 20,22). Trzecie to epizod z winnic
Nabota. Gdy Nabot odrzuci ofert kupna win
nicy przez Achaba, Izebel kazaa zabi Nabota,
eby Achab mg sobie przywaszczy uprag
nion winnic. Gdy Achab to uczyni, napotka
sprzeciw Eliasza, ktry zagrozi jego domowi
cakowitym zniszczeniem. W rezultacie Achab
upokorzy si przed Bogiem poszczc i cho
dzc w worze pokutnym (1 Krl 21). Czwar
te spotkanie miao miejsce podczas kampanii
Achaba przeciwko Aramejczykom, kampanii,
ktra doprowadzia do jego mierci (1 Krl 22).
Gdy dworscy prorocy Achaba przepowiadali
sukces, jego sojusznik Jozafat judzki poprosi
o sowo innego proroka Paskiego. Wezwany
zosta Micheasz, syn Imli, ktry z pocztku
przepowiedzia zwycistwo, ale gdy zaczto
ACHAIK 12

na nalega, by powiedzia prawd, wygosi na zachd od Mezopotamii do pacenia trybutu

zowrbn wyroczni. albo wojny. Resin, krl syryjski, i Pekach, krl
Osd historyka deuteronomicznego, ktry izraelski, poczyli swe siy, eby zatrzyma
nada ostateczn form Pierwszej Ksidze Kr pochd Asyryjczykw. Gdy Juda nie chciaa
lewskiej, jest dla Achaba nadzwyczaj surowy, przyczy si do ich sojuszu, prbowali
przede wszystkim dlatego, e pozwoli Izebel zastpi Achaza jakim Tabeelem, najwyra
patronowa kultowi Baala. Wykopaliska niej Aramejczykiem (por. 2 Krl 16,5; Iz 7,125).
z Samarii pokazay wspaniao jego budo Achaz stara si unikn tego niebezpiecze
wli (1 Krl 22,39). Dominacji Achaba nad Jud stwa, apelujc do krla asyryjskiego TiglatPi
dowodzi jego potraktowanie Jozafata w czasie lesera i dajc mu nawet cz skarbca wityn
dziaa pod Ramot w Gileadzie (1 Krl 22,29 nego. By moe zostanie wasalem TiglatPi
31). Crka Achaba Atalia wysza za m za Jora lesera skonio Achaza do zastpienia otarza
ma, krla Judy, a po jego mierci sama przez Paskiego w wityni jerozolimskiej innym,
sze lat zasiadaa na tronie. 2. Syn Kolaja naladujcym otarz z Damaszku (2 Krl
sza, faszywy prorok dziaajcy na wygnaniu 16,1016). Zob. te: Ezechiasz; Jotam; Pekach;
w Babilonii.Jeremiaszoskarygoo cudzostwo Resin; Tabeel. FRM (mw)
i bezbono, groc mu mierci w ogniu
z rk Nabuchodonozora (Jr 29,2123). Zob. te: ACHIASZ (hebr., bratem Jah[we]). 1. Prorok
Eliasz; Omri; Samaria, miasto. DLC (mw) z Szilo, ktry podar szat na dwanacie ka
wakw na znak nadchodzcego rozpadu
ACHAIK, chrzecijanin z Koryntu, ktry wraz zjednoczonej monarchii. Prorok z Szilo prze
ze Stefanasem i Fortunatem by z Pawem w Efe powiedzia take dojcie do wadzy Jeroboa
zie; Pawe wwczas pisa Pierwszy List do Ko ma I (ok. 924903 przed Chr.; por 1 Krl 11,29
ryntian (1 Kor 16,17). Ci trzej najwyraniej do 31; 12,15; 2 Krn 10,15). Ten sam prorok prze
starczyli Pawowi informacji na temat sytuacji widzia pniej mier syna Jeroboama (1 Krl
Kocioa w Koryncie i moe przywieli list 14,218; 15,29). 2. Ojciec Baszy, ktry spisko
wspomniany w 1 Kor 7,1. By moe zawieli wa przeciw Nadabowi, synowi Jeroboama,
take Pierwszy List do Koryntian w drodze i zaj jego miejsce (1 Krl 15,2733). 3. Syn Jara
powrotnej do Koryntu. Zob. te: Fortunat; Ste chmeela, brata Kaleba z pokolenia Judy
fanas. (mw) (1 Krn 2,25). 4. Jeden z mocarzy Dawidowych
(1 Krn 11,36). 5. Lewita, nadzorca skarbw do
ACHAJA, prowincja rzymska, obejmujca mu Boego w czasach Dawida (1 Krn 26,20). 6. Le
poudniow poow pwyspu greckiego. wita, ktry wraz z Nehemiaszem podpisa do
Nazwa wywodzi si z okrelenia Grekw kument przymierza (Ne 10,27). SBR (mw)
w rdach chetyckich i egipskich. U Homera
Achajami s towarzysze Achillesa i Agame ACHIEZER (hebr., brat mj pomoc).
mnona. 1. Wdz pokolenia Dana (Lb 10,25), utosamio
W czasach historycznych nazwa dotyczya ny z synem Ammiszaddaja (1,12 [Bt: Achijezer]).
poudniowowschodniej Tesalii i pnocnego Obozowa po pnocnej stronie miejsca posto
wybrzea Peloponezu. Po podziale na prowin ju pokolenia Dana (2,25 [BT: Schijezer]), zoy
cje w 27 r. przed Chr. rzymska prowincja Achaja ofiary na dziesity dzie (7,66.71) i dowodzi
obejmowaa doln poow Grecji. W NT na stra tyln (10,25), pomagajc Mojeszowi.
zwa prowincji jest powizana z nauczaniem 2. W 1 Krn 12,3 dowdca oburcznych uczni
Pawa w jej stolicy, Koryncie (Dz 18,27; 1 Kor kw i procarzy z pokolenia Beniamina, ktrzy
16,15; 2 Kor 1,1). (mw) doczyli si do Dawida w Siklag. (mw)

ACHAZ (hebr., [Jahwe] chwyci), syn Jota ACHIJEZER Achiezer

ma i ojciec Ezechiasza. Achaz by jedenastym
krlem Judy, panujcym midzy 735 a 715 (?)
r. przed Chr. Mia zaledwie dwadziecia lat,
gdy obj tron. Historycy ydowcy potpiaj
go za praktykowanie zwyczajw kananej
skich, tak odraajcych jak zoenie w ofierze
wasnego syna i kult na wyynach (2 Krl
16,14).
Podczas panowania Achaza imperium asy
ryjskie nadal si umacniao, zmuszajc cay kraj
ACHIKAM (hebr., brat mj powsta), syn
Szafana, dworzanina krla Jozjasza. By jed
nym z tych, ktrzy poszli do prorokini Chuldy
dowiedzie si o znaczenie ksigi Prawa zna
lezionej w wityni (2 Krl 22,1214). Pniej
pomaga chroni Jeremiasza przed krlem Jo
jakimem (Jr 26,24); czsto jest wspominany ja
ko ojciec Godoliasza, namiestnika Judy, wy
znaczonego przez Nabuchodonozora babilo
13
skiego okoo 587 r. przed Chr., a potem za i zostaa matk jego najstarszego syna, Amno
mordowanego (Jr 40). (mw) na (2 Sm 3,2; 1 Krn 3,1).
ACHILUD, ojciec dwch urzdnikw krlew
skich: Jozafata, ktry suy zarwno Dawido
wi, jak i Salomonowi jako kronikarz (1 Krn
18,15; 1 Krl 4,3), i Baany, zarzdcy okrgu
zobowizanego do zaopatrywania Salomona
przez jeden miesic w roku (1 Krl 4,12).
(mw)
ACHIMAAS, imi o nie wyjanionej zadowa
lajco etymologii, noszone przez dwie postacie
ze ST. 1. Ojciec Achinoam, ony Saula (1 Sm
14,50). 2. Syn kapana Sadoka, ktry bra aktyw
ny udzia w buncie Absaloma. By lojalny wobec
Dawida i pozosta w Jerozolimie jako tajny agent,
gdy Dawid uciek z miasta (2 Sm 15,2736;
17,1522). Potem chcia jako pierwszy poinfor
mowa Dawida o stumieniu buntu, ale nie po
wiedzia mu osobicie, e Absalom zosta zabity
(2 Sm 18,1932). Moe by ziciem Salomona, o
natym z jego crk Basmat, przebywajcym w
ziemi Neftalego jako krlewski zarzdca. 3. W 1
Krn 2,27 wystpuje skrt Maas. JGG (mw)
ACHIMAN. 1. Towarzysz Szeszaja i Talmaja
(Lb 13,22; Joz 15,14; Sdz 1,10). Wszystkich
trzech nazywa si Anakitami z okolic Hebro
nu; pierwsi natknli si na nich zwiadowcy
posani przez Mojesza celem zbadania obie
canej ziemi Kanaan, potem wypar ich Kaleb
(Joz 15,14) i pokonao pokolenie Judy (Sdz
1,10). 2. Jeden z czterech lewitw, odwier
nych witynnych po powrocie z wygnania
babiloskiego (1 Krn 9,17). (mw)
ACHIMELEK (hebr., brat [krewny] mj kr
lem). 1. Syn Achituba, kapan w Nob, dokd
Dawid uciek przed gniewem Saula (1 Sm 21,1
15). Da si zwie sowom Dawida, e Saul Zob. te: Dawid.
zleci mu jak tajn misj, zaopatrzy Dawida i
jego ludzi w chleb wity (por. Mt 12,34).
Da take Dawidowi miecz Goliata, ktrego
przed laty zabi Dawid (1 Sm 22,910). Za t po
moc okazan Dawidowi Achimelek i prawie
caa jego rodzina zostali zabici przez Doega
Edomit na rozkaz Saula (2 Sm 22,1819).
2. Dowdca chetycki w subie Dawida (1 Sm
26,6). Zob. te: Doeg; Goliat. FRM (mw)
ACHINOAM (hebr., dobro jest moim bratem
lub mj brat [Bg] jest dobry). 1. Crka Achi
maasa, ktra zostaa on Saula (1 Sm 14,50).
Bya matk Jonatana, Jiszwiego, Malkiszui, Me
rab i Mikal (1 Sm 14,49). 2. Kobieta z Jizreel
w poudniowej Judzie, ktra polubia Dawida
ACHOCHITA
(mw)
ACHIO (hebr., jego brat). 1. Jeden z dwch
synw Aminadaba; prowadzi wz wiozcy
ark (2 Sm 6,3; 1 Krn 13,7) i szed przed nim
(2 Sm 6,4). 2. W genealogiach Ksig Kronik Be
niaminita, syn Elpaala (1 Krn 8,14). 3. Poto
mek Jejela. Oprcz tego genealogie mogy
wymieni jego imi dwukrotnie, a w pewnych
tekstach sowo to moe nie by imieniem.
(mw)
ACHIRA, syn Enana z pokolenia Neftalego (Lb
1,15). Achira jest wspomniany jeszcze cztery
razy w Ksidze Liczb jako jeden z pomocnikw
Mojesza. Pomaga przy spisie (2,29), skada
dary (7,78.83) i nalea do stray tylnej (10,27),
kiedy pokolenie wyruszyo z Synaju. (mw)
ACHIRAM. 1. By moe inne imi Hirama,
krla fenickiego. Stolic Fenicji za Hirama byo
Byblos (Gebal). Odkrycie jego sarkofagu z XI w.
przed Chr. dostarczyo przykadu pisma fenic
kiego, ktre stanowi wane ogniwo w rozwoju
alfabetu. Nie naley go myli z Hiramem z Ty
ru, ktry prowadzi handel z Salomonem. Tyr
ley na poudnie od Byblos. 2. Jeden z synw
Beniamina (Lb 26,38). Zob. te: Gebal.
(mw)
ACHITOFEL, jeden z doradcw Dawida, znany
z mdroci (2 Sm 16,23; 1 Krn 27,3334). Okaza
si nielojalny wobec Dawida w czasie buntu
Absaloma (2 Sm 15,17), zostajc jego gwnym
doradc. Gdy jego rada zostaa zignorowana,
popeni samobjstwo (2 Sm 17,23). Batszeba,
ona Dawida i matka Salomona, moga by jego
wnuczk (2 Sm 11,3; 23,34). Jego dom znajdo
wa si w judzkim miecie Gilo (2 Sm 15,12).
(mw)
ACHITUB. 1. Ojciec kapana Abimeleka (1 Sm
22,9.1112.20). 2. Ojciec Sadoka (2 Sm 8,17;
1 Krn 5,37; 18,16; Ezd 7,2). 3. Dziadek Sadoka
(1 Krn 9,11; Ne 11,11). 4. Ojciec Achiasza,
kapana Saula (1 Sm 14,3, tekst niepewny).
(mw)
ACHOCHI (BT: Achochita), ojciec Dodo i dzia
dek wojownika Eleazara, ktry z Dawidem wal
czy przeciw Filistynom. Wspomniany jest tylko
w 2 Sm 23,9. (mw)
ACHOCHITA, potomek Achoacha albo, ewen
tualnie, Achochiego. 1. Eleazar, jeden z wojow
nikw Dawida, syn Dodo (1 Krn 11,12).
ADA 14

2. Salomon, jeden z Dawidowej trzydzie 5,1221 przeciwstawia pierwszego (ziemskie

stki (2 Sm 23,28). 3. Ilaj, wojownik Dawidowy go) Adama, ktry by nieposuszny, Chrystuso
(1 Krn 11,29). 4. Dodaj (moe inna forma Do wi, ostatniemu (niebieskiemu) Adamowi, ktry
do), ojciec Eleazara (1 Krn 27,4). (mw) by posuszny, a wic odwraca porzdek Filona.
Ci, ktrzy s w pierwszym Adamie, doznaj ze
ADA (hebr., ozdoba). 1. Pierwsza ona La psucia, ci, ktrzy trwaj w ostatnim, dowiad
meka, matka Jabala i Jubala (Rdz 4,1920.23). czaj aski i ycia (1 Kor 15,2028.4549). Za
2. Chetytka, ona Ezawa, matka Elifaza (Rdz uwamy jednak, e w rozumieniu Pawa
36,2.4; por. 26,34). (mw) grzech nie jest przekazywany biologicznie.
Wedug wielu uczonych 1 Kor 11,216 doty
ADAJASZ (hebr., Jah[we] si ozdobi). 1. Dzia czy pochodzenia, a nie podporzdkowania ko
dek krla Jozjasza po matce (2 Krl 22,1). 2. Lewi biety. Hierarchia: Bg, Chrystus, mczyzna
ta z rodu Asafa (1 Krn 6,41). 3. Wdz rodu (Adam), kobieta (Ewa) dotyczy rda pocho
z pokolenia Beniamina (1 Krn 8,21). 4. Ojciec dzenia (gowy) kadego z nich, a nie wadzy
judzk i e g o s e t n i k a M a e s e j a s z a ( 2 K r n jednego nad drugim; w przeciwiestwie do
23,1). 5. Czonek rodziny Bani; zosta potpio 1 Tm fragment ten zakada wzajemno, mimo
ny przez Ezdrasza za maestwo z cudzoziemk odrbnoci, mczyzny i kobiety.
(Ezd 10,29). 6. Inny mczyzna, podobnie pot 2. Miasto wspomniane w Joz 3,16; od tego
piony za wzicie cudzoziemskiej ony (Ezd miasta wody Jordanu, gdy si zatrzymay po
10,39). 7. Judejczyk z rodu Peresa, ktry miesz zwalajc Izraelitom na przepraw, utworzyy
ka w Jerozolimie po powrocie z wygnania (Ne niby wa. Identyfikowane z Tell edDamijja, le
11,5). 8. Kapan, ktry mieszka w Jerozolimie ao u ujcia biblijnej rzeki Jabbok (wspczes
po powrocie z wygnania (1 Krn 9,12), prawdo ne Zarka) do Jordanu, sprawujc kontrol nad
podobnie ten sam, ktrego sub w wityni skrzyowaniem drg. Sartan z Joz 3,16, uto
wspomina Nehemiasz (11,12). DRB (mw) samiane z Tell esSa'idijja, ley od niego
ponad 20 km w gr Jordanu. CJR (mw)
ADAM. 1. Imi wasne pierwszego czowieka,
rzadko pojawiajce si poza Rdz 15. W Rdz ADAMA, sowo hebrajskie (adama) wyst
1,12,4a Bg stwarza mczyzn i kobiet na pujce 225 razy w ST i oznaczajce ziemi
swj obraz, oddziela ich od zwierzt, eby pa uprawn. To znaczenie mona dostrzec w wy
nowali nad ziemi. W Rdz 2,4b4,26 Jahwe for raeniu czowiek z adama, oznaczajcym
muje Adama (hebr. adam, czowiek) z ziemi rolnika (Rdz 9,20; Za 13,5). Adama i jego syno
(hebr. adama), ustanawia go panujcym nad nim afar (proch) s materiaem, z ktrego
ogrodem i pozwala mu nazwa zwierzta. Bg uksztatowa pierwszego czowieka (hebr.
Spokj panuje do chwili, gdy Adam i Ewa ami adam; Rdz 2,7; 3,19; Ps 90,3; Hi 10,9; 34,15).
zarzdzenie Jahwe, jedz zakazany owoc; wy Oprcz tego podstawowego znaczenia ada
gnani z ogrodu dowiadczaj przeklestwa y ma moe oznacza wiat niezamieszkany (Rdz
cia w trudzie i cierpieniu a do mierci. 12,3; 28,14; Pwt 7,6; 14,2; Iz 24,21; Am 3,2),
Wedug pewnych pism ydowskich grzech kraj, ktry Bg daje Izraelowi, aby wypeni
Adama zakci porzdek kosmosu, uczyni obietnic zoon patriarchom (zwaszcza Pwt
ziemi bezpodn, a zwierzta dzikimi oraz po 5,6; 7,13; 11,9; 26,10.15), kraj, z ktrego Izrae
zbawi ludzi ich wzrostu, pikna i niemiertel lici zostaj wygnani (2 Krl 17,23; 25,21) i do kt
noci (Jub, Ba, 4 Ezd). rego wracaj (Iz 14,1; Jr 16,15; 23,8; Ez 28,25).
Natomiast inni autorzy wynosz Adama Wielu uczonych przypuszcza, e rzeczownik
ponad wszelkie stworzenia (Syr 49,16) jako adam, czowiek, nie tylko wskazuje na cay
mdrca, krla lub anioa (Hbr 30,1112), rodzaj ludzki, ale w wielu przypadkach jest te
ktry opar si pokusie, nawet gdy Ewa ulega mskim wariantem (lub bdn pisowni) for
(ZAdEw). Filon znalaz w Rdz 12 dwch Ada my eskiej adama. Wrd moliwych tekstw
mw: niebieskiego Adama w obrazie Boym, wymienia si Rdz 16,12; Jr 32,20; Za 9,1; 13,5; Hi
mdrego, cnotliwego i doskonaego, oraz 36,28; Prz 30,14. Zob. te: Adam. JSK (mw)
ziemskiego Adama, ktry zgrzeszy i zosta
ojcem wszystkich ludzi niszej natury. ADAR, dwunasty miesic ydowskiego kalen
W NT ukasz prowadzi genealogi Jezusa darza ksiycowego z czasw po wygnaniu
do Boga przez Adama (3,38), a 1 Tm wynosi (lutymarzec; Ezd 6,15). (mw)
Adama ponad Ew z powodu jej grzechu
(2,1314); wikszo jednak wzmianek o Ada ADIEL (hebr., El [Bg] ozdob). 1. Wdz ro
mie wystpuje w listach Pawowych. Rz du w pokoleniu Symeona (1 Krn 4,36). 2. Ka
15 ADOPCJA

pan mieszkajcy w Jerozolimie po powrocie W tekcie hebrajskim 1 Krl 12,18 jest nazy
z wygnania (1 Krn 9,12). 3. Ojciec Azmaweta, wany Adoramem, co stanowi form skrcon
nadzorcy krlewskich magazynw Dawida od Adoniram, podczas gdy tekst grecki
(1 Krn 27,25). (mw) (Septuaginta) wymienia w tym miejscu Adoni
rama. Utosamianie go z urzdnikiem o imie
ADIN (hebr. znaczenie niepewne, moe lu niu Adoram, o ktrym wspomina si w 2 Sm
ksus, przyjemno). 1. Grupa rodzinna (syno 20,24, wydaje si mao prawdopodobne.
wie Adina), ktra wrcia z Zorobabelem DRB (mw)
z wygnania babiloskiego (Ezd 2,15). 2. Druga
grupa prowadzona przez Ebeda, ktra wrcia ADONISEDEK (hebr., znaczenie niepewne,
z Ezdraszem (Ezd 8,6). 3. Czonek spoeczno bd pan mj sprawiedliwym, bd panem
ci powygnaniowej w Judzie, ktry podpisa mym Sedek [bstwo]), amorycki krl Jerozoli
dokument przymierza (Ne 10,17). (mw) my, ktry bojc si potgi nadcigajcych Izra
elitw zawiza sojusz z czterema innymi kr
ADINA (hebr., smuky), jeden z bohaterw lami, eby zaatakowa miasto Gibeon z powo
Dawidowych (1 Krn 11,42). (mw) du sprzymierzenia si jego mieszkacw z Jo
zuem. Atak si nie powid, a on sam i inni kr
ADLAJ, ojciec Szafata (1 Krn 27,29): Szafat lowie zostali skazani na mier przez Jozuego
suy Dawidowi jako nadzorca stad. (mw) (Joz 10,126). Zob. te: Amoryci; Gibeon.
(mw)
ADMA, jedno z piciu miast na rwninie Sid
dim, na poudniowym kracu Morza Martwe ADOPCJA, termin z NT, pojawiajcy si w kon
go (Rdz 10,19; 14,2). Miasto zostao zniszczone tekcie wyrae dotyczcych zbawienia, zwy
wraz z Sodom, Gomor i Seboim, podczas kle oddawany jako (przybrane) synostwo lu
gdy pite miasto, Soar, zostao oszczdzone. dzi. Znaczenie czerpie z teologicznej rzeczy
Adma i Seboim stay si przysowiowym wistoci naleenia do Boga, wizi z Bogiem,
przykadem kary Boej (Pwt 29,22; Oz 11,8). relacji do Boga, dziedzictwa przyznanego isto
Dokadne pooenie nie jest znane. (mw) tom ludzkim na mocy obietnicy Boej. Opiera
si na systemie odniesie zaczerpnitym z ro
ADONIASZ (hebr., Panem Jahwe). 1. Syn dziny i czonkostwa. Zawarte w nim zarcze
Dawida i Chaggity, po mierci Absaloma zde nia wyprowadza si z synostwa Chrystusa,
cydowany nastpca tronu w Jerozolimie. Cho a obejmuj one zarwno mczyzn, jak i kobie
popierali go kapan Abiatar i dowdca armii, ty. O relacjach midzy ludmi, wynikajcych
Joab (1 Krl 12), zamiary Adoniasza zostay z adopcji wspomina si w ST (np. Rdz 15,13;
udaremnione wskutek namaszczenia po kry Wj 2,10; Est 2,7.15; por. te system lewiratu,
jomu Salomona na krla przez kapana Sadoka Pwt 25,510) oraz w innych wiadectwach kul
przy rdle Gichon. Pniejsza proba Ado tur semickich. NT odwouje si do ogoszone
niasza o maestwo z Abiszag, dziewczyn go przez Boga synostwa opartego na adop
opiekujc si umierajcym Dawidem, staa cji (wybraniu), jakie jest znamienne dla
si powodem skazania go na mier przez Sa relacji midzy Bogiem a Izraelem (Oz 11,1; Wj
lomona. 2. Dwie inne osoby ze ST (2 Krn 17,8; 4,22).
Ne 10,17). (mw) W NT Jezus nie jest adoptowany (por. formuy
z hymnw w Flm 2,611; Kol 1,1520; take Hbr
ADONIKAM (hebr., mj pan powsta). 1. Gru 1,57; por. jednak te Rz 1,34). Na mocy pored
pa rodzinna (synowie Adonikama), ktrzy nictwa Syna (zmartwychwstaego Pana) i Ducha
wrcili z Zorobabelem z wygnania babiloskie ludzie zostaj (wszczepionymi) dziedzicami
go (Ezd 2,13). 2. Mniejsza grupa, ktra wrcia w synostwie przez wiar, staj si przez to zdol
pniej z Ezdraszem (Ezd 8,13). (mw) ni do wypowiedzenia Abba, Ojcze (Rz 8,15; Ga
4,6; por. Ef. 1,5; Mk 14,36; k 11,2; Mt 6,9). Innym
ADONIRAM (hebr., pan mj wzniosym), moliwym podoem nowotestamentowej idei
urzdnik w subie krla Salomona; ktry nad adopcji jest wyzwalanie i adopcja niewolnikw
zorowa robotnikw przy budowie wityni oraz inne zwyczaje greckorzymskie dotyczce
(1 Krl 5,1314). Prawdopodobnie sprawowa wasnoci i praw pyncych z urodzenia (por. ta
te podobny urzd za Roboama i zosta uka blice domowe z Kol 3,184,1; Ef 5,216,9; 1 P
mienowany przez ludzi z Krlestwa Pnocne 2,183,7; take Flm). Zob. te: Abba; Dzieci Bo
go, Izraela, gdy prbowa narzuci uciliwe e; Ojciec; Rodzina; Wybranie; Zbawienie.
wymagania Roboama (1 Krl 12,18). JEA (mw)
ADORAIM 16

ADORAIM (hebr., znaczenie niepewne, moe wzgrzach Judy, okoo 8 km na poudnie od

dwa wzgrza), jedno z pitnastu miast Judy,
ufortyfikowanych i zaopatrzonych przez Ro
boama jako obronne twierdze (2 Krn 11,9).
Przyjmuje si, e znajdowao si na terenie
wspczesnego Dura, okoo 10 km na zachd
od Hebronu, w poudniowej Judzie. (mw)
BetSzemesz. W pobliu jest jaskinia, w ktrej
schroni si Dawid z pierwszymi towarzyszami
(1 Sm 22,1). Miejsce zostao ufortyfikowane
przez Roboama dla wzmocnienia Judy, w pierw
szych latach podzielonej monarchii (2 Krn
11,7). Zob. te: Podzielone krlestwo. (mw)

ADORAM (skrcona forma od Adoniram, ADUMMIM, nazwa wyyny i regionu pogra

hebr., pan mj wzniosym), imi urzdnika, nicznego midzy dziaami pokole Beniamina
ktry suy zarwno Dawidowi, jak i Ro i Judy (Joz 15,7; 18,17). Wzdu tej granicy
boamowi, chocia niektrzy uczeni sdz, i fa wioda najkrtsza droga z Jerozolimy do Jery
ktycznie dwie osoby nosiy to imi. Jeli tak, to cha, a nastpnie do Zajordania. (mw)
pierwsza, Adoram (2 Sm 20,24), nadzorowaaro
botnikw przymusowych za Dawida, a druga pe AFAIREMA Efraim
nia podobn funkcj za Salomona i Roboama
(Adoniram, 2 Krl 4,6; Adoram, tekst hebrajski AFEK (hebr., forteca?, take Afik, Sdz 1,31).
w 12,18, a Adoniram w tekcie greckim). Jest 1. Miastopastwo na rwninie nadbrzenej, za
jednak moliwe, e Adoram obj stanowisko jte przez Jozuego (Joz 12,18). Jego pooenie
pod koniec panowania Dawida i pozostawa na strategiczne wykorzystali Filistyni w walce
nim za nastpnych wadcw, a do przedwczes z Izraelitami zarwno koo EbenHaezer (1 Sm
nej mierci w Sychem (1 Krl 12,18). Zob. te: 4,1), jak i na Jizreel (1 Sm 29,1). Jest to wspczesne
Adoniram; Hadoram. DRB (mw) Ras elAjn, pooone okoo 15 km na wschd od
brzegu Morza rdziemnego, a na zachd, z maym
ADRAMELEK. 1. Bstwo, ktremu skadano odchyleniem ku pnocy, od Szilo. Tu zostao
ofiary z ludzi. By to jeden z bogw czczonych te zbudowane herodiaskorzymskie miasto
przez Sefarwaitw, osiedlonych w Samarii Antipatris. 2. Miasto pograniczne od strony
przez asyryjskiego wadc Sargona okoo 720 r. Amorytw (Joz 13,4), prawdopodobnie obecne
przed Chr. (2 Krl 17,31). 2. Jeden z synw wad Afka, pooone okoo 25 km na wschd od sta
cy Asyrii, Sennacheryba, ktry przy pomocy roytnego Byblos w Libanie. 3. Miasto pokole
brata Saresera zamordowa swego ojca w 681 r. nia Asera (Joz 19,30), by moe obecne Tell
przed Chr. i uciek do kraju Ararat (2 Krl 19,37; Kerdana, 5 km od Hajfy i 7 km na poudniowy
Iz 37,38). Zob. te: Moloch. (mw) wschd od Akko. 4. Miejsce na Zajordaniu,
obecne Fik, odlege okoo 5 km od wschodnie
ADRAMYTTION, obecne Edremit, port na go brzegu Jeziora Galilejskiego. Wie si ze
pnocnozachodnim wybrzeu Turcji, naprze zwycistwami Achaba nad BenHadadem z Sy
ciwko Lesbos; w czasach rzymskich nalea do rii (1 Krl 20,2630) i zwycistwem Joasza nad Sy
prowincji Azji. Wedug Dz 27,25 Pawe eglo ri, ktre zapowiedzia Elizeusz (2 Krl 13,1425).
wa z Cezarei do Miry, w drodze do Rzymu, na Zob. te: Antipatris. RSB (mw)
pokadzie okrtu adramyteskiego. (mw)
AFROAMERYKASKA TEOLOGIA A BIB
ADRESACI Krytyka recepcji LIA. Uzasadnienie potrzeby historii odczy
ta. Historia oddziaywania Biblii przez Afro
ADRIATYK, w Dz 27,27 nazwa ta oznacza wo amerykanw jest dramatyczna i zoona oraz
dy rodkowej czci Morza rdziemnego, kryje w sobie istotne implikacje dla interpretacji
midzy Kret a Sycyli. Dryfowa przez nie biblijnej. Dostarcza badaczowi Biblii nie tylko
przez czternacie dni statek wiozcy do Rzymu pojciowych ram dla dramatycznej i zoonej
Pawa, dopki nie rozbi si w czasie przypywu historii samookrelenia i wiatopogldu tych,
u wybrzea Malty. Nazwa pochodzi od miasta ktrzy dzi nazywaj siebie Afroamerykanami,
Adria nad dolnym Padem i pierwotnie ozna lecz rwnie sposobnoci do przemylenia
czaa morze midzy Itali a Pwyspem Baka podstawowych zaoe hermeneutycznych in
skim, wspczesny Adriatyk. W czasach NT terpretacji Biblii, a zwaszcza skupiania si na
rozcigaa si te na Morze Joskie i wody mi staroytnym tekcie i staroytnej sytuacji history
dzy Peloponezem a Sycyli. (mw) cznej jako punkcie wyjcia i dojcia interpretacji.
Krytyczna konfrontacja Biblii i Afroameryka
ADULLAM, staroytne osiedle, najprawdopo nw moe zachci do przemylenia kwestii,
dobniej obecny Tell eszSzejch Mazkur na czy schemat interpretacji moe i powinien sku
17
pia si na tekcie jako pozostajcym w opozy
cji do wiata.
Podejcie historyczne do odczytywania Bib
lii przez Afroamerykanw jest nieodzowne
w celu uzyskania perspektywy zarwno co do
jej zmian wewntrznych, rnorodnoci, pro
cesu rnicowania si, jak i relacji midzy inter
pretacj a kultur.
Wizje wolnoci w chrzecijaskiej Ame
ryce utrzymujcej niewolnictwo. Najwcze
niejszy szerszy kontakt Afroamerykanw
z Bibli siga koca XVIII w., co miao
zwizek, jak si przyjmuje, z powstawaniem
niezalenych jawnych i niejawnych kongrega
cji na Pnocy i na Poudniu, co znalazo rny
wyraz kulturowointerpretacyjny (pieni nie
wolnikw, poezja, kazania, czasopisma). Bdc
w niewoli u tych, ktrzy w Biblii znajdowali
rdo mocy, Afrykanie w nowym wiecie
sami przyjmowali Bibli jako rdo psychicz
noduchowej wolnoci emocjonalnej, mocy,
nadziei, inspiracji do uczenia si i jako rdo
jzyka zawoalowanej krytyki. Zarwno dra
matyczne opowiadania ST, zwaszcza historia
Wyjcia, oraz moralne i spoecznopolityczne
wezwania prorokw, a take dowody cudow
nej mocy Jezusa i Jego ostateczne usprawied
liwieniewNT,zawadnyzbiorowwyobranilu
dow zniewolonych Afrykanw, odkd zetknli
si z Bibli.
W ten sposb, suchajc po raz pierwszy
opowiada biblijnych, Afroamerykanie w za
sadzie przeksztacili Bibli z ksigi wacicieli
niewolnikw i religii utrzymujcej niewolnictwo
w ksig wiata i religii niewolnikw. Zostaa
zatem potraktowana jako okno na inny wiat,
wiat jzyka penego osb i wydarze, z ktry
mi niewolnik mg si identyfikowa. Sucha
nie i czytanie dramatycznych historii biblijnych
o czasach i czynach z dawnej epoki i w od
legych krajach przycigao uwag. Takie
zaabsorbowanie nie tylko dostarczao chwilo
wej ulgi duchowej w niewolniczym ucisku,
lecz take rodkw wyrazu i poj dla wypo
wiedzi i wizji dotyczcych czy to oporu, czy to
pozytywnego budowania religijnej tosamoci
Afroamerykanw.
Prorockie odczytywanie Biblia i Amery
ka. Biblia penia wiele funkcji w rodowisku
Afroamerykanw do koca okresu niewol
nictwa, a nastpnie przez dziesitki lat odbu
dowy i po Jim Crow'ism oraz okres ruchu praw
obywatelskich w latach pidziesitych i sze
dziesitych naszego stulecia. Od zaoenia
niezalenych Kociow i denominacji pod ko
niec XVIII w. a po protest przeciwko segrega
cji w poowie XX w., wielka liczba Afro
AFROAMERYKASKA TEOLOGIA A BIBLIA
a m e r y k a n w widziaa w Biblii jzyk i ide
spoecznej i prorockiej krytyki, model spoecz
nego awansu, integracji spoecznej, pokoju
politycznego, postpu ekonomicznego. Paru
przywdcw proponowao bardziej radykal
ne pogldy panafrykaskie, cytujc biblijne ar
gumenty za czarnym separatyzmem, wcznie
z programem powrotu do Afryki. Dla wikszo
ci jednak Biblia bya podstawowym modelem
swego rodzaju integracyjnej reformy spoecz
nej. Biblijna zasada powszechnego pokrewie
stwa caej ludzkoci, ktrej jedynym panem
jest Bg, zostaa podjta przez wikszo Afro
amerykanw jako motyw integracji spoecznej
i rwnoci politycznej oraz jako krytyka Amery
ki, ktra uwaaa siebie za bogobojn. Teksty
NT ilustrujce t zasad (Ga 3,2628; Dz 2;
10,3436) byy czsto cytowane, parafrazowane
i wspominane aluzyjnie w mowach, kazaniach
i ulotkach.
Takie odczytanie zarazem Biblii i kultury
amerykaskiej jest mimo wszystko kanonicz
ne: w zasadzie respektuje dominujce trady
cyjne (u biaych protestantw) elementy zasad
interpretacji, a take dobr tekstw godnych
rozwaenia. Biblijne obrazy i pouczenia dostar
czay ideowej podstawy do zakadania osob
nych Kociow i instytucji afroamerykaskich.
Te osobne instytucje nie proponuj jednak
caociowo alternatywnej pedagogiki, filozofii,
polityki. Stanowi mieszanin tendencji ako
modacyjnych i integracyjnych z umiarkowan
(rasow) krytyk spoeczn.
Radykalne odczytania i orientacje zepch
nitych na margines. Wzrost i znaczenie
zainspirowanych religijnie osobnych, lecz na
stawionych akomodacyjnie instytucji i teologii
afroamerykaskich w XIX i XX w. nie oznacza,
e instytucje te odpowiaday wraliwoci i na
stawieniu kadej jednostki i kadej spoeczno
ci. W pocztkowych dekadach XX w. pojawio
si wrd Afroamerykanw, zamieszkujcych
gwne regiony miejskie Stanw Zjednoczo
nych, cakiem inne odczytanie Ameryki i Bib
lii. Odczytanie to jest krytyczne wobec domi
nujcej (biaej) kultury amerykaskiej, zarwno
w jej wieckich, jak i religijnych aspektach, a tak
e wobec dominujcych religijnych i kultural
nych orientacji afroamerykaskich.
Nie tworz oni jednak jednej grupy jest ich
wiele: Garwey Movement, Nation of Islam, Fat
her Divine and Peace Mission Movement, Black
Jews, Spiritual Churches i inne tzw. sekty i kulty.
Cho nie istniej midzy nimi adne formalne
wizy, dziel wsplne odczucia i rytmy oraz
krytyk wiata i gwnej orientacji afroame
rykaskiej.
AGABOS
Grupy te w rny sposb daj wyraz swej kry
tyce. Jedn z najbardziej dramatycznych form
jest czytanie Biblii, uznanej za wit ksig
przez wikszo biaych i czarnych Ameryka
nw, z pomoc zasad interpretacji nie uznanych
przez dominujce wsplnoty (np. w Spiritual
Churches). Inn form jest odrzucenie kanonu
uznawanego przez gwny nurt i przyjcie ezo
terycznych tekstw witych (np. Black Jews).
Odczytania przez kobiety. Takie odczytania
wystpuj w caej historii afroamerykaskiego
odbioru Biblii od Phyllis Wheatley po Mari Ste
wart i Jarene Lee i ich niezliczone bezimienne na
stpczynie a po XXwieczne krytyczne interpre
tatorki feministyczne (womanist). Cho odczy
tania Biblii przez kobiety s czci konstytu
tywn wszystkich odczyta kulturowych naszki
cowanych powyej, kobiety wnosz do kadego
odczytania specjalne niuanse i akcenty, zwaszcza
gdy chodzi o danie wyrazu poczuciu wykluczenia
i cierpienia albo, przeciwnie, wczenia i radoci.
Implikacje dla amerykaskiej interpretacji
Biblii. Z powodu, z jednej strony, afrykaskich
pocztkw i historii Stanw Zjednoczonych, a
z drugiej roli Biblii w budowaniu amerykaskiej
tosamoci kulturowej, zrozumienie historii
afroamerykaskiego zajmowania si Bibli jest
nadzwyczaj wane dla zrozumienia ameryka
skiej interpretacji Biblii (i popularnej, i akademic
kiej). W sposb dogmatyczny ukazuje ono inter
pretacj biblijn popularn, religijn, akade
mick jako kulturowe systemy kodw i zna
cze, wraz z ich rozmaitymi uprzedzeniami kul
turowymi, znaczcymi przemilczeniami, prze
sad, niedocenieniem i przymgleniem.
Taka historia zakada potrzeb zmiany sche
matw i paradygmatw interpretacji. Rysuje
si sugestywny i prowokujcy, cho cakiem
inny paradygmat hermeneutyczny, ze staroyt
nymi tekstami nie bdcymi ani punktem wyj
cia, ani dojcia, lecz czci zoonego wzaje nazwania niezasuonej mioci, jak Bg okazu
mnego oddziaywania interpretacji jani i kul
tury oraz interpretacji dawnych tekstw. Zob.
te: Biblia; Hermeneutyka; Hermeneutyka
feministyczna; Hermeneutyka teologii wy
zwolenia; Kanon; Krytyka biblijna.
Bibliografia
Felder H. (red.), Stony the Road We Trod:
African American Biblical Interpretation,
Minneapolis, MN: Fortress 1990.
Reid S.B., Experience and Tradition: A Pri
mer in Black Biblical Hermeneutics, Nashville,
TN: Abington 1990.
Smith T.H., Conjuring Culture: Biblical For
mations of Black America, New York: Oxford
University Press 1994.
18
Weems R., Just a Sister Away: A Womanist Vi
sion of Women's Relationships in the Bible, San
Diego, CA: LuraMedia 1988.
Wimbush V.L., BiblicalHistorical Study as
Liberation: Toward an AfroChristian Herme
neutic, The Journal of Religious Thought
42(198586), 921. VLW (mw)
AGABOS, chrzecijaski prorok z Jerozolimy,
ktry w Antiochii przepowiedzia wielki gd za
panowania cesarza Klaudiusza (Dz 11,2728);
potem w Cezarei przepowiedzia aresztowanie
Pawa w Jerozolimie, a nastpnie wizienie go
przez pogan (Dz 21,1011). Zob. te: Prorok.
(mw)
AGAG, imi (a moe tytu krlewski) krla
Amalekitw, ktrego Saul pokona, ale wbrew
nakazowi Boemu oszczdzi. Samuel ostro
skarciwszy Saula, kaza straci Agaga przed
Panem w Gilgal (1 Sm 15). (mw)
AGAGICI, wedug Ksigi Estery przodkowie
Hamana i jego ojca, Hammedaty (3,1.10; 8,3;
9,24). Zazwyczaj okrelenie to odnosi si do
potomkw Agaga, krla Amalekitw, ktrego
pokona Saul (1 Sm 15,79). Uycie tego okre
lenia w Ksidze Estery odpowiada roli, jak
przypisuje si mu w jej opowiadaniach, a mia
nowicie wroga ydw. (mw)
AGAPE, gwne greckie sowo uywane w NT
na oznaczenie mioci. Z trzech terminw, uy
wanych w tym sensie w wiecie hellenistycz
nym, ten by najmniej popularny. Dwa pozostae
to eros, oznaczajcy mio seksualn, i filos, oz
naczajcy przyja cho ich znaczenie nie jest
stae i zaley od kontekstu. Sowo agape, ponie
wa byo rzadko uywane i nie miao cile okre
lonego znaczenia, mogo by w NT uyte dla
je ludziom, posyajc swego Syna jako cierpice
go odkupiciela. Gdy dotyczy ludzkiej mioci,
oznacza mio bezinteresown i gotow do
samopowicenia. Zob. te: Mio. (mw)
AGAT Chalcedon
AGGEUSZA KSIGA (hebr., witeczny, uro
czysty), ksiga prorocka ST (jedna z dwunastu
ksig prorokw mniejszych). Poniewa w tre
ci ksigi i w innych fragmentach ST nie ma
materiau biograficznego na temat Aggeusza,
autora ksigi, wspomnianego wraz z Zacharia
szem take w Ezd 5,1 i 6,14, wiemy o nim bar
dzo niewiele. Ramy ksigi cz ordzie z wy
padkami w drugim roku panowania krla Da
19 AGRYPPA I

riusza I (ok. 520 r. przed Chr.). Podobiestwo
tego materiau do pewnych elementw Ko
deksu Kapaskiego, ostatniego z czterech rde
Picioksigu, a take Ksig Kronik sugeruje, e
ramy ksigi mog by pniejszego, redakcyj
nego pochodzenia.
Proroctwo zostao skierowane do Zoroba
bela, arcykapana Jozuego oraz (1,12; 2,2) Re
szty ludu. Pierwsza cz ksigi (1,211) doty
czy zaniedbania odbudowy wityni oraz su
szy i tragicznej sytuacji w rolnictwie, powstaej
wskutek sdu Boego. Druga cz ksigi
(1,1214) jest powicona odbudowie wity
ni, stanowicej odpowied przywdcw i ludu
na przesanie posaca Boego (w. 13). Data
podana w 1,15 jest nieprecyzyjna i nie pozwala
na dokadne datowanie materiau. Trzecia
cz ksigi (2,29) rozwija wtek wityni. jacielem Gajusa, pniejszego cesarza o przy
Kontrast midzy wietnoci dawnej wityni
a skromnym wygldem odbudowanej zniknie,
gdy wzniesiona zostanie nowa, wspaniaa bu
dowla. Zarwno 2,67, jak i 2,2122 fragmen
ty opisujce niepokoje w stosunkach midzy
narodami mog odzwierciedla poczucie
niepewnoci w okresie walki Dariusza I
o wadz. Teksty te rwnie sugeruj teofani,
interwencj Bo w sprawy ludzkie. Tekst 2,10
14 zawiera kapaski komentarz ludzkich
postaw. Chocia fragment ten mona inter
pretowa na wiele sposobw, najbardziej
prawdopodobnym wydaje si wyjanienie, e
zawarta w nim krytyka zwraca si przeciwko
faszywemu zaufaniu do odbudowanej wity
ni. W 2,1519 ponownie nawizuje si do daw
nych kataklizmw i obecnych bogosawiestw
(por. 1,211). Ksiga koczy si (2,2023) dobit
nie wyraon nadziej zwizan z postaci
Zorobabela wybranego przez Boga przywd
cy na wzr Dawida bdcego Boym sug obrazw czym niezwykym (por. Wj 20,4).
i sygnetem.
Gwnym tematem Ksigi Aggeusza jest za
troskanie odbudow wityni oraz oczyszcze
niem i wiar spoecznoci Izraela. Przesanie
proroka zostao skierowane zgodnie z rama
mi ksigi do tej spoecznoci jako prawdziwej
Reszty narodu wybranego, majcego obietnic
wspaniaej nadziei na przyszo. Poniewa
Aggeusz silnie podkrela, i Bg dotrzymuje
swoich obietnic, pniejsi czytelnicy mog
znale w jego ksidze rwnie przesanie
nadziei dla wasnych czasw. Zob. te: Da
riusz; witynia; Zachariasz; Zorobabel; rda
Picioksigu.
Meyers C. L. i E. M, Haggai, Zechariah, 18,
Garden City, NY: Doubleday 1987.
PRA (zk)
AGORA Rynek
AGRAFA Apokryfy (Ksigi deuterokano
niczne) Nowego Testamentu
AGRYPPA I (Herod Agryppa I), syn Arysto
bula i Berenike, wnuk Heroda Wielkiego. Uro
dzi si okoo 10 r. przed Chr. Gdy mia sze
lat, krtko przed mierci dziadka, posano go
do Rzymu, eby ksztaci si w otoczeniu Dru
zusa, syna cesarza Tyberiusza, oraz Klaudiusza.
Herod Agryppa (albo jak si przedstawia
pniej, Juliusz Agryppa) zosta bliskim przy
domku Kaligula. Przyzwyczajony do luksusu
i speniania ekscentrycznych zachcianek sta
si notorycznym rozrzutnikiem, tkwicym
w stale rosncych dugach. Dziki naleganiom
jego siostry, Herodiady, szwagier Herod Anty
pas wspa r g o f i n a n s o w o i z a p e w n i m u
p o s a d w Tyberiadzie, ale wkrtce si po
rnili i Agryppa powrci do Rzymu, gdzie
znowu popad w dugi, a nieostrone sowa
stay si powodem krtkotrwaego uwizienia
go przez Tyberiusza. Gdy zaledwie kilka mie
sicy pniej Tyberiusz umar, a Kaligula zo
sta cesarzem, los Agryppy nagle uleg popra
wie. Kaligula przyzna mu szereg zaszczytw
i dbr, nadajc mu w 37 r. po Chr. dawne tetrar
Moneta Heroda Agryppy I, wadcy Palestyny
od 41 do 44 r. po Chr., z jego wizerunkiem.
Wizerunek czowieka na monecie ydowskiej
jest w wietle biblijnego zakazu sporzdzania

Bibliografia
Coggins R. J., Zechariah, Malachi, Sheffield:
Academic Press 1987.
AGRYPPA II
chie Lizaniasza w Abilenie oraz Filipa, a w 40 r.
take tereny wygnanego Heroda Antypasa.
Gdy Kaligula zosta zamordowany w 41 r., jego
nastpca, Klaudiusz, take nagrodzi swego
dawnego przyjaciela, dajc mu Jude i Samari
(jego ziemie obejmoway teraz krlestwo, kt
rym wada dawniej Herod Wielki) oraz pod
noszc go do godnoci konsula. Od 41 do 44 r.
Agryppa rzdzi Palestyn pobonie, skru
pulatnie i z pozoru szczerze stosujc si do pra
wa ydowskiego, co zyskao mu gorce po
chway faryzeuszw. Przeladowa te pierw
szych chrzecijan, a wedug Dz 12 by od
powiedzialny za cicie Jakuba, syna Zebedeu
sza, i uwizienie Piotra (Dz 12,14). mier
Agryppy w 44 r. po Chr. bya naga i niespodzie
wana; Dzieje Apostolskie i Jzef Flawiusz
zgodnie podaj, e bdc w Cezarei dosta ata
ku, gdy ubrany w szaty krlewskie zasiad na
tronie i przemawia do ludu, i zmar (Dz
12,2023). Zob. te: Herod. FOG (mw)
AGRYPPA II (Herod Agryppa II, Marek Ju
liusz Agryppa), ostatni wadca z dynastii he
rodiaskiej. Gdy jego ojciec Herod Agryppa I
zmar nagle w 44 r. po Chr., Agryppa II mia tyl
ko siedemnacie lat i ksztaci si w Rzymie. Ce
sarz Klaudiusz, cho dobrze wobec niego
usposobiony, z powodu jego modoci nie od
razu przyzna mu prawo do sukcesji. Okoo 50 r.
otrzyma jednak mae terytorium swego
zmarego wuja, Heroda z Chalkis, a w 53 r.
otrzyma pozwolenie na jego zamian na
dawn tetrarchi Filipa i niektre ziemie w Li
banie. Nero doda do jego terytorium cz Ga
lilei i Perei, a Agryppa na cze cesarza prze
mianowa sw stolic, Cezare Filipow, na
Neroni. Siostra Agryppy, Berenike, zostaa
on Heroda z Chalkis, po mierci ma zamie
szkaa z bratem. Ich zwizek sta si gony ja 2400 r. przed Chr. (Jerycho ze ST miao dla po
ko zwizek kazirodczy, ktry trwa, jak si wy
daje, do koca ich ycia, mimo jej krtko
trwaego maestwa z Polemonem z Cylicji
oraz skandalicznego romansu z Tytusem.
Zwizek midzy Agrypp a Berenike dodaje
sarkazmu relacji o stawieniu przed nimi Pawa
jako winia (Dz 25,1326,32). Agryppa zacho
wa prawa do wityni jerozolimskiej i bezpo
rednio zaangaowa si w dokoczenie jej
przebudowy i wybrukowanie ulic Jerozolimy
biaym marmurem. W miar moliwoci stara
si popiera i krzewi judaizm. Jego lojalno
wobec Rzymu pozostaa jednak niewzruszo
na, nawet gdy zostaa wystawiona na decy
dujc prb powstania ydowskiego w 66 r.
po Chr. i jego stumienia w latach nastpnych
przez Rzymian. Po daremnych prbach zapo
20
bieenia powstaniu, stan po stronie rzym
skiej i nie tylko odzyska z pomoc Rzymu
swoje krlestwo, lecz rwnie blisko zwiza
si z Tytusem, zdobywc Jerozolimy. Agryppa
przenis si do Rzymu, gdzie zmar po 93 r. po
Chr. Zob. te: Herod. FOG (mw)
AHAWA, rzeka lub kana w Babilonii (Ezd
8,15.21.31) o nieznanym pooeniu; miejsce
zbirki przed podr Ezdrasza do Jerozolimy
i postu ogoszonego przez Ezdrasza celem
uproszenia u Boga szczliwej drogi. Pewne
rkopisy greckie i 3 Ezd 8,41 nazywaj t rzek
czy kana Tera(s). W Ezd 8,15 Ahawa moe by
nazw miejsca, by moe osiedla, ale jest to
mniej prawdopodobne. (mw)
AINON, miejsce obfitujce w wod, gdzie
chrzci Jan Chrzciciel, w pobliu Salim (J 3,23).
Dokadne pooenie nie jest znane. Wzmianka
Euzebiusza z IV w. umiejscawia Ainon w dolinie
BetSzean, jakie 10 km na poudnie od tego mia
sta. Mozaikowa mapa z VI w. odkryta w Madabie
(Jordania) sytuuje Ainon po wschodniej stronie
Jordanu. Ostatnio lokalizuje si je w pobliu Na
blus, blisko obfitych wd Wadi Fara. (mw)
AJ, miasto kananejskie, pooone niedaleko
i na wschd od Betel (Rdz 12,8; 13,3), zwykle
utosamiane ze wspczesnym EtTell. Samo
hebrajskie sowo aj znaczy ruina, podobnie
jak wspczesna nazwa arabska (zwalisko,
grodzisko). EtTell, okoo 2,5 km na wschd
od Betel (obecne Bejtin), zostao przekopane
przez Judith MarquetKrause w latach
19331935 i ponownie przez Josepha A. Cal
lawaya w 19641972. Aj byo wanym orod
kiem miejskim o powierzchni okoo 12 ha w
epoce wczesnego brzu, od okoo 3100 do
rwnania okoo 4,5 ha).
W okresie wczesnego brzu Aj miao wity
ni i siedzib krlewsk. Jego mieszkacy, jak
si wydaje, przybyli pierwotnie z Syrii i Anato
lii. Wpyww egipskich dowodzi witynia
z tego okresu oraz importowane naczynia ala
bastrowe i kamienne. Miasto miao wielki
zbiornik wody wyoony kamieniem o poje
mnoci ponad 1800 m3. Miasto z okresu wczes
nego brzu zostao zniszczone okoo 2400 r.
przed Chr. i pozostao ruin do okoo 1200 r.
przed Chr.
Na powierzchni ponad 1 ha zostaa wtedy
zaoona na wzgrzu wioska bez murw, dato
wana na okoo 1220 r. przed Chr. Jej mieszka
cy uprawiali ziemi na tarasach i mieli skompli
kowany system cystern dla przechowywania
21 AKKAD

wody, co sugeruje dobr znajomo technik AKABA, zatoka, pnocna odnoga Morza Czer
rolniczych. Budowanie domw na filarach wonego, na wschd od Synaju. U jej kraca le
rwnie sugeruje, e bya to ludno, ktra ju ao EsjonGeber i Elat (Pwt 2,8). Szlak handlo
wczeniej wioda osiady tryb ycia. Wioska wy z poudnia prowadzi przez t zatok i dalej
zostaa ostatecznie opuszczona okoo 1050 r. na pnoc Drog Krlewsk. Kontrola nad za
przed Chr. tok zmieniaa si wraz ze zmianami politycz
Joz 8 opisuje zdobycie i zniszczenie Aj przez nymi w tym rejonie (2 Krl 14,22; 16,6). (mw)
Izraelitw. Jednake okoo 1250 r. przed Chr.,
a wic w czasie wedug powszechnej opinii AKACJA, drzewo, Acacia raddiana, ktrego
izraelskiego podboju Kanaanu, Aj nie byo drewno odgrywa znaczc rol w opowiada
zamieszkane. Wedug jednej z hipotez, rela niach o Wyjciu. Uyto go do budowy przybyt
cja z Joz 8 jest etiologiczna (tzn. wyjaniajca), ku i jego wyposaenia, o czym mowa rwnie
a nie historyczna, przypisujc oglnie znane w Pwt 10,3. W Iz 41,19 mwi si o obecnoci te
ruiny podbojowi przez Jozuego. Callaway go drzewa jako znaku oywienia pustyni przez
w swoim czasie sugerowa, e zdobycie Aj Boga. Rnych czci tego drzewa uywano
przez Izraelitw miao miejsce w epoce elaza, przy wyprawianiu skry (kora), wytwarzaniu
co znajduje odbicie w dwch fazach rozwoju powrozw (wkna), jako paszy (kwiaty i owo
wioski w tej epoce. Zdobycie Aj naleaoby ce), a w Egipcie jako balsamu leczniczego (y
wtedy datowa na okoo 1125 r. przed Chr. wicy z Acacia nilotica). (mw)
Alternatywny pogld, preferowany przez W.F.
Albrighta, gosi, e opowiadanie biblijne w Joz AKAN, syn Karmiego (1 Krn 2,7 [BT: Akar]),
8 pierwotnie odnosio si do zdobycia Betel, ktry ukrad cz rzeczy powiconych po
a potem zostao przeniesione na pobliskie rui zwycistwie Jozuego w Jerycho (Joz 7). Za na
ny Aj. Jakkolwiek by interpretowa dane ar ruszenie kltwy Bg ukara Izraela porak
cheologiczne i biblijne, Aj z pewnoci stwarza wojskow pod Aj, a Akan, wraz z rodzin, zo
pewne trudnoci w zrozumieniu relacji w Joz 8. sta ukamienowany. Zob. te: Aj. (mw)
Zob. te: Betel; Podbj Kanaanu. JFD (mw)
AKAR Akan
AJIN (hebr., oko, rdo). 1. Nazwa szesnastej
litery alfabetu hebrajskiego. Moga ona pochodzi AKBOR (hebr., mysz). 1. Ojciec BaalChana
od piktogramu przedstawiajcego oko. Jej war na, krla Edomitw (Rdz 36,38). 2. Syn Miche
to liczbowa wynosi 70. 2. Wioska koo Ribla na asza, ktrego Jozjasz wysa do prorokini Chul
pnocnej granicy Palestyny (Lb 34,11). 3. Miasto dy, aby zapyta j o znaczenie ksigi Prawa od
koo Rimmon (Joz 19,7; 1 Krn 4,32). (mw) krytej w wityni (2 Krl 22,1214). By moe
naleaoby go utosamia ze wspomnianym
AJJA. 1. Jeden z synw Sibeona, Choryty, mie przez Jeremiasza (26,22; 36,12) ojcem Elnata
szkajcego na obszarze Edomu (Rdz 36,24; na, dworzanina Jojakima. (mw)
1 Krn 1,40). 2. Ojciec Rispy (2 Sm 3,7; 21,8.1011),
jednej z konkubin Saula, ktra bya potem AKISZ, wadca filistyskiego miasta Gat, u kt
zwizana take z Iszbaalem i uwikana w wal rego Dawid szuka schronienia, gdy ucieka
k o tron po Saulu. (mw) przed Saulem. Z pocztku Dawid nie ufa Aki
szowi i udawa szalonego, gdy rozpoznano go
AJJALON. 1. Nazwa doliny i miasta, zwykle za jako zwyciskiego dowdc (1 Sm 21,1115);
liczanych do terenw Dana (Joz 19,42). Naj pniej jednak Akisz przyj Dawida i jego lu
bardziej znane jako miejsce, gdzie, jak powia dzi jako najemnikw i odda Dawidowi miasto
da si w opowiadaniach o bitwach Jozuego, Siklag w zamian za napady na poudniowe ple
zatrzymao si soce (Joz 10,12) i gdzie Jona miona, wrogie Filistynom (1 Sm 27,112). Jed
tan pokona Filistynw po bitwie pod Mikmas nake z powodu podejrze czci swych do
(1 Sm 14,31). Za Salomona cz drugiego okr wdcw Akisz wykluczy Dawida z wojen z
gu administracyjnego. Roboam odbudowa mia Izraelem (1 Sm 29,111). Zob. te: Dawid; Fili
sto i uczyni je warowni. Jeli chodzi o pooe styni. (mw)
nie miasta, to zwykle utosamia si je z Jalo na
zachodnim kracu doliny, ale sugerowano tak AKKA Akko
e Tell Koka, nieco na poudniowy wschd od
Jalo. 2. Miejsce pochwku Elona z pokolenia AKKAD, w Biblii miasto w krlestwie Nimroda
Zabulona (Sdz 12,12), zapewne pooone duo w ziemi Szinear (Rdz 10,10). Skojarzenie z mia
dalej na pnoc, koo Rimmon. (mw) stami z Rdz 10, nazwanymi Babel i Erek, po
AKKAD
Stela NaramSina, wnuka Sargona Wielkiego,
upamitniajca jego zwycistwo nad Lulubijczykami;
III tysiclecie przed Chr.
twierdza lokalizacj w Mezopotamii, znan
zreszt z licznych tekstw pozabiblijnych
i dzie sztuki. Dokadne pooenie miasta Ak
kad nie jest znane, ale prawdopodobnie leao
ono w rejonie wspczesnego Bagdadu lub na
obszarze midzy Bagdadem a Babilonem.
Jzyk, znany jako akkadyjski, zapisywany pi
smem klinowym, mia charakter semicki; znale
ziono zapisane w nim liczne zbiory tekstw na
tematy gospodarcze, administracyjne, prawne
i religijne, ktre dostarczaj wielu wskaz
wek co do natury i miejsca bogatej i wielora
ko rozwinitej kultury z III tysiclecia przed Chr.
Obszar, znany jako Akkad, zaczyna si
w bardzo bliskiej odlegoci od Tygrysu i Eufra
tu, na pnoc od miejsca, gdzie wpada do Ty
grysu dopyw Dijala. Rozciga si na poudnie
a do staroytnego Babilonu i Kisz, a wic na
wieleset kilometrw.Podobnie jak miasta star
szej kultury sumeryjskiej, rozwijajcej si dalej
na poudnie, miastapastwa nalece do impe
rium akkadyjskiego (starobabiloskiego) yy
22
z rolnictwa i handlu, ktre mona byo upra
wia i rozwija na wielk skal dziki rzekom.
Mao wiadomo o yciu politycznym Akkadu.
Kronika Sargona i Akkadyjczyk Sargon,
znalezione we fragmentach na tabliczkach,
opowiadaj o ekspansji Sargona, krla miasta
Kisz, na pnocny zachd i poudniowy
wschd oraz o utworzeniu imperium, ktre
jednak przetrwao tylko cztery pokolenia. Po
Sargonie nastpili jego synowie, Rimusz i Ma
nisztusu, ale bardziej jest znany jego wnuk
NaramSin. Ekspansja i wadza tej dynastii wy
niky prawdopodobnie gwnie z dostpu do
metali i innych surowcw. Statki przywoziy
kupcw z doliny Indusu, utrzymywano
poczenie ldowe z wyyn Iranu. upy z pod
bojw i towary handlowe, jakie znaleziono,
obejmuj metale, drewno i kamienie szlachet
ne. Wojsko okupacyjne stacjonowao w Suzie,
a konstrukcja magazynw, wity, instalacji
miejskich wskazuje na zwierzchnictwo nad
czci Syrii i grn czci doliny Tygrysu.
Tak byo od 2350 do 2200 r. przed Chr.
Dla badaczy Biblii nadzwyczaj interesujce
jest dziedzictwo literackie autorw akkadyj
skich. Czsto uywajc dawniejszych rde su
meryjskich, dostarczaj bogatego materiau do
bada porwnawczych. W badaniach nad
wpywem na idee biblijne wane s zwaszcza
epos o stworzeniu (Enuma elisz), epos o Gilga
meszu, o zstpieniu Isztar do wiata podzie
mnego, liczne hymny, rozwaania mdrocio
we, rytuay i kodeksy prawne. Zbir tych teks
tw mona znale w Ancient Near Eastern
Texts, red. James B. Pritchard, wyd. 3 (Prince
ton, NJ: Pronceton University Press 1974).
RSB (mw)
AKKO, jedno z wielkich miast portowych sta
roytnoci znajdujcych si na wschodnim wy
brzeu Morza rdziemnego. Akko (obecne
Tell elFuchchar) zostao w czasach nowoyt
nych zastpione przez wane miasto portowe
Hajf, ktra ley na poudnie od niego. Liczne
teksty oraz zabytki archeologiczne, po
chodzce z importu kreteskiego, myke
skiego i egipskiego, wiadcz, e Akko byo
przez dwadziecia pi stuleci kwitncym cen
trum handlowym, powizanym z caym Mo
rzem rdziemnym i Bliskim Wschodem (od
rodkowego brzu do okresu rzymskiego; od
okoo 2000 przed Chr. do 324 r. po Chr.). Wpyw
Akko na handel morski zmala po zdobyciu go
przez Arabw w 636 r. po Chr., ale odrodzi si
znw podczas panowania krzyowcw, gdy
miasto nazywao si St. Jean dAcre. Wzmianki
biblijne rzucaj wiato na konflikty polityczne
23 AKZIB

i religijne okresu hellenistycznego, gdy docho pooone blisko Hebronu (Joz 15,1819). Zob.
dzio do star midzy Machabeuszami a grecki te: Kaleb; Debir; KiriatSefer. (mw)
mi mieszkacami Akko, znanego wtedy jako
Ptolemaida (1 Mch 5,1415.2023). Miasto byo AKSZAF, dawne miasto w pnocnym Ka
najwyraniej bardzo wrogo nastawione do naanie, przy granicy dziau Asera. Krl Akszaf
ydw (1 Mch 12,45.48). W czasie swej trzeciej przyczy si do koalicji przeciw Izraelitom,
podry, Pawe odwiedzi to miasto, ktrego dowodzonej przez Jabina z Chasor, ale miasto
mieszkacy wczenie zaczli przyjmowa zostao w kocu zdobyte przez Jozuego (Joz
chrzecijastwo (Dz 21,7; zwane tu Ptolemai 11,1; 12,20). Uwaa si, e Akszaf leao nieda
da). Ostatnie znaleziska charakterystycznej ce leko wspczesnej Akki, ale dokadne pooe
ramiki filistyskiej potwierdzaj teksty biblijne nie nie zostao ustalone. (mw)
informujce, e pokolenia izraelskie nie byy
w stanie zdoby ani tego miasta, ani jakiegoko AKWILA. 1. Wedug Dz 18,23, judeochrzeci
lwiek innego z miast nadmorskich nalecych janin z Pontu w Azji Mniejszej, ktry tak jak Pa
do Filistynw (Sdz 1,31). SLR (mw) we, by z zawodu wytwrc namiotw (ryma
rzem). Wraz z on Prysk (wedug listw
AKKUB. 1. Potomek Dawida z okresu po wy Pawowych), czyli Pryscyll (wedug Dz), zo
gnaniu (1 Krn 3,24). 2. Jeden z czterech odwier sta wypdzony z Rzymu w nastpstwie edyktu
nych witynnych (1 Krn 9,17; por. Ezd 2,42; cesarza Klaudiusza, prawdopodobnie w 49/50 r.
Ne 7,45; 11,19; 12,25). 3. Gowa rodziny sug po Chr. Z racji jednej wiary i tego samego za
witynnych w okresie po wygnaniu (Ezd 2,45). wodu Pawe mieszka u Akwili i Pryscylli pod
4. Lewita, ktry towarzyszy Ezdraszowi przy czas swego pobytu w Koryncie; stali si jego
objanianiu i czytaniu Prawa (Ne 8,7). (mw) najbardziej zaufanymi wsppracownikami.
Skoro mieli majtek i mogli swobodnie podr
AKOR, dolina, cz pnocnego pogranicza Ju owa, musieli mie znaczne rodki finanso
dy (Joz 15,7) i miejsce egzekucji Akana (Joz 7,24 we. Dla autora Dziejw Apostolskich s wzor
26) za jego chciwo, jak wykaza podczas cowymi chrzecijanami: przyjacielscy, gocin
witej wojny. W Oz 2,17 i Iz 65,10 nie pojawia ni i hojni. Wedug Dz 18,1819 Akwila i Pryscyl
si ta dawniejsza niechlubna reputacja tego mie la opucili Korynt z Pawem, towarzyszyli mu
jsca; prorocy wspominaj o Akor jako symbolu do Efezu i, jak si wydaje, zaoyli tam Koci
nadchodzcych lepszych czasw. Jest to prawdo domowy (por. 1 Kor 16,19), pniej za po
podobnie wspczesne ElBukeja midzy Jerycho uczali Apollosa, gdy ten przyby do Efezu (Dz
a pnocnym kracem Morza Martwego. (mw) 18,2426). Jeli Rz 16 jest pierwotn czci Li
stu do Rzymian (w co niektrzy powtpie
AKROPOL (gr., grne miasto) centrum wielu waj), to wrcili oboje do Rzymu po odwoaniu
miast staroytnych. Akropol by otoczon mu edyktu Klaudiusza w 54 r. po Chr.; w innym
rami twierdz, pooon na wzgrzu gru przypadku zapewne pozostali w Efezie (Rz
jcym nad miastem, ktre byo usytuowane na 16,35a). Zob. te: Apollos; Klaudiusz; List do
zboczu. witynie i sanktuaria czsto znaj Rzymian; Pawe; Pryska. AJM (mw)
doway si wewntrz murw akropolu, tak
jak w przypadku staroytnych Aten. (mw) AKZIB. 1. Miasto w pnocnym Kanaanie,
pooone blisko wybrzea na pnoc od Akko.
AKSA, crka Kaleba, ktr da za on swemu Cho leao na pograniczu dziau Asera, Kana
wspplemiecowi Otnielowi w nagrod za nejczycy nigdy nie zostali cakiem usunici
zdobycie miasta KiriatSefer (Debir; Joz 15,1617; z miasta (Joz 19,29; Sdz 1,31). Jest ono hipote
Sdz 1,1213). Jako posag Kaleb da jej dwa rda tycznie identyfikowane z obecnym ezZib lub
Akropol ateski. Szczyt wzgrza zajmuje Partenon
z V w. przed Chr. Pawe przemawia do sdu zbierajcego si
na niedalekim wzgrzu, Areopagu.
ALABASTER 24

ALEKSANDER. 1. Aleksander III Macedoski

(356323 przed Chr.), znany jako Aleksander
Wielki, jeden z najwikszych wodzw wszyst
kich czasw. Odziedziczy tron w 336 r. przed
Chr. jako krl Macedonii i greckich miastpastw
podbitych przez jego ojca, Filipa II.
W 334 r. przed Chr. Aleksander rozpocz pod
bj imperium perskiego na wschodzie. Pierwsza
faza podboju przypada na lata 334330 przed
Chr., a wic w czasie, gdy krl perski Dariusz III
jeszcze y i mg stawi opr. Przez pierwsze lata
kampanii Aleksander maszerowa przez Anato
li, Fenicj, Palestyn, Egipt i Mezopotami. Cho
cia flota grecka w 334 r. zostaa rozbita, Aleksan
Naczynia alabastrowe z Dejr elBalah. drowi udao si sparaliowa dziaania floty per
15001200 przed Chr. skiej, zajmujc jej bazy. W 331 r. wyrocznia Amo
na Re w Egipcie ogosia Aleksandra bogiem.
Tel Achziw. 2. Miasto na nizinach Judy, hipote W pewnym momencie Aleksander nawet doma
tycznie identyfikowane z Tell elBejda, na ga si, by mu oddawano cze bosk. W kwiet
pnocny zachd od Lakisz (Joz 15,44; pra niu 331 r. Aleksander zaoy miasto Aleksandria
wdopodobnie take Mi 1,14). (mw) na zachodnim kracu delty Nilu. Aleksander
zdoa zagarn bogactwa zdobytych stolic per
ALABASTER, spoista i przejrzysta odmiana gi skich. W 330 r. spali Persepolis, a w lipcu tego ro
psu, czsto uywana do wyrobu naczy. W NT ku zosta zamordowany Dariusz. Aleksander za
wspomina si o alabastrowym flakoniku na koczy t faz podboju rozpuszczajc wojska
pachnida. Pozbawiony uchwytw mia dug swych greckich sojusznikw. Na drug faz
szyjk, ktr tuczono, by wyla pachnido (330327 przed Chr.) przypada tumienie po
(Mk 14,3; Mt 26,7). (mw) wsta narodowych w imperium. Towarzyszya
jej rosnca orientalizacja dworu i maestwo
ALAMOT (hebr., dziewczta), wskazwka Aleksandra z baktryjsk ksiniczk Roksan.
muzyczna o nieznanym pochodzeniu i zna W tym okresie w imperium zaoono szereg
czeniu. Niektrzy sdz, e etymologia tego miast o nazwie Aleksandria.
okrelenia sugeruje sens do piewania przez W 327 r. przed Chr. Aleksander podj swoj
dziewczta (Ps 46), ale uycie tego sowa jako sawn wypraw przez Afganistan do Indii. Jej
wskazwki do gry na harfie (1 Krn 15,20)

a
zakada, e chodzio o motyw muzyczny lub
Gowa Aleksandra Wielkiego. Aleksander jest
rytm. Zob. te: Psalmw Ksiga. (mw) przedstawiony jako mody Herakles w nakryciu
gowy z lwiej skry; srebrna tetradrachma wybita
ALEF, pierwsza litera alfabetu w Grecji w II w. przed Chr. po jego mierci.
hebrajskiego, czsto uywana do
oznaczania pergaminowego r
kopisu Biblii greckiej z IV w. R
kopis ten zosta odkryty w XIX w.
przez Konstantina von Tischendorfa w klaszto
rze w. Katarzyny koo gry Synaj i std nazy
wany jest Kodeksem Synajskim (Codex Sinaiti
cus, inny skrt S). Pierwotnie zawiera okoo 720
kart, kada o wymiarach 38 na 34 cm z czterema
kolumnami na stronie. Dzi zachowaa si
cz ST: 43 karty w Lipsku, fragmenty 3 kart
w Sankt Petersburgu, a 199 kart i cay NT (148
kart) w bibliotece British Museum w Londynie.
Na kocu NT umieszczono List Barnaby i cz
Pasterza Hermasa. W 1980 r. podano, e odna
leziono nastpnych dwanacie kart w klaszto
rze w. Katarzyny. Zob. te: Kodeks; Teksty,
przekady, rkopisy, wydania. BMM (mw)
25
kontynuacja okazaa si niemoliwa, gdy od
dziay odmwiy dalszego marszu. Aleksander
pomaszerowa w d Indusu, ale plany koordy
nacji dziaa armii i floty nie powiody si, po
niewa statki nie przybyy na czas z powodu
monsunw. Tylko jedna czwarta armii prze
ya powrt przez pustyni Gedrozji (poud
niowe wybrzee Pakistanu i Iranu). Po po
wrocie Aleksander usun urzdnikw, kt
rych lojalno okazaa si w czasie jego nie
obecnoci wtpliwa.
W ostatnich osiemnastu miesicach doszo
do rozpuszczenia weteranw macedo
skich. Armia i dwr w coraz wikszym stop
niu byy obsadzane przez Iraczykw. Ale
ksander nakaza repatriacj wychodcw
greckich z imperium. Jak si wydaje, wyma
ga oddawania sobie czci boskiej, a mianowi
cie stojcy przed jego obliczem musieli upa
przed nim na twarz. W kocu, gdy przygoto
wywa si do kampanii w Arabii, zmar 10 VI
323 r. Jego ciao stao si przedmiotem roz
grywek; w kocu zdoby je Ptolomeusz I i za
bra do Egiptu.
Cho zachowa perski system administracyj
ny, a mianowicie podzia na satrapie, Aleksan
der zakada garnizony i miasta typu greckiego
na caym podbitym obszarze, co przyczynio
si do orientalizacji kultury greckiej wrd
wyksztaconych warstw. Okres hellenistyczny
(okoo 300 przed Chr. 300 po Chr.), ktry std
wynikn i w ktrym kultura grecka zdomino
waa basen rdziemnomorski z zapleczem,
zawdzicza swoj dynamik zwycistwom
Aleksandra, a rozpocz si w chwili jego mie
rci. Dominacja kultury greckiej, a zwaszcza j
zyka greckiego, doprowadzia m.in. do
przekadu ST na grecki (Septuaginta) i do spi
sania NT w tyme jzyku. Spory co do stopnia
obecnoci kultury greckiej w spoecznoci y
dowskiej doprowadziy take do star midzy
tymi, ktrzy sprzyjali jej przyjciu, a tymi, kt
rzy j cakiem odrzucali.
2. Syn Szymona Cyrenejczyka (Mk 15,21).
3. Czonek rodziny arcykapaskiej (Dz 4,6).
4. yd z Efezu (Dz 19,33). 5. Odstpca z 1 Tm
1,20. Zob. te: Aleksandria; Persepolis; Persja.
PP (mw)
ALEKSANDRA, ona Aleksandra Jannaja, kr
la z dynastii hasmonejskiej. Rzdzia krle
stwem ydowskim po mierci ma, od 76 do
69 r. przed Chr. Za jej panowania faryzeusze
cieszyli si znacznymi wpywami, a krlestwo
machabejskie zaywao pokoju. Po jej mierci
dwaj synowie: Hirkan II, ktry by arcy
kapanem za rzdw matki, oraz Arystobulos II,
ALEKSANDRIA
rozpoczli zaciek walk o tron. Zob. te:
Hasmoneusze; Machabeusze. (mw)
ALEKSANDRIA, egipskie miasto na wybrzeu
Morza rdziemnego, na zachodnim kracu
delty Nilu, zaoone w 332 r. przed Chr. przez
Aleksandra Wielkiego; za Ptolemeusza I, jego
nastpcy w Egipcie, zostaa stolic kraju.
Aleksandria bya jednym z najwikszych miast
wiata hellenistycznego, gwnym portem (Dz
27,6; 28,11) sawnym ze swej latarni morskiej
wysokiej na 135 m, ogniskiem hellenistyczne
go ycia intelektualnego i kulturalnego ze
wspania bibliotek, liczc czterysta tysicy
tomw, i muzeum.
Aleksandria miaa blisko milion mieszka
cw; znaczn cz ludnoci stanowili ydzi,
ktrzy do I w. po Chr. tworzyli tu najwiksz
w wiecie wsplnot diaspory (ydw miesz
kajcych poza krajem Izraela). Stosunki mi
dzy grupami w miecie byy do napite, tak
e dochodzio do krwawych rozruchw i po
gromw oraz do powstania pierwszego znane
go getta ydowskiego. Aktom przemocy
pooy kres w 41 r. po Chr. edykt cesarza Klau
diusza, ktry wprost potwierdzi wolno reli
gijn ydw w Aleksandrii i w caym impe
rium, a porednio przyczyni si do okresu
wzgldnego spokoju, ktry pozwoli na eks
pansj Kocioa chrzecijaskiego.
Rozkwit literatury Aleksandrii wywar bez
poredni wpyw na Bibli. W Aleksandrii do
konano greckiego przekadu Biblii hebrajskiej
na jzyk grecki (Septuaginta); napisano Ksi
g Mdroci i Trzeci, a moe take Drug i
Czwart, Ksig Machabejsk, wypracowano
alegoryczn metod interpretacji, ktr za
ALEKSANDRYJSKI KODEKS 26

uwaa si w pismach Filona, ydowskiego filo asydejczykw i wydanie rozkazu zburzenia

zofa i teologa, a pniej w Licie do Hebrajczy muru wewntrznego dziedzica wityni
kw, Licie Barnaby i pismach pniejszych (1 Mch 9,5457). Zob. te: Machabeusze; Seleu
chrzecijaskich nauczycieli, np. Klemensa cydzi. (mw)
z Aleksandrii i Orygenesa. Chocia ydzi miesz
kali w Aleksandrii od pocztku, pocztki ALLELUJA (hebr., chwalmy Pana), w Bib
chrzecijastwa w niej otacza mga tajemnicy. lii hebrajskiej sowo to pojawia si jedynie
Apollos (Dz 18,24), wsppracownik Pawa, w Ksidze Psalmw (Ps 104150). Uyto go dwa
by Aleksandryjczykiem, ale nawrci si na dziecia trzy razy jako wstpu i zakoczenia
chrzecijastwo ju po opuszczeniu tego mia psalmw, przy czym, wbrew zasadom grama
sta. Legenda przypisuje pierwsz misj chrzecityki hebrajskiej, zapisywano je w postaci jed
jask w Aleksandrii Markowi, ale pierwsze pe nego sowa. W okresie talmudycznym prakty
wne wiadectwo o chrzecijastwie w tym mie ka ta nie bya jednak powszechna. Jedynie
cie pochodzi z II w. Historia chrzecijastwa w Ps 135,3 (BT: przekad) sowo alleluja stano
wi wewntrzny element tekstu, nie bdc wst
w Aleksandrii jest cile zwizana z walk z gno
pem czy zakoczeniem psalmu, i jest zapisane
stycyzmem, ktry take rozwija si na ziemi egips
kiej. Zob. te: Apollos; Filon; Gnostycyzm; w postaci dwch sw. Zarwno Septuaginta,
Mdroci Ksiga; Septuaginta. jak i Wulgata transliteruj hebrajskie sowo za
JBM (mw)
miast je tumaczy. Wskazuje to, e penio ono
ALEKSANDRYJSKI KODEKS A funkcj religijnego okrzyku, prawdopodobnie
zachcajcego suchaczy do uczestniczenia
ALEMET. 1. Syn Bekera i wnuk Beniamina w liturgicznej recytacji psalmw. Pniej alle
(1 Krn 7,8 [BT: Alamet]). 2. Potomek Saula, luja stao si zwyczajowym okrzykiem rado
ktrego ojcem by Jara (1 Krn 9,42) albo Joadda ci: ydzi aleksandryjscy wypiewywali alle
(1 Krn 8,36). 3. Miasto na obszarze Beniamina luja po ocaleniu ich od mierci z rk Egip
(1 Krn 6,45), zwane te Almon i utosamiane cjan (3 Mch 7,13); w Ap 19,18 alleluja stano
z Chirbet Almit, lece nieco na pnocny wi wstp do anielskiego wielbienia Boga. Re
wschd od Anatot i na wschd od Gibeonu. cytacja sowa alleluja odgrywaa wan rol
(mw) w liturgii wczesnego Kocioa. MZB (zk)

ALFA, pierwsza litera alfabetu greckiego. W Apo
kalipsie w. Jana Bg (1,8; 21,6) i Jezus (22,13)
s nazywani Alf i Omeg, tzn. Pierwszym
i Ostatnim (omega jest ostatni liter alfabetu
greckiego; por. Iz 44,6 o Bogu jako Pierwszym
i Ostatnim). Bg by obecny na pocztku (Rdz
1,12,24; Ps 90,2) i Jezus take by od pocztku
(J 1,13). Zarwno Bg, jak i Jezus maj wada
w czasach ostatecznych. Zob. te: Eschatolo
gia; Krlestwo Boe; Milenium; Omega; Paru
zja; Stworzenie; Symbol; Syn Czowieczy.
(mw)
ALFABET Pismo
ALOES, kada rolina z rodzaju Aloe. Aloes,
wspominany w Biblii, nie jest gorzk rolin le
cznicz, ktr znamy, lecz wonnym drewnem
uzyskiwanym z drzewa aloesowego bd san
daowego i uywanym jako pachnido. W Ps
45,8 i Pnp 4,14 wymienia si go obok innych
pachncych substancji, takich jak mirra i kasja.
Niektrzy uczeni uwaaj, e aloes, ktry przy
nis Nikodem (mieszanina mirry i aloesu) na
pogrzeb Jezusa (J 19,39), by aloesem leczni
czym, jakiego uywali Egipcjanie przy balsamo
waniu. Inni jednak wskazuj, e sowa te mog
si odnosi do cennego pachnida, by moe
uywanego do nasczania caunu. PP (mw)

ALFEUSZ. 1. Ojciec Jakuba, jednego z dwuna AMALEKICI, potomkowie Amaleka, ktry

stu uczniw Jezusa, rnego od Jakuba, syna
Zebedeusza (Mt 10,3; Mk 3,18; k 6,15; Dz
1,13). 2. Ojciec Lewiego (Mateusza?), poborcy
podatkowego (Mk 2,14; por. Mt 9,9; k 5,27).
Zob. te: Jakub; Lewi; Mateusz. (mw)
ALKIMOS, yd, z nominacji Seleucydw arcy
kapan okoo 161159 przed Chr.; nominacja ta
bya wymierzona przeciwko Machabeuszom
(1 Mch 7,525; por. 2 Mch 14,326). Zosta znie
nawidzony m.in. za zdradzieck rze grupy
wedug ST by synem Ezawa (Rdz 36,1516).
Lud Amalekitw zamieszkiwa tereny przypi
sywane Judzie, Izraelowi i krlestwom Zajor
dania. Byli zapewne koczownikami. Czsto
wzmiankuje si ich jako lud mieszkajcy na
pograniczu terenw zamieszkiwanych przez
ludy osiade lub w zwizku z pustyni.
Amalekici zaatakowali Izrael w czasie jego w
drwki przez pustyni (Wj 17,816); wiadomo
ta tumaczy wrogo panujc midzy tymi dwo
ma ludami. Inne wzmianki o Amalekitach suge
27 AMFIPOLIS

ruj, e yli z najazdw na wioski i spoeczno AMASAJ. 1. Dowdca trzydziestu mocarzy

ci rolnicze (1 Sm 30,120; Sdz 6,16).
Gdy Izrael w epoce sdziw i zjednoczonej
monarchii utwierdza swj terytorialny stan
posiadania (okoo 1225926 przed Chr.), za
groenie ze strony Amalekitw stopniowo
malao (por. 2 Sm 8,12; 1 Krn 18,11). Poza
ogln uwag w 1 Krn 4,43, w ST nie ma
wzmianki o Amalekitach po opowiadaniach
o Dawidzie.
JAD (mw)
AMARIASZ (hebr., [przy]rzek Jah[we]). 1. Le
wita, przodek Sadoka i Ezdrasza. W jednym
spisie genealogicznym (1 Krn 6,37.11) wyst
puj dwie osoby o tym imieniu: syn Merajota
i syn Azariasza. Inne spisy opuszczaj jednak
jednego z nich (1 Krn 6,52 pierwszego; Ezd 7,3
drugiego). By moe te pniejsze spisy zo
stay skrcone, co czsto zdarza si w tekstach
biblijnych. Jest te moliwe, e czci dawniej wytracajc zabjcw, ale oszczdzajc ich
szego spisu zostay przypadkowo zdublowane
przez kopistw. 2. Lewita, drugi syn Hebrona
z rodu Kehata (1 Krn 23,19). 3. Naczelny
kapan w Jerozolimie za panowania Jozafata
(2 Krn 19,11). 4. Lewita za panowania Ezechia
sza, ktry mia udzia w rozdzielaniu przysu
gujcych lewitom czci ofiar midzy miasta
lewickie (2 Krn 31,15). 5. Lewita, ktry po
wrci z niewoli babiloskiej z Zorobabelem
(Ne 12,2), by moe ten sam, ktry podpisa
przymierze zobowizujce do przestrzegania
Prawa (Ne 10,4) i zosta przez Ezdrasza pot
piony za maestwo z cudzoziemk (Ezd
10,42), cho ta identyfikacja jest niepewna.
6. Judejczyk z Jerozolimy po wygnaniu (Ne
11,4). 7. Grupa rodzinna w Jerozolimie po
wygnaniu, ktrej przywdc by Jochanan
(Ne 12,13). 8. Syn krla (?) Ezechiasza w gene
alogii proroka Sofoniasza (So 1,1).
DRB (mw)
AMARNA, TELL EL Tell elAmarna
AMASA (hebr., wspiera [por. Iz 46,3]). 1. Syn
Abigail, przyrodniej siostry Dawida, i Jetera
(1 Krn 2,17). By kuzynem Joaba i jego na
stpc na stanowisku wodza naczelnego,
mimo e przyczy si do buntu Absaloma
(2 Sm 17,25; 19,14). Podczas buntu Szeby za
niecha podjcia szybkich dziaa i zosta zabi AMFIPOLIS, miasto lece w gbi ldu, na
ty przez Joaba (2 Sm 20,113). Moe by uto
samiony z Amasajem, przywdc trzydziestu
mocarzy Dawida (1 Krn 12,19). 2. Syn Chad
laja i ksi Efraima (2 Krn 28,12), ktry po
mg jecom judzkim (2 Krn 28,1215).
JGG (mw)
Dawida, jego elitarnej stray przybocznej
(1 Krn 12,19). 2. Lewita, syn Elkany i ojciec
Machata (1 Krn 6,2021), moe ta sama osoba
co w 2 Krn 29,12. 3. Kapan z rodu Lewiego,
ktry za Dawida by trbaczem przed ark
(1 Krn 15,24). (mw)
AMAZJASZ (hebr., potny jest Jahwe).
1. Krl Judy od okoo 800 do 783 r. przed Chr.
By synem Joasza, obj tron majc dwadzie
cia pi lat (por. 2 Krl 14,120). Wedug 2 Krl
14,2 rzdzi dwadziecia dziewi lat, ale pro
blemy chronologiczne, jakie wynikaj z faktu,
e panowa w tym samym czasie co Jochaz,
krl Izraela (2 Krl 14,17), mog by rozwizane
tylko przy zaoeniu, e rzdzi faktycznie tyl
ko okoo osiemnastu lat, a w pozostaym czasie
by regentem. Wstpiwszy na tron po zamor
dowaniu ojca Amazjasz umocni sw wadz
synw. Podaje si, e zabi 10 000 Edomitw w
bitwie w Dolinie Soli, ale samo miejsce, a take
pooenie Sela (Petra?), nie jest zidentyfikowa
ne. Omielony sukcesem w walce z Edomem
sprowokowa swego rywala Joachaza, krla
Izraela (2 Krl 14,814), ktry wyruszy przeciw
niemu i pokona go w bitwie pod BetSzemesz,
po ktrej Juda staa si wasalem Izraela. Potem
zawizano przeciwko niemu spisek, cigano
go do Lakisz, gdzie zosta zamordowany.
2. Ojciec Josza z pokolenia Symeona (1 Krn
4,34). 3. Lewita z rodziny Merariego (1 Krn
6,30). 4. Kapan z Betel (Am 7,10.12.14).
WGD (mw)
AMEN, sowo hebrajskie oznaczajce pew
no, wiarygodno i wierno. Zarwno ST,
jak i NT uywaj go jako odpowiedzi liturgi
cznej na kocu psalmw i doksologii, ktrej
udziela zgromadzenie potwierdzajc tre
modlitwy (Amen niech tak si stanie).
W Ewangeliach Jezus czsto poprzedza swe
nauki sowami: Amen, mwi wam solen
ne zapewnienie, ktre tradycyjnie si tuma
czy: Zaprawd powiadam wam.
(mw)
AMENHOTEP IV Echnaton
pnoc od Zatoki Strymoskiej w pnocno
wschodniej Macedonii. Rzeka Strymon, ktra
tworzy ptl wok czci miasta, zapewne in
spirowaa jego greck mazw, ktra oznacza
miasto podwjne. W I w. po Chr. Amfipolis
byo posterunkiem wojskowym i przystan
AMINADAB 28

kiem na gwnej drodze rzymskiej biegncej na poudnie od Ammonitw. Badania historycz

ze wschodu na zachd, z Azji do Italii, Via Eg ne wskazuj, e powstanie krlestwa ammonic
natia. Po opuszczeniu Filippi Pawe przeszed kiego na wschd od Jordanu zbiego si w czasie
przez Amfipolis idc do Tesaloniki (Dz 17,1). z powstaniem kilku pastw na obszarze syro
(mw) palestyskim w epoce pnego brzu i wczes
nego elaza (okoo 15001000 przed Chr.). Inne
AMINADAB Amminadab ludy, ktre si wtedy wyoniy, to Moabici, Edo
mici, Izrael i kilka pastw aramejskich.
AMMIEL. 1. Syn Gemalliego z pokolenia Da W rdach egipskich z epoki pnego
na, jeden ze szpiegw posanych przez Moje brzu nie ma wzmianki o Ammonie, inaczej ni
sza do Kanaanu (Lb 13,12). 2. Ojciec Makira, w przypadku Moabu, ale wiadectwa archeo
ktry opiekowa si kalekim synem Jonatana, logiczne jasno dowodz, e na obszarze obec
Mefiboszetem (2 Sm 9,45), i zaopatrzy Dawi nego Ammanu istniay w tym okresie stae osie
da w Machanaim (2 Sm 17,27). 3. Ojciec BatSzui dla. W ostatnich latach dugoterminowe przed
(omykowo zamiast Batszeby; 1 Krn 3,5). siwzicie, znane jako Madaba Plains Project,
4. Szsty syn ObedEdoma, Korachity strzegce osigno znaczny postp w badaniu kultu
go bramy wityni (1 Krn 26,5). (mw) ry ammonickiej epoki elaza. Wykopaliska
w miejscach pooonych par kilometrw na
AMMIHUD. 1. Ojciec Eliszama, wdz Efraimi poudnie od Ammanu; w Hesban (biblijne
tw (Lb 1,10; 2,18; 7,48.53; 10,22) i pradziadek Cheszbon?), Tell elUmejri, Tell Dawa, odso
Jozuego (1 Krn 7,26). 2. Ojciec Samuela z po niy otoczone murami osiedla, swoisty typ cera
kolenia Symeona,ktry dzieli ziemi na dziay miki, pozostaoci inskrypcji. Trwaj wykopali
dziedziczne (Lb 34,20). 3. Ojciec Pedahela ska na duym wzgrzu dawnego Rabba, gdzie
z pokolenia Neftalego, ktry take dzieli zie odkryto pozostaoci zarwno z epoki p
mie (Lb 34,28). 4. Ojciec Talmaja, krla Geszur, nego brzu, jak i wczesnego elaza.
do ktrego uciek Absalom (2 Sm 13,37 [BT: Konflikty midzy Ammonem a Izraelem po
Ammichud])). 5. Syn Omriego z pokolenia Ju wstay ju we wczesnej fazie ich historii polity
dy i ojciec Utaja (1 Krn 9,4). (mw) cznej. Niedugo po wejciu do Ziemi Obiecanej
Izraelici zostali pokonani przez koalicj
AMMINADAB (hebr., krewny mj [jest] do
stojny). 1. Ojciec Elbiety, ony Aarona
(Wj 6,23 [BT: Amminadab]), i Nachszona, wo
dza Judy w czasach wdrwki przez pustyni Posg krla ammonickiego z wapienia;
(Lb 2,3) Wspomniany jest w genealogii Dawi IX w. przed Chr.
da (Rt 4,1920) i wrd praojcw Jezusa z lini
Jzefa (k 3,33 [BT: Aminadab]). 2. Lewita z ro
du Kehata (1 Krn 6,7), prawdopodobnie ten
sam, ktry jako wdz rodu Uzzjela (syna Ke
hata pomg sprowadzi Ark Przymierza
z domu ObedEdoma do Jerozolimy (1 Krn
15,10). (mw)

AMMISZADDAJ (hebr., krewnym moim Sza

daj [imi Boe tumaczone jako Wszechmoc
ny]), ojciec Achijezera, wodza pokolenia Dana
podczas wdrwki przez pustyni (Lb 1,12).
(mw)

AMMONICI, lud yjcy na wschd od Jorda

nu, na obszarze obecnego pastwa Jordania.
Ich stolica nazywaa si Rabba, ktrej staroyt
ne pozostaoci znajduj si w rodku obecne
go Ammanu. Wedug Rdz 19,3038, Lotowi,
bratankowi Abrahama, urodzi si syn imie
niem BenAmmi. Mia on by przodkiem Am
monitw. Jego przyrodnim bratem by Moab,
przodek Moabitw, ktrzy mieszkali bardziej
29 AMORYCI

Ammonitw i Filistynw. Jefte, syn Gileada AMON. 1. Namiestnik miasta Samaria za pano
i prostytutki, zebra Izrael do walki z nimi. Dla wania Achaba (1 Krl 22,10.26). 2. Krl Judy,
zapewnienia sukcesu Jefte lubowa ofiarowa syn i nastpca Manassesa. By ojcem Jozjasza.
Bogu pierwsz istot, jak napotka, wracajc Zosta krlem majc dwadziecia dwa lata
do domu po zwycistwie. Jego zwycistwo zo i rzdzi przez dwa lata (642640 przed Chr.);
stao przymione przez to, e pierwsza powi zgin we wasnym paacu z rk swoich sug
taa go crka, jego jedyne dziecko (Sdz 10,611,40). (2 Krl 21,1926; 2 Krn 33,2125). Spiskowcy byli
W pniejszych walkach Ammonici zostali po widocznie przeciwnikami polityki proasyryj
konani przez Saula pod Jabesz w Gileadzie skiej, prowadzonej przez niego i jego ojca. Autor
(1 Sm 11) i przez Dawida pod Rabba (2 Sm Ksig Kronik uwaa win Amona za jeszcze
11,1421). Niewiele wiadomo, co stao si wiksz ni jego ojca, Manassesa.
z Ammonitami po tych klskach, ale Izrael mimo (mw)
tych zwycistw, nie zdoa podporzdkowa ich
sobie na stae. Gdy polityczne powodzenie AMORYCI, wedug tradycji biblijnych jeden
Izraela i Judy przygaso w VIII i VII w. przed z pierwotnych oprcz Kananejczykw i Che
Chr., kultura ammonicka nadal si rozwijaa, tytw ludw Kanaanu przed przybyciem
co potwierdzaj dane w postaci zarwno in Izraela (por. Ez 16,3). Termin Amoryta moe
skrypcji, jak i kultury materialnej. si odnosi do pierwotnej ludnoci caego tego
Gwnym bstwem Moabu by Milkom. Je obszaru (np. Rdz 15,16; Pwt 1,7). W szczegl
go imi jest utworzone od tematu mlk, ozna noci Amorytw kojarzy si z Zajordaniem
czajcego krla, wadc. Wedug 1 Krl 11, Salo oraz krlestwami Sichona z orodkiem w Che
mon zbudowa Milkonowi sanktuarium szbonie i Oga z orodkami w Asztarot i Edrei. Ci
na wzgrzu, na wschd od gry witynnej dwaj krlowie Amorytw jawi si jako prze
w Jerozolimie. Wzniesienie tego sanktuarium pra ciwnicy Izraela przed jego osiedleniem si
wdopodobnie byo podyktowane wymogami w Palestynie. Oga, z jego sawnym elaznym
dyplomatycznego maestwa midzy Salo oem, wymienia si jako ostatniego ze synnych
monem a ksiniczk ammonick. olbrzymw. Z perspektywy izraelskiej Amoryci
Stolica Ammonu, Rabba, zostaa odbudowa byli bawochwalcami i niegodziwcami (np. Joz
na i rozbudowana w III w. przed Chr. przez Pto 24,15; Sdz 6,10). Dlatego Bg usun ich z ziemi.
lemeusza Filadelfa, potomka jednego z wo O Amorytach, mwicych jzykiem se
dzw Aleksandra Wielkiego, ktrzy po jego mickim, wzmiankuje si w tekstach klino
mierci podzielili midzy siebie podbite prze wych (i egipskich) jako o wczesnej grupie lud
ze ziemie. Ptolemeusz na wasn cze nazwa nociowej, kojarzonej zwaszcza z zachodem
nowe miasto Filadelfi. Ponowne pojawienie (wliczajc w to rejony zwizane z patriarchami
si nazwy Ammonitw w nazwie wspczesnej Izraela, Abrahamem, Izaakiem i Jakubem) i do
stolicy Jordanii Ammanu jest dowodem minujcej politycznie nad Mezopotami w po
trwaego kojarzenia tego regionu z owym sta cztkach II tysiclecia przed Chr. By te region
roytnym ludem. Zob. te: Jefte. Amurru w zachodniej Syrii. Niekiedy, np. dwa
JAD (mw) wieki przed Wyjciem (XVXIV w. przed Chr.),
istniao osobne krlestwo Amurru; w okresie
AMNON (hebr., wierny). 1. Najstarszy syn wczeniejszym obszar ten mia paru krlw.
Dawida i Achinoam, brat przyrodni Absaloma. Nie wiadomo, jak dugo Amoryci przebywali
Zakocha si w przyrodniej siostrze Tamar, cr w ziemi Kanaan. Dane jzykowe w postaci
ce Dawida i Maaki i rodzonej siostrze Absalo imion wskazuj na ich obecno do okoo 1900 r.
ma. Za rad kuzyna Jonadaba zacz udawa przed Chr. jako populacji osiadej, ale wiadec
chorego i poprosi Dawida, by Tamar mu twa te nie s decydujce. Rwnie dane ar
usugiwaa, a gdy zostali sami, zgwaci j. Jego cheologiczne nie s rozstrzygajce. Nadejcie
czyn rozgniewa Absaloma, ktry czeka na Amorytw niektrzy uczeni czyli z niecigo
okazj do zemsty. Po dwch latach Absalom ci archeologiczn pod koniec okresu wczes
namwiwszy Dawida, by wysa z nim synw nego brzu III, okoo 2350 r. przed Chr. (i przej
krlewskich na strzy owiec, ze swoimi su ciem do pkoczowniczego pasterstwa) albo
gami ukartowa zamordowanie Amnona. Jego z pocztkiem okresu rodkowego brzu I,
mier staa si powodem zerwania wizi okoo 2000 r. przed Chr. (i przejciem do
midzy Dawidem a Absalomem (2 Sm 13). spoecznoci bardziej zurbanizowanej). Prob
2. Syn Szymona z pokolenia Judy (1 Krn 4,20). Zob. lem nie jest rozwizany. Zmiany ludnociowe
te: Absalom; Dawid; Tamar. na znacznym obszarze s zjawiskiem zoonym,
DRB (mw) a skorelowanie wiadectw literackich z archeo
AMOSA KSIGA 30

logicznymi okazuje si zadaniem trudnym. kocowe (9,8c15) i ustpy hymniczne (4,13;

Zob. te: Og; Sichon. 5,89; 9,56) zostay najprawdopodobniej doda
HBH (mw) ne pniej, w czasie wygnania do Babilonii.
Take kilka innych wersetw, np. 3,7, jest
AMOSA KSIGA, jedna z ksig dwunastu pro wtrnych.
rokw mniejszych ST (od Ozeasza do Mala Zarwno forma, jak i styl mw Amosa ujaw
chiasza). Amos, hebrajski prorok z VIII w. niaj jego rozumienie roli i przesania proroka.
przed Chr., ktremu jest ona przypisana, po Chocia kilka znanych zda Amosa wzywa
chodzi z Tekoa w Judzie i dziaa w Krlestwie suchaczy do nawrcenia (5,47.1415.2124),
Pnocnym (Izrael). Przedstawia siebie jako prawie wszystkie mowy s zapowiedziami
pasterza i tego, co przycina sykomory (7,14; sdu lub proroctwami o karze. S to bardzo
por. 1,1), jako powoanego do prorokowania zwize wypowiedzi, w ktrych Amos, prze
przeciwko Izraelowi. Na podstawie tytuu mawiajc w imieniu Boga, oznajmia Izraelowi,
ksigi (1,1), ktry sytuuje go w okresie pano i Bg wanie podj decyzj, eby wkroczy
wania Ozjasza i Jeroboama II, oraz aluzji histo w histori i ukara lud, poszczeglne oso
rycznych w jego mowach, jego dziaalno by i grupy za jego grzechy. Jego przesanie jest
mona datowa na okoo 750 r. przed Chr. Jest proste: Bg wkrtce spowoduje katastrof
wic najwczeniejszym z prorokw, ktrych w postaci klski wojskowej i wygnania Izra
sowa zostay przekazane na pimie. ela. Grzechy, ktre doprowadziy do takiego
Dziewi rozdziaw Ksigi Amosa skada wyroku, to niesprawiedliwo spoeczna,
si gwnie z krtkich mw prorockich, w wik ekonomiczny i prawny ucisk biednych
szoci adresowanych do ludu Izraela jako oraz religijna pycha. Niewiele jest waciwie
caoci. Wystpuj jednak i inne gatunki, w tym w przesaniu Amosa rzeczy, ktre by nie byy
opisy wizji; relacja o spotkaniu proroka z Ama wczeniej znane w tradycji religijnej Izraela.
zjaszem, kapanem z Betel (7,1017); trzy krt Wyrnia si jego ordzie, e koniec ju nad
kie ustpy hymniczne (4,13; 5,89; 9,56). Pierw szed, nacisk na obowizki ludu wybranego
sza wiksza sekcja ksigi, nastpujca po ty przez Boga (por. 3,12) oraz zaoenie, e
tule i motto (1,12), to zbir mw prorockich take inne narody s zarwno przedmiotem
(1,36,14). Pierwsza za cz tej sekcji stanowi troski Boga Izraela (9,7), jak i Jego kary.
seri bardzo podobnych proroctw o karze, naj (1,32,3). Zob. te: Prorok.
pierw wymierzonych przeciwko ssiadom
Izraela, a potem przeciw niemu samemu. Re Bibliografia
szta tej sekcji (3,16,14) to zbir rnych wypo Mays James L., Amos, Philadelphia: West
wiedzi prorockich, w wikszoci proroctw minster 1969.
o karze, jaka spotka Izraela za jego grzechy. Druga Stuart Douglas, HoseaJonah, Word Biblical
wiksza sekcja ksigi (7,19,5) skupiona jest wo Commentary 31, Waco, TX: Word Books 1987.
k serii piciu opisw wizji, ktre s pene zapo Wolff Hans Walter, Joel and Amos, Herme
wiedzi prorockich innego rodzaju. Opis spotka neia, Philadelphia: Fortress 1977.
nia Amosa z Amazjaszem zosta usytuowany GMT (mw)
midzy trzeci a czwart wizj prawdopodob
nie przez redaktora przekazw o Amosie. AMOZ (hebr., jest mocny), ojciec Izajasza (Iz
Wikszo materiau z ksigi wydaje si po 1,1 [BT: Amos]). Imi to, bdce skrcon for
chodzi z autentycznej tradycji o Amosie; m od Amazjasza, naley odrnia od Amosa.
znaczy to, e wikszo jego sw pochodzi (mw)
z wypowiedzi proroka z VIII w., ktre byy
zbierane, przekazywane przez nastpcw pro AMRAM. 1. Wnuk Lewiego, syn Kehata, ojciec
roka i w kocu utrwalone na pimie. W dugim Aarona i Mojesza (Wj 6,1620). 2. Syn Baniego
procesie przekazu same mowy prorockie i ich (Ezd 10,34). (mw)
ukad w obecnej ksidze zapewne zostay
uksztatowane przez tych, ktrzy przekazywali AMULET, may przedmiot, ktremu przypisu
tradycj o Amosie. W pewnych miejscach do je si moc Bo i zdolno do odsuwania za
strzega si lady pewnych etapw tego procesu oraz sprowadzania dobroczynnych mocy.
przekazu. Sowa wygoszone w Krlestwie Amulety wizay si cile z magi, a skutecz
Pnocnym byyby zachowane i przekazane no przypisywano im na mocy bliskiego kon
w Krlestwie Poudniowym (Juda). Wtedy, co taktu ze wit osob lub rzecz. Do podob
godne uwagi, do tradycji zostay dodane sowa nych celw suyy filakterie (Wj 13,9.16; Pwt
sdu nad Jud (2,45). Ponadto obwieszczenia 6,8; 11,18; Mt 23,5), tak jak chusty i przepaska
31 ANDRZEJ

sprzeday swej wasnoci odda na potrzeby

wsplnoty (por. Dz 4,3237); to samo spotkao
jego on, Safir. Ich mier zostaa przyjta ja
ko wyrok Boy; a ich samych uwaano za
przeciwiestwo bogatego wyznawcy, Barnaby
(Dz 4,3637). 3. Wedug Dz 9,1020 i 22,1216,
chrzecijanin z Damaszku, ktry po otrzymaniu
wizji od Boga mimo oporw przyj Szawa
(Pawa) po jego wizji na drodze do Damaszku,
naoy na niego rce i ochrzci go. 4. Wedug
historyka Jzefa Flawiusza syn Nedebeusza,
ktry by arcykapanem ydowskim okoo 4758
poChr.WedugDz22,3023,10i24,1chodzi o arcy
kapana sprawujcego urzd w czasie proce
sw Pawa w Jerozolimie i Cezarei.
AJM (mw)
Maleki srebrny amulet, znaleziony w Jerozolimie,
jest pokryty literami starohebrajskimi, ktre czyta
si jako JHWH (por. powikszenie). Amulet ten,
ANAT, kananejska bogini podnoci, cechujca
majcy po rozwiniciu niecae 10 cm dugoci, bysi dz przemocy. adne z proponowanych
wyjanie jej imienia nie jest przekonujce. Li
zwinity i przewleczony nitk, tak e mona go byo
nosi na szyi. Na podstawie pisma mona go teratura ugarycka dostarcza lepszych danych
datowa na okoo VI w. przed Chr. co do jej charakteru i czynw. Nazwy miejsco
woci (Anatot, BetAnat) i osb (Szamgar, syn
Pawa (Dz 19,12). Zob. te: Magia i wrbiar Anata) dowodz, e czczono j niegdy w Izra
stwo. (mw) elu, a imi Anatjahu, znane z aramejskiego pa
pirusu z Elefantyny (wyspa w grnym biegu
ANA. 1. Jeden z omiu synw Seira Choryty Nilu), sugeruje istnienie jej kultu wrd ydw
(Rdz 36,20; 1 Krn 1,38). 2. Jego bratanek i te V w. przed Chr. (mw)
Ezawa (Rdz 36,2). Znany by z odkrycia gorce
go rda na pustyni (Rdz 36,24). Zob. te: ANATOT, miasto lewickie na terenie pokole
Choryci; Seir. (mw) nia Beniamina (Joz 21,18; 1 Krn 6,45). Anatot,
pooone mniej ni 5 km na pnocny wschd
ANAK (i Anakici), eponimiczny przodek Ana od Jerozolimy, przy drugorzdnej drodze pro
kitw, uwaanych za olbrzymw, ktrzy mie wadzcej do Betel, byo rodzinnym miastem
szkali w pobliu Hebronu (Lb 13,22.28). Jeremiasza (Jr 1,1; por. 11,2123; 29,27; 32,79).
Wedug Lb 13,33 Anakici pochodzili od gigan Dwaj wojownicy Dawida, Abiezer (2 Sm 23,27;
tw (nefilim), majcych cechy ludzkie i boskie 1 Krn 11,28; 27,12) i Jehu (1 Krn 12,3) rwnie
(Rdz 6,4). Joz 15,13 i 21,11 wskazuj, e ojcem pochodzi z tego miasta; arcykapan Dawida,
Anaka by Arba. Ksiga Jozuego donosi take Abiatar, zosta do niego zesany przez Salomo
(15,14, por. Sdz 1,20), e Kaleb wygna trzech na (1 Krl 2,26). Mieszkacy Anatot byli wrd
potomkw Anaka. Pwt 9,2 podaje, e Anakici powracajcych z wygnania babiloskiego
byli silni i wysocy oraz uchodzili za niepoko (Ezd 2,23; Ne 7,27); po powrocie miasto zo
nanych. Teksty egipskie z XIXXVIII w. przed stao na nowo zasiedlone (Ne 11,32). Dawn
Chr. mwi o ksitach ludu, ktrymi mogli nazw miasta mona odczyta w nazwie
by Anakici. (mw) wspczesnej wsi, Anata; jego ruiny z epoki e
laza le niecay kilometr na poudniowy za
ANANI, potomek Dawida (1 Krn 3,24). chd, w Ras el Charuba. Zob. te: Beniamin;
(mw) Kapani; Jeremiasza Ksiga. DAD (mw)

ANANIA, miasto w ziemi pokolenia Beniami ANDRZEJ, jeden z dwunastu apostow, brat
na po powrocie z wygnania, prawdopodobnie Szymona Piotra (Mt 4,18; Mk 1,16; J 1,40) i syn Jony
identyczne z Betani (Ne 11,32). (mw) (Mt 16,17), wzgldnie Jana (J 1,42). Pochodzi
z Betsaidy, mieszka w Kafarnaum, gdy zosta po
ANANIASZ. 1. Jeden z budowniczych murw Je woany (Mk 1,21.29). Wedug Ewangelii Mateusza
rozolimy za Nehemiasza (Ne 3,23). 2. Wedug i Marka, Andrzej i Piotr owili, gdy Jezus wezwa
Dz 5,111, chrzecijanin z Jerozolimy, ktry ich do pjcia za sob. Wedug relacji Jana An
pad martwy, gdy skama, e cay dochd ze drzej, pocztkowo ucze Jana Chrzciciela, po
ANIO
szed za Jezusem, usyszawszy Jana mwicego:
Oto Baranek Boy!. Andrzej znalaz wtedy brata,
Szymona, i przyprowadzi go do Jezusa m
wic: Znalelimy Mesjasza (J 1,3541). Imi
Andrzeja wymienia si jako jedno z pierwszych na
listach apostow (Mt 10,24; Mk 3,1619; k 6,1416;
Dz 1,13), co moe wskazywa na jego wczesne
powoanie do cisego grona uczniw Jezu
sa. Poza tym wspomina si o nim jeszcze tylko
w Mk 13,3 i J 6,89; 12,2022. Tradycje poza
kanoniczne podaj, e naucza w Scytii i po
nis mier mczesk (przez ukrzyowanie)
w Achai. Zob. te: Aposto; Dwunastu; Jan
Chrzciciel; Piotr; Ucze. PLS (mw)
ANIO (gr. angelos, posaniec), istota ducho
wa, podporzdkowana Bogu, ktra suy Bo
gu zgodnie z Jego rozkazami i yczeniami,
przekazujc Jego sowa, pomagajc Jego ludo
wi, karzc wrogw. W ST o anioach mwi si
w opowiadaniach o patriarchach (np. Rdz
16,714; 19,122; 22,11.1518; 28,12; 31,1113;
32,12) i w innych tekstach (np. Wj 3,2;
23,2023; 33,2; Sdz 13,35; 1 Krl 19,57; 2 Krl
19,35; Iz 37,36; Ps 34,7; 35,56; 91,11). Panuje
jednak pewna niejasno co do ksztatu, jaki
przybieraj ci posacy, co do kategorii, do ja
kiej nale, co do relacji, jakie zachodz mi
dzy nimi a Bogiem (zwaszcza w starszych te
kstach). Poniewa w ST Bg czsto wystpuje
wobec ludzi bezporednio, anioowie po
jawiaj si raczej sporadycznie.
Gdy myl religijna si rozwina, a Boga za
czto pojmowa coraz bardziej transcendent
nie, zmienia si te koncepcja aniow. Rozwi
ny si pogldy na temat dobrych i zych
aniow, hierarchii anielskiej, swoistych fun
kcji poszczeglnych aniow czy ich grup.
Wiele z tych idei mona znale w pismach
deuterokanonicznych i apokryficznych (np.
Tb, 4 Ezd, HenEt, TestXII).WczasachNTaniow
pojmowano jako istoty ponadludzkie czy du
chowe, sprzymierzone z Bogiem przeciwko
Szatanowi i jego anioom, demonom.
Anioowie maj wiele zada. Chwal Boga (Ps
103,20), su jako Jego posacy na wiecie
(k 1,11 20.2638; 2,914), czuwaj nad ludem
Boym (Ps 91,1112) i czasami s wykonawca
mi wyroku Boego (Mt 13,4950). Zob. te:
Bg; Cherub; Demon; Diabe; Literatura apo
kaliptyczna; Serafin. JME (mw)
ANIO PASKI (anio Jahwe), posta poja
wiajca si czsto w ST (Rdz 16,713; 22,11; Wj
3,2; Lb 22,22; Sdz 13,3; Za 1,11; 3,1 i in.), a cza
sem i w NT (k 2,915). Wzmianki o nim wyst
puj wtedy, gdy zdarza si co dramatycznego
32
i znaczcego, o powanych nastpstwach dla
ludu Boego, dobrych czy zych. Anio Paski
wydaje si odrnia od innych aniow, a we
wczeniejszych warstwach ST okazuje si nie
omal imieniem samego Boga. W wikszoci
jednak przypadkw anio Paski jest gwnie
posacem, ktrego Bg le do ludzi, ktry ma
przygotowa zjawienie si i dziaanie samego
Boga. W niektrych miejscach oznacza wresz
cie tylko wysannika Boego (np. 1 Krl 19,48).
Zob. te: Anio. JME (mw)
ANNA (hebr., aska). 1. ona Elkany i mat
ka proroka Samuela (1 Sm 1,2.20). Podczas
corocznej pielgrzymki do sanktuarium Bo
ego w Szilo Anna zoya lub, e jeli urodzi
syna, powici go Bogu. Gdy dziecko przyszo
na wiat, nazwaa je Samuel i po odstawieniu
od piersi spenia swoj obietnic. Anna uro
dzia pniej jeszcze trzech synw i dwie crki
(1 Sm 2,21). Annie przypisuje si modlitw
(1 Sm 2,110), bdc pieni pochwaln na
cze Boga, ktry caemu wiatu wymierza
sprawiedliwo wedug swojej niezmierzonej
mdroci: wniwecz obraca opornych i z pyu
podnosi ndzarzy; trzyma w swoim rku ycie
i mier; niszczy swoich wrogw, lecz ochra
nia pobonych. Temat zmiennych losw ludz
kich wystpuje rwnie w Ksidze Psalmw
i innych ksigach mdrociowych (np. Ps
113,59; Koh 10,57; por. k 1,5153). 2. Wedug
apokryfw (Protoewangelia Jakuba) imi mat
ki Maryi, ony Joachima; jest czczona jako
wita. 3. Prorokini ydowska, ktra wraz
z prorokiem Symeonem bya obecna przy
przedstawieniu dziecitka Jezus w wityni
oraz prorokowaa o Nim i o oczekiwanym od
kupieniu Izraela (k 2,22 38). Zob. te: Mary
ja Dziewica; Symeon. SG (zk/mw)
ANNASZ, syn Seta, mianowany arcykapanem
przez Kwiryniusza w 6 r. po Chr., po usuniciu
Joazara. Annasz piastowa ten urzd do 15 r. po
Chr., gdy zosta usunity przez Waleriusza Gar
tusa. Rodzina Annasza bya bogata i wpywo
wa, piciu jego synw oraz zi, Jzej Kajfasz,
sprawowao urzd arcykapaski. Wzmianki
w k 3,2 i Oz 4,6 nazywaj Annasza anachroni
cznie arcykapanem (w tym ostatnim miejscu
sugerowane jest wsplne arcykapastwo z Kaj
faszem), co stwarza w wietle naszych danych
nierozwizalny problem chronologiczny.
Zob. te: Kajfasz; Kapani; Kwiryniusz. (mw)
ANTIOCH, imi trzynastu krlw i pretenden
tw do tronu z dynastii Seleucydw (helle
nistyczni spadkobiercy Syrii, poudnia Azji
33
Mniejszej i innych czci imperium Aleksandra
Wielkiego). Kraj Izraela dosta si pod wadz
Seleucydw w 198 r. przed Chr., gdy Antioch III
(Wielki) pokona Ptolemeuszw egipskich.
Antioch IV (Epifanes) rzdzi w latach 175164
przed Chr. (por. 1 Mch 1,10). Powstanie Ma
chabeuszw byo buntem pobonych i naro
dowo nastawionych ydw przeciw stara
niom Antiocha Epifanesa, zmierzajcym do ich
zhellenizowania i stumienia judaizmu. Zob.
te: Aleksander; Machabeusz; Ptolemeusz; Se
leucydzi. (mw)
ANTIOCHIA (Antiochia Syryjska), obecnie
Antakya w Turcji, miasto zaoone przez Seleu
kosa Nikatora w 300 r. przed Chr. i zdobyte
przez Rzymian w 64 r. przed Chr. Antiochia,
pooona nad Orontesem w pnocnoza
chodniej czci rzymskiej prowincji Syrii, bya
stolic prowincji, trzecim miastem imperium,
orodkiem kultury greckiej i centrum handlo
wym. ydzi zamieszkiwali Antiochi od cza
sw jej zaoenia i mieli prawo y wedug
swoich zwyczajw. Rozmaite synagogi w mie
cie wysuway przedstawicieli do rady star
szych, ktrej przewodniczy zarzdca.
Znaczna liczba pogan antiocheskich pozo
stawaa pod urokiem religii ydowskiej. Mi
koaj z Antiochii, jeden z siedmiu przywd
cw hellenistw w Jerozolimie (Dz 6,5), nale
a do tych pogan, ktrzy zostali prozelitami
ydowskimi. Pierwsza wojna ydowska (66
73 po Chr.) staa si okazj do rozruchw
antyydowskich w Antiochii, ale na og ju
daizm mg wie w Antiochii spokojne ycie
i w ten sposb przygotowa dla wczesnego
chrzecijastwa stabilny punkt oparcia.
Porzdek publiczny, kwitnca kultura miejska,
judaizm przywyky do kontaktw z poganami,
rodowisko intelektualne i religijne otwarte na
wiele prdw, zainteresowanie kultami miste
ryjnymi, dobre drogi i poczenia komunikacy
jne wszystkie te czynniki stwarzay dogodne
warunki, by Antiochia staa si dynamicznym
orodkiem chrzecijaskich przedsiwzi mi szyli do Jerozolimy na spotkanie z Piotrem, Ja
syjnych.
Chrzecijastwo w Antiochii. Chrzecija
stwo zostao przyniesione do Antiochii okoo
40 r. przez hellenistw, ktrzy uciekli z Jerozo
limy po mczeskiej mierci Szczepana (Dz
11,1920). Tak powstao pierwsze pokolenie
chrzecijan w Antiochii (lata 4070). To w An
tiochii hellenici z Cypru i Cyreny podjli do
nios decyzj nawracania pogan bez nakada
nia na nich obowizku poddania si obrze
zaniu. Ta nowo w stosunku do prozelityzmu
ydowskiego wyodrbnia tych, ktrzy uwie
ANTIOCHIA
Plan staroytnej Antiochii, ktry pokazuje
miasto w okresie wczesnego chrzecijastwa.
rzyli w Chrystusa, tak e wanie w Antiochii
zostali oni nazwani chrzecijanami. (Dz
11,26). Koci jerozolimski prbowa roz
cign kontrol nad tym rozwojem, posyajc
Barnab, te Cypryjczyka, by poprowadzi
wsplnot antiochesk. Do pomocy w na
uczaniu licznej rzeszy wiernych, Barnaba
sprowadzi Szawa (Pawa) z Tarsu do Antio
chii, gdzie przez rok pracowali razem w Ko
ciele (Dz 11,2226). Oni dwaj, Szymon, zwa
ny Niger, Lucjusz Cyrenejczyk i Manaen (ktry
wychowywa si w dziecistwie z Herodem
Antypasem) tworzyli grup prorokw i na
uczycieli (Dz 13,1). Grupa ta wysaa Barnab
i Szawa w ich pierwsz podr misyjn (Dz
13,214,28).
Okoo 49 r. po Chr. niektrzy chrzecijanie
z Jerozolimy podnieli zarzuty przeciwko antio
cheskiej praktyce misyjnej, obywajcej si
bez obrzezania. Pawe, Barnaba i Tytus wyru
kubem, Janem i innymi przywdcami. Ten So
br Jerozolimski zadecydowa, e nawra
cajcych si pogan nie trzeba obrzezywa (Dz
15,119; Ga 2,110). W jaki czas po tym spotka
niu Piotr odwiedzi Antiochi. Z pocztku sia
da z chrzecijanami nawrconymi z poga
stwa do wsplnego stou, ale pod naciskiem
czonkw stronnictwa Jakubowego, niedaw
no przybyych z Jerozolimy, Pawe zaprzesta
tej praktyki w obawie, e chrzecijanie nawr
ceni z pogastwa pomyl, i obrzezanie jest
potrzebne do penego chrzecijastwa, publi
ANTIOCHIA PIZYDYJSKA
cznie zgani Piotra za hipokryzj (Ga 2,1121).
Poniewa Pawe wkrtce opuci Antiochi
bez Barnaby (ktry by po stronie Piotra) i po
niewa nigdy ju nie wspomnia o Antiochii
w swych listach, a powrci do niej tylko na
krtko, wydaje si, e poczu si pokonany
w tym sporze. ukasz stara si zatrze ten przykry
incydent, pomijajc wszelkie wzmianki o star
ciu Pawa z Piotrem. Zerwanie Pawa z Barnab
przypisuje si sporowi o kuzyna Barnaby, Jana
Marka (Dz 15,3640). Po odjedzie Pawa na
picie w Kociele antiocheskim mogo zosta
zaagodzone przez kompromis zawarty w li
cie apostolskim przekazanym w Dz 15,2329.
Misja wrd pogan bez wymogu ich obrzeza
nia zostaa zatwierdzona, ale chrzecijanie na
wrceni z pogastwa zostali zobowizani
do przestrzegania pewnych praw dotyczcych
poka r m w , w s p o m n ia nyc h w K p 17 18
i uwaanych za obowizujce pogan zamiesz
kujcych Ziemi wit. Tego rodzaju prakty
ka umoliwia wsplnot z judeochrzecijana
mi. W konflikcie midzy hellenistami i zwolen
nikami Jakuba Piotr prawdopodobnie repre
zentowa pozycj centrow, wok ktrej sku
pi si mogy rne grupy; partia Jakuba jed
nak przewaya.
Drugie pokolenie chrzecijaskie w An
tiochii. Na temat tego pokolenia (lata 70100
po Chr.) nie ma praktycznie adnych rde,
poza, ewentualnie, Ewangeli Mateuszow.
Jeeli Ewangelia ta pochodzi, jak wielu uwaa,
z Antiochii, moemy z niej wnioskowa, e Ko
ci antiocheski nadal odczuwa napicie
midzy zwolennikami Jakuba i hellenistami.
Jednak wojna ydowska, mczestwo Jakuba,
zniszczenie Jerozolimy, prawdopodobnie te
zerwanie z miejscow synagog czy synagoga
mi, osabiy konserwatywny element ydo
wski w Kociele antiocheskim. Tymczasem
plan misji wrd pogan wprawdzie wskazywa
przysz drog Kocioa, ale te stwarza nowe
problemy w prbach schrystianizowania po
gastwa. Zadaniem Ewangelii Mateuszowej
byo dokonanie reinterpretacji i syntezy rywa
lizujcych z sob w Antiochii tradycji i zapew
nienie w ten sposb agodnego przejcia od
ydowskiej przeszoci do pogaskiej przy
szoci. Ewangelia Mateuszowa przybiera for
m opowiadania fundacyjnego, eby udzie
li duszpasterskiej odpowiedzi na kryzys to
samoci Kocioa antiocheskiego przeywa
ny przez jego drugie pokolenie, prbujcego
okreli siebie zarwno wobec judaizmu, jak
i pogastwa. Korzenie ydowskie, wypenienie
si proroctw i znaczna cz ydowskiej nauki
moralnej maj suy zakotwiczeniu si Ko
34
cioa, w ktrym coraz wicej chrzecijan wy
wodzi si z pogastwa, w witej przeszoci.
Norm moraln i centrum wiary staje si teraz
Jezus Chrystus, ktry na kocu Ewangelii upra
womocnia powszechn misj, nie zwizan
z wymogiem obrzezania (Mt 28,1620). Takie wy
waenie akcentw pozwala Mateuszowi za
chowa nowe i stare (Mt 13,52). Dlatego wy
rnia Piotra, w Antiochii posta centraln, jako
gwnego rabina Kocioa (Mt 16,1819). Nie
mniej jednak, uznajc potrzeb przywdztwa,
Mateusz czujny jest wobec puapek wadzy
i zwizanych z ni tytuw (Mt 23,112).
Trzecie pokolenie chrzecijaskie w Antio
chii. W trzecim pokoleniu chrzecijaskim (po
100 r. po Chr.) nowe naciski ze strony wadz im
perium (przeladowania) i gnostycyzmu oka
zay si waniejsze od Mateuszowej niechci do
tytuw. Potrzeba janiejszych struktur kociel
nych ze wzgldu na obron dyscypliny kociel
nej i nauczania Kocioa doprowadzia do ufor
mowania si trzystopniowej hierarchii biskup,
rada starszych i diakoni. Pierwszym wiadec
twem takiego rozwoju s listy Ignacego z An
tiochii (pisane midzy jego uwizieniem ok.
105 r. a mierci mczesk w ok. 110 r.). Ignacy
odziedziczy problem sprzecznych tendencji,
jakie istniay midzy sabym ruchem judai
zujcym a bardziej niebezpiecznym doketyz
mem. Podobnie jak Mateusz, jednoci szuka
przez rwnowag. Dokona syntezy wtkw
tradycji Mateuszowej, Pawowej i Janowej, aby
wzmocni wyaniajcy si Koci katolicki
okrelenia tego uy jako pierwszy Ignacy.
Ewangelia Mateusza i trzystopniowa hierarchia
s dziedzictwem Antiochii przekazanym Ko
cioowi katolickiemu. Zob. te: Barnaba;
Ewangelia wedug w. Mateusza; Jakub; Pawe;
Piotr.
Bibliografia
Brown R., Meier J., Antioch and Rome, New
York: Paulist Press 1983.
Downey G., A History of Antioch in Syria
from Seleucus to the Arab Conquest, Princeton,
NJ: Princeton University Press 1961.
Meeks W., Wilken R., Jews and Christians in
Antioch, Missoula, MT: Scholars Press 1978.
JPM (mw)
ANTIOCHIA PIZYDYJSKA, miasto lece
w rodkowowschodnim rejonie Azji Mniejszej
(dzisiejsza Turcja), na brzegach rzeki Antios.
Zaoona przed 280 r. przed Chr., zostaa silnie
ufortyfikowana najpierw przez Grekw, a po
tem przez Rzymian. Ogoszona przez Rzymian
wolnym miastem w 189 r. przed Chr., przed 6 r.
35
przed Chr. uznana przez Augusta za koloni
rzymsk, suya za orodek administracji cy
wilnej i wojskowej w poudniowej czci pro
wincji rzymskiej Galacji. To cakowicie zhel
lenizowane, greckojzyczne miasto odwiedzi
li Pawe i Barnaba podczas pierwszej podry
misyjnej, o czym wzmiankuj Dzieje Apostol
skie (13,14). Cho z pocztku zostali w nim
przychylnie przyjci przez ydw, do ktrych
przemawiali, w kocu wypdzono ich z syna
gogi, tak e zwrcili si do pogan. Agitacja
majca na celu podburzenie przeciw misjona
rzom osb wpywowych, spowodowaa, e
zostali zmuszeni opuci miasto. Poza tym
miejscem NT nie wspomina o Antiochii Pizy
dyjskiej. (mw)
ANTIPATRIS, miasto na rwninie nadbrze
nej, przy gwnej drodze midzynarodowej
Palestyny, Via Maris, strzegce przejcia mi
dzy grami na wschodzie i rzek Jarkon na
zachodzie. Miejsce to identyfikuje si ze staro
testamentowym Afek (Joz 12,18; 1 Sm 4,1;
29,1), gdzie Filistyni rozbili obz, gdy zdobyli
Ark Przymierza, oraz z Pegae (gr., rda)
z czasw hellenistycznych. Miasto zostao od
budowane przez Heroda Wielkiego w 9 r. przed
Chr.; leao w poowie drogi midzy jego now
stolic, Cezare, a star stolic ydowsk, Jero wieczornym spacerze po ogrodzie (Rdz 3,8) al
zolim. Nazwa je na cze swego ojca, Anty
patra. Pawe spdzi tu noc, gdy prowadzono
go z Jerozolimy do Cezarei, mia stan przed
sdem Feliksa (Dz 23,31). MKM (mw)
Widok Antipatris
(starotestamentowe miasto z czasw Filistynw),
odbudowanego przez Heroda Wielkiego
w 9 r. przed Chr.
ANTONIA, hasmonejska twierdza w Jerozoli
mie (znana jako Baris), pooona na skalistej
skarpie na pnocnozachodnim kracu terenu
witynnego zostaa z przepychem przebudo
ANTROPOMORFIZM
wana w I w. przed Chr. przez Heroda Wielkie
go i nazwana na cze jego przyjaciela Marka
Antoniusza. W Antonii byy przechowywane
midzy witami szaty arcykapaskie, pod
pieczci Heroda, a potem prokuratorw rzy
mskich. Twierdza zostaa zdobyta i zburzona
przez Tytusa podczas powstania ydw prze
ciw Rzymowi, w 70 r. po Chr. Antoni uwaano
za miejsce procesu Jezusa (J 19,13), ale okazao
si, e posadzka, odkryta w piwnicy klasztoru
Sistr Syjoskich, ktr czono z Antoni,
nie pochodzi z okresu Aelia Capitolina Hadria
na (tak nazw nada on Jerozolimie, gdy od
budowa j jako miasto pogaskie), a wic
z II w. O Antonii wspominaj jednak DZ 21,3437;
22,24; 23,10.16.32 jako o scenie aresztowania
i uwizienia Pawa po zamieszkach sprowoko
wanych przez ydw z Azji, oskarajcych go
o wprowadzenie poganina na teren wityni
(Dz 21,2736). Zob. te: Baris; Herod; wity
nia. CHM (mw)
ANTONIUSZ FELIKS Feliks
ANTROPOMORFIZM, opisywanie Boga za po
moc okrele, ktre w sensie dosownym od
nosz si do ludzi. Typowymi przykadami s
wzmianki o rkach czy uszach Boga, o Jego
bo te o Jego gniewie czy alu. Tradycyjna reli
gia pojmowaa takie wyraenia jako przenone
i niedokadne, a nawet niewaciwe, poniewa
ujmuj one rzeczywisto Bo w niedo
skonaych formach ludzkich, cho w istocie jest
ona daleka od takich niedoskonaoci.
W samej Biblii wyraenia antropomorficzne
wydaj si liczniejsze w rdach wczeniej
szych ni w pniejszych, w ST ni w NT, w ma
teriaach historycznych i prorockich raczej ni
kapaskich i mdrociowych. Gdy Bg uka
zuje si Abrahamowi, wydaje si jednym
z trzech mw (Rdz 18,19). Mwi z ludmi
posugujc si ich jzykiem. Wcha ofiary.
auje tego, co uczyni. W wielu miejscach
podkrela si jednak ogromn rnic midzy
Bogiem a ludmi, Jego stao i niezmienno
(1 Sm 15,26 interesujcy fragment, w ktrym
mwi si wanie o zmianie zamysu Boga, wy
raajcej si w odrzuceniu Saula, ktrego sam
wybra).
Wane skadniki myli biblijnej odnosz si do
tych kwestii. Obraz Boy w ludziach moe ob
jania prawidow relacj midzy Bogiem a lu
dmi, sugerujc, i Bg jest jedynie wikszym
czowiekiem. Przemawianie przez poredni
kw, takich jak prorocy, zmniejsza trudnoci, ja
kie wi si z bezporednim przemawianiem
ANTYCHRYST 36

Boga. W NT centralne miejsce, jakie zajmuje Je ANTYLOPA, przeuwajcy ssak podobny do

zus, pozostawia Ojca bardziej transcedentnym, sarny. Antylopy wzmiankuje si w Pwt 14,5 i Iz
a zarazem pokazuje Boga w ludzkiej postaci. 51,20 (jako o zwierzciu, ktrego miso mona
Egzegeza pniejsza odnosi te idee do grec je i ktre chwyta si w sida). Dzisiaj jedyny
korzymskiej tradycji filozoficznej, ktra take mi antylopami w Palestynie s gazele, ale sta
staraa si pogodzi antropomorficzne obrazy z roytni Hebrajczycy znali oryksa arabskiego
powszechnym, staym i wiecznym bytem b (oryx leucoryx), dua bia antylop z czarny
stwa. JB (mw) mi plamami na nogach i gowie oraz bardzo
dugimi prawie prostymi rogami, yjc na Pu
ANTYCHRYST, ostateczny wrg Chrystusa, a tym styni Arabskiej i w Jordanii. (mw)
samym Boga. Samo to okrelenie znajduje si tylko
w listach Janowych. Autor zakada, e adresatom ANTYPAS. 1. Zob. Antypater. 2. Herod
jest znany sam termin (1 J 2,18), i sugeruje, e od Antypas, tetrarcha Galilei i Perei (4 przed Chr.
nosi si on teraz do jednostek (antychry 39 po Chr.) po mierci swego ojca Heroda Wiel
stw), ktrych wpyw religijny ju zagraa kiego. Zob. te: Herod. 3. Chrzecijaski m
Kocioowi (1 J 2,1829; 4,16; 2 J 1,711). Nie czennik z Pergamonu (Ap 2,13). (mw)
jest jasne, czy tych przywdcw, ktrzy po
peniaj bdy zarwno chrystologiczne, jak i mo ANTYPATER. 1. Znany te jako Antypas; Idu
ralne, naley utosamia z gnostykami lub ja mejczyk silnie zwizany z Rzymem; jako pro
k inn grup. kurator Judei (5543 przed Chr.) rzdzi wi
Wczeniej ydowscy myliciele wierzyli, kszoci Palestyny; ojciec Fazaela i Heroda
w czasach przeladowania greckiego (II w. Wielkiego. 2. Jego wnuk, pierworodny syn
przed Chr.), e blunierczy may rg (Antioch Heroda Wielkiego, stracony za spisek na kilka
IV) zostanie usunity przez nage dojcie do dni przed mierci ojca. Zob. te: Fazael; He
wadzy witych Najwyszego (Dn 7). Potem rod; Idumea. (mw)
wierzono, e przyjcie Mesjasza zakoczy
przeladowania, czy to greckie, czy rzymskie. ANYEK Kminek
Wrogie imperium czsto otrzymuje imi Belia
la, czyli Beliara (hebr., bez wartoci). APFIA, chrzecijanka wymieniona przez Pa
Wczesne chrzecijastwo nadal wyobraao wa w Flm 2, moe ona Filemona. Zob. te:
sobie nieprzyjaciela jako jednostk lub besti, Archip; Filemon. (mw)
ktr pokona przychodzcy powtrnie Mes
jasz (Chrystus). Nieprzyjaciela nazywa si APOKALIPSA W. JANA, ostatnia ksiga NT.
Niegodziwcem (2 Tes 2,8), Belialem (2 Kor Termin apokalipsa pochodzi ze sowa grec
6,15), Gogiem i Magogiem (Ap 20,8). Ostate kiego, ktre znaczy objawienie i ktrego
czny atak na Koci niekiedy czy si z po uywa si we wstpie tej ksigi w celu scha
wtrnym pojawieniem si cesarza Nerona. rakteryzowania jej gatunku (1,1).
Moe to by podoem idei oczekiwania na W czasach wspczesnych sowo apokalipsa
pojawienie si Antychrysta, ktrego autor zaczo oznacza szczegln form literack.
Pierwszego Listu w. Jana okrela w katego Apokalipsa jest relacj utrzyman w formie
riach religijnych. Koci uywa tego miana naopowiadania i mwic o otrzymaniu przez
okrelenie swoich wrogw z rnych epok, za czowieka objawienia od jednej lub wielu istot
rwno zewntrznych, jak i wewntrznych. niebieskich. Objawienie obejmuje opisy wia
Zob. te: Belial; Listy Janowe; Literatura apota niebieskiego i jakociowo nowej przyszo
kaliptyczna; Czowiek grzechu. ci. Ksiga Daniela w ST jest take apokalips,
LRB (mw)
tak jak 4 Ezdr wrd pism apokryficznych.
ANTYLIBAN, nazwa nadawana acuchowi gr Apokalipsa w. Jana jest jedyn apokalips w NT,
skiemu przebiegajcemu z pnocy na poud chocia inne ksigi zawieraj fragmenty o po
nie na wschd od doliny Litani w Libanie, mi dobnej treci, np. Mk 13 par.; 1 Tes 4,1318.
dzy t dolin a pustyni na wschodzie. Biegnie Autor: Chocia autor tej ksigi nigdzie nie po
on rwnolegle (std anty) do pasma Libanu, daje si bezporednio za proroka, to jednak
lecego na zachd od doliny, midzy ni kilka jej fragmentw sugeruje, e si za niego
a Morzem rdziemnym. Najwiksza wyso uwaa (np. 22,9). Autor nazywa siebie Janem
ko, ktra obnia si w kierunku pnocnym, (1,4). Nic w dziele nie czy go z Janem, synem
Antyliban osiga na poudniu, Hermon (2814 m Zebedeusza, czyli Janem Starszym. Zdrowy
n.p.m.). W lebach Antylibanu nieg ley od rozsdek kae wic przyj, e jest on Janem,
pnocnej strony a do koca maja. (mw) o ktrym skdind nic nie wiemy. Wczesny
37
Zakoczenie Apokalipsy w. Jana
w Kodeksie Synajskim; znakomity
rkopis Biblii greckiej, IV w. po Chr.
Koci zachowa jego dzieo, poniewa uwa
a go za proroka samo dzieo za uznano za
prawdziwe objawienie woli Boej.
Data: Wedug Ireneusza, wanej osobistoci
w Kociele w II w., Jan otrzyma objawienie pod
koniec rzdw rzymskiego cesarza Domicjana.
Nie przedoono adnych dostatecznych powo
dw, eby wtpi w wiadectwo Ireneusza. Dla
tego te ksig t w jej obecnej formie naley da
towa na rok 95 lub 96 r. po Chr. Z pewnoci zo
stay w ni wczone wczeniejsze tradycje.
W niektrych przypadkach zostay wykorzysta
ne rda o wzgldnie ustalonym sownictwie,
np. rozdz. 11,12 i 17,10.
Okolicznoci: Czsto si podaje, e ksiga ta
zostaa napisana w okresie przeladowa Ko
cioa, ktre wedug tradycji chrzecijaskiej
mia wszcz Domicjan. Ostatnie badania po
wanie zakwestionoway fakt przeladowa
za Domicjana. Pewne dowody pozwalaj jedy
APOKALIPSA W. JANA
nie przyj, e za rzdw Domicjana chrzeci
janie dowiadczali takich samych sporadycznych
represji, jakie ich spotykay za rzdw innych
cesarzy u schyku I w. i pocztku II w. Inna teo
ria mwi, e Domicjan zaostrzy formy kultu
cesarzy, dajc nowych wyrazw boskiej czci
okazywanej jego osobie. Dowody na po
twierdzenie tej teorii nie s zbyt mocne.
Najsuszniejszy zatem wydaje si wniosek, e
Jan nie reagowa po prostu na obiektywne
zmiany zachodzce w sytuacji chrzecijan, lecz
obdarzony intuicj prorock w nowy sposb
interpretowa typowe sytuacje.
Tre i cel: Autor tej ksigi, Jan opowiada, jak
otrzyma od Chrystusa wizje, i je opisuje. Wi
kszo z nich dotyczy przyszoci, lecz Jan m
wi o nich w celu zinterpretowania dowiad
czenia pierwszych czytelnikw i pobudzenia
ich do dania szczeglnej odpowiedzi na nie.
W opisie swoich wizji uywa tradycyjnych ob
razw. Skutkiem tego ksiga ta ma dwa pozio
my znaczeniowe. Obrazy tradycyjne przy
wouj na myl dawn histori konfliktu po
midzy BogiemStwrc, czyli Bogiem,
a zbuntowan Besti chaosu. Rne wersje tej
historii oddaj w plastyczny i konkretny spo
sb odwieczne zmagania porzdku z chao
sem, ycia ze mierci.
Jan uywa tych tradycyjnych obrazw w ce
lu zinterpretowania swojej wasnej sytuacji.
Obrazy Bestii i chaosu odnosz si do cesar
stwa rzymskiego, jego przywdcw i przyja
ci i zwizanej z nim kultury. Nowa historia,
ktra stanowi drugi poziom znaczeniowy, wy
korzystuje histori konfliktu w celu interpreta
cji relacji zachodzcej midzy naladowcami
Jezusa a cesarstwem rzymskim. Wrogo Rzy
mu wobec ordzia chrzecijaskiego i sposo
bu ycia chrzecijan zostaje objawiona jako po
nowny bunt chaosu przeciw porzdkowi,
stworzenia przeciw Stwrcy.
Chrystus ordzia chrzecijaskiego poucza
czytelnika, aby pozosta wierny, zwaszcza
w obliczu wrogoci swoich niechrzecija
skich ssiadw. Innym wanym tematem jest
ostrzeenie, aby nie dopuszcza si niemoral
nych czynw (tj. bawochwalstwa) i unika
spoywania misa powicanego pogaskim
bokom. Te ostrzeenia pouczaj, e wierny
chrzecijanin czsto musi si krytycznie odno
si do wspczesnej mu kultury.
Niewiasta obleczona w soce (rozdz.12)
reprezentuje wierny lud Boy, ktry w sytua
cjach zagroenia moe liczy na ochron mo
cy Boej. Rozdziay 13 i 17 s aluzj do cesa
rza Nerona, ktry wymordowa chrzecijan
w Rzymie okoo 64 r. po Chr. i sta si symbo
APOKRYFY NOWEGO TESTAMENTU
ZARYS TRECI
Apokalipsa w. Jana
I. Prolog (1,1-8)
A. Wstp (1,1-3)
B. Otwarcie listu (1,4-6)
C. Wypowiedzi prorockie (1,7-8)
II. Wizja Chrystusa z siedmiu przesaniami
(1,9-3,22)
A. Wizja Chrystusa (1,9-20)
B. Siedem przesa (2,1-3,22)
III. Wizje nieba i siedem pieczci (4,1-8,5)
A. Wizja Boga (4,1-11)
B. Wizja Baranka (5,1-14)
C. Siedem pieczci (6,1-8,5)
IV. Siedem trb (8,2-11,19)
lem wadzy politycznej, naduywajcej auto
rytetu danego jej przez Boga. Rozdziay 17 i 18
przedstawiaj Rzym jako (nowy) Babilon, po
niewa armia rzymska, podobnie jak wcze
niej armia babiloska, zburzya Jerozolim
i wityni w 70 r. po Chr.
Wizje, poczwszy od wizji siedmiu pieczci,
koncentruj si na przyszoci. Pi serii wizji,
poczwszy od wizji pieczci, a koczc na dru
giej nienumerowanej serii, maj t sam osno
w. U ich podstaw ley wsplny, trzyczcio
wy model: Ich wsplnym wzorem jest trjpolo
wo: 1) przeladowanie (np. 6,911; 1213);
2) ukaranie narodw, czyli sd (np. 6,1217;
14,1420); 3) triumf Boga, Baranka, i jego nala
dowcw, czyli zbawienie (np. 7,917; 15,24).
Dziki powtarzaniu tego wzoru Apokalipsa w.
Jana wyraa myl, e rzeczywisto w oglnoci,
a ycie chrzecijaskie w szczeglnoci chara
kteryzuj si konfliktem i zmaganiem, e mier
jest tylko etapem w tym zmaganiu, a nie kocem.
Nowa i dawna historia konfliktu poparte s
przykadem Jezusa. S one modelami zrozumie
nia takich sytuacji, jak bezsilno, cierpienie
i mier, i poradzenia sobie z nimi. Czytelnicy po
rd swoich zmaga otrzymuj nadziej i s wez
wani do rozrniania w swoim codziennym y
ciu midzy spraw Bo a spraw Szatana.
Interpretacja: Apokalips w. Jana zawsze
interpretowano na rne sposoby; XX w. nie
jest wyjtkiem. Dzisiejsi fundamentalici i kon
serwatywni protestanci wierz, e ksiga ta zo
staa napisana w celu przepowiedzenia koca
wiata we wspczesnych nam czasach. Na
przykad niektrzy z nich oczekuj wybuchu
wojny na Bliskim Wschodzie, ktra pocigna
by za sob uycie broni nuklearnej i tym sa
mym wypenia proroctwa o bitwie pod Har
Magedon (Ap 16,1216).
38
V. Siedem nieponumerowanych wizji
(12,1-15,4)
VI. Siedem czasz i Babilon (15,1-19,10)
A. Siedem czasz (15,1-16,10)
B. Babilon (17,1-19,10)
VII. Siedem nieponumerowanych wizji
i Jerozolima (19,11-22,5)
A. Siedem nieponumerowanych wizji
(19,11-21,8)
B. Jerozolima (21,9-22,5)
VIII. Epilog (22,6-21)
A. Wypowiedzi (22,6-20)
B. Bogosawiestwo (22,21)
Bardziej liberalni chrzecijanie przyjmuj, e
proroctwa zawarte w Apokalipsie w. Jana
byy adresowane do Kocioa schyku I w. i e
wikszo z nich nie wypenia si w sposb
dosowny, historyczny. Chrzecijanie ci nie
sdz, e gwnym celem proroctwa jest prze
powiadanie przyszoci. Prorocka rola Jana po
legaa na ujawnianiu i krytykowaniu bawo
chwalstwa oraz naduywania wadzy w jego
czasach. Wyraana przez niego nadzieja na no
we niebo i now ziemi przypomina nam, e
krlestwo Boe nie jest tylko spraw zbawie
nia pojedynczych osb czy nawet dochowania
wiernoci przez Koci. Bg ma obj swoimi
rzdami cae stworzenie. Dopiero wtedy, gdy
wszyscy bd wierni, a porzdek wiata bdzie
si charakteryzowa pokojem i sprawiedliwo
ci, zostanie dopenione dzieo Boga. Dzisiej
si czytelnicy Apokalipsy w. Jana s wzywani
do rozpoznania i rozrniania Boych i szata
skich si, dziaajcych w naszym wiecie. Zob.
te: Apokryfy (ksigi deuterokanoniczne) Sta
rego Testamentu; Cesarstwo rzymskie; Daniel;
Literatura apokaliptyczna; Neron. AYC (esz)
APOKRYFY NOWEGO TESTAMENTU, boga
ty zbir wczesnych pozakanonicznych pism
chrzecijaskich, ktre, mwic oglnie
przekazuj wspomnienia o Jezusie i apo
stoach i czsto naladuj gwne gatunki lite
rackie NT: ewangelie, dzieje, listy, apokalipsy.
Wikszo tekstw nalecych do tej literatury
napisano od II do IX w. po Chr. Niedawne od
krycia wielu nieznanych dotd dokumentw
apokryficznych w Nag Hammadi w Egipcie
oywio zainteresowanie t dziedzin; nie
mniej jednak wiele apokryfw NT nadal wy
maga podstawowych bada naukowych, ta
kich jak wydania krytyczne i przekady. Nowe
39
wydania i przekady wci si ukazuj, znacz Dzieje Apostow. Uczeni zwykle dziel apo
nie wzbogacajc nasz wiedz o tych tekstach.
Chocia literatura ta w zasadzie zawiera
mao historycznie wiarygodnych danych o po
cztkach chrzecijastwa, jest niezbdna dla
zrozumienia pobonoci chrzecijan w pnej
staroytnoci. Znajdujemy w niej opisy ich li
turgii, modlitwy, legendy, pogldy teologicz
ne, a take wyraz ich postawy wobec podsta
wowych kwestii yciowych: polityki, m
czestwa, pienidzy, pci, rodziny. Analiza tej
literatury dostarcza te wielu informacji doty
czcych powstawania kanonu NT i teologicz
nej rnorodnoci we wczesnym Kociele.
Cho czsto oczerniane i odrzucane jako here
tyckie, apokryfy NT stanowi cenne wiadec
two staroytnego chrzecijastwa i jego twr
czoci pisarskiej.
Ewangelie. Ewangelie apokryficzne prze
ksztacay wspomnienia o Jezusie tak, by odpo
wiedzie na aktualne potrzeby i zaspokoi
pobon ciekawo, udzielajc informacji o y tunki pimiennictwa wczesnochrzecijaskie
ciu Jezusa, ktrych nie dostarcza NT zwaszcza
o szczegach Jego narodzin, modoci i obja
wie po zmartwychwstaniu. W przeciwiestwie
do Ewangelii kanonicznych, niewiele apokryfi
cznych opisuje mier Jezusa.
Ewangelie apokryficzne cieszyy si znacz
nym zainteresowaniem uczonych gwnie ze
wzgldu na moliwo znalezienia w nich agra
fa Paskich, czyli autentycznych powiedze Je
zusa nie zanotowanych w Biblii. Badania nad
gnostyck Ewangeli Tomasza okazay si
szczeglnie przydatne dla zrozumienia przeka
zu ustnego i sposobu zbierania nauk Jezusa.
Oto waniejsze przykady Ewangelii apo
kryficznych:
Protoewangelia Jakuba,
Ewangelia Dziecistwa Tomasza,
Ewangelia Piotra,
Ewangelia Nikodema,
Ewangelia Nazirejczykw,
Ewangelia Ebionitw,
Ewangelia Hebrajczykw,
Ewangelia Egipcjan,
Ewangelia Tomasza,
Ewangelia Filipa,
Ewangelia Marii Magdaleny.
Na tle tych dokumentw warto wspomnie o
hipotetycznym rdle, zwanym Q, z ktrego,
zdaniem wikszoci uczonych, korzystali Ma
teusz i ukasz. Q miaoby si skada gwnie z
powiedze Jezusa, przypominajc pod wzgl
dem samego gatunku Ewangeli Tomasza i in
ne Ewangelie apokryficzne.
APOKRYFY NOWEGO TESTAMENTU
kryficzne Dzieje Apostow na dwie grupy: Do
pierwszej zalicza si te, ktre w staroytnoci
tworzyy kolekcj piciu ksig uywanych
w pewnych krgach heretyckich, a przypisy
wanych czasami w staroytnoci Leuciusowi
Charinusowi, a do drugiej pozostae. Pierwsza
grupa przycigaa wiksz uwag uczonych,
czciowo z powodu prawdopodobnie wcze
niejszej daty powstania, a czciowo ze wzgl
du na znaczne sprzeciwy, jakie budzia wrd
autorw kocielnych. Owe pi ksig Dziejw
Apostow, cho s ze sob spokrewnione,
wydaj si pochodzi z rnych miejsc i kr
gw teologicznych, z ktrych cz bya gno
stycka. Podzielaj wsplne upodobanie do as
cezy seksualnej, fascynacj fantastycznymi
opowieciami (np. o posusznych pluskwach,
mwicych rebakach i ochrzczonym lwie)
i zainteresowanie okolicznociami mierci
apostow. W wikszym stopniu ni inne ga
go Dzieje Apostow, w tym i kanoniczne
Dzieje Apostolskie, przypisuj due znaczenie
kobietom, niekiedy w rolach zarezerwowanych
dla mczyzn. Uczeni oceniali te portrety kobiet
jako wiadectwo staroytnego ruchu femini
stycznego albo jako podjt przez mczyzn
prb zachowania kontroli nad kobietami.
Niektre z apokryficznych Dziejw Aposto
w zdradzaj znajomo kanonicznych Dzie
jw Apostolskich, ale rzadko przejawiaj ch
uzgodnienia z nimi swej treci. Oprcz tego au
torzy apokryficznych Dziejw Apostow byli
pod wpywem Ewangelii, powieci greckich,
a w przypadku Dziejw Andrzeja rwnie epo
sw Homera i dialogw platoskich. Dzieje
Apostow przypisywane Leuciusowi to:
Dzieje Pawa (i Tekli),
Dzieje Piotra,
Dzieje Jana,
Dzieje Andrzeja,
Dzieje Tomasza.
Do drugiej grupy nale:
Dzieje Andrzeja i Mateusza
(pierwotnie cz Dziejw Andrzeja?),
Dzieje Filipa, Dzieje Tadeusza,
Dzieje Piotra i Pawa,
Dzieje Piotra i Andrzeja,
sowiaskie Dzieje Piotra,
Dzieje Piotra i Dwunastu Apostow.
Listy. Z czterech gatunkw apokryfw, jakie
tu omawiamy, list pseudonimowy by jak si
APOKRYFY (KSIGI DEUTEROKANONICZNE) STAREGO TESTAMENTU 40

wydaje najrzadszy, cho kilka tego typu listw dujcych si we wczesnych przekadach
pojawia si ju w NT (np. listy pasterskie i listy chrzecijaskich ST.
Piotra). Do listw apokryficznych nale: Sowo apokryfy pochodzi od greckiego
sowa ukryty (por. 4 Ezd 12,3738; 14,4546),
Trzeci List do Koryntian, cho w potocznym uyciu chrzecijaskim na
List do Laodycejczykw, brao raczej znaczenia usunity, a mianowicie
Listy Pawa i Seneki, z kanonu biblijnego. Uczony chrzecijaski Hie
Listy Jezusa i Abgara, ronim (zm. ok. 420 r. po Chr.) okreli wiekszo
Listy Lentulusa, z tych ksig jako apokryficzne i nie wczy ich do
List Tytusa. swego przekadu Biblii, znanego pniej jako
Wulgata [Trudno jednak ustali, co w. Hieronim
Apokalipsy. Oprcz kanonicznej Apokalipsy rozumia przez apokryf; omawiane ksigi
w. Jana, wszystkie chrzecijaskie przykady z pewnoci cytowa jako Pismo wite i zaleca
tego gatunku s pseudonimowe, tzn. wszys do czytania w liturgii, cho waha si co do ich
tkie utrzymuj, e zawieraj objawienia Boe statusu. Potem, w redniowieczu, zdecydowanie
udzielone bohaterom biblijnym. W Apokalip zaliczano je do Biblii.]. Podczas reformacji prote
sach, zaliczanych do gwnego nurtu katoli stanci w swych wydaniach Biblii umieszczali te
ckiego, ulubionymi tematami s wydarzenia ksigi, wwczas obecne w Bibliach zachodnich,
eschatologiczne, etyka i barwne opisy nieba w osobnej sekcji po ST, tytuujc j Apokryfy.
i pieka. Apokalipsy gnostyckie wol poucze Naleay do nich zwykle nastpujce ksigi:
nia moralne i polemiki. Do apokryficznych
Apokalips nale: Trzecia Ksiga Ezdrasza,
Czwarta Ksiga Ezdrasza,
Apokalipsa Piotra, Ksiga Tobiasza,
koptyjska Apokalipsa Piotra, Ksiga Judyty,
Apokalipsa Pawa, Dodatki do Ksigi Estery,
Pierwsza Apokalipsa Jakuba, Ksiga Mdroci,
Druga Apokalipsa Jakuba, Mdro Syracha,
Apokryfon Jana, Ksiga Barucha,
Mdro (Sofia) Jezusa Chrystusa, List Jeremiasza (czyli Ba 6).
List Piotra do Filipa, Dodatki do KsigiDaniela(PieTrzechMo
Apokalipsa Marii. dziecw z modlitw Azariasza, Opowiadanie
o Zuzanie, Bel i w),
Zob. te: Apokryfy (ksigi deuterokano Modlitwa Manassesa,
niczne) Starego Testamentu; Ewangelia; Ewan Trzecia Ksiga Machabejska,
gelia Tomasza; Gnostycyzm; Kanon; List; Lite Czwarta Ksiga Machabejska.
ratura apokaliptyczna; Nag Hammadi; Q.
[Obecnie prawie wszystkie z nich nale do Ta lista pitnastu tytuw (wyliczajca doda
kanonu Kocioa katolickiego i tradycyjnego tki do Ksigi Daniela jako oddzielne teksty)
prawosawia, a nie s zaliczone do niego przez bya dawniej typowa dla protestanckich wy
protestantw.] da apokryfw i odwoywaa si do historii ka
nonu w chrzecijastwie zachodnim. Jedno
Bibliografia z nowszych wyda Biblii doczyo jednak do
Elliott J. K., The Apocryphal New Testament, tych apokryfw dalsze z tej racji, e znajdoway
Oxford: Oxford University Press 1993. si w Biblii prawosawia greckiego:
Robinson James M. (red.), The NagHamma
di Library in English, wyd. popr., San Francis Pita i Szsta Ksiga Machabejska
co: Harper & Row 1988. oraz:
Schneemelcher W. (red.),New Testament Psalm 151.
Apocrypha, wyd. popr., t. 2, Louisville, KY:
Westminster/John Knox 1991, 1993. Ksigi te mog wystpowa pod rnymi ty
DRM (mw) tuami. Niekiedy reszt Ksigi Estery wydaje
si pod tytuem Dodatki do Ksiegi Estery, a Bel
APOKRYFY (KSIGI DEUTEROKANO i w, Zuzanna i Pie Trzech Modziecw
NICZNE) STAREGO TESTAMENTU, grupa (wraz z Modlitw Azariasza albo bez niej) wy
ksig i czci ksig nie nalecych do ydow daje si cznie jako Dodatki (Reszta) do Ksigi
skiego kanonu Pisma witego, ale znaj Daniela. Natomiast Eklesjastyka, poniewa zo
41 APOKRYFY (KSIGI DEUTEROKANONICZNE) STAREGO TESTAMENTU
sta napisany przez Jezusa ben Syracha, czsto
wydaje si pod tytuem Mdro Syracha albo
nawet Mdro Jezusa, syna Syracha.
W krajach angielsko i niemieckojzycznych
protestanci zaczli pomija apokryfy w swoich wy
daniach Biblii. Katolicy uwaaj wikszo tych
ksig za autorytatywne i okrelaj je terminem
ksigi deuterokanoniczne, rozumiejc przez to
ksigi uznane za kanoniczne pniej [wzgld
nie tylko przez cz chrzecijan] i odrniajc
je w ten sposb od ksig protokanonicznych,
znajdujcych si w kanonie ydowskim [Sam
termin deuterokanoniczne utar si dopiero
w czasach nowoytnych; poprzednio tych tekstw
nie odrniano od reszty ST]. W jzyku katolikw
termin apokryfy jest stosowany do pseudoepi
grafw, czyli pism ydowskich, rnych od ksig
deuterokanonicznych, ktre chrzecijanie za
chowali, cho nie zostay one, z wyjtkiem niekt
rych (np. w Etiopii), wczone do Biblii.
ydowskie to ksig deuterokanonicznych.
Wikszo tych ksig jest dzieem ydw
z epoki poprzedzajcej zburzenie wityni
przez Rzymian w 70 r. po Chr. Z wyjtkiem 4
Ezd s rozrzucone wrd wczesnochrzecija
skich kopii greckiego ST, Septuaginty, prze
kadu pochodzcego od ydw aleksandryj
skich i przyjtego przez wczesnych chrzeci
jan jako ich pierwsza Biblia. Chocia ksigi
te wyrosy w judaizmie hellenistycznym, to
jednak nie jest zupenie pewne, jaki miay one
status kanoniczny u ydw w Aleksandrii
i gdzie indziej.
W Palestynie po 70 r. po Chr. rabini przyjli
kanon palestyski, zoony z dwudziestu czte
rech ksig (zgodnie z ich systemem numeracji;
odpowiadaj one obecnym trzydziestu dzie
wiciu ksigom) i podzielony na Prawo (Tor),
Prorokw i Pisma, co jest wyrazem zaoenia,
e objawienie zaczo si od Mojesza, a zako
czyo na Ezdraszu. Ksigi deuterokanoniczne
powstay jaki czas po Ezdraszu, niektre ju
po grecku, i dlatego nie moga ich obj taka
definicja Pisma witego. Dyskusja rabinacka
po 70 r. po Chr. dotyczya Ksigi Ezechiela, Ksi
gi Przysw, Pieni nad Pieniami i Ksigi Kohe
leta, ktre pozostay w kanonie palestyskim,
a nie wczenia do kanonu lub odrzucenia
ksig, ktre potem znalazy si wrd ksig
deuterokanonicznych. Rabini twierdzili, e kto
gromadzi wicej ni dwadziecia cztery ksigi,
powoduje zamieszanie (mKoh 12,12), a kto czy
ta ksigi spoza ich liczby, nie bdzie mia miejsca
w wiecie majcym przyj (bSanh. 100b).
Mdro Syracha bya czytana i cytowana przez
rabinw przez kilka wiekw, ale potem ksiga
ta wysza z uycia. Nie jest pewne, czy do ksig
spoza dwudziestu czterech zaliczano, oprcz
Mdroci Syracha, jeszcze jakie inne ksigi
wchodzce pniej w skad ksig deute
rokanonicznych.
Uczeni tradycyjnie zakadali, e przed 70 r.
po Chr. Pisma byy lunym zbiorem, e ydzi
aleksandryjscy mieli szersz wersj tego zbio
ru, zawierajc ksigi deuterokanoniczne i e
ten szerszy zbir Pism zadecydowa o przyj
ciu szerszej w porwnaniu z ydowskim
kanonem palestyskim wersji chrzecija
skiej LXX. Jak si jednak wydaje, wsplnota
aleksandryjska uznawaa za Pismo wite tyl
ko Tor (Prawo, Picioksig). Filon z Aleksan
drii, komentator ydowski (zm. ok. 50 po Chr.),
cytujc Pismo wite, przytacza prawie
wycznie teksty z Tory, a przekadu tej czci
w LXX dokonano z wiksz starannoci i dba
oci o dosowny sens tekstu. Brakuje zatem
dostatecznych danych, ktre mogyby po
twierdzi istnienie szerszego kanonu aleksan
dryjskiego, wyjaniajcego zakres LXX w kr
gu chrzecijaskim. (Dodatki do Ksigi Da
niela i Ksigi Estery oraz Psalm 151 wyma
gaj osobnego potraktowania. Nie chodzi
w tym przypadku o problem zebrania kolekcji
ksig w kanoniczne Pismo wite, lecz we
wntrznego rozrostu ksig przez dodawanie
opowiada, legend, psalmw, modlitw i listw
procesu, ktry musia dokona si wewntrz
judaizmu).
Ksigi deuterokanoniczne we wczesnym
chrzecijastwie. Wydaje si wic bardziej
prawdopodobne, e zakres chrzecijaskiej
LXX zosta okrelony przez samych chrzeci
jan. To okrelenie mogo mie charakter przy
padkowy, mianowicie w rezultacie zestawienia
wikszego wyboru literatury ydowskiej ist
niejcej w jzyku greckim, dostpnej zapewne
w formie pojedynczych ksig zapisanych na
zwojach, w formie kodeksw, czyli ksig
(cho wydaje si, e dopiero w IV w. sporz
dzano kodeksy do due, by mogy pomie
ci cay ST). Pionierami uycia kodeksw byli
chrzecijanie, gdy pozwalay one poczy
wiksz liczb ksig w jeden porczny tom.
Ten proces wydawniczy mg przebiega bez
zwracania szczeglnej uwagi na to, jakie ksigi
byy pierwotnie uwaane za Pismo w synago
gach hellenistycznych. Zakres LXX mg by
rwnie wynikiem wiadomego wyboru chrze
cijaskiego kanonu Pisma witego dokonane
go przez Koci w cigu pierwszych czterech
wiekw. Tak czy inaczej, chrzecijanie wczyli
do ST wicej ksig, ni judaizm uwaa za auto
rytatywne, i uoyli je raczej wedug porzdku
chronologicznego i rodzaju literackiego ni
APOKRYFY (KSIGI DEUTEROKANONICZNE) STAREGO TESTAMENTU 42

zgodnie z podziaem Pisma witego na Prawo, wiary (16461648) zrwnao je z literatur

Prorokw i Pisma.
Hieronim i Wulgata. Wczeni chrzecijanie
skonni byli cytowa z caej LXX, cho z czasem
uczeni i teologowie na Wschodzie zaczli
wiadomi zakresu kanonu ydowskiego za
czli ogranicza korzystanie ze ST do ksig za
chowanych przez ydw. W chrzecijastwie
za zachodnim ksigi deuterokanoniczne za
choway swj status. Z powodu niezadowole
nia z przekadu staroaciskiego Hieronim [na
zlecenie papiea] rozpocz w IV w. nowy
przekad. Z pocztku zamierza przeoy na
nowo LXX, ale badanie tekstu tego przekadu
przekonao go, e w celu ustalenia pewnego
tekstu powinien wrci do oryginau hebraj
skiego. Uda si do Betlejem, nauczy si jzy
ka hebrajskiego (jego nauczycielem by yd)
i dokona nowego aciskiego przekadu ST,
pniej nazywanego Wulgat, opartego na te
kcie hebrajskim i w zasadzie ograniczonego do
kanonu ydowskiego. Pozostae ksigi uwaa za
budujce, ale nieodpowiednie do ustalenia
doktryny. Jego Wulgata zawiera dodatki do
Ksigi Estery i Ksigi Daniela, przy czym wyra
nie zaznaczono ich nieobecno w tekcie he
brajskim, a w odpowiedzi na prob dwch
przyjaci, biskupw zachodnich, pospiesznie
dokona przekadu Ksigi Judyty i Ksigi To
biasza.
Wulgata staa si [w redniowieczu] standar
dow Bibli Kocioa zachodniego, a pisma
potraktowane przez Hieronima jako apokry
fy doczono do jej tekstu w przekadzie sta
roaciskim. Jednake a do reformacji stano
wisko Hieronima byo znane na Zachodzie.
Reformacja i apokryfy (ksigi deuteroka
noniczne) ST. W okresie reformacji protestan
ckiej status kanoniczny tej grupy pism zosta
zwizany z dyskusjami doktrynalnymi. 2
Mch 12,4345 cytowano dla poparcia idei
czyca i praktyki mszy za zmarych; Tb 12,9;
Syr 3,30; 4 Ezd 8,33 utrzymuj, e dobre
uczynki s rdem zasugi, wbrew nacisko
wi kadzionemu przez Marcina Lutra na
ask. Pod wpywem Hieronima, a moe ta
ke nauki renesansowej (preferujcej teksty
w jzykach oryginalnych), Luter w swym wy
daniu caej Biblii z 1534 r. zebra te ksigi w
jednej sekcji, umieszczonej na kocu ST, nadajc
jej tytu Apokryfy. Zaznaczy w ten spo
sb, e ksigi te nie maj statusu Pisma wi Morza Martwego oraz pismami Filona Ale
tego, ale mog by z poytkiem czytane.
Tradycja reformacyjna przyznaa grupie tych
pism status jeszcze niszy, zwaszcza w Anglii,
gdzie wydania Biblii genewskiej zaczy je po
mija od 1599 r., a Westminsterskie wyznanie
wieck (pewien autor z epoki okreli je sowa
mi: niezdrowy lulek midzy dwiema wonnymi
rami). Koci anglikaski sprzeciwia si
jednak tej tendencji i wcza czytania z ydo
wskich apokryfw do lekcjonarza. W 1827 r.,
po wieloletniej ostrej dyskusji, Brytyjskie i Zagra
niczne Towarzystwo Biblijne odmwio popie
rania Towarzystw na kontynencie, ktre rozpo
wszechniay Bibli zawierajc t grup pism.
Podobnie jak uycie kodeksu przez chrze
cijan, tak i technika i ekonomika wydawnicza
mogy mie wpyw na wydawanie apokryfw
(ksig deuterokanonicznych). Wydawcy an
gielskojzyczni dla zaspokojenia popytu na
lejsze, a moe i tasze Biblie pomijali je
w swoich wydaniach. Byo to jednak moliwe
tylko wskutek obnienia ich statusu.
Odpowiedzi katolikw na takie potrakto
wanie tych ksig przez protestantw byo po
twierdzenie statusu kanonicznego wikszoci
z nich. 8 kwietnia 1546 r. Sobr Trydencki
ogosi ekskomunik na wszystkich, ktrzy nie
przyjmuj caej Wulgaty za kanoniczn. Wyda
nie Wulgaty, ktre brano pod uwag, zawie
rao wszystkie problematyczne ksigi, bdce
w uyciu na Zachodzie, oprcz 3 i 4 Ezd oraz
Modlitwy Manassesa. W pniejszych katolic
kich wydaniach Biblii te trzy ksigi czasem dru
kowano jako dodatek [Oficjalnie wydanie
Wulgaty zawierao, wanie jako dodatek,
Pierwsz i Drug Ksig Ezdrasza pod nazw
Trzeciej i Czwartej Ksigi Ezdrasza].
Chrzecijastwo prawosawne traktuje ka
non ST szerzej. Biblie zaaprobowane przez
wity Synod greckiego Kocioa prawosaw
nego zawieraj ksigi zwane przez katolikw
deuterokanonicznymi, a ponadto 1(3) Ezd,
Modlitw Manassesa [W prawosawiu rosyj
skim pod wpywem luteranizmu w XIX w.
kwestionowano ksigi greckie ST.]. Pod
wpywem Biblii prawosawnej komisja prze
kadu Revised Standard Version poszerzya
w 1977 r. przekad apokryfw o trzy ostatnie
z tych ksig w celu stworzenia Biblii ekumeni
cznej. Ostatnio komisja ta opublikowaa kato
lickie wydanie New Revised Standard Version z
ksigami deuterokanonicznymi i w takim
porzdku jak w Wulgacie.
Znaczenie ksig deuterokanonicznych.
Razem z pseudoepigrafami, zwojami znad
ksandryjskiego i Jzefa Flawiusza, ksigi te
maj ogromne znaczenie dla studiw histo
rycznych nad judaizmem w okresie Drugiej
wityni (515 przed Chr. 70 po Chr.). Ich tre
odzwierciedla walk ludu ydowskiego
43
o sw wiar w obliczu ucisku religijnego, poli
tycznego i militarnego w okresie obcych
rzdw w Palestynie, a take staranie o zacho
wanie swojego sposobu ycia wobec prze
monego wpywu kultury hellenistycznej,
odczuwanego zarwno w kraju rodzinnym,
jak i w diasporze. Zwraca uwag fakt, e w tej
literaturze nieobecny jest gos prorokw, kt
ry jest teraz wizany z epok poprzedni.
Ksigi te wyranie jednak wiadcz o staej
wartoci epiki w kulturze ydowskiej, o roz
woju tradycji mdrociowej i w pewnym stop
niu o zwikszajcej si roli kobiet w Biblii,
przedstawiajc je jako susznie zrehabili
towane przez Boga (Zuzanna i Sara z Tb), jako
odwan matk i mczenniczk (6 Mch), jako
mdro upersonifikowan w postaci Niewia
sty (Syr 24 i Mdr 612) i jako narzdzie Boga
w wyzwoleniu ludu ydowskiego (Jdt).
Ksigi deuterokanoniczne wyrniaj si
z powodu roli, jak odegray w dyskusjach mi
dzy chrzecijanami na temat zakresu kanonu ST.
Obecno tych ksig w pierwotnej Biblii chrze
cijaskiej moe by wyrazem zainteresowania
takimi tematami jak przeladowanie, relacja
midzy wiar a kultur, mdro, rola kobiet,
a ponadto dla okresu midzy Ezdraszem a po
cztkami chrzecijastwa. Ze wzgldu na swe
miejsce w chrzecijaskim ST ksigi te mog
odegra rol w ruchu ekumenicznym, w kt
rym rne grupy chrzecijan szukaj rodkw
porozumienia si midzy sob. Wczajc 5
i 6 Mch i Ps 151 do swego wydania apokryfw,
komitet Revised Standard Version wydaje si
zwraca raczej ku inkluzywnemu ni eksklu
zywnemu rozumieniu kanonu ST, w ktrym
zakres Pisma witego jest okrelony tak sze
roko, eby pozwoli moliwie wielu wspl
notom spotka si na paszczynie jednego Pi
sma witego. Ten czynnik nie odegra roli
w dyskusjach nad kanonem ST, ale by
znaczcy w ostatecznym okreleniu zakresu
NT. Zob. te: Apokryfy Nowego Testamentu;
Kanon; Literatura deuterokanoniczna; Pseu
doepigrafy; Septuaginta; Wulgata oraz hasa po
wicone poszczeglnym apokryfom (ksigom
deuterokanonicznym).
Bibliografia
Anderson G.W., Canonical and NonCano
nical, w: Cambridge History of the Bible, t. 13,
Cambridge: University Press 196370, t.1: From
the Beginnings to Jerome, red. P. R. Acroyd i C.
F. Davis, 1970, 113159
De Lange Nicholas, Apocrypha: Jewish Lite
rature of the Hellenistic Age, The Jewish Herita
ge Classics, New York: Viking 1978
APOSTO
Metzger Bruce M., An Introduction to the
Apocrypha, New York: Oxford University Press
1957.
Nickelsburg George W. E., Jewish Literature
Between the Bible and the Mishna: A Historical
and Literary Introduction, Phildelphia: For
tress 1981. DWS (mw)
APOLLONIA, miasto w Macedonii, jedno z wie
lu miast greckich nazwane na cze boga Apol
lina. Miejsce postoju na gwnej drodze rzym
skiej prowadzcej z Azji do Italii (Via Egnatia);
odwiedzi je Pawe w drodze z Filippi do Tesa
lonik (Dz 17,1). (mw)
APOLLOS, judeochrzecijanin z Aleksandrii,
o ktrym wzmiankuje si w Dz 18,2419,1
i w Kor. Wedug Dz odznaczy si doskona
znajomoci retoryki greckiej i wiedzia ju du
o o Jezusie, gdy przyby do Efezu i zacz
przemawia w synagodze. Jego uzdolnienia
zwrciy szybko uwag chrzecijan, Pryscylli
(Pruski) i Akwili, ktrzy udzielili mu dalszych
poucze o wierze chrzecijaskiej (zna bo
wiem tylko chrzest Janowy Dz 18,25). Apol
los wyruszy wtedy z Efezu do Koryntu.
Wedug jednego ze staroytnych tekstw (Co
dex Bezae) zosta w Koryncie przyjty z entu
zjazmem (Dz 18,27). W Koryncie pozna
Pawa. Gdy w Kociele korynckim powstay
podziay, cz chrzecijan uznaa Apollosa za
waniejszego ni Pawa, by moe ze wzgldu
na jego reputacj jako mwcy (1 Kor 1,114,6).
Apollos, jak si wydaje, nie mia z tym nic
wsplnego, gdy po powrocie do Efezu opar
si zachtom Pawa, by ponownie odwiedzi
Korynt (1 Kor 16,12). Krtk wzmiank o nim
zawiera jeszcze Tt 3,13. Zob. te: Akwila; Jan
Chrzciciel; Pawe; List do Koryntian Pierwszy;
Pryska. AJM (mw)
APOLLYON (gr., niszczyciel), aluzja do grec
kiego boga Apollina lub anioa mierci (Ap
9,11). (mw)
APOSTAZJA Odstpstwo
APOSTO, polski odpowiednik sowa grec
kiego apostolos, oznaczajcego wysannika.
Apostoem jest osobisty wysannik lub pose,
ktremu posyajcy zleca przekazanie wiado
moci bd wykonanie jakich polece.
W Ewangeliach termin ten jest zwykle
wizany z wewntrznym, cisym krgiem ucz
niw Jezusa, wybranych i wyznaczonych
przez Niego, by Mu towarzyszyli podczas
dziaalnoci publicznej, przyjli Jego nauk,
APPIA, VIA
Jezus na czele procesji dwunastu apostow;
iluminowany rkopis bizantyjski z X w.
byli wiadkami Jego czynw i wykonawcami
Jego polece. S wic w sposb wyjtkowy
przygotowani do wiarygodnego przekazu Je
go ordzia i kontynuowania Jego dziea dziki
swej posudze w Kociele.
Listy imion apostow pojawiaj si w Mt
10,24; Mk 3,1619; k 6,1316 i Dz 1,13. Kada
z list zawiera dwanacie imion, ale nie zawsze
tych samych. Liczba dwanacie prawdopodob
nie odnosi si do wybranych przez Boga dwu
nastu pokole Izraela, ktre osiedliy si
w Kanaanie po Wyjciu. Jeli tak, to dwanacie
jest liczb symboliczn, wskazujc na zbaw
cze dziaanie Boga w osobie Jezusa i w tych, co
za Nim poszli.
Nie jest w peni oczywiste, na czym waci
wie polega bycie apostoem w Kociele pie
rwotnym. W Dz 1,2126 kwalifikacje Macieja,
wybranego na apostoa po mierci Judasza,
sprowadzaj si do tego, e by wiadkiem na
ocznym ycia Jezusa od czasw Jana Chrzci
ciela a do mierci i zmartwychwstania.
Wedug pierwszych rozdziaw Dziejw Apo
stolskich, Piotra i apostow, przebywa
jcych w Jerozolimie, uwaa si za przywd
cw kierujcych rozwojem Kocioa. Pawe
Aposto te jest wiadkiem naocznym (1 Kor
9,1), ale zapewne tylko Jezusa zmartwych
wstaego, a nie ziemskiego (1 Kor 15,8). Dal
szym dowodem, e jest apostoem, jest rola,
jak odegra jako misjonarz przy szerzeniu si
Kocioa w rodowisku pogaskim (Dz
9,1516; 15,135; Ga 2,110). Chocia Dzieje
Apostolskie wahaj si co do nazywania Pawa
apostoem (por. jednak Dz 14,14), on sam w
swoich listach przywizuje wielk wag do te
go tytuu (zwaszcza Ga 1,1, por. 1,1112).
Trudniej wyjani nazywanie apostoami Bar
naby (Dz 14,14) oraz Andronika i Juniasa
wzgldnie Juni (Rz 16,7), chyba e w szerszym
znaczeniu tego sowa. W II w. sowo to nie oz
nacza ju urzdu w Kociele.
W Hbr 3,1 Jezus jest nazwany apostoem,
posanym przez Boga. Zob. te: Barnaba;
44
Dwunastu; Jan Chrzciciel; Judasz; Junias; Ko
ci; Maciej; Pawe; Piotr; Ucze. PLS (mw)
APPIA, VIA Via Appia
APPIUSZ Forum Appiusza
AR, miasto lub region (wzgldnie jedno i dru
gie). Gwne wzmianki znajduj si w Lb
21,15.18, gdzie dotycz pogranicza moabic
kiego, w Pwt 2,9 (dane potomkom Lota), 2,18
(wyznaczajce granic Moabu) i 2,29 (zamie
szkane przez Moabitw). W Iz 15,1 paralelizm
z Kir (BT: ArMoab KirMoab), gwnym mia
stem moabickim, sugeruje raczej miasto ni re
gion. Jak dotd nie podano adnej pewnej
identyfikacji jego pooenia. (mw)
ARA. 1. Syn Ulli, ktry pojawia si na licie
gw rodzin, wojownikw i naczelnikw
(1 Krn 7,38). 2. Przodek siedmiuset siedemdzie
siciu piciu powracajcych z wygnania babilo
skiego (Ezd 2,5 [BT: Arach]). Niektrzy z jego
potomkw byli lojalni wobec Tobiasza (Ne 6,18
[BT: Arach]), a Ne 7,10 (BT: Arach) oblicza ich na
szeciuset pidziesiciu dwch. (mw)
ARAB. 1. Miasto w Judzie (Joz 15,52), pooo
ne blisko Hebronu, najczciej identyfiko
wane z Chirbet erRabijja, lecym na poud
niowyzachd od Hebronu. 2. Termin praw
dopodobnie oznaczajcy mieszkaca Arabii,
a odniesiony do Geszema, ktry sprzeciwia si
odbudowie Jerozolimy (Ne 2,19; 6,1). 3. W Iz
13,20 mwi si o znikniciu obozowisk koczo
wniczych Arabw jako o symbolu spustosze
nia. Jeremiasz, zarzucajc Judzie niewierno
wzgldem Boga i obowizkw wynikajcych
z przymierza, przyrwnuje j do ony, ktra
siedzc na drogach jak koczownik (hebr.
arab), czeka na kochankw (3,2). (mw)
ARABA (hebr., pustynna rwnina, step), ter
min przekadany jako rwnina, pustynia,
45 ARABIA

go osiga wysoko 3760 m w poudniowym

Jemenie, gdzie przecitna wysoko wznie
sie liczy ponad 3000 m. Od wielkiego wau na
zachodzie paskowy obnia si stopniowo ku
pnocnemuwschodowi, ku Zatoce Perskiej,
cho na kracu poudniowowschodnim, w Oma
nie, odnoga izraelskiego pasma grskiego
osiga 2979 m. Gwnymi rejonami prawdzi
wej pustyni piaszczystej jest rozlega ArRub al
Chali na poudniu pwyspu i mniejsza Nafud
na pnocnym zachodzie. Gdzie indziej prze
waa pustynia kamienista, cho wielki uk
wydm piaszczystych, wygity ku wschodowi,
czy Nafud z ArRub alChali.
Wspczenie Arab nazywa si pustynny rejon rowu Klimat jest surowy. Zimy na paskowyu mog
tektonicznego, cigncego si midzy Morzem by przejmujco zimne; temperatury poniej ze
Martwym a Czerwonym. Przecitna roczna ilo ra s zjawiskiem powszechnym i mog wystpi
opadw na tym obszarze wynosi 50 mm.
wszdzie poza nizinami nadbrzenymi. Lata s
nadzwyczaj gorce, a w pobliu wybrzea rw
pustkowie (Hi 24,5; Ps 68,7; Iz 33,9). Jako na nie bardzo wilgotne. Pomijajc sporadyczne
zwa geograficzna oznacza rw tektoniczny, burze, deszcze padaj wycznie na obszarze
cigncy si od Jeziora Galilejskiego na poud gr, cho zdarzaj si zim w Omanie i na
nie, dzielcy si na trzy czci (dolina Jordanu pnocny zachd od Mekki, a latem w wysokich
na pnoc od Morza Martwego; rejon Morza pasmach Asiru i Jemenu, na poudniowy wschd
Martwego, Morza Araba, 2 Krl 14,25; obszar od Mekki. Ta przemienno deszczw zimo
midzy Morzem Martwym a Morzem Czerwo wych i letnich w grach nad Morzem Czerwo
nym) i dugi okoo 160 km. Wspczenie nym umoliwia przemieszczanie si karawan
Arab nazywa si obszar midzy Morzem Mar midzy pnoc a poudniem, gdy na poudniu
twym a Morzem Czerwonym. Przecitne opa studnie s pene wody latem i jesieni, a na
dy roczne wynosz na nim okoo 50 mm. Teren pnocy zim i wiosn.
wznosi si od 366 m p.p.m. do 200 m n.p.m., Ju okoo 6000 r. przed Chr., a moe i wcze
a potem schodzi do zatoki Akaba. Wody pod niej, wzdu tej trasy odbywaa si, jak si wydaje,
ziemne, spywajce ze wzgrz po obydwu wymiana towarw, w ktrej wykorzystywano
stronach, umoliwiaj bujn wegetacj pu osy jako rodek transportu, a po oswojeniu
stynnych krzeww, cho w czasach nowszych wielbda okoo 1500 r. przed Chr. (a moe ju
zostay one w sposb zastraszajcy zdewasto ok. 2000 r.) handel ten ogromnie wzrs. Prawie
wane wskutek nadmiernego wypasu. W Ara na pewno miaa z nim jaki zwizek wizyta kr
bii, lecej w czasach biblijnych na wanym lowej z Saby (w Jemenie) (1 Krl 10,110), a da
szlaku, znajdoway si kopalnie miedzi w Fej ry Mdrcw (Mt 2,112) musiay zapewne zo
nan (biblijne Punon) prawdopodobnie miej sta dostarczone t drog: kadzido i mirra
sce, gdzie Mojesz podnis na palu wa mie z Jemenu i Hadramautu (hebr. Chacarmawet
dzianego (Lb 21,410; 33,4243), obecne Chir [BT: Chasarmaweta] Rdz 10,26) na poudniu,
bet anNahas oraz w Chirbet alMakta na a zoto zapewne z Mahtud azZahab, na poud
wschodzie i Michrot Timna na poudniowym niowy wschd od Medyny. Zoto, sprowadzone
zachodzie. To ostatnie miejsce, niegdy zwane statkami Hirama dla krla Salomona (1 Krl 10,11),
kopalniami Salomona, byo wykorzystywa mogo pochodzi z tego samego rda via port
ne przez Egipcjan i Kenitw, ale opuszczone Dudda, albo, by moe, z Afryki Wschodniej,
przed czasami Salomonowymi. Zob. te: Mo skd przywoono z pewnoci bardziej egzoty
rze Czerwone; Morze Martwe; Jordan. czne towary: ko soniow, mapy i pawie (1
DB (mw) Krl 10,22). Handel ten nabra ogromnego znacze
nia wraz z powstaniem rozlegych imperiw Per
ARABIA, rozlegy, gwnie pustynny pwy sw, Aleksandra i jego nastpcw, Rzymian i Pa
sep midzy Irakiem i Zatok Persk na wscho rtw; handlowano nawet towarami z Indii i Chin.
dzie, Oceanem Indyjskim na poudniu i Mo Wzmianki biblijne o Arabii s rzadkie i czsto
rzem Czerwonym na zachodzie. Pwysep ma niejasne, a dla autorw biblijnych z Jerozolimy na
2600 km dugoci i blisko 2300 km szerokoci. zwa wydaje si oznacza cay region pustynny na
Grzysta krawd od strony Morza Czerwone wschodzie, wcznie z Synajem. Dlatego podr
ARACH
Pawa do Arabii (Ga 1,17) oznacza prawdo
podobnie zatrzymanie si w jakim maym osie
dlu na wschd od Damaszku, a Arabowie obecni
przy Zesaniu Ducha witego (Dz 2,11) mogli
przyby po prostu ze wschodniej Transjordanii,
chocia prawdopodobnie przybyli z jakiej ydo
wskiej gminy, zamieszkujcej jak oaz, z takiej
jak wsplnota w Medynie. Nie wiadomo, skd
mg pochodzi Arab Geszem (Ne 2,19; 47;
6,1). Niektrzy utosamiaj go z wadc Kedaru,
wspomnianym w inskrypcji egipskiej z V w. przed
Chr.orazwinskrypcjiarabskiejwDedan(arab.Al
Ula), inni za sdz, e by namiestnikiem Edomu
podlegajcym Persom.
Zbiegowie przed najazdem asyryjskim
w VIII w. przed Chr. i babiloskim w VI w.
przed Chr. kierowali si do pnocnozachod
niej Arabii (Iz 21,1315, gdzie gszcze, hebr.
jaar, oznacza mog rolinno oaz). Pod ko
niec imperium babiloskiego pnocnoza
chodnia Arabia przez mniej wicej dziesi lat
odgrywaa w tym rejonie niezwykle wan ro
l, osigna na okoo 10 lat due znaczenie,
gdy Nabonid, ostatni wadca Babilonii, zdoby
Tema (obecne Tajma), lec na trasie z Medy
ny do Damaszku, okoo 400 km na poudniowy
wschd od Akaby, i uczyni j swoj stolic.
Zob. te: Aleksander; Damaszek; Dedan; Ge
szem; Hiram; Kedar; Pawe; Szeba; Zesanie
Ducha witego. DB (mw)
ARACH Ara
ARAD, ponad dziesiciohektarowa osada (Tel
Arad), leca okoo 30 km na pnocny wschd
od BeerSzeby, we wschodnim Negebie. Jej
wysoki na 40 m kopiec gruje nad okolic. Do
lne miasto kwito w epoce wczesnego brzu
III (ok. 31002650 przed Chr.); cytadela bya
wan twierdz izraelsk w XVII w. przed Chr.
Osiemnacie sezonw wykopaliskowych
w dolnym miecie odsonio jedno z pierwszych
miast kraju. Miasto osaniay grube na 2,4 m mury
z pkolistymi wieami. Planowej zabudowy mia
sta odwodzi sie ulic wychodzcych z pooone
go centralnie obnienia terenu, ktre suyo za
naturalny zbiornik na wod deszczow.
Dzielnic mieszkaln tworzyy skupiska sze
regowo budowanych domw typu szerokiego,
do ktrych schodzio si po trzech stopniach,
oraz dziedzice z silosami. Blisko zbiornika
bya cz elitarna, tzn. paac i budowle sakral
ne, ktre znacznie powikszyy nasz wiedz
o kulcie kananejskim w tym wczesnym okresie.
Okrg kultowy obejmowa dwie bliniacze
witynie, otarz kamienny (bama), zbiornik
(posa), mis do obmy, kamienn stel (mace
46
wa) i inne budowle. Paac tworzy zesp dzie
dzicw i poczonych z sob pokoi, z ktrych
centralny wyrnia si wyposaeniem, na kt
re skaday si due stoy kamienne, podium,
misa i stela kultowa z wyrytymi postaciami, by
moe przedstawiajcymi mit o bogu Tammuzie.
W III tysicleciu przed Chr. Arad kwit w tym
peryferyjnym i ppustynnym rejonie dziki
handlowym kontaktom z Egiptem i kopalniami
miedzi na Synaju. W epoce elaza Arad ponow
nie zacz odgrywa dominujc rol w tym nad
regionie, czego dowodzi sze kolejno wzno
szonych twierdz izraelskich na grnym wzg
rzu (poziomy XIVI). O wczeniejszym osiedlu
(poziom XII) Biblia mwi, e kananejski krl
Aradu walczy z Izraelitami i niektrych wzi do
niewoli (Lb 21,1; 33,40). Arad znajduje si na li
cie podbitych miast kananejskich (Joz 12,14).
Archeolodzy skojarzyli zniszczenie najwcze
niejszej twierdzy izraelskiej (poziom XI) z kam
pani faraona Sziszaka w 925 r. przed Chr.
Twierdza izraelska miaa magazyny, miesz
kania, urzdzenia przemysowe i wityni,
ktra jest bardzo wana, gdy istniaa w czasie,
gdy zostaa ju zburzona witynia jerozolim
ska. Jej plan z X w. (poziom X) jest szczeglnie
pouczajcy dziki swej trjdzielnej formie:
dziedziniec z ofiarnym otarzem bama, sanktu
arium i miejsce najwitsze, w ktrym znajdo
way si posiadajce stele (macewot) i otarze
kadzielne. Specjalne znaczenie maj listy
z Aradu, materiay epigraficzne obejmujce
spisy towarw i historycznie wan korespon
dencj pisan atramentem na ostrakach. Od
kryto te mniejsze twierdze z czasw perskich,
hellenistycznych i rzymskich (ok. 538 przed
Chr. 324 po Chr.). SLR (mw)
ARADOS Arwad
ARAM. 1. Syn Sema i wnuk Noego (Rdz 10,22
23; 1 Krn 1,17). 2. Wnuk Nachora, brat Abraha
ma (Rdz 22,21 [BT: Kamuel, praojciec Aramej
czykw]). 3. Potomek Asera (1 Krn 7,34). W Mt
1,3.4 i k 3,33 Aram zastpuje imi Ram ze
ST. 4. Silne pastwo (bd federacja pastw),
ktre doszo do znaczenia na pocztku I ty
siclecia przed Chr. i cierao si z Izraelem,
walczc o wadz nad tym regionem Lewantu.
Pierwszym krlem Izraela walczcym z Ara
mejczykami by Saul (1 Sm 14,47). Dawid po
kona Hadadezera, krla Soby (aramejskie pa
stwo z orodkiem na pnoc od Damaszku)
i przej kontrol nad ziemiami aramejskimi od
Damaszku po Chamat (2 Sm 8,512). Salomon
w pocztkach swego panowania musia, jak si
wydaje, stumi bunt w ChamatSoba (2 Krn
47
8,34); w pniejszym jednak okresie jego pa
nowania Rezon przej wadz nad Damasz
kiem i zaoy krlestwo aramejskie wrogie Sa
lomonowi (1 Krl 11,2325). Po mierci Rezona
tron Aramu obj Chezjon, ktry zaoy dyna (Rdz 25,20), ktrego przechytrzy Jakub (Rdz
sti trwajc przez jedno stulecie. Krlowie z tej
dynastii, a zwaszcza BenHadad I i BenHadad
II, wielokrotnie wiedli Aram przeciwko Krle
stwu Pnocnemu, Izraelowi (1 Krl 15,18; 1 Krl
20; i in.). Okoo 843 r. przed Chr. tron aramejski
zaj uzurpator Chazael, ktry nadal prowadzi
wojny z Izraelem (2 Krl 8,2829; 9,15; 10,3233;
13,22). Jeroboam II, krl izraelski, ostatecznie
pokona Aram, ktry odtd traci na znaczeniu,
poza jednorazowym najazdem na Izrael za pa
nowania Achaza. Istnieniu krlestwa kres
pooy w 732 r. przed Chr. krl Asyrii TiglatPile
ser III. Zob. te: Izajasza Ksiga. DAD (mw)
ARAMEJSKI, jzyk semicki blisko spokrewniony
z jzykiem hebrajskim. W rozmaitych dialektach
posugiwano si nim powszechnie w Lewancie
od IX w. przed Chr. a do VII w. po Chr.; awyjtko
wo a do dzisiaj. Pochodzi od Aramejczykw
z pnocnej Syrii, majcych nalee do przodkw
Abrahama (Rdz 28,25; Pwt 26,5). Kiedy Asyryjczy
cy podbili Aramejczykw, pisarze aramejscy, po
zostajcy na subie biurokracji imperium, uczynili
aramejski powszechnym jzykiem Bliskiego
Wschodu; takim te pozosta od VIII do IV w. przed
Chr. Jzyk aramejski i potem by uytkowany sze
roko i w rnych dialektach; tak byo w epoce NT
i a do podbojw arabskich (VII w. po Chr.). Kilka
ustpw ST zostao napisanych w urzdowym (im
perialnym) aramejskim (Ezd 4,86,18; 7,1226; Dn
2,47,28; Jr 10,1011; Rdz 31,47). Jezus prawdo
podobnie uywa dialektu zachodnioaramejskie
go; a w NT znalazo si kilka sw aramejskich, np.
Talitha kum, Maranatha, Golgota. Zwoje znad
Morza Martwego, inskrypcje i wiele innych doku
mentw dowodzi, e aramejski by w powszechnym
uyciu w I w. po Chr. W nastpnych wiekach ara
mejski rozpad si na kilka dialektw. Syryjski, te
forma aramejskiego, by uywany przez chrze
cijan w Syrii; ydowski aramejski z Palestyny
pojawia si w Talmudzie palestyskim, a babilo
ski aramejski w Talmudzie babiloskim. Targumy
s ydowskimi przekadami ST na aramejski, prze
znaczonymi dla zwykych ludzi w synagodze.
Zob. te: Kalwaria; Maranatha; Talita kum; Tal
mud; Targumy. AJS (mw)
ARAMEJCZYK. 1. Okrelenie ludu zamiesz
kujcego w II tysicleciu przed Chr. wikszo
Syrii (chocia wzmianki biblijne pochodz
z ustpw zredagowanych pniej). W na
stpnych wiekach, w czasach monarchii ju
ARCHELAOS
dzkiej i izraelskiej, Izraelici prowadzili wojny
z Aramejczykami. 2. W Ksidze Rodzaju lud,
z ktrego pochodzili Betuel i Laban. Betuel by
ojcem ony Izaaka, Rebeki. Laban by jej bratem
31,20), gdy szuka ony z rodu Labana (Rdz
28,5). Laban zosta nastpnie ostrzeony przez
Boga we nie (Rdz 31,24). 3. Praojciec Izraela,
wspomniany na pocztku wyznania wiary z Pwt
26,5, przeznaczonego na obchody zwizane
z pierwocinami plonw: Ojciec mj, Aramej
czyk bdzcy(...). 4. Przodek konkubiny Ma
nassesa, ktra urodzia Ariela i Makira, ojca Gi
leada (1 Krn 7,14). (mw)
ARARA Aroer
ARARAT, nazwa biblijna (asyr. Urartu) regionu
wok jeziora Wan (poudniowowschodnia
Turcja i pnocnozachodni Iran), a take ludu i
pastwa istniejcego na tym obszarze okoo IX
VI w. przed Chr. Urartu jest znane zwaszcza
z zapisw asyryjskich, gdy stale przeszkadzao
ekspansji asyryjskiej w kierunku pnocnym.
Do Ararat uciekli z Niniwy zabjcy Sennachery
ba (2 Krl 19,37; Iz 37,38). Pniej, po upadku
Asyrii, Ararat i inne narody pnocne wzywa Je
remiasz do ataku na Babilon (Jr 51,2728).
Wedug Rdz 8,4 arka osiada na grze Ararat,
ktr tu uwaa si najwyraniej za najwysz
cz wiata. Obecna gra Ararat zostaa tak na
zwana pniej. SBP (mw)
ARATOS, poeta stoicki z poowy III w. przed Chr.;
jego dzieo Fainomena zacytowa Pawe w mowie
na Areopagu (Dz 17,28: jestemy bowiem z jego
rodu). Zob. te: Areopag; Stoicy. (mw)
ARAUNA, Jebusyta, noszcy te imi Ornan
(1 Krn 21). Plaga zesana przez Boga na Izraelitw
za panowania Dawida ustaa na klepisku Arauny
(2 Sm 24). Dawid naby to klepisko; wedug 1 Krn
22,1 i 2 Krn 3,1 powstaa na nim witynia jero
zolimska. Arauna jest, by moe, raczej tytuem
huryckim (szlachetny), a nie imieniem. (mw)
ARCHELAOS (Herod Archelaos), syn Heroda
Wielkiego; zosta etnarch Judei, Samarii i Idu
mei po mierci ojca w 4 r. przed Chr. (por. Mt
2,22). Jego rzdy byy stosunkowo krtkie i nie
pomylne. Zarwno ydzi, jak i Samarytanie
sali do Rzymu petycje o jego usunicie z po
wodu brutalnych i bezmylnych rzdw. W 6 r.
po Chr. August zesa go do Galii, a jego teryto
ria stay si prowincj rzymsk, ktrej prefe
ktem zosta Koponiusz. Zob. te: Etnarcha;
Herod. (mw)