Zacznik nr 1

AUTOREFERAT

Imi i nazwisko: Violetta Jaros

Posiadane dyplomy, stopnie naukowe:

1997 doktor nauk humanistycznych w zakresie jzykoznawstwa,
stopie przyznany przez Uniwersytet Opolski na podstawie dysertacji Przezwiska
ludowe mieszkacw dawnego powiatu czstochowskiego napisanej pod kierunkiem
prof. zw. dr. hab. Feliksa Pluty

1990 magister filologii polskiej,

stopie przyznany przez Wysz Szko Pedagogiczn w Czstochowie na podstawie
pracy Antroponimia Brzenicy woj. czstochowskiego (imiona, nazwiska, przezwiska)
napisanej pod kierunkiem prof. zw. dr. hab. Feliksa Pluty

INFORMACJE O DOTYCHCZASOWYM ZATRUDNIENIU W

JEDNOSTKACH NAUKOWYCH

1. Okres od 01.02.1998 nadal

adiunkt
instytucja: Zakad Historii Jzyka Polskiego, Grupa Badawcza Historii Jzyka
Polskiego, Zakad Jzyka Polskiego
Instytut Filologii Polskiej, Wysza Szkoa Pedagogiczna (od 2004 r. Akademia im.
Jana Dugosza) w Czstochowie
wymiar etatu: peny etat

2. Okres od 15.02.1991 30.01.1998

asystent
instytucja: Zakad Historii Jzyka Polskiego,
Instytut Filologii Polskiej, Wysza Szkoa Pedagogiczna w Czstochowie
wymiar etatu: peny etat

3. Okres od 15.02. 1990 14.02.1991

asystent staysta
instytucja: Zakad Historii Jzyka Polskiego,
Instytut Filologii Polskiej, Wysza Szkoa Pedagogiczna w Czstochowie
wymiar etatu: peny etat

WSKAZANIE OSIGNICIA wynikajcego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14

marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w
zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.):

monografia pt. Studia nad jzykiem i stylem pism naukowych Joachima Lelewela,
Wydawnictwo im. Stanisawa Podobiskiego Akademii im. Jana Dugosza w
Czstochowie, Czstochowa 2015, ISBN 978-83-7455-466-4 (ss. 784)

1
 Przedstawiona monografia wpisuje si w nurt bada nad jzykiem i stylem
osobniczym pisarza, co wymaga szerszego spojrzenia na badany wycinek rzeczywistoci
jzykowej. Ujawnienie waciwoci idiolektalnych, a zwaszcza idiostylowych, to nie tylko
badanie tekstw, ale take wejrzenie w sposb mylenia i jzykowego dziaania autora jako
jednostki jzykowo-kulturowej, nabywajcej kompetencji komunikacyjnych w okrelonym
rodowisku spoecznym. W przypadku badanych pism Lelewela opis doboru rodkw
jzykowych w aspekcie ich funkcji stylistycznych wymaga uwzgldnienia szerokiego ta
porwnawczego. Ze wzgldu na to, e osobnicze zachowania jzykowe odniesione zostay do
bada realizacji wzorca wypowiedzi naukowej analiz zebranego na podstawie pism
historiografa materiau badawczego prowadziam dwukierunkowo. Z jednej strony
wyekscerpowane zjawiska odnosiam do zasobw wspczesnego uczonemu systemu
jzykowego, tj. osiemnasto- i dziewitnastowiecznej polszczyzny oglnej i dialektu
pnocnokresowego oraz jzykw indywidualnych pisarzy z tego okresu. Z drugiej strony
dziaania tekstowe poczyam z interaktywnoci komunikacyjn obowizujc w sferze
odmiany funkcjonalnej jzyka, ktra wie si ze zdobywaniem, przekazywaniem
i kumulowaniem wiedzy. Pozwolio to na ukazanie rnorodnych zjawisk jzykowo-
stylistycznych, a przede wszystkim na wskazanie tych waciwoci, ktre charakterystyczne
s dla jego jzyka (i stylu) osobniczego i decyduj o odrbnoci idiolektu (i idiostylu)
naukowego Lelewela. Praca nie ogranicza si tylko do rejestracji wyekscerpowanych
rodkw, lecz czy inwentaryzacj jednostek jzykowych z analiz ich funkcji
stylistycznych.
Monografia skada si z dwch czci, obejmujcych dziesi rozdziaw. Cz
pierwsza nosi tytu Strategie komunikacyjne i odnosi si do podmiotowych dziaa
jzykowych modelujcych wypowiedzi zgodnie z reguami obowizujcymi w sferze
komunikacji naukowej, z pooeniem akcentu na jej wymiar poznawczy i pragmatyczny.
Uwzgldnienie aspektu poznawczego pozwolio powiza dobr rodkw jzykowych
w badanych tekstach przede wszystkim z funkcjonowaniem w nich terminologii jako jednego
z podstawowych wykadnikw stylu naukowego. Podejmowane tu zagadnienia obejmuj
analiz semantyczno-leksykaln wyekscerpowanych zasobw terminologicznych
zdywersyfikowanych ze wzgldu na dziedziny wiedzy (m.in. historia, prawodawstwo,
bibliotekoznawstwo, geografia, astronomia, filozofia, jzykoznawstwo, religia, matematyka,
miernictwo, numizmatyka, drukarstwo, polityka, wojskowo, bartnictwo), charakterystyk
rde wykorzystywanych jednostek nominacyjnych, a take techniki definiowania
i wprowadzania sownictwa specjalnego do tekstu (rozdzia I: Terminologia). Osobno

2
rozpatrzony zostay podzia rl komunikacyjnych i sposoby ujawniania si nadawcy
i odbiorcy w tekstach (rozdzia II: Relacje nadawczo-odbiorcze) oraz wice si z nimi
strategie osonowe (rozdzia III: Strategie asekuracyjne), ktre pokazuj, w jaki sposb
uczony respektowa konwencjonalne reguy porozumiewania si w nauce. Ponadto omwiam
wykorzystywane przez uczonego zabiegi suce uspjnieniu przekazu. Opis rodkw
i mechanizmw spjnociowych uzupeniam o badania sondaowe fragmentw dzie, co
pozwolio na kwalifikacj ilociow i jakociow rodkw wizi w wypowiedzeniu oraz
czsto ich pojawiania si (rozdzia IV: Spjno tekstu). Ogldowi poddaam take
zagadnienia zwizane ze strukturyzowaniem przestrzeni tekstowej (rozdzia V: Strukturyzacja
przestrzeni tekstowej) oraz operowaniem przez uczonego kategori czasu w przekazie
naukowym, a zwaszcza w narracji historycznej (rozdzia VI: Kategoria czasu).
Cz druga, zatytuowana Jzyk, zawiera charakterystyk waciwoci systemowych
jzyka osobniczego Lelewela, tj. skonno do uywania pewnego rodzaju form,
innowacyjno i zachowawczo, a take zjawiska jzykowe wskazujce na zwizki jego
idiolektu naukowego z polszczyzn pnocnokresow. Ustaliam to na podstawie analizy
podsystemw: fleksyjnego (rozdzia VII: Cechy fleksyjne), sowotwrczego (rozdzia VIII:
Sowotwrstwo), skadniowego (rozdzia IX: Skadnia) oraz leksykalnego (rozdzia X:
Waciwoci leksykalne). Ten ostatni obejmuje elementy stylistycznie nacechowane,
konstytuujce idiolekt uczonego. W opisie uwzgldniam ich dobr, pochodzenie, zasig
wystpowania geograficznego i stylowego (regionalizmy, gwaryzmy, potocyzmy,
zapoyczenia, poetyzmy, biblizmy itp.), warstwy chronologiczne (archaizmy, wyrazy dawne,
przestarzae), przeksztacenia standardowych znacze (tropy ze wskazaniem ich rde, tj.
najwaniejszych wyrazowych pl semantyczno-konotacyjnych, skadajcych si na
idiolektalny obraz wiata uczonego, i mechanizmw tworzenia) oraz funkcjonalno-
stylistyczne zastosowanie.
Na podstawie szczegowych analiz ustaliam, e do waciwoci idiolektalnych
badanych pism w zakresie strategii komunikacyjnych uwzgldniajcych czynnoci
nadawczo-odbiorcze zaliczy naley:
korzystanie z autorskiego ja, ktre ujawniane jest eksplicytnie poprzez wykorzystanie
form fleksyjnych 1. os. l. poj. czasownikw i form zaimkw: osobowego (ja) i dzierawczego
(mj); kategori modalnoci wskazujc na postaw wolitywn, postulatywn, emocjonalno-
wartociujc; wprowadzanie autorskiego wartociowania w wypowiedziach explicite lub
poprzez rnorodne rodki jzykowe (leksykalne, morfologiczne, tekstowe); kategoryzacj
wiata za pomoc leksyki, zwizkw frazeologicznych i tropw stylistycznych skadajcych

3
si na idiolektalny obraz wiata uczonego; ujawnianie obecnoci autora poprzez
strukturyzacj przestrzeni tekstowej i subiektywizacj wypowiedzi uzyskiwan dziki
odniesieniom wewntrz- i pozatekstowym (perspektywa autobiograficzna, metatekstemy);
wykorzystywanie zabiegw informacyjno-weryfikacyjnych o funkcji informacyjnej (pytania,
przeczenia) oraz modalnej (wypowiedzi wyraajce pewno, przypuszczenie, wtpliwo);
stosowanie strategii asekuracyjnych (m.in. gromadzenie uwag osonowych w ramowych
partiach tekstu, omawianie tylko okrelonych zagadnie z uzasadnieniem ich wyboru,
ukrywanie si autora za polemik innych i stosowanie polemik zewntrznych, maskowanie
podmiotowoci przekazu dziki wykorzystywaniu odpowiednich rodkw gramatycznych
zwizanych z kategori osoby i trybu, umniejszanie wasnych dokona, podawanie
obiektywnych i subiektywnych przyczyn niedostatecznego objanienia zagadnienia, przy
czym w takich przypadkach historyk podkrela zwykle wasn sumienno, staranno
i ogrom pracy powiconej badaniom), a zwaszcza realizowanie zasad wsppracy i
grzecznoci z wyran dominacj strategii kurtuazyjnych dopuszczajcych zachowanie
twarzy interlokutorom, a take obecno procedur pozwalajcych stworzy pozytywny obraz
siebie, wynikajcy ze wiadomoci wasnej wartoci i potrzeby szanowania w rodowisku;
bogactwo typw odbiorcy, take waciwych prozie artystycznej (odbiorca
empiryczny: adresat stematyzowany i wirtualny, odbiorca tekstowy); eksplicytne zaznaczanie
obecnoci odbiorcy sygnalizowane poprzez adresatywy (formy woacza, kategori 2 os. lp.
i l.mn. czasownikw, zaimki osobowe i dzierawcze); wypowiedzi przedmiotowo-
dyrektywne i perswazyjne; implicytne uobecnianie odbiorcy obejmujce: strategie polegajce
na operowaniu kategori ludycznoci; przyjmowaniu perspektywy odbiorcy (rejestr potoczny
polszczyzny, elementy jzyka religijnego, obrazowanie); przygotowanie do odbioru
przybierajce m.in. form motta, przedmowy, wstpu; sterowanie percepcj poprzez:
wskazywanie miejsc i zagadnie wanych oraz uwag metatekstowych lokowanych w rnych
pozycjach tekstu; wprowadzanie elementw okalajcych, towarzyszcych i zacznikowych
(spis treci, wykaz bibliograficzny, streszczenie, indeks, ilustracja itp.); informowanie
o podejmowanych zamiarach, celu bada, zawartoci treciowej tekstu i kolejnoci
omawianych zagadnie; korzystanie z wizualizacji i zrnicowanej typografii pisma;
ucilenia i przygotowujce interpretacj wyjanianie terminw, zwaszcza obowizkowe
definiowanie terminw wprowadzanych po raz pierwszy przy wykorzystaniu szablonu
skadniowego (dla idiolektu Lelewela charakterystyczna jest konstrukcja ze spjnikiem czyli),
ktre dodatkowo s w tekcie wyrniane formalnie (wytuszczony druk, krj czcionki);
ponadto rozbudowana architektonika, ktra jest zaznaczana za pomoc rodkw graficzno-

4
ikonicznych (wcicie, odstp, numeracja w kodzie cyfrowym, literowym i graficznym)
i jzykowych (tytu i podtytu, rdtytu, kohezja).
Ustaliam, e jzyk badanych pism cechuje wariantywno, ktra ujawnia osobnicze
preferencje uczonego i jego indywidualn realizacj polskiego jzyka oglnego 1. poowy
XIX wieku. Wprawdzie waciwoci gramatyczne badanych tekstw nie odbiegaj zasadniczo
od stanu polszczyzny dziewitnastowiecznej, ale szczegowa ich analiza wykazaa obecno
i w niektrych przypadkach szczeglne nasilenie wystpowania elementw o nacechowaniu
archaicznym, niekiedy potocznym i regionalnym, a take nierzadkie innowacje.
Licznie potwierdzone rodki retoryczne i leksyka wartociujca su okrelonym
strategiom komunikacyjnym: uzewntrzniaj stany psychiczne nadawcy, jego stosunek do
prezentowanych treci czy pogldw innych badaczy (czsto o charakterze polemicznym), ale
przede wszystkim wspomagaj rzeczow, logiczn argumentacj. Pozwalaj na pozyskiwanie
uwagi odbiorcy, tj. nawizanie i podtrzymanie kontaktu z nim, zapewniaj informacyjno,
atrakcyjno, tj. jasno i obrazowo, przekazu naukowego uwzgldniajcego moliwoci
percepcyjne interlokutora, a jednoczenie oddziauj na niego perswazyjnie, przez co jzyk
naukowy badanych tekstw zawiera niekiedy elementy stylu publicystycznego. Tym samym
celom podporzdkowana jest bogata synonimika leksykalna, ktra zapewnia precyzj
i plastyczno przekazu, wykorzystuje take znaczenia asocjacyjne leksemw do celw
perswazyjno-emotywnych. W podobnych funkcjach stylistycznych operowa uczony
systemowymi rodkami gramatycznymi, o czym wiadcz dublety morfologiczne, szczeglne
upodobanie do korzystania z okrelonych kategorii sowotwrczych (nazwy czynnoci, nazwy
agentywne, nazwy znamionujce, nazwy abstrakcyjne) czy formantw (-anie, -enie, -acz,
-arz, -ciel, -ec, -o, -stwo, -, -ny, -ski, -owy, w tym composita rzeczownikowe
i przymiotnikowe, czasowniki prefiksalne), morfemw fleksyjnych (m.in. kategoria liczby
pojedynczej w funkcji liczby mnogiej czy liczby mnogiej w funkcji liczby pojedynczej,
nasilenie wystpowania form starszych), a take rodkw skadniowych (m.in. eksklamacje,
parenteza, pytania retoryczne, powtrzenia zda, paralelizm skadniowy, zdania urwane),
wprowadzajcych stylizacj archaiczn, podnios i/lub autorskie wartociowanie
nacechowane emocjonalnie.
Sownictwo terminologiczne Lelewela charakteryzuje wielowarstwowo pozioma
i pionowa, wynikajca z szerokich zainteresowa badawczych uczonego, ktry podejmowa
zagadnienia z rnych dziedzin i poddawa je ogldowi z rozmaitych perspektyw
chronologicznych od czasw najdawniejszych po wspczesne mu. Dla stosowanej przez
niego terminologii charakterystyczna jest dominacja derywacji morfologicznej jako sposobu

5
powoywania nowych jednostek nominacyjnych, z czym czy si stosunkowo dua liczba
neologizmw autorskich, a ponadto polileksja zwizana z wystpowaniem dubletw
synonimicznych rodzimych i aciskich oraz staa obecno rnych strategii sucych
wprowadzaniu leksyki specjalnej do tekstu lub przypominaniu jej znaczenia.
Rozprawa wnosi nowe elementy do wiedzy o dziejach jzyka polskiego w pierwszej
po. XIX w., zwaszcza stylistyki historycznej: szczegowa analiza jzykowo-stylistyczna
dzie Lelewela, uwydatniajca rozwj konkretnych faktw jzykowych, poszerza informacje z
zakresu historii jzyka, a ujawnione zwizki naukowego idiolektu historiografa z polszczyzn
pnocnokresow pozwalaj wnioskowa o zrnicowaniu dialektalnym polszczyzny
w badanym okresie. Monografia stanowi take istotne ogniwo w badaniach nad dyskursem
naukowym: charakterystyka zachowa komunikacyjnych jednego z wybitnych uczonych
XIX w. umoliwia pogbienie znajomoci dawnych praktyk dyskursywnych zwizanych ze
zdobywaniem i przekazywaniem wiedzy oraz dostarcza wiadomoci na temat ksztatowania
si jzyka nauk humanistycznych. Z monografi zwizane s take rozdziay w publikacjach
zbiorowych (19 artykuw), w ktrych podejmowaam zagadnienia szczegowe (wykaz
publikacji: poz. 2.2.10.; 2.2.11.; 2.2.18.; 2.2.19.; 2.2.22.; 2.2.23.; 2.2.24.; 2.2.26.; 2.2.28.;
2.2.33.; 2.2.37.; 2.2.42.; 2.2.46.; 2.2.57.; 2.2.58.; 2.2.61.; 2.6.3; 2.6.4; 2.6.5.).

Pozostae osignicia
onomastyka
Od pocztku pracy naukowej wanym obszarem moich bada jest onomastyka
(29 artykuw i 2 monografie) i rne kategorie wspczesnych nazw wasnych, ktre
poddawaam ogldowi z rnych perspektyw badawczych motywacji nazw, ich konotacji,
budowy jzykowej, relacji nomen proprium denotat.
Podstawowym przedmiotem podejmowanych analiz byy zagadnienia zwizane
z funkcjonowaniem antroponimw we wspczesnej polszczynie. Szczeglnie duo uwagi
powiciam przezwiskom ludowym. Opracowana przeze mnie monografia pt. Przezwiska
ludowe mieszkacw dawnego powiatu czstochowskiego (2012; ss. 223), jak i mniejsze prace
(1.1.; 2.2.1.; 2.2.6.; 2.2.9.), zawieraj nie tylko rejestracj nieoficjalnych antroponimw
ludowych, ale przede wszystkim ich analiz jzykow: semantyczn i strukturaln, opis
rodkw jzykowych, a tym samym mechanizmw tworzenia tych nazw od podstaw
apelatywnych i proprialnych. Dziki znajomoci motywacji okolicznociowej, czyli przyczyn
i okolicznoci towarzyszcych powstaniu nazw, ustaliam, co kreatorzy bior najchtniej pod
uwag przy tworzeniu przezwisk i jakie sfery rzeczywistoci pozajzykowej s najczstszym

6
rdem metafor. Obserwacja materiau pozwolia mi take wskaza sposoby wartociowania
w antroponimii (2.2.14.) oraz opisa pragmatyczne aspekty tworzenia tych onimw (2.2.7.).
Z kategori nazwisk zwizana jest moja monografia pt. Wspczesne nazwiska
mieszkacw gminy Mykanw (2009; ss. 289). Opracowaam w niej m.in. sownik
motywacyjno-etymologiczny nazwisk, w ktrym podaam informacje o frekwencji tych
antroponimw w caej gminie i w poszczeglnych miejscowociach oraz cakowit liczb
nosicieli w Polsce. Ponadto przedstawiam, w jaki sposb ksztatowa si system
antroponimiczny wspczesnej polszczyzny. Uoyam take list rangow nazwisk
najczciej spotykanych na terenie gminy. Udao mi si ustali, e na badanym obszarze
zamieszkuj osoby noszce nazwiska rzadkie (tylko dwoje nosicieli w kraju).
W analizowanych nazwach osobowych znalazy odzwierciedlenie nie tylko dawne procesy
migracyjne (osadnicy niemieccy, ktrzy przybyli tu z Czech w XIX w. w poszukiwaniu pracy
w czstochowskich zakadach wkienniczych), ale i wspczesne, na co wskazuj nazwiska
dzieci po rodzicu obcokrajowcu, ktry z dzieckiem i jego matk nie zamieszka. Tej kategorii
antroponimicznej powiciam jeszcze inne mniejsze publikacje (2.2.40; 2.2.43.).
Osobne artykuy powiciam ustaleniu repertuaru i frekwencji imion (2.2.8.; 2.2.20.;
2.2.36.) nadawanych wspczenie modym Polakom na pocztku XXI wieku, wskazujc ich
uwarunkowania kulturowe, wpyw czynnikw ekstralingwalnych, w tym mody i tradycji, na
przeobraenia lokalnych mikrosystemw antroponimicznych (Czstochowy i gminy
Mykanw).
Kolejn kategori nazw wasnych, ktr badam, s chrematonimy (nazwy firm
i produktw) funkcjonujce w rnych sferach aktywnoci gospodarczej, np. brany
dziecicej (2.2.50.), tekstylnej (2.2.25.), chemicznej (2.2.59.). Omwiam m.in. funkcje nazw
wasnych w marketingu (2.2.21.), ich typy motywacyjne (2.2.56), mechanizmy ekonomizacji
(2.2.34.) i konotacje (2.2.15.). Jako jedyna podjam zagadnienie nazewnictwa winnic
polskich (2.3.2.), wskazujc na wielowiekow tradycj uprawy winoroli w Polsce, a przede
wszystkim czynniki motywacyjne tego typu chrematonimw, techniki nazwotwrcze,
waciwoci jzykowe i charakterystyczne dla badanego zbioru onimicznego tendencje
nazewnicze. Wprowadziam pojcie ampelonimu do polskiej terminologii onomastycznej.
Ponadto opisaam techniki nominacyjne w zakresie wspczesnych nazw wasnych wyrobw
piekarniczych i cukierniczych (2.2.45.). Uzupenieniem podjtych przeze mnie analiz
materiau chrematonimicznego byy badania nad leksyk specjalistyczn wyrobw
piekarniczych i cukierniczych (2.2.53.). Ustaliam, e techniki nominacyjne nazw

7
specjalistycznych zwizane s z okrelonym modelem kognitywnym, ktry generuje
poszczeglne modele nazewnicze.
Podjam take badania nad czstochowsk urbanonimi. Omwiam sposb
i charakter organizowania przestrzeni miejskiej Czstochowy (2.2.29.) w jej dwch
wymiarach konkretnym i symbolicznym. Pokazaam, e nazewnictwo ulic Czstochowy,
nawarstwiajce si wraz z ksztatowaniem si organizmu miejskiego, jest skarbnic wiedzy
o jej historii, o historii najbliszej okolicy i regionu. Odrbne opracowanie powiciam
obiektom i obszarom zwizanym ze sfer sacrum, ktre od najdawniejszych czasw wpisay
si w krajobraz miejski i kulturowy Czstochowy (2.2.32.). Miejscowo, ktra powstaa z
poczenia dwch grodw (Czstochowy i Czstochwki), z perspektywy historii jawi si
jako miasto wielokulturowe, miejsce spotkania wielu nacji, jzykw, kultur i religii. Na
krajobraz sakralny aglomeracji skadaj si klasztory, kocioy (ponad 50 kociow rnych
wyzna), kaplice, cmentarze, ulice i ich nazwy majce motywacj religijn lub zwizane ze
sfer sacrum. Analiza onomastyczno-kulturowa wykazaa, e to nie bogactwo obiektw
sakralnych decyduje o tym, e Czstochowa staa si symbolem miejsca o konotacjach
religijnych, a obecno sanktuarium maryjnego na Jasnej Grze z cudownym obrazem Matki
Boskiej, ktrej kult i zwizany z nim ruch ptniczy trwa nieprzerwanie od XVI wieku.
Zagadnienie wzajemnych zwizkw paszczyzny apelatywnej i proprialnej
podejmowaam na przykadzie rnych leksemw. Pokazaam, jak leksem las
odzwierciedlony zosta w nazwach wasnych, co pozwala wnioskowa o korelacji czowieka
ze rodowiskiem lenym (2.2.16.). Na potrzeby cyklicznej konferencji Las w kulturze
ustaliam wspczesne polskie toponimy, w ktrych utrwalone zostay nazwy zwierzt
lenych (ssakw) (2.2.17.). Szukaam te ladw tradycji polskiego bartnictwa w zasobach
polszczyzny wspczesnej i historycznej, zarwno w warstwie apelatywnej, jak i w obrbie
nazw wasnych(2.2.31.). Materia toponimiczny pozwoli mi uzupeni zestaw terminw
apelatywnych o okrelenia miodarz i wiepietnik oraz wskaza, e bogactwo synonimii
w planie apelatywnym nie znalazo odzwierciedlenia w planie onimicznym, a lokalizacja
zarwno antroponimw, jak i toponimw nie ma wspczenie zwizku z usytuowaniem
dawnych skupisk lenych.
Swoj uwag skierowaam take na funkcjonowanie nazw wasnych w dziele
literackim: hipokorystykw imiennych w pamitniku A. Kieniewicza Nad Prypeci, dawno
temu..., (2.2.3), antroponimw i toponimw w opowiadaniach Marii Dbrowskiej pt. Ludzie
stamtd (2.2.27.) oraz toponimii miasta we wspczesnych powieciach kryminalnych
z Czstochow w tle(2.2.64.).

8
 stylistyka i socjolingwistyka

Od kilku lat przygldam si jzykowi kierowcw komunikujcych si za pomoc

CB-radia, co zaowocowao monograficznym cyklem artykuw (14 publikacji), dotyczcym
rnych aspektw tego ksztatujcego si socjolektu (m.in. waciwociami leksykalnymi,
rdami leksyki CB-radiowej, systemem wartoci i sposobami wartociowania, rytualizacj
komunikacji spoecznoci drogowej", grzecznoci i niegrzecznoci jzykow na drodze,
funkcj formacji deminutywnych i hipokorystycznych, stosunkiem socjolektu do dawnej
gwary szoferskiej, sposobami powikszania zasobw leksykalnych, (auto)stereotypem grupy,
mechanizmami ekonomii jzykowej). Materia do bada zbieram metod nagrywania
rozmw. Wykorzystuj te fora internetowe skupiajce mionikw CB-radia i tych, ktrzy
dziel si swoimi uwagami.
Badany socjolekt kreuje te sfery rzeczywistoci (2.2.47.; 2.2.55.), ktre s naturalnym
podoem funkcjonowania grupy. Ustaliam, e struktura podstawowego zasobu sw
przedstawia si nastpujco: nazwy kierujcych pojazdami, nazwy funkcjonariuszy sub
ruchu drogowego, nazwy innych osb, nazwy samochodw i innych pojazdw, nazwy
urzdze i czci pojazdw, leksyka zwizana z CB-radiem i jego funkcjonowaniem, leksyka
zwizana z jazd i prac kierowcy, leksyka zwizana z zaspokajaniem potrzeb
fizjologicznych kierowcw, leksyka zwizana z prac sub ruchu drogowego, nazwy
warunkw atmosferycznych, nazwy odnoszce si do nielegalnego procederu kierowcw,
okrelenia zwizane z etykiet. Kategoria zawodowoci jest do mocno ograniczona, co
wynika z faktu, e czonkami wsplnoty s nie tylko kierowcy zawodowi, ale take zwykli
uytkownicy ruchu drogowego. Socjolekt jest intencjonalnie jawny, cho charakteryzuje si
wsk komunikatywnoci. Jego uytkownicy tworz specyficzn grup spoeczn, w ktrej
czonkw moe dzieli wszystko: wiek, pe, pochodzenie spoeczne, wykonywany zawd,
pozycja spoeczna i zawodowa, miejsce zamieszkania czy przynaleno do grupy etnicznej.
Niemniej jednak tworz wasn kultur i wzory zachowa, komunikuj si midzy sob
specyficznym kodem.
W wielu przypadkach trudno mi byo jednoznacznie wskaza na bezporednie rda
omawianego sownictwa rodowiskowego (2.3.1.). Gwnym podoem jest niewtpliwie
potoczna odmiana wspczesnej polszczyzny (2.2.39.), ktra przyswoia w rnym stopniu
dawne sownictwo rodowisk przestpczych (argon wizienny i zodziejski), jzyk owiecki,
gwar oniersk, jzyk wojskowy i partyzancko-konspiracyjny z okresu II wojny wiatowej,
dawn gwar szofersk, sownictwo motoryzacyjne, a ponadto wspczesny jzyk

9
modzieowy i CB-radiowy, w mniejszym stopniu wpyw miay zapoyczenia z rodzimych
gwar ludowych i dialektw, profesjolektu lekarskiego, polszczyzny religijnej
i konsumpcyjnej, a take poyczki z jzykw obcych.
Moje ustalenia pokazuj, e socjolekt uytkownikw CB-radia w niewielkim stopniu
wykazuje zwizek z dawn gwar szofersk (poz. 2.2.48.). Do czynnikw, ktre wpywaj
rnicujco na leksyk zestawianych socjolektw nale: inny skad spoeczny grupy
dawniej bya to wycznie spoeczno kierowcw zawodowych, std podstawow wizi
czc jej czonkw bya wi zawodowa; inne realia cywilizacyjno-polityczno-spoeczne:
postp techniczny, z ktrym wi si: obecno nowych marek samochodw (dawniej
dominoway auta produkowane przez rodzimy przemys lub te importowane z krajw
socjalistycznych), udoskonalenie sposobw kontrolowania prdkoci poruszania si pojazdw
w ruchu drogowym, spopularyzowanie urzdzenia, jakim jest CB-radio; przydrona
prostytucja; a take rozwj polszczyzny oglnej, w ktrej utrwalaj si zmiany i zjawiska
zapocztkowane po 1989 r. (amerykanizacja, wulgaryzacja, ekonomizacja, pauperyzacja itp.),
pod wpywem ktrych ksztatuj si zachowania jzykowe kierowcw. Cech wspln jest:
artobliwy i ironiczny, a wic dystansujcy stosunek do rzeczywistoci drogowej, cige
odwieanie struktury socjolektu, o czym wiadcz serie synonimw; konceptualizacja
i interpretacja rzeczywistoci drogowej; stereotyp obcego i (auto)stereotyp; jzykowe
rodki wzbogacania zasobu leksykalnego. Niewielkim zmianom ulega leksyka
specjalistyczna (sownictwo motoryzacyjne, w tym odnoszce si do budowy samochodw
oraz ich czci), czciowo zachowane jest sownictwo zwizane z jazd i manewrami
drogowymi.
Zwrciam take uwag na sposoby pomnaania leksyki w socjolekcie uytkownikw
CB-radia, ustalajc, e obejmuj one neologizmy strukturalne (2.2.54.), ktre powstay dziki:
derywacji, kompozycji, skracaniu form (uciciu), kontaminacji, oraz neosemantyzmy
(2.2.52.), utworzone za pomoc takich rodkw, jak: metafora, metonimia, paronimia, elipsa,
i neologizmy funkcyjne.
Badany przeze mnie socjolekt konceptualizuje rzeczywisto zgodnie z przyjtymi
przez grup normami, utrwalajcymi przyjte przez spoeczno wartoci (2.2.49.).
Aksjologizacja wyraana jest rodkami dobrze znanymi polszczynie oglnej i potocznej
i przejawia si na rnych poziomach kodu jzykowego.
Zauwayam, e komunikacja uytkownikw CB-radia jest komunikacj wyranie
zrytualizowan i silnie uwarunkowan pciowo (2.2.44.), co potwierdza tez, e homo sapiens
bez wzgldu na form i dziedzin swojej aktywnoci nie jest wolny od tosamoci pciowej

10
z jej biologicznymi i kulturowymi determinantami. Porozumiewanie si przy uyciu tego
medium wpisuje si w rytuay dnia codziennego wspczesnego czowieka. Czynnikiem
destabilizujcym porzdek zachowa jzykowych mwicych jest ich pe. Asymetria
jzykowa w zaznaczaniu pci w komunikacji uytkownikw CB-radia odzwierciedla
nierwnorzdno pci utrwalon w systemie polszczyzny, jak i stopie uczestnictwa kobiet w
yciu spoecznoci drogowej dominuj mczyni i ich punkt widzenia, std silna
konotacja mskoci w socjolektalnych leksemach mobilek // mobil, ktra wspierana jest
dodatkowo utrwalonym w spoecznej wiadomoci stereotypem zawodu, jakim jest kierowca
ciarwki.
Ustaliam ponadto (2.3.3.), e typowy uytkownik socjolektu CB-radiowego na drodze
postrzegany jest przede wszystkim poprzez stopie opanowania sownictwa socjolektalnego,
pe, typ pojazdu i jego mark, styl jazdy, a take region zamieszkania lub pochodzenia
i przynaleno etniczn. Powoduje to, e (auto)stereotypowy sibijuser jest konstruktem
zoonym, skadajcym si z kilku stereotypw i autostereotypw, majcych swoje oparcie w
wyobraeniach na temat przedstawicieli grup czonkw wsptworzcych spoeczno
drogow jako wsplnot komunikatywn. Najbardziej prototypowym uytkownikiem
socjolektu CB-radiowego na drodze jest kierowca tira, za czym przemawia take fakt, e
socjolekt przej niema cz leksyki profesjonalnej dawnej gwary szoferskiej.
Poza tym w grupowej wiadomoci ujawnia si trjczonowa opozycja MY ONI
OBCY (2.6.2.), ktra jest wynikiem zoonoci wsplnoty komunikatywnej: konstrukcja
socjolektalno-narodowego MY oparta jest na swoistej wizi czcej czonkw grupy,
wynikajcej ze wsplnej tradycji kulturowo-jzykowej i historycznej, na ktr nakadaj si
wizi wewntrzgrupowe. Socjolektalne MY wyranie przeciwstawia si z jednej strony
kategorii ONI, ktr stanowi przedstawiciele sub mundurowych, gwnie funkcjonariusze
Policji Wydziau Ruchu Drogowego i Inspekcji Transportu Drogowego, z drugiej kategorii
OBCY, ktr tworz kierowcy bdcy przedstawicielami innych nacji.
Osobno powiciam uwag etykiecie jzykowej uytkownikw CB-radia (2.2.41.).
Realizuje ona model grzecznoci jzykowej wspczesnej polszczyzny, w ktrym utrwalaj
si zainicjowane po 1989 roku zmiany, a zwaszcza egalitaryzm, ekonomiczno i utylitaryzm
grzecznociowy, moda na obcojzyczne zwroty i formuy grzecznociowe. Autonomiczne
akty etykiety (powitania, poegnania, yczenia, przeproszenia, podzikowania) maj form
skonwencjonalizowanych zwrotw grzecznociowych, ktre podzieli mona na formy
typowe dla socjolektu uytkownikw CB-radia i te o charakterze oglnym, funkcjonujce
take w innych sytuacjach komunikatywnych wspczesnej polszczyzny potocznej.

11
CB-radiowa etykieta jzykowa kierowcw w praktyce bywa czsto naruszana, dlatego
ogldowi jzykowemu poddaam take nieakceptowane (niegrzeczne) zachowania (2.2.63.).
Uwzgldniajc rda tych zachowa mona mwi o niegrzecznoci emocjonalnej
i niegrzecznoci na chodno, niegrzecznoci manifestowanej i niegrzecznoci
niewiadomej, wynikajcej z braku elementarnej kompetencji komunikacyjnej nie tylko
w aspekcie etykiety socjolektalnej, ale i oglnej.
Socjolekt CB-radiowy ma niewtpliwie charakter dynamiczny, jest wyrazem
kreatywnego i ekonomicznego postrzegania okrelonego wycinka rzeczywistoci (2.2.60.).
Uchwycenie pewnego stanu tej odmiany rodowiskowej moe stanowi przyczynek do
dalszych bada nad jzykiem kierowcw. Moje ustalenia pogbiaj wiedz na temat
wspczesnych jzykw rodowiskowych i wspczesnej polszczyzny nieoficjalnej
(mwionej).
W swoich badaniach zajmowaam si take rnymi aspektami innych jzykw
rodowiskowych (11), funkcjonujcych przede wszystkim w tekstach literackich. Omwiam
i uporzdkowaam sownictwo rodowiskowe zwizane z hazardem, wystpujce
w powieciach kryminalnych Joanny Chmielewskiej (2.2.4.). Ogldowi jzykoznawczemu
poddaam take teksty prawne (2.2.30.). Najczciej jednak obiektem moich analiz by jzyk
postaci literackich w aspekcie wyzyskiwanego tworzywa stylizacyjnego: dokonaam
charakterystyki socjolingwistycznej bohaterw powieci Poli Gojawiczyskiej Ziemia
Elbiety (2.2.38.), wskazaam rodki jzykowe stylizacji gwarowej we wspczesnych
powieciach R. Wytrycha (wzorzec stanowia znana autorowi z rodzinnego domu gwara
podkieleckiej wsi Kluczewsko), opisujcych realia socjalistycznej Polski lat pidziesitych i
losy osadnikw na Ziemiach Odzyskanych (2.6.6.); stylizacji potocznej we wspczesnej
powieci kryminalnej (2.2.62.) oraz stylizacji archaicznej i potocznej w Opowiadaniach
szlacheckich Piotra Choynowskiego (2.6.1.). W ostatnim artykule zjawisko stylizacji
odniosam dodatkowo do wzorca gatunkowego gawdy, zauwaajc, e osadzeniu w realiach
Rzeczypospolitej szlacheckiej XVIII w. su w badanych opowiadaniach take m.in. nazwy
wasne i elementy jzykowego obrazu szlachty, z najwaniejszymi elementami stereotypu tej
warstwy spoecznej: jej wysokiej pozycji polityczno-spoecznej i przede wszystkim kultury,
na ktr skaday si obyczaje, zachowania, cechy duchowe i wiatopogldowe oraz
odpowiednia etykieta jzykowa, dziki czemu stylizacja jzykowa postaci stanowi
mimetyczne odzwierciedlenie zachowa jzykowych waciwych dla typowych
reprezentantw szlachty. Z polszczyzn szesnastowieczn i stylizacj archaiczn zwizane s
moje opracowania dotyczce jzyka misterium Mikoaja z Wilkowiecka pt. Historya

12
o chwalebnym Zmartwychstaniu Paskim (2.2.12.; 2.2.13.).
Zagadnienie waciwoci gwary w tekstach literackich, bez wskazywania ich funkcji
stylistycznych, podejmowaam jeszcze w innych pracach: (2.2.2.; 2.2.51). Osobno
przedstawiam charakterystyk gwary okolic Czstochowy na podstawie form przezwisk
ludowych realizowanych w ywym jzyku mwionym (2.2.5.).

pozostaa dziaalno naukowa i popularyzatorska

Braam czynny udzia (wygosiam referaty) w 51 konferencjach midzynarodowych
i oglnopolskich w wielu orodkach akademickich, m.in. Poznania, Bydgoszczy, Gdaska,
Szczecina, Olsztyna, odzi, Wrocawia, Zielonej Gry, Tarnowa, Torunia, Ostrawy. Moja
dziaalno naukowa obejmuje take prace redakcyjne w czasopismach naukowych AJD:
czonek komitetu redakcyjnego (sekretarz redakcji) czasopisma Jzykoznawstwo (2015);
redaktor jzykowy czasopisma Jzykoznawstwo (2016) i czasopisma Studia Neofilologiczne
(2016). Byam take kierownikiem zespoowych projektw badawczych pracownikw
Zakadu Jzyka Polskiego (2007; 2010; 2014; 2015 oraz obecnie w 2016). Jestem czonkiem
zespou ds. promocji Instytutu Filologii Polskiej i czynnie (corocznie od 2012 roku)
uczestnicz w dziaaniach promocyjnych: m.in. przygotowywaam materiay promocyjne
(plakat, foldery, ulotki), organizowaam (z dr. E. Wrbel i mgr E. Mik) stoiska Instytutu w
ramach targw pracy i Dni otwartych AJD. Od 1992 roku uczestnicz w pracach
czstochowskiego oddziau Towarzystwa Mionikw Jzyka Polskiego, gdzie od 2005 roku
peni funkcj skarbnika. Byam recenzentk i promotork kilkudziesiciu (ponad 70) prac
licencjackich i magisterskich. Dwie prace moich magistrantek zostay opublikowane.
Wsporganizowaam oglnopolsk konferencj naukow pt. Region w kulturze
Czstochowa 25 wrzenia 2015 (z dr Beat ukarsk i mgr Marzen emejd-Zybur);
aktualnie wsporganizuj (z dr hab., prof. AJD, Urszul Wjcik) midzynarodow
konferencj naukow pt. Przeszo w jzyku zamknita, ktra powicona zostanie p. Prof.
dr. hab. Andrzejowi Bakowskiemu (padziernik 2016). Braam take czynny udzia w
pracach uczelnianego Komitetu Organizacyjnego d.s. Obchodw Roku Dugosza
(2014-2015).
Jestem popularyzatork wiedzy o polszczynie dawnej i wspczesnej oraz
poprawnoci jzykowej. Moje dziaania popularyzatorskie obejmuj m.in. wywiady dla
lokalnej prasy; warsztaty i wykady w czstochowskich liceach i Bibliotece Publicznej im.
Wadysawa Biegaskiego w Czstochowie w ramach akcji promocyjnej Akademii im. Jana
Dugosza pt. Akademia w Bibliotece, w Czstochowskim Towarzystwie Genealogicznym,

13
a take sta wspprac z Gminnym Orodkiem Kultury w Mykanowie. W ramach tej
wsppracy w latach 2005-2008 braam czynny udzia w pracach organizacyjnych
i przewodniczyam komisji sprawdzajcej dyktanda dzieci i modziey ze szk
podstawowych i gimnazjw w ramach Wojewdzkiego Konkursu Ortografii pt. Mistrz
Ortografii, organizowanego pod honorowym patronatem wjta gminy Mykanw i starosty
czstochowskiego. Prowadziam wykady popularyzatorskie dla mieszkacw gminy (w sali
GOK-u), a take dla uczniw szk gimnazjalnych (w szkoach); w roku 2014 braam udzia
w projekcie pt. Pasjonada jarmark pasji i aktywnoci mieszkacw Gminy Mykanw; od
2015 roku wsppracuj ze Stowarzyszeniem Twrczym Etiuda skupiajcym mieszkacw z
terenu gminy, ktrzy zajmuj si rnymi formami artystycznymi, m.in. poezj, proz,
fotografi, teatrem, plastyk, muzyk (szerzej zacznik nr 5).

dziaalno dydaktyczna
a) prowadziam i/lub prowadz przedmioty zwizane z kierunkowym i specjalizacyjnym
ksztaceniem polonistycznym, dziennikarskim i logopedycznym (1. i 2. stopnia; studia
stacjonarne i niestacjonarne) m.in.: dialektalne zrnicowanie polszczyzny
(wiczenia), stylistyka historyczna (wiczenia), wykad monograficzny
(Funkcjonowanie nazw wasnych w polszczynie), gramatyka historyczna jzyka
polskiego (wiczenia i wykad), kultura jzyka (wiczenia), jzyk staro-cerkiewno-
sowiaski (wiczenia), jzykoznawstwo oglne (wykad), wprowadzenie do nauki
o jzyku polskim (wiczenia), stylistyka praktyczna (wiczenia), komunikacja
jzykowa (wiczenia), zrnicowanie wspczesnej polszczyzny, socjolingwistyka
(wiczenia), praktyka komunikowania (wiczenia), jzyk promocji i reklamy
(wiczenia), leksykologia i leksykografia (wiczenia), teoria jzyka (wiczenia),
wprowadzenie do jzykoznawstwa (wiczenia), reklama i public relations w promocji
regionw (wiczenia), gatunki dziennikarskie (wykad i wiczenia), internetowe
gatunki dziennikarskie (wiczenia), retoryka dziennikarska (wiczenia), seminarium
licencjackie/magisterskie, ewolucja stylw i jzyka (wiczenia), kultura ywego sowa
(wiczenia);
b) opracowaam sylabusy (efekty ksztacenia i treci programowe) do nastpujcych
przedmiotw wedug starej (jednolite studia picioletnie) i nowej (studia pierwszego
i drugiego stopnia 3 + 2) siatki studiw na kierunku filologia polska, kulturoznawstwo
europejskie, antropologia kulinarna: stylistyka historyczna, kultura jzyka, dialektalne
zrnicowanie polszczyzny, jzyk staro-cerkiewno-sowiaski, przemiany

14