Systematyzacja zapisu

biblijnych nazw wasnych

 Imprimatur:
Za zgod Kurii Metropolitalnej Warszawskiej
z dnia 31.08.2009 r. Nr 3962/D/09

Konsultacja merytoryczna
dr Piotr Zaremba

Konsultacja polonistyczna
dr Piotr Zaremba, Krystyna Choiska-Mielniczuk

Redakcja techniczna:
Magorzata Biegaska-Bartosiak

Korekta:
Julita Ciewierz
Magdalena Geraga
Elbieta Mamczarz

Projekt okadki i obwoluty:

Joanna Zonkiewicz

Copyright for the Polish edition 2009 by Oficyna Wydawnicza Vocatio.

All rights to the Polish edition reserved.
Wszelkie prawa do wydania polskiego zastrzeone.
Ksika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana
ani w jakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie,
fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie,
ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu
bez pisemnej zgody wydawcy.

W sprawie zezwole naley zwraca si do Oficyny Wydawniczej Vocatio

02-798 Warszawa, ul. Polnej Ry 1, e-mail: vocatio@vocatio.com.pl

Redakcja: fax (22) 648 63 82, tel. (22) 648 54 50,

Dzia handlowy: fax (22) 648 03 79, tel. (22) 648 03 78,
e-mail: handlowy@vocatio.com.pl

Ksigarnia Wysykowa Vocatio

02-798 Warszawa 78, skr. poczt. 54,
tel. (603) 861 952
e-mail: ksiegarnia@vocatio.com.pl
www.vocatio.com.pl

ISBN 978-83-7492-065-0
 Warszawa, dnia 27 czerwca 1997 r.

SOWO WSTPNE
Napawa radoci fakt, e wierzcy coraz czciej i chtniej sigaj po
Pismo wite. Zawiera ono bowiem to, co Bg w swoim nieskoczonym
miosierdziu zechcia objawi o sobie, i odkrywa najwaniejsze potrzeby
i tsknoty czowieka. Czytanie i rozwaanie ksig witych zapewnia wzrost
ycia religijnego, odmienia na lepsze ludzkie postpowanie i ukazuje per-
spektywy wiecznoci. ywe bowiem jest sowo Boe, skuteczne i ostrzej-
sze ni wszelki miecz obosieczny, przenikajce a do rozdzielenia duszy
i ducha, staww i szpiku, zdolne osadzi pragnienia i myli serca czy-
tamy w Licie do Hebrajczykw (4,12).
Koci okazuje pomoc w trudnym zadaniu poznawania i rozumienia
Biblii take przez promowanie rezultatw bada uczonych. Studiuj oni
Pismo wite, objaniajc je jako sowo Boe i ludzkie. W ostatnich latach
zgodnie z zaleceniem Soboru Watykaskiego II nastpi w tej dziedzi-
nie w Polsce znaczny postp. W nurt tych dokona wpisuje si Pryma-
sowska Seria Biblijna, obejmujca najbardziej fundamentalne pomoce
niezbdne dla rzetelnych studiw biblijnych.
Mona ywi nadziej, e ksiki, ktre si w tej serii ukazuj, przy-
czyni si do dalszego pogbiania i upowszechniania rzetelnych bada
biblijnych, a przez to do nowego oywienia duszpasterstwa i duchowoci
biblijnej. W ten sposb zwielokrotnia w Kociele bogosawione owoce
pragnienia poznawania i umiowania Trjjedynego Boga.

Jzef Kardyna Glemp

Prymas Polski
 PrymasowskA seriA biblijnA
Redaktor naukowy serii:
ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski

1. Remigiusz Popowski SDB, Micha Wojciechowski (przek.), Grecko-polski Nowy

Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi. Warszawa 1994, 1995,
1996, 1997, 2000, 2003, 2005, 2006.
2. James B. Pritchard (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. wyd. pol.),
Wielki atlas biblijny. Warszawa 1994, 1997, 2001.
3. Remigiusz Popowski SDB, Wielki sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Wy-
danie z pen lokalizacj greckich hase, kluczem polsko-greckim oraz indeksem
form czasownikowych. Warszawa 1994, 1995, 1997, 2006.
4. Jan Flis, Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiclecia. Warsza-
wa 1991, 1997, 1999, 2004.
5. Bruce M. Metzger, Michael D. Coogan (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (kon-
sult. wyd. pol.), Sownik wiedzy biblijnej. Warszawa 1996, 1997, 1999, 2004.
6. Micha Wojciechowski (przek. i oprac.), Synopsa czterech Ewangelii. Warszawa
1997, 1999, 2004.
7. Remigiusz Popowski SDB, Sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Warszawa
1997, 1999, 2007.
8. Bruce Metzger, David Goldstein, John Ferguson (konsult. nauk.), Waldemar Chro-
stowski (konsult. wyd. pol.), Wielkie wydarzenia czasw biblijnych. Warszawa
1998.
9. Paul J. Achtemeier (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. 3. wyd. pol.),
Encyklopedia biblijna. Warszawa 1998, 1999, 2004.
10. Janusz Frankowski (red. nauk. i wstpy), Biblia w przekadzie ksidza Jakuba Wujka
z 1599 r. Transkrypcja typu ,,B oryginalnego tekstu z XVI w. i wstpy. Warszawa
1999, 2000, 2004.
11. Dan Bahat, Waldemar Chrostowski (oprac. wyd. pol.), Atlas biblijnej Jerozolimy.
Warszawa 1999, 2004.
12. Piotr Briks, Podrczny sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testa-
mentu. Warszawa 1999, 2000.
VII Prymasowska Seria Biblijna

13. Ryszard Rubinkiewicz SDB (oprac. i wstpy), Apokryfy Starego Testamentu. War-
szawa 1999, 2000, 2001, 2007.
14. Anna Kumirek (przek. i oprac.), Hebrajsko-polski Stary Testament Ksiga Ro-
dzaju. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, transkrypcj oraz indeksem
rdzeni. Warszawa 2000.
15. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Nowy Testament. Prze-
kad na Wielki Jubileusz Roku 2000. Warszawa 2000.
16. Craig S. Keener, Krzysztof Bardski, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd.
pol.), Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego Testamentu. Warszawa
2000.
17. Raymond E. Brown SS, Joseph A. Fitzmyer SJ, Roland E. Murphy OCarm
(red. nauk. wyd. oryg.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Katolicki
komentarz biblijny. Warszawa 2001, 2004.
18. Fritz Rienecker, Gerhard Maier, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.) Lek-
sykon biblijny. Warszawa 2001.
19. Stanisaw Gdecki (przek. i oprac.) Grecko-acisko-polska synopsa do 1 i 2 Ksigi
Machabejskiej. Warszawa 2002.
20. Leland Ryken, James C. Wilhoit, Tremper Longman III (red.), Waldemar Chrostow-
ski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik symboliki biblijnej. Warszawa 2003.
21. Bogusaw Wida, Sownik antropologii Nowego Testamentu. Warszawa 2003.
22. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Picioksig.
Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem rdze-
ni. Warszawa 2003.
23. David H. Stern, Komentarz ydowski do Nowego Testamentu. Warszawa 2004.
24. John H. Walton, Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Waldemar Chrostowski
(red. nauk. wyd. pol.), Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej. War-
szawa 2005.
25. R.J. Coggins, J.L. Houlden (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd.
pol.), Sownik hermeneutyki biblijnej. Warszawa 2005.
26. J.I. Packer, M.C. Tenney (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.),
Sownik ta Biblii. Warszawa 2007.
27. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Prorocy. Prze-
kad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem sw he-
brajskich. Warszawa 2008.
28. Remigiusz Popowski SDB (przekad NT), Lyman Coleman (red. marginaliw
i komentarzy), Nowy Testament dla moderatorw. Warszawa 2008.
 Prymasowska Seria Biblijna VIII

29. Remigiusz Popowski SDB, Grecko-polski sownik syntagmatyczny Nowego Testa-

mentu, Warszawa 2008.
30. Ludwig Koehler, Walter Baumgartner, Johann Jakob Stamm, Wielki sownik
hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa 2008.
31. Micha Wojciechowski (przek. i wstp), Grecko-polski Stary Testament Ksigi
Greckie. Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi i indeksem form podstawo-
wych. Warszawa 2008.
32. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Pisma. Prze-
kad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem sw
hebrajskich i aramejskich. Warszawa 2009.
33. Krzysztof Sielicki, Onomastykon Biblii Hebrajskiej i Nowego Testamentu. Syste-
matyzacja zapisu biblijnych nazw wasnych. Warszawa 2009.
 przedmowa
redaktora naukowego
Prymasowskiej serii biblijnej

Onomastyka, zgodnie z greck etymologi tego sowa, to sztuka nazywania.

Stanowi wany dzia jzykoznawstwa, za przedmiotem jej bada s nazwy was-
ne i ich pochodzenie. Chodzi zatem o nazewnictwo jednostkowych obiektw
geograficznych i topograficznych (np. Azot, Egipt, Pole Krwi), osb (np. Abi-
melek, Hagar, Roboam) oraz przedmiotw (np. Arka Przymierza) itd., w przeci-
wiestwie do wyrazw pospolitych, ktre oznaczaj klasy przedmiotw, zjawisk
i czynnoci. Nazwy wasne, jako cz systemu jzykowego, nale do leksyki,
czyli sownictwa, to znaczy ogu wyrazw wchodzcych w skad danego jzy-
ka. Zajmujc si faktami jzykowymi, onomastyka ma ogromne znaczenie dla
historykw i badaczy kultury materialnej oraz duchowej, a take dla geografw
i kartografw. Jej naukowe uprawianie siga koca XVIII w.; podstawy onoma-
styki europejskiej stworzyli uczeni tej miary, co W. von Humboldt, J. Grimm
i F. Miklosich, a w Polsce W. Taszycki, J. Rozwadowski, M. Rudnicki i S. Ro-
spond. ywioowy rozwj bada onomastycznych w naszym kraju nastpi po
II wojnie wiatowej (zob. Bibliografia onomastyki polskiej, Warszawa 1961-2001).
Na tym tle lepiej zrozumiaa i peniej uzasadniona staje si potrzeba niniejszej
publikacji. Na kartach Pisma witego wystpuje bardzo wiele nazw wasnych,
zapisanych czy to w jzykach semickich (hebrajski i aramejski), czy w jzyku
greckim. Z pierwszymi mamy do czynienia w pierwszej czci Biblii chrzecija-
skiej, a dokadniej w protokanonicznych ksigach Starego Testamentu, podczas
gdy drugie pojawiaj si w starotestamentowych ksigach deuterokanonicznych,
 Przedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej 

napisanych bd zachowanych w jzyku greckim, oraz w Nowym Testamencie.

Osobny problem stanowi porwnywanie brzmienia nazw wasnych, ktre wy-
stpuj w obu czciach Biblii chrzecijaskiej. Oprcz innych aspektw, wida
wtedy, z ktrego tekstu, hebrajskiego (Biblia Hebrajska) czy greckiego (Biblia
Grecka, Septuaginta), korzystali autorzy Nowego Testamentu. Zapisy nazw was-
nych obiektw wzmiankowanych w Biblii maj ogromne znaczenie dla geogra-
fii historycznej krajw biblijnych. Wszystkie s niezwykle wane dla gbszego
i bardziej wszechstronnego poznania jzykoznawstwa biblijnego.
Problematyka onomastyki biblijnej jest niemal tak dawna, jak sama Biblia.
Na pierwsze trudnoci w tym zakresie napotykali ju autorzy biblijni, zwaszcza
ci, ktrzy wiadomie odwoywali si do istniejcych w ich czasach ksig wi-
tych oraz do witej Tradycji biblijnego Izraela i Kocioa. Dotyczy to w szcze-
glny sposb autorw Ewangelii i pozostaych pism Nowego Testamentu, ktrzy
czsto musieli uzgadnia semickie nazwy wasne z ich brzmieniem, jakie miay
w jzyku greckim, powszechnie uywanym w okresie hellenistycznym i rzym-
skim, czyli na przeomie ery przedchrzecijaskiej i chrzecijaskiej. Echa tej
problematyki i zwizanych z ni bada rozpoznajemy w dzieach staroytnych
pisarzy ydowskich i chrzecijaskich. Ze wzrostem zainteresowania Bibli,
a przede wszystkim wraz z pojawianiem si nowych przekadw biblijnych, wi-
zao si wzmoone zainteresowanie wystpujcymi w niej nazwami wasnymi.
We wszystkich waniejszych jzykach (angielski, francuski, hiszpaski, niemie-
cki, woski) istniej powane sowniki biblijnych nazw wasnych.
W Polsce, wkrtce po II Soborze Watykaskim (19621965), w krtkim cza-
sie pojawiy si nowe, caociowe i fragmentaryczne, przekady Pisma wite-
go, a wraz z nimi przybiera na sile problem uzgodnienia i usystematyzowania
biblijnych nazw wasnych. Zajmowao si nim kilku zasuonych biblistw (np.
J. Chmiel, A. Klawek, M. Wittlieb) i jzykoznawcw polskich (np. D. Bie-
kowska, E. Breza, K. Dugosz-Kurbaczowa, S. Rospond). Niemay krok w tej
dziedzinie stanowia Bibliografia wspczesnej polskiej onomastyki biblijnej
(M. Wittlieb, S. Krzyanowski, J. Skowroski, Szczeciskie Studia Kociel-
ne 2/1991, s. 77-80). Kilka lat wczeniej, w 1988 r., M. Wittlieb przedstawi na
amach Ruchu Biblijnego i Liturgicznego projekt polskiego sownika onoma-
styki biblijnej. Zagadnieniom z tej dziedziny powicono te wiele uwagi pod-
czas znakomitej konferencji naukowej zatytuowanej Biblia a kultura Europy,
ktra w 1992 r. odbya si w odzi.
Onomastykon Biblii Hebrajskiej i Nowego Testamentu stanowi pierwsz, za-
krojon na tak szerok skal, systematyzacj zapisu biblijnych nazw wasnych
w jzyku polskim. Jego przydatno staje si tym bardziej widoczna, gdy pa-
mitamy, e na progu XXI w. i trzeciego tysiclecia dysponujemy kilkoma ca-
XI Przedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej
ociowymi przekadami Biblii na polski. Nasiliy si i znacznie upowszechniy
badania biblijne, a take znajomo wiata biblijnego, poczona z moliwoci
pielgrzymowania i turystyki religijnej do krajw biblijnych. Wszystko to stwo-
rzyo podglebie dla gruntownego zajcia si problematyk onomastyki biblijnej.
Trzeba jednak mocno podkreli, e niniejsza publikacja wymaga wanego uzu-
penienia. Nie uwzgldnia ona deuterokanonicznych ksig Starego Testamentu,
czyli pism napisanych albo zachowanych w jzyku greckim, ktre te wchodz
w skad katolickiego kanonu Pisma witego. Naley zatem wyranie zaznaczy,
e zakres niniejszego onomastykonu pokrywa si z protestanckim kanonem Bi-
blii, za odbiorcy katoliccy pilnie potrzebuj jeszcze analogicznej pomocy do
pogbionego studium ksig deuterokanonicznych.
Prymasowska Seria Biblijna wzbogaca si o now wan publikacj. Nale-
y przypuszcza, e nie pozostanie ona bez wpywu na dalszy naukowy rozwj
teorii biblijnych nazw wasnych, a take antropomastyki, czyli studium nazw
osobowych, oraz toponomastyki, czyli studium nazw geograficznych i topogra-
ficznych. Tego typu badania prowadz specjalici, natomiast przecitny czytelnik
i suchacz ksig witych poszukuje odpowiedzi na pytanie, dlaczego jedna i ta
sama nazwa biblijna w rnych przekadach polskich wystpuje w rnym
brzmieniu. Biorc do rki Onomastykon Biblii Hebrajskiej i Nowego Testamentu,
znajdzie t odpowied, a ponadto bdzie mg wyrobi sobie pogld na to, ktra
z wystpujcych w jzyku polskim nazw jest najwaciwsza. Aktywno transla-
torska w zakresie przekadw biblijnych wcale si nie zakoczya. Naley si
spodziewa, e w niedugim czasie pojawi si kolejne tumaczenia ksig wi-
tych. Nowi badacze, tumacze i mionicy Pisma witego z wielkim poytkiem
skorzystaj z niniejszego onomastykonu, ktry z jednej strony powinien uwia-
domi rozmiary trudnoci jzykowych, jakie wynikaj z aktywnoci translator-
skiej, a z drugiej pokaza zakres tego, co udao si osign, by je skutecznie
przezwyciy.

Ks. prof. zw. dr hab. Waldemar Chrostowski

Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie
Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu
Przewodniczcy Stowarzyszenia Biblistw Polskich

Warszawa, 2 wrzenia 2009 r.

 SKRTY I ZNAKI

Przekady Biblii:
BP Biblia Poznaska
BT Biblia Tysiclecia
BW Biblia Warszawska
BWP Biblia Warszawsko-Praska

Ksigi Starego Testamentu:

Rdz Ksiga Rodzaju
Wj Ksiga Wyjcia
Kp Ksiga Kapaska
Lb Ksiga Liczb
Pwt Ksiga Powtrzonego Prawa
Joz Ksiga Jozuego
Sdz Ksiga Sdziw
Rt Ksiga Rut
1Sm Pierwsza Ksiga Samuela
2Sm Druga Ksiga Samuela
1Krl Pierwsza Ksiga Krlewska
2Krl Druga Ksiga Krlewska
1Krn Pierwsza Ksiga Kronik
2Krn Druga Ksiga Kronik
Ezd Ksiga Ezdrasza
Ne Ksiga Nehemiasza
Est Ksiga Estery
Hi Ksiga Hioba
Ps Ksiga Psalmw
Prz Ksiga Przysw
Koh Ksiga Koheleta
Pnp Pie nad Pieniami
Iz Ksiga Izajasza
XIII Skrty i znaki

Jr Ksiga Jeremiasza
Lm Lamentacje
Ez Ksiga Ezechiela
Dn Ksiga Daniela
Oz Ksiga Ozeasza
Jl Ksiga Joela
Am Ksiga Amosa
Ab Ksiga Abdiasza
Jon Ksiga Jonasza
Mi Ksiga Micheasza
Na Ksiga Nahuma
Ha Ksiga Habakuka
So Ksiga Sofoniasza
Ag Ksiga Aggeusza
Za Ksiga Zachariasza
Ml Ksiga Malachiasza

Ksigi Nowego Testamentu:

Mt Ewangelia wedug w. Mateusza
Mk Ewangelia wedug w. Marka
k Ewangelia wedug w. ukasza
J Ewangelia wedug w. Jana
Dz Dzieje Apostolskie
Rz List w. Pawa do Rzymian
1Kor Pierwszy List w. Pawa do Koryntian
2Kor Drugi List w. Pawa do Koryntian
Ga List w. Pawa do Galatw
Ef List w. Pawa do Efezjan
Flp List w. Pawa do Filipian
Kol List w. Pawa do Kolosan
1Tes Pierwszy List w. Pawa do Tesaloniczan
2Tes Drugi List w. Pawa do Tesaloniczan
1Tm Pierwszy List w. Pawa do Tymoteusza
2Tm Drugi List w. Pawa do Tymoteusza
Tt List w. Pawa do Tytusa
Flm List w. Pawa do Filemona
Hbr List do Hebrajczykw
Jk List w. Jakuba
 Skrty i znaki XIV

1P Pierwszy List w. Piotra

2P Drugi List w. Piotra
1J Pierwszy List w. Jana
2J Drugi List w. Jana
3J Trzeci List w. Jana
Jud List w. Judy
Ap Objawienie w. Jana

Skrty nazw przypadkw:

M. mianownik
D. dopeniacz
C. celownik
B. biernik
N. narzdnik
Ms. miejscownik
W. woacz

Pozostae:
a. albo
aram. aramejski
gr. grecki
hebr. hebrajski
lm liczba mnoga
c. aciski
ndm nieodmienny
prf. forma peryfrastyczna
q qere
zob. zobacz
[] nawias kwadratowy zawiera transkrypcj nazwy
() nawias okrgy zawiera hebrajski odpowiednik greckiego nomen
proprium
w cudzysowie francuskim znajduje si opis nazwy
|| dwie linie proste rozpoczynaj wyszczeglnianie miejsc wystpowania
nazw w Biblii
? 1. brak, 2. znaczenie niepewne
abc nazwa pisana kursyw przy miejscu jej wystpowania wskazuje te miej-
sca, gdzie jest czci nazwy zoonej lub ma inn form zapisu ze wzgl-
du na zmian desygnatu, do ktrego si odnosi
 Wprowadzenie

Biblijne nazwy wasne s obecne w kulturze polskiej od czasw Chrztu Polski

(966 rok). Szczeglnym okresem w upowszechnianiu nazw biblijnych byo red-
niowiecze, kiedy to ogromne znaczenie mia kult witych i relikwii. Wierzono,
e wici chroni przed chorobami, zaraz i wojn, e mona im si odda
w opiek. Swoich witych patronw miay kraje i miasta, stany, cechy i brac-
twa, kocioy i klasztory (Malec 1992). W czasach tych doszo do wielkich
przeobrae w onomastyce polskiej. Na podstawie rde redniowiecznych
ustalono, e do koca XV w. istniao w jzyku polskim ponad 400 zapoyczo-
nych imion chrzecijaskich i okoo 1600 utworzonych od nich derywatw
(Malec 1992).
Najstarszym zachowanym fragmentem Biblii w jzyku polskim jest Psaterz
floriaski, ktrego powstanie datuje si na koniec XIV i pocztek XV wieku.
Niemniej, ze wzmianki w ywocie bogosawionej Kingi z XIV wieku o odma-
wianiu przez ksin dziesiciu Psalmw w jzyku ojczystym przed wyjciem do
kocioa mona wnioskowa, e polski przekad Psalmw istnia ju wczeniej
(Witkowska 1976). Wczeniej te na jzyk polski tumaczono tekst Ewangelii,
co potwierdzaj chociaby zarzdzenia arcybiskupa winki z 1285 roku (Kwile-
cka 2003). Wedug moich wylicze, od tego czasu powstao nie liczc tekstw
fragmentarycznych i wersji niekompletnych, a take wznowie, wyda fototy-
picznych oraz parafraz okoo trzydziestu przekadw Starego i Nowego Testa-
mentu.