KOMENTARZ TEMATYCZNY DO NOWEGO TESTAMENTU

Tom 1: Sownik nauczania Jezusa oraz tematw czterech Ewangelii

Tom 2: Sownik teologii w. Pawa
Tom 3: Sownik pnych ksig Nowego Testamentu i pism Ojcw Apostolskich

...aby znali Ciebie,

jedynego prawdziwego Boga,
oraz Tego, ktrego posae,
Jezusa Chrystusa
 PRYMAS POLSKI

Redaktor naukowy serii

ks. prof. zw. dr hab. Waldemar Chrostowski

DIAMENTOWY FENIKS 2014

Stowarzyszenia Wydawcw Katolickich
za cao publikacji Prymasowskiej Serii Biblijnej
i za propagowanie twrczoci translatorskiej
ks. prof. zw. dr. hab. Remigiusza Popowskiego SDB

FENIKS 2000 FENIKS 2006

Stowarzyszenia Wydawcw Katolickich Stowarzyszenia Wydawcw Katolickich
za publikacj Biblii za Prymasowsk Seri Biblijn
w przekadzie ksidza Jakuba Wujka
 SOWNIK
NAUCZANIA JEZUSA
ORAZ TEMATW
CZTERECH EWANGELII
Redakcja
Joel B. Green, Jeannine K. Brown, Nicholas Perrin

Oficyna Wydawnicza Vocatio

Warszawa
 Tytu oryginau:
Dictionary of Jesus and the Gospels
(Second Edition)

Imprimatur:
Za zgod Kurii Metropolitalnej Warszawskiej nr 144/D/2017 z dn. 24.01.2017 r.

Tumaczenie i redakcja:
Rafa Paprocki

Korekta:
Beata Gokowska, Anna Kijania, Ewa Micyk

Redakcja techniczna:
Magorzata Biegaska-Bartosiak

Projekt okadki i obwoluty:

Joanna Zonkiewicz

Cytaty z Pisma witego wedug:

Biblii Tysiclecia, wydanie pite, Pozna 2000.

Copyright 2013 by InterVarsity Christian Fellowship/USA.

Translated and printed by permission of InterVarsity Press, P.O. Box 1400, Downers Grove, IL 60515, USA.
www.ivpress.com
All rights reserved.

Copyright for the Polish edition 2017 by Oficyna Wydawnicza VOCATIO.

All rights to the Polish edition reserved.
Wszelkie prawa do wydania polskiego zastrzeone.
Ksika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana
ani w jakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie,
fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie,
ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu
bez pisemnej zgody wydawcy.
W sprawie zezwole naley zwraca si do:
Oficyna Wydawnicza VOCATIO
02-798 Warszawa, ul. Polnej Ry 1
e-mail: vocatio@vocatio.com.pl
Redakcja: tel. (22) 648 54 50
Dzia handlowy: tel. (22) 648 03 78, fax (22) 648 03 79
e-mail: handlowy@vocatio.com.pl
Ksigarnia internetowa:
e-mail: sklep@vocatio.com.pl
www.vocatio.com.pl

ISBN 978-83-7829-218-0
 Warszawa, dnia 27 czerwca 1997 r.

Sowo wstpne
Napawa radoci fakt, e wierzcy coraz czciej i chtniej sigaj po Pismo wi-
te. Zawiera ono bowiem to, co Bg w swoim nieskoczonym miosierdziu zechcia
objawi o sobie i odkrywa najwaniejsze potrzeby i tsknoty czowieka. Czytanie
i rozwaanie ksig witych zapewnia wzrost ycia religijnego, odmienia na lep-
sze ludzkie postpowanie i ukazuje perspektywy wiecznoci. ywe bowiem jest
Sowo Boe, skuteczne i ostrzejsze ni wszelki miecz obosieczny, przenikajce a
do rozdzielenia duszy i ducha, staww i szpiku, zdolne osdzi pragnienia i myli
serca czytamy w Licie do Hebrajczykw (4, 12).
Koci okazuje pomoc w trudnym zadaniu poznawania i rozumienia Biblii tak-
e przez promowanie rezultatw bada uczonych. Studiuj oni Pismo wite, ob-
janiajc je jako Sowo Boe i ludzkie. W ostatnich latach zgodnie z zaleceniem
Soboru Watykaskiego II nastpi w tej dziedzinie w Polsce znaczny postp.
W nurt tych dokona wpisuje si Prymasowska Seria Biblijna, obejmujca naj-
bardziej fundamentalne pomoce niezbdne dla rzetelnych studiw biblijnych.
Mona ywi nadziej, e ksiki, ktre si w tej serii ukazuj, przyczyni si
do dalszego pogbiania i upowszechniania rzetelnych bada biblijnych, a przez
to do nowego oywienia duszpasterstwa i duchowoci biblijnej. W ten sposb
zwielokrotni w Kociele bogosawione owoce pragnienia poznawania i umio-
wania Trjjedynego Boga.

Jzef Kardyna Glemp

Prymas Polski
 PRYMASOWSKA SERIA BIBLIJNA
Redaktor naukowy serii:
ks. prof. zw. dr hab. Waldemar Chrostowski

1. Remigiusz Popowski SDB, Micha Wojciechowski (przek.), Grecko-polski Nowy

Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, Warszawa 1994, 1995,
1996, 1997, 2000, 2003, 2005, 2006, 2010.
2. James B. Pritchard (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. wyd. pol.), Wielki
atlas biblijny, Warszawa 1994, 1997, 2001, 2010.
3. Remigiusz Popowski SDB, Wielki sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Wyda-
nie z pen lokalizacj greckich hase, kluczem polsko-greckim oraz indeksem form
czasownikowych, Warszawa 1994, 1995, 1997, 2006.
4. Jan Flis, Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiclecia, Warsza-
wa 1991, 1997, 1999, 2004.
5. Bruce M. Metzger, Michael D. Coogan (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult.
wyd. pol.), Sownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1996, 1997, 1999, 2004.
6. Micha Wojciechowski (przek. i oprac.), Synopsa czterech Ewangelii, Warszawa 1997,
1999, 2004.
7. Remigiusz Popowski SDB, Sownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa
1997, 1999, 2007.
8. Bruce Metzger, David Goldstein, John Ferguson (konsult. nauk.), Waldemar Chro-
stowski (konsult. wyd. pol.), Wielkie wydarzenia czasw biblijnych, Warszawa 1998.
9. Paul J. Achtemeier (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. 3. wyd. pol.),
Encyklopedia biblijna, Warszawa 1998, 1999, 2004.
10. Janusz Frankowski (red. nauk. i wstpy), Biblia w przekadzie ksidza Jakuba Wuj-
ka z 1599 r. Transkrypcja typu ,,B oryginalnego tekstu z XVI w. i wstpy, Warszawa
1999, 2000, 2004, 2009, 2013.
11. Dan Bahat, Waldemar Chrostowski (oprac. wyd. pol.), Atlas biblijnej Jerozolimy, War-
szawa 1999, 2004.
12. Piotr Briks, Podrczny sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testa-
mentu, Warszawa 1999, 2000.
13. Ryszard Rubinkiewicz SDB (oprac. i wstpy), Apokryfy Starego Testamentu, Warsza-
wa 1999, 2000, 2001, 2007, 2010, 2016.
VII Prymasowska Seria Biblijna

14. Anna Kumirek (przek. i oprac.), Hebrajsko-polski Stary Testament Ksiga Rodza-
ju. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, transkrypcj oraz indeksem rdze-
ni, Warszawa 2000.
15. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Nowy Testament. Przekad na
Wielki Jubileusz Roku 2000, Warszawa 2000.
16. Craig S. Keener, Krzysztof Bardski, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd.
pol.), Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego Testamentu, Warszawa 2000,
2010, 2017.
17. Raymond E. Brown SS, Joseph A. Fitzmyer SJ, Roland E. Murphy OCarm (red.
nauk. wyd. oryg.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Katolicki komen-
tarz biblijny, Warszawa 2001, 2004, 2010, 2013.
18. Fritz Rienecker, Gerhard Maier, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.) Leksy-
kon biblijny, Warszawa 2001, 2008.
19. Stanisaw Gdecki (przek. i oprac.) Grecko-acisko-polska synopsa do 1 i 2 Ksigi
Machabejskiej, Warszawa 2002.
20. Leland Ryken, James C. Wilhoit, Tremper Longman III (red.), Waldemar Chrostow-
ski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik symboliki biblijnej, Warszawa 2003, 2010.
21. Bogusaw Wida, Sownik antropologii Nowego Testamentu, Warszawa 2003.
22. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Picioksig.
Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem rdze-
ni, Warszawa 2003, 2009.
23. David H. Stern, Komentarz ydowski do Nowego Testamentu, Warszawa 2004, 2010,
2016.
24. John H. Walton, Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Waldemar Chrostowski (red.
nauk. wyd. pol.), Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej. Warszawa 2005.
Drugie wydanie ukazao si pod tytuem Komentarz historyczno-kulturowy do Stare-
go Testamentu. Ksigi protokanoniczne, Warszawa 2014.
25. R.J. Coggins, J.L. Houlden (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.),
Sownik hermeneutyki biblijnej, Warszawa 2005.
26. J.I. Packer, M.C. Tenney (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.),
Sownik ta Biblii, Warszawa 2007.
27. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Prorocy. Prze-
kad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem sw he-
brajskich, Warszawa 2008.
28. Remigiusz Popowski SDB (przekad NT), Lyman Coleman (red. marginaliw i ko-
mentarzy), Nowy Testament dla moderatorw, Warszawa 2008, 2010.
29. Remigiusz Popowski SDB, Grecko-polski sownik syntagmatyczny Nowego Testamen-
tu, Warszawa 2008.
 Prymasowska Seria Biblijna VIII

30. Ludwig Koehler, Walter Baumgartner, Johann Jakob Stamm, Wielki sownik hebraj-
sko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa 2008, 2013.
31. Micha Wojciechowski (przek. i wstp), Grecko-polski Stary Testament Ksigi Grec-
kie. Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi i indeksem form podstawowych,
Warszawa 2008.
32. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Pisma. Przekad
interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem sw hebrajskich
i aramejskich, Warszawa 2009, 2014.
33. Krzysztof Sielicki, Onomastykon Biblii Hebrajskiej i Nowego Testamentu. Systema-
tyzacja zapisu biblijnych nazw wasnych, Warszawa 2009.
34. Gerald F. Hawthorne, Ralph P. Martin, Daniel G. Reid, Sownik teologii w. Pawa.
Warszawa 2010.
35. Walter C. Kaiser Jr., Peter H. Davids, F.F. Bruce, Manfred T. Brauch, Trudne frag-
menty Biblii, Warszawa 2011, 2012, 2017.
36. Anna Horodecka, Jurij Goowanow wraz z Zespoem Redakcyjnym NPD (przekad
i adaptacja dynamiczna), Ksiga Psalmw. Nowy Przekad Dynamiczny, Warszawa
2013.
37. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Septuaginta czyli Biblia Sta-
rego Testamentu wraz z ksigami deuterokanonicznymi i apokryfami, Warszawa 2013,
2014.
38. Remigiusz Popowski SDB, Onomastykon Septuaginty, Warszawa 2013.
39. Ralph P. Martin, Peter H. Davids, Sownik pnych ksig Nowego Testamentu i pism
Ojcw Apostolskich, Warszawa 2014.
40. Remigiusz Popowski SDB, Micha Wojciechowski (przek.), Grecko-polski Nowy Tes-
tament. Wydanie interlinearne z kluczem gramatycznym, z kodami Stronga i Popowskiego
oraz pen transliteracj greckiego tekstu, Warszawa 2014.
41. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Septuaginta, czyli Grecka Biblia
Starego Testamentu wraz z ksigami deuterokanonicznymi i apokryfami ydowskimi oraz
onomastykonem, Warszawa 2014.
42. James Strong, Grecko-polski sownik Stronga z lokalizacj sw greckich i kodami Popow-
skiego, Warszawa 2015.
43. Remigiusz Popowski SDB (przek. i przypisy), Biblia pierwszego Kocioa, Warsza-
wa 2016.
44. Joel B. Green, Jeannine K. Brown, Nicholas Perrin, Sownik nauczania Jezusa oraz
tematw czterech Ewangelii. Warszawa 2017.
 SPIS TRECI

Sowo wstpne Prymasa Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V

Prymasowska Seria Biblijna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI
Przedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII
Wstp do wydania polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV
Autorzy hase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVII
Jak posugiwa si Sownikiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXII
Wykaz skrtw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXIV
Hasa Sownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Indeks cytatw biblijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 921
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981
Indeks artykuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 994
 PRZEDMOWA

Wspczeni studenci Nowego Testamentu s zalani potopem bada nad Jezusem

i Ewangeliami. Co oznacza dla Jezusa to, e by nazywany Synem Boym? Czemu Jezus
musia umrze? Czy Jezusowi towarzyszyy kobiety? A jeli tak, to jakie byo ich znacze-
nie? Czym jest Ewangelia? Czy Jezus by Cynikiem? (Kim jest Cynik?). Jak moemy
zrozumie przypowieci Jezusa? W jaki sposb studenci i duchowni mog w ogle zacz
odpowiada na te i inne pytania, skoro potrzebuj tak szerokiego ta i wiedzy?
W ostatnich dekadach niektre tradycyjne punkty widzenia zostay przeksztaco-
ne, niektre obalone, inne potwierdzone. Nowe metodologie i podejcia zwyciyy,
niektre weszy do powszechnego uycia. Wspczesne badania pomogy nam bardziej
doceni perspektywy Ewangelistw i stay si wielk pomoc w mierzeniu si z yciem
i posannictwem Jezusa. Te dociekania stay si coraz liczniejsze i, w wielu przypadkach,
coraz bardziej specjalistyczne.
Jak studenci, seminarzyci, duchowni, liderzy lokalnych wsplnot i organizacji
chrzecijaskich, a nawet naukowcy akademiccy mog by na bieco z caym bogac-
twem wspczesnych bada nad Jezusem i Ewangeliami? W jaki sposb owoc tych bada
w ostatnich latach moe pomc w animowaniu naszej lektury i interakcji z Ewangeliami?
Gdy Sownik nauczania Jezusa oraz tematw czterech Ewangelii pojawi si po raz
pierwszy okoo 20 lat temu, odpowiada dokadnie na te potrzeby. Poprawione wydanie
Sownika poda t sam drog, jednake z now zawartoci, uaktualnion bibliografi,
a take wieloma tekstami nowych autorw. Zmieniono ok. 90% oryginalnej treci, a naj-
starsze wpisy zostay przejrzane przez wspczesnych badaczy. Wprowadzono pewn licz-
b nowych hase, za cz hase z pierwszego wydania zostaa uaktualniona w zgodzie ze
wspczesnymi badaniami.
Tak, jak poprzednie wydanie, poprawiony Sownik nauczania Jezusa oraz tematw
czterech Ewangelii ukazuje studentom podstawowe dyskusje, kompleksowe badania i pod-
rczn bibliografi. Duchownym i nauczycielom dostarcza rzetelnych i jasnych infor-
macji. Teologom i badaczom Biblii przynosi aktualne recenzje. Osoby zainteresowane
Jezusem i Ewangeliami mog znale tu pocztek drogi i, z nowymi spostrzeeniami
i pytaniami, wrci do samego tekstu biblijnego. Poszukujc odpowiedzi na swoje pytania,
mog przechodzi od jednego hasa do drugiego, a moe nawet podj dalsze studia.
Hasa w Sowniku dotycz pyta rodzcych si z samej Ewangelii, z wielowiekowej
tradycji interpretacji Jezusa i Ewangelii, wanych tematw okoobiblijnych oraz szeregu
podej metodologicznych uywanych wspczenie w studiowaniu relacji ewangelicz-
 Przedmowa XII

nych. Te szkice koncentruj si na Jezusie i Ewangeliach, ograniczajc swoj dyskusj

do potrzeb tych, ktrzy studiuj, nauczaj i tumacz Ewangelie. Ze wzgldu na wski
zakres, Sownik skada si z mniejszej iloci hase ni inne sowniki jednotomowe. Pozwo-
lio to na gbsze i bardziej skoncentrowane omwienie problemw ni normalnie byoby
to moliwe.
Gdy w pnych latach 80. zaczto prac nad pierwszym wydaniem Sownika, egze-
geza Nowego Testamentu owiecona tradycyjn chrzecijask wiar bya w rozkwicie
i zacza mie znaczcy wkad w dyskusj o Jezusie i Ewangeliach. Jednak od tego czasu
krajobraz si zmieni. W minionych latach badania nad Ewangeli, obejmujce trzy po-
kolenia naukowcw, przyczyniy si do zgbiania historii, do odkrywania specyficznego
wkadu kadego Ewangelisty oraz do refleksji nad teologicznymi i etycznymi konsekwen-
cjami poczwrnej Ewangelii. Nawet jeli zainteresowanie Jezusem historycznym w me-
diach osabo okoo lat 90. to wane jest, aby krytycznie odpowiedzialne i teologiczno-
-ewangeliczne badania byy zoone w rkach Kocioa.
Modlimy si, aby Sownik nauczania Jezusa oraz tematw czterech Ewangelii by uy-
teczny zarwno dla tych, ktrzy dopiero przygotowuj si do chrzecijaskiej posugi, jak
i dla tych, ktrzy ju s w ni zaangaowani we wszystkich jej formach: w maych grupach,
salach wykadowych, w seminarium, lokalnym Kociele czy wydziale teologicznym.

Joel B. Green
Jeannine K. Brown
Nicholas Perrin
 PRZEDMOWA
REDAKTORA NAUKOWEGO
PRYMASOWSKIEJ SERII BIBLIJNEJ

Zarwno na stronicy przedtytuowej, jak i we Wstpie do wydania polskiego podkrela si,

e niniejszy Sownik nauczania Jezusa oraz tematw czterech Ewangelii stanowi pierwsz
cz obszernej trylogii powiconej problematyce wielokierunkowej interpretacji Nowe-
go Testamentu. Dwa pozostae tomy, czyli Sownik teologii w. Pawa oraz Sownik pnych
ksig Nowego Testamentu i pism Ojcw Apostolskich, ukazay si w roku 2010 i 2014 jako
34. oraz 39. tom Prymasowskiej Serii Biblijnej. Wszystkie trzy skadaj si na cao
opatrzon wsplnym tytuem Komentarz tematyczny do Nowego Testamentu. Obejmu-
j cay Nowy Testament, odzwierciedlajc jego trjczciowy ukad: cztery Ewangelie ka-
noniczne, listy w. Pawa oraz pozostae ksigi drugiej czci Biblii chrzecijaskiej
z uwzgldnieniem pism Ojcw Apostolskich.
Sownik nauczania Jezusa oraz tematw czterech Ewangelii wsptworzy oraz wydatnie
rozwija jeden z najistotniejszych nurtw bada biblijnych i teologicznych, dotyczcy y-
cia, posannictwa i nauczania Jezusa Chrystusa. Warto wiadectwa Ewangelii kanonicz-
nych (Mt, Mk, k, J) jest najwiksza, poniewa wiarygodnie utrwaliy pami o Jezusie
z Nazaretu, karmion wiar uczniw, ktrzy jako pierwsi stali si Jego wyznawcami
i utrwalili j na pimie. Miar wartoci Ewangelii stanowi fakt, e od razu zostay przyjte
przez chrzecijan jako normatywne dla wiary. Nie wystarczy jednak cztery Ewangelie
czyta, trzeba rwnie je poprawnie rozumie i objania. Wanie na tym polega zadanie
teologii biblijnej, ktra jak caa teologia jest fides quaerens intellectum, czyli wiar
szukajc zrozumienia. Niniejszy tom wpisuje si w dziedzin hermeneutyki biblijnej,
czyli sztuki interpretacji Biblii. Coraz lepiej wida, e na progu XXI wieku jej potrzeba
staa si wiksza ni kiedykolwiek wczeniej.
Autorzy Sownika, rekrutujc si z wielu rnych rodowisk wyznaniowych i kultu-
rowych, podjli mudny wysiek zapoznania si z obfitoci i rozmaitoci naukowych,
a take pseudonaukowych, docieka nad czterema Ewangeliami kanonicznymi, dokonu-
jc jego bilansu, uporzdkowania i krytycznej oceny. Spektrum omawianych wtkw, te-
matw, problemw i zagadnie jest niezwykle szerokie, od kwestii historycznych po rne
aspekty kontekstu spoecznego, politycznego, ekonomicznego, kulturowego, jzykowego
i religijnego. Wiele hase ma charakter komparatystyczny, umiejscawiajc i rozwaajc
tre nauczania Jezusa oraz tematw czterech Ewangelii, na szerokim tle uwarunkowa
i wpyww waciwych dla staroytnego wiata, zwaszcza judaistycznego ale nie tylko.
Czytelnik katolicki musi mie na uwadze to, e w niektrych tekstach uwidaczniaj si po-
 Przedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej XIV

gldy wyraajce okrelon przynaleno konfesyjn, inn ni katolicka. Jej poznawanie

sprzyja gbszemu zrozumieniu i dowartociowaniu wasnej wiary, tak jak jest przekazy-
wana i wyznawana w Kociele katolickim.
Benedykt XVI powiedzia: Upada sam Koci, jeli nie znamy Jezusa. Redaktorzy
oryginalnego wydania napisali, e uprzystpnienie ogromnego wysiku intelektualnego
i duchowego, ktrego owoc stanowi ten tom, wspomagaj swoj modlitw. To bardzo
cenne dopowiedzenie, ktre naley powtrzy rwnie w wydaniu tego dziea w jzyku
polskim. Biblia, to jest Stary i Nowy Testament, powstaa z wiary i dla wiary, zatem jej
czytanie i objanianie, aby byo konstruktywne i twrcze, powinno uzasadnia i wzmac-
nia wiar chrzecijask. Wzgld na to sprzyja rekomendowaniu niniejszego Sownika
nie tylko w uprawianiu wiedzy akademickiej na wydziaach teologicznych i w seminariach
duchownych, lecz rwnie w wychodzeniu naprzeciw potrzebom kadego, kto wrd
sprzecznych trendw i zawirowa wspczesnego wiata, odnajduje w Jezusie Chrystusie
i Jego Ewangelii ponadczasowy i niezawodny drogowskaz.

Ks. prof. zw. dr hab. Waldemar Chrostowski

Czonek Komitetu Teologicznego Polskiej Akademii Nauk
Laureat Nagrody Ratzingera (2014)

Warszawa, 21 stycznia 2017 r.

(w Tygodniu Powszechnej Modlitwy o Jedno Chrzecijan)
 WSTP DO WYDANIA POLSKIEGO

Sownik nauczania Jezusa oraz tematw czterech Ewangelii to na polskim rynku ksigar-
skim dzieo wyjtkowe. W wersji oryginalnej stanowi on pierwszy tom serii sownikw
powiconych wszechstronnemu wyjanieniu kluczowych zagadnie zwizanych z inter-
pretacj Nowego Testamentu. Drugi z tych tomw dotyczy pism Corpus Paulinum, trzeci
za omawia pne ksigi Nowego Testamentu i pisma Ojcw Apostolskich. Caa seria
zostaa przetumaczone na jzyk polski i wydana staraniem naszej Oficyny w ramach
Prymasowskiej Serii Biblijnej1.
Hasa niniejszego Sownika obejmuj cztery Ewangelie, jednak dodatkowo umiej-
scawiaj omawiane zagadnienia w szerszym kontekcie zarwno Nowego, jak i Starego
Testamentu. Pozwala to czytelnikom dostrzec cigo historii zbawienia i wpisane w ni
ziemskie ycie i nauczanie Jezusa Chrystusa. Nawizania do problemw wspczesnoci
pokazuj, i Dobra Nowina o zbawieniu w Chrystusie jest niezmiennie ywa i wci sta-
nowi najdoskonalsz odpowied na wszelkie bolczki dnia dzisiejszego.
Autorzy analizujc poszczeglne zagadnienia, sigaj nie tylko do rde tradycji
chrzecijaskiej, lecz czerpi istotne informacje tradycji judaistycznej oraz grecko-rzym-
skiej. Liczne odwoania do apokryfw ydowskich, pism z Qumran, targumw, Talmudu,
literatury rabinicznej, Ojcw Kocioa oraz autorw staroytnych pomagaj zrozumie
wiat, w ktrym naucza Jezus i w ktrym zostay spisane Ewangelie. Wnikliwe komen-
tarze uwiadamiaj czytelnikom, e Ewangelie wyrosy z tradycji judaizmu i od samego
pocztku stanowiy fundament dla rozwoju nauczania Kocioa.
Sownik nauczania Jezusa oraz tematw czterech Ewangelii ma za zadanie odpowie-
dzie na najtrudniejsze i najczciej stawiane pytania, jakie rodz si w czasie lektury
zapisw ewangelicznych. Czytelnicy znajd w tym dziele histori bada biblijnych nad
wanymi tematami ewangelicznymi, streszczenia dyskusji prowadzonych przez egzege-
tw, opisy podej metodologicznych oraz spoeczno-historycznego ta nauczania Jezu-
sa. Nie do przecenienia jest rwnie dodana do kadego hasa bibliografia, ktra sama
w sobie moe miao stanowi podstaw do dalszych bada teologiczno-biblijnych.

1
Sownik teologii w. Pawa, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2010; Sownik pnych ksig Nowego Testamentu
i pism Ojcw Apostolskich, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2014.
 Wstp do wydania polskiego XVI

Wielkim bogactwem Sownika jest rwnie fakt, i autorzy reprezentuj liczne wy-
znania chrzecijaskie praktycznie ze wszystkich kontynentw. Pozwala to przyjrze
si poszczeglnym zagadnieniom, by moe znanym czytelnikom z dzie polskich au-
torw, w szerszej perspektywie, naznaczonej histori i dowiadczeniem innych kultur
i konfesji.
Ufam, e Sownik bdzie du pomoc zarwno dla chrzecijan samotnie zgbiaj-
cych Pismo wite czy biblistw prowadzcych badania naukowe, jak rwnie dla kazno-
dziejw i animatorw wsplnot wiary. Jest on bowiem jednoczenie dzieem krytycznym,
jak i ewangelizujcym. Z jednej bowiem strony daje on poywk rozumowi, z drugiej za
prowadzi do zoenia osobistej nadziei i zaufania w Chrystusie.

Wydawca
 AUTORZY HASE
dna, Jostein, dr teol., profesor Nowego Testamen-
tu, School of Mission and Theology, Stavanger, Nor-
wegia: Oczyszczenie wityni.
Allison, Dale C., dr, profesor Nowego Testamentu,
Seminarium Teologiczne w Princeton, New Jersey,
USA: Gra i pustynia.
Anderson, Garwood P., dr, profesor Nowego Testa-
mentu i Greki, Seminarium Teologiczne w Nasho-
tah, Wisconsin, USA: Przypowieci.
Anderson, Kevin L., dr, profesor, Uniwersytet im.
Asburyego w Wilmore, Kentucky, USA: Zmartwych-
wstanie.
Bauckham, Richard, dr, czonek Akademii Brytyj-
skiej, czonek Towarzystwa Krlewskiego w Edyn-
burgu, emerytowany profesor Nowego Testamentu,
Uniwersytet w St Andrews, Szkocja oraz starszy wy-
kadowca, Ridley Hall, Cambridge, Wielka Brytania:
Chrystologia.
Bauer, David R., dr, profesor Indukcyjnych Studiw
Biblijnych i dziekan Szkoy Interpretacji Biblii, Se-
minarium Teologiczne w Wilmore, Kentucky, USA:
Genealogia.
Baum, Armin D., dr teol., profesor Nowego Testa-
mentu, Wolna Wysza Szkoa Teologiczna w Giessen,
Niemcy: Problem synoptyczny.
Bayer, Hans F., dr, profesor i kierownik wydziau
Nowego Testamentu, Seminarium Teologiczne w St.
Louis, Missouri, USA: Zapowiedzi mki i zmartwych-
wstania Jezusa.
Beaton, Richard, dr, zaoyciel Marigold Associates
LLC, Los Angeles, Kalifornia, USA: Wadza i sia.
Beers, Holly, dr, adiunkt na Wydziale Religioznaw-
stwa, Westmont College, Santa Barbara, Kalifornia,
USA: Suga Jahwe.
Bell, Richard H., dr teol., profesor Teologii, Uniwer-
sytet w Nottingham, Wielka Brytania: Demon, dia-
be, szatan.
Bennema, Cornelis, dr, starszy wykadowca Nowego
Testamentu, Walijska Ewangeliczna Szkoa Teologii
w Bridgend, Walia, Wielka Brytania: Mdro.
Bird, Michael F., dr, wykadowca Teologii, Ridley
Melbourne Mission and Ministry College, Parkville,
Australia: Chrystus; Grzech, grzesznik; Synoptycy
i Jan.
Black, Stephanie L., dr, wykadowca Nauk Biblij-
nych, Ewangeliczna Wysza Szkoa Teologii w Nai-
robi, Kenia: Znak Jonasza.
Bock, Darrell L., dr, starszy profesor Nowego Testa-
mentu i dyrektor wykonawczy studiw nad kultura-
mi, Centrum Liderw Chrzecijaskich i Zaanga-
owania Kulturowego im. Howarda G. Hendricksa,
Seminarium Teologiczne w Dallas, Texas, USA:
Blunierstwo; Syn Czowieczy.
Bond, Helen K., dr, starszy wykadowca Nowego Te-
stamentu, Uniwersytet w Edynburgu, Wielka Bryta-
nia: Dynastia herodiaska; Poncjusz Piat.
Brown, Colin, dr, DD. starszy profesor Teologii Sys-
tematycznej, Seminarium Teologiczne im. Fullera
w Pasadenie, Kalifornia, USA: Poszukiwanie Jezusa
historycznego.
Brown, Jeannine K., dr, profesor Nowego Testamen-
tu, Seminarium Bethel w San Diego, Kalifornia,
USA: Chronologia; Ewangelia wg Mateusza; Kryty-
ka narracji; Sprawiedliwo, prawo; Starsi.
Burge, Gary M., dr, profesor Nowego Testamentu,
College i Szkoa Wysza w Wheaton, Illinois, USA:
Przykazanie.
Burnett, Fred W., dr, profesor Religioznawstwa, Uni-
wersytet w Anderson, Indiana, USA: Mdro.
 Autorzy hase
Burridge, Richard A., dr, dziekan i profesor Wy-
dziau Interpretacji Biblii, Kings College, Londyn,
Wielka Brytania: Ewangelie: gatunek.
Carey, Holly J., dr, profesor Nauk Biblijnych, Uni-
wersytet w West Point, Georgia, USA: Amen.
Chapman, David W., dr, profesor Nowego Testa-
mentu i Archeologii, Seminarium Teologiczne w St.
Louis, Missouri, USA: Pogrzeb Jezusa.
Chennattu, Rekha M., dr, profesor Nowego Testa-
mentu, Jnana-Deepa Vidyapeeth, Papieski Instytut
Filozofii i Religii w Pune, Indie: azarz.
Clarke, Andrew D., dr, starszy wykadowca, Uni-
wersytet w Aberdeen, Wielka Brytania: Niewolnik,
suga.
Cohick, Lynn H., dr, profesor Nowego Testamentu,
Wheaton College, Wheaton, Illinois, USA: Faryze-
usze; Proces Jezusa; Judaizm, wsplnota.
Crump, David M., dr, profesor Religioznawstwa,
Calvin College, Grand Rapids, Michigan, USA:
Modlitwa.
Cummins, S. A., dr, profesor Religioznawstwa, Uni-
wersytet Trinity Western w Langley, Kolumbia Bry-
tyjska, Kanada: Jan Chrzciciel.
Dennis, John A., dr, wykadowca Nowego Testa-
mentu i kierownik studiw Teologii Integracyjnej,
Londyska Szkoa Teologii w Middlesex, Wielka
Brytania: Baranek Boy; Chleb; Chwaa; mier
Jezusa.
deSilva, David, dr, profesor Nowego Testamentu
i Greki, Seminarium Teologiczne w Ashland, Ohio,
USA: Czysto i nieczysto.
Downs, David J., dr, profesor na Wydziale Nowego Te-
stamentu, Seminarium Teologiczne im. Fullera w Pa-
sadenie, Kalifornia, USA: Ekonomia; Hellenizm.
du Toit, David S., dr teol., prof. hab., Fakultet Teo-
logii Protestanckiej na Uniwersytecie Ludwika Mak-
symiliana w Monachium, Niemcy: Zbawienie.
Dunn, James D. G., emerytowany profesor Teologii,
Uniwersytet w Durham, Chichester, Wielka Bryta-
nia: Prawo.
Eddy, Paul R., dr, profesor Nauk Biblijnych i Teolo-
gicznych, Uniwersytet Bethel w St. Paul, Minnesota,
USA: Cynicy i filozofia cynicka; Przekaz ustny.
XVIII
Evans, Craig A., dr, profesor Nowego Testamentu,
Acadia Divinity College, Wolfville, Nowa Szkocja,
Kanada: Jezus w rdach pozachrzecijaskich;
Midrasz; Typologia.
Ferguson, Everett, dr, profesor, Uniwersytet Chrze-
cijaski w Abilene, Texas, USA: Chrzest.
Fitzgerald, John T., dr, profesor Nowego Testamen-
tu i Wczesnego Chrzecijastwa, Uniwersytet w No-
tre Dame, Indiana, USA: Chreia/aforyzm.
Fletcher-Louis, Crispin, dr, naukowiec niezaleny:
Anioowie; Kapani i kapastwo.
Goodacre, Mark, dr, profesor Religioznawstwa,
Uniwersytet Dukea w Durham, Pnocna Karolina,
USA: Krytyka redakcji.
Graves, Michael W., dr, kierownik katedry Nauk
Biblijnych i profesor Starego Testamentu, Wheaton
College, Wheaton, Illinois, USA: Jzyki Palestyny.
Green, Joel B., dr, dziekan Centrum Zaawansowa-
nych Studiw Teologicznych i profesor Interpretacji
Nowego Testamentu, Seminarium Teologiczne im.
Fullera w Pasadenie, Kalifornia, USA: Ewangelia
wg ukasza; Getsemani; Historycyzm i historiogra-
fia; Jubileusz; Krlestwo Boe/Niebiaskie; Narra-
cja mki; Niebiosa i pieko; Przemienienie; Rado.
Gupta, Nijay, dr, profesor Teologii Biblijnej i Egze-
gezy, Northeastern Seminary of Roberts Wesleyan
College, Rochester, Nowy Jork, USA: Post.
Gurtner, Daniel M., dr, profesor Nowego Testamen-
tu, Seminarium Betel w St. Paul, Minnesota, USA:
witynia.
Hagner, Donald A., dr, emerytowany profesor No-
wego Testamentu i starszy profesor Nowego Testa-
mentu, Seminarium Teologiczne im. Fullera w Pasa-
denie, Kalifornia, USA: Antysemityzm.
Hartsock, J. Chad, dr, adiunkt na Wydziale Religio-
znawstwa, Uniwersytet Carsona-Newmana w Jeffer-
son City, Tennessee, USA: lepota i guchota; wia-
to i ciemno.
Hays, Christopher M., dr, profesor, Wyszy Insty-
tut Ewangeliczny Studiw Teologicznych w Buenos
Aires, Argentyna: Bogaty i biedny.
Henderson, Timothy P., dr, adiunkt na Wydziale
Nowego Testamentu, Uniwersytet North Central
w Minneapolis, Minnesota, USA: Ewangelie: apo-
kryfy.
XIX Autorzy hase
Hernndez, Juan, dr, profesor Nowego Testamentu
i Wczesnego Chrzecijastwa, Uniwersytet Bethel
w St. Paul, Minnesota, USA: Krytyka tekstu.
Hill, Charles E., dr, profesor Nowego Testamentu,
Reformowane Seminarium Teologiczne w Orlando,
Floryda, USA: Kanon.
Hoehner, Harold W., dr, profesor Nowego Testa-
mentu, Seminarium Teologiczne w Dallas, Texas,
USA: Chronologia.
Huizenga, Leroy A., dr, dziekan, Wydzia Teologii,
Uniwersytet Marii w Bismarck, Pnocna Dakota,
USA: Abraham, Izaak i Jakub.
Humphrey, Edith M., dr, profesor Nowego Testa-
mentu, Seminarium Teologiczne w Pittsburgh, Penn-
sylwania, USA: Kult.
Instone-Brewer, David, dr, starszy pracownik nauko-
wy na Wydziale Nauk Rabinicznych i Wydziale No-
wego Testamentu, Tyndale House, Cambridge, Wiel-
ka Brytania: Rozwd; Tradycje i pisma rabiniczne.
Iverson, Kelly R., dr, profesor Nowego Testamentu,
Uniwersytet Baylor w Waco, Texas, USA: Poganie.
Johnson, Andy, dr, profesor Nowego Testamentu,
Nazareskie Seminarium Teologiczne w Kansas City,
Missouri, USA: Teologiczna interpretacja Ewangelii.
Kartveit, Magnar, dr teol., profesor Starego Testa-
mentu, Szkoa Misyjna i Teologiczna w Stavanger,
Norwegia: Samarytanie.
Keener, Craig S., dr, profesor Nowego Testamentu,
Seminarium Teologiczne im. Asburyego w Wilmo-
re, Kentucky, USA: Ewangelia wg Jana.
Kellum, L. Scott, dr, profesor Nowego Testamentu
i Greki, Poudniowo-wschodnie Baptystyczne Semi-
narium Teologiczne w Wake Forest, Pnocna Karo-
lina, USA: Mowa poegnalna.
Klink III, Edward W., dr, profesor Nauk Biblijnych
i Teologicznych, Szkoa Teologii im. Talbota na
Uniwersytecie Biola w La Mirada, Kalifornia, USA:
Woda; Wolno.
Koperski, Veronica, dr, doktor Teologii, emeryto-
wana profesor Teologii Biblijnej, Uniwersytet im.
Barryego w Miami Shores, Floryda, USA: Maria,
matka Jezusa.
Kstenberger, Andreas J., dr, starszy profesor No-
wego Testamentu i Teologii Biblijnej, Poudniowo-
-wschodnie Baptystyczne Seminarium Teologiczne
w Wake Forest, Pnocna Karolina, USA: Nowe na-
rodzenie; Trwanie; wiadectwo; Wino.
Lewis, Karoline M., dr, dziekan Wydziau Homile-
tyki i profesor Goszenia Biblii, Seminarium Lute-
raskie w St. Paul, Minnesota, USA: Pasterz, owca.
Litwak, Kenneth D., dr, adiunkt na Wydziale Nowe-
go Testamentu, Uniwersytet Azusa Pacific, Kalifor-
nia, USA: Eliasz i Elizeusz.
Marshall, Maureen Yeung, dr, emerytowany pro-
fesor Nauk Biblijnych, Seminarium Ewangeliczne
w Hong Kongu: Wiara.
McCabe, David R., dr, adiunkt na Wydziale Nowe-
go Testamentu, Bethel College, Mishawaka, India-
na, USA: Przysigi i przysiganie.
McKnight, Scot, dr, profesor Nowego Testamentu,
Seminarium Pnocne w Lombard, Illinois, USA:
Etyka Jezusa.
McWhirter, Jocelyn, dr, profesor Religioznawstwa,
Albion College, Albion, Michigan, USA: Oblubieni-
ca, oblubieniec.
Meadors, Edward P., dr, profesor Nowego Testa-
mentu, Uniwersytet im. Taylora w Upland, Indiana,
USA: Zatwardziao serca.
Mendez-Moratalla, Fernando, dr, profesor Nowego
Testamentu i wicedziekan, Protestancki Fakultet
Teologii Ewangelicznej Unii Baptystycznej Hiszpa-
nii w Madrycie, Hiszpania: Nawrcenie.
Miller, John B. F., dr, profesor Religioznawstwa,
Uniwersytet Mc-Murrygo w Abilene, Texas, USA:
Sny i wizje.
Miller, Susan E., dr, wykadowca, Centrum Kszta-
cenia Ustawicznego na Uniwersytecie w Aberdeen,
Wielka Brytania: Namaszczenie.
Miura, Yuzuru, dr, pastor, Koci Chrzecijaski
Yokohama Yamate w Jokohamie, Japonia: Syn Da-
wida.
Nicholson, Suzanne, dr, profesor Nauk Biblijnych,
Uniwersytet im. Malonew w Canton, Ohio, USA:
Miosierdzie.
Nolland, John, dr, profesor, Trinity College, Bristol,
Wielka Brytania: Bogosawiestwo i przeklestwo;
Szabat.
 Autorzy hase
Novakovic, Lidija, dr, profesor nadzwyczajny Reli-
gioznawstwa, Uniwersytet Baylor w Waco, Texas,
USA: Izrael; Miszna; Typologia.
Oakes, Peter S., dr, starszy wykadowca Nowego Te-
stamentu, Uniwersytet w Manchester, Wielka Bry-
tania: Rzym.
Olmstead, Wesley G., dr, wicerektor i profesor No-
wego Testamentu, College i Seminarium Briercrest
w Caronport, Saskatchewan, Kanada: Sd.
Omiya, Tomohiro, dr, profesor, Uniwersytet Nagoya
Gakuin w Nagoji, Japonia: Trd.
Osborne, Grant R., dr, profesor Nowego Testamen-
tu, Ewangeliczna Szkoa Teologiczna Trjcy wi-
tej w Deerfield, Illinois, USA: Starsi; ycie, ycie
wieczne.
Painter, John, dr, profesor teologii i biblista, Uni-
wersytet im. Charlesa Sturta w Canberze, Australia:
Mdro; Sowo; Umiowany ucze. witego, Uniwersytet w Oksfordzie, Wielka Bryta-
Pao, David W., dr, profesor i dziekan Wydziau No-
wego Testamentu, Ewangeliczna Szkoa Teologicz-
na Trjcy witej w Deerfield, Illinois, USA: Stary
Testament w Ewangeliach.
Parsenios, George L., dr, profesor Nowego Testa-
mentu, Seminarium Teologiczne w Princeton, New
Jersey, USA: Wcielenie.
Perrin, Nicholas, dr, profesor Nauk Biblijnych,
Wheaton College, Wheaton, Illinois, USA: Ewan-
gelia wg Marka; Jubileusz; Krytyka form; Ostatnia
Wieczerza; witynia; rdo Q.
Peters, Dorothy M., dr, adiunkt, Uniwersytet Trinity
Western w Langley, Kolumbia Brytyjska, Kanada:
Esseczycy; Zwoje znad Morza Martwego.
Piotrowski, Nicholas G., dr, profesor Nauk Biblij-
nych i Teologicznych, Crossroads Bible College,
Indianapolis, Indiana, USA: Nazarejczyk.
Pitre, Brant J., dr, profesor Pisma witego, Semi-
narium Notre Dame w Nowym Orleanie, Luizjana,
USA: Apokaliptyka i nauczanie apokaliptyczne.
Popkes, Enno Edzard, dr teol., profesor Historii
i Archeologii Wczesnego Chrzecijastwa, Instytut
Wiedzy Nowotestamentalnej i Judaistycznej Uni-
wersytetu w Kilonii, Niemcy: Mio, przykazanie
mioci.
XX
Porter, Stanley E., dr, rektor, dziekan i profesor No-
wego Testamentu, McMaster Divinity College, Ha-
milton, Ontario, Kanada: Kryteria autentycznoci.
Powell, Mark Allan, dr, profesor Nowego Testamen-
tu, Luteraskie Seminarium Trjcy witej w Co-
lumbus, Ohio, USA: Braterstwo stou.
Reeder, Caryn A., dr, profesor, Westmont College,
Santa Barbara, Kalifornia, USA: Dziecko, dzieci;
Rodzina.
Reynolds, Benjamin E., dr, profesor Nowego Testa-
mentu, Tyndale University College, Toronto, Onta-
rio, Kanada: Logos.
Riesner, Rainer. dr teol., profesor hab. Nowego Te-
stamentu, Instytut Teologii Ewangelickiej na Uni-
wersytecie w Dortmundzie, Niemcy: Archeologia
i geografia; Galilea; Nauczyciel.
Rowland, Christopher, dr, profesor Egzegezy Pisma
nia: Prorocy, proroctwo.
Runesson, Anders, dr, profesor, Uniwersytet im.
McMastera w Hamilton, Ontario, Kanada: Synago-
ga.
Schapdick, Stefan, dr teol., pracownik naukowy,
Uniwersytet w Bonn, Niemcy: Mojesz.
Schellenberg, Ryan S., dr, profesor Nauk Biblijnych,
Uniwersytet Fresno Pacific, Kalifornia, USA: Escha-
tologia; Pokj.
Schenck, Kenneth L., dr, dziekan i profesor Nowe-
go Testamentu, Seminarium im. Wesleya na Uni-
wersytecie im. Wesleya w Marion, Indiana, USA:
Ewangelie: Dobra Nowina.
Schnabel, Eckhard J., dr, profesor Nowego Testa-
mentu, Seminarium Teologiczne im. Gordona-Con-
wella w Hamilton, Massachusetts, USA: Aposto;
Misja.
Scott, James M., dr teol., profesor Religioznawstwa,
Uniwersytet Trinity Western w Langley, Kolumbia
Brytyjska, Kanada: Bogowie greccy i rzymscy; Wy-
gnanie i odnowa.
Shepherd, Michael B., dr, adiunkt na Wydziale Sta-
rego Testamentu i Hebraistyki, Louisiana College,
Pineville, Luizjana, USA: Targumy.
XXI Autorzy hase
Spencer, F. Scott, dr, profesor Nowego Testamen-
tu i Interpretacji Biblii, Baptystyczne Seminarium
Teologiczne w Richmond, Virginia, USA: Kobiety;
Przebaczenie grzechw.
Spilsbury, Paul, dr, profesor Nowego Testamentu
i rde Chrzecijastwa, Ambrose University Col- USA: Ewangelie: historia interpretacji.
lege, Calgary, Alberta, Kanada: Jzef Flawiusz.
Stanton, Graham N., dr, profesor Teologii, Uniwer-
sytet w Cambridge, Wielka Brytania: rdo Q.
Strauss, Mark L., dr, profesor Nowego Testamentu,
Seminarium Bethel w San Diego, Kalifornia, USA:
Ludzie, tum; Saduceusze.
Thellman, Gregory S., mgr, doktorant, wykadowca
Nowego Testamentu, Ewangelikalne Seminarium
Teologiczne w Osijek, Chorwacja: Uczeni w Pimie.
Thompson, Marianne Meye, dr, profesor Nowego
Testamentu, Seminarium Teologiczne Fullera w Pa-
sadenie, Kalifornia, USA: Bg.
Twelftree, Graham H., dr, profesor Nowego Testa-
mentu i Wczesnego Chrzecijastwa, Uniwersytet
Regenta w Virginia Beach, Wirginia, USA: Cuda
i opowiadania o cudach; Koci; Sanhedryn; wita. Williamson, H.G.M., dr, profesor jzyka hebrajskie-
Van der Watt, Jan G., dr, profesor rdowych Tek-
stw Chrzecijastwa, Uniwersytet im. w. Radbou-
da w Nijmegen, Holandia: Zbawienie.
Van Voorst, Robert E., dr, profesor Nowego Testa-
mentu, Zachodnie Seminarium Teologiczne w Hol-
land, Michigan, USA: Jezus w rdach pozachrze-
cijaskich.
Vinson, Richard B., dr, dziekan i profesor Religio-
znawstwa, Salem College, Winston-Salem, Pnoc-
na Karolina, USA: Obudnik; Pieni i hymny.
Wahlen, Clinton L., dr, rektor i profesor Nowego
Testamentu, Instytut Bada Biblijnych w Silver
Spring, Maryland, USA: Uzdrawianie.
Wall, Robert W., dr teol., profesor Pisma witego
i Nauk o Wesleyanizmie, Uniwersytet Seattle Paci-
fic, Washington, USA: Krytyka kanonu.
Walton, Steve, dr, honorowy pracownik naukowy,
Tyndale House, Cambridge, Wielka Brytania: Jero-
zolima; Wniebowstpienie.
Watson, Duane F., dr, profesor Nowego Testamen-
tu, Uniwersytet im. Malonew w Canton, Ohio,
Watts, Rikk E., dr, profesor Nowego Testamentu,
Regent College, Vancouver, Kolumbia Brytyjska,
Kanada: Triumfalny wjazd do Jerozolimy.
Wenk, Matthias, dr, wykadowca na Wydziale Nauk
Biblijnych, InstitutPlus, Baar, Szwajcaria, oraz pa-
stor, BewegungPlus, Burgdorf, Szwajcaria: Duch
wity.
Wilkins, Michael J., dr, dziekan i profesor Nowego
Testamentu, Szkoa Teologii im. Talbota na Uniwer-
sytecie Biola w La Mirada, Kalifornia, USA: Kusze-
nie Jezusa; Uczniowie i bycie uczniem.
Williams, Catrin H., dr, starszy wykadowca No-
wego Testamentu, Uniwersytet Walijski im. witej
Trjcy i w. Dawida w Lampeter, Walia, Wielka Bry-
tania: Mowy typu Ja jestem.
go i suchacz Kocioa Chrystusowego, Uniwersytet
w Oksfordzie, Wielka Brytania: Samarytanie.
Winn, Adam, dr, wykadowca Nowego Testamentu,
Seminarium Teologiczne im. Fullera w Pasadenie,
Kalifornia, USA: Syn Boy.
Witherington, Ben III, dr, profesor Nowego Testa-
mentu, Seminarium Teologiczne im. Asburyego
w Wilmore, Kentucky, USA: Pan.
Yamazaki-Ransom, Kazuhiko, dr, rektor, Odnowio-
ne Seminarium Teologiczne w Shinshiro, Japonia:
Pan; Ruchy rewolucyjne.
Yang, Seung Ai, dr, profesor Nowego Testamentu,
Seminarium Teologiczne w Chicago, USA: Kazanie
na Grze.
Young, Stephen E., dr, adiunkt na Wydziale Nowe-
go Testamentu, Seminarium Teologiczne im. Fullera
w Houston, Teksas, USA: Narodzenie Jezusa.
 JAK POSUGIWA SI
SOWNIKIEM

Skrty
Obszerne wykazy skrtw, zarwno powszechnie znanych, jak i naukowych, biblijnych
oraz dotyczcych literatury staroytnej zostay umieszczone na stronach XXIVXLI.

Autorzy hase
Autorzy hase s oznaczeni przez inicjay imienia i nazwisko na kocu kadego hasa. Pe-
n list autorw zamieszczono na stronach XVII-XXI, w porzdku alfabetycznym. Wkad
kadego autora jest wymieniony na kocu notki.

Bibliografia
Bibliografi umieszczono na kocu kadego hasa. Zawiera ona dziea cytowane w hale
oraz inne wane, powizane z danym tematem. Wpisy bibliograficzne s uoone alfa-
betycznie wg nazwisk autorw, a jeli dany autor jest cytowany wielokrotnie chrono-
logicznie, wg daty publikacji. W hasach dotyczcych wprost Ewangelii, bibliografia jest
podzielona na sekcje: Komentarze i Opracowania.

Odsyacze
Sownik zawiera wiele odsyaczy, aby pomc czytelnikom zapozna si z jak najwiksz
iloci materiau zgromadzonego w tomie. Znajdujemy 4 typy odsyaczy:
1. Oddzielne wpisy pojawiajce si w Sowniku w porzdku alfabetycznym, odsyajce
czytelnikw do hase, gdzie dany temat jest dyskutowany, zwykle jako cz hasa, np.:
JZYK ARAMEJSKI g jzyki Palestyny
2. Gwiazdka (*) przed sowem w treci hasa informuje, e wystpuje ono jako oddziel-
ne haso w Sowniku. Np. *jubileusz odsya czytelnika do hasa jubileusz. Gwiazdki
zwykle pojawiaj si tylko przy pierwszym wystpieniu danego wyrazu w hale. Od-
noniki do hase dotyczcych Ewangelii s nieliczne, gdy ich obecno w sowniku
jest oczywista.
3. Odnonik pojawiajcy si w nawiasach w tekcie hasa odsya czytelnika do hasa tak
zatytuowanego. Np. (g Bg) odsya czytelnika do hasa Bg.
4. Odnoniki dodane na kocu hasa, tu przed bibliografi, odsyaj czytelnika do wa-
nych tematw powizanych, np.:
Zob. te Abraham, Izaak i Jakub; antysemityzm; Izrael; judaizm, wsplnota.
XXIII Jak posugiwa si Sownikiem
Indeksy
Wikszo hase Sownika szczegowo opisuje dane tematy.
Indeks tematyczny ma pomc czytelnikowi w znalezieniu istotnych informacji dotyczcych
tematw, ktre pojawiaj si w standardowym sowniku biblijnym w wskim zakresie. Np.
poniewa nie ma hasa Piotr, indeks tematyczny odsya czytelnika do stron, gdzie osoba
Piotra jest omwiona w hale Uczniowie i bycie uczniem.
Indeks cytatw biblijnych ma pomaga w szybkim dostpie do licznych fragmentw Biblii
omawianych w Sowniku.
Indeks hase, ktry mona odnale na kocu Sownika, umoliwia czytelnikowi szybki
przegld zakresu hase i wybranie najlepiej odpowiadajcych zainteresowaniom bd po-
trzebom.
Osoby zainteresowane hasami konkretnych autorw znajd ich zestawienia pod nazwi-
skiem kadego z autorw w spisie autorw.

Transliteracja
Jzyki grecki i hebrajski zostay transliterowane zgodnie z systemem zamieszczonym na
stronie XLI.
 WYKAZ SKRTW
Skrty oglne
// tekst(y) paralelne
aram. aramejski
cm centymetr
frag. fragment
gr. grecki
ha hektar
hbr. hebrajski
impv. tryb rozkazujcy
kg kilogram
km kilometr
kol. kolumna
kszt. ksztat
l.mn. liczba mnoga
l.poj. liczba pojedyncza
ac. aciski
m metr
MS(S) manuskrypt(y)
n.e. naszej ery
niem. niemiecki
np. na przykad
ok. okoo
p.n.e. przed nasz er
pan. panowa
par. miejsce paralelne
r.m. rodzaj mski
r.. rodzaj eski
rec. recenzja
repr. reprint
rew. rewizja
rozdz. rozdzia
s.v. sub verbo, pod sowem
t. tom
tum. tumaczone przez, tumaczy Lb Ksiga Liczb
TP tumaczenie polskie
ur. urodzony
wyd. wydanie, wydawca
zm. zmar
zw. zwaszcza
Teksty staroytne, typy tekstw i wersje
BH Biblia Hebrajska
DSS Zwoje znad Morza Martwego
LXX Septuaginta
NT Nowy Testament
TM Tekst Masorecki
ST Stary Testament
Theod. Teodocjon
Tumaczenia Biblii
BT Biblia Tysiclecia
CEB Common English Bible
CEV Contemporary English Version
ESV English Standard Version
HCSB Holman Christian Standard
Bible
KJV King James Version
NCV New Century Version
NEB New English Bible
NET New English Translation
NIV New International Version
NLT New Living Translation
NRSV New Revised Standard Version
RSV Revised Standard Version
TEV Todays English Version
TNIV Todays New International
Version
Ksigi Biblii
Stary Testament
Rdz Ksiga Rodzaju
Wj Ksiga Wyjcia
Kp Ksiga Kapaska
Pwt Ksiga Powtrzonego Prawa
Joz Ksiga Jozuego
Sdz Ksiga Sdziw
Rt Ksiga Rut
1 Sm Pierwsza Ksiga Samuela
XXV Wykaz skrtw
2 Sm Druga Ksiga Samuela
1 Krl Pierwsza Ksiga Krlewska
2 Krl Druga Ksiga Krlewska
1 Krn Pierwsza Ksiga Kronik
2 Krn Druga Ksiga Kronik
Ezd Ksiga Ezdrasza
Ne Ksiga Nehemiasza
Tb Ksiga Tobiasza
Jdt Ksiga Judyty
Est Ksiga Estery
1 Mch Pierwsza Ksiga Machabejska
2 Mch Druga Ksiga Machabejska
Hi Ksiga Hioba
Ps Ksiga Psalmw
Prz Ksiga Przysw
Koh Ksiga Koheleta
Pnp Pie nad pieniami
Mdr Ksiga Mdroci
Syr Mdro Syracha (Eklezjastyk)
Iz Ksiga Izajasza
Jr Ksiga Jeremiasza
Lm Lamentacje
Ba Ksiga Barucha
Ez Ksiga Ezechiela
Dn Ksiga Daniela
Oz Ksiga Ozeasza
Jl Ksiga Joela
Am Ksiga Amosa
Ab Ksiga Abdiasza
Jon Ksiga Jonasza
Mi Ksiga Micheasza
Na Ksiga Nahuma
Ha Ksiga Habakuka
So Ksiga Sofoniasza
Ag Ksiga Aggeusza
Za Ksiga Zachariasza
Ml Ksiga Malachiasza
Nowy Testament
Mt Ewangelia Mateusza
Mk Ewangelia Marka
k Ewangelia ukasza
J Ewangelia Jana
Dz Dzieje Apostolskie
Rz List do Rzymian
1 Kor Pierwszy List do Koryntian
2 Kor Drugi List do Koryntian
Ga List do Galatw
Ef List do Efezjan
Flp List do Filipian
Kol List do Kolosan
1 Tes Pierwszy List do Tesaloniczan
2 Tes Drugi List do Tesaloniczan
1 Tm Pierwszy List do Tymoteusza
2 Tm Drugi List do Tymoteusza
Tt List do Tytusa
Flm List do Filemona
Hbr List do Hebrajczykw
Jk List Jakuba
1 P Pierwszy List Piotra
2 P Drugi List Piotra
1 J Pierwszy List Jana
2 J Drugi List Jana
3 J Trzeci List Jana
Jud List Judy
Ap Apokalipsa Jana
Apokryfy
Stary Testament
Ap. Abr. Apokalipsa Abrahama
Ap. Moj. Apokalipsa Mojesza
Ap. Zef. Apokalipsa Zefaniasza
Ap. Ez. Apokalipsa Ezechiela
Artap. Artapanus
Aryst. List Arysteasza
2 Ba Druga Ksiga Barucha
(syryjska)
3 Ba Trzecia Ksiga Barucha
(grecka)
Dr. Jak. Drabina Jakuba
1 Hen Pierwsza Ksiga Henocha
(etiopska)
2 Hen Druga Ksiga Henocha
(sowiaska)
3 Hen Trzecia Ksiga Henocha
(hebrajska)
Eup. Eupolemus
Ez. Trag. Ezechiel Tragik
4 Ezd Czwarta Ksiga Ezdrasza
Jos. Asen. Jzef i Asenet
Jub. Ksiga Jubileuszw
L.A.B. Liber antiquitarum biblicarum
(Pseudo-Filon)
3 Mch Trzecia Ksiga Machabejska
4 Mch Czwarta Ksiga Machabejska
Ps.-Foc. Pseudo-Focylides
Ps. Sal. Psalmy Salomona
Test. 12 Patr. Testamenty 12 Patriarchw
Test. Asz. Testament Aszera
Test. Ben. Testament Beniamina
Test. Dan. Testament Dana
Test. Gad. Testament Gada
 Wykaz skrtw XXVI
Test. Iss. Testament Issachara 1Q32 (1QNJ ar) 1Q Nowe Jeruzalem
Test. Jz. Testament Jzefa (aramejski)
Test. Jud. Testament Judy 1Q33 (1QM) 1Q Zwj Wojny
Test. Lew. Testament Lewiego 1Q34 + 1Q34bis 1Q Modlitwy witeczne
Test. Nef. Testament Neftalego (1QLitPr)
Test. Rub. Testament Rubena 1Q35 (1QHb) 1Q Hodayotb
Test. Sym. Testament Symeona 2Q18 (2QSir) 2Q Ben Sira
Test. Zeb. Testament Zebulona
2Q21 (2QapMoses?) 2Q Apokryf Mojesza
Test. Abr. Testament Abrahama
2Q24 (2QNJ ar) 2Q Nowe Jeruzalem
Test. Hi. Testament Hioba
(aramejski)
Test Moj. Testament Mojesza
Test. Sal. Testament Salomona 2Q26 2Q Ksiga Gigantw
Wn. Iz. Wniebowstpienie Izajasza (2QEnGiants ar) (aramejska)
Wn. Moj. Wniebowzicie Mojesza 3Q15 2Q Zwj Coppera
Wyr. Syb. Wyrocznie Sybilli 4Q28 (4QDeuta) 4Q Ksiga Powtrzonego
.A.E. ycie Adama i Ewy Prawaa
.P. ywoty Prorokw 4Q158 (4QRPa) 4Q Przepracowany
Picioksiga
Nowy Testament 4Q159 (4QOrda) 4Q Rozporzdzeniaa
Dz. Jan Dzieje Jana 4Q161 (4QpIsaa) 4Q Pesher do Ksigi
Dz. P. Dzieje Piotra Izajaszaa
Dz. Tom. Dzieje Tomasza 4Q162 (4QpIsab) 4Q Pesher do Ksigi
Ap. Jak. Apokryf Jakuba Izajaszab
Ew. Nik. Ewangelia Nikodema 4Q163 (4QpIsac) 4Q Pesher do Ksigi
Ew. P. Ewangelia Piotra Izajaszac
Ew. Tom. Ewangelia Tomasza 4Q164 (4QpIsad) 4Q Pesher do Ksigi
Ew. Dz. Tom. Ewangelia Dziecistwa Izajaszad
Tomasza
4Q165 (4QpIsae) 4Q Pesher do Ksigi
Izajaszae
Zwoje znad Morza Martwego
4Q169 (4QpNah) 4Q Pesher do Ksigi
CD-A Dokument Damasceskia
Nahuma
CD-B Dokument Damasceskib
4Q171 (4QpPsa) 4Q Pesher do Ksigi
CTL (CTLevi ar) Testament Lewiego (z geni-
Psalmwa
zy synagogi w Kairze)
4Q174 (4QFlor) 4Q Florilegium
1QapGen ar 1Q Apokryf Ksigi Rodzaju
4Q175 (4QTest) 4Q Testimonia
1QHa 1Q Hodayota
4Q176 (4QTanh) 4Q Tanhumim
1QpHab 1Q Pesher do Ksigi
4Q176 (4QTanh) 4Q Tanhumim
Habakuka
4Q184 4Q Podstpy Grzesznej
1QS 1Q Regua Wsplnoty
Kobiety
1Q22 (1QDM) 1Q Sowa Mojesza
4Q201 (4QEna ar) 4Q Ksiga Henochaa
1Q23 (1QEnGiantsa ar) 1Q Ksiga Gigantwa
(aramejska)
(aramejska)
4Q202 (4QEnb ar) 4Q Ksiga Henochab
1Q24 (1QEnGiantsb ar) 1Q Ksiga Gigantwb
(aramejska)
(aramejska)
4Q203 4Q Ksiga Gigantwa
1Q26 1Q Wskazwka
(4QEnGiantsa ar) (aramejska)
1Q27 (1QMyst) 1Q Tajemnica
4Q204 (4QEnc ar) 4Q Ksiga Henochac
1Q28a (1QSa) 1Q Regua Zgromadzenia (aramejska)
1Q28b (1QSb) 1Q Regua Bogosawiestw 4Q205 (4QEnd ar) 4Q Ksiga Henochad
1Q29 1Q Liturgia Trzech Jzykw (aramejska)
Ognia
XXVII Wykaz skrtw
4Q206 (4QEne ar) 4Q Ksiga Henochae 4Q278 4Q Reguy Oczyszczenia C
(aramejska) (4QTohorot C?)
4Q207 (4QEnf ar) 4Q Ksiga Henochaf 4Q280 4Q Przeklestwa
(aramejska) 4Q285 (4QSM) 4Q Sefer ha-Milhamah
4Q208 (4QEnastra ar) 4Q Ksiga Henocha 4Q286 (4QBera) 4Q Bogosawiestwaa
Astronomicznaa 4Q287 (4QBerb) 4Q Bogosawiestwab
4Q209 (4QEnastrb ar) 4Q Ksiga Henocha 4Q288 (4QBerc) 4Q Bogosawiestwac
Astronomicznab 4Q289 (4QBerd) 4Q Bogosawiestwad
4Q210 (4QEnastrc ar) 4Q Ksiga Henocha 4Q299 (4QMysta) 4Q Tajemnicea
Astronomicznac 4Q Tajemniceb
4Q300 (4QMystb)
4Q211 (4QEnastrd ar) 4Q Ksiga Henocha
4Q301 (4QMystc?) 4Q Tajemnicec (?)
Astronomicznad
4Q318 (4QBr ar) 4Q Brontologion
4Q212 (4QEng ar) 4Q Ksiga Henochag
4Q320 4Q Dokument
(aramejska)
Kalendarzowy A
(4QCalendrical Doc A)
4Q213a (4QLevib ar) 4Q Aramejski Lewib
4Q321 4Q Dokument
4Q225 (4QpsJuba) 4Q Ksiga Pseudo-
Kalendarzowy Ba
(4QCalendrical Doc Ba)
Jubileuszwa
4Q364 (4QRPb) 4Q Przepracowany
4Q242 (4QPrNab ar) 4Q Modlitwa Nabonidusa
Picioksigb
(aramejska)
4Q365 (4QRPc) 4Q Przepracowany
4Q246 4Q Apokalipsa Aramejska
Picioksigc
4Q252 4Q Komentarz do Ksigi
4Q365a (4QTemple?) 4Q Przepracowany
(4QcommGen A) Rodzaju A
Picioksigc
4Q253 4Q Komentarz do Ksigi
4Q366 (4QRP )d
4Q Przepracowany
(4QcommGen B) Rodzaju B
Picioksigd
4Q254 4Q Komentarz do Ksigi
4Q367 (4QRPe) 4Q Przepracowany
(4QcommGen C) Rodzaju C
Picioksige
4Q254a 4Q Komentarz do Ksigi
4Q369 (4QPEnosh?) 4Q Modlitwa Enosza (?)
(4QcommGen D) Rodzaju D
4Q370 4Q Napomnienie
4Q255 (4QpapSa) 4Q Regua Wsplnotya Na Podstawie Potopu
4Q256 (4QSb) 4Q Regua Wsplnotyb 4Q372 4Q Apokryf Jzefab
4Q257 (4QpapSc) 4Q Regua Wsplnotyc (4QapocrJosephb)
4Q258 (4QSd) 4Q Regua Wsplnotyd 4Q375 4Q Apokryf Mojeszaa
4Q259 (4QSe) + 4Q Regua Wsplnotye + 4Q (4QapocrMoses )a

4Q319 (4QOtot) Otot 4Q376 4Q Apokryf Mojeszab (?)

4Q260 (4QSf) 4Q Regua Wsplnotyf (4QapocrMosesb?)
4Q261 (4QSg) 4Q Regua Wsplnotyg 4Q377 4Q Apokryf Picioksigu B
4Q262 (4QSh) 4Q Regua Wsplnotyh (4QapocrPent B)
4Q263 (4QSi) 4Q Regua Wsplnotyi 4Q378 4Q Apokryf Jozuegoa
4Q264 (4QSj) 4Q Regua Wsplnotyj (4QapocrJoshua )a

4Q264a 4Q Halacha B 4Q379 4Q Apokryf Jozuegob

(4QHalakhah B) (4QapocrJoshuab)
4Q266 (4QDa) 4Q Dokument Damasceskia 4Q380 4Q Psalmy Niekanoniczne A
4Q267 (4QDb) 4Q Dokument Damasceskib 4Q381 4Q Psalmy Niekanoniczne B
4Q268 (4QDc) 4Q Dokument Damasceskic 4Q387a (4QpsMosesb) 4Q Pseudo-Mojeszb
4Q269 (4QDd) 4Q Dokument Damasceskid 4Q388a (4QpsMosesc) 4Q Pseudo-Mojeszc
4Q270 (4QDe) 4Q Dokument Damasceskie 4Q389 (4QpsMosesd) 4Q Pseudo-Mojeszd
4Q271 (4QDf ) 4Q Dokument Damasceskif 4Q390 (4QpsMosese) 4Q Pseudo-Mojesze
4Q272 (4QDg) 4Q Dokument Damasceskig 4Q394 (4QMMTa) 4Q List Halachicznya
 Wykaz skrtw XXVIII
4Q395 (4QMMTb) 4Q List Halachicznyb 4Q457b 4Q Hymn Eschatologiczny
4Q396 (4QMMTc) 4Q List Halachicznyc 4Q461 4Q Opowiadanie B
4Q397 (4QMMTd) 4Q List Halachicznyd 4Q464 4Q Wykad o Patriarchach
4Q398 (4QMMTe) 4Q List Halachicznye 4Q491c 4Q Hymn Wychwalania sib
4Q399 (4QMMTf) 4Q List Halachicznyf 4Q503 4Q Modlitwy Codziennea
4Q400 4Q Pieni Ofiar (4QpapPrQuot)
(4QShirShabba) Szabatowycha 4Q504 (4QDibHama) 4Q Sowa Wybitnycha
4Q401 4Q Pieni Ofiar 4Q505 4Q Sowa Wybitnychb (?)
(4QShirShabbb) Szabatowychb (4QpapDibHamb?)
4Q402 4Q Pieni Ofiar 4Q506 (4QDibHamc) 4Q Sowa Wybitnychc
(4QShirShabbc) Szabatowychc 4Q507 (4QPrFtesa?) 4Q Modlitwy witecznea (?)
4Q403 4Q Pieni Ofiar 4Q508 (4QPrFtesb?) 4Q Modlitwy witeczneb (?)
(4QShirShabbd) Szabatowychd 4Q509 + 4Q505 4Q Modlitwy witecznec
4Q404 4Q Pieni Ofiar (4QPrpapFtesc)
(4QShirShabbe) Szabatowyche 4Q511 (4QShirb) 4Q Pieni Mdrcab
4Q405 4Q Pieni Ofiar 4Q512 4Q Rytua Oczyszczenia B
(4QShirShabbf ) Szabatowychf (4QpapRitPur B)
4Q406 4Q Pieni Ofiar 4Q521 4Q Apokalipsa Mesjaska
(4QShirShabbg) Szabatowychg 4Q522 4Q Proroctwo Jozuego
4Q407 4Q Pieni Ofiar (4QapocrJosuc?)
(4QShirShabbh) Szabatowychh 4Q525 (4QBat) 4Q Bogosawiestwa
4Q408 4Q Modlitwa Poranna 4Q530 4Q Ksiga Gigantwb
i Wieczorna (4QEnGiantsb ar) (aramejska)
4Q415 4Q Wskazwkaa 4Q531 4Q Ksiga Gigantwc
4Q416 4Q Wskazwkab (4QEnGiantsc ar) (aramejska)
4Q417 4Q Wskazwkac 4Q532 4Q Ksiga Gigantwd
4Q418 4Q Wskazwkad (4QEnGiantsd ar) (aramejska)
4Q418a 4Q Wskazwkae 4Q533 4Q Ksiga Gigantw lub
4Q418c 4Q Wskazwkaf Ksiga Pseudo-Henocha
4Q423 4Q Wskazwkag (aramejska)
4Q421 4Q Drogi Sprawiedliwocib 4Q539 4Q Apokryf Jzefa B
4Q427 (4QHa) 4Q Hodayota (4QapocrJoseph B ar) (aramejski)
4Q428 (4QHb) 4Q Hodayotb 4Q541 4Q Apokryf Lewiegob (?)
4Q429 (4QHc) 4Q Hodayotc (4QapocrLevi ? ar)
b
(aramejski)
4Q430 (4QHd) 4Q Hodayotd 4Q554 (4QNJa ar) 4Q Nowe Jeruzalema
4Q431 (4QHe) 4Q Hodayote (aramejskie)
4Q432 (4QHf ) 4Q Hodayotf 4Q554a (4QNJb ar) 4Q Nowe Jeruzalemb
(aramejskie)
4Q434 4Q Bogosaw, O Duszo
(4QBarki Napshia) Mojaa 4Q555 (4QNJc ar) 4Q Nowe Jeruzalemc
(aramejskie)
4Q435 4Q Bogosaw, O Duszo
(4QBarki Napshib) Mojab 4Q558 4Q Wizjab (aramejska)
4Q436 4Q Bogosaw, O Duszo 4Q560 4Q Egzorcyzm (aramejski)
(4QBarki Napshic) Mojac 5Q11 (5QS) 5Q Regua Wsplnoty
4Q437 4Q Bogosaw, O Duszo 5Q15 (5QNJ ar) 5Q Nowe Jeruzalem
(4QBarki Napshid) Mojad (aramejskie)
4Q438 4Q Bogosaw, O Duszo 11Q5 (11QPsa) 11Q Psalmya
(4QBarki Napshie) Mojae 11Q10 (11QtgJob) 11Q Targum do Ksigi
4Q444 4Q Zaklcie Hioba
11Q11 (11QapocrPs) 11Q Psalmy Apokryficzne
XXIX Wykaz skrtw
11Q13 (11QMelch) 11Q Melchizedek Ed. Eduyyot
11Q14 (11QSM) 11Q Sefer ha-Milhamah Erub. Erubin
11Q18 (5QNJ ar) 11Q Nowe Jeruzalem Gi. Giin
(aramejskie) ag. agigah
11Q19 (11QTa) 11Q Zwj witynnya ul. ullin
Kel. Kelim
Ketub. Ketubbot
Teksty z Wadi Murabbaat Kil. Kilayim
Mur 20 Kontrakt Maeski (papirus, aramejski) Maa. . Maaer eni
Meg. Megillah
Teksty z Naal ever Meil. Meilah
5/6ev 10 Kontrakt Maeski (papirus, Mena Menaot
aramejski) [P. Yadin 10] (BA bdl. 7c) Mid. Middot
5/6ev 26 Wezwania i Odpowiedzi (papirus, Ned. Nedarim
grecki) [P. Yadin 26] (BA bdl. 9) Nid. Niddah
5/6ev 34 Petycja (papirus, grecki) [P. Yadin Ohol. Oholot
34] (BA bdl. 12) Or Orlah
5/6ev 52 List (papirus, grecki) [P. Yadin 52] Parah Parah
(BK bdl. 2) Peah Peah
Pesa Pesaim
Teksty z Naal ever/Seiyal Qidd. Qidduin
Xev/Se 69 Anulowany Kontrakt Maeski Ro Ha Ro Haanah
(papirus, grecki) abb. abbat
Sanh. Sanhedrin
Teksty Targumiczne eb. ebiit
ebu. ebuot
Frg. Tg. Targum Fragmentaryczny
eqal. eqalim
Tg. Est. I, II Pierwszy lub Drugi Targum Ksigi
Soah Soah
Estery
Sukkah Sukkah
Tg. Iz. Targum Ksigi Izajasza
Taan Taanit
Tg. Jon. Targum Ksigi Jonasza
Tamid Tamid
Tg. Neb. Targum Ksig Prorockich
ehar. eharot
Tg. Neof. Targum Neofiti
Ter. Terumot
Tg. Onq. Targum Onkelosa
. Yom ebul Yom
Tg. Ps. J. Targum Pseudo-Jonatana
Tg. Jer. I Targum Jerozolimski I Yad. Yadayim
Tg. Jer. II Targum Jerozolimski II Yebam. Yebamot
Yoma Yoma (=Kippurim)
Traktaty w Misznie, Tosefcie i Talmudzie Inna literatura rabiniczna
m. Miszna Abot R. Nar. Abot de Rabbi Nathan
t. Tosefta Bab. Babiloski
b. Talmud Babiloski Mek. Mekilta
y. Talmud Jerozolimski Midr. Midrasz (+ nazwa Ksigi biblijnej)
Abod. Zar. Abodah Zarah Pesiq. Rab. Pesiqta Rabbati
Abot Abot Pesiq. Rab Kah. Pesiqta de Rab Kahana
Arak Arakin Pirqe Abot Pirqe Abot
B. Bat. Baba Batra Pirqe R. El. Pirqe Rabbi Eliezer
B. Meia Baba Meia Rab. (Ksiga biblijna +) Rabbah
B. Qam. Baba Qamma S. Eli. Rab. Seder Eliyahu Rabbah
Bek. Bekorot Sem. Semaot
Ber. Berakot Sipra Sipra
Bik. Bikkurim Sipre Sipre
Demai Demai Tan. Tanuma
 Wykaz skrtw XXX
Ojcowie Kocioa Augustyn
12 Clem. 12 Klemens Cons. De consensu evangelistarum
Barn. List Barnaby (O harmonii Ewangelii)
Did. Didache Doctr. chr. De doctrina christiana
Herm. Pasterz Hermasa (O doktrynie chrzecijaskiej)
Ign. Ef. Ignacy, List do Efezjan Quaest. ev. Quaestionum evangeliorum
Ign. Fld. Ignacy, List do Filadelfian (Pytania o Ewangelii)
Ign. Rz. Ignacy, List do Rzymian Serm. Sermones (Kazania)
Ign. Smyrn. Ignacy, List do Smyrneczykw Serm. Dom. De sermone Domini in monte
Pol. Flp. Polikarp, List do Filipian (O kazaniu na grze)
Tract. Ev. Jo. In Evangelium Johannis tractatus
Kodeksy z Nag Hammadi (Traktat o Ewangelii w. Jana)
1 Ap. Jak. (Pierwsza) Apokalipsa Jakuba Aulus Cornelius Celsus
V,3 Med. De medicina (O medycynie)
Cassius Dio
Papirusy Hist. Historia romana (Historia rzymska)
P. Kair. Papirusy z Muzeum Kairskiego Catullus
P. Kolon. Papirusy z Kolonii Carm. Carmina (Poezje)
P. Dura Papirusy z Dura-Europos Chariton
P. Egerton Papirusy z Egerton Chaer. De Chaerea et Callirhoe
P. Fouad Papirusy z Fouad (Chaereas i Callirhoe)
P. Lond. Papirusy z British Museum Cyceron
w Londynie Agr. De lege agraria (O prawie rolnym)
P. Oxy. Papirusy z Oxyrhynchus Amic. De amicitia (O przyjani)
P. Mur. Papirusy z Murabbaat Att. Epistulae ad Atticum
P. Ryl. Papirusy z John Rylands (Listy do Atticusa)
Library Dom. De domo sua (O swoim domu)
Fat. De fato (O losie)
Dziea greckie i aciskie Flac. Pro Flacco (W obronie Flaccusa)
Aelian (Klaudiusz) Har. resp. De harispicum responsis
Var. hist. Varia historia (Rna historia) (O odpowiedziach Haruspicesa)
Ajschylos Nat. d. De natura deorum
Eum. Eumenidy (O naturze bogw)
Appian Orat. De oratore (O mwcy)
Hist. rom. Historia romana (Historia rzymska) Prov. cons. De proviniciis consularibus
Arystofanes (O prowincjach konsularnych)
Plut. Plutus (Bogacz) Verr. In Verrem (Przeciw Gaiusowi Verres)
Ran. Ranae (aby) Klemens Aleksandryjski
Arystoteles Protr. Protrepticus (Napomnienie Grekw)
Ath. pol. Athenaion politeia (Konstytucja Aten) Quis div. Quis dives salvetur
Cael. De caelo (O niebie) (Zbawienie bogatego)
Eth. nic. Ethica nichomachea Strom. Stromata (Rozmaitoci)
(Etyka Nikomachejska) Curtius Rufus
Pol. Politica (Polityka) Hist. Alex. Historiae Alexandri magni
Rhet. Rhetorica (Retoryka) (Historia Aleksandra Wielkiego)
Arnobiusz Cyprian
Adv. gent. Adversus gentes (Przeciw poganom) Ep. Epistulae (Listy)
Atanazy Demosthenes
Inc. De incarnatione (O Wcieleniu) Lacr. Contra Lacritum
Athenaeus (Przeciw Lacritusowi)
Deipn. Deipnosophistae (Bankiet uczonego) Mid. In Midiam (Przeciw Meidiasowi)
XXXI Wykaz skrtw
Dio Chrysostom
Hom. De Homero (Or. 53) (O Homerze)
Regn. De regno (Or. 56) (O krlestwie)
Diodorus Siculus
Bib. hist. Bibliotheca historica
(Biblioteka historyczna)
Diogenes Laertius
Vit. Vitae philosophorum
(ywoty wybitnych filozofw)
Dionizy z Halikarnasu
Ant. rom. Antiquitates romanae
(Staroytnoci rzymskie)
Epifaniusz
Pan. Panarion (Adversus haereses)
(Odrzucenie wszystkich herezji)
Epiktet
Ench. Encheiridion
Eurypides
Alc. Alcestis
Euzebiusz
Dem. ev. Demonstratio evangelica
(Ukazanie Ewangelii)
Hier. Contra Hieroclem
(Przeciw Heroclesowi)
Hist. eccl. Historia ecclesiastica
(Historia kocielna)
Praep. ev. Praeparatio evangelica
(Przygotowanie dla Ewangelii)
Filon
Abr. De Abrahamo (O yciu Abrahama)
Cher. De cherubim (O cherubinach)
Conf. De confusione linguarum
(O pomieszaniu jzykw)
Congr. De congressu eruditionis gratia
(O pierwszych badaniach)
Contempl. De vita contemplativa
(O yciu kontemplacyjnym)
Decal. De decalogo (O dekalogu)
Det. Quod deterius potiori insidari
soleat (e gorsze atakuje lepsze)
Deus Quod Deus sit immutabilis
(e Bg jest niezmienny)
Flacc. In Flaccum (Przeciw Flaccusowi)
Fug. De fuga et inventione
(O locie i odnalezieniu)
Gig. De gigantibus (O gigantach)
Her. Quis rerum divinarum heres sit
(Kto jest dziedzicem?)
Hypoth. Hypothetica
Leg. Legum allegoriae
(Interpretacja alegoryczna)
Legat. Legatio ad Gaium (O misji Gajusa)
Migr. De migratione Abrahami
(O migracji Abrahama)
Mos. De vita Mosis (O yciu Mojesza)
Mut. De mutatione nominum
(O zmianie imion)
Opif. De opificio mundi
(O stworzeniu wiata)
Plant. De plantatione (O sadzeniu rolin)
Post. De posteritate Caini
(O potomstwie Kaina)
Praem. De praemiis et poenis
(O nagrodach i karach)
Prob. Quod omnis probus liber sit
(e kady dobry czowiek jest wolny)
QE Quaestiones et solutiones in
Exodum (Pytania i odpowiedzi do
Ksigi Wyjcia)
QG Quaestiones et solutiones in
Genesin (Pytania i odpowiedzi do
Ksigi Rodzaju)
Sacr. De sacrificiis Abelis et Caini
(O ofiarach Kaina i Abla)
Somn. De somniis (O snach)
Spec. De specialibus legibus
(O specjalnych prawach)
Virt. De virtutibus (O cnotach)
Galen
Hipp. aph. In Hippocratis aphorismos
(O aforyzmach Hipokratesa)
Herodot
Hist. Historiae (Historie)
Hieronim
Vir. ill. De viris illustribus
(O sawnych ludziach)
Hipolit
Haer. Refutatio omnium haeresium
(Odrzucenie wszystkich herezji)
Homer
Od. Odyssea (Odyseja)
Horacy
Sat. Satirae (Satyry)
Iamblichus
Vit. Pyth. De vita pythagorica
(O pitagorejskiej drodze ycia)
Ireneusz
Haer. Adversus haereses
(Przeciw herezjom)
Isokrates
Panath. Panathenaicus (Orat. 12)
Paneg. Panegyricus (Orat. 4)
 Wykaz skrtw
Jan Chryzostom
Hom. Jo. Homiliae in Joannem
(Homilie o Ewangelii w. Jana)
Hom. Matt. Homiliae in Matthaeum
(Homilie o Ewangelii w. Mateusza)
Jzef Flawiusz
Prz. Ap. Contra Apionem (Przeciw Apionowi)
Ant. Antiquitates Iudaicae
(Staroytnoci ydowskie)
W.. Bellum judaicum
(Wojna ydowska)
Vita Vita (ycie)
Juliusz Afrykaczyk
Frag. Fragmenta (Fragmenty)
Justyn
1 Apol. Apologia I (Pierwsza apologia)
2 Apol. Apologia II (Druga apologia)
Dial. Dialogus cum Tryphone
(Dialog z Tryfonem)
Justynian
Nov. Novellae (Opowiadania)
Ksenofont
Ages. Agesilaus
Anab. Anabasis
Hell. Hellenica
Mem. Memorabilia
Liwiusz
Hist. Ab urbe condita libri
(Historia Rzymu)
Lukian z Samosaty
Philops. Philopseudes (Mio kamstw)
Musc. laud. Muscae laudatio (Mucha)
Marek Aureliusz
Comm. Commentariorum quos ipse sibi
scripsit (Medytacje)
Martial
Epig. Epigrammata (Epigramy)
Menander
Dysk. Dyskolos (Mizantrop)
Orygenes
Cels. Contra Celsum (Przeciw Celsusowi)
Comm. Jo. Commentarii in evangelium
Joannis (Komentarz do Ewangelii
w. Jana)
Comm. Matt. Commentarium in evangelium
Matthaei (Komentarz do Ewangelii
w. Mateusza)
Frag. Fragmenta (Fragmenty)
Or. De oratione (O modlitwie)
Papiasz
Frag. Fragmenta (Fragmenty)
XXXII
Pauzaniasz
Descr. Graeciae descriptio (Opis Grecji)
Petroniusz
Sat. Satyricon
Philostratus
Vit. Apoll. Vita Apollonii (ycie Apoloniusza)
Pindar
Isthm. Isthmionikai (Ody istmijskie)
Pyth. Pythionikai (Ody pytyjskie)
Platon
Crat. Cratylus
Leg. Leges (Prawa)
Phaedr. Phaedrus
Prot. Protagoras
Resp. Respublica (Republika)
Soph. Sophista (Sofista)
Symp. Symposium
Plautus
Trin. Trinummus (Trzy monety)
Pliniusz Modszy
Ep. Epistulae (Listy)
Pliniusz Starszy
Nat. Naturalis historia
(Historia naturalna)
Plutarch
Adul. amic. Quomodo adulator ab amico
internoscatur (Jak powiedzie
pochlebstwo przyjacielowi)
Adv. Col. Adversus Colotem
(Przeciw Colotesowi)
Aem. Aemilius Paullus
Ages. Agesilaus (ycie Agesilausa)
Cam. Camillus (ycie Camillusa)
Cat. Maj. Cato Major (Cato Starszy)
Galb. Galba (ycie Galba)
Lyc. Lycurgus (ycie Lycurgusa)
Mor. Moralia (Obyczaje)
Per. Pericles (ycie Periclesa)
Quaest. conv. Quaestionum convivialum libri IX
(Rozmowa przy stole)
Suav. viv. Non posse suaviter vivi secundum
Epicurum (Jest niemoliwym y
przyjemnie sposobem Epicurusa)
Superst. De superstition (O zabobonie)
Polybius
Hist. Historiae (Historie)
Kwintylian
Inst. Institutio oratoria (Oratoria)
Rufinus
Hist. Eusebii Historia ecclesiastica
a Rufino translate et continuata
XXXIII Wykaz skrtw
(Historia kocielna Euzebiusza
przetumaczona i kontynuowana
przez Rufinusa)
Seneka
Ben. De beneficiis (O korzyciach)
Const. sap. De constantia sapientis
(O staoci mdrego czowieka)
Marc. Ad Marciam de consolatione
(Do Marciana o pocieszeniu)
Ep. Epistulae morales (Listy moralne)
Vit. beat. De vita beata (O yciu szczliwym)
Strabo
Geogr. Geographica (Geografia)
Swetoniusz
Aug. Divus Augustus (August)
Cal. Gaius Caligula (Kaligula)
Claud. Divus Claudius (Klaudiusz)
Dom. Domitianus (Domicjan)
Gramm. De grammaticis (O gramatykach)
Czasopisma, opracowania, serie
AARAS American Academy of Religion
Academy Series
AASF Annales Academiae scientiarum
fennicae
AB Anchor Bible
ABG Arbeiten zur Bibel und ihrer
Geschichte
ABRL Anchor Bible Reference Library
ABD Anchor Bible Dictionary, ed.
D.N. Freedman (6 t.; New York:
Doubleday,1992)
ACCS Ancient Christian Commentary on
Scripture
AE Anne pigraphique
AGJU Arbeiten zur Geschichte des antiken
Judentums und des Urchristentums
AGRL Aspects of Greek and Roman Life
AJEC Ancient Judaism and Early
Christianity
AJT Asia Journal of Theology
AnBib Analecta biblica
AnGreg Analecta gregoriana
ANRW Aufstieg und Niedergang der
rmischen Welt: Geschichte und
Kultur Roms im Spiegel der neueren
Forschung, ed. H. Temporini, W.
Haase (Berlin: de Gruyter, 1972)
ANTC Abingdon New Testament
Commentaries
Vesp. Vespasianus (Vespasian)
Tacyt
Agr. Agricola
Ann. Annales (Roczniki)
Hist. Historiae (Historie)
Tertullian
Apol. Apologeticus (Apologia)
Bapt. De baptismo (O chrzcie)
Marc. Adversus Marcionem
(Przeciw Marcjonowi)
Tukidydes
Pel. Wojna peloponeska
Wirgiliusz
Ecl. Eclogae (Pastoraki)
Valerius Maximus
Fact. dict. Factorum et dictorum memorabilium
libri IX (Czyny i sowa godne
zapamitania, ksiga XI)
ARJ Annual of Rabbinic Judaism
ASNU Acta seminarii neotestamentici
upsaliensis
AsTJ Asbury Theological Journal
ATANT Abhandlungen zur Theologie des
Alten und Neuen Testaments
ATLABS ATLA Bibliography Series
AThRSup Anglican Theological Review:
Supplement Series
ATR Australasian Theological Review
AUSS Andrews University Seminary Studies
AUSTR American University Studies:
Theology and Religion
AYB Anchor Yale Bible
BABELAO Bulletin de lAcadmie Belge pour
lEtude des Langues Anciennes et
Orientales
BAFS The Book of Acts in Its First-Century
Setting
BAR Biblical Archaeology Review
BBB Bonner biblische Beitrge
BBC Blackwell Bible Commentaries
BBR Bulletin for Biblical Research
BDAG W. Bauer, F.W. Danker, W.F. Arndt,
F.W. Gingrich, Greek-English
Lexicon of the New Testament and
Other Early Christian Literature
(3. wyd.; Chicago: University of
Chicago Press, 1999)
 Wykaz skrtw XXXIV
BEB Biblioteca de Estudios Bblicos CBR Currents in Biblical Research
BECNT Baker Exegetical Commentary on the CC Continental Commentaries
New Testament CGTC Cambridge Greek Testament
BETL Bibliotheca ephemeridum Commentary
theologicarum lovaniensium CGTSC Cambridge Greek Testament for
BEvT Beitrge zur evangelischen Theologie Schools and Colleges
BFCT Beitrge zur Frderung christlicher ChrCent Christian Century
Theologie CIG Corpus inscriptionum graecarum
BG Biblische Gestalten CII Corpus inscriptionum iudaicarum
BGBE Beitrge zur Geschichte der CIJ Corpus inscriptionum judaicarum
biblischen Exegese CIL Corpus inscriptionum latinarum
BGU Aegyptische Urkunden aus den CIRC Cambridge Introduction to Roman
Kniglichen Staatlichen Museen zu Civilization
Berlin, Griechische Urkunden (15 t.; CIS Corpus inscriptionum semiticarum
Berlin: Weidmann, 18951983) CJA Christianity and Judaism in Antiquity
BHT Beitrge zur historischen Theologie ClAnt Classical Antiquity
Bib Biblica CLS Classical Literature and Society
BibEnc Biblical Encounters CMRDM Corpus monumentorum religionis dei
BibInt Biblical Interpretation Menis, ed. E. Lane (4 t.; Leiden:
BibPost The Bible and Postcolonialism E.J. Brill, 19711978)
BibSem The Biblical Seminar CNT Companions to the New Testament
BibW Biblical World COL Christian Origins Library
BIS Biblical Interpretation Series ConBNT Coniectanea biblica: New Testament
BJS Brown Judaic Studies Series
BMI Bible and Its Modern Interpreters ConBOT Coniectanea biblica: Old Testament
BNTC Blacks New Testament Series
Commentaries COQG Christian Origins and the Question
BR Biblical Research of God
BRS Biblical Resource Series CPJ Corpus papyrorum judaicarum, ed.
BSac Bibliotheca sacra V. Tcherikover (3 t.; Cambridge, MA:
BSHJ Baltimore Studies in the History of Harvard University Press, for Magnes,
Judaism 19571964)
BSL Biblical Studies Library CPNIVC College Press NIV Commentary
BTB Biblical Theology Bulletin CPSSup Cambridge Philological Society:
BTCB Brazos Theological Commentary on Supplementary Volumes
the Bible CRINT Compendia rerum iudaicarum ad
BTNT Biblical Theology of the New Novum Testamentum
Testament CSCD Cambridge Studies in Christian
BTS Biblical Tools and Studies Doctrine
BW The Bible in Its World CSHJ Chicago Studies in the History of
BWANT Beitrge zur Wissenschaft vom Alten Judaism
und Neuen Testament CSS Cistercian Studies Series
BZAW Beihefte zur Zeitschrift fr die CurBS Currents in Research: Biblical Studies
alttestamentliche Wissenschaft CurTM Currents in Theology and Mission
BZNW Beihefte zur Zeitschrift fr die DJG Dictionary of Jesus and the Gospels,
neutestamentliche Wissenschaft ed. J.B. Green, S. McKnight
CahRB Cahiers de la Revue biblique (Downers Grove, IL: InterVarsity
CBET Contributions to Biblical Exegesis Press, 1992)
and Theology DK Dialog der Kirchen
CBQ Catholic Biblical Quarterly DSD Dead Sea Discoveries
CBQMS Catholic Biblical Quarterly EBC Expositors Bible Commentary
Monograph Series ECC Eerdmans Critical Commentary
XXXV Wykaz skrtw
EcRev Ecumenical Review HTKNTSup Herders theologischer Kommentar
EDNT Exegetical Dictionary of the New zum Neuen Testament:
Testament, ed. H. Balz, G. Schneider Supplementbnde
(3 t.; Grand Rapids: Eerdmans, HTR Harvard Theological Review
19901993) HTS Harvard Theological Studies
EH Europische Hochschulschriften HUCA Hebrew Union College Annual
Enc Encounter HUCM Monographs of the Hebrew Union
ESW Ecumenical Studies in Worship College
ETL Ephemerides theologicae lovanienses HUT Hermeneutische Untersuchungen zur
ETSMS Evangelical Theological Society Theologie
Monograph Series HvTSt Hervormde teologiese studies
ExAud Ex Auditu IBMR International Bulletin of Missionary
ExpTim Expository Times Research
FB Forschung zur Bibel IBRB Institute for Biblical Research
FCNTECW Feminist Companion to the New Bibliography
Testament and Early Christian IBT Interpreting Biblical Texts
Writings ICC International Critical Commentary
FemTh Feminist Theology IDB The Interpreters Dictionary of
FF Foundations and Facets the Bible, ed. G.A. Buttrick (4 t.;
FFF Foundations and Facets Forum Nashville: Abingdon, 1962)
FH Fides et Historia IEJ Israel Exploration Journal
FRC The Family, Religion, and Culture IG Inscriptiones graecae: Editio minor,
FTMT Fortress Texts in Modern Theology ed. F.H. de Gaertingen, J. Kirchner
GBS Guides to Biblical Scholarship (Berlin: de Gruyter, 1924)
GHAW Gods and Heroes of the Ancient IGLS Inscriptions Grecques et Latines de
World la Syrie, ed. L. Jalabert, R. Mouterde
GIBM The Collection of Ancient Greek (Paris, 1929)
Inscriptions in the British Museum, IKZ Internationale katholische Zeitschrift
ed. C.T. Newton (4 t.; Oxford: (Communio)
Clarendon Press, 18741916) ILS Inscriptiones Latinae Selectae,
GNS Good News Studies ed. H. Dessau (Berlin, 18921916)
GOTR Greek Orthodox Theological Review Int Interpretation
GP Gospel Perspectives IRT Issues in Religion and Theology
Greg Gregorianum ISACR Interdisciplinary Studies in Ancient
GTJ Grace Theological Journal Culture and Religion
HALOT L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. ISBE International Standard Bible
Stamm, The Hebrew and Aramaic Encyclopedia, ed. G. W. Bromiley
Lexicon of the Old Testament, trans. (4 t.; Grand Rapids: Eerdmans,
and ed. under the supervision of 19791988)
M.E.J. Richardson (4 t.; Leiden: ITQ Irish Theological Quarterly
E.J. Brill, 19941999) IVPNTC IVP New Testament Commentaries
HBT Horizons in Biblical Theology JAAR Journal of the American Academy of
HCS Hellenistic Culture and Society Herm Religion
Hermeneia JBL Journal of Biblical Literature
HeyJ Heythrop Journal JBT Jahrbuch fr biblische Theologie
HKAT Handkommentar zum Alten JC Judaica et christiana
Testament JECH Journal of Early Christian History
HSCP Harvard Studies in Classical JETS Journal of the Evangelical
Philology Theological Society
HSM Harvard Semitic Monographs JFSR Journal of Feminist Studies in
HSS Harvard Semitic Series Religion
HTKNT Herders theologischer Kommentar JGRCJ Journal of Greco-Roman Christianity
zum Neuen Testament and Judaism
 Wykaz skrtw XXXVI
JHC Journal of Higher Criticism LQ Lutheran Quarterly
JHS Journal of Hellenic Studies LS Louvain Studies
JITC Journal of the Interdenominational LSJ H.G. Liddell, R. Scott, H.S. Jones,
Theological Center A Greek-English Lexicon (wyd. 9,
JJS Journal of Jewish Studies z suplementem; New York: Oxford
JPSTC JPS Torah Commentary University Press, 1996)
JPT Journal of Pentecostal Theology LSTS Library of Second Temple Studies
JPTSup Journal of Pentecostal Theology: LTE Library of Theological Ethics
Supplement Series LTT Library of Theological Translations
JR Journal of Religion MBI Methods in Biblical Interpretation
JRS Journal of Roman Studies MBib Le monde de la Bible
JSHJ Journal for the Study of the Historical MLBS Mercer Library of Biblical Studies
Jesus MNTS McMaster New Testament Studies
JSJ Journal for the Study of Judaism in NAC New American Commentary
the Persian, Hellenistic, and Roman NACSBT NAC Studies in Bible and Theology
Periods NCamBC New Cambridge Bible Commentary
JSJSup Journal for the Study of Judaism: NDBT New Dictionary of Biblical Theology,
Supplements ed. T.D. Alexander, B.S. Rosner
JSNT Journal for the Study of the New (Downers Grove, IL: InterVarsity
Testament Press, 2000)
JSNTSup Journal for the Study of the New NEA Near Eastern Archaeology
Testament: Supplement Series Neot Neotestamentica
JSOT Journal for the Study of the Old NGS New Gospel Studies
Testament NHMS Nag Hammadi and Manichaean
JSOTSup Journal for the Study of the Old Studies
Testament: Supplement Series NIB The New Interpreters Bible, ed. L.E.
JSPSup Journal for the Study of the Keck (12 t.; Nashville: Abingdon,
Pseudepigrapha: Supplement Series 2003)
JSS Journal of Semitic Studies NIBC New International Biblical
JTI Journal of Theological Interpretation Commentary
JTS Journal of Theological Studies NICNT New International Commentary on
KD Kerygma und Dogma the New Testament
KI Kirche und Israel NIDB The New Interpreters Dictionary of
KKNT Kritisch-exegetischer Kommentar the Bible, ed. K. D. Sakenfeld (5 t.;
ber das Neue Testament Nashville: Abingdon, 2009)
KTAH Key Themes in Ancient History NIDNTT New International Dictionary of New
LBS Library of Biblical Studies Testament Theology, ed. C. Brown
LBT Library of Biblical Theology (4 t.; Grand Rapids: Zondervan,
LD Lectio divina 19751985)
LEC Library of Early Christianity NIDOTTE New International Dictionary of Old
LHBOTS Library of Hebrew Bible/Old Testament Theology and Exegesis,
Testament Studies ed. W.A. VanGemeren (5 t.; Grand
LII Luke the Interpreter of Israel Rapids: Zondervan, 1997)
LIMC Lexicon iconographicum mythologiae NIGTC New International Greek Testament
classicae, ed. H.C. Ackerman, J.-R. Commentary
Gisler (8 t.; Zurich: Artemis Verlag, NovT Novum Testamentum
19811997) NovTSup Novum Testamentum Supplements
LN Greek-English Lexicon of the New NRTh La nouvelle revue thologique
Testament: Based on Semantic NSBT New Studies in Biblical Theology
Domains, ed. J.P. Louw, E.A. Nida NTAbh Neutestamentliche Abhandlungen
(wyd. 2; 2 t.; New York: United Bible NTD Das Neue Testament Deutsch
Societies, 1989) NTL New Testament Library
LNTS Library of New Testament Studies NTM New Testament Monographs
XXXVII Wykaz skrtw
NTMes New Testament Message RGG Religion in Geschichte und Gegen-
NTOA Novum Testamentum et Orbis wart, ed. K. Galling (wyd. 3; 7 t.;
Antiquus Tbingen: Mohr-Siebeck, 19571965)
NTS New Testament Studies RGRW Religions in the Graeco-Roman
NTSCE New Testament Studies in Contextual World
Exegesis RHPR Revue dhistoire et de philosophie
NTSI The New Testament and the religieuses
Scriptures of Israel RIBLA Revista de interpretacin bblica
NTT New Testament Theology latino-americana
NTTS New Testament Tools and Studies RivB Rivista biblica italiana
NTTSD New Testament Tools, Studies, and RNT Reading the New Testament
Documents RSR Recherches de science religieuse
NVBS New Voices in Biblical Studies RTR Reformed Theological Review
OBO Orbis biblicus et orientalis RVV Religionsgeschichtliche Versuche und
OBT Overtures to Biblical Theology Vorarbeiten
OCM Oxford Classical Monographs SAC Studien zur aussereuropischen
OCT Oxford Centre Textbooks Christentumsgeschichte
OECGT Oxford Early Christian Gospel Texts SANT Studien zum Alten und Neuen
OGIS Orientis graeci inscriptiones selectae: Testaments
Supplementum sylloges inscriptionum SAPERE Scripta antiquitatis posterioris ad
graecarum, ed. W. Dittenberger (2 t.; ethicam religionemque pertinentia
Leipzig: Hirzel, 19031905) (= Schriften der spteren Antike zu
OTM Oxford Theological Monographs ethischen und religisen Fragen)
OTP Old Testament Pseudepigrapha, ed. SBB Stuttgarter biblische Beitrge
J.H. Charlesworth (2 t.; Garden City, SBEC Studies in the Bible and Early
NY: Doubleday, 1983, 1985) Christianity
OTS Old Testament Studies SBJT Southern Baptist Journal of Theology
OtSt Oudtestamentische Studin SBL Studies in Biblical Literature
PA Probleme der gyptologie SBLAB Society of Biblical Literature
PBM Paternoster Biblical Monographs Academia Biblica
PBTM Paternoster Biblical and Theological SBLDS Society of Biblical Literature
Monographs Dissertation Series
PFES Publications of the Finnish Exegetical SBLECL Society of Biblical Literature Early
Society Christianity and Its Literature
PGM Papyri graecae magicae: Die SBLEJL Society of Biblical Literature Early
griechischen Zauberpapyri, ed. K. Judaism Literature and Its Literature
Preisendanz (2 t.; Stuttgart: Teubner, SBLMS Society of Biblical Literature
19281931) Monograph Series
PNTC Pillar New Testament Commentary SBLRBS Society of Biblical Literature
Presb Presbyterion Resources for Biblical Study
PRR Princeton Readings in Religion SBLSBL Society of Biblical Literature Studies
PRSt Perspectives in Religious Studies in Biblical Literature
PSB Princeton Seminary Bulletin SBLSCS Society of Biblical Literature
PTM Paternoster Theological Monographs Septuagint and Cognate Studies
PTMS Pittsburgh Theological Monograph SBLSP Society of Biblical Literature Seminar
Series Papers
QD Quaestiones disputatae SBLSymS Society of Biblical Literature
RB Revue biblique Symposium Series
RCT Revista catalana de teologa SBLTCS Society of Biblical Literature Text-
RelSoc Religion and Society Critical Series
ResQ Restoration Quarterly SBLTT Society of Biblical Literature Texts
RevExp Review and Expositor and Translations
RevQ Revue de Qumran
 Wykaz skrtw XXXVIII
SBLWGRW Society of Biblical Literature Writings SubBi Subsidia biblica
of the Greco-Roman World SUNT Studien zur Umwelt des Neuen
SBS Stuttgarter Bibelstudien Testaments
SBT Studies in Biblical Theology SVTP Studia in Veteris Testamenti
ScrMin Scripta minora Pseudepigraphica
SEG Supplementum epigraphicum SwJT Southwestern Journal of Theology
graecum TAD Textbook of Aramaic Documents
SemSt Semeia Studies from Ancient Egypt, ed. and trans.
SFACS South Florida Academic B. Porten, A. Yardeni (4 t.; Winona
Commentary Series Lake, IN: Eisenbrauns, for Hebrew
SFCJ University of South Florida University, 19861999)
International Studies in Formative TANZ Texte und Arbeiten zum
Christianity and Judaism neutestamentlichen Zeitalter
SFSMD Studia Francisci Scholten memoriae TAPA Transactions of the American
dicata Philological Association
SHBC Smith & Helwys Bible Commentary TAPS Transactions of the American
SHJ Studying the Historical Jesus Philosophical Society
SHS Scripture and Hermeneutics Series TBN Themes in Biblical Narrative
SJ Studia judaica TBT The Bible Today
SJC Studies in Judaism and Christianity TC TC: A Journal of Biblical Textual
SJCA Studies in Judaism and Christianity in Criticism
Antiquity TDNT Theological Dictionary of the New
SJSl Studia judaeoslavica Testament, ed. G. Kittel, G. Friedrich,
SJT Scottish Journal of Theology trans. G.W. Bromiley (10 t.; Grand
SJTMS Scottish Journal of Theology Rapids: Eerdmans, 19641976)
Monograph Supplements TDOT Theological Dictionary of the Old
SNTI Studies in New Testament Testament, ed. G.J. Botterweck,
Interpretation H. Ringgren, trans. J.T. Willis, G.W.
SNTSMS Society for New Testament Studies Bromiley, D.E. Green (15 t.; Grand
Monograph Series Rapids: Eerdmans, 19742004)
SNTU Studien zum Neuen Testament und TGT Tesi gregoriana teologia
seiner Umwelt THKNT Theologischer Handkommentar zum
SNTW Studies of the New Testament and Its Neuen Testament
World THNTC Two Horizons New Testament
SP Sacra Pagina Commentary
SPhilo Studia philonica ThTo Theology Today
SPHS Scholars Press Homage Series TI Theological Inquiries
SPNT Studies on Personality in the New TJ Trinity Journal
Testament TJT Toronto Journal of Theology
SPS Studies in Peace and Scripture TLZ Theologische Literaturzeitung
SR Studies in Religion TPINTC Trinity Press International New
SSG Studies in the Synoptic Gospels Testament Commentaries
ST Studia theologica TS Theological Studies
StAC Studies in Antiquity and Christianity TSAJ Texte und Studien zum antiken
STDJ Studies on the Texts of the Desert of Judentum
Judah TSJTSA Texts and Studies of the Jewish
StJud Studies in Judaism Theological Seminary of America
StPatr Studia patristica TTBC Teach the Text Bible Commentary
StPB Studia post-biblica TTZ Trierer theologische Zeitschrift
Str-B H.L. Strack, P. Billerbeck, TU Texte und Untersuchungen
Kommentar zum Neuen Testament TynBul Tyndale Bulletin
aus Talmud und Midrasch (6 t.; TZ Theologische Zeitschrift
Munich: Beck, 19221961) UBT Understanding Biblical Themes
XXXIX Wykaz skrtw
UCNES University of California Near Eastern WTJ Westminster Theological Journal
Studies WUNT Wissenschaftliche Untersuchungen
UNDLS University of Notre Dame Liturgical zum Neuen Testament
Studies WW Word and World
UTB Uni-Taschenbcher YNER Yale Near Eastern Researches
VCSup Supplements to Vigiliae christianae ZECNT Zondervan Exegetical Commentary
VE Vox evangelica on the New Testament
VF Verkndigung und Forschung ZNW Zeitschrift fr die neutestamentliche
VT Vetus Testamentum Wissenschaft und die Kunde der
VTSup Supplements to Vetus Testamentum lteren Kirche
WBC Word Biblical Commentary ZS Zacchaeus Studies
WestBC Westminster Bible Companion ZTK Zeitschrift fr Theologie und Kirche
WMANT Wissenschaftliche Monographien
zum Alten und Neuen Testament
 Wykaz skrtw XL
Transliteracja liter hebrajskich i greckich

Hebrajski Grecki
A Rh
Spgoski a rh
B h
b b nx
g G ng
d g au
h D eu
w d ou
z E yi
e
Z
y z
/ k
l
/ m Th
/ n th
s I
i
/ p K
/ k
q L
r l
M
n
t N
n
Krtkie samogoski X
a x
e O
i o
o P
u p
R
Bardzo krtkie samogoski r
S
/ s
(jeli czytana) T
t
Y
Dugie samogoski y
Ph
ph
Ch
ch
Ps
ps



Abraham, Izaak iJakub
ydzi ichrzecijanie postrzegali Abrahama jako pierw-
szego yda. Dlatego ydowskie ichrzecijaskie grupy
isekty zawsze staray si pokaza, e ich wsplnoty,
praktyki iwierzenia byy zakorzenione wwiadectwie
patriarchw. Take Ewangelie przedstawiaj iinterpre-
tuj Abrahama, Izaaka iJakuba zarwno jako kolektyw-
n triad, jak iindywidualne postaci. Trzech patriar-
chw pojawia si tam wkontekcie eschatologicznym.
Jako e posta Abrahama jest paradygmatem, azatem
ipodwalin tosamoci religijnej, Abraham jest poka-
zywany jako ojciec tradycji ydowsko-chrzecijaskiej.
Aluzje do Izaaka identyfikuj go jako typ Chrystusa.
Posta Jakuba jest rzadko wspominana jako indywidu-
um, nawizujc bardziej do *Izraela jako narodu.
1. Patriarchowie wStarym Testamencie itradycji
ydowskiej
2. Ewangelia wg Mateusza
3. Ewangelia wg Marka
4. Ewangelia wg ukasza
5. Ewangelia wg Jana
1. Patriarchowie wStarym
Testamencie itradycji ydowskiej
Podczas gdy Stary Testament opisuje Przymierza Boga
zawarte zAdamem iEw, apniej zNoem ijego *Jana Chrzciciela do *faryzeuszw i*saduceuszw
rodzin jako uniwersalne, obietnice dane Abrahamo-
wi wRdz 1225 dotycz ustanowienia Przymierza ze
szczeglnymi ludmi wszczeglnej linii (mimo e Przy-
mierze to bdzie miao pniej uniwersalne znaczenie,
zob. Rdz 12,3; 17,4-6.16; 18,18; 22,18). Poczwszy od
Abrahama linia biegnie przez jego syna Izaaka iJaku-
ba, syna Izaaka, ktry otrzymuje imi Izrael, za jego
synowie stan si dwunastoma rodami. WST trzech
patriarchw ma za zadanie zwiza Boga Izraela zJego
ludem tak, e kada strona wzywa drug do pamici
ozobowizaniach Przymierza zarwno wczasie nie-
szczcia (np. Wj 2,24), jak igrzechu ibuntu (np. 2Krl
13,23). Pniejsze tradycje postrzegaj Abrahama jako
pierwszego yda, ktry nigdy nie uczyni bawochwal-
stwa (L.A.B. 4,16-17) lub ktry odwrci si od niego
jako pierwszy nawrcony na wiar wjedynego praw-
dziwego stworzyciela Boga Izraela (Jub. 11,16-17;
A
Filon, Virt. 219; Her. 93-95; Jzef, Ant. 1,154-156; Ap.
Abr. 7-8; Rdz Rab. 38,13). Abraham, jako ten, zktrym
Bg pierwotnie zawar Przymierze (Jub. 14,20; 15,1-20;
22,1.10-24; Pss. Sol. 9,9; 18,3; 4Q255 1,4), przestrze-
ga uroczystoci zapisanych wPrawie, jak inakazu
obrzezania jeszcze przed Mojeszem (Jub. 15,20-34;
Filon, Abr. 3-6, 275-276; Mig. 129-130; Jzef, Ant. 1.214;
m. Ned. 3,11; t. Ned. 2,5; t. Ber. 6,12). Jest On rwnie
przedstawiany wniektrych tekstach jako posta es-
chatologiczna (Wyr. Syb. 2,245), np. gdy legendarnych
siedmiu braci Machabejczykw, znoszc mczestwo
za Antiocha IV, dodaje sobie odwagi myl, e trzech
patriarchw powita nas po mierci, ktr ponios ze
wzgldu na Prawo (4 Mch 13,13-17).
2. Ewangelia wg Mateusza
Ewangelia wg Mateusza przejawia zainteresowanie
prawdziwym potomkiem Abrahama, tworzy typolo-
gi Izaaka iukazuje triad patriarchw wkontekcie
eschatologicznym. R. Moberly twierdzi, e Jezus jest
tam przedstawiony jako nowy Abraham, naladujcy
posuszestwo patriarchy.
2.1. Abraham wEwangelii wg Mateusza. Abraham jest
wspomniany w*genealogii (Mt 1,1-17) iwsowach
(Mt 3,7-10). Genealogia rozpoczyna si od Abrahama
(Mt 1,2), sugerujc czytelnikom, e Ewangelia wg Ma-
teusza jest szczegln histori ydowsk. Historia zba-
wienia ma swj pocztek wAbrahamie iznajduje swo-
j kulminacj wJezusie, jego ostatecznym dziedzicu
ipotomku (Mt 1,17). Poprzez odniesienia do *pogan
(np. Rahab wMt 1,5; ona Uriasza wMt 1,6) gene-
alogia wprowadza lady ich wczenia wPrzymierze,
ktre znajd peniejsze urzeczywistnienie wpniej-
szych rozdziaach (zob. Iz 9,1-2 wMt 4,12-16; Iz 42,1-4
wMt 12,17-21). Ostatecznie zostanie to zrealizowane
przez Jezusa po *zmartwychwstaniu (Mt 28,16-20).
Wten sposb wypeni si uniwersalne wtki Boej
obietnicy dla Abrahama.
W myli chrzecijaskiej wczenie wAbrahama jest
kluczowe imoliwe do osignicia tylko przez wcze-
nie wChrystusa. Azatem ostrzeenie Jana Chrzciciela
Abraham, Izaak iJakub 2

zMt 3,7-10, e pochodzenie od Abrahama jest niewy- to samo zdanie greckie odnosi si do Izaaka. Typologia
starczajce, nie mwi tylko okoniecznoci nawrcenia Izaaka, wprowadzona przez aluzj wscenie chrztu
ipenienia dobrych uczynkw wogle, ale szczeglnie zEwangelii wg Mateusza, informuje zarwno tum,
dotyczy Jezusa Chrystusa, Przychodzcego, ktry b- jak isamego Jezusa oJego powoaniu do ofiary, za
dzie chrzci was Duchem witym iogniem eschato- typologia wscenie przemienienia przypomina Piotrowi
logicznego sdu. wobliczu przytaczajcej chway opowoaniu Jezusa
do ofiary.
2.2. Izaak wEwangelii wg Mateusza. Mimo e Ewan- 2.2.3. Getsemani ipojmanie Jezusa (Mt 26,36-56).
gelia wg Mateusza ukazuje Izaaka wsposb aluzyjny, Narracja mki wEwangelii wg Mateusza podkrela
ta posta jest kluczowa dla *chrystologii tej ksigi posuszestwo Jezusa, ktrego czci jest typologia
[Huizenga]. Zarwno Jezus wEwangelii wg Mateusza, Izaaka przedstawiona wsekwencji wydarze zogrodu
jak iIzaak wtradycji ydowskiej s dziemi obietnicy, *Getsemani iaresztowania. WMt 26,36-56 Jezus mwi
pocztymi wszczeglny sposb, od ktrych zale Bo- bdcym zNim uczniom: Usidcie tu [kathisate
e obietnice; umiowani synowie, ktrzy id posusznie autou], ja tymczasem odejd itam si pomodl (Mt
na ofiarn mier zrk swoich ojcw wczasie Paschy, 26,36), podczas gdy wRdz 22,5 wtumaczeniu LXX
wmiejscu *wityni, dla celw zbawienia (ydowska Abraham mwi swoim sugom, aby usiedli tu (kathisate
interpretacja Izaaka, zob. 2Krn 3,1; Jub. 17,15-18,19; autou), podczas gdy on iIzaak bd sprawowa kult.
Jdt 8,24-27; 4Q225 2 II, 4-10; Filon, Mut. 131; Det. 124; Widzimy to lepiej, gdy wsekwencji Mateuszowej tum
Somn. 1.173; Leg. 3.219; Abr. 167-198; Sacr. 110; L.A.B. z mieczami ikijami (meta machairon kai xylon [Mt
18,5, 32,1-4; 40,1-5; 4 Mch 7,13-14; 13,8-12; 16,18-20; 26,47.55]) przychodzi ipodnosi rce na Jezusa (epeba-
18,10-11; Jzef, Ant. 1.222-36; Tg. Neof. Gen 22,10; Rdz lon tas cheiras epi ton Iesoun [Mt 26,50]), po czym jeden
Rab. 56,8; zob. te 1 Clem. 31,1; Barn. 7,3). zDwunastu wyciga rk, aby doby swojego miecza
2.2.1. Figura Izaaka wMt 1. Mt 1 zawiera trzy aluzje (kteinas ten cheira ... ten machairan [Mt 26,51]), wyprze-
do Izaaka. Po pierwsze, Syn Abrahama (Mt 1,1) dzajc ostrzeenie Jezusa olosie tych, ktrzy chwytaj za
moe przywoywa Izaaka, oile pierwszy werset jest miecz (hoi labontes machairan [Mt 26,52]). WRdz 22
tytuem dla caej Ewangelii; wspomniane s dwa imio- Abraham dziery n (machairan [LXX Rdz 22,6.10])
na, podczas gdy genealogia skada si ztrzech czci. idrewno (xyla [LXX Rdz 22,3.6.7.9]) jako narzdzia
Syszane tu echa Izaaka przedstawiaj typologi ofiary do zoenia ofiary oraz wyciga swoj rk (exeteinen
iuzupeniaj typologi mesjask ustanowion przez Abraam ten cheira [LXX Rdz 22,10]), aby wzi swj
*Syna Dawida. Po drugie, R. Rosenberg twierdzi, e n (labein ten machairan [LXX Rdz 22,10]) wcelu
na Izaaka wskazuje gematria genealogii (Mt 1,2-17). zabicia Izaaka. Ale jest zatrzymany przez anioa, ktry
Widzimy tam czterdzieci dwa pokolenia (trzy czci mwi mu, aby nie podnosi rki na swojego syna (me
po czternacie [Mt 1,17]), za Ksiga Jubileuszw epibales ten cheira sou epi to paidarion [LXX Rdz 22,12]).
13,16; 17,15; 19,1 sugeruje, i zwizanie Izaaka nast- Jak Abraham ojciec dziery n idrewno, aby zoy
pio na pocztku czterdziestego drugiego *jubileuszu ofiar ze swojego umiowanego syna, tak Bg Ojciec
od Stworzenia. Po trzecie, zarwno L. Huizenga, jak dziery tum zmieczami ikijami, aby zoy ofiar ze
iR. Erickson zauwaaj, e zwiastowanie Jzefowi swojego umiowanego Syna.
przez anioa narodzenia Jezusa (Mt 1,20-21) odpowiada
Rdz 17,19 wtumaczeniu LXX (g narodzenie Jezusa). 2.3. Trzech patriarchw wEwangelii wg Mateusza: Zmar-
Wpierwszym tekcie anio Pana mwi Jzefowi: Nie twychwstanie. Abraham, Izaak iJakub s wspomnieni
bj si wzi Marii jako swojej ony (Marian tn gynaika razem tylko dwa razy wEwangelii wg Mateusza. Pierw-
sou) Ona urodzi syna inazwiesz Go imieniem Jezus szy raz whistorii uzdrowienia sugi setnika (Mt 8,5-13),
(texetai de huion kai kaleseis to onoma autou Iesoun), apniej wsporze z*saduceuszami o*zmartwych-
podczas gdy wdrugim Bg mwi do Abrahama: Sara, wstanie (Mt 22,23-33). Oba przypadki dotycz czasw
Twoja ona, urodzi ci syna inazwiesz go imieniem ostatecznych. Wpierwszym wiara setnika wywouje
Izaak (Sarra he gyne sou texetai soi huion kai kaleseis sowa Jezusa owielu przychodzcych ze wschodu iza-
to onoma autou Isaak). Bogu zRdz 17,19 odpowiada chodu isiedzcych przy stole zAbrahamem, Izaakiem
wMt 1,20-21 anio, ktry Go reprezentuje, Abrahamowi iJakubem wKrlestwie niebieskim (Mt 8,11), pod-
Jzef, Sarze *Maria, aIzaakowi Jezus. Paralela czas gdy synowie Krlestwa s wykluczeni; czytelnik
ta wspiera moliwo dziewiczego poczcia: jeli Bg znajduje tu wczeniej naszkicowane wgenealogii (Mt
otwiera ono starszej, bezpodnej Sary, to take jest 1,2-17) tematy wczenia pogan iodrzucenia Izraela
wstanie otworzy ono modej, zdrowej Marii. oraz histori pogaskich magw, ktrzy uczcili Jezu-
2.2.2. Syszenie gosu zniebios. Gos zniebios podczas sa, podczas gdy Herod icaa Jerozolima niepokoia
chrztu (Mt 3,17) oraz podczas *przemienienia (Mt 17,5) si, razem znim odrzucajc Jezusa (Mt 2). Wdrugim
odnosi si do Rdz 22,1.12.15. Podczas gdy wpierwszych przypadku Jezus wykorzystuje fakt, e wWj 3,6 Bg
fragmentach Jezus jest nazwany moim umiowanym mwi do Mojesza wczasie teraniejszym oswojej re-
synem (ho huios mou ho agapetos), otyle wostatnich lacji zAbrahamem, Izaakiem iJakubem dugo po ich
3 Abraham, Izaak iJakub
mierci (Wj 3,15), aby zasugerowa saduceuszom, e
tych trzech wci yje idlatego zmartwychwstanie jest
rzeczywistoci. Logika Jezusa sugeruje tu, e zmar-
twychwstanie jest rwnoznaczne zwiecznym yciem
zaraz po mierci, jak zapowiedzia Bg Ojciec dugo
przed czasami ostatecznymi. Jezus mg te rozumie
te sowa wsensie obietnicy, antycypacji zmartwych-
wstania przy kocu czasw.
3. Ewangelia wg Marka
Patriarchowie nie odgrywaj duej roli wEwangelii wg
Marka. Wyran wzmiank onich znajdujemy wMk
12,26 wopisie sporu zsaduceuszami ozmartwych-
wstanie (Mk 12,18-27), ktry rni si nieco od relacji
Mateusza. Ich nieobecno moe by wytumaczona
zorientowaniem Ewangelii wg Marka na pogan (por.
Mk 7,3) iskupieniem na innych wydarzeniach ztrady-
cji synoptycznej. Niemniej jednak Marek przedstawia
typologi Izaaka podobnie jak czyni to Mateusz. Jak
zaway M. Ringe: Ty jeste mj Syn umiowany (ho
huios mou ho agapetos) wMk 1,11 odnosi si do Izaaka
umiowanego syna zRdz 22,2. Jest to zwrot zopi-
su przemienienia wMk 9,7, podobny do uycia huion
agapeton wMk 12,6 wprzypowieci ozych najemcach
(Mk 12,1-12). Wscenie zGetsemani czytelnik napo-
tyka aluzje do Rdz 22 (miecze ikije wMk 14,43.48
odnosz si do noa idrewna zRdz 22,3.6.7.9.10). sza dzieci Abrahama to take ci, ktrzy s postrzegani
Co wicej, wyraone przez Jezusa yczenie, aby kie-
lich by mu oszczdzony, bo wszystko jest moliwe
(Mk 14,36), odzwierciedla przywoanie przez Filona
pytania Izaaka zRdz 22,7 iprob, aby oszczdzono
mu ofiary, na co Abraham odpowiada: Wszystko jest
moliwe uBoga (Abr. 175). Typologia Izaaka wEwan-
gelii wg Marka suy teologii lamentu, przedstawieniu
obrazu Boga Ojca oddalonego od swojego Syna wmo-
mencie Jego ofiarnej mierci (Mk 15,34).
4. Ewangelia wg ukasza
W Ewangelii wg ukasza figura Abrahama wysuwa si
na pierwszy plan, podczas gdy prezentacja typologii
Izaaka jest niejasna, za Jakub jest wypchnity ztriady
patriarchw. Nacisk pooony na Abrahama odpowia-
da akcentowaniu przez t Ewangeli, bardziej ni przez
inne pisma NT, cigoci midzy judaizmem, Jezusem
iKocioem [zob. Dahl].
4.1. Potomek Abrahama. Trzy fragmenty Ewangelii
dotycz potomka Abrahama. Odpowiednie sowa
Marii iZachariasza wk 1,55 ik 1,73 podkrelaj
wypenienie Przymierza Abrahama przez narodziny
Jezusa iJana. Ostrzeenie Jana Chrzciciela dotyczce
potomka Abrahama jest skierowane do tumw, ktre
przyszy si ochrzci (k 3,7-8), co wynika zbardziej
pozytywnej oceny Izraela wtej Ewangelii. Genealogia
wspomina Abrahama (k 3,34), ale nie uwydatnia go,
zgodnie znaciskiem ukasza na uniwersalno prze-
sania chrzecijaskiego.
4.2. Patriarchowie ieschatologia wEwangelii wg uka-
sza. Trzech patriarchw pojawia si wkontekcie es-
chatologicznym wdwch fragmentach tej Ewangelii:
przy ostrzeeniu Jezusa owchodzeniu przez ciasn
bram (k 13,22-30) oraz wsporze zsaduceuszami
ozmartwychwstanie (k 20,27-40). Wyjtkowa dla
ukasza jest przypowie o*azarzu ibogaczu (k
16,19-31), wktrej zmary azarz jest przyjty na ono
Abrahama (k 16,22; por. k 16,23, mieszkanie zmar-
ego wiernego, ono, sugeruje wito eschatologiczne,
jako e honorowy go ley na piersiach gospodarza
podczas wieczerzy [por. J13,23]). Abraham rozmawia
ze zmarym bogaczem, teraz drczonym wHadesie;
ostatnie sowa patriarchy (k 16,31) sugeruj cigo
midzy Mojeszem, prorokami izmartwychwstaym
Jezusem.
4.3. Pojednanie przez Jezusa wkomunii zAbrahamem.
Wyjtkowe dla Ewangelii wg ukasza s historie crki
Abrahama uzdrowionej wszabat (k 13,10-17) oraz
Zacheusza, syna Abrahama (k 19,1-10). Wobydwu
historiach Jezus przywraca crk/syna Abrahama do
penej komunii zludem Boga, wktrym zostali zmar-
ginalizowani: ona przez sabo, on przez reputacj
*grzesznika (k 19,7). czc te opowiadania zhisto-
ri azarza wk 16,19-31, odkrywamy, e dla uka-
przez innych jako bdcy poza granicami ludu Boga.
Teraz s oni szczeglnymi postaciami, ktrym Bg
okazuje swoj wierno iprzynosi zbawienie. Wprzy-
padku Zacheusza kluczowy jest fakt, e jego status
syna Abrahama jest ukazany wzachowaniach, ktre
odpowiadaj owocom godnym nawrcenia naszkico-
wanym wczeniej wEwangelii przez Jana Chrzciciela
(k 3,7-14): daje on potrzebujcym izabiera nie wicej,
ni powinien (k 19,8).
5. Ewangelia wg Jana
Ewangelia wg Jana posuguje si postaci kadego
ztrzech patriarchw zosobna, nie wspominajc oich
triadzie.
5.1. Izaak. Wtradycji ydowskiej zwizanie Izaaka
miao miejsce wczasie Paschy, aon sam jest porwna-
ny do baranka paschalnego (zob. pkt 1. powyej). Dla-
tego nazwanie Jezusa przez Jana Chrzciciela Baran-
kiem Boym, ktry usuwa grzechy wiata (J1,29.36),
czy si zmoliwoci, e chronologia mierci Jezusa
wczasie zabijania barankw paschalnych nawizuje do
*typologii Izaaka (g Baranek Boy). Jako e Ewan-
gelia wg Jana stara si zasugerowa wyszo Jezusa
nad innymi postaciami (zob. porwnanie Jezusa zMoj-
eszem wJ1,17; Jan Chrzciciel wJ5,36; Abraham
wJ8,53-58), ta typologia moe dawa do zrozumienia,
e Jezus przewysza Izaaka, gdy to wanie decyduj-
ca ofiara Jezusa usuwa grzechy wiata.
aforyzm 4

5.2. Jakub. J1,51 nawizuje do snu Jakuba wBetel in Judaism and Christianity (New Haven: Yale Univer-
(Rdz 28,12). J. Neyrey twierdzi, e ta aluzja czyni sity Press, 1993); M.J.J. Menken, S. Moyise, Genesis in
zuczniw paralel Jakuba, ktry zobaczy aniow, the New Testament (LNTS 466; New York: T & T Clark,
posacw Boga wswojej wizji, podobnie jak ucznio- 2012); R.W.L. Moberly, The Bible, Theology, and Faith:
wie widz Jezusa objawienie Boga [Neyrey 1982]. AStudy of Abraham and Jesus (CSCD; Cambridge:
Wspotkaniu Jezusa zSamarytank wJ4,1-30 jej Cambridge University Press, 2000); J.H. Neyrey, Jacob
pytanie dotyczce tego, czy Jezus jest wikszy od Ja- Traditions and the Interpretation of John 4:10-26, CBQ
kuba (J4,12) jest nacechowane pewn ironi. Jezus 41 (1979) 419-437; tene, The Jacob Allusions in John
jest faktycznie wikszy od Jakuba [Neyrey 1979]. To 1:51, CBQ 44 (1982) 586-605; M.S. Rindge, Reconfi-
wanie Jego Boska tosamo pozwala Mu zaopatrzy guring the Akedah and Recasting God: Lament and Di-
wierzcych wwod dajc Boe ycie (zoe [J 4,14; por. vine Abandonment in Mark, JBL 130 (2011) 755-774;
J1,4]), ktre On sam posiada. Take tu czytelnik widzi R. Rosenberg, Jesus, Isaac, and the Suffering Servant,
powtarzany wEwangelii wg Jana motyw rozmwcw JBL 84 (1965) 381-388.
Jezusa interesujcych si sprawami minionymi (np. Ni- L.A. Huizenga
kodem opisujcy cielesny pord wJ3,4; ydzi mwi-
cy opocztku wityni wJ2,20; tum szukajcy atwo aforyzm g chreia/aforyzm.
psujcego si pokarmu wJ6,26-27), podczas gdy Jezus
pokazuje im rzeczy niebiaskie. amen
Amen jest transliteracj hebrajskiego sowa mn inie-
5.3. Abraham. WJ 8,31-59 Jezus twierdzi, e nie tylko sie ze sob spory zakres znaczeniowy, m.in. niezawod-
cielesny potomek Abrahama jest niewystarczajcy (po- nie, pewnie, prawdziwie. Tumacze LXX czsto oddawa-
dobnie jak Jan Chrzciciel wMt 3,9 ik 3,8), ale take, li ten termin greckim sowem genoito (niech tak bdzie),
e On, jako objawienie Boga, jest wikszy od Abrahama. czasami alths (prawdziwie). Wwielu wspczesnych
Fragment sugeruje, e wiara wJezusa jest warunkowa: tumaczeniach spotykamy raczej zaiste czy prawdziwie
Jezus napomina ydw do trwania w[Jego] sowie, ni czyst transliteracj. WEwangeliach amen pojawia
aby prawda uczynia ich wolnymi (J8,31-32). Oni upie- si 100 razy (Mt 31 razy; Mk 13 razy; k 6 razy;
raj si dwa razy przy byciu potomstwem Abrahama J 25 razy [zawsze zdublowane]).
(J8,33.39) iostatecznie stwierdzaj pochodzenie od 1. To wjudaizmie iStarym Testamencie
Boga. Jezus zaprzecza temu pierwszemu (J8,41), po 2. Uycie przez Jezusa wEwangeliach
czym informuje ich opochodzeniu od diaba (8,44). 3. Wpyw na narracj wEwangeliach
Jezus potwierdza swoj cigo zAbrahamem, ktry
rozradowa si iby zadowolony, e zobaczy dzie 1. T o wjudaizmie
Jezusa (J8,56). Sens fragmentu nie ley wtym, e iStarym Testamencie
Jezus jest prawdziwym dziedzicem Abrahama, ale W ST amen funkcjonuje jako odpowied potwierdza-
raczej wtym, e jest On objawieniem Boga (J8,58: jca to, co powiedzia kto inny. Moe to dotyczy
ego eimi [imi Boga zWj 3,14]), e jest wikszy od proroctw, przeklestw ibogosawiestw (Lb 5,22;
Abrahama. Pwt 27,15-26; Jr 11,5). Zwykle jest to potwierdzenie
Zob. te Eliasz iElizeusz; genealogia; Izrael; Moj- publiczne, czsto pojawia si wkontekcie liturgii.
esz; Stary Testament wEwangeliach. Wskazuje na to obecno amen wPsalmach (41,13;
72,19; 89,53; 106,48). Kade ztych wystpie stano-
Bibliografia. N.A. Dahl, The Story of Abraham in Luke- wi doksologiczn kulminacj poszczeglnych czci
-Acts, [w:] Jesus in the Memory of the Early Church: Es- wobrbie Psaterza. Nacisk pooony jest tu na udzia
says (Minneapolis: Augsburg, 1976) 66-86; R.J. Erick- suchaczy wpotwierdzeniu tego, co zostao wczeniej
son, Joseph and the Birth of Isaac in Matthew 1, BBR powiedziane.
10 (2000) 35-51; J.B. Green, Jesus and aDaughter
of Abraham (Luke 13:10-17): Test Case for aLucan 2. Uycie przez Jezusa
Perspective on Jesus Miracles, CBQ 51 (1989) 643- w Ewangeliach
654; A.T. Hanson, Johns Use of Scripture, [w:] The Uycie przez Jezusa sowa amen jest wEwangeliach
Gospels and the Scriptures of Israel, red. C.A. Evans, wyjtkowe, gdy pojawia si tam tylko wustach Je-
W.R. Stegner (JSNTSup 104; Sheffield: Sheffield Aca- zusa iodnosi si wycznie do Jego wasnych mw/
demic Press, 1994) 358-379; L.A. Huizenga, The New nauczania. Ponadto termin raczej otwiera, ni zamyka
Isaac: Tradition and Intertextuality in the Gospel of Mat- Jego sowa. WEwangelii wg Marka sowo jest uyte
thew (NovTSup 131; Leiden: E.J. Brill, 2009); E. Kes- wwielu sytuacjach, takich jak mowy sprowokowane
sler, Bound by the Bible: Jews, Christians and the Sacri- kwestionowaniem Jezusa (Mk 3,28; 8,12), lekcje dla
fice of Isaac (Cambridge: Cambridge University Press, uczniw (Mk 9,1.41; 10,15), przykady wiary iupadku
2004); J.D. Levenson, The Death and Resurrection of (Mk 10,29; 12,43; 14,9) oraz profetyczne sowa, ktre
the Beloved Son: The Transformation of Child Sacrifice padaj najczciej podczas Jego posugi wJerozolimie,
5 anioowie

szczeglnie wnoc zdrady (Mk 13,30; 14,18.25.30).
WEwangelii wg Mateusza amen odnajdujemy wna-
uczaniu skierowanym do tumw (Mt 5,18.26), wszcze-
glnych naukach dla uczniw (Mt 10,15.23; 16,28),
wszokujcym nauczaniu kontrkulturowym (Mt 8,10;
18,3), wnauczaniu orzeczach iw*przypowieciach
(Mt 18,13; 21,21; 24,47) oraz wprzepowiedniach i*so-
wach proroczych (Mt 23,36; 24,2; 26,21.34). Ewange-
lia wg ukasza zawiera tylko dwa uycia sowa amen
nieobecne wpozostaych Ewangeliach synoptycznych:
wstwierdzeniu Jezusa, e aden prorok nie jest akcep-
towany wswojej ojczynie (k 4,24), oraz wJego od-
powiedzi na prob otra proszcego Jezusa opami, Jesus Teachings (wyd. popr.; Louisville: Westminster
gdy przyjdzie do swojego *Krlestwa (k 23,43).
WEwangelii wg Jana amen pojawia si zawsze zdub-
lowane, czsto wrodku wanego nauczania Jezusa,
gdzie sowo jest uyte podwjnie albo potrjnie wobr-
bie jednego tematu (J5,19.24.25; 6,26.32.47.53). Inne
przykady uycia terminu pojawiaj si wmowach,
ktre odpowiadaj na kwestionowanie sw Jezusa
(J8,34.51.58), wnauczaniu indywidualnym (Natanael
[J 1,51], Nikodem [J 3,3.5.11], Piotr [J 21,18]) oraz
wkilku przepowiedniach iobietnicach z*mowy poeg-
nalnej (J13,21.38; 14,12; 16,20.23).
3. Wpyw na narracj wEwangeliach
Przegld wystpie amen wkadej Ewangelii nie po-
zwala na jasne ijednoznaczne okrelenie jego funkcji.
Moemy zastanawia si, dlaczego ukasz tak rzadko
uywa tego terminu (prawdopodobnie zwizane jest to
ze zrozumieniem Ewangelii przez adresatw, ktrymi
byli przewanie poganie), lub dlaczego Marek uywa
go tak czsto (jego adresatami byli ydzi). Zdrugiej
strony, widzc nacisk na autorytet Jezusa we wczeniej-
szej czci Ewangelii, warto podkreli, e Ewangelista
nie uywa tego terminu do podparcia autorytetu Jezusa
wmomentach, w ktrych bymy si tego spodziewali.
WEwangelii wg Jana obecno zda zamen pokazu-
je ich dramatyczno, podkrelon wpowtrzeniach
iwuyciu wkluczowych punktach narracji (np. gdy
Jezus jest odrzucany [J 8] lub gdy wypowiada sowa
rozstania ze swoimi naladowcami [J 1316]).
Jakie znaczenie ma zatem amen wEwangeliach?
Biblici sugeruj m.in., e: (1) wskazuje na bosko
Jezusa, (2) podkrela autorytet Jego nauczania,
(3) pokazuje Jezusa jako Tego, ktry ma autorytet Po-
saca Boego (emfaza profetyczna), (4) odzwiercied-
la to liturgiczne (szczeglnie wJ), (5) wzmacnia si
sw Jezusa, (6) wskazuje na wierny przekaz tradycji
(potwierdza sowa Jezusa jako historycznie wierne),
(7) wyraa powag Jego sw.
Mimo e by moe nigdy nie bdziemy wiedzie
na pewno, ktre ztych znacze mogli mie na my-
li Jezus, Ewangelici czy ich suchacze, to moemy
stwierdzi, e zdania zamen zwracaj uwag na so- (Iz 63,9; Ml 3,1-3).
wa Jezusa oraz podkrelaj emfatyczn natur Jego
nauczania oraz twierdze onaturze Boego dziaania
wwiecie dokonujcego si przez Jego ycie, mier
izmartwychwstanie.
Zob. te nauczyciel; wadza i sia.
Bibliografia. R.E. Brown, The Death of the Messiah:
From Gethsemane to the Grave; A Commentary on the
Passion Narratives in the Four Gospels (2 t.; ABRL; New
York: Doubleday, 1994) 1:137; D. Doriani, Jesus Use
of Amen, Presb 17 (1991) 125-127; J. Jeremias, New
Testament Theology: The Proclamation of Jesus (New
York: Scribner, 1971) 35-36; H. Schlier, , TDNT
1:335-338; R.H. Stein, The Method and Message of
John Knox, 1994) 121-122; J. Strugnell, Amen, ISay
unto You in the Sayings of Jesus and in Early Christian
Literature, HTR 67 (1974) 177-182.
H. Carey
anioowie
Wspczenie moemy zaobserwowa due zaintereso-
wanie anioami wjudaizmie okresu Drugiej wityni,
ktre rozciga irozszerza tematy obecne ju wST. Spo-
tykamy wyrane odniesienia do aniow imiejsc ich
wystpowania we wspczesnej ydowskiej angelologii,
atake wbadaniach tych fragmentw ST, gdzie one
wystpuj. Po okresie zaniedba anioowie wostatnich
20 latach stali si tematem wielu dyskusji naukowych,
skoncentrowanych na dwch zagadnieniach: naturze
aniow wrelacji zarwno do Boga, jak iludzi oraz
znaczeniu anielskich tradycji dla pocztkw iksztatu
wczesnej *chrystologii.
1. Terminologia wST istaroytnych rdach y-
dowskich
2. Natura aniow wstaroytnych rdach ydow-
skich
3. Ewangelie synoptyczne
4. Ewangelia wg Jana
5. Anioowie ichrystologia
1. T erminologia wST istaroytnych
rdach ydowskich
Mimo e pojawiaj si podobiestwa zmotywami do-
tyczcymi rnych istot boskich wliteraturze grecko-
-rzymskiej, to jednak jzyk Ewangelii jest dogbnie
biblijny iydowski. Polskie anio jest tumaczeniem
greckiego sowa angelos zNT ihebrajskiego sowa
malk ze ST. Wobu jzykach wyrazy te opisuj ko-
go posanego zwiadomoci. Malk wST iangelos
wLXX jest zazwyczaj istot niebiask posan przez
Boga (np. Rdz 16,7; Sdz 2,1), ale moe te by czo-
wiekiem wysanym przez innego czowieka (np. Rdz
32,2) lub czowiekiem, ktry jest wysany przez Boga,
aby Go reprezentowa (np. LXX Iz 9,5; Ml 2,7; por. Za
12,8; LXX Wj 3,1-3). Niektre teksty s dwuznaczne
Podczas gdy tradycyjnym tumaczeniem malk
jest angelos, LXX ma tendencj do uywania angelos
anioowie
jako nazwy oglnej dla rnych bytw duchowych.
Przekada przy uyciu angelos takie terminy hebraj-
skie jak lhm (np. LXX Ps 8,6; 96,7 [TP 97,7]; 137,1
[TP 138,1]) czy bn lhm/bar lhn (zob. Hi 1,6; om (Mk 12,18-27; Dz 23,6-9). Niektre teksty mwi
2,1; 38,7; Dn 3,92[25]). Nie jest do koca jasne, ja-
kie znaczenie powinno by nadane temu jednolitemu
wzorcowi tumaczenia. Okres Drugiej wityni charak-
teryzuje poszerzenie terminologii, ktra bya uyta do
opisu istot niebiaskich wtekstach hebrajskich iara-
mejskich (gwnie wDDS). Na przykad czsto czyta-
my oczuwajcych (ju wDn 4,14; zob. te np. 1 Hen
1,2.5; 6,2), wadzach, chwalebnych, anielskich duchach
iinnych. Jest moliwe, e sam Jezus uywa rnych
terminw, ktre wEwangeliach s oddane jednym so-
wem angelos.
2. Natura aniow wstaroytnych
rdach ydowskich
2.1. Anioowie wBiblii. WST anioowie pojawiaj si
przede wszystkim jako posacy Boego objawienia
itumacze wizji (np. Ez 4048; Za 16). Istoty yj-
ce wok tronu Boga (Ez 1), cherubini (np. Wj 25,19;
2 Sm 22,11), skrzydlaci serafini (Iz 6,2-7) nie s, mwic
wprost, anioami, gdy nie funkcjonuj jako posacy.
Jednake rola aniow jako posacw jest uzupenio-
na szerszym zakresem zada. Jahwe jest otoczony za-
stpem aniow (Pwt 33,2; 1Krl 22,19-22) Jego siami
zbrojnymi oraz anioami, ktrzy su Mu, oddajc
cze (Ps 103,20; 148,2). Anioowie chroni (Ps 34,8;
91,11) lub ratuj (1Krl 19,5; Dn 3,95[28]; 6,23) spra-
wiedliwych oraz gro (Ps 35,5-6) lub wykonuj sd nad
wrogami Boga (Rdz 19; Lb 22,33; 1Krn 21; Ps 35,5-6;
78,49; Iz 37,36). Maj posta ludzk (Rdz 1819)
iczsto nie s od razu rozpoznawani przez ludzi.
W Picioksigu wystpuje jeden szczeglny anio
(zob. pkt 2.2. poniej) inie jest jasne, czy jest on odrb-
n istot czy po prostu Jahwe wludzkiej formie (Rdz
16,7-11; 18-19). Wtekstach tych, jak iwcaej Biblii,
angelologia wyraa wiar wBo obecno (Jego im-
manencj), rwnoczenie zachowujc Jego transcen-
dencj iwiar, e nie moe by bezpiecznie ogldany
przez ludzi (np. Sdz 6,22-23; 13,22).
2.2. Pozabiblijny rozwj angelologii ydowskiej. Anioo-
wie wszystkich rodzajw pojawiaj si w literaturze y-
dowskiej. Wystpowaa wniej tendencja do dodawania
aniow wprzywoywanych historiach biblijnych. Anio-
owie pojawiaj si przewanie wwizjach (lub tekstach
apokaliptycznych), za autorzy piszcy do odbiorcw
zkrgu grecko-rzymskiego starali si unika szablono-
wego jzyka do ich opisu (nie negujc jednak istnie-
nia). *Jzef Flawiusz pisze np. oneanias lub neaniskos
(modzi ludzie [Ant 5.213, 277]) oraz phantasma (wid-
mo [Ant 1.325, 333]). Filon tumaczy biblijnego anioa
jako Boe Sowo (theion logos [np. Fug. 5; Cher. 3]).
Ale poza uniwersaln wiar wistnienie aniow poja-
wia si wwiecie ydowskim wiele rnic. Saduceusze,
6
ktrzy czytali dosownie opisy aniow wBiblii hebraj-
skiej, nie wierzyli, e po mierci (izmartwychwstaniu)
sprawiedliwi bd przemienieni wistoty podobne anio-
oczterech archanioach (1 Hen 910; 40), podczas gdy
inne osiedmiu (1 Hen 2036; 81,5; 87,2-4; Tb 12,15; Test.
Lew. 8,2). Wedug Jzefa Flawiusza wsplnota zQum-
ran wierzya, e sprawy anielskie stanowi tajemne,
ezoteryczne objawienie (W.. 2.142). Nie byo jednej
obowizujcej angelologii ydowskiej imusimy oprze
si pokusie narzucenia porzdku isystematycznoci tej
do niesystematycznej literaturze [Mach 2000, 25].
Take Ewangelie maj swoj charakterystyczn perspek-
tyw rzeczywistoci anielskiej, jej miejsca woglnym
Boym planie iszczeglnie wrelacji do Jezusa.
Poza ograniczonym zakresem rl icech charakte-
rystycznych przedstawionych wST wliteraturze y-
dowskiej spotykamy wyrany rozwj anielskich funkcji
itematw. Czasami jest to rozszerzenie myli ju istnie-
jcych, nierozwinitych wST. Winnych przypadkach
nowe idee pojawiaj si bez jednoznacznych korzeni
biblijnych.
Za rozwojem liczby iimion aniow id take
specyficzne role czy funkcje (zob. Joz 5,14). Gdy ST
mwi ojednym gwnym aniele, zaraz pojawia si do-
radcze grono innych aniow majcych swoje imiona
(Micha, Gabriel [zob. Dn 10,13.21; 12,1; 8,16; 9,21],
Rafa, Uriel, Sariel iinni). Niektrzy anioowie maj
szczeglne zadania wdziele stworzenia: nadzorowanie
dziaania soca, ksiyca, planet, deszczu, niegu, gra-
du, ognia, trzsie ziemi, wiatrw, byskawic (Jub. 2,2;
1 Hen 60,16-21; 2 Hen 14,3; 19,4-5).
Zastp aniow ma szczeglne zadanie wzmacnia-
nia iwalczenia wraz ze sprawiedliwymi przeciw ich
wrogom. wiadectwo literatury machabejskiej (2Mch
3,24-26; 10,29-30; 11,5-12; 15,22-23; 3 Mch 6,16-29;
4 Mch 4,10), Zwoju Wojny zQumran (zw. 1QM XII,7-17;
XVII,5-8), Jzefa (W.. 6,298-300) iinnych tekstw
(np. 1 Hen 90,14; Test. Lew. 5,3; Test. Jud. 3,10; L.A.B.
27,10-11; 61,7-9) sugeruje, e grupy nastawione rewolu-
cyjnie byy szczeglnie zainteresowane anioami iich
mocami.
Nowe tematy dotyczce aniow wliteraturze poza-
biblijnej pokazuj, e peni oni znacznie wiksz rol
ni tylko wczeniejsze bycie posacem. Na wiele spo-
sobw teksty dotyczce aniow wyraaj denie do
sposobu ycia przekraczajcego zwyczajn lub upad
ludzk natur. Sprawiedliwi licz na to, e bd dzieli
ycie zanioami inaladowa ich. Istnieje gbokie za-
interesowanie np. ich cigym stanem uwielbienia wo-
k tronu Boga iwSanktuarium (1 Hen 14; Pieni ofiary
szabatowej zQumran; 2 Hen 22,2). Anioowie nie po-
trzebuj pokarmu, aprzynajmniej zwyczajnego jedze-
nia (zob. Jos. Asen. 16,14; .A.E. 4,2; por. Ps 78,25),
snu (s czuwajcymi lub bezsennymi [Dn 4,14.20; 1 Hen
1,2.5; 39,12-13]) oraz wspycia seksualnego irelacji
maeskich (1 Hen 615). Przez poszczenie, unikanie
7 anioowie
wspycia ipodejmowanie niebiaskich wzorcw kul-
tu sprawiedliwy mg uczestniczy wanielskim stylu
ycia lub tosamoci [zob. Fletcher-Louis 1996]. Anio-
owie nie tylko inspiruj wzniose praktyki religijne,
ale take potwierdzaj specyficzne obowizki Izraela
wynikajce zTory. Wjednym ztekstw anioowie, jak
Izraelici, przestrzegaj Tory: s obrzezani iodpoczywa-
j wszabat (Jub. 2,17-21; 15,25-27).
Z drugiej strony niektre teksty przewiduj rywali-
zacj midzy anioami iludmi lub wyszo drugich
nad pierwszymi (problem jest rozwinity wliteraturze
rabinicznej [zob. L.A.B. 32,1-2; 3 Hen 1,4; 4,6-10; 5,10-
6,3]). Tam te rozwija si wizja, e narody (Dn 12,1;
L.A.B. 15,5) ijednostki (L.A.B. 59,4) maj aniow
strw. Wjednej tradycji wystpuje nawet wierzenie,
e Bg wymaga od aniow, by czcili Adama (przed
jego upadkiem), jako Jego obraz, Jego reprezentacyj-
ne bstwo (elem) (.A.E. 12-16; por. 4Q381 1,10-11;
Filon, Opif. 83).
2.3. Kwestia debaty naukowej. Niektre kwestie doty-
czce aniow s istotne dla wspczesnej interpretacji
Ewangelii.
2.3.1. Czy ydzi wierzyli, e ludzie mog by anielscy? a-
ciska Wulgata uywa dwch sw (nuntius dla posaca
ludzkiego iangelus dla istot nadprzyrodzonych), pod-
czas gdy greka ihebrajski maj tylko jedno. Tumaczenie
polskie zachowuje to rozrnienie, akomentatorzy NT
tradycyjnie przyjmuj, e wystpuje oczywista rnica
midzy ludzkimi posacami (zob. np. angelos wMt
11,10; Mk 1,2; k 7,24.27; 9,52) ianioami. Niektrzy
wspczeni biblici sugeruj, e to rozrnienie lingwi-
styczne zaciemnia fakt, e ydzi czsto mogli opisywa
ludzi, uywajc jzyka anielskiego, gdy wierzyli, e ci
wanie ludzie byli wrzeczywistoci istotami niebiaski-
mi. C. Fletcher-Louis iC. Gieschen zbadali tradycje,
gdzie istoty ludzkie maj tosamo pochodzc od
aniow, piszc m.in.: gdziekolwiek odnajdujemy lady,
e osoba lub spoeczno posiada szczeglne cechy lub
status anielski, nie moemy ogranicza ich tosamoci
tylko do anielskiej [Fletcher-Louis 1996, 14-15].
Wielu ydw ywi wiar wkomuni zanioami,
szczeglnie we wsplnym kulcie. Ztego za wyroso
wierzenie wprzemian tosamoci ludzkich czcicieli
wanielsk (jeszcze wtym yciu). Na przykad wQum-
ran okapanie mwi si, e jest jak Anio Obecnoci
wmieszkaniu witoci (1Q28b IV,25). Gama daw-
nych bohaterw, mistykw, jednostek iwsplnot roci
sobie prawo do posiadania tosamoci pochodzcej
od aniow. Szczeglnie kapastwo jest bardzo cz-
sto opisywane wodcieniach anielskich (zob. Ml 2,7;
por. Hecataeus zAbdery wDiodorus Siculus, Bib. hist.
40,3.5; Test. Moj. 10,2; 1Q28b IV,24-28; 4Q511 35,4).
Ta tosamo bya postrzegana przez niektrych
jako uzdrowienie natury, jak mia Adam przed upad-
kiem (np. 1 Hen 69,11; .A.E. 4,2). Pniej wpyn-
o to na postrzeganie niektrych form ascetyzmu (jak
posty) jako gorliwego naladowania ycia aniow (zob.
pkt 2.2. powyej). Kwestia pochodzenia od aniow jest
powizana znaszym rozumieniem opisu Jezusa iJego
naladowcw wniektrych tekstach ewangelicznych
(zob. pkt 3.1. poniej). Jednake cz opracowa po-
mniejszya znaczenie tych idei, majc na uwadze specy-
fik ksztatujcego si wczesnego chrzecijastwa [np.
Sullivan].
2.3.2. Czy anioowie nios Bo obecno, czy tylko Jego
nakaz? Natura aniow bya przedmiotem wielu debat.
Czy s po prostu posacami Boga, czy te maj tosa-
mo nie tylko funkcjonaln, gdy, przy okazji, nios
cz Boej obecnoci?
Za pierwszym rozwizaniem przemawia fakt, e
sowa malk iangelos opisuj przede wszystkim tego,
ktry niesie wiadomo. Angelos suy te do tuma-
czenia innych sw hebrajskich, nawet gdyby wdanym
miejscu greckie theoi (bogowie) lepiej oddawao sens
hebrajskiego oryginau. Angelologia biblijna wyraa za-
tem stanowcze odrzucenie politeizmu: tradycja ydow-
ska akceptuje istnienie Boego dworu, jednak komnata
Boga jest wypeniona anioami, anie innymi bogami.
Aci anioowie to istoty stworzone, czyli zpewnoci nie
boskie.
Z drugiej strony wielu ydw wci mogo uywa
boskich okrele wstosunku do aniow. Po pierwsze,
hebrajskie sowa lm ilhm (bogowie) s uywane
do opisu aniow wliteraturze zQumran (zob. anioa,
ktry jest bogiem, wJos. Asen. 17,9), Jzef przywouje
Boego anioa (theios angelos [np. Ant. 1,219.332]), za
inne teksty opisuj aniow wyraeniem boski logos (np.
Ez. Trag. 99; Filon, Fug. 5; Cher. 3; Deus 182). Po dru-
gie, podczas gdy sowa malk iangelos wyraaj prze-
de wszystkim funkcj, to moe ona zawiera wsobie
niesienie Boej obecnoci (anie tylko przekazywanie
wiadomoci). Wwiecie staroytnym ambasador by
postrzegany jako ten, kogo reprezentowa (zob. m. Ber.
5,5). Po trzecie, jzyk iobrazy wyraajce Bo chwa-
wbiblijnych teofaniach (ogie, wiato, szlachetne
kamienie imetale wEz 1) s przeniesione na aniow
(zob. Dn 10,5-6; 2Mch 3,25-26; Jos. Asen. 14,9; 2 Hen
1,3-5; Ap. Abr. 11,1-3; Ap. Zef. 6,11-15). Typow reakcj
czowieka na obecno anioa jest strach idrenie (Dn
10,7-9; 2 Hen 1,3-8; Ap. Abr. 11,2-6) i, co zrozumiae,
popenia on bd, mylc, e anioa trzeba czci (Jos.
Asen. 15,11-12; Ap. Zef. 6,11-15; por. Ap 19,10; 22,8-9).
Jest jednak pewne, e ydzi wstaroytnoci uwaali,
e istota stworzona nie moe posiada niczego zBoej
tosamoci czy natury (zob. Mdro wSyr 24). Take
wNT, wk 2,9 znajdujemy poczenie objawienia si
anioa zwyraeniem Boej obecnoci.
Teksty biblijne wyranie zabraniaj oddawania czci
anioom (Ap. Zef. 6,11-15; Wn. Iz. 7,21), co czy si
z zakazem oddawania czci obcym bogom. Wcaym
wiecie grecko-rzymskim istoty boskie obdarowywano
pieniami, ofiarami irnymi formami pobonoci.
Anioowie ydowscy nie s boscy wtym znaczeniu.
anioowie
2.4. Anio Pana (Anio Jahwe) wtradycji ydowskiej.
ST, szczeglnie Picioksig, opisuje pojedynczego,
szczeglnego Anioa Jahwe, ktry jest nieodrnial-
ny od samego Jahwe (zob. Rdz 16,11.13; 22,1-18; Lb
22,22-35). Wjednym wanym fragmencie mwi si,
e niesie on imi Boga (Wj 23,20-21). Podczas gdy
niektre teksty kreuj wizj czterech lub siedmiu ar-
chaniow, winnych tradycjach spotykamy szczeglne
zainteresowanie jednym anioem; nastpuje kreatywna
relektura stosownych fragmentw biblijnych, aAnio
Pana otrzymuje nowe cechy izadania [zob. Rowland
1982; Barker].
Bardziej ni winnych przypadkach zostaa wtych
tekstach rozwinita wiara wanioa nosiciela Boej
obecnoci, ktry, jak starotestamentalny Anio Jahwe,
by nieodrnialny od samego Boga. Na przykad wjed-
nej tradycji jest on nazywany Iaoel (Ap. Abr. 10,3.8; por.
L.A.B. 26,12; 3 Hen 48D,1), co moe by imieniem za-
rwno anioa, jak isamego Boga (por. Ap. Abr. 10,3.8
z17,13 izob. Ap. Moj. 29,4; 33,5; Dr. Jak. 2,18). Zkolei
imi Iaoel pochodzi zopisu anioa nioscego Boe imi
(wformach Yaho lub Iao) wWj 23,20-22. Inne teksty
identyfikuj Anioa Pana ze Sowem (logos) (Ez. Trag.
99) lub Mdroci (np. Wj 14,19 wSyr 24,4).
Istniej te teksty, gdzie biblijne tradycje Anioa
Jahwe s poczone ze szczeglnymi ludmi. A. van der
Kooij twierdzi, e ju wstarogreckiej LXX anio, ktry
niesie Boe imi whebrajskim oryginale Wj 23,20-22,
jest tosamy znajwyszym kapanem, ktry ma Jego
imi na sobie (na swoim turbanie).
2.5. Kontekst ydowski angelologii Ewangelii. Wszystkie
wystpienia aniow wEwangeliach odzwierciedlaj al-
bo biblijne idee na ich temat, albo dobrze udokumento-
wane teorie pozabiblijne. Ich przedstawienie jest typo-
we: maj ludzk posta (Mk 16,5; k 24,4), s ubrani
wbiae szaty (Mt 28,3; Mk 16,5; J20,12), s wietlici
(Mt 28,3; k 24,4), chwal Boga (k 2,13-14), przyno-
sz wiadomoci wybranym przez Boga oraz powoduj
strach idrenie utych, ktrych spotkaj (Mt 28,1-8;
Mk 16,5-8; k 1,11-12; 2,9-10; 24,5). Czsto wich po-
jawieniu odnajdujemy wczesne ydowskie tradycje.
Na przykad Syn Czowieczy przychodzcy zanioami
(Mk 8,38 = k 9,26; Mt 16,27; 25,31) jest odzwier-
ciedleniem wiary, e anioowie stojcy wok tronu
Boga wDn 7,9 bd towarzyszy komu podobnemu
Synowi Czowieczemu, kiedy otrzyma moc iwadz
(Dn 7,14). Pojawienie si razem zSynem Czowieczym
prawdopodobnie zakada ich rol jako sdziw iwyko-
nawcw wyroku przy kocu czasw (zob. 1 Hen 62,11).
Istnieje te wiele tradycji ydowskich ztamtych cza-
sw, ktre nie zostay podjte wEwangeliach. Na przy-
kad pominita jest bogata terminologia na okrelenie
istot niebiaskich (lm, czuwajcy, wici, chwalebni,
cherubini, serafini, pannm, istoty yjce, duchy). Nie
ma opisanych porzdkw anielskich wwielopoziomo-
wym wiecie. Tylko jeden anio ma imi (Gabriel wk
8
1,19.26). Anioowie nie s porednikami (wprzeci-
wiestwie do Za 1,12-17; 1 Hen 15,2; 99,3; 3 Ba 11-16),
nie wydaj nikomu rozkazw (zob. Wj 3,2; Sdz 6,11-24;
1 Hen 81,5-10; Test. Lew. 5,3; 8). Jezus jest wiadomy
protekcji aniow, ale celowo ich nie wzywa (Mt 4,5-7;
26,53; k 4,9-12; por. Rdz 48,16; Wj 14,19-20; 23,20;
Ps 34,8; 91,11; Dn 3,92[25].95[28]; 1 Hen 100,5; L.A.B.
38,3; 59,4; 3 Mch 6,18-19). Anioowie przynosz pole-
cenia (whistorii narodzin izmartwychwstania), lecz
wzasadzie nie s interpretatorami tajemnic (jak wDn
7-12; Za 1-6; 1 Hen 17-36; Jos. Asen. 14-16; Jub. 1,27-29;
10,10-14; Ap. Abr. 10-18; 4 Ezd 3-14).
Kilka fragmentw wEwangeliach ma ksztat ty-
powych opowieci oAniele Pana (por. zwiastowanie
narodzin Jezusa przez Gabriela wk 1,26-38 znaro-
dzeniem Izmaela wRdz 16,11 inarodzeniem Samsona
wSdz 13,3-5). Te fragmenty jednake nie angauj si
wpozabiblijne spekulacje okonkretnym Aniele Pana.
Ewangelie pisz ojakim Aniele Pana (Mt 1,20.24; k
2,9-12) iodzwierciedlaj wierzenie, e wrzeczywisto-
ci byo kilku gwnych aniow, ktrzy reprezentowali
Boga (np. Gabriel wk 1,19.26).
Brak tematw ydowskiej angelologii wEwange-
liach mona najlepiej wytumaczy skierowaniem ich
zainteresowania na chrystologi (zob. pkt 5. poniej).
Jest to rwnie wzgodzie zcharakterystycznym spo-
sobem opisywania aniow itradycji angelologicznych
wtych ksigach.
3. Ewangelie synoptyczne
Doceniajc rozpito ikreatywno ydowskich trady-
cji angelologicznych, zauwaamy, e poza szczeglny-
mi odniesieniami do aniow Ewangelie sigaj do ich
odmiennych obrazw.
3.1. Teksty oanioach wsplne dla synoptykw. Anioo-
wie tworz scen eschatologicznego wypenienia cza-
sw we wszystkich trzech Ewangeliach synoptycznych.
Wdziele Mateusza iukasza anioowie obwieszczaj
Boe zamiary w*narodzeniu Jezusa (i*Jana Chrzci-
ciela) wyraniej, ni Anio Jahwe czyni to przy naro-
dzinach Izmaela (Rdz 16,11-12), Izaaka (Rdz 18,9-15)
iSamsona (Sdz 13,3-5). Anielskie objawienia otwiera-
jce Ewangeli wg ukasza podkrelaj boski zamys
dotyczcy prawdziwej *wityni ipobonoci wyni-
kajcej zTory; spotkanie Zachariasza zGabrielem
wSanktuarium jest rzecz naturaln, gdy jest to dom
Boga, siedziba Jego anielskich zastpw (por. Iz 6;
Za 3; Jzef, W.. 6,299-300; .P. 23,2; 1 Hen 14,8-25).
Take Marek, jak zauwaa C. Rowland [C. Rowland
iMurray-Jones 2009,113-116], ma swj charaktery-
styczny sposb przedstawiania anioa przygotowuj-
cego drog Panu Jezusowi: Jan Chrzciciel jest angelos
(Mk 1,2; zob. anioa kapaskiego wLXX Wj 23,20-
22), ktry je specjalne poywienie: mid ambrozj
zarezerwowan dla aniow (por. Jos. Asen. 16,14; Ory-
genes, Comm. Jo. 2,25 oJ 1,6).
9 anioowie
Na pustkowiu szatan zachca Jezusa do zoenia uf-
noci wanielsk opiek obiecan wPs 91,11-12 (Mt 4,5-
7; k 4,9-12) ido objawienia si jako Syn Boy. Jezus
wEwangeliach wg Mateusza iwg ukasza odrzuca t
propozycj. Jednake zarwno Mateusz, jak iMarek od-
notowuj obecno aniow, ktrzy Mu su (Mt 4,11; szczeglne zainteresowanie opiekucz iobronn rol
Mk 1,13). Wierno Jezusa wobliczu pokusy pokazuje,
e zwyciy On tam, gdzie Adam zosta pokonany przez
wa. Scena ze sucymi Jezusowi anioami by moe 2,13.19-21), za Jezus mwi omaych majcych anio-
powouje si na tradycj aniow sucych Adamowi po w, ktrzy ich reprezentuj istrzeg, majc bezpored-
jego stworzeniu (zob. pkt 2.2. powyej).
Autorytatywna odpowied Jezusa na pytanie zada-
ne przez saduceuszw pokazuje, e zarwno On, jak
iJego naladowcy przejli rozwijajcy si wwczas po-
gld, e po zmartwychwstaniu sprawiedliwi bd yli
wnowej, anielskiej formie, niezwizani maestwem
iaktywnoci seksualn (Mt 22,30; Mk 12,25; k
20,34-36; por. np. Dn 12,3; 4 Ezd 7,97; 2 Ba 51,10).
Oczywicie nie uwaano, e anioowie s niezdolni
do podjcia wspycia pciowego (zob. Rdz 6,1-4;
1 Hen 6-15), ale raczej, e aktywno seksualna bya
niekonieczna iniestosowna dla niebiaskiego ycia,
jakie bdzie udziaem sprawiedliwych po zmartwych-
wstaniu.
Mk 13,27 (//Mt 24,31, ale nie k 21) przepowiada,
e *Syn Czowieczy pole swych aniow do zgro-
madzenia wybranych zczterech stron wiata, kiedy
przyjdzie w*chwale. Odczytujc wydarzenie zburze-
nia wityni w70r. n.e. wwietle Mk 13, N.T. Wright
sugeruje, e ci anioowie to apostoowie wysani zmisj
goszenia chrzecijastwa [Wright 1996, 362-363]. Jest
to moliwe, szczeglnie wkontekcie tych tekstw, kt-
re opisuj liderw chrzecijaskich jako aniow (Dz
6,15; 8,26-40; por. Ga 4,14), atake wkontekcie uy-
cia sowa angelos wodniesieniu do Apostow wk
9,52 (por. k 10,1 zWj 23,20; Ml 3,1).
W tradycji synoptycznej odnajdujemy zaintereso-
wanie anioami wGetsemani. Jezus poccy si krwi
wniektrych rkopisach k 22,43-44 jest umacniany
przez anioa. WMt 26,53 Jezus mwi, e mgby we-
zwa na pomoc 12 zastpw aniow. WMk 14,51-52
uciekajcy nago modzieniec (neaniskos) moe by
anioem. Pierwsze dwa, amoe itrzeci ztych tekstw
ukazuj tradycyjn pomoc anielsk ofiarowan spra-
wiedliwemu wjego zmaganiach (zob. powyej).
Anioowie wracaj na scen wopowiadaniach
o*zmartwychwstaniu, stanowic dalekie echo swo-
jej roli zopowiada dziecistwa. Zmartwychwstanie
(isama mier) jest momentem *apokaliptycznym.
Opis grobu wielkanocnego jest oszczdny wmiejscu
iczasie. Marek iukasz powstrzymuj si od szczeg-
owej identyfikacji jako aniow (modych) mczyzn,
ktrzy pozdrowili kobiety przy grobie (Mk 16,5; k
24,4-7), chocia ich przedstawienie jest typowe dla
istot niebiaskich (zob. okrelenie modych ludzi jako
aniow uJzefa wpkt 2.2. powyej). Brak jedno-
znacznego okrelenia suy take stworzeniu napicia,
bdcego echem sposobu, wjaki staroytni bohatero-
wie byli witani przez aniow, czsto si tego nie spo-
dziewajc (np. Sdz 6; Tobiasz).
3.2. Ewangelia wg Mateusza. UMateusza widzimy
aniow (zob. Mt 4,5-7; 26,51-53). Anioowie wopo-
wiadaniu dziecistwa skutecznie chroni Jezusa (Mt
ni dostp do Boga wniebiosach (Mt 18,10). Moemy
dopatrywa si tu wiary windywidualnego anioa str-
a, aczkolwiek moliwa jest rwnie wizja anielskiego
dublera lub niebiaskiej, anielskiej czci siebie (por.
2Kor 12,2; Ef 2,6; Flp 3,20).
W Mt 13,39.41.49 spotykamy aniow sdu osta-
tecznego (zob. pkt 2.1. powyej), awMt 25,41 stwier-
dzenie, e diabe ma swoich aniow (por. 1 Hen 6-18;
2 Hen 29,4-5). D.C. Allison argumentuje, e gwiazda
prowadzca magw bya wistocie anioem (por. Wj
14,19; 23,20).
3.3. Ewangelia wg ukasza. Wdwch pierwszych roz-
dziaach Ewangelii wg ukasza, ktre s przesikni-
te nadziejami zbawienia Izraela, mnstwo zastpw
niebiaskich [stratia] (k 2,13) skada si zaniow
wojownikw, ktrych uwielbienie przywouje moc
Bo, aby pokona wrogw iprzynie pokj (k 2,14).
ukasz, opisujc zwiastowanie pasterzom iich trium-
falny pochd, prawdopodobnie zakada, e kult anio-
w jest naladowany przez sprawiedliwych: pasterze
chwal iwysawiaj Boga (k 2,20) tak jak anioo-
wie (k 2,13-14), za tre pieni anielskiej (k 2,14)
jest powtrzona przez tumy wczasie *triumfalnego
wjazdu do Jerozolimy (k 19,38) [zob. Fletcher-Louis
1996, 72-78]. Inn scen anielskiej *radoci i*kultu
znajdujemy wrozdziale ozagubionych iodnalezionych
(k 15,10).
Zainteresowanie anielskim yciem jako idealnym
wzorcem ludzkiej egzystencji jest zaprezentowane
wEwangelii wg ukasza take wrozmowie Jezu-
sa z*saduceuszami oyciu po zmartwychwstaniu.
Wkilku punktach jego przekaz rni si od Marka
iMateusza, m.in. gdy Jezus wk 20,34-36 opisuje
sprawiedliwych, synw Boga, jako tych, ktrzy ju pro-
wadz anielski sposb ycia przez nieenienie si [zob.
Fletcher-Louis 1996, 78-86].
Po swoim zmartwychwstaniu Jezus objawia si ucz-
niom, ci za uwaaj Go za ducha, ktry dla ukasza
jest tosamy zanioem (zob. Dz 23,8-9). Aby udowod-
ni, e tak nie jest, Jezus je troch pieczonej ryby (k
24,36-43). Ta historia oddaje prawdopodobnie wczes-
n ydowsk wiar, e anioowie albo wogle nie jedz
(zob. Tb 12,19; Ap. Abr. 13,4; Test. Abr. 4,9-10; Filon,
Ab. 118; Jzef, Ant. 1,197; zob. Fletcher-Louis 1996, 63-
70), albo przynajmniej nie ziemskie poywienie (zob.
Ps 78,25; Jos. Asen. 16,15-16).
anioowie 10

4. Ewangelia wg Jana Zob. te apokaliptyka i nauczanie apokaliptyczne;

W Ewangelii wg Jana spotykamy stosunkowo mao od- demon, diabe, szatan; sny iwizje.
niesie do aniow. Obraz aniow wstpujcych izstpu-
jcych na Syna Czowieczego wJ1,51 prawdopodobnie Bibliografia. D.C. Allison Jr., The Magis Angel (Matt.
pochodzi zydowskiej tradycji interpretacji Rdz 28,12, 2:2, 9-10), [w:] Studies in Matthew: Interpretation Past
gdzie anioowie wchodzili ischodzili po drabinie (lub and Present (Grand Rapids: Baker Academic, 2005)
po Jakubie), gdy patriarcha spa wBetel [zob. Rowland 17-41; J. Ashton, Bridging Ambiguities, [w:] Studying
1984]. To to sugeruje, e anioowie wstpuj do niebios, John: Approaches to the Fourth Gospel (Oxford: Oxford
gdzie widz t sam twarz siedzcego na tronie Boga, jak University Press, 1994) 71-89; M. Barker, The Great
widz wSynu Czowieczym. To iinne podejcia (zob. pkt Angel: AStudy of Israels Second God (London: SPCK,
5. poniej) su charakterystycznej chrystologii Jana. 1992); C. Fletcher-Louis, Luke-Acts: Angels, Christology
and Soteriology (WUNT 2/94; Tbingen: Mohr Sie-
5. Anioowie ichrystologia beck, 1996); tene, The Revelation of the Sacral Son of
Wkad tradycji anielskich wchrystologi NT by przed- Man: The Genre, History of Religions Context and the
miotem oywionej debaty wostatnich latach [zob. Meaning of the Transfiguration, [w:] AuferstehunRes-
Fletcher-Louis 1996; Gieschen; Hannah; Sullivan; urrection: The Fourth Durham-Tbingen Symposium;
Garrett]. Oczywicie Jezus nie jest przedstawiany jako Resurrection, Transfiguration, and Exaltation in Old
anio wEwangeliach synoptycznych (wprzeciwie- Testament, Ancient Judaism, and Early Christianity, red.
stwie np. do Ew. Tom. 13), ale anioowie wnosz rno- F. Avemarie, H. Lichtenberger (WUNT 135; Tbingen:
raki wkad wJego tosamo. Mohr Siebeck, 2001) 247-298; tene, All the Glory of
Niektrzy wierz, e kto podobny do Syna Czo- Adam: Liturgical Anthropology in the Dead Sea Scrolls
wieczego wDn 7,13 jest anioem. Wk 9,26 mwi (STDJ 42; Leiden: E.J. Brill, 2002); tene, Jewish Mys-
si oSynu Czowieczym majcym chwa aniow ticism and the New Testament, [w:] The New Testament
(wprzeciwiestwie do Mt 16,27; Mk 8,38), ale take and Rabbinic Literature, red. R. Bieringer i in. (JSJSup
chwa Ojca isiebie samego. Jako Syn Czowieczy Je- 136; Leiden: E.J. Brill, 2010) 429-470; J.E. Fossum, In
zus cierpi a do mierci wsposb, oktry nie podej- the Beginning Was the Name: Onamology as the Key to
rzewalibymy anioa. Wniektrych mowach anioowie Johannine Christology, [w:] The Image of the Invisible
rni si wyranie od Syna Czowieczego wsposb, God: Essays on the Influence of Jewish Mysticism on
ktry ukazuje wiar wJego wyszo nad nimi (Mk Early Christology (NTOA 30; Gttingen: Vandenhoeck
8,38; 13,26-27; Mt 13,41; 25,31; J1,51; por. k 12,8). & Ruprecht, 1995) 109-134; S.R. Garrett, No Ordinary
Podobnie obecno duej grupy aniow poza wity- Angel: Celestial Spirits and Christian Claims About Je-
ni wopisie narodzenia Jezusa wk 2 wskazuje na sus (New Haven, CT: Yale University Press, 2008);
obecno Kogo od nich wyszego. S.J. Gathercole, The Preexistent Son: Recovering the
*Przemienienie (Mt 17,1-13; Mk 9,2-13; k 9,28-36) Christologies of Matthew, Mark, and Luke (Grand Ra-
moe by rozumiane analogicznie do tekstw opisuj- pids: Eerdmans, 2006); C.A. Gieschen, Angelomorphic
cych przemian doczesnego ycia, atake tych, wkt- Christology: Antecedents and Early Evidence (AGJU 42;
rych sprawiedliwemu jest dana tosamo anielska (np. Leiden: E.J. Brill, 1998); D.D. Hannah, Michael and
2 Hen 22,8-10) [Fletcher-Louis 2001]. Christ: Michael Traditions and Angel Christology in Early
Podczas gdy opisy wydarze po zmartwychwstaniu Christianity (WUNT 2/109; Tbingen: Mohr Siebeck,
wEwangelii wg ukasza pokazuj, e Jezus nie jest 1999); W. Horbury, Jewish Messianism and the Cult of
bezcielesnym anioem (k 24,36-43), historia zEmaus Christ (London: SCM, 1998); M. Mach, Entwicklungs-
zawiera echa zachowa Anioa Jahwe wRdz 1819, stadien des jdischen Engelglaubens in vorrabbinischer
Sdz 6,13 iTb 512 [zob. Fletcher-Louis 1996, 62-63]. Zeit (TSAJ 34; Tbingen: Mohr Siebeck, 1992); tene,
Jest rwnie moliwe, e caa tradycja synoptyczna, Angels, [w:] Encyclopedia of the Dead Sea Scrolls, red.
atake Ewangelia wg Jana poczyy obraz anioa zst- L.H. Schiffman, J.C. VanderKam (Oxford: Oxford
pujcego zniebios na ziemi zmowami, wktrych Je- University Press, 2000) 24-27; C.C. Rowland, John
zus opisuje jak On (lub Syn Czowieczy) przyszed (na 1.51, Jewish Apocalyptic and Targumic Tradition, NTS
ziemi) [o chrystologii Jana zob. Gathercole, 113-147; 30 (1984) 498-507; tene, The Open Heaven: AStudy
Ashton; Fossum; Gieschen, 270-293]. of Apocalyptics in Judaism and Early Christianity (New
Wzgldn nieobecno aniow wczasie dziaalno- York: Crossroad, 1982); C.C. Rowland, C.R.A. Mur-
ci Jezusa wporwnaniu zopisami dziecistwa izmar- ray-Jones, The Mystery of God: Early Jewish Mysticism
twychwstania oraz odrzucenie przez Jezusa anielskiej and the New Testament (Leiden: Brill, 2009); K.P. Sul-
pomocy wczasie kuszenia najlepiej wytumaczy jako livan, Wrestling with Angels: AStudy of the Relationship
ukryty motyw chrystologiczny: gdy Jezus jest na ziemi, Between Angels and Humans in Ancient Jewish Literature
anioowie s niepotrzebni, bo On jest od nich wikszy. and the New Testament (AGJU 55; Leiden: E.J. Brill,
Upatrywanie koniecznoci dziaania aniow wtym 2004); A. van der Kooij, lxx Exod 23 and the Figure
czasie jest bdem (zob. J12,29). of the High Priest, [w:] On Stone and Scroll: Essays in
11
Honour of Graham Ivor Davies, red. J.K. Aitken, K.J. Dell,
B.A. Mastin (BZAW 420; Berlin: de Gruyter, 2012)
537-549; N.T. Wright, Jesus and the Victory of God
(London: SPCK, 1996).
C. Fletcher-Louis
antyjudaizm g antysemityzm.
Antypas g dynastia herodiaska.
antysemityzm
Horror antysemityzmu jest antytez chrzecijaskiego
nauczania omioci. Szoah (holokaust), dokonane
przez formalnie chrzecijaskich Niemcw, byo za-
przeczeniem tego, co najgbsze wsercu chrzecija-
stwa. Tak zwany chrzecijaski antysemityzm jest ok-
symoronem. Jest zatem ironi itragedi, e antysemi-
tyzm by wzmacniany przez niefortunne ibdne uycie
tekstw zNT, szczeglnie, ale nie tylko, zEwangelii.
Powierzchowna opinia wydaje si wiarygodna: NT jest
wduym stopniu odpowiedzialny za antysemityzm.
Ichocia ta opinia jest czsto syszana zarwno uy-
dw, jak inie-ydw, jest po prostu nieuzasadniona.
Problem jest zoony iwymaga dokadnego zdefinio-
wania iopisania jego skadowych.
1. Antysemityzm iantyjudaizm
2. Ewangelie wg Marka iwg Mateusza
3. Ewangelia wg ukasza
4. Ewangelia wg Jana
5. Antysemityzm, antyjudaizm imier Jezusa
1. Antysemityzm iantyjudaizm
Jest rzecz bardzo wan odrnienie antysemityzmu
od antyjudaizmu. Pierwszy bazuje na nienawici iwro-
goci rasowej lub kulturalnej wobec ydw jako ludzi.
Moe te dotyczy, chocia nie musi, religii ydow-
skiej. Antyjudaizm jest za szczegln niezgod zpo-
gldami ipraktykami religijnymi judaizmu jako religii
lub, cilej rzecz biorc, zich czci. Przyjmujc to
rozrnienie moemy stwierdzi, e negatywne podej-
cie, jakie spotykamy wNT, nie jest antysemityzmem,
ale raczej wyrazem antyjudaizmu. Askoro jest pewne,
e prawie wszyscy autorzy ksig NT byli ydami, nie
ma sensu mwi orasowej lub kulturalnej nienawici
wobec ydw zich strony, gdy byaby to forma samo-
nienawici.
A zatem wydaje si, e wNT spotykamy antyjuda-
izm. Jednak iten pogld jest problematyczny. ydem
by Jezus, ydami byli Apostoowie, pierwsi chrzeci-
janie skadali si wycznie zydw. Nie mogli oni
postrzega swojej wiary jako antyjudaizmu. Chrzeci-
jastwo mogo by uwaane za jedn zform judaizmu.
ydowscy wyznawcy Jezusa nie przestali by yda-
mi. Nie uwaali si za konwertytw na now religi.
Przeciwnie, postrzegali swoj wiar jako wypenienie
ich judaizmu, bya ona dla nich prawdziwym judaiz-
mem.
antysemityzm
Tym samym nie moemy jednak lekceway bez-
kompromisowoci ich wiary wJezusa. Pewne aspek-
ty ich nowych przekona byy trudne do poczenia
zwczeniejszymi pogldami, szczeglnie wtakich prze-
strzeniach jak chrystologia isoteriologia, zoczywisty-
mi odniesieniami do Prawa iwityni. Bardzo szybko
okazao si, e przekonania te sprawiy, e niemoliwe
byo postrzeganie wyznawcw Jezusa jako sekty wob-
rbie *judaizmu, tzn. kolejnego wyrazu rnorodnoci
judaizmu okresu Drugiej wityni. Zrnicy, jaka bya
midzy tymi nowymi pogldami ajudaizmem, zktre-
go wyrosy, mona wnioskowa onieuchronnoci po-
jawienia si antyjudaizmu. Warto jednak zauway, e
antyjudaizm nie jest tosamy zpostaw antyydowsk.
Musimy otym pamita, uywajc tego sowa. Pierwsi
ydowscy wyznawcy Jezusa, wtym Ewangelici, nie
mogli by postrzegani jako antyydowscy.
Pocztkowo nieporozumienia midzy ydami, kt-
rzy uwierzyli wJezusa, atymi, ktrzy nie uwierzyli,
stanowiy wewntrzny spr: ydzi kcili si zydami.
By to zreszt przypadek wystpujcy wsamym NT,
gdzie krytyka judaizmu nie moga by postrzegana jako
antysemityzm, podobnie jak wczeniejsze potpienia
Izraela przez prorokw. Nie mino duo czasu iy-
dowscy wyznawcy Jezusa zostali wykluczeni z*syna-
gog. Chocia problem jest przedmiotem dyskusji, to
wydaje si, e tzw. rozejcie si drg zaczo sina du-
go przed kocem Iw. n.e. iwmiar upywu lat stawao
si rzeczywistoci niemoliw do zaprzeczenia [om-
wienie dyskusji, zob. Hagner]. Wtym samym czasie
do Kocioa przyczyo si wielu pogan, za ydowscy
wyznawcy Jezusa stali si wyran mniejszoci. To
wanie tu po raz pierwszy pojawia si realna moli-
wo antysemityzmu.
2. Ewangelie wg Marka iwg Mateusza
W narracji Marka spotykamy pewne aspekty antyjuda-
izmu, ktre pniej zostan podjte przez Mateusza.
Pojawiajcy si uobydwu Ewangelistw termin hoi Io-
udaioi (ydzi) nie jest istotny dla tej postawy. Owiele
waniejsze s odniesienia do *faryzeuszw, ktrzy s
najwaniejszymi reprezentantami judaizmu.
Faryzeusze dyskutuj zJezusem, aby wystawi Go
na prb (Mk 8,11; 10,2) izapa Go wpuapk
(Mk 12,13//Mt 22,15). Ju wMk 3,6 faryzeusze cz
si z*herodianami, planujc, jak zabi Jezusa (podob-
nie wMt 12,14, ale bez wspomnienia herodian), lecz,
co zaskakujce, nie s wspomniani wnarracji areszto-
wania, *procesu i*mki.
Ewangelia wg Mateusza przytacza wikszo dys-
put przeciw ydom znanych znarracji Marka. Jest to
otyle interesujce, e Mateusz, wprzeciwiestwie do
Marka, pisa raczej do chrzecijan pochodzenia ydow-
skiego ni pogaskiego. Negatywny obraz faryzeuszw
jest uniego zintensyfikowany, zwaszcza wznanym roz-
dziale 23. Jezus, wg tego Ewangelisty, wci nazywa ich
*hipokrytami, ale take dziemi pieka, lepymi
antysemityzm 12

przewodnikami, lepymi gupcami, wami, po- biada przeciw faryzeuszom wMt 23. WMt 3,7 faryze-
koleniem mijowym (por. Mt 3,7, gdzie faryzeusze wy- usze s wspomniani razem zsaduceuszami, podobnie
stpuj razem z*saduceuszami). Mimo e faryzeusze jak wMt 16,1.6.11-12; 22,34. Zarcykapanami s za
s sportretowani negatywnie wEwangelii wg Marka, poczeni wMt 21,45.
nie s opisywani przy uyciu specyficznego jzyka, To wanie obwinianie ospowodowanie mierci Je-
zwyjtkiem jednego okrelenia hipokryci wMk 7,6 zusa uksztatowao najostrzejszy wtek antyjudaistycz-
(wyrane nawizanie do Iz 29,13). Mateusz odnoto- ny wEwangeliach. Bez wtpienia jednym znajci-
wuje, e faryzeusze przypisywali Jezusowi zdolno szych zda jest to wMt 27,25, gdzie cay tum [laos]
wyrzucania *demonw przez ksicia demonw (Mt zakrzykn: krew Jego na nas ina dzieci nasze. Nie
9,34; 12,24; por. Mk 3,22). mona zaprzeczy, e zdanie to suyo niestety promo-
Niezalenie od negatywnego okrelenia tych grup waniu antysemityzmu. Warto jednak zauway, e jest
antyjudaizm wEwangelii wg Marka jest rwnie wi- to fraza stereotypowa, awspomnienie naszych dzieci
doczny wdyskusjach o*Prawie. Faryzeusze byli zako- nie czyni ich winnymi mierci Jezusa, nie mwic ju
potani stanowiskiem Jezusa wtej kwestii. Ewangelista odzieciach czy ydach nastpnych pokole. Trzeba
opisuje wolno Jezusa wobec szabatu (Mk 2,23-3,6// mocno podkreli, e bdem jest generalizowanie tych
Mt 12,1-14), przepisw opokarmach (Mk 7,1-23//Mt sw przez przypisywanie ich wszystkim ydom wka-
15,1-20; Marek dodaje tu komentarz: tak uzna wszyst- dym miejscu iczasie.
kie potrawy za czyste [Mk 7,19], ktrego nie ma uMa-
teusza) oraz zakaz *rozwodzenia si, azatem zaprze- 3. Ewangelia wg ukasza
czenie *Prawa Mojeszowego (Mk 10,2-9//Mt 19,3-9). Pierwsze dwa rozdziay Ewangelii wg ukasza barwnie
Jezus jest take krytyczny wobec wityni: oczyszcza opisuj, jak *narodzenie Jezusa jest pocztkiem wype-
j (Mk 11,15-18//Mt 21,12-13), przewiduje jej zniszcze- nienia si nadziei *Izraela (k 1,13-17.30-33.46-55.67-79;
nie (Mk 13,1-2//Mt 24,1-3), za wczasie ukrzyowania 2,10-11.25-38). Na pocztku swojej publicznej dzia-
zasona wwityni zostaje rozerwana (Mk 15,38//Mt alnoci wGalilei Jezus jest jednake odrzucony
27,51), sugerujc koniec kultu wsensie przebagania. wrodzinnym Nazarecie (k 4,28-29). Ipodobnie jak
Ewangelia wg Marka zawiera take przypowie wMk iMt, faryzeusze s tu gwnymi oponentami
ozych dzierawcach (Mk 12,1-12//Mt 21,33-46). Jezusa. Wk 5,21 oskaraj Go o*blunierstwo, bo
Dzierawcy, symbolizujcy ydw, aprzynajmniej odpuszcza grzechy paralitykowi, ktrego uzdrowi.
ich przywdcw, zabijaj syna waciciela winnicy, co Zdanie oryginalne dla ukasza mwi, e faryzeusze
powoduje, e jest ona im zabrana idana innym. Ten iuczeni wPrawie udaremnili zamiar Boy wzgldem
motyw przekazania Krlestwa moemy porwna zMt siebie (k 7,30). Wk 16,14-15 faryzeusze s opisani
8,10-11, gdzie opisanych jest wielu pogan (jak setnik) jako kochajcy pienidze, aJezus mwi do nich: To
przychodzcych ze wschodu izachodu, ktrzy bd wy wanie wobec ludzi udajecie sprawiedliwych, ale
siedzieli przy stole zAbrahamem, Izaakiem iJakubem, Bg zna wasze serca. To bowiem, co wielkie, uchodzi
podczas gdy synowie Krlestwa bd wrzuceni wze- midzy ludmi, obrzydliwoci jest woczach Boych.
wntrzn ciemno. k 18,9-14 zawiera przypowie ofaryzeuszu icelniku
Warto zauway, e negatywny obraz ydw we adresowan do tych, co dufni byli wsiebie, e s spra-
wszystkich czterech Ewangeliach jest rezultatem od- wiedliwi, ainnymi gardzili. Finalny wers skupia si na
rzucenia przez nich Jezusa, co jest szczeglnie widocz- samowywyszeniu si faryzeusza. Winnej przypowie-
ne wpostawie ydowskich przywdcw. WMk 11,18 ci wspczucie *Samarytanina jest przeciwstawione
*arcykapani i*uczeni wPimie szukaj sposobu, obojtnoci kapana ilewity (k 10,29-37).
aby Go zgubi. Jezus przepowiada swoje cierpienia Faryzeuszw denerwuje take niezachowywanie
imier zrki starszych, arcykapanw iuczonych przez Jezusa zewntrznych form szabatu (k 6,1-11;
wPimie (Mk 8,31//Mt 16,21) lub arcykapanw por. k 14,1-6). Wk 6,7 uczeni wPimie ifaryzeu-
iuczonych wPimie (Mk 10,33//Mt 20,18); s oni sze ledzili Go, czy wszabat uzdrawia, eby znale
tymi, ktrzy wydadz Go wrce pogan. To wanie powd do oskarenia Go. Potem wpadli wsza ina-
arcykapani, uczeni wPimie i*starsi (Mk 14,43.53; radzali si midzy sob, jak maj postpi wobec Jezu-
15,1.3.11.31), czonkowie *Sanhedrynu (Mk 14,55) sa (k 6,11). Przeoony synagogi by oburzony tym,
iarcykapani (Mk 14,60-63) s zamieszani wmier e Jezus uzdrowi wszabat (k 13,14). Natomiast
Jezusa. A do koca opowiadania faryzeusze pojawiaj w k 15,2 faryzeusze iuczeni wPimie szemrali, m-
si razem zarcykapanami tylko wMt 27,62. wic: Ten przyjmuje grzesznikw ijada znimi.
W caych Ewangeliach wg Marka iwg Mateusza fa- Jedyne wyrane odniesienie do hipokryzji faryze-
ryzeusze s powizani zprzywdcami ydowskimi: he- uszw odnajdujemy wEwangelii wg ukasza w12,1,
rodianami (Mk 3,6; 12,13; por. Mk 8,15; Mt 22,15-16) gdzie Jezus mwi do uczniw: Strzecie si kwasu,
iuczonymi wPimie (Mk 7,1.5). UMateusza to wa- to znaczy obudy faryzeuszw. Zaraz za paralelnym
nie uczeni wPimie s najczciej czeni zfaryzeusza- wobec Mt 23 fragmentem zawierajcym biada przeciw
mi (np. Mt 12,38; 15,1; 23,2), szczeglnie wsiedmiu faryzeuszom iuczonym wPrawie (zob. k 11,37-52;
13
por. k 20,45-47) ukasz pisze: gdy wyszed stamtd,
uczeni wPimie ifaryzeusze poczli gwatownie nasta-
wa na Niego iwypytywa Go owiele rzeczy. Czyhali
przy tym, eby Go pochwyci na jakim sowie (k
11,53-54).
W kilku miejscach ukasz uywa sformuowania
uczeni wPrawie (nomikoi, synonim uczonych wPimie)
wmiejscach, gdzie Mateusz pisze ouczonych wPimie
ifaryzeuszach. Zatem wk 11,46 uczeni wPrawie na-
kadaj na ludzi ciary nie do uniesienia (por. Mt
23,4), atake wystpuj wnastpnym biada: Biada
wam, uczonym wPrawie, bo wzilicie klucze pozna-
nia; sami nie weszlicie, aprzeszkodzilicie tym, ktrzy
wej chcieli (k 11,52//Mt 23,13). Wk 20,46-47 (//
Mt 23,5-7) Jezus ostrzega swoich uczniw: Strzecie
si uczonych wPimie, ktrzy zupodobaniem chodz
wpowczystych szatach, lubi pozdrowienia na ryn-
ku, pierwsze krzesa wsynagogach i zaszczytne miej-
sca na ucztach. Objadaj oni domy wdw idla pozoru
dugo si modl. Ci tym surowszy dostan wyrok (por.
podobny tekst mwicy ofaryzeuszach wk 11,43).
Rwnoczenie, izarazem paradoksalnie, obraz fary-
zeuszw iuczonych wPimie uukasza nie jest jedno-
znacznie negatywny. Kilka razy faryzeusze zapraszaj
Jezusa na kolacj (k 7,36; 11,37; 14,1). Raz uczeni
wPimie s przedstawieni jako doceniajcy nauczanie
Jezusa: Na to rzekli niektrzy zuczonych wPimie:
Nauczycielu, dobrze powiedziae. Iju onic nie
mieli Go pyta (k 20,39). Oraz, co zastanawiajce,
niektrzy faryzeusze ostrzegaj Jezusa przed zasadzk
na Jego ycie: Wyjd iuchod std, bo Herod chce Ci
zabi (k 13,31).
Podobnie jak uMarka iMateusza, odpowiedzial-
nymi za mier Jezusa wEwangelii wg ukasza s
przywdcy ydowscy. Wpierwszej *zapowiedzi mki
ukasz powtarza sowa Marka: Syn Czowieczy musi
wiele wycierpie: bdzie odrzucony przez starszyzn,
arcykapanw iuczonych wPimie; zostanie zabity,
atrzeciego dnia zmartwychwstanie (k 9,22). Pniej,
gdy naucza wwityni, arcykapani iuczeni wPimie (J10,30). ydzi postrzegali to jako blunierstwo: Ty,
oraz przywdcy ludu czyhali na Jego ycie (k 19,47).
Arcykapani iuczeni wPimie ze starszymi pytaj si
te ordo wadzy Jezusa (k 20,2). Wk 20,19-20 Jezusa Judei iudania si do Galilei. Wrogo narasta
uczeni wPimie iarcykapani zapragnli dosta Go
wswoje rce []. Zrozumieli bowiem, e przeciwko
nim skierowa t przypowie. ledzili Go wic ina-
sali na Niego szpiegw. Ci udawali pobonych imieli
pochwyci Go wmowie, aby Go wyda zwierzchnoci
iwadzy namiestnika (por. k 22,2). To wanie ar-
cykapani, dowdcy stray witynnej istarsi pojmali
Jezusa wogrodzie (k 22,52). Iostatecznie starszy-
zna ludu, arcykapani iuczeni wPimie [] przyprowa-
dzili Jezusa przed Piata (k 22,66-23,1). Arcykapani
iuczeni wPimie gwatownie oskarali Jezusa przed
Herodem (k 23,10).
Mimo e to Rzymianie ukrzyowali Jezusa, uczynili
to na prob przywdcw ydowskich, istd ci drudzy
antysemityzm
s kojarzeni zukrzyowaniem. Widzimy to wk 24,19-
20, gdzie uczniowie idcy do Emaus mwi: nasi
arcykapani iprzywdcy wydali Go na mier iukrzy-
owali. To poczenie staje si szczeglnie wyrane
wDziejach Apostolskich, gdzie Izraelici s regularnie
oskarani ospowodowanie mierci Jezusa: Dz 2,22-
23.26; 3,13-15; 4,8-10 (przeoeni ludu istarsi);
5,30 (Sanhedryn iarcykapan); 7,51-52; 10,39; 13,27-
28 (mieszkacy Jerozolimy iich zwierzchnicy).
WDziejach Pawe mwi trzy razy ozwrceniu si od
ydw do pogan (Dz 13,46; 18,6; 28,28).
4. Ewangelia wg Jana
W caym NT prawdopodobnie Ewangelia wg Jana ma
najwicej cech antysemickich. Spory wniej opisane
czsto koncentruj si wok ydw. Hoi ioudaioi, kt-
re pojawia si czsto uJana, mona przetumaczy jako
Judejczycy (co pojawia si wniektrych przekadach),
ale nie agodzi to problemu. Podobnie jak wEwan-
geliach synoptycznych, ju od samego pocztku fary-
zeusze zoszcz si na Jezusa. WJ 1,19 czytamy, e
ydzi wysali zJerozolimy kapanw ilewitw, aby
przesucha Jana, za wJ1,24 e wysannicy byli
spord faryzeuszw. Tym, co niepokoi faryzeuszw,
jest nie tylko postawa Jezusa wobec szabatu (J7,23;
9,16), ale take, wwikszym stopniu, to, co byo po-
strzegane jako Jego twierdzenia osobie samym: I dla-
tego ydzi przeladowali Jezusa, e czyni takie rzeczy
wszabat. [] Dlatego wic ydzi tym bardziej usiowa-
li Go zabi, bo nie tylko nie zachowywa szabatu, ale
nadto Boga nazywa swoim Ojcem, czynic si rwnym
Bogu (J5,16-18). Ale ydzi szemrali przeciw niemu,
dlatego e powiedzia: Ja jestem chlebem, ktry znie-
ba zstpi (J6,41).
Samookrelenie si przez Jezusa spowodowao ch
ukamienowania Go przez ydw. WJ 8,58-59, gdy
Jezus mwi: Zanim Abraham sta si, JA JESTEM,
porwali wic kamienie, aby rzuci wNiego. To samo
dzieje si, gdy Jezus mwi: Ja iOjciec jedno jestemy
bdc czowiekiem, uwaasz siebie za Boga (J10,33).
Ju wJ4,1 faryzeusze s powodem opuszczenia przez
wmiar rozwoju narracji. ydzi staraj si zabi Jezusa
(J7,1.19.25; 8,37). Kapani zfaryzeuszami wysali stra-
nikw, aby Go pojma (J7,32; por. J7,30.45; 10,39).
To wanie wdialogu midzy ydami aJezusem
padaj niewtpliwie najmocniejsze sowa powiedziane
przeciw ydom: Wy macie diaba za ojca ichcecie
spenia podania swego ojca (J8,44). Reakcj y-
dw jest pytanie: Czy niesusznie mwimy, e jeste
Samarytaninem ie jeste optany przez zego ducha?
(J8,48; por. 8,52). Ewangelista pisze opodziale mi-
dzy ydami ze wzgldu na Jezusa; niektrzy mwi:
On jest optany przez zego ducha iodchodzi od zmy-
sw, inni za: Czy zy duch mgby otworzy oczy
niewidomym? (J10,20-21).
antysemityzm 14

W relacji zaresztowania Jezus przyprowadza ze Jezusa, proces iwydanie Go wrce Poncjusza Piata,
sob do ogrodu kohort oraz stranikw od arcyka- prokuratora rzymskiego s okreleni negatywnie.
panw ifaryzeuszw (J18,3; por. stranikw ydow- (3) Wprzeciwiestwie do twierdze niektrych uczo-
skich wJ18,12). Gdy Jezus jest wkocu przyprowa- nych [np. Carter] nie jest moliwe, bez ignorowania
dzony przed Piata, ten spostrzega: Nard Twj iarcy- caoci Ewangelii, przerzucenie odpowiedzialnoci za
kapani wydali mi Ciebie (J18,35). ydzi mwi do mier Jezusa na Rzymian. Rzymianie ukrzyowali
Piata: My mamy Prawo, awedug Prawa powinien On Jezusa namwieni przez wadze ydowskie. (4) Mimo
umrze, bo sam siebie uczyni Synem Boym (J19,7). e pojawiay si gosy wzywajce do stanowczego od-
Gdy Piat chcia uwolni Jezusa, ydzi zawoali: rzucenia pogldu oantyjudaizmie NT, to pjcie tym
Jeeli Go uwolnisz, nie jeste przyjacielem Cezara. tropem byoby oddzieleniem myli chrzecijaskiej od
Kady, kto si czyni krlem, sprzeciwia si Cezarowi faktw. Nie ma wtpliwoci, e antyjudaizm napdzi
(J19,12; g Poncjusz Piat). antysemityzm. Jednake, nawet wobliczu za holokau-
Warto podkreli, e wEwangelii wg Jana obraz stu, nie moemy anulowa teologii chrzecijaskiej.
faryzeuszw iprzywdcw ydowskich nie jest jedno- Antyjudaizm tkwi wmyli chrzecijaskiej. Ztego
znacznie negatywny. Nikodem, dostojnik ydowski, powodu bardzo wan rzecz jest okrelenie miary,
jest przedstawiony jako znany idobry faryzeusz, ktry po przekroczeniu ktrej mamy do czynienia zbd-
przyznaje, e Jezus jest nauczycielem, ktry przyszed nym uyciem tekstw NT. Musimy przeciwstawi si
od Boga (J3,1-2; zob. te J7,50-51; 19,39). WJ 12,42 drzemicemu wnich potencjaowi antysemickiemu nie
Ewangelista notuje zaskakujce zdanie: i spord przez ich modyfikacj, ale raczej przez waciwe rozu-
przywdcw wielu wNiego uwierzyo, ale zobawy mienie. Na wszystkich chrzecijanach spoczywa obo-
przed faryzeuszami nie przyznawali si, aby ich nie wy- wizek cigego ukazywania, czego te antyjudaistyczne
czono zsynagogi (por. J9,22). teksty nie znacz. (5) Myl gboko zakorzenion
Tak jak wEwangeliach synoptycznych, silny anty- wBiblii jest podkrelenie znaczenia ydw wBoych
judaizm wnarracji Jana jest rezultatem odrzucenia oczach. ydem by Jezus; ydami byli *Apostoowie.
Jezusa przez ydw iich odpowiedzialnoci za Jego Te fakty powinny wyklucza antysemityzm. Gdy Sa-
mier. Prolog Ewangelii wskazuje na to ju na po- marytanie nie przyjli Jezusa, Jakub iJan zapytali Go:
cztku: Przyszo do swojej wasnoci, aswoi Go nie Panie, czy chcesz, bymy powiedzieli: Niech ogie
przyjli (J1,11). WJ 5,42 Jezus mwi: Przyszedem spadnie znieba ipochonie ich? (k 9,54). Jezus
wimieniu Ojca mojego, anie przyjlicie mnie. Od- wodpowiedzi skarci ich, aniektre rkopisy dodaj:
rzucajc Jezusa, ydzi wrezultacie odwracali si od i powiedzia: Nie wiecie, jakiego jestecie ducha;
Boga: kto mn gardzi, gardzi Tym, ktry mnie posa albowiem Syn Czowieczy przyszed nie aby odbiera
(k 10,16). ycie, ale aby je zachowa. Nienawi imciwo
Tym, co przede wszystkim uniemoliwia wycigni- nie mog by cechami naladowcw Jezusa. (6) Rola
cie uproszczonego wniosku oantysemityzmie Ewan- ydw, bdnie nazywanych bogobjcami, wzabjstwie
gelii wg Jana, jest zdanie wypowiedziane przez Jezusa Jezusa jest chwilowa iinstrumentalna. Ostatecznym
wczasie rozmowy zSamarytank: Wy [Samarytanie] powodem mierci Jezusa s grzechy ludzi, zarwno
czcicie to, czego nie znacie, my [ydzi] czcimy to, co ydw, jak ipogan. Wszyscy s winni. Ukrzyowany
znamy, poniewa zbawienie bierze pocztek od y- Jezus mwi zkrzya: Ojcze, przebacz im, bo nie wie-
dw (J4,22). dz, co czyni (k 23,34), co niewtpliwie odnosi si
do przywdcw ydowskich, anie tylko do Rzymian.
5. A ntysemityzm, antyjudaizm Zob. te blunierstwo; etyka Jezusa; faryzeusze;
i mier Jezusa Izrael; Jerozolima; judaizm, wsplnota; kapani i ka-
Podsumowujc, warto podkreli kilka spraw. (1) Ist- pastwo; ludzie, tum; poganie; Prawo; proces Jezu-
nieje powszechne przekonanie, e Ewangelie zawie- sa; saduceusze; Sanhedryn; starsi; synagoga; szabat;
raj treci antysemickie. cilej jednak rzecz biorc, witynia; uczeni wPimie.
teksty te s raczej antyjudaistyczne ni antysemickie.
Nie mona jednak zaprzeczy, e mogy by odczy- Bibliografia. R.J. Allen, C.M. Williamson, Preaching
tane wsposb antysemicki, aczkolwiek wiadczy to the Gospels Without Blaming the Jews: ALectionary Com-
oich niezrozumieniu ibdnym uyciu. (2) Negatyw- mentary (Louisville: Westminster John Knox, 2004);
ny obraz ydw wEwangeliach nie jest powszechny. G. Baum, The Jews and the Gospel: ARe-examination of
Nie potpia si ydw tylko dlatego, e s ydami czy the New Testament (Westminster, MD: Newman Press,
zpowodu ich ydowskiej tosamoci, jak ma to miej- 1961); J. Beutler, Judaism and the Jews in the Gospel
sce wprzypadku antysemityzmu. Nawet Jan, piszc of John (SubBi 30; Rome: Pontificio Istituto Biblico,
o ydach, nie ma na myli wszystkich bez wyjtku. 2006); R. Bieringer, D. Pollefeyt, F. Vandecasteele-
Tylko niektrzy ydzi, szczeglnie faryzeusze, przy- Vanneuville, red., Anti-Judaism and the Fourth Gospel:
wdcy, starsi, czonkowie Sanhedrynu, kapani iarcy- Papers of the Leuven Colloquium, 2000 (Assen: Van
kapan czyli ci, ktrzy angaowali si waresztowanie Gorcum, 2001); W. Carter, Pontius Pilate: Portraits of
15 apokaliptyka inauczanie apokaliptyczne

aRoman Governor (Collegeville, MN: Liturgical Press, dotyczcymi przyszoci ijzykiem, ktrego uywa
2003); T.L. Donaldson, Jews and Anti-Judaism in the do opisania rzeczy przyszych. Niestety, gdy trzeba
New Testament: Decision Points and Divergent Inter- dokadnie zdefiniowa termin apokaliptyczny, nawet
pretations (Waco, TX: Baylor University Press, 2010); wspczesna debata naukowa jest naznaczona solidn
J.D.G. Dunn, The Question of Anti-Semitism in the New dawk dwuznacznoci. Samo sowo jest zaczerpnite
Testament Writings of the Period, [w:] Jews and Chris- zgreckiego apokalypsis, oznaczajcego objawienie lub
tians: The Parting of the Ways, A.D. 70 to 135; The Sec- odsonicie (zob. Ga 1,12; Ap 1,1). We wspczesnej
ond Durham-Tbingen Research Symposium on Earliest biblistyce rdze sowa apokalipsa jest uywany na trzy
Christianity and Judaism (Durham, September 1989), rne sposoby, ktre trzeba koniecznie zdefiniowa
red. J.D.G. Dunn (Grand Rapids: Eerdmans, 1999) wkadej dyskusji nad apokaliptycznym nauczaniem
177-211; C.A. Evans, D.A. Hagner, red., Anti-Semitism Jezusa iEwangelii [Aune].
and Early Christianity: Issues of Polemic and Faith (Min- Po pierwsze, termin apokalipsa jest powszechnie
neapolis: Fortress, 1993); W.R. Farmer, red., Anti-Ju- uywany na okrelenie gatunku literackiego istniej-
daism and the Gospels (Harrisburg, PA: Trinity Press cego wczasach Jezusa, wystpujcego wdzieach pi-
International, 1999); P. Fredriksen, A. Reinhartz, sanych zokresu Drugiej wityni ipniejszych. Po
red., Jesus, Judaism and Christian Anti-Judaism: Read- drugie, terminy apokaliptyczny iapokaliptyka czsto
ing the New Testament After the Holocaust (Louisville: uywane s do opisu wiatopogldu spoecznego ire-
Westminster John Knox, 2002); L.C. Freudmann, ligijnego podzielanego przez wielu ydw wspczes-
Antisemitism in the New Testament (Lanham, MD: nych Jezusowi iczsto, chocia nie wycznie, obecne-
University Press of America); D.A. Hagner, Another go wspisanych apokalipsach [np. Koch; Russel]. Po
Look at The Parting of the Ways, [w:] Earliest Chris- trzecie, termin eschatologia apokaliptyczna odnosi si
tian History: History, Literature, and Theology; Essays do tych cech apokalips iwiatopogldu apokaliptycz-
from the Tyndale Fellowship in Honor of Martin Hengel, nego, ktry koncentruje si na katastroficznym kocu
red. M.F. Bird, J. Maston (WUNT 2/320; Tbingen: wiata.
Mohr Siebeck, 2012) 381-427; J. Nolland, Matthew To opracowanie bierze pod uwag powysze rnice
and Anti-Semitism, [w:] Built upon the Rock: Studies in ibada kady ztych aspektw apokaliptyki iich odnie-
the Gospel of Matthew, red. D.M. Gurtner, J. Nolland sienie do Jezusa.
(Grand Rapids: Eerdmans, 2008) 154-169; P. Richard- 1. Jezus iapokaliptyka jako gatunek literacki
son, red., Anti-Judaism in Early Christianity, 1: Paul and 2. Jezus iwiatopogld apokaliptyczny
the Gospels (Waterloo, ON: Wilfrid Laurier University 3. Jezus ieschatologia apokaliptyczna
Press, 1986); A. Saldarini, Reading Matthew Without 4. Jezus, mowa na Grze Oliwnej ijzyk apoka-
Anti-Semitism, [w:] The Gospel of Matthew in Current liptyczny
Study: Studies in Memory of William G. Thompson, red. 5. Nauczanie apokaliptyczne wczterech Ewange-
D.E. Aune (Grand Rapids: Eerdmans, 2001) 166-184; liach
S. Sandmel, Anti-Semitism in the New Testament? (Phi- 6. Apokaliptyczna mier izmartwychwstanie Je-
ladelphia: Fortress, 1983); D.M. Smith, The Fourth zusa
Gospel in Four Dimensions: Judaism and Jesus, the
Gospels and Scripture (Columbia: University of South 1. J ezus iapokaliptyka
Carolina Press, 2008); J.A. Weatherly, Jewish Responsi- jako gatunek literacki
bility for the Death of Jesus in Luke-Acts (JSNTSup 106; Zgodnie zpopularn definicj apokaliptyka moe by
Sheffield: Sheffield Academic Press, 1994). rozumiana jako: gatunek literacki opisujcy objawie-
D.A. Hagner nia obudowane narracj, przekazane ludzkiemu odbior-
cy za porednictwem istoty zinnego wiata; wyjawiana
apokaliptyka inauczanie jest rzeczywisto transcendentna, ktra jest zarwno
apokaliptyczne czasowa (otyle, oile wskazuje na zbawienie eschato-
Wspczesne uycie sowa apokaliptyczny wjzyku pol- logiczne), jak iprzestrzenna (otyle, oile dotyczy in-
skim ma najczciej negatywne konotacje. Zazwyczaj nego, ponadnaturalnego wiata) [Collins, 4-5]. Mimo
suy okreleniu radykalnych wyznawcw millenary- e ta definicja zostaa poddana krytyce, jest prawdopo-
zmu, owadnitych mani spekulacji okocu wiata, dobnie najbardziej kompletn isystematyczn prb
ktry uwaaj za moliwy do przewidzenia ibliski. zdefiniowania tego gatunku literackiego na poziomie
Termin ten uyty wnegatywny sposb jest niechtnie pragmatycznym, jak posiadamy [Aune, 42]. Spoty-
czony przez wielu chrzecijan zJezusem zNazaretu. kamy liczne przypadki ydowskich apokalips poza-
We wspczesnym dyskursie naukowym sowa apo- biblijnych, ktre mieszcz si wramach tego gatunku
kaliptyczny uywa si wsposb bardziej zniuansowa- literackiego is zwizane znaukowym badaniem Je-
ny. Stao si ono wan czci bada nie tylko nad zusa. Najwaniejsze dla badania Jezusa iEwangelii s:
Ewangeliami, ale take nad historycznym Jezusem, 1 Ksiga Henocha, 2 Ksiga Barucha, Testament Moj-
Jego kontekstem ydowskim, Jego oczekiwaniami esza iApokalipsa Abrahama. S one istotne dlatego,
apokaliptyka inauczanie apokaliptyczne
e byy wuyciu wczasach bliskich yciu Chrystusa
(od ok. II w. p.n.e. do II w. n.e.), atake dlatego, e
zawieraj wiele odniesie tematycznych ijzykowych
do Jego nauczania wEwangeliach.
Z jednej strony taki apokaliptyczny gatunek literacki
moe na pierwszy rzut oka nie sprawia wraenia cile
zwizanego zJezusem. Jego publiczne nauczanie nie
dokonywao si przecie wliterackiej formie apokalip-
tyki. Przeciwnie, cztery Ewangelie NT maj rodzaj lite-
racki zbliony do staroytnej grecko-rzymskiej biografii
lub bios [Burridge] (g Ewangelie: gatunek). Co wi-
cej, pomimo oczywistych podobiestw tematycznych
midzy pozabiblijnymi apokalipsami okresu Drugiej
wityni, nie ma dowodw, e Jezus czyta, zna lub
cytowa ktrykolwiek ztych ydowskich tekstw. Nie
ma adnych odniesie do tej literatury we wszystkich
czterech Ewangeliach. Jedyne wspomnienie wNT
znajdujemy wLicie Judy, ktry przytacza wprost
1 Ksig Henocha (Jud 9).
Z drugiej strony istnieje apokalipsa, ktra jest klu-
czowa dla bada nad Jezusem: Ksiga Daniela. Jest to
jedyna ksiga wBiblii hebrajskiej, ktra przez wsp-
czesnych naukowcw jest powszechnie klasyfikowana
jako pasujca do gatunku literackiego apokalipsy [Col-
lins]. Co wane, jest to te jedyna istniejca ydowska
apokalipsa, oktrej wspomina Jezus lub ktr cytuje
kada zczterech Ewangelii. Wpyw tej szczeglnej
ksigi na Ewangelie jest widoczny przynajmniej wczte-
rech aspektach.
Po pierwsze, s wiadectwa, e Jezus odwoywa
si bezporednio do Danielowego Syna Czowieczego
(g Syn Czowieczy). Biblici zgadzaj si, e najbar-
dziej charakterystycznym sposobem mwienia oso-
bie przez Jezusa byo tajemnicze sformuowanie Syn
Czowieczy (ho huios tou anthrpou). Wprawdzie wiele
mw zawierajcych odniesienie do Syna Czowieczego
wEwangeliach nie ma nic wsplnego ztymi zDn poza
tym wyraeniem (np. Mt 8,20; k 9,58), ale inne tego
typu fragmenty pochodz wprost zapokalipsy Danie-
la. Na przykad wrnych stwierdzeniach dotyczcych
przyjcia Syna Czowieczego (Mt 10,23; Mk 8,38; k
18,8) pobrzmiewaj echa przyjcia kogo podobnego
do Syna Czowieczego zDn 7,14. Lecz najbardziej do-
niosym przykadem jest deklaracja Jezusa wygoszona
przed Kajfaszem i*Sanhedrynem, gdy mwi On, e
ujrz Syna Czowieczego siedzcego po prawicy Boga i/
lub przychodzcego na chmurach zniebios (Mt 26,64;
Mk 14,62; k 22,69). Obraz ten jest bez wtpienia za-
czerpnity zDz 7,13-14, gdzie kto podobny do Syna
Czowieczego przychodzi na chmurach znieba, aby
zaj miejsce obok Przedwiecznego.
Po drugie, co rwnie wane, Jezus kadzie na-
cisk na przyjcie *Krlestwa Boego. Jak stwierdzi
J.D.G. Dunn: Centralne miejsce Krlestwa Boego
(basileia tou theou) wnauczaniu Jezusa jest jednym
znajbardziej spornych idyskutowanych dotyczcych
Go faktw [Dunn, 383]. Istnieje tylko jedna ksiga
16
wBiblii szczeglnie koncentrujca si na przyjciu Kr-
lestwa Boego: Ksiga Daniela. Wprzeciwiestwie do
pism innych prorokw biblijnych, ktrzy nie mwi
oprzyszym Krlestwie, ale raczej ozgromadzeniu wy-
gnacw (g wygnanie iodbudowa), pojawieniu si no-
wej *wityni, drugim wyjciu lub nowym stworzeniu
(np. Iz 9; 11; 40; 56; 6466; Jr 3; 16; 30; Ez 3637;
4048), pierwsza wizja zKsigi Daniela osiga punkt
kulminacyjny, gdy Bg niebios ustanawia swoje przysze
Krlestwo (Dn 2,44-45). Pniej to wieczne Krlestwo
jest dane przez Boga komu podobnemu do Syna Czo-
wieczego, po wywyszeniu go na tronie (Dn 7,14-16).
Rzeczywicie, nawet wEwangelii wg Jana, wmomencie
gdy Jezus mwi oKrlestwie Boga (wczasie rozmowy
zNikodemem [J 3,1-15]), rwnie znajdujemy naucza-
nie oSynu Czowieczym wstpujcym do niebios (J3,13),
tak jak kto podobny do Syna Czowieczego wDn 7,13-15.
Wwietle tych wiadectw wydaje si, e najbardziej cha-
rakterystyczne dla Jezusa nauczanie oKrlestwie jest
zaczerpnite bezporednio zapokalipsy Daniela. Inny-
mi sowy, gdy Jezus mwi oprzyjciu Krlestwa, mwi
oDanielowym Krlestwie Boga [Evans].
Po trzecie, niektrzy biblici sugerowali, e Ksiga
Daniela wpyna te na *zapowiedzi Jezusa dotycz-
ce mki imierci Syna Czowieczego (Mk 8,31; 9,30-
31; 10,33-34 ipar.). Mimo e ciko znale wBiblii
ydowskiej szczeglny dowd na cierpienie imier
Mesjasza, mona uzna, e opis cierpicego Syna
Czowieczego bazuje na poczeniu dwch postaci
zKsigi Daniela: (1) kogo podobnego do Syna Czo-
wieczego, ktry przychodzi wczasie eschatologicznego
utrapienia (Dn 7,13-14.24-25); (2) Mesjasza (maa),
ktrego mier wtym czasie jest opisana dalej wksi-
dze (Dn 9,24-25) [Pitre]. Na poparcie tej mesjaskiej
interpretacji Syna Czowieczego zKsigi Daniela trzeba
doda, e wsamej Ksidze Daniela kto podobny do
Syna Czowieczego jest przeciwstawiony czterem be-
stiom, ktre s precyzyjnie utosamiane zczterema kr-
lami (Dn 7,17) lub czterema krlestwami (Dn 7,23-24).
Jeli bestie wKsidze Daniela wyranie reprezentuj
zarwno krlw, jak iich krlestwa, nie ma powodu,
aby zaprzecza, e Syn Czowieczy peni te same funk-
cje. Kto podobny do Syna Czowieczego jest krlem
(wwymiarze indywidualnym), ktry ucielenia swj
nard (wymiar grupowy) [Bird]. To tumaczyoby,
dlaczego wikszo znanych nam staroytnych ydow-
skich interpretacji Dn 7 jednogonie identyfikuje Syna
Czowieczego jako Mesjasza (1 Hen 47; 62; 4 Ezd 13).
Po czwarte, mowa Jezusa opojawieniu si ohydy spu-
stoszenia (Mt 24,15; Mk 13,14; por. k 21,20), prawdo-
podobnie jedna znajbardziej charakterystycznych przy-
pisywanych Jemu mw apokaliptycznych, jest wprost
wzita zKsigi Daniela (zob. Dn 9,24-26). Przyjrzymy
si temu obrazowi pniej, wopracowaniu dotyczcym
mowy na Grze Oliwnej (zob. pkt 4. poniej).
Ksiga Daniela mieci si wramach gatunku lite-
rackiego apokalipsy iwidzimy jej wpyw na charakte-
17
rystyczne dla Jezusa nauczanie oSynu Czowieczym
iKrlestwie Boym. Wskazuje to na doniose znacze-
nie przynajmniej tego jednego tekstu apokaliptycznego
dla bada nad Jezusem.
2. J ezus iwiatopogld
apokaliptyczny
Dodatkowy, obfity materia dotyczcy wpywu apoka-
lipsy Daniela znajdujemy wEwangelii wg Jana. Jezus
jest tam przedstawiony jako podzielajcy wiatopo-
gld, ktry moemy nazwa apokaliptycznym lub apo-
kaliptyk.
Zanim zaczniemy bada te wiadectwa, musimy zro-
bi dwa zastrzeenia. Przede wszystkim aden zpunk-
tw opisanych poniej, wyjty zkontekstu, nie pokazu-
je Jezusa jako podzielajcego wiatopogld apokalip-
tyczny (np. wiara wistnienie *aniow i*demonw nie
jest wadnym wypadku cech wyczn apokaliptyki
ydowskiej). Opiszemy raczej kombinacj rnych wi-
zji, ktre su do przypisania wiatopogldu apokalip-
tycznego Jezusowi wEwangeliach. Co wicej, auten-
tyczno bd jej brak prawie caego materiau zawar-
tego wczterech Ewangeliach jest wci przedmiotem
debaty. Zatem poniszy zbir jest przedstawiony bez
przesdzania oautentycznoci poszczeglnych jego
czci. Ma by raczej wizytwk tych sw iczynw
przypisywanych Jezusowi wEwangeliach, ktre, zebra-
ne razem, stanowi lub do dobrze si zgadzaj ztym,
co wiemy owczesnej apokaliptyce ydowskiej.
Po pierwsze, greckie sowo apokalypsis (objawienie)
sugeruje, e wiatopogld apokaliptyczny czsto wy-
kazuje zainteresowanie objawieniami innego wiata
[Rowland]. Za pomoc takiego objawienia *prorok
lub wizjoner otrzymuje dostp lub podruje przez
rzeczywistoci niewidzialne, takie jak niebiosa lub
pieko, atake poznaje dziaania anielskie idiabel-
skie oraz przyszo ludzkoci (np. Dn 2; 7; 9; 1112;
1 Hen 136; 4 Ezd 314; 2 Ba 13; 5374). Dowiad-
czenia wizjonerskie wEwangeliach (g sny i wizje)
s przypisywane Jezusowi wtakich momentach jak
Jego *chrzest wJordanie zrki Jana (Mt 3,13-17; Mk
1,10-11; k 3,21-22; por. J1,32-34), przemienienie na
grze Tabor (Mt 17,1-8; Mk 9,2-8; k 9,28-36) oraz
gdy Ojciec przemawia zniebios wczasie paschalnym
(J12,27-30). Odnoszc si do swojego nauczania, Je-
zus mwi otajemnicach Krlestwa (Mt 13,11-12; Mk
4,10-12; k 8,10) io objawieniu maluczkim tego, co
jest ukryte dla mdrych (Mt 11,25-27; k 10,21-22).
Wjednym miejscu Jezus twierdzi, e widzia szata-
na spadajcego znieba jak byskawica (k 10,18),
najwyraniej nawizujc do ydowskiej tradycji upad-
ku zych aniow (por. Jud 6). WEwangelii wg Jana
Jezus wiadczy otym, co widzia isysza (J3,32) wEwangeliach nigdzie nie mwi otakich wdrwkach,
jako Ten, ktry zstpi zniebios (J3,13), oraz mwi, co
zobaczy iusysza od Ojca wniebiosach (J8,28.38). lestw, ale take nadaje im bardzo znaczc, jeli nie
Warto przy okazji zauway, e wiadectwa objawie
Jezusa wEwangeliach s stosunkowo mao tajemnicze
apokaliptyka inauczanie apokaliptyczne
wporwnaniu ze skomplikowanymi opisami podob-
nych wizji wydowskiej literaturze apokaliptycznej.
Po drugie, wiatopogld apokaliptyczny jest czsto
naznaczony wiar wistnienie idziaalno istot zinne-
go wiata, szczeglnie aniow idemonw. We wszyst-
kich wczesnych apokalipsach ydowskich istoty takie
odgrywaj donios rol wludzkiej historii, zarwno in-
dywidualnej, jak ipolitycznej (np. Dn 710; 1 Hen 15;
78; 1736; 56; 90100; Ap. Abr. 1018; 4 Ezd 314;
2 Ba 67). Podobnie wEwangeliach: Jezus nie tylko
wierzy wistnienie aniow, ale przyznaje im doniose
miejsce zarwno wswoich sowach, jak iczynach. Na
przykad wici anioowie s stranikami maluczkich
Boga (Mt 18,10); raduj si, gdy grzesznik si nawraca
(k 15,10); nios dusz azarza na ono Abrahama
(k 16,22); zbieraj wybranych Boga zczterech stron
wiata (Mt 24,31; Mk 13,27); oddzielaj sprawiedli-
wych od zych wczasie sdu ostatecznego (Mt 13,36-
42); asystuj wukaraniu zych (Mt 13,41-42.49-50); s
bezporednio powizani zchwa niebiaskiego Syna
Czowieczego (Mt 25,31; J1,51). Wodpowiedzi na
propozycj jednego zuczniw, by uy siy fizycznej,
Jezus owiadcza, e mgby cign wicej ni dwa-
nacie zastpw aniow (tj. ponad 72000), aby go
wspieray (Mt 26,53).
Co wane, wnauczaniu Jezusa czsto wikszy
nacisk pooony jest na nauczanie odemonach ni
oanioach. WEwangeliach synoptycznych spora cz
publicznej suby Jezusa powicona jest nauczaniu
oszatanie (k 10,18), zym (Mt 5,37) iBelzebu-
bie, ksiciu demonw (Mt 12,24-29; Mk 3,22-27; k
11,15-22). Wszystkie te fragmenty zakadaj istnienie
imoc istot demonicznych (Mk 9,38-41; k 9,49-50).
Take wiele dziaa Jezusa jest skoncentrowanych na
obaleniu iwyrzuceniu zych duchw (np. Mk 1,23-28//
k 4,33-37; Mt 8,28-34//Mk 5,1-17//k 8,26-37; Mt
17,14-18//Mk 9,14-27//k 9,37-43). WEwangelii wg
Jana, mimo e nie ma opisu egzorcyzmu, Jezus odno-
si si do diaba jako wadcy tego wiata (J13,30),
anawet opisuje swoj zbliajc si mk imier jako
rodzaj egzorcyzmu, wktrym ksi tego wiata zo-
stanie wyrzucony precz (J12,30-32). Jest jasne, e
wczterech Ewangeliach Jezus podziela wczesn y-
dowsk wiar apokaliptyczn wistnienie aniow ide-
monw oraz ich ingerencj wycie ludzi.
Po trzecie, wczesna apokaliptyka ydowska interesu-
je si Krlestwami zinnego wiata, takimi jak niebiosa,
pieko (lub Hades), Gehenna, ono Abrahama czy raj.
Standardow cech tej literatury, ktra wyraa wiato-
pogld apokaliptyczny, s duchowe wdrwki przez te
duchowe przestrzenie (np. 1 Hen 1416; 1736; Ap.
Abr. 1517; Test. Lew. 25; 2 Hen 19). Mimo e Jezus
Jego nauczanie nie tylko zakada istnienie tych Kr-
centraln rol. Na przykad wicej jest wEwangeliach
odniesie do Gehenny jako miejsca duchowej kary ni
apokaliptyka inauczanie apokaliptyczne
we wszystkich innych tekstach NT (np. Mt 5,27-30;
Mk 9,43-48; Mt 10,26-33; k 12,2-7; por. Mt 18,8-9).
Wwikszoci przypadkw Gehenna opisana jest jako
miejsce kary wiecznej. Jednake wprzynajmniej jed-
nym tekcie Jezus opisuje Gehenn jako krlestwo
czasowej kary przez ogie, czc j zduchowym wi-
zieniem, zktrego mona by ewentualnie uwolnionym
(Mt 5,21-26; por. t. Sanh. 13,3; m. Ed. 2,10) [Jeremias,
TDNT 2,657-658]. Winnych miejscach Jezus mwi
o onie Abrahama jako pomiertnym miejscu odpo-
czynku ipokoju, ktre jest przeciwstawione Hadesowi,
pomiertnemu miejscu mki (k 16,19-31).
Co wane, mimo powszechnej opinii, e Krlestwo
Boe nie jest raczej Krlestwem, ale panowaniem [Per-
rin; Crossan], wspczeni biblici wskazuj, e wnie-
ktrych mowach Krlestwo Boe jest wrzeczywistoci
opisane jako Krlestwo ponadnaturalne, do ktrego
mona wej, zktrego mona by wyrzuconym lub
mie zabronione wejcie [Allison 2010]. Rzeczywicie,
wwielu przypadkach Krlestwo Boe jest sposobem
mwienia oniebiosach [Dunn 245]. Na przykad
Jezus naucza, e sprawiedliwi bd ucztowali zAbra-
hamem, Izaakiem iJakubem wKrlestwie, podczas
gdy li s wrzuceni do zewntrznej ciemnoci, ducho-
wego krlestwa potpionych (Mt 8,11-12; k 13,28-29;
por. Mt 22,1-14). Podobnie ci, ktrzy nie oczycili si
zgrzechw, nie wejd do Krlestwa (przyrwnanego
do wiecznego ycia); pjd raczej do ognistego krle-
stwa Gehenny (Mk 9,42-48). Wswojej odpowiedzi na
wyznanie Piotra Jezus ustanawia Krlestwo przeciwko
duchowemu krlestwu Hadesu (Mt 16,18-19). Podczas
Ostatniej Wieczerzy Jezus obiecuje swoim uczniom,
e bd pili wKrlestwie, jasno okrelajc je jako miej-
sce ucztowania (Mt 26,29; Mk 14,25; k 22,16-18.28-
30). Podobnie, gdy ukrzyowany Jezus jest proszony
przez otra, by pamita onim, gdy przyjdzie do swego
Krlestwa, Jezus odpowiada, obiecujc mu, e bdzie
zNim wraju (k 23,43). Wkocu, nawet wEwangelii
wg Jana Jezus opisuje Krlestwo jako stref, do ktrej
czowiek nie moe wej, jeli nie narodzi si zwody
iducha (J3,5), aJego ostatnie sowa do Piata przed
ukrzyowaniem dotycz Krlestwa, ktre nie jest ztego
wiata (J18,36). Wcaej Ewangelii wg Jana Jezus pod-
krela, e On sam nie jest ztego wiata (J8,23); prze-
ciwnie, Syn Czowieczy zstpi zniebios (J3,13; por.
J6,62). Podsumowujc, nauczanie Jezusa wEwan-
geliach oKrlestwie nie ztego wiata jest cakowicie
zgodne ze wiatopogldem apokaliptycznym.
Po czwarte, apokaliptyka jest prawdopodobnie
najlepiej znana ze swojego zainteresowania kocem
tego wiata ipocztkiem wiata, ktry ma nadej.
To zainteresowanie wyraa si wopisach wydarze
dnia ostatecznego, takich jak okres niespotykanego
ucisku, powstanie faszywych mesjaszy izwodniczych
przywdcw ludw, wojny ibitwy, *sd ostateczny,
*zmartwychwstanie umarych oraz ustanowienie no-
wych niebios inowej ziemi (np. Dn 79; 1112; 1 Hen
18
8590; 91,11-17; 93; 4 Ezd 7; 13; 2 Ba 2630). Mona
zauway kilka przypadkw takiego samego zaintere-
sowania wEwangeliach, gdzie Jezus opisuje wydarze-
nia przy kocu czasw. Mwi np. otym pokoleniu jako
pokoleniu zych przeladowcw (Mt 23,34-36), wkt-
rym Krlestwo doznaje przemocy (Mt 11,12; k 16,16).
Podobnie odmalowuje wyrany kontrast midzy tym
wiekiem lub tym czasem cierpienia, achwa wieku,
ktry ma przyj (Mk 10,29-31; k 17,30). Mwi tak-
e onadchodzcym czasie boleci, wktrym pojawi
si wojny, bitwy, przeladowania ifaszywi mesjasze
(Mt 24,3-8; Mk 13,3-8; k 21,5-9). Po zmierzchu tego
wieku Jezus oczekuje zmartwychwstania umarych
(Mt 11,20-24; k 10,13-15) iich sdu ostatecznego (Mt
12,38-42; k 11,29-32; J5,24-25), wczasie ktrego lu-
dzie zdadz sobie spraw zkadego sowa, ktre wy-
powiedzieli (Mt 12,36-37), zanim Bg ustanowi Nowy
wiat (palingenesia) (Mt 19,28).
Te cztery aspekty zebrane razem podkrelenie
ponadnaturalnego objawienia, widoczna wiara wdzia-
anie aniow idemonw, skoncentrowanie na niewi-
dzialnych Krlestwach duchowych, przepowiadanie
koca tego wiata byy tym, co popychao wielu do
skojarzenia sw Jezusa zEwangelii zwczesnymi y-
dowskimi pogldami znanymi jako apokaliptyka.
Istnieje jednake jedna godna uwagi rnica midzy
sowami Jezusa awczesn apokaliptyk ydowsk. Ru-
chy apokaliptyczne zreguy s mocno skoncentrowane
na ziemskiej sile iwydarzeniach politycznych, szcze-
glnie na poganach, ktrzy przeladuj wybrany nard
Boga (np. Dn 2; 7; 1112) [Vielhauer]. Mimo twier-
dze niektrych badaczy, e Jezus jest zaangaowany
wbezporedni iszerok krytyk Imperium Rzymskie-
go [Wright 1996; Horsley], nie znajdujemy nigdzie
wJego nauczaniu szczeglnej uwagi skierowanej na
wydarzenia polityczne czy na imperia pogaskie, jaka
jest obecna we wczesnych apokalipsach ydowskich
czy nawet ubiblijnych prorokw. Abstrahujc od krt-
kiej nauki, by odda Cezarowi to, co naley do Cezara
(Mk 12,13-17), oraz przepowiedni zawirowa politycz-
nych oraz wojen iodgosw wojen wmowie na Grze
Oliwnej (Mt 24,3-8; Mk 13,3-8; k 21,5-9), nauczanie
Jezusa wEwangeliach jako takie jest bardziej skoncen-
trowane na siach zinnego wiata dziaajcych wtle
wydarze indywidualnych ipolitycznych anioach,
demonach, Krlestwie Boym, krlestwie szatana
ni na widzialnych siach politycznych iziemskich
potgach. Okazuje si, e te ostatnie nie maj adnej
wadzy oprcz tej danej zgry (J19,11).
3. J ezus ieschatologia
apokaliptyczna
W przeciwiestwie do powszechnej zgody dotyczcej
wiatopogldu apokaliptycznego Jezusa, kwestia Jezu-
sa i*eschatologii apokaliptycznej bya przedmiotem
oywionej debaty przez ostatnie 150 lat. Zadawano py-
tania, jak Jezus rozumia przyjcie Krlestwa Boego
19
iSyna Czowieczego, czy wskaza On chwil katastro-
ficznego koca wiata na czas swojego wasnego ycia
(jak inni apokaliptyczni wizjonerzy) iczy wzwizku
ztym historia udowodnia, e si myli. Jak to zwykle
bywa ztak obszernym materiaem, naukowcy rni
si wszczegach swoich teorii. Pomimo tego moemy
uporzdkowa pogldy, ktre skadaj si na debat jako proces wzrostu. Przypowieci takie jak oziarnku
oapokaliptycznym Jezusie [Miller].
Po pierwsze, jedn stron debaty jest apokaliptycz-
ny Jezus. To stanowisko jest zakorzenione historycz-
nie wsynnym dziele Alberta Schweitzera The Quest
of the Historical Jesus (1903), wktrym wszystko, co
Jezus robi ipowiedzia, byo opisane jako cakowicie
zdeterminowane Jego oczekiwaniem bliskiego koca
wiata. Ztego punktu widzenia Jezus nie tylko dzieli
wiatopogld apokaliptyczny Jemu wspczesnych, ale
take eschatologi apokaliptyczn mwic obliskim
zniszczeniu iodnowieniu wiata [Bultmann; Vermes;
Ehrman; Allison]. Jezus mwi oKrlestwie jako b-
dcym w zasigu rki (Mt 4,17; Mk 1,15) iwydaje
si, e zamierza On wskaza moment przyjcia Syna
Czowieczego wchwale oraz/lub nadejcie Krlestwa
Boego (np. Mt 10,23; Mk 9,1; 13,24-27 ipar.). Mo-
emy stwierdzi na tej podstawie, e Jezus naucza, i
przysze Krlestwo Boe, ktre jest utosamiane zka-
tastroficznym kocem tego wiata, przyjdzie bardzo
szybko, wcigu ycia Jemu wspczesnych. Efekt tego
spojrzenia moe by dobrze podsumowany sowami Je-
zusa zmowy na Grze Oliwnej: Nie przeminie to po-
kolenie, a si to wszystko stanie (Mt 24,34; Mk 13,31;
k 21,32). Ztego punktu widzenia przyjciu Krlestwa
iSyna Czowieczego wczasie ostatecznego ucisku
eschatologicznego bd towarzyszy rozpad kosmosu
oraz zmartwychwstanie isd ostateczny umarych. Jed-
nym sowem apokaliptyczny Jezus oczekiwa bliskiego
koca wiata, ktry znamy, za historia pokazaa, e si
myli [Schweitzer, 371].
Po drugie, przeciwn stron debaty jest nieapokalip-
tyczny Jezus. Ztego punktu widzenia Jezus nie proro-
kowa obliskim ikatastroficznym kocu wiata. Kad
natomiast nacisk na obecne Krlestwo Boe, ktre opi-
sywa jako ingerencj Boej mocy wwiecie tu iteraz
[Dodd; Crossan; Borg; Patterson]. To obecne Krle-
stwo przejawia si na wiele sposobw: przez egzorcy-
zmy Jezusa (Mt 12,28; k 11,20), wJego nauczaniu
omioci Boga ibliniego (Mk 12,28-34), wbiednych
iprzeladowanych (Mt 5,3-12; k 6,20-23) oraz wspra-
wiedliwych, ktrzy cierpi przeladowanie (Mt 11,2-11;
k 16,16). Nacisk pooony jest tu na mowy oSynu
Czowieczym dotyczce teraniejszoci, wktrych tytu
ten nie jest zaczerpnity zKsigi Daniela, ale po prostu
zaramejskiego okrelenia czowieka (por. Mk 3,27-28).
Wtym wietle Jezus moe powiedzie Mu wspczes-
nym, e Krlestwo nie przychodzi w sposb dostrze-
galny, ale raczej Krlestwo Boe pord was [entos
hymn] jest (k 17,21). Rzeczywicie, sumujc liczb
nauk przypisywanych Jezusowi, ktre przewiduj bliski
apokaliptyka inauczanie apokaliptyczne
koniec wiata, widzimy, e jest ich znacznie mniej ni
nauczania, ktre nie mwi okocu wiata lub sugeru-
je eschatologi, ktra ju si dzieje. Takie spojrzenie
jest take krytyk autorw hipotezy apokaliptycznego
Jezusa za cige ignorowanie przypowieci, wktrych
przyjcie Krlestwa Boego jest wielokrotnie opisane
gorczycy (Mt 13,31; Mk 4,30; k 13,18), zaczynie (Mt
13,33; k 13,20), ziarnie, ktre samo wzrasta (Mk 4,26-
29) oraz chwastach ipszenicy (Mt 13,24-30; por. Mt
13,36-43) sugeruj, e przyjcie Krlestwa dokonuje si
etapami ijest rozcignite wczasie. Wkocu obrocy
nieapokaliptycznego Jezusa dowodz, e ewangeliczne
nauczanie, wktrym Jezus okrela moment przyszego
nadejcia Syna Czowieczego iKrlestwa Boego (Mt
10,23; Mk 9,1; 13,30 ipar.), podobnie jak tzw. apoka-
liptyczna mowa na Grze Oliwnej (Mt 24; Mk 13; k
21), nie s autentyczne. Zamiast pochodzi od Jezusa,
s pniejszym wytworem wczesnego Kocioa, stwo-
rzonym dekady po ukrzyowaniu wkontekcie kryzysu
religijnego spowodowanego odrzuceniem Dobrej No-
winy przez wszystkich ydw oraz kryzysu polityczne-
go zwizanego zrzymskim przeladowaniem.
Po trzecie, ijakby midzy powyszymi pogldami,
niektrzy biblici broni szeroko opisywanego Jezusa
eschatologicznego. Zjednej strony pogld ten odrnia
si od nieapokaliptycznego Jezusa, poniewa stwier-
dza, e zapowiada On koniec (eschaton) tego wieku
iprzysze spenienie si Krlestwa Boego. Zatem
Jezus moe by trafnie opisany jako majcy pogldy
eschatologiczne, poniewa jako yd zIw. n.e. podziela
eschatologiczne nadzieje wielu sobie wspczesnych na
przywrcenie Izraela (Mt 19,28; k 22,28-30), zebra-
nie zagubionych pokole (Mt 8,11-12; k 13,28-29), na-
stanie nowej wityni (Mt 26,61; Mk 14,58) oraz zmar-
twychwstanie isd ostateczny umarych (Mt 12,38-42;
k 11,29-32) [Sanders]. Zdrugiej strony pogld ten
rni si od Jezusa apokaliptycznego, poniewa utrzy-
muje, e Jezus nie ustanowi chronologii bliskiego
zniszczenia wiata. Przeciwnie, Jezus mwi oeschato-
logicznej nadziei Krlestwa, zarwno jako ju obecnej
wmocy ukazywanej wJego egzorcyzmach i*uzdro-
wieniach (Mt 4,17; Mk 1,15; Mt 12,28; k 11,20), jak
ijeszcze nieprzyjtej przez cay wiat. Instruowa On
uczniw, by si modlili: Przyjd Krlestwo Twoje
(Mt 6,9-13; k 11,2-4) [Meier; Keener]. Wten sposb
obrocy Jezusa eschatologicznego prbuj zachowa
rwnowag midzy przysz arealizujc si eschatolo-
gi, zarwno wczynach, jak isowach Jezusa. Badacze
ci unikaj przymiotnika apokaliptyczny wodniesieniu
do eschatologii Jezusa: Powinno si zdecydowanie
unika szerszego uycia [] przymiotnika apokalip-
tyczny dla przyszego scenariusza ponadnaturalnych
interwencji wludzk histori, wtym niesychanej
przemocy iokropnoci. Eschatologiczny jest termi-
nem bardziej odpowiednim [Dunn, 401; por. Reiser,
321].