ILUSTROWANA

ENCYKLOPEDIA
BIBLIJNA
Pod redakcj Tima Dowleya
 Tytu oryginau:
Candle Illustrated Bible Encyclopedia
Imprimatur:
Za zgod Kurii Metropolitalnej Warszawskiej z dnia 03.02.2017/Nr/D/2017.
Przekad:
Tomasz Fortuna
Redakcja:
Ireneusz Barea
Konsultacja naukowa:
Ks. prof. dr hab. Mirosaw Wrbel
Korekta:
Zesp VOCATIO
Projekt okadki:
Joanna Zonkiewicz
Redakcja techniczna:
Magorzata Biegaska-Bartosiak

Copyright 2005 Lion Hudson Plc. / Tim Dowley &Associates all rights reserved.
All rights reserved.
Materia opracowano za zgod Bill Noller International Publishing San Dimas, CA 91773
Zdjcia: Tim Dowley (s. 12, 13, 14, 21, 27, 32 u dou, 44, 53, 54, 57, 75, 81, 89, 92, 100, 102, 106, 117, 120, 121,
124, 126, 132, 142, 143 u gry, 160, 168-169, 181, 188, 192, 193, 201, 218, 221, 222, 229, 230);
Peter Wyart (s. 9, 17, 19, 26, 32 u gry, 33, 74, 82, 85, 96, 99, 105, 108 u gry, 115, 116 u gry, 121 (zdjcie
posgu Artemidy), 122, 128, 143 u dou, 165, 170-171, 186, 198, 205, 223, 228);
Mapy: Hardlines;
Tablice chronologiczne: Tony Cantale;
Ilustracje: Frank Baber (s. 162 u gry); Brian Bartles (s. 144-145, 219); Shirley Bellwood (s. 97);
Peter Dennis (s. 1, 2, 3, 9, 10 u dou, 13, 15, 16 u gry, 17, 18, 19, 22, 23 u gry); Jeremy Gower (s. 31,
154 u gry); James Macdonald (s. 56, 67, 78, 94, 102, 229, 236); Bob Moulder (s. 174-175); Trevor Parkin
(s. 45, 58, 138-139); Alan Parry (s. 74, 81, 93, 95, 130, 131, 133, 134, 135, 136, 137, 146-147, 148, 149, 151,
154 u dou, 155, 158-159, 160-161, 162 u dou, 163, 166-177, 182-183); Kate Pascoe (s. 187); Francis Phillipps
(s. 4, 80); David Price (s. 23 u dou); Richard Scott (s. 8, 10 u gry, 16 u dou, 47, 57, 70, 71, 91, 106, 117, 118,
141, 142, 166, 167, 180, 181, 195, 196, 197, 199, 200, 202, 203, 204, 205, 206, 208, 209, 210, 211, 212-213,
213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 234, 235); Annabel Spenceley (s. 83, 233); Paul Wyart (s. 186).
Ilustracje na okadce: Peter Dennis, Hardlines (mapa), Alan Parry, Richard Scott, Peter Wyart.

Copyright for the Polish edition 2017 by Oficyna Wydawnicza VOCATIO

All rights to the Polish edition reserved
Wszelkie prawa do wydania polskiego zastrzeone.
Ksika ani adna jej cz nie moe by przedrukowywana ani w jakikolwiek inny
sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana
elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu
bez pisemnej zgody wydawcy.
W sprawie zezwole naley zwraca si do:
Oficyna Wydawnicza VOCATIO
02-798 Warszawa, ul. Polnej Ry 1
e-mail: vocatio@vocatio.com.pl
Redakcja: tel. (22) 648 54 50
Dzia handlowy: tel. (22) 648 03 78, fax (22) 648 03 79,
e-mail: handlowy@vocatio.com.pl
Ksigarnia internetowa:
e-mail: sklep@vocatio.com.pl
www.vocatio.com.pl

ISBN 978-83-7829-222-7
Spis treci

Skd pochodzi Biblia ...................................... 5

Historia czasw biblijnych............................. 27
Wprowadzenie do Starego Testamentu........ 45
Wprowadzenie do Nowego Testamentu ....... 79
ycie w czasach biblijnych ......................... 129
Religia w czasach biblijnych ....................... 165
Postaci biblijne............................................ 195
Fakty i liczby w Biblii ................................... 223
Indeks ......................................................... 237
 Lecz On by przebity za nasze grzechy,
zdruzgotany za nasze winy.
Spada Na chosta zbawienna dla nas,
a w Jego ranach jest nasze zdrowie. (...)
Zacny mj Suga usprawiedliwi wielu,
ich nieprawoci On sam dwiga bdzie.
Iz 53,5.11

Podano Mu ksig proroka

Izajasza. Rozwinwszy ksig,
natra na miejsce, gdzie byo
napisane: Duch Paski spoczywa
na Mnie.

k 4,17-18
Skd pochodzi Biblia
Czym jest Biblia? ........................................................ 6
Na czym spisano Bibli? ............................................ 7
Jzyki Biblii ................................................................. 8
Kto napisa Bibli? .................................................... 10
Zwoje znad Morza Martwego ................................... 12
Narodziny Ksigi....................................................... 14
Metody kopiowania Biblii .......................................... 16
Pierwsze tumaczenia ............................................... 17
Bezcenne ksigi ....................................................... 18
Biblia dla zwykych ludzi ........................................... 20
Koniec z kopiowaniem! ............................................. 22
Dwaj wielcy tumacze ............................................... 23
Dawne przekady Biblii na jzyk polski ..................... 24
Wspczesne przekady Biblii
na jzyk polski (XXXXI wiek) .................................. 25
Zmienia si wiat zmienia si jzyk ....................... 26
 Czym jest Biblia?
Biblia to biblioteka skadajca Prawo Poezja i Mdro
si z 66 ksig 39 ksig Starego Czasami zwane Picioksigiem. Ksigi pene przysw, zagadek,
Testamentu i 27 ksig Nowego przypowieci, przestrg i sentencji
Testamentu (wg katolikw Biblia Historia mdrociowych.
skada si z 73 ksig - 46 Starego Ksigi opowiadajce histori
Testamentu i 27 ksig Nowego narodu wybranego od momentu Prorocy
Testamentu). Pocztkowo ksigi wejcia do ziemi obiecanej a do Prorocy wyjaniali wydarzenia
STAREGO TESTAMENTU miay okresu wygnania. z przeszoci, otwarcie przeciwsta-
posta oddzielnych zwojw spisa- wiali si zu w teraniejszoci
nych w jzyku hebrajskim i aramej- i przepowiadali Boe dziea
skim; nie wiadomo, jak ani gdzie po w przyszoci.
raz pierwszy zebrano je w jedn Prawo
ksig. Ksigi Starego Testamentu
maj rnych autorw i odmienn
stylistyk. Mona je podzieli na Historia
cztery gwne grupy:

POWTRZONEGO PRAWA
RODZAJU

KAPASKA
WYJCIA

Prorocy KSIGI:

JOZUEGO
LICZB

SDZIW
Poezja

1 KRLEWSKA
1 SAMUELA

2 KRLEWSKA
2 SAMUELA
RUT i mdro
SAM

KRLE
RU

SAM
S

1 KRONIK
R

NEHEMIASZA
A

2 KRONIK
EZDRASZA
JEREMIASZA
LAMENTACJE
IZAJASZA

EZECHIELA

ESTERY
1 MACHABEJSKA
DANIELA

2 MACHABEJSKA
OZEASZA

PIE NAD PIENIAMI

ABDIASZA
JOELA

MICHEASZA
AMOSA

JONASZA

PSALMW
MDROCI

PRZYSW
SOFONIASZA
HABAKUKA
NAHUMA

HIOBA

KOHELETA
ZACHARIASZA

SYRACHA
MALACHIASZA
AGGEUSZA

TOBIASZA

BARUCHA
JUDYTY

Historia
Ksigi
Deuterokanoniczne
WG. W. MATEUSZA

WG. W. UKASZA

Chr. ydzi, a w wikszoci rwnie

WG. W. MARKA

Ksigi Deuterokanoniczne
protestanci, nie uznaj ich za cz
WG. W. JANA

Do grupy tej nale ksigi Starego

Testamentu, ktre powstay w okre- kanoniczn Pisma witego.
DZIEJE APOSTOLSKIE

EWANGELIE:
sie od III w. przed Chr. do I w. po Ksigi Deuterokanoniczne to war-
tociowe i interesujce dokumenty
historyczne. Mona wrd nich
1 DO KORYNTIAN

Listy znale zarwno oparte na faktach,

2 DO KORYNTIAN
DO RZYMIAN

jak i wymylone, symboliczne

1 DO TESALONICZAN
DO GALATW

2 DO TESALONICZAN
DO EFEZJAN

opowieci.
1 DO TYMOTEUSZA
DO FILIPIAN
DO KOLOSAN

2 DO TYMOTEUSZA

LISTY W. PAWA:
DO HEBRAJCZYKW

Listy
1 LIST W. PIOTRA
LIST W. JAKUBA
DO FILEMONA
DO TYTUSA

2 LIST W. PIOTRA

Listy w. Pawa do kociow

1 LIST W. JANA

w rnych miastach oraz do

2 LIST W. JANA
3 LIST W. JANA
LIST W. JUDY

Dwadziecia siedem ksig poszczeglnych chrzecijan,

NOWEGO TESTAMENTU a take listy napisane przez innych
APOKALIPSA W. JANA

powstao w jzyku greckim. Mona apostow.

je podzieli na nastpujce grupy:
Apokalipsa w. Jana Apostoa
Historia Ksiga ta zawiera listy do siedmiu
Do tej grupy nale cztery kociow w Azji Mniejszej oraz
Ewangelie oraz Dzieje Apostolskie. przekona czytelnikw do wiary zatrwaajce, ale te niosce
Ewangelie to jednak nie tylko w Jezusa i przekaza im obraz pokrzepienie wierzcym, wizje
przekazy historyczne. Maj one Jezusa-Mesjasza. czasw ostatecznych.

6
 Na czym spisano Bibli?
Kamie
Pierwszym trwaym materiaem
pimienniczym by kamie. W Biblii
pierwsza wzmianka o pimie
pojawia si w momencie przekaza-
nia Izraelitom Dziesiciu Przyka-
za, ktre wyryto w kamieniu.
Pierwsze tablice zapisa sam Bg.
Gdy Mojesz potuk te tablice,
musia je ponownie zapisa. Uy
do tego duta.
Woskowane pytki
Do pisania suyy rwnie pokryte
woskiem pytki wykonane z drewna
lub koci soniowej. Korzystali
z nich Asyryjczycy, Grecy i Rzymia-
nie. Czasami sczepiano ze sob
dwie takie pytki. Za piro mg
posuy kady zaostrzony patyk.
Gliniane tabliczki
W staroytnej Babilonii glin
przeznaczon na materia
pimienniczy formowano w cienkie,
paskie, prostoktne tabliczki.
Sowa odciskano w mikkiej glinie
specjalnym rylcem z trjktn
gwk. Nastpnie tabliczki
wystawiano na soce, aby glina
stwardniaa. Archeologowie
odnaleli cae biblioteki zoone
z takich tabliczek.
Ludzie czsto zapisywali notat-
ki, rachunki, a nawet listy zakupw
na kawakach potuczonych naczy
(skorupach).
Atrament wyrabiano z sadzy
zmieszanej z olejem lub gum.
Papirus
Jeszcze zanim powstay piramidy,
Egipcjanie nauczyli si wytwarza
papier papirusowy z mikiszu
(wntrza odygi) trzciny papirusowej
porastajcej bagniste tereny
w caym Egipcie. Grube, ociekajce
wod odygi ukadano na sobie
rzdami, a potem tuczono je
pakami, a zczyy si w pask
pacht papieru (dzisiejsze sowo
papier pochodzi od papirusu). Po
wyschniciu pachty te mogy suy
do pisania. Papirus by drogi, ale
mona go byo uywa ponownie
po zmyciu lub zdrapaniu zapisa-
nych wczeniej liter.
Egipcjanie pisali trzcinowymi
pdzelkami, za atrament
wytwarzali z rolin i owadw.
Skra
Skry owiec, kozw, cielt i antylop
suszono na socu, a nastpnie
garbowano i czyszczono, co
w efekcie dawao gadki materia
zwany pergaminem (hebrajskie
sowo ksiga w dosownym
tumaczeniu znaczy skroba).
Potem skry byy rozcigane
i wyrwnywane, aby mona byo
na nich pisa.
Pisano trzcinami z ukonie
nacitym i rozdzielonym kocem.
7
 Jzyki Biblii ALFABET HEBRAJSKI

Sowo pisane Alfabet alef a l lamed

Pierwsze pismo skadao si Ok. 1500 r. przed Chr. jaki
z prostych rysunkw ideogramw. mieszkaniec kraju Kanaan
Kady rysunek odpowiada jedne- (dzisiejszy Izrael) wpad na dobry
bet b m mem
mu sowu. Tego rodzaju pismo, pomys, aby stworzy symbole
z ponad 800 rysunkami, odnalezio- (litery) odpowiadajce wszystkim
no w Babilonii (dzisiejszym Iraku). goskom mowy. Okazao si, e g n nun
gimel
Powstao ponad 5000 lat temu. potrzeba do tego ok. 25 liter, czyli
tzw. fonogramw.
Hieroglify Od tamtej pory nie trzeba ju dalet d s samech
Egipcjanie stworzyli wasne mae byo uczy si setek rysunkw
rysunki, ktre odpowiaday sowom odpowiadajcych poszczeglnym
lub czciom sw. Zapisywali je na sowom. Kade sowo mona byo he h oe ajin
papirusach i na cianach. zapisa, kierujc si jego brzmie-
niem i dopasowujc litery do go- p pe
Pismo klinowe sek. T prost ide szybko przejli waw w
Babiloczycy nie mieli dostpu do rwnie uytkownicy innych
papirusu, a pisanie na glinie jzykw.
sprawiao wiele trudnoci. Dlatego
zajin z c cade
te stworzone wczeniej rysunki
byy stopniowo coraz bardziej ydowski rabin uczy chopcw chet ch k kof
upraszczane, a w kocu sowa odczytywania Pisma witego.
zaczto zapisywa w postaci Uczniowie pisz na tabliczkach;
standardowych ksztatw, ktre rabin czyta ze zwoju tet t r resz
wyciskano w glinie za pomoc
klinw trjktnie zakoczonych jod j z sin/szin
kawakw drewna (std nazwa
pismo klinowe).
kaf h t taw

8
Jzyk hebrajski
Stary Testament opowiada histori
Izraelitw. Izraelici posugiwali si
jzykiem hebrajskim, a wic
wikszo ksig Starego Testamen-
tu powstaa wanie w tym jzyku.
Alfabet hebrajski skada si z 22
spgosek, bez adnych samogo-
sek (dwiki samogosek dodaje si
w trakcie czytania). Tekst zapisany
w jzyku hebrajskim odczytuje si
od prawej do lewej, w zwizku
z czym pierwsza strona Biblii
hebrajskiej jest ostatni stron
w naszej Biblii.
Zwj w jzyku hebrajskim
Jzyk aramejski
Jzykiem aramejskim posugiwali
si Persowie, ktrzy sprawowali
wadz na Bliskim Wschodzie
przez 200 lat od ok. 550 r. przed
Chr. Aramejski sta si jzykiem
kupcw z tego regionu. Niektre
ksigi Starego Testamentu
(Daniela, Ezdrasza, Jeremiasza
i Estery) napisano czciowo
wanie w tym jzyku.
W czasach nowotestamento-
wych aramejski by w powszech-
nym uyciu wrd ydw i zapewne
posugiwa si nim rwnie Jezus.
Jednake hebrajski pozosta
jzykiem modlitwy i ceremonii
religijnych. Wyksztaceni ludzie
znali hebrajski, lecz kiedy pod-
czas naboestw w synagogach
Do dzisiaj zachoway si
ALFABET GRECKI rkopisy fragmentw przekadw
przykadowe litery Starego Testamentu na jzyk
aramejski, zwane targumami.
A K Dziki nim mona odtworzy sowa
alfa hebrajskiego oryginau.
kappa
B L Jzyk grecki
W 331 r. przed Chr. wadca greko-
beta lambda jzycznego imperium macedoskie-
G M go, Aleksander Wielki, podbi Persj.
gamma mi Tym samym Aleksander obj wa-
dz nad caym wczesnym wia-
D N tem, a ludowa greka staa si
delta ni jzykiem potocznym.
Kiedy pierwsi chrzecijanie
E KS tworzyli Nowy Testament, pragnli,
epsilon ksi aby cay wiat mg usysze Dobr
Nowin o Chrystusie, pisali wic po
U O grecku, tumaczc aramejskie
ypsilon omikron sowa Jezusa na grek. W kilku
miejscach zachowali oryginalne
Z P sowa, np. abba co znaczy tata
dzeta pi po aramejsku.
Jezus powiedzia do crki Jaira
E R Talitha, kum tak wanie brzmia-
eta y jego sowa w jzyku aramejskim.
ro Ewangelici podali greckie tumacze-
nie, ktre po polsku brzmi Dziew-
TH S czynko, mwi ci, wsta! (Mk 5,41).
teta sigma Grecki alfabet skada si z 24
I liter i jest pierwszym alfabetem,
T w ktrym pojawiy si symbole ozna-
jota tau czajce samogoski. Zdania i ksi-
gi spisano od lewej do prawej.
W Apokalipsie w. Jana Bg
odczytywano fragmenty Biblii mwi: Ja jestem Alfa i Omega
hebrajskiej, czsto tumaczono [pierwsza i ostatnia litera greckiego
je rwnolegle na jzyk aramej- alfabetu] () Ktry jest, Ktry by
ski. i Ktry przychodzi (Ap 1,8).
NAJWCZENIEJSZE
DOWODY
Najstarszy znany fragment
Nowego Testamentu, nazywany
papirusem Johna Rylandsa, to
skrawek papirusu o wymiarach
zaledwie 6 na 9 cm, na ktrym
zapisano kilka wersetw
Ewangelii wg w. Jana. Tekst jest
w jzyku greckim, a sam rkopis
datuje si na ok. 130 r. po Chr.
9

Kto napisa Bibli?
Dzisiejsza Biblia to zwykle jedna
bardzo gruba ksiga z ponad
tysicem stron. Jednak poszczegl-
ne czci Biblii powstaway przez
bardzo dugi czas ok. 1200 lat
i pisali je rni autorzy. Dopiero
pniej wszystkie czci poczono
w jedn ksig.
Tradycja ustna
Pierwsze opowiadania biblijne
pochodz z czasw prehistorycz-
nych, kiedy nie istniao jeszcze
pismo. Przekazywano je tak samo
jak dzisiejsze opowiadania rodzinne
przez cige powtarzanie. Taki
sposb przekazywania opowieci
nazywa si zwykle tradycj ustn.
Przy ognisku, podczas naboestw,
w pracy i na wojnie ludzie piewali
pieni i opowiadali historie, ktrych
nauczyli si w dziecistwie. Byy to
opowieci o Bogu, wic traktowano
je z ogromnym szacunkiem. Liczyo
10
w Jabne w 90 r. po Chr.; w ten
si kade sowo i nie wolno byo
niczego przekrca.
Na pimie
Uczeni nie maj pewnoci, kiedy
ksigi Starego Testamentu po raz
ydowski skryba
pierwszy utrwalono na pimie;
dziao si to zapewne w cigu kilku
stuleci. Najpewniej du cz
Pisma witego zebrali i zredago-
wali podczas okresu niewoli
skrybowie (np. Ezdrasz). W III w.
przed Chr. ydzi uznawali ju
niektre swoje ksigi za wite
i natchnione przez Boga. Oficjalnie
uzgodniono ich liczb na synodzie
sposb powsta zbir ksig, ktre
nazywamy Starym Testamentem
cho obecnie ksigi te uoone s
w innej kolejnoci.
Co z Nowym Testamentem?
Jezus z Nazaretu narodzi si ok.
2000 lat temu, czyli setki lat po tym,
jak powstay wspomniane wczeniej
ksigi. Opowiadania o Jezusie
pocztkowo byy rwnie przekazy-
wane ustnie. Ewangelici w. Ma-
teusz, Marek i ukasz spisali
swoje Ewangelie na podstawie rela-
cji naocznych wiadkw. Jan pisa
z wasnego dowiadczenia. Tak
wic opowiadania o narodzinach
Jezusa w Betlejem, jego yciu
i cudach, ktre obecnie stanowi
tre czterech Ewangelii, na pewno
spisano przed 100 r. po Chr.
w. Pawe Aposto i inni
pisali listy objaniajce pierwszym
chrzecijanom prawdy wiary
i pouczali ich o postpowaniu
godnym wyznawcy Chrystusa.
Pierwsze z tych listw powstay
jeszcze przed Ewangeliami,
poczwszy od ok. 50 r. po Chr.
Po mierci Apostow i pierw-
szego pokolenia chrzecijan modsi
wyznawcy Chrystusa zaczli zbie-
ra autentyczne pisma, w ktrych
utrwalono fakty o yciu Jezusa oraz
Jego nauk. Okoo 100 r. po Chr.
wikszo pism, ktre obecnie
tworz Nowy Testament, bya
wykorzystywana przez Koci jako
natchniona, za w r. 397 po Chr. na
soborze w Kartaginie zaakceptowa-
no ostateczn, dzisiejsz wersj
Nowego Testamentu, zoon
z 27 ksig.
 RNE WERSJE STAREGO TESTAMENTU
Biblia ydowska, Septuaginta (wczesne tumaczenie Starego Testamentu na jzyk grecki), katolicki
i protestancki Stary Testament rni si nieznacznie liczb ksig i ich kolejnoci. Ponisza tabela
pozwala porwna cztery wersje Starego Testamentu (zob. take s. 76).
KANON HEBRAJSKI SEPTUAGINTA KANON RZYMSKOKATOLICKI KANON PROTESTANCKI
24 KSIGI 51 KSIG 46 KSIG 39 KSIG

Prawo Prawo Prawo Prawo

Ksiga Rodzaju Ksiga Rodzaju Ksiga Rodzaju Ksiga Rodzaju
Ksiga Wyjcia Ksiga Wyjcia Ksiga Wyjcia Ksiga Wyjcia
Ksiga Kapaska Ksiga Kapaska Ksiga Kapaska Ksiga Kapaska
Ksiga Liczb Ksiga Liczb Ksiga Liczb Ksiga Liczb
Ksiga Powtrzonego Prawa Ksiga Powtrzonego Prawa Ksiga Powtrzonego Prawa Ksiga Powtrzonego Prawa

Prorocy Historia Historia Historia

Prorocy dawniejsi:
Ksiga Jozuego Ksiga Jozuego Ksiga Jozuego Ksiga Jozuego
Ksiga Sdziw Ksiga Sdziw Ksiga Sdziw Ksiga Sdziw
1 i 2 Ksiga Samuela Ksiga Rut Ksiga Rut Ksiga Rut
1 i 2 Ksiga Krlewska 1 Ksiga Krlewska (1 Ksiga 1 Ksiga Samuela (1 Ksiga 1 Ksiga Samuela
Prorocy pniejsi: Samuela) Krlewska) 2 Ksiga Samuela
Ksiga Izajasza 2 Ksiga Krlewska (2 Ksiga 2 Ksiga Samuela (2 Ksiga 1 Ksiga Krlewska
Ksiga Jeremiasza Samuela) Krlewska) 2 Ksiga Krlewska
Ksiga Ezechiela 3 Ksiga Krlewska (1 Ksiga 1 Ksiga Krlewska (3 Ksiga 1 Ksiga Kronik
Dwunastu Prorokw Krlewska) Krlewska) 2 Ksiga Kronik
Mniejszych 4 Ksiga Krlewska (2 Ksiga 2 Ksiga Krlewska (4 Ksiga Ksiga Ezdrasza
Ksiga Ozeasza Krlewska) Krlewska) Ksiga Nehemiasza
Ksiga Joela 1 Paralipomena (1 Ksiga Kronik) 1 Ksiga Kronik (Paralipomena) Ksiga Estery
Ksiga Amosa 2 Paralipomena (2 Ksiga Kronik) 2 Ksiga Kronik (2 Paralipomena) Poezja
Ksiga Abdiasza 1 Ksiga Ezdrasza (apokryf) Ksiga Ezdrasza Ksiga Hioba
Ksiga Jonasza 2 Ksiga Ezdrasza (=Ezd + Ne) Ksiga Nehemiasza Ksiga Psalmw
Ksiga Micheasza Ksiga Estery (z dodatkami Ksiga Tobiasza Ksiga Przysw
Ksiga Nahuma deuterokanonicznymi) Ksiga Judyty Ksiga Koheleta
Ksiga Habakuka Ksiga Judyty Ksiga Estery (z dodatkami) Pie nad pieniami
Ksiga Sofoniasza Ksiga Tobiasza 1 Ksiga Machabejska
Ksiga Aggeusza 1 Ksiga Machabejska 2 Ksiga Machabejska Prorocy
Ksiga Zachariasza 2 Ksiga Machabejska Ksiga Izajasza
Ksiga Malachiasza 3 Ksiga Machabejska Poezja Ksiga Jeremiasza
4 Ksiga Machabejska Ksiga Hioba Lamentacje
Pisma Ksiga Psalmw Ksiga Ezechiela
Poezja Poezja Ksiga Przysw Ksiga Daniela
Ksiga Psalmw Ksiga Psalmw Ksiga Koheleta (Eklezjastes) Ksiga Ozeasza
Ksiga Przysw Ody (z Modlitw Manassesa) Pie nad pieniami Ksiga Joela
Ksiga Hioba Ksiga Przysw Ksiga Mdroci Ksiga Amosa
Zwoje zwoje witeczne Ksiga Koheleta (Eklezjastes) Mdro Syracha (Mdro Ksiga Abdiasza
Pie nad pieniami Pie nad pieniami Jezusa, syna Syracha) Ksiga Jonasza
Ksiga Rut Ksiga Hioba Ksiga Micheasza
Lamentacje Jeremiasza Ksiga Mdroci (Salomona) Prorocy Ksiga Nahuma
Ksiga Koheleta Mdro Syracha (Eklezjastyk lub Ksiga Izajasza Ksiga Habakuka
Ksiga Estery Mdro Jezusa, syna Syracha) Ksiga Jeremiasza Ksiga Sofoniasza
Psalmy Salomona Lamentacje Ksiga Aggeusza
Inne (Historia)
Ksiga Barucha (z Listem Ksiga Zachariasza
Ksiga Daniela
Prorocy Jeremiasza) Ksiga Malachiasza
Ksigi Ezdrasza i Nehemiasza
1 i 2 Ksiga Kronik Ksiga Ozeasza Ksiga Ezechiela
Ksiga Amosa Ksiga Daniela (z dodatkami
Ksiga Micheasza deuterokanonicznymi: Opowiadanie
Ksiga Joela o Zuzannie, Pie trzech modzie-
Ksiga Abdiasza cw, Opowiadanie o Belu i wu)
Ksiga Jonasza Ksiga Ozeasza
Ksiga Nahuma Ksiga Joela
Ksiga Habakuka Ksiga Amosa
Ksiga Sofoniasza Ksiga Abdiasza
Ksiga Aggeusza Ksiga Jonasza
Ksiga Zachariasza Ksiga Micheasza
Ksiga Malachiasza Ksiga Nahuma
Ksiga Izajasza Ksiga Habakuka
Ksiga Jeremiasza Ksiga Sofoniasza
Ksiga Barucha Ksiga Aggeusza
Lamentacje Ksiga Zachariasza
List Jeremiasza Ksiga Malachiasza
Ksiga Ezechiela
Ksiga Daniela (z dodatkami
deuterokanonicznymi: Modlitwa
Azariasza, Pie trzech modzie-
cw, Opowiadanie o Zuzannie,
Opowiadanie o Belu i wu) 11
 Zwoje znad Morza Martwego
W 1947 r. mody beduiski pasterz
Gwne wejcie
czuwajcy nad swoim stadem na Skryptorium
pustynnych wzgrzach na zachd
od Morza Martwego zauway grot Qumran
w klifie skalnym. Wrzuci do rodka
kamie i usysza odgos pkajce-
go glinianego naczynia. Zacieka-
wiony postanowi zbada grot
i znalaz w niej kilka glinianych Sadzawka
dzbanw, a w rodku zwoje perga- do obmy
minw pokryte pismem w jzyku rytualnych Qumran
hebrajskim. Z pocztku nikt nie Plan osady
okazywa zainteresowania tym
znaleziskiem a do chwili, gdy
zwoje trafiy w rce archeologw;
wtedy natychmiast wzbudziy one
sensacj.
Ostatecznie w grotach nie-
opodal miejsca zwanego Qumran
odnaleziono ok. 400 zwojw.
Okazao si, e jest to biblioteka
czonkw ydowskiej sekty religijnej
zwanych esseczykami, zawieraj-
ca fragmenty wszystkich ksig
hebrajskiego Starego Testamentu
z wyjtkiem Ksigi Estery.
Ascetyczna wsplnota esseska
osiedlia si w okolicach Qumran
w II w. przed Chr. i zbudowaa
wasn osad. W wyniku prac
archeologicznych odkryto tam
wie stranicz, refektarz, skryp-
torium miejsce, gdzie zapewne
kopiowano odnalezione zwoje
anie rytualne, wyroby garncarskie
i cmentarz.
Datowanie wglem C14
wykazao, e zwoje znad Morza
Martwego powstay pomidzy 200 r.
przed Chr. a 68 r. po Chr. Niemal
kompletny Zwj Izajasza jest
o 1000 lat starszy od drugiego
w kolejnoci egzemplarza tej ksigi,
ktry przetrwa do dzisiejszych
czasw. Mimo dzielcego je czasu
oba egzemplarze s prawie
identyczne. Jest to dowd na
dokadno kopistw i na to, jak
powanie podchodzili do swojej
pracy.
W tych grotach w okolicach Qumran beduiski pasterz odnalaz
zwoje znad Morza Martwego

12
 Niektre zwoje z Qumran s obecnie przechowywane w Muzeum Ksigi Cz zwojw znad Morza Martwego
w Jerozolimie wykonano z miedzi

Odsonite pozostaoci osady wsplnoty esseskiej w Qumran, Fragment Zwoju Izajasza

w okolicach Morza Martwego najstarszego i najduszego
ze zwojw znad Morza Martwego

ZWJ w dugi pas, dugi nawet na 10 me- w. Pawe Aposto prosi

W czasach, kiedy spisywano
ksigi Pisma witego, nie
istniay jeszcze ksiki. Zamiast
tego pisano na zwojach
wytwarzanych z arkuszy
papirusu, pergaminu,
a nawet miedzi,
pozszywanych
lub sklejonych
trw i szeroki na 30 centymetrw. Tymoteusza w licie z rzymskie-
Kady z kocw owijano na drew- go wizienia, aby przywiz ze
nianym prcie. Czytelnik podczas sob jego zwoje, a zwaszcza
lektury odwija zwj jedn rk, pergaminy (2 Tm 4,13).
a zwija drug. Nieuywane zwoje
W takich dzbanach
owijano w ptno
odnaleziono zwoje
i przechowywano
z Qumran
w wysokich dzbanach.

Pierwsze pisma
chrzecijaskie
zapisywano
na zwojach
z papirusu

13
 Narodziny Ksigi
Zwoje byy nieporczne, a ponadto
na dugim zwoju trudno byo zna-
le wybrany fragment Biblii.
W II w. po Chr. chrzecijanie
skompletowali wszystkie ksigi
Nowego Testamentu. Prawdopo-
dobnie to wanie oni jako pierwsi
wpadli na pomys, aby zebra kilka
arkuszy papirusu lub pergaminu,
zoy je na p, zszy wzdu
zagicia, a potem docza kolejne
arkusze, a czasami rwnie tward
okadk. Ten pierwowzr dzisiejszej
ksigi nazywano kodeksem. Constantine Tischendorf, odkrywca
Kodeksu Synajskiego Klasztor w. Katarzyny
Poniej: Widok oglny klasztoru na pwyspie Synaj

14
 Kodeks Synajski
Najwczeniejszy znany nam dzisiaj
kompletny egzemplarz Nowego
Testamentu powsta ok. 300 r. po
Chr. Znany jest pod nazw
Kodeksu Synajskiego, poniewa
zosta odnaleziony u podna gry
Synaj, w klasztorze w. Katarzyny.
W 1844 r. niemiecki uczony
Constantine Tischendorf odwiedzi
ten odlegy klasztor i odnalaz tam
Karty
z Kodeksu Synajskiego
pergaminy ze starogreckim
tekstem. Okazao si, e na perga-
minach, datowanych na IV w. po
Chr., zapisano fragmenty Starego
Testamentu. Podekscytowany
swoim odkryciem, Tischendorf
ponownie wybra si do klasztoru
w. Katarzyny i ostatecznie
odnalaz reszt pergaminw, ktre
zoyy si na prawie kompletn
Bibli. Obecnie Kodeks Synajski
jest przechowywany w londyskim
British Museum.
Spord innych wanych wcze-
snych greckich rkopisw Biblii
warto wymieni Kodeks Watykaski,
ktry trafi do Biblioteki Watyka-
skiej w Rzymie, oraz Kodeks Karta z Kodeksu Synajskiego
Aleksandryjski, ktry mona
oglda w British Museum.
15
 Metody kopiowania Biblii
ydowscy skrybowie
ydowscy skrybowie zajmowali
wan pozycj w spoeczestwie,
poniewa w dawnych czasach
czsto tylko oni potrafili czyta
i pisa. Skrybowie spisywali testa-
menty i inne dokumenty prawne,
a take prowadzili ksigowo.
Podczas pracy nad nowymi
kopiami zwojw Starego Testamen-
tu kade sowo byo przepisywane
rcznie. Skrybom przypado
w udziale wite zadanie utrwala-
nia, kopiowania i objaniania treci
Starego Testamentu.
Aby upewni si, e kady
skryba podchodzi do swojej pracy
z naleyt powag i unikn bdw i poytecznym pracom, takim jak
w przepisywaniu, przestrzegano
surowych zasad. Oto kilka z nich:
Kady dzie pracy skryba
rozpoczyna modlitw.
Jeli w kopiowanym tekcie
pojawiao si imi Boga, skryba
zostawia w tym miejscu przerw;
puste miejsca uzupenia potem
inny skryba, atramentem o wyszej
czystoci.
Po przepisaniu czci ksigi
skryba liczy wersety, sowa i litery
w oryginale i porwnywa ich liczb
z kopi; poza tym sprawdza, czy
zgadza si rodkowe sowo kadej
czci.
Bdw nie udao si unikn.
Jednak, jak obliczono, bd zdarza
si tylko raz na ok. 1580 liter.
skim posugiwali si grek.
Septuaginta powstaa w Aleksan-
drii, w Egipcie, i trafia do tamtejszej
sawnej biblioteki.
Mnisi
Sowo mnich pochodzi od
greckiego wyraenia monachos
samotnik. Pierwszym mnichem
chrzecijaskim by w. Antoni
Wielki, ktry y samotnie na
pustyni w Egipcie od ok. 270 do
290 r. po Chr. Inni poszli w jego
lady. Mnisi, najczciej mczyni
(i osobno kobiety) tworzyli wspl-
not w klasztorze, powicajc si
modlitwie, studiowaniu Biblii
uprawa roli czy opieka nad chorymi.
Kopici
W redniowieczu, po upadku
imperium rzymskiego, mnisi chronili
i przekazywali Pismo wite
nastpnym pokoleniom. Kiedy
egzemplarz Biblii uleg zniszczeniu,
powicali lata pracy, aby stworzy
nowy. Kady kodeks by kopiowany
rcznie. By to dugi i mudny
proces.
redniowieczny mnich kopiuje stron z Biblii
Kopiowanie byo mudne
i czasochonne
Czasami mnisi popeniali bdy,
ze zmczenia lub z powodu
sabego wiata w miejscu pracy.
Zdarzao si nawet, e kopici
specjalnie zmieniali tre Biblii,
poniewa chcieli j wyrazi
wasnymi sowami lub dopasowa
do swojego punktu widzenia.
Mnisi pracowali zwykle
w skryptorium, w ciszy, kady przy
swoim pulpicie. Aby zminimalizo-
wa ryzyko zaprszenia ognia,
w skryptorium nie byo ogrzewania
ani owietlenia. Praca bya mcz-
ca. Powstao nawet powiedzenie:
Cho tylko dwa palce trzymaj
piro, trudzi si cae ciao.

Septuaginta
Stary Testament po raz pierwszy
przetumaczono z hebrajskiego na
grek na przeomie III i II w. przed
Chr. Tumaczenie to jest nazywane
Septuagint (od aciskiego sowa
oznaczajcego liczb 70 zgodnie
z tradycj, tumaczenia dokonao
70 [lub 72] uczonych). Czasami
nazw t zapisuje si jako LXX
(70 w zapisie rzymskim).
ydzi rozproszyli si po caym
basenie Morza rdziemnego
i czsto zamiast jzykiem hebraj-

16
 Pierwsze tumaczenia
Do V w. po Chr. Nowy Testament
zosta przetumaczony na kilka jzy-
kw, w tym na acin i jzyk syryj-
ski, ktrym posugiwano si na
obszarze dzisiejszej Turcji. Biblia
syryjska otrzymaa nazw Peszitta
(prosta). Syryjscy misjonarze
zanieli Ewangeli a z ni
rwnie i Bibli do tak odlegych
regionw jak Chiny, Indie, Armenia
i Gruzja.
Przypuszcza si, e alfabety
jzyka armeskiego i gruziskiego
stworzono specjalnie w celu umo-
liwienia przekadu Biblii na te jzyki.
Bibli przetumaczono rwnie na
jzyk koptyjski (odmian staroegip-
skiego) jzyk chrzecijan z Afryki
Pnocnej oraz na saidzki
dialekt koptyjskiego.
Ksiga dla Gotw
Jzyk germaskiego ludu Ostrogo-
tw nie zosta spisany do poczt-
kw IV w. po Chr. Dopiero ok. 350 r.
po Chr. biskup Wulfila przetuma-
czy Bibli na jzyk gocki i utrwali
j na papierze.
w. Hieronim
Uczony o imieniu Hieronim,
urodzony na terenie dzisiejszych
Betlejem: to tu w. Hieronim stworzy
tumaczenie Biblii zwane Wulgat
pnocnych Woch ok. 345 r. po
Chr., zaj si problemem bdw wprawdzie liczne tumaczenia
popenianych przez kopistw przy
przepisywaniu Biblii. Podrowa po
wielu krajach, poznajc kolejne
jzyki i przepisujc due fragmenty
Pisma witego.
Oprawiony w skr egzemplarz
Wulgaty
Okoo 382 r. po Chr. papie
Damazy zleci mu wykonanie zupe-
nie nowego tumaczenia Ewangelii,
Ksigi Psalmw i innych ksig
Starego Testamentu w celu wyelimi-
nowania dotychczasowych bdw.
Wulgata
W tamtych czasach chrzecijanie
na Zachodzie posugiwali si
przewanie acin i mieli problemy
ze zrozumieniem greckiego orygi-
nau Nowego Testamentu. Powstay
aciskie, ale brak im byo
stylistycznego pikna i dokadnoci.
Widzc to, Hieronim, yjcy od
386 r. w pustelni w okolicach
Betlejem, postanowi przetumaczy
na acin cae Pismo wite
z jzykw oryginalnych, czyli
hebrajskiego i greckiego. Z pomoc
znajomego rabina nauczy si
hebrajskiego, dziki czemu mg
tumaczy Stary Testament bez-
porednio z oryginau. Pracy nad
przekadem Hieronim powici
23 lata ycia.
Tumaczenie Hieronima stop-
niowo zyskiwao na popularnoci.
Od VIII w. po Chr. a do 1609 r.
przekad ten, znany pod nazw
Wulgata, czyli wersja powszech-
na, by jedyn wersj Biblii
uywan w Kociele rzymsko-
katolickim.
w. Hieronim przetumaczy Bibli
z pomoc znajomego rabina
17

Bezcenne ksigi
Irlandzcy mnisi przeprawili si do Szkocji, przynoszc ze sob wiar i Bibli
Ozdabianie ksigi
Ksigi wykonywano z pergaminu
(cielcej, owczej lub kolej skry)
lub z welinu (bardzo gadkiego
pergaminu). Gdy mnich koczy
przepisywa aciskie sowa swoim
piknym, eleganckim charakterem
pisma, efekty jego pracy byy
sprawdzane.
Z czasem oprcz przepisywa-
nia sw mnisi zaczli ozdabia
kopiowane strony. Tak ozdobione
ksigi s zwane manuskryptami
iluminowanymi.
Czasami kopici ozdabiali
stron obwdk z misternym
wzorem. Powikszali take pierw-
sz liter akapitu lub rozdziau, tak
e zajmowaa niemale ca stron,
a nastpnie dekorowali j ozdobny-
mi wzorami, kwiatami lub nawet
rysunkami postaci. Mnisi tworzyli
misterne, przeplatajce si wzory
z ukw, spirali, zwojw, tarcz
i miniaturowych kunsztownych
rysunkw zwierzt i ptakw.
Uywali farb akwarelowych wasnej
produkcji, a czasami, dla wikszego
efektu, pokrywali wybrane strony
zotem. Pisali wycznie zaostrzo-
nymi gsimi pirami i prostymi
pdzelkami, ale rezultaty ich pracy
s imponujce.
18
Tradycja irlandzka
W V i VI w. po Chr. irlandzcy mnisi
przeprawili si do Szkocji i p-
nocnej Anglii. Wdrowali z miejsca
na miejsce, goszc wiar
w Chrystusa i zakadajc klasztory.
Zakonnicy ci posiedli umiejtno
tworzenia piknych i pomysowych
wzorw celtyckich. W klasztorach
lecych na ponurych skaach
i odosobnionych wyspach
powstaway bogato zdobione ksigi.
Zdarzao si, e mnich powica tumaczenie pomidzy aciskimi
cae swoje ycie pracy nad jedn
ksig, w ten sposb dajc dowd
swej mioci do Boga.
Rczne kopiowanie strony
z Pisma witego
Ksiga z Kells
W irlandzkiej Ksidze z Kells jeden
niewielki rysunek, o powierzchni
zaledwie 1,6 cm2, skada si
z 158 mikroskopijnych splecionych
ze sob ksztatw. Ta iluminowana
ksiga zawierajca Ewangelie
w jzyku aciskim to zapewne
najwspanialsze arcydzieo sztuki
celtyckiej i anglosaskiej. Prace nad
Ksig z Kells rozpoczto w VII w.
w klasztorze na wyspie Iona
w zachodniej Szkocji. Po upie-
czym ataku Wikingw przeniesiono
j w bezpieczne miejsce do
klasztoru w Kells w Irlandii, gdzie
zostaa ukoczona. Ksiga skada
si z 339 bogato zdobionych
arkuszy o wielkoci 33 na 25 cm.
Obecnie Ksiga z Kells jest
przechowywana w Trinity College
w Dublinie.
Ewangeliarz
z Lindisfarne
W 635 r. na maej wysepce
Lindisfarne u pnocno-wschodnich
wybrzey Anglii zaoono klasztor.
To wanie tam ok. 700 r. skopiowa-
no i ozdobiono Ewangeliarz
z Lindisfarne, wspaniay przykad
manuskryptu iluminowanego. Okoo
300 lat pniej duchowny o imieniu
Aldred dopisa staroangielskie
wersetami tekstu ksigi.
Pierwsza strona Ewangelii wg w.
ukasza z Ewangeliarza z Lindisfarne
Zdobiona strona z Ewangeliarza z Lindisfarne Ruiny klasztoru na wyspie Lindisfarne
w pnocno-wschodniej Anglii
redniowieczny mnich odczytuje tre
iluminowanego egzemplarza Biblii
przykutego acuchem do pulpitu
Zote Ewangeliarze
Zote Ewangeliarze to seria kun-
sztownie zdobionych rkopisw
Ewangelii, ktre powstay we
Francji w VII w. pod nadzorem
mnicha Alkuina z Yorku w Anglii.
Rkopisy te, wykonane na bar-
wionym na purpurowo welinie,
zapisano zotymi literami i ozdo-
biono srebrem i zotem.
Podobnie pochodzcy z VI w.
egzemplarz tumaczenia Biblii na
jzyk Gotw autorstwa Wulfili zapi-
sano zotymi i srebrnymi literami na
purpurowym pergaminie.
Biblie zakute w acuchy
Egzemplarze Biblii w wikszoci
przypadkw byy duo skromniejsze
ni Ksiga z Kells czy zote Ewan-
geliarze. Jednak nawet najzwyklej-
sze ksigi ogromne i cikie,
oprawione w skrzane twarde
okadki powstaway przez dugie
lata. Byy bardzo cenne, wic cz-
sto zdarzao si, e nowy egzem-
plarz Biblii przykuwano acuchem
do pulpitu w kaplicy lub katedrze,
aby zapobiec kradziey.
19
 Biblia dla zwykych ludzi
W redniowieczu egzemplarze Biblii
cho piknie wykonane byy
zwykle napisane po acinie, czyli
w jzyku niezrozumiaym dla
przecitnego czowieka. Pojawili si
jednak ludzie, ktrzy postanowili to
zmieni, tumaczc Bibli na jzyki
lokalne.
Wersja Piotra Waldo
Okoo 1175 r. Piotr Waldo, zamony
kupiec z Lyonu we Francji, nawrci
si na chrzecijastwo. Pojmujc
nauk Jezusa w sposb dosowny,
rozda ubogim cay swj majtek.
Zwolennicy Waldo, zwani walden-
sami, przetumaczyli Bibli na jzyk
prowansalski, a najpewniej take
na woski, niemiecki, piemoncki
(dialekt pnocnowoski) i kataloski
(w uyciu na pnocnym wschodzie
Hiszpanii).
Alfabet dla Rosji
W IX w. Cyryl i Metody, dwaj
bracia-zakonnicy z Salonik
w Grecji, wyruszyli na misj ewan-
gelizacyjn do Sowian w Europie
Wschodniej. W ramach swojej
dziaalnoci przetumaczyli Bibli
na jzyk staro-cerkiewno-sowia-
ski. Aby zapisa swoje tumaczenie,
stworzyli nowy alfabet, poprzednik
dzisiejszej cyrylicy (zawdzicza-
jcej sw nazw Cyrylowi)
uywanej w krajach Europy
Poudniowo-Wschodniej
i w Rosji. Piotr Waldo

JOHN WYCLIF
Pierwszym tumaczeniem fragmentu
Biblii na jzyk staroangielski by
przekad Ksigi Psalmw, wykonany
ok. 700 r. przez biskupa Aldhelma
z Sherborne. Pniej Beda Czcigodny,
opat klasztoru w Jarrow w pnocno-
wschodniej Anglii, przed swoj
mierci w 735 r. przetumaczy cz
Ewangelii wg w. Jana.

Herezja!
John Wyclif (13291384) pragn,
aby Sowo Boe zawarte w Biblii byo
dostpne rwnie dla zwykych ludzi,
ktrzy nie znali aciny. Nie chcia
pogodzi si z tym, e to duchowni
decydowali, ktre fragmenty Biblii
odczytywa i jak je interpretowa.
Wyclif wykada na Uniwersytecie
Oksfordzkim, a do momentu,
gdy zosta wyrzucony z pracy
za wytykanie wadzom
kocielnym tych
i innych brakw.

20
 Oto imiona autorw czterech
Ewangelii w jzyku rosyjskim,
zapisane cyrylic:
Wyclif by nastpnie sdzony
za herezje, a niektre z jego
cennych ksiek spalono publicznie
na stosie.
Biblia Wyclifa
Zwolennicy Wyclifa, m.in. Mikoaj
z Hereford i John Purvey, przetu-
maczyli ca Bibli na jzyk
angielski. Prac nad przekadem
ukoczyli w 1384 r. W 1408 r.
Biblia Wyclifa zostaa zakazana,
ale w tajemnicy sporzdzono
i sprzedano setki egzemplarzy.
JAN HUS
W pitnastowiecznej Pradze,
stolicy dzisiejszych Czech, Jan
Hus (13741415), rektor
Uniwersytetu Karola, otwarcie
sprzeciwi si chciwoci,
rozpucie i wybujaym ambicjom
duchownych. Hus by pod wielkim
wraeniem pogldw goszonych
przez Johna Wyclifa. Z powodu
swoich miaych wystpie Hus
zosta oskarony o herezj,
wtrcony do wizienia, a w kocu
spalony na stosie.
Mimo to zwolennikom Husa
udao si przetumaczy Bibli na
jzyk czeski. Czeska wersja
Nowego Testamentu ukazaa si
w 1475 r.
Jan Hus, czeski reformator religijny
Zwykli ludzie rzadko kiedy
potrafili czyta, wic zwolennicy
Wyclifa ubodzy duchowni zwani
lollardami podrowali od miasta
do miasta, odczytujc i wyjaniajc
Bibli. Niektrych z nich skazano
na mier pod zarzutem herezji;
sponli na stosie z egzemplarzami
Biblii przywizanymi do szyi. Mimo
to do dzisiejszych czasw
przetrwao ok. 170 egzemplarzy
Biblii Wyclifa.
21
 Druk Biblii na prostej prasie
drukarskiej
Jedna z pierwszych drukowanych Biblii
Koniec z kopiowaniem!
W 1450 r. doszo do wydarzenia,
ktre radykalnie zmienio histori
Biblii: wynaleziono druk (mona te
powiedzie, e byo to ponowne
odkrycie, poniewa Chiczycy
drukowali ksiki ju od 868 r.).
W Moguncji w Niemczech Jan
Gutenberg odkry metod drukowa-
nia na pergaminie za pomoc
drewnianych czcionek zanurzonych
w farbie drukarskiej. Ta metoda
pozwolia Gutenbergowi drukowa
setki ksiek zamiast pojedynczych
rcznie przepisywanych ksiek.
Nastpnie Gutenberg zacz
eksperymentowa z metalowymi
czcionkami. Oznaczao to pocztek
ery druku.
Gutenberg wydrukowa swoj
pierwsz kompletn ksik
w 1456 r.; bya to Biblia w jzyku
22
GRECKI
NOWY TESTAMENT
Znany holenderski uczony Erazm
aciskim. W 1978 r. jeden z Rotterdamu opracowa pierwsz
z nielicznych egzemplarzy Biblii drukowan edycj Nowego
Gutenberga, ktry przetrwa do Testamentu w jzyku greckim,
czasw wspczesnych, sprzedano wydan w Bazylei w Szwajcarii
za 1 265 000 funtw. w 1516 r. Staa si ona podstaw
Mimo e sam Gutenberg dla wielu wspczesnych europej-
i mieszkacy Moguncji prbowali skich tumacze Nowego Testa-
utrzyma nowy wynalazek mentu, w tym wanych przekadw
w sekrecie, w niedugim czasie na jzyk angielski i niemiecki.
prasy drukarskie zaczy pojawia
si w caej Europie, od Rzymu do
Parya i od Krakowa po Londyn.
Pierwsz pras drukarsk w Anglii
zbudowa w 1476 r. William Caxton.
Po niedugim czasie drukowane
Biblie trafiy do powszechnego uyt-
ku. Pierwszy egzemplarz Starego
Testamentu w jzyku hebrajskim
ukaza si w 1488 r. w Soncino we
Woszech, z inicjatywy grupy
woskich ydw.
Erazm z Rotterdamu
(ok. 14661536)
 William
Dwaj wielcy tumacze Tyndale

Wielki reformator Lutra do dzisiaj jest cenionym

W XV i XVI w. w Europie zaszy
ogromne zmiany. Coraz wicej osb
zdobywao wyksztacenie i formowa-
o swoje wasne pogldy na kwestie
spoeczne i religijne. W Kociele
dziao si le: wielu duchownych
grzeszyo nieuczciwoci i leni-
stwem, a niektrzy z nich gosili
wasn nauk, w cakowitym
oderwaniu od Sowa Boego.
W 1483 r. przyszed na wiat
czowiek, ktry mia w przyszoci
sprzeciwi si takiemu stanowi
rzeczy pniejszy niemiecki
duchowny Marcin Luter. Jako
zakonnik Luter prbowa y
zgodnie z zasadami wiary, ale
odnosi wraenie, e nigdy nie
sprosta w peni wymaganiom Boga.
Podczas lektury Listu do Rzymian
Luter nagle odkry, e aska jest
darem Boga. To bya przeomowa
chwila w jego yciu.
W padzierniku 1517 r. Marcin
Luter zawiesi na drzwiach kocioa
w Wittenberdze list 95 reform,
ktre, jego zdaniem, naleao
wprowadzi w Kociele (w tamtych
czasach drzwi kociow czsto
wykorzystywano jako tablice
ogosze). Z racji swoich pogldw
Luter zyska sobie miano reforma-
tora, a jego dziaania doprowadziy
do zasadniczych zmian w Kociele,
nazywanych Reformacj.
niemieckim tumaczeniem Pisma
witego, ktre przyczynio si do
uformowania wspczesnego jzyka
niemieckiego.
Biblia dla oraczy
Istnia ju wprawdzie angielski
przekad Pisma witego Biblia
Wyclifa by on jednak napisany
rcznie i zawiera liczne bdy
tumaczeniowe i pisarskie. Cho
wynaleziono ju druk, wci jeszcze czy Nowy Testament z greckiego
nie powstaa adna drukowana
angielskojzyczna wersja Biblii.
Przywdcy Kocioa i pastwa
nie chcieli, aby zwykli ludzie sami
czytali Pismo wite i decydowali
o swojej wierze. Dlatego te
zakazali tumaczenia i drukowania
jakiegokolwiek fragmentu Biblii.
Jednak Anglik William Tyndale
zapowiedzia pewnemu duchowne-
mu: Jeli Bg pozwoli () sprawi,
e parobek, ktry orze pugiem,
bdzie zna Pismo wite lepiej
ni wy.
Przemytnicy Biblii
William Tyndale (14941536) to
najwybitniejszy angielski tumacz
Pisma witego. yjc na
wygnaniu w Niemczech, przetuma-
oryginau. W 1526 r. drukowane
egzemplarze tego przekadu
przemycono do Anglii w workach ze
zboem i skrzynkach z rybami; krl
Henryk VIII nakaza ich spalenie.
Zanim Tyndale zdy przetuma-
czy Stary Testament, zosta zdra-
dzony, schwytany i spalony na
stosie w Belgii. Umierajc, modli
si: Boe, otwrz oczy krlowi
Anglii.

Uciekinier
Luter zosta wyjty spod prawa za
swoje pogldy i musia szuka
schronienia w zamku w Wartburgu.
Tam wanie rozpocz prace nad
tumaczeniem Biblii na jzyk nie-
miecki; pragn, aby inni, podobnie
jak on, rwnie mogli odnale
w Pimie witym rado ycia.
Luter uwaa, e aby przekad
Biblii mg by naprawd dobry,
trzeba go dokona bezporednio
z jzykw oryginalnych, w mowie
potocznej. Kompletna Biblia Lutra
ukazaa si w 1534 r. Jako jedna
z pierwszych zostaa napisana
w jzyku zwykych ludzi. Przekad Marcin Luter
23
 Dawne przekady Biblii na jzyk polski
Tekst hebrajski i grecki

Przekad aciski Wulgata, ok. 400 r.

Przekady
czeskie

Przekady czciowe
z XIII-XIV w.,
zwaszcza Psaterze

Biblia Krlowej
Zofii 1453-61 r.

Psaterz Dawidw
W. Wrbel,
1539 r. katolicki

Psaterz Dawidw
M. Rej 1541 r.
Nowy Testament
XVI wiek S. Murzynowski
Nowy Testament 1551 r. luteraski
M. Bielski, 1556 r.
katolicki

Biblia Leopolity
1561 r. katolicki
Biblia Brzeska
(Radziwiowska)
1563 r. kalwiski

Biblia Niewieska
Psaterz Dawidw
Sz. Budny
J. Kochanowski
1570-74 r. ariaski
1579 r. katolicki
Biblia
ks. Jakuba Wujka
1593-99 r.
Biblia Gdaska
D. Mikoajewski
1632 r. kalwiski

24
 Waniejsze przekady Biblii
na jzyk polski (XXXXI wiek)
1900 Nowy Testament Uwspczeniona wersja czci Biblii ks. Wujka
Jezusa Chrystusa (bp. A. Szlagowski).
18831914 I.Cylkow Dosowny przekad ydowski. Wydanie hebrajsko-polskie.
Stary Testament
1914 W. Szczepaski Przekad synoptyczny.
Ewangelie
19261932 Pismo wite t. 1-5 Uwspczeniona wersja Biblii ks. Wujka, wydana w Poznaniu.
1935 Pismo wite Uwspczeniona wersja Biblii ks. Wujka, wydana w Krakowie
Starego i Nowego Testamentu (jezuici S. Sty i J. Rostworowski).
1947 E. Dbrowski Przekad Wulgaty, ponad 2 mln egzemplarzy.
Nowy Testament
1957 S. Kowalski Przekad z greckiego, jzykowo udany, lecz swobodny.
Nowy Testament
1965 Biblia Tysiclecia Przekad zbiorowy z jzykw oryginalnych, gwni redaktorzy
Biblia Tyniecka A. Jankowski, L. Stachowiak, K. Romaniuk.
Pismo wite Starego Gwny przekad katolicki, uywany w liturgii.
i Nowego Testamentu Kolejne wydania byy poprawiane.
19731975 Biblia Poznaska Przekad zbiorowy z jzykw oryginalnych, pod tekstem obszerny
Pismo wite Starego komentarz.
i Nowego Testamentu t.1-3 Nowsze wydanie t. 1-4.
1975 Biblia Warszawska Przekad protestancki, wydany przez Brytyjskie i Zagraniczne
Biblia, to jest Pismo wite Towarzystwo Biblijne (obecnie Towarzystwo Biblijne w Polsce).
Starego i Nowego Testamentu
Nowy przekad
1974 K. Romaniuk Przekad z greckiego.
Nowy Testament
19681984 R. Brandstaetter Przekad literacki, poetyckie ksigi Starego Testamentu,
wikszo Nowego Testamentu (bez Listw).
19791989 Cz. Miosz Przekad literacki, poetyckie ksigi ze Starego Testamentu, Mk, Ap.
1993* R. Popowski, M. Wojciechowski Wydanie interlinearne, przekad etymologiczny, dosowny,
Nowy Testament podpisany pod tekstem greckim. Objanienia gramatyczne.
1998* Biblia w przekadzie Opracowanie Biblii ks. Wujka, po raz pierwszy sigajce
ks. Jakuba Wujka z 1599 r. do jego pierwotnego przekadu (transkrypcja typu B).
J. Frankowski
2000* R. Popowski Literacki przekad z jzyka greckiego.
Nowy Testament
20032009* Przekad zbiorowy Przekad interlinearny, etymologiczny z kodami gramatycznymi,
Hebrajsko-polski i grecko- transliteracj oraz indeksem sw oryginalnych.
-polski Stary Testament
2012 Biblia Paulistw. Czstochowa Katolicki przekad Pisma witego, dokonany przez biblistw
z Towarzystwa witego Pawa.
2014* R. Popowski, Septuaginta Pierwszy przekad Septuaginty na jzyk polski.
20012016 Biblia Ekumeniczna Pierwszy ekumeniczny przekad Pisma witego na jzyk polski.
2017/2018 Nowy Przekad Dynamiczny Pierwszy prawdziwie polski przekad dynamiczny Pisma witego
(NPD) Biblii Wydawnictwo NPD cechujcy si wspczesnym jzykiem i form targumiczn.

*Oficyna Wydawnicza VOCATIO.

25
 Zmienia si wiat zmienia si jzyk
Od 450 lat Polacy maj do dyspo-
zycji przekad Pisma witego
zwany Bibli Wujka. W ostatnich
czasach ukazuj si liczne nowe
przekady. W jakim celu powstaj?
Jednym z powodw s zmiany
jzyka.
Obecnie biblici czsto dokonu-
j przekadw Pisma witego od
podstaw, z jzykw oryginalnych.
Dbaj przy tym o to, aby ich tuma-
czenia byy jak najdokadniejsze
oraz, aby jak najlepiej oddaway
ducha i myl ksig witych. Wspo-
magaj ich czsto jzykoznawcy.
Takie przekady potrafi oywi
tekst Pisma witego, dziki czemu
przekad brzmi bardziej naturalnie
i jest lepiej zrozumiay.
Biblia powinna by obecnie
tak samo zrozumiaa
jak dla pierwszych czytelnikw
WERSET J 3,16 W RNYCH JZYKACH WIATA
Polski Biblia Tysiclecia
Tak bowiem Bg umiowa wiat, e
Syna swego Jednorodzonego da,
aby kady, kto w Niego wierzy, nie
zgin, ale mia ycie wieczne.
Angielski Good News Bible
For God loved the world so much
that he gave his only Son, so that
everyone who believes in him may
not die but have eternal life.
Niemiecki
Gott liebte die Menschen so sehr,
dass er seinen einzigen Sohn
hergab. Nun wird jeder, der sich auf
den Sohn Gottes verlsst, nicht
zugrunde gehen, sondern ewig
Leben.
Malajski
Karena demikianlah Allah mengashi
isi doienia ini sewhingga dikaroenia-
kannja Anaknja jang toenggal itoe,
soepaja barang siapa jang partjaja
26
Jzyk biblijny nie powinien
wydawa si czytelnikowi przesta-
rzay lub niezrozumiay. Dlatego te
nowe przekady w popularnych
jzykach, takich jak angielski,
hiszpaski, francuski czy chiski,
akan Dia djangan binasa, melainkan
berolh hidoep jang kekal. ka e hla, me a n le botshel yo bo
Francuski
Car Dieu a tellement aim le monde
quil a donn son Fils unique, afin que
tout homme qui croit en lui ne meure
pas mais quil ait la vie ternelle.
Hiszpaski
Pues Dios am tanto al mundo, que
dio a su Hijo nico, para que todo
aquel que cree en l, no perezca, sino
que tenga vida eterna.
Tahitaski
I aroha mai te Atua I to te ao, e ua tae
roa I te horoa mai I ta na Tamaiti
fanau tahi, ia ore ia pohe te faaroo ia
na ra, roiaa ra te ora mure ore.
Tswana
Gonne Modimo o ratile lehatshe yalo,
oa ba oa naea Morwa na eo
o tsecwe a le esi, gore mowe le
s czsto wykonywane w mowie
potocznej. Biblia powinna by dla
dzisiejszych czytelnikw tak samo
wiea i zrozumiaa jak dla ludzi,
ktrzy przeczytali j po raz pierwszy
po grecku dwa tysice lat temu.
mowe eo o dumla mo ge na a se
sa khurle.
Ajmara
Cunalaycutejja Diosaji uqhama
acapacharu muni, jupa sapa jathata
Yokaparu churi, take qhitit juparu
iyausisqui ucajja, jan chhakhtasiapa-
taqui, ucatsipana wiaya jacaania-
pataqui.
J 3,16 (NPD)
Bg tylko w jeden sposb
okaza wiatu swoje zmiowanie
dajc za grzech tego wiata
swego Jedynego Prawowitego
Syna, aby kady, kto trwa
w ufnoci do Niego, nie zgin,
lecz otrzyma Jego odwieczne
i nieskoczone ycie.