Publikacja wspfinansowana przez Uni Europejsk w ramach

Europejskiego Funduszu Spoecznego

KOMPENDIUM Z CHEMII
CZ 1

Autorzy:
Lech Chmurzyski
Marianna Nesterowicz

Gdask 2009
 SPIS TRECI

ROZDZIA 1
PODSTAWOWE POJCIA I PRAWA CHEMICZNE ........................................................... 5

ROZDZIA 2
STRUKTURA ELEKTRONOWA PIERWIASTKW ......................................................... 15

ROZDZIA 3
UKAD OKRESOWY PIERWIASTKW ............................................................................ 21

ROZDZIA 4
PODSTAWOWE TYPY ZWIZKW NIEORGANICZNYCH .......................................... 25

ROZDZIA 5
WIZANIA CHEMICZNE..................................................................................................... 31

ROZDZIA 6
REAKCJE UTLENIANIA I REDUKCJI ............................................................................... 39

ROZDZIA 7
PODSTAWY ELEKTROCHEMII.......................................................................................... 45

ROZDZIA 8
STECHIOMETRIA ............................................................................................................... 53

ROZDZIA 9
ROZTWORY. STENIA .................................................................................................... 63

ROZDZIA 10
SZYBKO REAKCJI. RWNOWAGA CHEMICZNA.
TERMODYNAMIKA I TERMOCHEMIA ........................................................................... 69

ROZDZIA 11
DYSOCJACJA ELEKTROLITYCZNA ................................................................................ 79

ROZDZIA 12
RWNOWAGI JONOWE W ROZTWORACH WODNYCH ............................................. 85
 Rozdzia 1

PODSTAWOWE POJCIA I PRAWA CHEMICZNE

1. Podstawowe pojcia chemiczne

Chemia jest nauk, ktrej przedmiotem jest materia oraz przemiany, ktrym materia
ulega. Materia jest fizycznym materiaem wszechwiata; tym wszystkim co zajmuje
przestrze i posiada mas. Niezalenie od stanu skupienia (gazowego, ciekego lub staego)
wyrnione mog by dwa podstawowe rodzaje materii - substancje czyste oraz mieszaniny
dwch lub wicej substancji. Mieszaniny charakteryzuj si zmiennoci skadu i mog by
rozdzielane na skadniki za pomoc metod fizycznych (wykorzystujc rnice we
waciwociach fizycznych skadnikw, np. temperaturach wrzenia). Substancjami czystymi
s pierwiastki oraz zwizki chemiczne charakteryzujce si staym, niezmiennym skadem
oraz posiadajce specyficzne waciwoci fizyczne oraz chemiczne. Przez pierwiastki ro-
zumie si substancje najprostsze, nie dajce rozdzieli si na substancje prostsze na drodze
reakcji chemicznych, a zwizki to poczenia chemiczne dwch lub wicej pierwiastkw w cile
okrelonych stosunkach masy. Te ostatnie mog zosta rozoone na pierwiastki za pomoc
reakcji chemicznych.
Pogld, e materia nie jest ciga, skada si z bardzo maych i niepodzielnych czstek
zwanych atomami zosta wyraony ju przez staroytnych filozofw greckich. Jednake
dopiero na pocztku XIX w. John Dalton (1805) poda ilociow interpretacj tego pogldu
tworzc podwaliny tzw. atomistycznej teorii budowy materii. Wedug tej teorii wszelka
materia skada si z elementarnych niepodzielnych jednostek czyli atomw. Pierwiastek to
zbir atomw tego samego rodzaju, a zwizki chemiczne powstaj wskutek czenia si ato-
mw rnych pierwiastkw w okrelonych i staych stosunkach liczbowych. Elementarnymi
jednostkami wikszoci zwizkw chemicznych (o budowie kowalencyjnej) s czsteczki
zoone z atomw. Atom jest zbudowany z tzw. czstek elementarnych, tj. protonw
(obdarzonych elementarnym adunkiem dodatnim) i neutronw (elektrycznie obojtnych)
skupionych w jdrze atomowym oraz elektronw (posiadajcych elementarny adunek
ujemny) znajdujcych si poza jdrem.
O przynalenoci atomw do tego samego pierwiastka decyduje liczba protonw
znajdujcych si w jdrze atomu. Pierwiastek definiuje si jako zbir atomw tego samego
rodzaju, a wic atomw posiadajcych jednakow liczb protonw w jdrze. Liczba protonw
w jdrze zwana jest liczb atomow (Z) lub inaczej liczb porzdkow.
 Atomy tego samego pierwiastka mog rni si mas, jeli ich jdra zawieraj rn
liczb neutronw. Suma iloci protonw i neutronw (posiadajcych wspln nazw nukle-
onw) nosi nazw liczby masowej (A) pierwiastka. Atomy tego samego pierwiastka, a wic
posiadajce t sam liczb atomow, ale rnice si mas zwane s izotopami. Oznacza to,
e rni si one liczb neutronw w jdrze atomowym, a tym samym liczb masow. W
zwizku z tym, e ponad 80% pierwiastkw wystpujcych w przyrodzie jest mieszanin
izotopw, dla odrnienia jder atomw poszczeglnych izotopw (tzw. nuklidw) danego
pierwiastka wprowadzone s odpowiednie sposoby ich oznaczania. W tym celu przed symbo-
lem pierwiastka umieszcza si u gry liczb masow danego izotopu, w odrnieniu od liczby
porzdkowej umieszczanej na dole przed symbolem pierwiastka.
Pojedyncze atomy pierwiastka posiadaj bardzo mae wymiary oraz bardzo ma mas.
Poniewa posugiwanie si maymi, uamkowymi, liczbami wyraajcymi bezwzgldne masy
atomw jest bardzo kopotliwe, w praktyce chemicznej wprowadzona zostaa chemiczna
skala mas opierajca si o umown jednostk mas atomowych. Wyraona w tej skali tzw.
wzgldna masa atomowa (w skrcie masa atomowa) jest stosunkiem masy (wyraonej w
gramach lub innych konwencjonalnych jednostkach masy; w ukadzie SI w kg) danego atomu
do masy wzorca (wyraonej w tych samych jednostkach) i przyjmuje wartoci wiksze od
jednoci (czsto zblione do liczb cakowitych). Jest to wic liczba wskazujca, ile razy masa
danego atomu jest wiksza od masy wzorca. Obowizujca od roku 1961 skala wzgldnych
mas atomowych odnosi si do 1/12 masy atomu wgla 12C (dla ktrego przyjto mas rwn
12,000000) uznanej za jednostk masy atomowej (j.m.a.) u, zwan rwnie w chemii
zwizkw wielkoczsteczkowych daltonem:

1 u = 1 j.m.a.(dalton) = 1/12 masy atomu 12C = 1,6605 1024 g (1)

A zatem wzgldn mas atomow pierwiastka oblicza mona dzielc mas atomu wyra-
on w gramach (tzw. bezwzgldn mas atomow) przez liczb 1,6605 1024 g, tj. mas 1 u.

Wzgldna masa atomowa jest liczb okrelajc ile razy masa danego atomu jest wiksza
od 1/12 masy atomu wgla 12C.

Przykad 1. Masa jednego atomu siarki wynosi 5,32 1023 g. Obliczy wzgldn mas
atomow siarki.
Rozwizanie. Wzgldn mas atomow obliczy mona dzielc bezwzgldn mas ato-
mow przez mas 1 daltona [u] (w ten sposb okreli mona ile razy masa danego atomu jest
wiksza od masy wzorca).

6
 5,32 10 23 g
A r (S) = = 32,04
1,6605 10 24 g

W ukadzie okresowym podawane s tzw. rednie masy atomowe pierwiastkw (zwane

potocznie ciarami atomowymi) przy ktrych obliczeniu uwzgldnione zostay udziay posz-
czeglnych izotopw danego pierwiastka.

Podobnie jak wzgldn mas atomow definiuje si wzgldn mas czsteczkow

zwizku chemicznego:
Wzgldna masa czsteczkowa jest liczb okrelajc ile razy masa danej czsteczki jest
wiksza od 1/12 masy atomu wgla 12C.
Analogicznie jak wzgldn mas atomow pierwiastka, rwnie wzgldn mas
czsteczkow zwizku chemicznego oblicza mona dzielc mas jednej czsteczki wyraon
w gramach (tzn. bezwzgldn mas czsteczkow) przez liczb 1,6605 1024 g.
Czsteczki substancji chemicznych mog by zbudowane z atomw tego samego pier-
wiastka, np. H2, O3, P4, S8 lub z atomw rnych pierwiastkw, np. H2O, HNO3, CH4, SO3.
Cyfry zamieszczone z prawej strony u dou symbolu chemicznego pierwiastka (tzw. indeksy
stechiometryczne) informuj o iloci atomw danego pierwiastka wchodzcych w skad cz-
steczki zwizku chemicznego. Tak przedstawiony zapis zwizku chemicznego nazywa si
sumarycznym wzorem chemicznym.
Reakcje chemiczne przebiegaj pomidzy cile okrelonymi liczbami atomw lub cz-
steczek. Ze wzgldu na wspomniane ju bardzo mae rozmiary i masy pojedynczych atomw
(a tym samym czsteczek zawierajcych na og relatywnie ma liczb atomw), efekt
reakcji chemicznej (wyraony np. mas produktw lub iloci wymienionej energii) przebie-
gajcej pomidzy pojedynczymi atomami lub czsteczkami jest tak may, e nie ma
fizycznych moliwoci jego wykrycia. W praktyce bada si reakcje zachodzce pomidzy
olbrzymimi ilociami atomw lub czsteczek, ktrym odpowiadaj mierzalne iloci
reagentw. Dlatego zaistniaa potrzeba zdefiniowania takiej chemicznej jednostki licznoci
czstek materii, ktra zawieraaby cile okrelon i dostatecznie du liczb elementw
materii (atomw, czsteczek, jonw itp.), a ktrej odpowiadaaby mierzalna w skali makro-
skopowej masa. Wspczesn jednostk licznoci materii (odnoszc si do wszelkiego
rodzaju elementw materii takich jak wspomniane ju atomy, czsteczki i jony, a rwnie
inne czstki, takie jak np. elektrony, neutrony czy rodniki) jest mol.

Mol jest to liczno czstek materii (atomw, czsteczek, jonw itp.) rwna liczbie atomw
zawartych w masie 0,012 kg izotopu wgla 12C.

7
Poniewa bezwzgldna masa atomu wgla 12C wynosi 1,9926 1023 g, to liczba atomw 12C
znajdujca si w 12 g wgla 12C wynosi:
12,000000 g
NA = = 6,02228 1023
1,9926 10-23 g
NA to tzw. liczba Avogadro wyraajca liczb czstek w molu materii. Do oblicze
przyjmuje si jej przyblion warto wynoszc 6,022 1023. Definicja liczby Avogadro jest
nastpujca:
12
Liczba Avogadro jest rwna liczbie atomw zawartych w 0,012 kg izotopu wgla C i wy-
nosi w przyblieniu 6,022 1023.
Bardzo wane znaczenie posiada w chemii pojcie masy molowej:
Masa molowa jest to masa jednego mola czstek materii (atomw, czsteczek, jonw itp.).
Masa molowa wyraona w gramach liczbowo rwna jest masie atomowej pierwiastkw
wystpujcych w stanie atomowym oraz masie czsteczkowej zwizkw chemicznych lub
pierwiastkw wystpujcych w postaci czsteczek. Masa molowa jest wielkoci makrosko-
pow w odrnieniu od mas atomowych i czsteczkowych, bdcych wielkociami mikro-
skopowymi, a wic odnoszcych si do pojedynczych czstek. Masa molowa jest 6,022 1023
(liczba Avogadro) razy wiksza od masy atomu lub czsteczki, bo tyle czstek znajduje si w
jednym molu materii. Znajc liczb Avogadro mona obliczy bezwzgldne masy atomw,
jonw, czsteczek, wzgldnie ich iloci w dowolnej masie danego rodzaju substancji chemicznej.

Przykad 2. Korzystajc z ukadu okresowego obliczy mas (w gramach) 1,5 1023 atomw
sodu.
Rozwizanie. Mas 1,5 1023 czstek materii (w tym przypadku atomw sodu) oblicza
si mnoc t liczb przez mas jednego elementu zbioru (mas atomu sodu):
mNa = 1,5 1023 23 u = 1,5 1023 23 1,66 10-24 g 5,73 g

Przykad 3. Obliczy bezwzgldn mas czsteczkow trjtlenku siarki (SO3).

Rozwizanie. Masa molowa trjtlenku siarki wynosi 80 g/mol. W jednym molu zwizku
chemicznego znajduje si 6,022 1023 czsteczek. A zatem masa jednej czsteczki wynosi:
80 g
m SO3 = = 1,33 10 22 g
6,022 10 23

Bezwzgldn mas czsteczki SO3 obliczy mona te mnoc wzgldn mas

czsteczkow SO3 wynoszc 80 u, przez warto jednostki masy atomowej wyraon w
gramach (1,6605 1024 g):
mSO 3 = 80 u 1,6605 1024 g/u = 1,33 1022 g

8
2. Podstawowe prawa chemiczne

Prawo zachowania masy sformuowane po raz pierwszy przez Lavoisiera w 1788 r.

podawane bywa w rnych postaciach, a jego sens sprowadza si do stwierdzenia, e
cakowita masa ukadu reagujcego jest taka sama przed i po reakcji.
Suma mas substratw reakcji chemicznej jest rwna sumie mas produktw tej reakcji.
Prawem bardziej oglnym od prawa zachowania masy jest wspczenie sformuowane
prawo zachowania materii (prawo zachowania masy i energii). Zgodnie z tym prawem kadej
reakcji chemicznej towarzyszy efekt energetyczny, ktry spowodowany jest zmianami masy
reagujcego ukadu zgodnie z podan przez Einsteina (1905) zalenoci midzy energi E a
mas m:
E = m c2 (2)
gdzie c oznacza prdko wiata w prni (3 108 m/s).
Efekt energetyczny wikszoci reakcji chemicznych nie jest duy, dlatego spowodowane nim
zmiany masy nie s mierzalne. Istniej jednak reakcje, ktrych efekty energetyczne s bardzo
due (np. reakcje jdrowe) i towarzyszy im ubytek masy reagujcych substancji. Dla reakcji
tych speniony jest warunek:
W ukadach izolowanych (nie wymieniajcych masy i energii z otoczeniem) suma masy i
energii jest wielkoci sta: (m + E/c2) = const.

Prawo stosunkw staych podane przez Prousta (1799 r.) brzmi:

W okrelonym zwizku chemicznym pierwiastki s poczone zawsze w tym samym stosun-

ku wagowym (niezalenie od pochodzenia zwizku i metody jego otrzymania).
Zgodnie z tym prawem podczas reakcji chemicznej midzy dwoma pierwiastkami,
okrelona masa jednego pierwiastka zawsze reaguje ze cile okrelon mas drugiego
pierwiastka (bez wzgldu na to, jak przedstawia si stosunek mas tych substancji przed
reakcj). Spalenie jednego grama magnezu w tlenie prowadzi zawsze do otrzymania 1,66 g
tlenku magnezu, a wic stosunek wagowy magnezu do tlenu wynosi zawsze jak 3 : 2. Jeeli
np. ilo tlenu jest niewystarczajca do cakowitego spalenia magnezu, to reakcji ulegnie
tylko taka cz magnezu, aby spenione byo prawo staych stosunkw wagowych. W
praktyce chemicznej stao skadu stanowi wany dowd czystoci zwizku chemicznego.

Przykad 4. Fosfor spalany w tlenie reaguje z nim w stosunku wagowym jak 1 : 1,29. Obli-
czy ile gramw fosforu ulegnie spaleniu w naczyniu zamknitym, w ktrym znajduje si 15
g fosforu i 10 g tlenu ?

9
 Rozwizanie. Poniewa 1 g fosforu reaguje z 1,29 g tlenu, to do cakowitego spalenia 15 g
fosforu potrzebne byoby 15 1,29 = 19,35 g tlenu. Tlenu jest w naczyniu mniej (10 g), a za-
tem przereaguje tylko cz fosforu, x g. Mona wic zapisa proporcj:
1 g : 1,29 g = x : 10 g.
Std x = 7,76 g. A wic w naczyniu pozostanie 15 7,76 = 7,24 g nie spalonego fosforu.

3. Prawa gazowe

Stan fizyczny materii w stanie gazowym opisuj czynniki zwane parametrami stanu
gazu. Czynnikami tymi s cinienie (p), objto (V), temperatura (t - w skali Celsjusza, T -
temperatura bezwzgldna, gdzie T = t + 273,15) oraz skad (np. liczba czsteczek, stenie,
itp.). Zmiana jednego z parametrw ukadu, bdcego w stanie rwnowagi, powoduje
przeciwdziaanie ukadu dcego do uzyskania nowego stanu rwnowagi, a tym samym
zmiany pozostaych parametrw. Zalenoci matematyczne pomidzy parametrami stanu
gazowego opisywane s przez prawa gazowe (prawa przemian izotermicznej, izobarycznej i
izochorycznej).
W oparciu o prawa gazowe wyprowadzi mona zaleno wic wszystkie
parametry stanu okrelajce stan gazowy materii, tzn. podajc zwizek pomidzy
cinieniem, objtoci i temperatur. Zaleno ta, znana pod nazw rwnania stanu gazu
doskonaego, najczciej podawana jest w nastpujcej postaci:
p1 V1 p V p o Vo
= = (3)
T1 T To
Indeks o oznacza warunki normalne, a wic cinienie po = 1,013 105 Pa (760 mmHg)
oraz temperatur rwn 273,15 K (0C).
Poniewa objto gazu w warunkach normalnych: Vo = Vom n, gdzie Vom to objto
1 mola gazu (objto molowa), ktra dla wszystkich gazw doskonaych w warunkach nor-
malnych wynosi 0,0224 m3 (22,4 dm3), a n oznacza liczb moli, to:

p V p o Vo p o Vom n
= = = R n (4)
T To To

oraz: pV =nRT (5)

Rwnanie (5) znane jest jako rwnanie Clapeyrona, a wyraenie:

p o Vom
R= (6)
To

10
jest wielkoci sta i nosi nazw uniwersalnej staej gazowej. Obliczona na podstawie tych
wielkoci warto liczbowa staej gazowej R (z zastosowaniem jednostek w ukadzie SI) wy-
nosi 8,31 J/mol K. Zastosowanie innych jednostek cinienia i objtoci spowoduje
otrzymanie innych wartoci liczbowych staej gazowej.
Rwnanie Clapeyrona przedstawi mona w kilku innych formach, np.:
m
pV = R T (7)
M

m R T R T
oraz p= = d (8)
VM M

w ktrych wykorzystano zalenoci na liczb moli n = m/M oraz gsto gazu d = m/V. We
wzorach tych m oznacza mas, a M mas molow gazu.

Przykad 5. Jak objto zajmie 20 g dwutlenku siarki pod cinieniem 3 105 Pa i w tempe-
raturze 300 K ?
Rozwizanie. Objto gazu mona obliczy z przeksztaconej formy rwnania (7):
m R T 0,02 kg 8,31 J / mol K 300 K
V= = = 2,6 103 m3 = 2,6 dm3
Mp 0,064 kg / mol 3 105 Pa

Prawo stosunkw objtociowych (Gay-Lussac, 1808):

Objtoci substancji gazowych wchodzcych w reakcj chemiczn lub tworzcych si w re-
akcji, mierzone w tych samych warunkach cinienia i temperatury pozostaj do siebie jak
proste liczby cakowite.

Prawo staych stosunkw objtociowych zostao uzasadnione przez Avogadro (1811),

ktry w swojej hipotezie poda, e:
W jednakowych objtociach rnych gazw znajdujcych si w tych samych warunkach
cinienia i temperatury znajduj si te same iloci czsteczek.
Wany wniosek wynikajcy z prawa Avogadra dotyczy objtoci molowych substancji
gazowych. Objtoci jednego mola rnych gazw w tych samych warunkach cinienia i
temperatury s takie same. W warunkach normalnych (1,013 105 Pa, 273,15 K) objto
molowa gazu doskonaego wynosi 22,4 dm3. Gazy rzeczywiste wykazuj w wikszym lub
mniejszym stopniu odchylenia od tej wartoci, tym niemniej dla celw obliczeniowych
przyjmuje si, e objto dowolnego gazu rzeczywistego w warunkach normalnych wynosi
w przyblieniu 22,4 dm3.

11
Przykad 6. Jak objto w warunkach normalnych zajmuje 8 g tlenu ?
Rozwizanie. Masa molowa tlenu wynosi 32 g/mol. Std 8 g tlenu stanowi n = m/M =
= 8 g / 32 g/mol = 0,25 mola. Poniewa 1 mol dowolnego gazu w warunkach normalnych
zajmuje 22,4 dm3, to 0,25 mola tlenu zajmuje objto: 0,25 mol 22,4 dm3/mol = 5,6 dm3.

Przykad 7. Obliczy mas 2,8 dm3 gazowego siarkowodoru H2S odmierzonego w warun-
kach normalnych.
Rozwizanie. Objto molowa siarkowodoru w warunkach normalnych 22,4 dm3. Wy-
nika z tego, e 2,8 dm3 siarkowodoru stanowi 2,8 dm3 : 22,4 dm3/mol = 0,125 mola. Masa
molowa siarkowodoru wynosi 34 g/mol. A wic masa 0,125 mola siarkowodoru wynosi:
0,125 mola 34 g/mol = 4,25 g.

4. Reakcje chemiczne i sposoby ich opisu (rwnania reakcji)

Cech charakterystyczn przemian fizycznych i fizykochemicznych jest to, e nie

kreuj one nowych substancji, a wic nie powoduj zmiany skadu materii. W odrnieniu od
nich przemiany chemiczne s to procesy, w ktrych substancje ulegaj przemianom
prowadzcym do powstania nowych substancji o odmiennych waciwociach fizycznych i
chemicznych. Reakcja chemiczna jest to przemiana jednych substancji w inne, zwizana z
powstawaniem, rozerwaniem lub przeksztacaniem wiza chemicznych. Substancje, ktre
wchodz w reakcje nazywane s substratami, natomiast substancje ktre powstaj w trakcie
reakcji zwane s produktami reakcji (oglnie substancje reagujce nosz nazw reagentw).
Substancje chemiczne reaguj, zgodnie z prawem stosunkw staych i stosunkw wielo-
krotnych, w cile okrelonych stosunkach wagowych. Reakcje chemiczne mona klasyfiko-
wa na rne sposoby, w zalenoci od obranego kryterium. Najstarsza i najbardziej oglna
klasyfikacja wyrnia trzy podstawowe typy reakcji chemicznych:
1) reakcje syntezy, czyli czenia: A + B = AB
2) reakcje analizy, czyli rozkadu: AB = A + B
3) reakcje wymiany: C + AB = CB + A
lub: AB + CD = AD + CB

Najistotniejszym merytorycznie jest natomiast podzia reakcji na dwa zasadnicze typy:

1) reakcje przebiegajce bez wymiany elektronw pomidzy reagujcymi substancjami
(bez zmiany wartociowoci atomw lub jonw)
2) reakcje, w ktrych zachodzi wymiana elektronw midzy partnerami, nazywane reak-
cjami utleniania i redukcji (redoks).

12
 Najprostszym, a jednoczenie moliwie penym sposobem opisu reakcji chemicznej jest
rwnanie chemiczne. Wyraa ono w skrcony, symboliczny sposb reakcj chemiczn. W
rwnaniu zakodowane s w postaci liczb, symboli i wzorw nie tylko substraty i produkty
reakcji, ale take sam akt przemiany (w niektrych przypadkach rwnanie reakcji podaje
rwnie mechanizm reakcji). Tym niemniej rwnania chemiczne maj przede wszystkim sens
matematyczny, speniaj postulat rwnoci mas obu stron rwnania oraz podaj oglny bilans
reakcji. Aby rwnanie chemiczne byo pene, musi spenia trzy warunki:
1) musi by zgodne z dowiadczeniem, tzn. musi okrela jakie substancje zanikaj (sub-
straty), a jakie powstaj (produkty),
2) musi by zgodne z prawem zachowania masy (poniewa masa nie moe znikn ani te
powsta z niczego, jeeli jeden atom znika z jednej substancji to musi on wystpi w
innej),
3) musi by zgodne z zasad zachowania adunku elektrycznego.
Rwnanie chemiczne, oprcz bilansu iloci atomw i adunku, podawa moe inne uy-
teczne informacje dotyczce na przykad efektu energetycznego reakcji (Q ze znakiem + oraz
H < 0 oznaczaj reakcje egzoenergetyczne tzn. przebiegajce z wydzieleniem energii do
otoczenia; Q ze znakiem oraz H > 0 oznaczaj reakcje endoenergetyczne, czyli z
pobraniem energii z otoczenia), przebiegu reakcji pod wpywem katalizatora, podwyszonej
temperatury, cinienia itp. (te informacje podane s na og nad strzak reakcyjn). Za
pomoc odpowiednio skierowanych pionowych strzaek oznacza mona wydzielanie si
osadw (zwrot do dou) lub substancji lotnych (zwrot do gry). W niektrych przypadkach
(szczeglnie w rwnaniach termochemicznych) podane s stany skupienia reagentw.
Rne sposoby interpretacji rwnania chemicznego podano poniej na przykadzie
reakcji syntezy (czenia):
2 H2 + O2 2 H2O
Informacje moliwe do odczytania:
1. Wodr reaguje z tlenem i powstaje woda.
2. Z dwch czsteczek wodoru i jednej czsteczki tlenu powstaj dwie czsteczki wody.
3. Dwa mole czsteczek wodoru i mol czsteczek tlenu reagujc ze sob tworz dwa mole
czsteczek wody.
4. 4 g wodoru cz si z 32 g tlenu i powstaje 36 g wody.
5. Iloci wagowe wszystkich reagentw w reakcji syntezy wody maj si do siebie jak:
mwodoru : mtlenu : mwody = 1 : 8 : 9
6. Z 44,8 dm3 wodoru i 22,4 dm3 tlenu w warunkach normalnych powstaj 44,8 dm3 pary

13
 wodnej (stosunki objtociowe wszystkich reagentw w reakcji syntezy wody wynosz:
Vwodoru : Vtlenu : Vwody = 2 : 1 : 2)
7. Reakcja jest nieodwracalna.

PYTANIA I ZADANIA

1. rodek znieczulajcy o nazwie anestezyna jest estrem etylowym kwasu p-aminobenzo-

esowego o wzorze NH2C6H5COOC2H5. Obliczy stosunek masowy pierwiastkw w
tym zwizku.
2. Obliczy bezwzgldn mas: a) 1 atomu azotu 14N b) 1 czsteczki SO3.
3. Obliczy wzgldne masy czsteczkowe zwizkw, ktrych pojedyncze czsteczki posia-
daj nastpujce masy: a) 2,83 1023 g; b) 13,23 1023; c) 5,15 1022 g.
4. Cukier krwi, glukoza ma wzr C6H12O6. Obliczy ile moli wgla, ile atomw wodoru i ile
gramw tlenu zawiera 5,0 g prbka glukozy.
5. W cigu roku w duym miecie powstaje 9 106 kg tlenku wgla(II), ktry jest jednym z
najbardziej toksycznych skadnikw spalin samochodowych. Obliczy, ile moli stanowi ta
ilo gazu?
6. Pastylka o masie 50 mg zawiera 26,7 mg aspiryny C9H8O4, leku przeciwblowego. Ile gra-
mw wgla znajduje si w pastylce o masie 0,4 g?
7. Jak cz mola stanowi 1000 atomw ?
8. Ile gramw wapnia naley odway, aby prbka zawieraa tyle samo atomw co 3 g wgla ?
9. Ile: a) czsteczek, b) atomw, c) moli atomw tlenu, d) atomw tlenu, e) gramw tlenu,
f) atomw azotu, g) moli atomw azotu zawieraj 2 mole NO2 ?
10. Ile atomw znajduje si w 100 g Na3PO4 ?
11. Ile jonw sodowych zawieraj 2 mole Na2SO4 ?
12. Ile moli jonw wapnia i ile atomw wodoru zawiera 131,4 g uwodnionego chlorku wap-
nia CaCl2 6H2O ? Ile czsteczek wody znajduje si w tej masie zwizku ?
13. Samiczki wielu insektw wydzielaj feromony o wzorze sumarycznym C19H38O, ktre
przycigaj samczyki. Samczyk reaguje po wchoniciu 1 10-12 g feromonu. Ile czsteczek
feromonu zawiera taka dawka?
14. Benzoesan sodu (C6H5COONa) jest czsto stosowany jako rodek konserwujcy (E211) w
iloci 0,15 g na 1 kg produktu. Obliczy liczb czsteczek tego zwizku w 250 g soku owo-
cowego.
15. Paracetamol (C8H9O2N) w postaci syropu zawiera 120 mg leku w 5 ml syropu. Obliczy
liczb czsteczek tego leku zawart w 100 cm3 syropu.
16. Jaka liczba czsteczek wody znajduje si w 120 g uwodnionego siarczanu(VI) miedzi(II)
CuSO4 5H2O ?
17. Lit reaguje z tlenem w stosunku masowym jak 0,87 : 1. Obliczy ile gramw tlenku litu
powstanie po cakowitym spaleniu 4,62 g litu ?
18. Obliczy mas oraz liczb czsteczek w prbce tlenu o objtoci 40 dm3 w 25C i pod
cinieniem 1,013 106 Pa.
19. Mieszanin tlenu i wodoru o objtoci 250 cm3 (warunki normalne) spalono, a powstaa
para wodna ulega wykropleniu. Po reakcji pozostao 25 cm3 wodoru. Obliczy skad
mieszaniny przed reakcj (w cm3 i w procentach objtociowych).
20. Obliczy jak objto w warunkach normalnych zajmuje mieszanina zawierajca 16 g tlenu,
69 g NO2 i 10 g neonu.
21. Ile atomw Li i ile dm3 O2 (warunki normalne) naley uy, aby otrzyma 14,94 g Li2O ?
22. Ktra z wymienionych substancji: a) H2, b) SO3, c) HBr, d) N2 w warunkach normalnych
zawiera najwiksz liczb atomw w 1 dm3 ?

14
 Rozdzia 2

STRUKTURA ELEKTRONOWA PIERWIASTKW

Wedug wspczesnej wiedzy o Wszechwiecie materia zbudowana jest z atomw. Jak

ju byo podane wczeniej (rozdzia 1) atom skada si z jdra atomowego oraz elektronw.
Jdro atomowe skupia niemal ca mas atomu. W skad jdra atomowego wchodz protony i
neutrony, zwane oglnie nukleonami. Proton posiada jednostkowy adunek dodatni (+1), za
neutron jest elektrycznie obojtny. Liczba protonw w jdrze atomowym zwana jest liczb
atomow (Z). Liczba atomowa jest podstaw definicji pierwiastka i decyduje o jego pooeniu
w ukadzie okresowym oraz o waciwociach fizycznych i chemicznych. Poniewa atom jest
elektrycznie obojtny, dodatni adunek jdra musi by rwnowaony przez ujemny adunek
elektronw. Zatem liczba elektronw (o jednostkowym adunku ujemnym), znajdujcych si
w strefie pozajdrowej, musi by rwna liczbie protonw w jdrze. Suma protonw i neutro-
nw zwana jest liczb masow (A). Zatem liczba neutronw w jdrze wynosi A Z.
Aby jednoznacznie okreli dany atom, obok symbolu pierwiastka (E) podaje si za-
zwyczaj w lewym dolnym rogu warto liczby atomowej (Z), za w lewym grnym warto
A 23
liczby masowej (A): Z E . Tak wic zapis: 11 Na oznacza, i w rozpatrywanym atomie sodu
jdro atomowe zawiera 11 protonw oraz 23 11 = 12 neutronw. W strefie poza jdrem
znajduje si 11 elektronw.
Atomy tego samego pierwiastka (o tej samej liczbie atomowej) mog rni si liczb
35 37
neutronw i nosz nazw izotopw np.: 17 Cl oraz 17 Cl
Atomy rnych pierwiastkw o tej samej liczbie masowej zwane s izobarami np.:
40 40
20 Ca i 19 K
W atomach siy przycigania pomidzy jdrem atomowym i elektronami oraz siy odpy-
chania midzy elektronami s zrwnowaone i dlatego atom jest wzgldnie trway.
Zgodnie z elektronow teori budowy atomu stan energetyczny elektronu w atomie opi-
sany jest za pomoc czterech liczb kwantowych.
Gwna liczba kwantowa (n) okrela energi elektronu w atomie. Przyjmuje wartoci
kolejnych liczb naturalnych 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7. Wszystkie elektrony o tej samej liczbie n nale
do tej samej powoki lub warstwy elektronowej. Wartociom gwnej liczby kwantowej 1, 2,
3, 4 ... 7 przyporzdkowane s symbole powok odpowiednio K, L, M, N, O, P, Q.
Poboczna liczba kwantowa (l) okrela rodzaj podpowoki elektronowej (podpoziomu),
na ktrej znajduje si elektron, a zarazem okrela rodzaj orbitalu, wystpujcego w danej
podpowoce. Z fizycznego punktu widzenia orbital okrela przestrze, gdzie prawdopodo-
biestwo znalezienia elektronu jest najwiksze. Poboczna liczba kwantowa przyjmuje war-
toci liczb cakowitych od 0 do (n1), np. 0, 1, 2, 3, a zatem przybiera tyle wartoci, ile wy-
nosi gwna liczba kwantowa. W symbolice literowej podpoziomy energetyczne oznacza si
odpowiednio: s, p, d, f. Orbitale s, p, d i f rni si midzy sob ksztatem. Orbital s ma
ksztat kulisty, orbital p posiada ksztat semki obrotowej, za ksztat chmur elektronowych d
i f jest bardziej skomplikowany. Poboczna liczba kwantowa obok gwnej liczby kwantowej
wpywa na energi elektronu w atomie.
Magnetyczna liczba kwantowa (m) okrela zachowanie si orbitalu w polu magne-
tycznym i przyjmuje wartoci: l ... 0 ... +l, zatem przybiera moe (2l + 1) wartoci. Liczba
wartoci, jak moe przybiera magnetyczna liczba kwantowa, okrela liczb orbitali, znajdu-
jcych si w ramach danej podpowoki. Elektrony o tych samych wartociach trzech liczb
kwantowych n, l i m nale do tego samego poziomu orbitalnego, w skrcie orbitalu. Z ma-
tematycznego punktu widzenia orbital jest funkcj falow, czyli kombinacj pierwszych
trzech liczb kwantowych.
Spinowa liczba kwantowa (s), nazywana spinem, okrela w uproszczeniu tzw. krt
elektronu i przyjmuje wartoci + 1/2 i 1/2. Jej sens fizyczny jest zoony.
Zgodnie z zasad, zwan zakazem Pauliego, w atomie nie mog znajdowa si elektro-
ny o jednakowych czterech liczbach kwantowych. Jeeli dwa elektrony posiadaj trzy liczby
kwantowe jednakowe, czyli znajduj si na jednym poziomie orbitalnym (orbitalu), musz
rni si liczb spinow. Wynika z tego, i na jednym orbitalu mog znajdowa si najwyej
dwa elektrony, rnice si spinem.
Na podstawie zakazu Pauliego mona atwo obliczy maksymaln liczb elektronw,
mogcych znajdowa si na poszczeglnych powokach i podpowokach wybranego atomu.
Dla elektronw pierwszej warstwy, n = 1, l = 0 i m = 0. Zatem w warstwie tej mog
znajdowa si najwyej dwa elektrony na podpowoce (i orbitalu) s, rnice si spinem. Dla
elektronw drugiej warstwy, n = 2; zatem l moe przyjmowa wartoci l = 0 i 1 (podpowoki
s i p). Dla l = 0 (podwarstwa s) warto m = 0 (2 elektrony), za dla l = 1 (podwarstwa p) ma-
gnetyczna liczba kwantowa moe przybiera wartoci: m = 1, 0, +1. Tak wic w podwar-
stwie p moe znajdowa si maksymalnie 6 elektronw na trzech orbitalach. Podobnie mona
wykaza, e w trzeciej warstwie moe znajdowa si najwyej 18 elektronw na trzech pod-
powokach i dziewiciu orbitalach, za na czwartej 32 elektrony na czterech podpowokach i
szesnastu orbitalach.
Dla danej liczby kwantowej n liczba podpowok wynosi n (tzn. l przyjmuje n wartoci),

16
liczba orbitali w danej podpowoce jest rwna 2l + 1. Maksymalna liczba orbitali dla danej
liczby kwantowej n wynosi n2, za liczba stanw kwantowych (elektronw) wynosi 2n2.
podpowoka l: 0 1 2 3
symbol podpowoki: s p d f
liczba orbitali: 1 3 5 7
maksymalna liczba elektronw: 2 6 10 14
(stanw kwantowych)
Elektrony zapeniaj podpowoki zgodnie z zasad wzrastajcej energii. Naley przy
tym podkreli, i w atomach wieloelektronowych o wartoci energii decyduj dwie liczby
kwantowe: gwna (n) i poboczna (l). W obrbie kadej powoki warto energii wzrasta w
kolejnoci: s < p < d < f.
Obsadzanie podpowok przez kolejne elektrony musi by rwnie zgodne z tzw. regu
Hunda, wedug ktrej najkorzystniejsze energetycznie jest takie zapenianie orbitali, przy kt-
rym liczba elektronw o niesparowanych spinach w obrbie danej podpowoki jest najwik-
sza.
Okrelenie konfiguracji elektronowej atomu polega na przypisaniu elektronom atomu
danego pierwiastka dwch liczb kwantowych: gwnej (n) i pobocznej (poprzez podanie sym-
bolu podpowoki s, p, d, f). W zapisie podpowoki cyfra przed symbolem literowym ozna-
cza warto gwnej liczby kwantowej, a odpowiednia litera okrela warto pobocznej liczby
kwantowej. Indeks u gry po prawej stronie symbolu wyraa liczb elektronw nalec do
danej podpowoki. Na przykad zapis: 4p3 oznacza, i n = 4, l = 1, za liczba elektronw w
rozpatrywanej podpowoce wynosi 3.
Jeeli w opisie graficznym orbitale s, p, d i f oznaczy si za pomoc odpowiednich
kwadracikw, (tzw. zapis klatkowy), za elektrony za pomoc strzaek, wwczas otrzy-
muje si sposb zapisu stanw energetycznych elektronw w atomie, uwzgldniajcy cztery
liczby kwantowe kadego elektronu. Zwrot strzaek wskazuje na znak spinu. Na przykad
struktur elektronow azotu mona przedstawi graficznie jako:
1s 2s 2p
7N

Rozkad elektronw w poszczeglnych warstwach i podwarstwach nazywa si konfigu-

racj elektronow pierwiastka. Kolejno zapeniania podpowok, zgodnie z zasad wzrasta-
jcej energii, jest nastpujca: 1s, 2s, 2p, 3s, 3p, 4s, 3d, 4p, 5s, 4d, 5p, 6s, 4f, 5d, 6p, 5f.
Poniej podano przykadowo konfiguracje elektronowe atomw wybranych pierwiast-
kw:

17
 1H 1s1 7N 1s2 2s2 2p3
2He 1s2 8O 1s2 2s2 2p4
3Li 1s2 2s1 9F 1s2 2s2 2p5
4Be 1s2 2s2 10Ne 1s2 2s2 2p6
5B 1s2 2s2 2p1 11Na 1s2 2s2 2p6 3s1 lub:
6C 1s2 2s2 2p2 [Ne] 3s1
Atom pierwiastka nastpnego okresu (w tym przypadku sodu) rozpoczyna
rozbudow kolejnej powoki elektronowej.
W ukadzie okresowym pierwiastki uoone s wedug wzrastajcej liczby atomowej,
czyli liczby protonw w jdrze atomowym. Gdy atom jest elektrycznie obojtny, liczba elek-
tronw jest rwna liczbie protonw, zatem mona twierdzi, i w ukadzie okresowym kolej-
no pierwiastkw odpowiada wzrastajcej liczbie elektronw w ich atomach.
Pierwiastki pierwszych trzech okresw nale do tzw. grup gwnych i zabudowuj
podpowoki s i p, skd pochodzi ich nazwa - pierwiastki bloku s oraz p.
W okresie czwartym i pitym oprcz pierwiastkw bloku s i p pojawiaj si pierwiast-
ki bloku d, ktre zabudowuj podpowok d przedostatniej powoki. Pierwiastki te zwane s
pierwiastkami grup pobocznych lub przejciowymi. Struktur elektronow pierwszego i
ostatniego pierwiastka tej grupy, a znajdujcych si w czwartym okresie mona przedstawi
nastpujco:
21Sc 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 3d1
...
2
30Zn 1s 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 3d10

Naley przy tym pamita, i w wikszoci przypadkw zamiast struktur: ns2(n-1)d4 oraz
ns2(n-1)d9 pojawiaj si odpowiednio struktury: ns1(n-1)d5 oraz ns1(n-1)d10, jako symetrycz-
ne, trwalsze, korzystniejsze energetycznie. Tak wic struktur atomu chromu mona w skr-
cie przedstawi nastpujco: 24Cr (Ar) 4s13d5, za miedzi: 29Cu (Ar) 4s13d10.
W szstym i sidmym okresie pojawiaj si jeszcze dodatkowo pierwiastki bloku f,
ktre zabudowuj podpowok f trzeciej od koca powoki tj. (n-2)f. Pierwiastki te zwane s
lantanowcami i aktynowcami w wikszoci ukadw okresowych s one wydzielone w
dwa oddzielne szeregi, umieszczone w dolnej czci ukadu okresowego.
Liczba elektronw w zewntrznej powoce, zwanej walencyjn, dla pierwiastkw grup
gwnych rwna jest numerowi grupy, w ktrej dany pierwiastek si znajduje. Numer okresu
wskazuje na najwysz warto gwnej liczby kwantowej, lub ilo powok elektronowych
w atomie danego pierwiastka. W przypadku pierwiastkw grup pobocznych do elektronw
walencyjnych zalicza si czsto elektrony (n-1)d i ns.
18
 Podane struktury elektronowe atomw dotycz tzw. stanu podstawowego, czyli stanu o
najniszej energii.
W stanie wzbudzonym, elektrony w ramach danej powoki ulegaj przeniesieniu na
wysze poziomy energetyczne, np. z podpowoki s na p lub z s i p na d. W stanie wzbudzo-
nym atom zawiera wiksz liczb niesparowanych elektronw, ktre mog wzi udzia w
tworzeniu wikszej liczby wiza atomowych. Na przykad w stanie podstawowym struktura
elektronowa atomu wgla przedstawia si nastpujco:
2s 2p
C (He)2s22p2 lub (He)
(w atomie znajduj si dwa niesparowane elektrony),

za w stanie wzbudzonym:
2s 2p
C* (He)2s12p3 lub (He)
(cztery elektrony niesparowane).

W wyniku oderwania jednego lub wicej elektronw z ostatniej powoki powstaj ka-
tiony, np.:
Mg Mg2+ + 2e

Struktura elektronowa powstaego kationu, w przypadku pierwiastkw grup gwnych, jest

czsto identyczna ze struktur elektronow gazu szlachetnego, koczcego poprzedni okres
(w tym przypadku neonu): Mg2+: 1s22s22p6. Kationy uzyskuj w ten sposb dublet lub oktet
elektronowy.
Jeeli powoka walencyjna zawiera elektrony w podwarstwie s i p, to jako pierwsze od-
rywaj si elektrony o wyszej energii, czyli z podpowoki p. Std np. kation As3+ posiada
struktur (Ar)4s23d10.
W przypadku pierwiastkw grup pobocznych tworzenie si kationu zwizane jest z ode-
rwaniem elektronw najpierw z podpowoki ns, a dopiero pniej z podpowoki (n-1)d.
Tak wic struktur kationu Fe3+ mona przedstawi jako: (Ar)3d5.
W wyniku przyczenia jednego lub dwch elektronw do obojtnego atomu powstaj
aniony, np:
S + 2e S2

Podczas tworzenia si anionu elektrony ulegaj przyczeniu do niezapenionej podpowoki,

a do uzyskania konfiguracji najbliszego gazu szlachetnego, koczcego dany okres (w tym
przypadku argonu): S2: 1s22s22p63s23p6 lub (Ne)3s23p6 = (Ar).

19
 PYTANIA I ZADANIA

1. Okreli liczb czstek elementarnych oraz skad jdra atomowego nuklidw:

14 31 122
7N 15 P 50 Sn
2. Uzasadni, dlaczego w czwartej powoce mog znajdowa si maksymalnie 32 elektrony.
3. Poda zapis klatkowy obrazujcy struktur elektronow powoki walencyjnej w atomie
azotu i chloru w stanie podstawowym.
4. Ktra podpowoka atomu Ag posiada wysz energi: 5s czy 4d ? Okrel wartoci gwnej
i pobocznej liczby kwantowej dla kadej z podpowok.
5. Ktre z nuklidw o nastpujcych symbolach: a ) 37 40 40 36 40
17 E b) 20 E c) 19 E d) 18 E e) 18 E
- s izobarami
- zawieraj jednakow liczb: - elektronw, - protonw, - neutronw, - nukleonw ?
6. Ktre z podanych czstek posiadaj jednakow konfiguracj elektronow:
Cr, Fe2+, Co3+, Br, Kr, Rb+, Sr2+, Zn, As3+
7. Poda 4 czstki, posiadajce konfiguracj argonu (Ar).
8. Masa atomowa radu (Ra) wynosi 226,03 u, a liczba atomowa 88. Ktry z podanych wnios-
kw nie wynika z tej informacji:
a) jdro atomu radu zawiera 138 neutronw, b) nuklid radu 226Ra zawiera 138 neutronw,
c) dowolny nuklid radu zawiera 88 elektronw ?
9. Ile rnych wartoci energii w atomie wieloelektronowym odpowiada stanom kwantowym:
a) pierwszej powoki, b) drugiej powoki, c) dwch pierwszych powok ?
10. Odszuka w ukadzie okresowym pierwiastki o nastpujcej konfiguracji elektronowej:
a) 1s22s22p63s23p63d34s2
b) [Ar]3d104s24p2
c) [Kr]5s14d10
11. Ile poziomw orbitalnych zawiera czwarta powoka ?

20
 Rozdzia 3

UKAD OKRESOWY PIERWIASTKW

Pierwsz peniejsz tablic pierwiastkw, w ktrej zostay one uoone wedug wzra-
stajcej masy atomowej przedstawi w 1869 r. Dymitr Mendelejew. W tablicy tej poziome
szeregi tworzyy kolejne okresy, w pionowych kolumnach, zwanych grupami, wystpoway
pierwiastki o podobnych waciwociach chemicznych. Kryterium rosncej masy atomowej,
na podstawie ktrej zostaa ona uoona, wymagao kilku przestawie (K Ar, Co - Ni, Te
I), tak wic kryterium to okazao si zawodne.
Po odkryciach Moseleya i wyznaczeniu liczb atomowych stao si jasne, e o kolejnoci
pierwiastkw w ukadzie okresowym decyduje liczba atomowa, czyli liczba protonw w j-
drze, ktra dla obojtnego atomu jest rwna liczbie elektronw. Jest ona charakterystyczna
dla danego pierwiastka, natomiast masa atomowa jest dodatkowo zalena od skadu miesza-
niny izotopw, w postaci ktrej wystpuje dany pierwiastek w przyrodzie. Gdy pierwiastki
zostan uoone w kolejnoci wzrastajcej liczby atomowej, nastpuje periodyczne powtarza-
nie si waciwoci chemicznych i czciowo fizycznych. Tak sformuowane prawo nosi na-
zw prawa okresowoci.
Pierwiastki zawierajce w warstwie walencyjnej jeden elektron s (ns1) tworz grup 1
litowcw, pierwiastki majce dwa elektrony s (ns2) tworz grup 2 berylowcw. Pierwiast-
ki obu tych grup tworz blok s. Pierwiastki majce trzy elektrony w ostatniej warstwie (ns2p1)
to grupa 13 borowce rozpoczynajce blok pierwiastkw p. Kolejne grupy z tego bloku to
grupa 14 wglowce (ns2p2), 15 azotowce (ns2p3), 16 tlenowce (ns2p4), 17 fluorowce
(ns2p5) i helowce, albo gazy szlachetne (ns2p6) - grupa 18. Jak wynika z powyszego zesta-
wienia, nazwy grup wywodz si od pierwszego pierwiastka danej grupy. W sumie pierwia-
stki bloku s i p to pierwiastki grup gwnych. Pewn niekonsekwencj takiego podziau jest
to, e hel, pierwszy pierwiastek grupy 18, zosta umieszczony w bloku p, mimo, e jego elek-
trony walencyjne znajduj si na orbitalu typu s. Traktujc rzecz formalnie naleaoby go
umieci nad berylem, co pozostawaoby w racej sprzecznoci z jego waciwociami fi-
zycznymi i chemicznymi.
Pierwiastki grup 3 12 tworz blok d, inaczej blok pierwiastkw przejciowych.
Atomy tych pierwiastkw w zewntrznej powoce elektronowej n posiadaj jedn podpowo-
k s zajt przez 2 lub 1 elektron. Kolejne elektrony uzupeniaj wewntrzn (n-1) podpo-
wok d, ktra moe zawiera do 10 elektronw.
Na dole tablicy znajduj si dwa szeregi po 14 pierwiastkw kady, tworzce blok f,
zwane lantanowcami i aktynowcami. Elektrony walencyjne wikszoci z tych pierwiastkw
umieszczone s rwnie na orbitalach f warstwy trzeciej od koca.
W cisym zwizku ze struktur elektronow pierwiastkw, a wic rwnie z pooe-
niem w ukadzie okresowym, pozostaj takie wielkoci, jak promienie atomowe i jonowe,
energia jonizacji, energia elektronopowinowactwa i elektroujemno. S to wielkoci zmie-
niajce si okresowo, ktre w zasadniczy sposb decyduj o waciwociach chemicznych i
fizycznych danego pierwiastka.

Promienie atomw i jonw

Promienie atomw zmieniaj si w zakresie 30 220 pm (1 pm =1012 m). Ich wielko

zaley od liczby powok elektronowych, adunku jdra oraz efektu przesaniania (ekranowa-
nia), wywieranego przez powoki elektronowe znajdujce si midzy jdrem i warstw wa-
lencyjn. Zwikszenie liczby powok powoduje wzrost promienia, ktremu przeciwstawia si
rosnce przyciganie midzy jdrem i elektronami. Ronie wwczas take efekt ekranowania.
Zmiany promieni pierwiastkw w grupach i okresach s wypadkow wszystkich tych czynni-
kw. I tak, w grupach gwnych ze wzrostem liczby atomowej (przechodzc w d grupy),
promienie atomw rosn, gdy decydujcym czynnikiem jest zwikszajca si liczba powok
elektronowych. W grupach pobocznych, zmiana wielkoci promienia atomw jest znacznie
mniejsza (zwaszcza przy przejciu od pitego do szstego okresu).
W okresach promienie atomw ze wzrostem liczby atomowej (idc w prawo ukadu
okresowego) malej a do pierwiastkw 17 grupy gwnej (fluorowcw). Rosnca liczba pro-
tonw w jdrze atomu i liczba elektronw powoduje zwikszenie si przycigania. Wobec
niezmieniajcej si liczby powok daje to w efekcie zmniejszenie wartoci promienia atomu.
Promienie kationw s zawsze znacznie mniejsze od promieni macierzystych atomw i
dla tego samego pierwiastka, tym mniejsze, im wikszy jest adunek kationu, np.
rFe > rFe2+ > rFe3+ . Dzieje si tak, poniewa w kationie adunek jdra przewaa nad adunkiem

elektronw powodujc ich silne przyciganie, jak rwnie z tego wzgldu, e utworzenie ka-
tionu jest czsto poczone z likwidacj ostatniej warstwy elektronowej.
Promienie anionw prostych, takich jak F , Cl , Br , I , O2, S2, s zawsze wiksze
od promieni macierzystych atomw. Jest to spowodowane przewag adunku elektronw nad
adunkiem jdra, co zwiksza ich wzajemne odpychanie, a jednoczenie proste aniony przyj-
muj konfiguracj najbliszego gazu szlachetnego, a jak ju wyej wspomniano, konfiguracja
elektronowa gazw szlachetnych charakteryzuje si znacznym rozsuniciem elektronw.
Promienie kationw i anionw w grupach i okresach zmieniaj si w taki sam sposb

22
jak promienie atomw.
Energia jonizacji

Energia jonizacji jest to energia, jakiej naley dostarczy, aby od izolowanego atomu w
stanie gazowym oderwa najluniej zwizany elektron. Wielko ta podawana jest w kJ/mol,
kcal/mol, eV/atom. W schematycznym zapisie proces ten mona przedstawi nastpujco:
X(g) X+(g) + e
Poniewa istnieje moliwo odrywania rwnie nastpnych elektronw, mwi si o I, II, III itd.
energii jonizacji. Wartoci te dla danego pierwiastka rosn ze wzrostem liczby odrywanych
elektronw. Dla celw porwnawczych posugujemy si najczciej wartociami I energii joni-
zacji.
Warto energii jonizacji zaley przede wszystkim od promienia atomu i jest tym
mniejsza, im wikszy jest promie atomu. I tak, w grupach gwnych ze wzrostem liczby
atomowej warto energii jonizacji maleje, gdy odrywany elektron jest pooony coraz dalej
od jdra. W okresach (z pewnymi wyjtkami), ze wzrostem liczby atomowej energia jonizacji
ronie do gazw szlachetnych wcznie. Tak wic najmniejsze wartoci energii jonizacji w
poszczeglnych okresach maj pierwiastki grupy 1, ktre bardzo atwo tworz kationy. Po-
dobn waciwo wykazuj rwnie atomy ciszych berylowcw: Ca, Sr, Ba, Ra. Najwiksze
wartoci energii jonizacji, poza gazami szlachetnymi, wykazuj pierwiastki pooone w pra-
wym grnym rogu ukadu okresowego.

Energia elektronopowinowactwa

Energia elektronopowinowactwa, lub (krcej) elektronopowinowactwo, mierzone jest

wartoci energii, jaka si wydziela podczas przyczania pierwszego elektronu do izolowa-
nego atomu w stanie gazowym. Odpowiada to procesowi :
X(g) + e X(g)
Stwierdzono, e jedynie przyczenie pierwszego elektronu poczone jest z wydzieleniem
energii, przyczenie drugiego i dalszych elektronw jest procesem endotermicznym.

Elektroujemno

Powszechnie uywan wielkoci, pozwalajc na porwnywanie zdolnoci pierwiastka

do oddawania i przyjmowania elektronw jest elektroujemno. Wedug definicji podanej
przez Paulinga, elektroujemno jest to zdolno atomu danego pierwiastka do przycigania
wicej pary elektronowej w zwizku chemicznym. Ze wzrostem liczby atomowej wielko

23
ta w grupach gwnych maleje, w okresach ronie do grupy 17 wcznie. Najsilniej elektro-
ujemnymi pierwiastkami s: fluor (elektroujemno w skali Paulinga = 4,0), tlen (3,5) azot i
chlor (po 3,0). Najmniejsz elektroujemno (0,7) posiada cez i frans. Zwraca uwag pored-
nia warto elektroujemnoci wodoru (2,1), ktra pozostaje w cisym zwizku z moliwoci
tworzenia przez ten pierwiastek pocze zarwno na I, jak i na I stopniu utlenienia.
Rnice elektroujemnoci s take podstaw oceny charakteru wizania tworzonego przez
atomy rnych pierwiastkw, co zostanie omwione w rozdziale V.

PYTANIA I ZADANIA

1. Ktry z dwch promieni jest wikszy:

a) Cu2+ czy Cu+ b) Ca czy Sc c) Na czy Al d) S czy S2 e) F czy Cl
2+ 2+
f) N czy O g) Br czy K h) Si czy Ge i) Mg czy Ca j) Cl czy Ar
2. Ktry proces wymaga dostarczenia najwikszej energii:
a) Mg Mg+ + e b) Al+ Al2+ + e c) Br + e Br
3. Na podstawie pooenia w ukadzie okresowym u nastpujce pierwiastki wedug wzra-
stajcej wartoci energii jonizacji:
a) F, Cl, Br, I, K b) B, O, Ne, F, C c) Ar, Na, S, Si, Mg
4. Ktry z trzech atomw o podanych strukturach elektronowych wykazuje najwiksz elek-
troujemno ?
a) 1s22s2p2 b) 1s22s2p5 c) 1s22s2
5. Midzy jakimi pierwiastkami wystpuje najwiksza rnica elektroujemnoci ?
6. Dlaczego chlor jest aktywniejszy od bromu ?
7. W zwizkach z jakimi pierwiastkami wodr bdzie przyjmowa stopie utlenienia -I ?
Podaj przykady takich zwizkw.
8. Dlaczego fluor w zwizkach wystpuje wycznie na -I stopniu utlenienia, a chlor rwnie
na dodatnich stopniach utlenienia ? W poczeniach z jakimi pierwiastkami chlor przyjmu-
je dodatnie stopnie utlenienia ?

24
 Rozdzia 4

PODSTAWOWE TYPY ZWIZKW NIEORGANICZNYCH

1. Tlenki
Tlenki s to dwuskadnikowe zwizki pierwiastkw z tlenem, w ktrych wystpuje on
na stopniu utlenienia -II. Tlenki metali w ogromnej wikszoci przypadkw s ciaami stay-
mi (CaO, Al2O3, PbO), tlenki niemetali wystpuj najczciej w stanie gazowym (CO2, SO2,
NO), ale s wrd nich rwnie ciecze (N2O3, SO3) oraz ciaa stae (P4O10, SiO2).
Do najwaniejszych metod otrzymywania tlenkw nale:
1. Bezporednia synteza, np.
4 P + 5 O2 = P4O10
2. Spalanie zwizkw chemicznych, np.
4 FeS2 + 11 O2 = 2 Fe2O3 + 8 SO2
3. Rozkad termiczny wodorotlenkw, kwasw tlenowych i ich soli, np.
Cu(OH)2 = CuO + H2O
2 HNO3 = 2 NO2 + 1/2 O2 + H2O
CaCO3 = CaO + CO2
Jak wynika z powyszych przykadw, niektre reakcje rozkadu przebiegaj ze zmian stop-
ni utlenienia pierwiastkw, s to wic reakcje redoks, inne s prostymi reakcjami analizy.
Mona dokona podziau tlenkw wedug rnych kryteriw. Najistotniejszy, z punktu
widzenia ich waciwoci chemicznych, jest podzia na tlenki: zasadowe, kwasowe, amfote-
ryczne i obojtne.
Tlenki zasadowe, to tlenki metali, ktre reaguj z kwasami dajc sole. Niektre z tych
tlenkw (tlenki I i II grupy gwnej, z wyjtkiem berylu) reaguj rwnie z wod dajc wodo-
rotlenki, np.
K2O + H2O = 2 KOH
CaO + H2O = Ca(OH)2
W przypadku tlenkw zasadowych, nierozpuszczalnych w wodzie, jedynym sprawdzianem
ich zasadowoci s reakcje z kwasami, np.
MnO + 2 HCl = MnCl2 + H2O
Tlenki kwasowe reaguj z zasadami dajc sole. Wikszo tlenkw kwasowych roz-
puszcza si w wodzie tworzc roztwory kwasw tlenowych, np.
SO3 + H2O = H2SO4
Nieliczna grupa tlenkw kwasowych nie rozpuszcza si w wodzie, a jedynie w roz-
tworach mocnych zasad. Do tej grupy nale: SiO2, MoO3, WO3. Reakcj potwierdzajc
kwasowy charakter SiO2 jest np. reakcja:
SiO2 + 2 NaOH = Na2SiO3 + H2O
Tlenki kwasowe, to przede wszystkim tlenki niemetali oraz tlenki metali na najwy-
szych stopniach utlenienia. Jeli pierwiastek tworzy kilka tlenkw, to zawsze ze wzrostem
stopnia utlenienia tego pierwiastka rosn waciwoci kwasowe tlenkw. Dobr ilustracj
tej prawidowoci s trzy tlenki chromu, z ktrych CrO ma waciwoci zasadowe, Cr2O3 am-
foteryczne, a CrO3 kwasowe.
Tlenki amfoteryczne wykazuj zarwno charakter kwasowy, jak i zasadowy, tzn. rea-
guj z mocnymi kwasami i zasadami dajc sole, w ktrych pierwiastek wystpuje w kationie
lub w anionie. Tlenki te s z reguy le rozpuszczalne w wodzie. Do tej grupy zaliczane s
m.in. BeO, Al2O3, SnO, PbO, ZnO.
ZnO + 2 HNO3 = Zn(NO3)2 + H2O
ZnO + 2 KOH + H2O = K2 [Zn(OH)4] tetrahydroksocynkan(II) potasu
Al2O3 + 6 HCl = 2 AlCl3 + 3 H2O
Al2O3 + 2 KOH + 3 H2O = 2 K[Al(OH)4] tetrahydroksoglinian potasu
Tlenki obojtne nie reaguj ani z kwasami, ani z zasadami, nie rozpuszczaj si rw-
nie w wodzie. Najbardziej znanymi s CO i NO.

2. Kwasy i zasady

Wedug teorii Arrheniusa kwasy to substancje, ktre dysocjuj w roztworze wodnym

na jony wodorowe i aniony reszty kwasowej, zasady odszczepiaj w tych warunkach kationy
metali, lub kationy amonowe i aniony wodorotlenowe. Znacznie szersza jest teoria kwasw i
zasad podana przez Brnsteda, tzw. teoria protonowa.
W ramach niniejszego tematu zostan przypomniane informacje dotyczce kwasw i zasad
czsteczkowych, metod ich otrzymywania oraz czynnikw decydujcych o ich mocy.

Metody otrzymywania kwasw:

1. Bezporednia synteza wodoru z niemetalem, np.
H2 + Cl2 = 2 HCl
Metoda ta moe by stosowana do otrzymywania wikszoci kwasw beztlenowych.
2. Reakcja tlenku kwasowego z wod, np.
SO2 + H2O = H2SO3
W ten sposb mona otrzyma wiele kwasw tlenowych, gdy wikszo bezwodnikw

26
kwasowych jest rozpuszczalna w wodzie (wyjtki podane zostay przy omawianiu tlenkw).
3. Reakcja soli z kwasem mocniejszym lub mniej lotnym w porwnaniu z kwasem, od
ktrego pochodzi sl. Warunki przebiegu takich reakcji, praktycznie nieodwracalnych, zostay
omwione w czci dotyczcej rwnowagi chemicznej. Poniej podano przykady takich reakcji:
Na2S + 2 HCl = 2 NaCl + H2S(g) (rnica w mocy i lotnoci kwasw)
oraz NaCl(s) + H2SO4(st.) = HCl(g) + NaHSO4 (rnica w lotnoci kwasw)

Czynniki wpywajce na moc kwasw

Moc kwasw tlenowych zaley od elektroujemnoci pierwiastka centralnego. Ze wzro-
stem stopnia utlenienia tego pierwiastka ronie jego elektroujemno i moc kwasu tlenowego.
Moc kwasw beztlenowych jest uwarunkowana elektroujemnoci i wielkoci promie-
nia atomu niemetalu, tworzcego kwas. W okresie decydujcym czynnikiem jest elektro-
ujemno w przypadku kwasw beztlenowych tej samej grupy ukadu okresowego, o ich mo-
cy decyduje wielko promienia atomu niemetalu. Wraz ze wzrostem promienia maleje ener-
gia wizania w czsteczce kwasu i ronie jego moc.

Wedug teorii Arrheniusa zasady, to substancje, ktre dysocjuj w roztworze wodnym

z odszczepieniem jonw wodorotlenowych OH-.

Metody otrzymywania zasad

1. Reakcja metalu silnie elektrododatniego z wod, np.
2 K + H2O = 2 KOH + H2
W temperaturze pokojowej z wod reaguj wszystkie litowce oraz berylowce (bez berylu i
magnezu).
2. Reakcja tlenku metalu z wod, np.
Na2O + H2O = 2 NaOH
W ten sposb mona otrzyma jedynie wodorotlenki I i II grupy gwnej (poza wodorotlen-
kiem berylu).
3. Reakcja soli z zasad mocniejsz, lepiej rozpuszczaln lub trudniej lotn w porwna-
niu z zasad, od ktrej pochodzi sl, np.
FeSO4 + 2 NaOH = Fe(OH)2(s) + Na2SO4 (rnica w mocy i rozpuszczalnoci)
NH4NO3 + KOH = NH3(g) + KNO3 + H2O (rnica w mocy i lotnoci)
Wikszo wodorotlenkw metali jest trudno rozpuszczalna w wodzie. Dobrze rozpuszczal-
nymi s jedynie wodorotlenki litowcw, znacznie gorzej wapnia, strontu i baru (ich rozpusz-
czalno ronie ze wzrostem liczby atomowej metalu).

27
 Amfoteryczny charakter wodorotlenkw
Niektre wodorotlenki wykazuj charakter amfoteryczny reagujc zarwno z mocnymi
kwasami, jak i zasadami z utworzeniem soli, np.
Zn(OH)2 + 2 HNO3 = Zn(NO3)2 + 2 H2O
Zn(OH)2 + 2 NaOH = Na2[Zn(OH)4] (tetrahydroksocynkan sodu)

3. Sole
Sole proste zoone s z kationu metalu lub kationu amonu i anionu reszty kwasowej.

Waniejsze metody otrzymywania soli

1. Reakcja kwasu z zasad - reakcja zobojtniania, np.
Ca(OH)2 + 2 HCl = CaCl2 + 2 H2O
Jest to najbardziej uniwersalna metoda otrzymywania soli. Istota reakcji zobojtniania polega
na czeniu si jonw H+ i OH- z utworzeniem bardzo sabo zdysocjowanych czsteczek wody.
2. Reakcja tlenku kwasowego z zasad, np.
SO2 + Mg(OH)2 = MgSO3 + H2O
3. Reakcja tlenku zasadowego z kwasem, np.
K2O + 2 HCl = 2 KCl + H2O
4. Reakcja tlenku zasadowego z tlenkiem kwasowym, np.
CaO + CO2 = CaCO3
5. Reakcja metalu z kwasem, np.
Zn + H2SO4(rozc.) = ZnSO4 + H2
3Cu + 8HNO3(rozc.) = 3Cu(NO3)2 + 2 NO + 4H2O
Moliwo zachodzenia tych reakcji oraz rodzaj powstajcych produktw zale od pooenia
metalu w szeregu elektrochemicznym oraz od waciwoci kwasu uytego do reakcji.
6. Reakcja metalu z niemetalem, np.
Fe + S = FeS
7. Reakcja metalu z rozpuszczaln sol mniej aktywnego metalu, np.
Mg + 2 AgNO3 = Mg(NO3)2 + 2 Ag
8. Reakcja niemetalu z zasad, np.
Cl2 + 6 NaOH = 5 NaCl + NaClO3 + 3 H2O
9 i 10. Reakcje soli z kwasami i zasadami, podczas ktrych powstaj nowe sole. Warunki
zachodzenia takich reakcji zostay ju podane podczas omawiania metod otrzymywania kwa-
sw i zasad.

28
 11. Reakcje midzy dwiema solami - zachodz one wwczas, gdy powstaj sole trud-
niej rozpuszczalne od soli stanowicych substraty tych reakcji, np.
AgNO3 + NaCl = AgCl(s) + NaNO3
Rozpuszczalno popularnych soli w wodzie przedstawia przyblione zestawienie:
dobrze rozpuszczalne s sole litowcw i amonu;
dobrze rozpuszczalne s azotany, octany i chlorany;
wikszo siarczanw naley do dobrze rozpuszczalnych, wyjtkami s: PbSO4, Sr-
SO4, BaSO4, do rednio trudno rozpuszczalnych nale CaSO4 i Ag2SO4;
wikszo chlorkw, bromkw i jodkw jest dobrze rozpuszczalna z wyjtkiem soli
Ag(I), Pb(II) i Hg(I);
wikszo siarczkw metali jest trudno rozpuszczalna, dobrze rozpuszczalne s siar-
czki litowcw, berylowcw i amonu;
wikszo wglanw i ortofosforanw jest trudno rozpuszczalna, dobrze rozpusz-
czalne s wglany i ortofosforany litowcw i amonu.

Wodorosole i hydroksosole
W reakcjach kwasw wieloprotonowych z zasadami, tlenkami zasadowymi lub metala-
mi mona otrzyma wodorosole, jeli iloci uytych substratw nie odpowiadaj stosunkom
stechiometrycznym, wynikajcym z reakcji cakowitego zobojtnienia, np.
NaOH + H3PO4 = NaH2PO4 + H2O diwodoroortofosforan(V) sodu
2 NaOH + H3PO4 = Na2HPO4 + 2 H2O wodoroortofosforan(V) sodu
Wodorosole s z reguy lepiej rozpuszczalne w wodzie od soli obojtnych. Przykado-
wo, CaCO3 jest trudno rozpuszczalny w wodzie, natomiast Ca(HCO3)2 - dobrze. Wodorow-
glany wapnia i magnezu powstaj podczas wietrzenia ska wapiennych i wystpuj w wodzie
wodocigowej nadajc jej tzw. twardo przemijajc, ktr usuwamy podczas gotowania
wody. Znany nawz sztuczny, superfosfat, to diwodoroortofosforan(V) wapnia, ktry dziki
dobrej rozpuszczalnoci w wodzie jest dla rolin rdem atwo przyswajalnego fosforu i
wapnia.
Analogicznie, niecakowite zobojtnienie zasad wielowodorotlenowych prowadzi do
otrzymania hydroksosoli, np.
Zn(OH)2 + HCl = Zn(OH)Cl + H2O chlorek hydroksocynku
Hydroksosole s gorzej rozpuszczalne w wodzie od soli obojtnych. Czsto spotykan hyd-
roksosol jest tzw. patyna, zielonkawy nalot pokrywajcy przedmioty miedziane poddane
dziaaniu wilgotnego powietrza zawierajcego dwutlenek wgla. Jest to wglan hydrokso-
miedzi(II) o wzorze (CuOH)2CO3.
29
 Zarwno wodoro- jak i hydroksosole mona przeprowadzi w sole obojtne wic
wystpujce w nich jony wodorowe lub wodorotlenowe przez dodanie zasady lub kwasu, np.
Ca(HCO3)2 + Ca(OH)2 = 2 CaCO3 + 2 H2O
Zn(OH)Cl + HCl = ZnCl2 + H2O

PYTANIA I ZADANIA

1. Zilustrowa reakcjami metody otrzymywania nastpujcych kwasw: H3PO4, HF, HNO3.

2. W jaki sposb mona otrzyma kwas krzemowy z SiO2 i wodorotlenek elaza(II) z Fe ?
3. W podanych parach kwasw zaznaczy, ktry jest mocniejszy i uzasadni wybr:
a) H2SO3, H2SeO3 b) H2S , H2Se c) HNO3, HNO2 d) HBrO3, HIO3
4. Przedstawi metody otrzymywania Mg(OH)2 i Fe(OH)3.
5. Wymieni znane wodorotlenki o charakterze amfoterycznym. Dla dwch poda reakcje
wykazujce ich amfoteryczno.
6. Poda wszystkie moliwe reakcje otrzymywania Cu(NO3)2 i CrCl3.
7. Jakie nowe sole mona otrzyma majc do dyspozycji: AgNO3, CuCl2, Mg(NO3)2, Li2S,
SrCl2, Na2CO3. Poda czsteczkowe i jonowe rwnania zachodzcych reakcji.
8. Wymieni atwo i trudno rozpuszczalne w wodzie siarczany, chlorki, wglany i siarczki.
9. Ktre z wymienionych substancji: CaO, ZnO, Cr2O3, CuO, MgSO4, Na2SiO3, BaCO3, Mn2O7,
Al(OH)3, NaCr(OH)4, H3PO4, K2S, reaguj :
a) z wodnym roztworem NaOH,
b) z wodnym roztworem HCl
Poda zapisy zachodzcych reakcji.
10. Nazwa nastpujce zwizki: KClO3, LiNO2, CuS, BaSO3, Fe(OH)3, Sn(OH)2, MnO2,

30
 Rozdzia 5

WIZANIA CHEMICZNE

W oddzielnym atomie dowolnego pierwiastka kady elektron znajduje si pod wpy-

wem dziaania jdra tego atomu oraz pozostaych elektronw. Jeeli dwa atomy zbliaj si
do siebie to na elektrony jednego atomu bd dodatkowo oddziaywa elektrony i jdro dru-
giego atomu. Wskutek oddziaywa elektrostatycznych pomidzy elektronami i jdrami -
czcych si atomw wytwarzaj si wizania chemiczne. Tworzenie si odpowiednich wi-
za chemicznych, a tym samym powstawanie zwizkw chemicznych, mona wyjani de-
niem atomw do uzyskania konfiguracji elektronowej najbliszego dla danego pierwiastka
gazu szlachetnego (dublet lub oktet elektronowy), przy czym spenienie tej reguy nie jest wa-
runkiem koniecznym, lecz ogln tendencj, od ktrej znane s wyjtki. Uzyskanie konfigu-
racji elektronowej najbliszego gazu szlachetnego zwizane jest z oddawaniem, przyjmowa-
niem lub uwsplnianiem elektronw walencyjnych. Elektronowa teoria wiza chemicznych
jest jedynie uoglnieniem obserwowanych faktw, nie tumaczy istoty zjawiska, tym niemniej
pozwala w jednolity sposb wyjani rne typy i liczby wiza.
Proces tworzenia czsteczki zwizku chemicznego musi by korzystny energetycznie.
Oznacza to, e czsteczka jest ubosza energetycznie ni wchodzce w jej skad oddzielne a-
tomy. Charakter wizania chemicznego i jego waciwoci zale od wielu czynnikw, przede
wszystkim od rnicy elektroujemnoci atomw tworzcych dane wizanie, ich konfiguracji
elektronowych, a take od rozmiarw czcych si atomw.
Wyrnia si kilka rodzajw wiza chemicznych, midzy innymi: wizanie jonowe,
wizanie kowalencyjne, kowalencyjne spolaryzowane, wizanie koordynacyjne. Taki po-
dzia naley traktowa raczej jako podzia formalny, gdy nie ma w rzeczywistoci wyranej
granicy midzy poszczeglnymi typami wiza chemicznych.

Wizanie jonowe

Wizanie jonowe, nazywane te heteropolarnym, powstaje wtedy, gdy atomy jednego

z reagujcych pierwiastkw atwo oddaj elektrony, a atomy drugiego pierwiastka je przyj-
muj. Oznacza to, e ten typ wizania wystpuje midzy atomami znacznie rnicymi si
elektroujemnoci. Jego istota polega na przekazaniu przez pierwiastek elektrododatni jedne-
go lub kilku elektronw walencyjnych atomowi pierwiastka elektroujemnego.
Podczas tworzenia wizania jonowego musi by speniona zasada, e liczba elektronw
oddanych przez atomy pierwiastka elektrododatniego jest rwna liczbie elektronw pobra-
nych przez atomy pierwiastka elektroujemnego. Std ilociowe stosunki reagujcych ze sob
atomw zale od liczby elektronw walencyjnych pierwiastka elektrododatniego, jak i od
liczby elektronw, ktre atom pierwiastka elektroujemnego moe przyj, aby uzyska trwa
konfiguracj elektronow. Liczb elektronw oddanych lub pobranych przez atom danego pier-
wiastka nazywa si wartociowoci elektrochemiczn lub elektrowartociowoci. Charaktery-
zuje j znak lub + oznaczajcy, e atom danego pierwiastka przyj lub odda elektrony.
Przykadem zwizku chemicznego o budowie jonowej jest chlorek sodu (NaCl), ktry
mona otrzyma w reakcji sodu z chlorem. Atom sodu (Na) wykazuje konfiguracj elek-
tronow 1s22s22p63s1, a atom chloru (Cl) 1s22s22p63s23p5. Reakcja pomidzy tymi pier-
wiastkami polega na oddaniu jednego elektronu przez elektrododatni atom Na i pobraniu go
przez elektroujemny atom Cl, w wyniku czego powstaje kation Na+ i anion Cl, przy czym
kady z jonw osiga konfiguracj najbliszego mu gazu szlachetnego, odpowiednio neonu
(Ne) 1s22s22p6 i argonu (Ar) 1s22s22p63s23p6. Elektrowartociowo sodu wynosi wic +1,
a chloru 1. Poniewa atomy sodu i chloru osigaj trwa konfiguracj gazu szlachetnego,
proces jest korzystny energetycznie a utworzone jony, dodatni i ujemny, przycigaj si dzi-
ki dziaaniu si elektrostatycznych. Mona to przedstawi graficznie, uwzgldniajc jedynie
elektrony walencyjne:
.. .
.Cl .. . -
..Cl
Na . + .. . Na +
.. .

Utworzone krysztay chlorku sodu skadaj si wic z dodatnich jonw sodu i ujemnych jo-
nw chloru. Kady kation Na+ jest symetrycznie otoczony przez sze anionw Cl, znajduj-
cych si w identycznej odlegoci, i odwrotnie kady jon Cl otoczony jest przez sze jonw
Na+. W tego rodzaju jonowej sieci przestrzennej nie udaje si wyrni pojedynczych cz-
steczek NaCl, mona jedynie traktowa cay kryszta jako jedn olbrzymi czsteczk. Wzr
NaCl jest wic jedynie skrconym, umownym zapisem informujcym, e w chlorku sodu na
jeden jon Na+ przypada jeden jon Cl.

Innym przykadem zwizku chemicznego o budowie jonowej jest fluorek wapnia

(CaF2). Atom wapnia (1s22s22p63s23p64s2) oddaje dwa elektrony walencyjne dwom atomom
fluoru (1s22s22p5), w wyniku czego powstaje kation Ca2+ (1s22s22p63s23p64s0) i dwa aniony
F (1s22s22p6). Oznacza to, e wartociowo elektrochemiczna wapnia wynosi +2, a kadego
z atomw fluoru 1.

...F.... .. F.. .. -
. ..
...F.... ..
++
Ca
. + Ca
.. F.. .. -
32
Sie krystaliczna fluorku wapnia (CaF2) ma odmienn struktur w porwnaniu z sieci NaCl.
W krysztale CaF2 kady kation wapnia jest otoczony omioma anionami fluorkowymi, a kady
jon fluorkowy tylko czterema jonami Ca2+. Rwnie i w tym przypadku nie udaje si w sieci
przestrzennej wyrni pojedynczych czsteczek CaF2 elementami sieci krystalicznej s jo-
ny Ca2+ i F.

W opisanych dwch przykadach rnica elektroujemnoci (X), w skali Paulinga, mi-

dzy atomami pierwiastkw tworzcych wizanie jonowe wynosi: X = XCl XNa = 3,2 0,9 =
2,3 i X = XF XCa = 4,0 1,0 = 3,0. Przyjmuje si, e wizanie ma charakter jonowy, jeeli
X 1,7. Dua rnica elektroujemnoci cechuje pary pierwiastkw, z ktrych pierwszy na-
ley do grupy litowcw lub berylowcw (z wyjtkiem berylu) a drugi do tlenowcw lub fluo-
rowcw, np. KF, CsBr, CaCl2, Na2S, BaO itp. Ponadto wizania jonowe wystpuj w tlen-
kach niektrych innych metali, np. Al2O3, w wodorotlenkach, np. NaOH zbudowany jest z jo-
nw Na+ i OH oraz w wikszoci soli, np. K2SO4 skada si z kationw potasu K+ i anionw
siarczanowych SO42.
W normalnych warunkach zwizki jonowe s ciaami staymi, twardymi, o stosunkowo
wysokich temperaturach topnienia i wrzenia. W stanie staym s zymi przewodnikami prdu
elektrycznego. Natomiast bardzo dobrze przewodz prd po stopieniu oraz po rozpuszczeniu
w wodzie i innych rozpuszczalnikach polarnych.

Wizanie kowalencyjne

Wizanie kowalencyjne, czsto nazywane wizaniem atomowym, powstaje midzy ato-

mami pierwiastkw wykazujcymi tak sam tendencj do przyjmowania lub oddawania
elektronw. Wystpuje wic ono w czsteczkach homojdrowych, tzn. zbudowanych z dwch
atomw tego samego pierwiastka, np. w H2, N2, O2, Cl2 itp. W tych przypadkach konfiguracja
gazu szlachetnego (dublet lub oktet elektronowy) zostaje osignita przez utworzenie jednej
lub kilku wsplnych par elektronowych, przy czym kady z atomw tworzcych wizanie
kowalencyjne dostarcza jednakowej liczby niesparowanych elektronw do wsplnego uytku.
Ta liczba niesparowanych elektronw, zdolnych do utworzenia wizania atomowego nazy-
wana jest wartociowoci kowalencyjn danego pierwiastka. Wsplne, wice pary elek-
tronowe wchodz rwnoczenie w ukady elektronowe obu czcych si atomw. Obszar
przestrzeni, w ktrej istnieje okrelone prawdopodobiestwo (okoo 90%) znalezienia uwspl-
nionych elektronw nazywa si orbitalem molekularnym (czsteczkowym).
W opisany sposb cz si na przykad dwa atomy chloru (1s22s22p63s23p5) lub dwa
atomy azotu (1s22s22p3):
33
 .. .
..Cl .. .
.Cl .. . .. .
..Cl
.. + .. . .. . Cl.. . Cl Cl
.
..N . .N.. .. ..N ......N..
lub
. + N N

W czsteczce chloru (Cl2) dwa wsplne elektrony, a w czsteczce azotu (N2) sze wsplnych
elektronw, narysowanych w rodku midzy symbolami pierwiastkw, nazywane s wspl-
nymi parami elektronowymi. Nale one rwnoczenie do obydwu atomw. W ten sposb
kady atom chloru oraz kady atom azotu uzyska zewntrzn konfiguracj gazu szlachetnego
(oktet). Uwsplnienie wicej ni jednej pary elektronowej stanowi przyczyn tworzenia si
wiza podwjnych lub potrjnych, tak wic w czsteczce N2 wystpuje wizanie potrjne.
Liczba wiza jest rwna liczbie niesparowanych elektronw w atomie azotu, co oznacza, e
azot jest trjwartociowy. Zwykle, kad wspln par elektronow oznacza si za pomoc
poziomej kreski czcej symbole pierwiastkw, a kad par elektronw nie zaangao-
wan w tworzenie wizania, tzw. woln par elektronow oznacza si kresk przylegajc do
symbolu pierwiastka.

Zwizki kowalencyjne wystpuj we wszystkich trzech stanach skupienia. W stanie sta-

ym tworz sie krystaliczn zbudowan zazwyczaj z odrbnych czsteczek, midzy ktrymi
wystpuj sabe oddziaywania zwane siami van der Waalsa. Zwizki te maj niskie tempe-
ratury topnienia i wrzenia, rozpuszczaj si w takich rozpuszczalnikach jak: etanol, aceton,
czterochlorek wgla, chloroform itp. Skroplone nie przewodz prdu elektrycznego.
W niektrych substancjach wizania atomowe rozcigaj si na ca sie krystaliczn,
z utworzeniem tzw. czsteczek olbrzymw przykadami s diament, krzem, krzemionka.
Substancje te s twarde, maj wysokie temperatury topnienia i wrzenia, nie rozpuszczaj si
w wodzie i innych rozpuszczalnikach.

Wizanie kowalencyjne spolaryzowane

Wizanie kowalencyjne spolaryzowane (wizanie atomowe spolaryzowane) tworzy si

wwczas, gdy reaguj ze sob atomy pierwiastkw nieznacznie rnice si elektroujem-
noci (0 < X < 1,7). Atomy tych pierwiastkw take uwsplniaj elektrony, podobnie jak
przy powstawaniu czsteczek homojdrowych, jednak tym razem powstajca czsteczka jest
hetrojdrowa, tzn. zbudowana jest z atomw rnych pierwiastkw, a wsplna, wica para
elektronowa jest przesunita w kierunku atomu pierwiastka bardziej elektroujemnego. Taka
polaryzacja wizania oznacza, e orbital molekularny jest niesymetryczny, a prawdopodo-
biestwo znalezienia elektronw wicych przy atomie bardziej elektroujemnym jest wik-

34
sze ni przy mniej elektroujemnym. Na atomie o wikszej elektroujemnoci pojawia si pe-
wien czstkowy adunek ujemny, oznaczany , na mniej elektroujemnym czstkowy adunek
dodatni +, a czsteczk, w ktrej mona wyrni biegun dodatni i ujemny, nazywa si dipolem.

Przykadami zwizkw chemicznych, w ktrych wystpuje wizanie atomowe spolary-

zowane s: chlorowodr, dwutlenek wgla, woda, dwutlenek siarki.

2 2+
+ 2+ S
O
H Cl O C O H H O O
+ +

W czsteczce HCl, z powodu wikszej elektroujemnoci atomu chloru (XCl = 3,2), wsplna
para elektronowa jest silniej przycigana przez atom chloru ni przez atom wodoru (XH = 2,1).
Z kolei w czsteczce CO2, z tego samego powodu (XO = 3,5 a XC = 2,5), wice pary elektro-
nw znajduj si bliej atomw tlenu. Take w czsteczce wody oraz w czsteczce dwutlenku
siarki (XS = 2,6) kada para elektronw wizania, odpowiednio wodr-tlen oraz siarka-tlen,
jest silniej przycigana przez bardziej elektroujemny atom tlenu.
Polaryzacja wizania ronie w miar jak zwiksza si rnica elektroujemnoci (X)
pierwiastkw tworzcych zwizek chemiczny. Jeeli X = 0 to wizanie jest wizaniem czy-
sto kowalencyjnym, dla X 1,7 przyjmuje si, e wizanie ma charakter jonowy, a dla 0 <
X < 1,7 jest wizaniem kowalencyjnym spolaryzowanym (podane wartoci rnicy elektro-
ujemnoci maj charakter umowny). Tak wic wizanie atomowe spolaryzowane stanowi typ
poredni pomidzy wizaniem atomowym a jonowym. Waciwoci fizykochemiczne zwiz-
kw z wizaniami kowalencyjnymi spolaryzowanymi zale od procentowego udziau wiza-
nia jonowego i kowalencyjnego.
Wan cech wszystkich wiza kowalencyjnych jest ich charakter kierunkowy. Cz-
steczki dwuatomowe z wizaniem kowalencyjnym spolaryzowanym s dipolami, a czsteczki
wieloatomowe mog by dipolami w przypadku niesymetrycznego rozmieszczenia wiza w
przestrzeni. Atomy tworzce czsteczk s uoone przestrzennie wzgldem siebie w cile
okrelony sposb. W czsteczkach dwuatomowych typu A2 (np. Cl2, N2) lub AB (np. HCl)
rodki obu atomw zawsze le na linii prostej. Natomiast w czsteczkach trjatomowych
AB2, A2B istniej dwie moliwoci: struktura liniowa ABA (np. CO2) lub ktowa (np. H2O,
SO2). W przypadku czsteczek typu AB3, AB4 i bardziej zoonych istnieje jeszcze wicej
moliwoci struktur przestrzennych. rdem informacji o geometrii czsteczki jest midzy
innymi moment dipolowy (), ktry jest rwny iloczynowi bezwzgldnej wartoci adunku
elektrycznego (q) na jednym z biegunw dipola i odlegoci (l) midzy biegunami:
35
 =ql

Jednostk momentu dipolowego w ukadzie SI jest kulombometr [Cm], jednak dotychczas po-
wszechnie stosowan jednostk jest debaj [D], 1 D = 3,33 1030 Cm.
Moment dipolowy czsteczki mona wyznaczy dowiadczalnie poprzez pomiar prze-
nikalnoci elektrycznej danej substancji. Dla wszystkich czsteczek homodwujdrowych (H2,
N2, O2, Cl2 itp.) = 0, co wiadczy o symetrycznym rozmieszczeniu adunku wsplnych par
elektronowych, zgodnie z teori wizania atomowego. W czsteczkach wieloatomowych, mo-
ment dipolowy stanowi sum wektorow momentw poszczeglnych wiza. W przypadku
symetrycznego rozmieszczenia wiza poszczeglne momenty dipolowe znosz si i cz-
steczka jako cao nie jest dipolem, np. dla trjatomowej czsteczki CO2 = 0, co wiad-
czy o jej liniowej budowie. Natomiast = 1,84 D dla trjatomowej czsteczki H2O oraz =
1,60 D dla SO2 wskazuje na ich nieliniow budow. Dla czsteczek wieloatomowych nie
mona wykaza jednoznacznej zalenoci moment dipolowy geometria czsteczki, np. dla
BF3, SO3 = 0 i czsteczki te maj budow pask w ksztacie trjkta rwnobocznego (atom
centralny, w tym przypadku atom boru lub siarki umieszczony jest w rodku cikoci trjk-
ta). Z kolei dla NH3 = 1,44 D, dla CH4 = 0 i pierwsza z tych czsteczek ma budow pira-
midy o podstawie trjktnej, a druga tetraedryczn.

Wizanie koordynacyjne

Wizanie koordynacyjne stanowi szczeglny przypadek wizania typu kowalencyjnego.

Polega ono na utworzeniu wsplnej pary elektronowej z elektronw pochodzcych od jedne-
go atomu, zwanego donorem. Atom drugiego pierwiastka, nazywany akceptorem, uzupenia
wasn powok walencyjn elektronami donora. Takie wizanie chemiczne nazywane jest
rwnie wizaniem koordynacyjnym, donorowo-akceptorowym.

Przykadem powstawania wizania koordynacyjnego jest reakcja amoniaku (NH3) z ka-

tionem wodorowym (H+):

+ H +

. .. .
H ..
H
H.N.. . + H + H .. N .
.. . H lub H N H
H H
H

Atom azotu w czsteczce amoniaku ma osiem elektronw walencyjnych (oktet), na ktry sk-
adaj si trzy pary elektronowe wiza kowalencyjnych spolaryzowanych azot-wodr i jedna
wolna para elektronowa azotu. W kationie H+ (protonie) nie ma elektronw, dysponuje wic
on wolnym orbitalem, tzw. luk elektronow. Umoliwia mu to akceptacj pary elektronw,
36
w tym przypadku pochodzcej od azotu w amoniaku. Tak wic czsteczka amoniaku jest do-
norem pary elektronowej a proton H+ jej akceptorem. W kreskowych wzorach elektronowych
wizanie koordynacyjne czsto oznacza si strzak skierowan od donora do akceptora.
Innym przykadem wystpowania wizania koordynacyjnego jest kation oksoniowy
(H3O+), ktry powstaje podczas hydratacji jonu wodorowego (H+) w roztworach wodnych.
W tym jonie atom tlenu jest donorem pary elektronowej, a kation wodoru jej akceptorem:

H2O + H+ H3O+

Wizanie koordynacyjne wystpuje, oprcz wymienionych jonw NH4+ i H3O+, midzy

innymi w tlenkach azotu, w anionach niektrych kwasw tlenowych oraz w jonach komplekso-
wych.

PYTANIA I ZADANIA

1. Okreli rodzaj wizania (jonowe, atomowe, kowalencyjne spolaryzowane) w nastpuj-

cych zwizkach: NH3, CaO, F2, SF6, P4, H2O, S8, KBr, CS2, BaI2.
2. W kierunku ktrego atomu przesunite s wsplne pary elektronowe w czsteczkach: CO2,
PH3, H2S, OF2, P2O5, BrCl, HBr, CCl4, CH4, Li2S.
3. Okreli rodzaj wizania i napisa wzr sumaryczny najprostszego zwizku chemicznego:
a) potasu z siark, b) strontu z bromem, c) sodu z fluorem, d) tlenu z cezem.
4. Jakie waciwoci przemawiaj za tym, e w chlorowodorze wystpuje wizanie kowalen-
cyjne a w bromku potasu jonowe ?
5. W ktrych czsteczkach wszystkie elektrony zewntrznych powok bior udzia w tworze-
niu wiza: CO2, NH3, CH4, BH3, H2O ?

37
 Rozdzia 6

REAKCJE UTLENIANIA I REDUKCJI

Wrd reakcji chemicznych liczn grup stanowi te, w ktrych nastpuje wymiana elek-
tronw midzy reagentami. Procesy te nazywane s reakcjami utleniania i redukcji, reak-
cjami oksydacyjno-redukcyjnymi lub w skrcie reakcjami redoks.
Utlenianie czstki to proces, ktry sprowadza si do oddawania elektronw przez atom,
obojtn czsteczk lub jon, za redukcja to proces polegajcy na pobieraniu elektronw
przez wymienione czstki. Substancj pobierajc elektrony nazywa si utleniaczem a t,
ktra je oddaje reduktorem. Oddanie elektronw moliwe jest tylko wwczas, gdy w uka-
dzie obecne s atomy, czsteczki lub jony zdolne do pobrania elektronw. Oznacza to, e
proces utleniania przebiega jednoczenie z procesem redukcji i odwrotnie, redukcji towarzy-
szy zawsze utlenianie. Liczba elektronw oddanych przez reduktor musi by rwna liczbie
elektronw pobranych przez utleniacz.
Proces utleniania-redukcji mona rwnie zdefiniowa w oparciu o zmian wartoci sto-
pnia utlenienia pierwiastkw biorcych udzia w reakcji chemicznej.
Stopie utlenienia pierwiastka, wchodzcego w skad okrelonej substancji, to liczba
dodatnich lub ujemnych adunkw elementarnych, jakie naleaoby przypisa atomom tego
pierwiastka, gdyby substancja miaa budow jonow.
Stopie utlenienia jest pojciem umownym, wprowadzanym w celu uatwienia bilanso-
wania rwna reakcji redoks. Poniewa w reakcjach utleniania i redukcji atomy pierwiastkw
zmieniaj swj stopie utlenienia to utleniacz mona definiowa jako substancj, ktra
zmniejsza swj stopie utlenienia a reduktor jako t, ktra zwiksza swj stopie utlenienia.
Stopnie utlenienia oznacza si cyframi rzymskimi, umieszczonymi w nawiasie po nazwie
zwizku, np. siarczan(VI) elaza(III) dla Fe2(SO4)3 lub u gry po prawej stronie symbolu
pierwiastka albo nad symbolem pierwiastka w zwizku chemicznym. W przypadku ujemnych
wartoci stopnia utlenienia odpowiedni cyfr poprzedza si znakiem minus.
-III VI IV
H2OII NaNVO3 MnVIIO4 NH3 K2SO4 CO32

Do okrelania stopni utlenienia pierwiastkw stosuje si nastpujce zasady:

1) Pierwiastkom w stanie wolnym przypisuje si stopie utlenienia rwny zero, niezalenie

od tego, czy wystpuj w postaci atomw czy czsteczek, np.: Ca0, H20, Cl20.
2) Stopie utlenienia wodoru w wikszoci zwizkw chemicznych jest rwny I, wyjtek
stanowi wodorki metali, np. NaH, CaH2, w ktrych stopie utlenienia wodoru wynosi -I.
3) Litowce i berylowce maj stay stopie utlenienia w zwizkach chemicznych, rwny odpo-
wiednio I i II.
4) Fluor, jako pierwiastek najbardziej elektroujemny, ma zawsze stopie utlenienia -I.
5) Stopie utlenienia tlenu w wikszoci zwizkw chemicznych wynosi -II, wyjtek stano-
wi m. in. nadtlenki, np. H2O2, w ktrych stopie utlenienia tlenu jest rwny -I.

Opierajc si na powyszych reguach mona obliczy stopie utlenienia innych pier-

wiastkw w zwizku chemicznym lub w jonie. Naley pamita, e:
suma stopni utlenienia wszystkich pierwiastkw wchodzcych w skad zwizku
chemicznego jest rwna zeru,
stopie utlenienia jonw prostych, jak na przykad Na+, Cl, Ba2+, S2,
jest rwny adun kowi jonu, a wic odpowiednio I, -I, II, -II,
stopie utlenienia pierwiastka w anionie lub kationie zoonym oblicza si w taki sposb,
aby suma stopni utlenienia atomw w jonie bya rwna adunkowi tego jonu.

Przykad 1. Obliczy stopie utlenienia chromu w dwuchromianie potasu (K2Cr2O7) i man-

ganu w anionie MnO4.
I x -II x -II
K2Cr2O7 MnO4
2 (+1) + 2 x + 7 (-2) = 0 x + 4 (-2) = -1
x=+6 x = +7

Bilansowanie rwna reakcji utleniania i redukcji

Istnieje kilka sposobw dobierania wspczynnikw stechiometrycznych w reak-

cjach utleniania i redukcji. Formalne mona je okreli jako: metod strzakow, metod re-
akcji powkowych i metod algebraiczn. Metoda umownie nazywana strzakow wymaga
znajomoci zmian stopnia utlenienia pierwiastka i wydaje si by jednym z najprostszych
sposobw dobierania wspczynnikw.

Stosujc metod strzakow przyjmuje si nastpujcy tok postpowania:

1) napisa substraty i produkty reakcji,
2) oznaczy stopnie utlenienia pierwiastkw w substratach i produktach; na tej podstawie
okreli liczb przyjmowanych elektronw przez utleniacz i oddawanych przez reduktor,
3) obliczy najmniejsz wspln wielokrotn dla liczby oddanych i pobranych elektronw,
4) wyznaczy wspczynniki stechiometryczne utleniacza i reduktora (s one ilorazem naj-
mniejszej wsplnej wielokrotnej i liczby pobranych oraz oddanych elektronw),

40
5) dobra wspczynniki stechiometryczne pozostaych reagentw,
6) sprawdzi, czy tak napisane rwnanie reakcji jest zgodne z prawem zachowania masy i za-
sad zachowania adunku elektrycznego.

Przykad 2. Zbilansowa rwnanie:

0 VI IV IV
C + H2SO4 = CO2 + SO2 + H2O
Pierwiastkami zmieniajcymi stopie utlenienia s wgiel i siarka. Atom siarki zmniejszy
swj stopie utlenienia z VI do IV a atom wgla podwyszy go od 0 do IV. Mona formalnie
zaoy, e atom siarki przyj 2 elektrony a atom wgla odda 4 elektrony. Utleniaczem w tej
reakcji jest wic kwas siarkowy(VI) a reduktorem wgiel.
Zapisuje si to w nastpujcy sposb:
0 VI IV IV
C + H2SO4 = CO2 + SO2 + H2O

4e 2e
Aby liczba oddanych elektronw bya rwna liczbie elektronw pobranych naley wyznaczy
najmniejsz wspln wielokrotn. Dla liczb 4 i 2 wynosi ona 4.
0 VI IV IV
C + H2SO4 = CO2 + SO2 + H2O

4e 2e

Po podzieleniu wartoci najmniejszej wsplnej wielokrotnej (4) przez liczb elektronw od-
danych przez atom reduktora (4) otrzymuje si wspczynnik stechiometryczny dla czynnika
utleniajcego si, wynosi on (1). Natomiast po podzieleniu wartoci najmniejszej wsplnej
wielokrotnej (4) przez liczb elektronw pobranych przez czsteczk utleniacza (2) uzyskuje
si wspczynnik stechiometryczny dla czynnika redukujcego si wynosi on (2). Mona
wwczas obliczy wspczynniki stechiometryczne dla produktw reakcji.
Zbilansowane rwnanie reakcji przedstawia si nastpujco:
0 VI IV IV
1 C + 2 H2SO4 = 1 CO2 + 2 SO2 + 2 H2O

4e 2e

4
co mona zapisa jako: C + 2 H2SO4 = CO2 + 2 SO2 + 2 H2O
Przykad 3. Jeeli w reakcji redoks wystpuj dwa utleniacze lub dwa reduktory, np.:
V 0 0 -II 0 IV
KNO3 + C + S = K2S + N2 + CO2
to naley zbilansowa oddzielnie dwie reakcje:

41
 V 0 0 0 -II 0 IV
KNO3 + C + S + C = K2S + N2 + CO2

5e 4e 2e 4e

20 4
Wwczas zbilansowane rwnanie ma form:
4 KNO3 + 5 C + 2 S + 1 C = 2 K2S + 2 N2 + 6 CO2
a jego ostateczna posta, po zsumowaniu i podzieleniu stronami przez dwa, jest nastpujca:
2 KNO3 + 3 C + S = K2S + N2 + 3 CO2

Przykad 4. Reakcje dysproporcjonacji stanowi odrbny typ reakcji utleniania i redukcji, po-
niewa w tych reakcjach ten sam pierwiastek jest utleniaczem i reduktorem, np. w reakcji:
0 I -I
Cl2 + NaOH = NaClO + NaCl + H2O
chlor ulega zarwno utlenieniu (od 0 do I) jak i redukcji (od 0 do -I). Celem atwiejszego do-
brania wspczynnikw stechiometrycznych wygodnie jest taki substrat zapisa dwukrotnie:
0 0 I -I
Cl2 + Cl2 + NaOH = NaClO + NaCl + H2O

2 x 1e 2 x 1e

2
Po uwzgldnieniu liczby przenoszonych elektronw i rodowiska reakcji rwnanie ma posta:
0 0 I -I
Cl2 + Cl2 + 4 NaOH = 2 NaClO + 2 NaCl + 2 H2O

2 x 1e 2 x 1e

2
Kocow posta rwnania, po podzieleniu stronami przez dwa, mona napisa jako:
Cl2 + 2 NaOH = NaClO + NaCl + H2O

Metod strzakow mona take dobra wspczynniki stechiometryczne w rwnaniach

reakcji napisanych w formie jonowej zarwno dla reakcji zachodzcych w rodowisku kwa-
nym (H+), obojtnym (H2O) jak i zasadowym (OH). Reakcje jonowe s to reakcje przebie-
gajce w roztworach wodnych midzy jonami, midzy jonami i atomami, bd midzy jonami
i czsteczkami. Rzeczywisty przebieg tych reakcji obrazuje zapis jonowy, np.:
2MnO4 + 5NO2 + 6H+ = 2Mn2+ + 5NO3 + 3H2O
Uwzgldnia on indywidua faktycznie w niej uczestniczce, tzn. wymieniajce elektrony oraz
rodowisko reakcji, a pomija jony wystpujce po obu stronach rwnania.

42
Przykad 5. Zbilansowa rwnanie: MnO4 + SO32 + H+ = Mn2+ + SO42 + H2O.
Utleniaczem w tej reakcji jest anion MnO4 a reduktorem jon SO32:
VII IV II VI
MnO4 + SO32 + H+ = Mn2+ + SO42 + H2O

5e 2e

10
wobec tego:
VII IV II VI
2 + 2+
2 MnO4 + 5 SO3 + H = 2 Mn + 5 SO42 + H2O

5e 2e

10

Po ustaleniu liczby moli utleniacza i reduktora oraz ich postaci utlenionej i zredukowanej na-
ley zbilansowa adunki jonw po obu stronach rwnania. Liczba adunkw po lewej stronie
rwnania reakcji musi by rwna ich liczbie po stronie prawej. Po stronie produktw suma-
ryczny adunek jonw wynosi (-6) a po stronie substratw (-12). Zatem po lewej stronie nale-
y wpisa 6 jonw H+, po stronie produktw bd wwczas 3 czsteczki wody.
Zbilansowane poprawnie rwnanie ma posta:
2 MnO4 + 5 SO32 + 6 H+ = 2 Mn2+ + 5 SO42 + 3 H2O

PYTANIA I ZADANIA

1. Obliczy stopnie utlenienia pierwiastkw w nastpujcych zwizkach i jonach:

Ca(NO3)2, KMnO4, NH3, HNO2, NaClO, K2MnO4, H2O2, NaClO4, K2CrO4, Al2(SO4)3,
NH4NO3, Cr2O72, CO32, H2PO4, IO3, Zn(OH)42, ClO3, AsO43, CrO2, MnO42.
2. Dobra wspczynniki stechiometryczne w rwnaniach reakcji:
a) PbO2 + HBr = PbBr2 + Br2 + H2O
b) CuS + HNO3 = Cu(NO3)2 + H2SO4 + NO + H2O
c) KMnO4 + HCl + H2SO4 = MnSO4 + Cl2 + K2SO4 + H2O
d) MnO4 + I + H+ = Mn2+ + I2 + H2O
e) [Cr(OH)4] + H2O2 + ..... = CrO42 + H2O
f) Zn + NO3- + .. = Zn2+ + NH3 + H2O
g) Cu + HNO3 = Cu(NO3)2 + NO + H2O

43
 Rozdzia 7

PODSTAWY ELEKTROCHEMII

Po zanurzeniu metalu w roztworze elektrolitu nastpuje wymiana jonw midzy roztwo-

rem a powierzchni metalu. Na granicy zetknicia metalu z roztworem pojawia si rnica
potencjau elektrycznego zwana potencjaem elektrochemicznym metalu. Jeeli pytka me-
talu zanurzona jest w roztworze swojej soli to jej potencja elektrochemiczny, w danej tempe-
raturze, zaley od stenia kationw i od rodzaju uytego metalu. Na powierzchni metalu
zachodzi reakcja:
Mez+ + z e
Me
gdzie Mez+ to kation metalu, Me - metal, z - liczba adunkowa jonu (rwna liczbie wymienia-
nych elektronw), e - elementarny adunek elektryczny elektronu.
Ukad metal - jony tego metalu (roztwr soli metalu) nazywa si pogniwem lub elek-
trod, a reakcja zachodzca na powierzchni metalu nazywana jest reakcj elektrodow lub re-
akcj powkow. Warto potencjau E danej elektrody mona obliczy z rwnania Nernsta:

R T
E = Eo + ln c Me z+
zF

Eo potencja normalny [V]

VAs
R = 8,31 staa gazowa
mol K
T temperatura bezwzgldna
F = 96 500 C/mol - staa Faradaya
z liczba elektronw biorcych udzia w reakcji elektrodowej
c Me z+ stenie molowe kationu metalu
Gdy stenie jonw metalu w roztworze jest rwne jednoci ( c Me z+ = 1 M) to potencja
elektrody E = Eo i nazywany jest potencjaem normalnym lub standardowym. Potencja nor-
malny jest wartoci sta charakterystyczn dla danej elektrody.
Z powodu trudnoci zwizanych ze zmierzeniem bezwzgldnej wartoci potencjau na
granicy faz metal - roztwr, wszystkie potencjay pogniw mierzone s wzgldem normal-
nej elektrody wodorowej. Potencja tej elektrody zosta przyjty umownie jako rwny zero
w kadej temperaturze. Zestawiajc rne pogniwa metaliczne (elektrody) wedug wzrastaj-
cych wartoci potencjaw normalnych, otrzymuje si tzw. szereg elektrochemiczny metali.

Metale, ktrych potencjay normalne maj wartoci ujemne (Eo < 0) nosz nazw metali
nieszlachetnych, natomiast wrd metali o dodatnich potencjaach normalnych (Eo > 0) wy-
rnia si metale pszlachetne i szlachetne. Metal mniej szlachetny zawsze wypiera z roz-
tworu metal bardziej szlachetny, przekazujc do roztworu rwnowan liczb jonw wasnych.
Na przykad drut lub blacha cynkowa zanurzona w roztworze soli miedzi(II) pokrywa si
cienk warstewk miedzi i sama ulega rozpuszczaniu, poniewa zachodzi reakcja:

Zn + Cu2+ Zn2+ + Cu
Proces ten zostaje szybko zahamowany, gdy warstwa miedzi odseparowuje cynk od roztwo-
ru i uniemoliwia dalsze jego rozpuszczanie.
Natomiast wprowadzenie pytki miedzianej do roztworu soli cynku nie powoduje ad-
nej przemiany:
Cu + Zn2+ nie reaguje, poniewa E oCu 2+ / Cu > E oZn2+ / Zn .

Ukad zoony z dwch pogniw (elektrod) zanurzonych we wsplnym roztworze lub

oddzielonych przegrod porowat umoliwiajc ruch jonw i speniajcy warunek, e po po-
czeniu elektrod zewntrznym przewodnikiem metalicznym pynie w nim prd nazywany jest
ogniwem galwanicznym. Przykadem ogniwa skadajcego si z dwch elektrod metalicznych
jest ogniwo Daniella. Skada si ono z pogniwa cynkowego (pytka Zn zanurzona w wod-
nym roztworze ZnSO4) i pogniwa miedziowego (pytka Cu zanurzona w roztworze CuSO4)
poczonych kluczem elektrolitycznym lub rozdzielonych przegrod porowat zapobiega-
jc mieszaniu si roztworw a jednoczenie umoliwiajc migracj jonw przenoszcych
adunek. Klucz elektrolityczny to rurka szklana wygita w ksztacie litery U, zamknita na
obu kocach porowat przegrod i napeniona roztworem elektrolitu, najczciej KCl.
W formie skrconej ogniwo Daniella mona zapisa schematem:

() Zn|Zn2+ || Cu2+|Cu (+)

Podczas pracy tego ogniwa zachodz samorzutnie procesy opisane rwnaniami:

Zn0 Zn2+ + 2e (utlenianie)
Cu2+ + 2e Cu0 (redukcja)

Zn0 + Cu2+ Zn2+ + Cu0 (reakcja sumaryczna)
Elektroda, na ktrej zachodzi proces utleniania to anoda (pogniwo o niszym potencjale)
a elektroda, na ktrej zachodzi proces redukcji to katoda (pogniwo o wyszym potencjale).
Procesy przedstawione rwnaniami powkowymi zachodz tylko wwczas, gdy ogniwo
pracuje, tzn. obie elektrody poczone s przewodnikiem umoliwiajcym przepyw elektro-
nw z anody na katod. W ogniwie otwartym, bez przewodnika czcego elektrody, nie za-
chodzi ani redukcja ani utlenianie.
Rnica potencjaw elektrodowych dwch pogniw ogniwa otwartego nazywana jest
si elektromotoryczn ogniwa. Mona j obliczy odejmujc od potencjau katody poten-

46
cja anody:
SEM = EK EA

Przyjmujc, e w standardowym ogniwie Daniella obie pytki metalu zanurzone s w 1 M

roztworach swoich soli, a wic E Cu2+ / Cu = E oCu2+ / Cu = 0,34 V i E Zn2+ / Zn = E oZn2+ / Zn = 0,76 V to

sia elektromotoryczna tego ogniwa wynosi: SEM = 0,34 (0,76) = 1,1 V.

W zalenoci od wartoci potencjau normalnego Eo metal reaguje w rnorodny sposb z

wod, z kwasami nieutleniajcymi oraz z kwasami utleniajcymi. S to reakcje utleniania-
redukcji, w ktrych reduktorem jest wolny metal.

A) Reakcje metali z wod

Metale o potencjale normalnym Eo < -2,3 V reaguj z wod w temperaturze pokojowej,

a produktami tej reakcji s wodr i odpowiedni wodorotlenek, np.:
K + H2O KOH + 1/2 H2
B) Reakcje metali z kwasami nieutleniajcymi

Do kwasw nieutleniajcych zalicza si midzy innymi: kwasy beztlenowe (np. HCl,

HBr), kwasy karboksylowe (HCOOH, CH3COOH, kwas szczawiowy, itp.), kwas ortofosfo-
rowy(V), rozcieczony kwas siarkowy(VI).
Metale o potencjale normalnym Eo < 0 reaguj w temperaturze pokojowej z kwasem so-
lnym i innymi kwasami nieutleniajcymi wypierajc wodr z jego roztworw:
Mg + 2 HCl = MgCl2 + H2
W podobny sposb reaguj te metale z rozcieczonym roztworem kwasu siarkowego(VI):
2 Al + 3 H2SO4 (rozc.) = Al2(SO4)3 + 3 H2
Metale o dodatnich potencjaach normalnych (Eo > 0), np. Cu, Ag, Au nie reaguj z
kwasami nieutleniajcymi.

C) Reakcje metali z kwasami utleniajcymi

Do kwasw utleniajcych nale midzy innymi: stony kwas siarkowy(VI) oraz roz-
cieczony i stony kwas azotowy(V). Z tymi kwasami reaguj zarwno metale o ujemnym
jak i dodatnim potencjale normalnym.

a) reakcje ze stonym H2SO4

2 Al + 6 H2SO4 (st., gorcy) = Al2(SO4)3 + 3 SO2 + 6 H2O

2 Ag + 2 H2SO4 (st.) = Ag2SO4 + SO2 + 2 H2O

47
 b) reakcje z HNO3

W przypadku metali nieszlachetnych, a wic o Eo < 0, nie mona poda jednoznacznych

regu opisujcych ich zachowanie si wobec rozcieczonego i stonego roztworu kwasu azo-
towego(V). Produktami reakcji, oprcz tlenkw czy azotanw(V) metali, mog by midzy
innymi: tlenek azotu, dwutlenek azotu, wolny azot lub sl amonowa. Zaley to w duym stop-
niu od charakteru samego metalu oraz stenia stosowanego kwasu.
W przypadku dziaania bardzo rozcieczonego roztworu HNO3 na magnez, mangan lub
cynk powstaje czsteczkowy wodr:
Mg + 2 HNO3 (bardzo rozc.) = Mg(NO3)2 + H2
Natomiast w reakcji glinu, elaza lub niklu ju z kilkunastoprocentowym roztworem
HNO3 powstaje tlenek azotu:
Al + 4 HNO3 (rozc.) = Al(NO3)3 + NO + 2 H2O
Z kolei cynk moe redukowa HNO3 do NH4+:
4 Zn + 10 HNO3 (rozc.) = 4 Zn(NO3)2 + NH4NO3 + 3 H2O

Take mied (Eo > 0) rozpuszcza si w rozcieczonym roztworze kwasu azotowego(V):

3 Cu + 8 HNO3 (rozc.) = 3 Cu(NO3)2 + 2 NO + 4 H2O
Niektre metale nieszlachetne, jak glin, elazo, nikiel ulegajce atwo dziaaniu rozcie-
czonego kwasu azotowego(V), nie rozpuszczaj si w kwasie stonym; wystpuje tu tzw.
zjawisko pasywacji, polegajce na tworzeniu si pod wpywem takiego kwasu cienkiej, po-
krywajcej szczelnie powierzchni metalu, warstewki tlenku odpornego na dziaanie kwasu.
Metale pszlachetne i szlachetne (0 < Eo < +1 V) take reaguj ze stonym HNO3.
Jednym z produktw reakcji jest zawsze tlenek niemetalu (metale te nie wypieraj wodoru z
kwasw):
3 Ag + 4 HNO3 (st.) = 3 AgNO3 + NO + 2 H2O
Najbardziej szlachetne metale, np. Au i Pt, nie reaguj nawet ze stonymi kwasami utlenia-
jcymi, reaguj natomiast z tzw. wod krlewsk (mieszanin st. HCl i HNO3).

Elektroliza

Zesp procesw fizycznych i chemicznych zachodzcych podczas przepywu przez

elektrolit staego prdu elektrycznego nazywamy elektroliz. Podczas elektrolizy zachodz
procesy odwrotne w stosunku do przemian zachodzcych w czasie pracy ogniwa galwanicz-
nego. Jony elektrolitu przemieszczaj si w kierunku odpowiedniej elektrody aniony kieruj
si do anody, gdzie ulegaj utlenieniu, za kationy d do katody, na ktrej zachodzi reduk-

48
cja. We wszystkich procesach elektrochemicznych katod jest zawsze elektroda, na ktrej
zachodzi proces redukcji, za anod elektroda, na ktrej zachodzi utlenianie. Znak elek-
trod w elektrolizerze jest przeciwny do znaku elektrod w ogniwie galwanicznym, albowiem w
elektrolizerze katoda jest poczona z ujemnym, a anoda z dodatnim biegunem zewntrznego
rda prdu.
Elektroliza przebiega tylko wwczas, gdy do elektrod przyoone jest napicie wysze
od siy elektromotorycznej (SEM) ogniwa. Najnisze napicie potrzebne do zapocztkowania
elektrolizy nazywa si napiciem rozkadowym.
Procesy chemiczne zachodzce podczas elektrolizy s uzalenione od skadu roztworu,
materiau elektrod, przyoonego napicia i temperatury. W niektrych wypadkach produkty
elektrolizy mog wchodzi w reakcje wtrne z materiaem elektrod lub z substancjami obec-
nymi w roztworze. W tym rozdziale zostan omwione procesy zachodzce na elektrodach
obojtnych (s nimi najczciej elektrody wykonane z platyny lub grafitu) podczas elektrolizy
wodnych roztworw kwasw, zasad i soli. O tym, ktre jony bd si utlenia, a ktre redu-
kowa atwiej od innych decyduje przede wszystkim potencja danej reakcji elektrodowej.
Naley take pamita, e nawet w obojtnych roztworach wodnych zawsze s jony H+ i OH
pochodzce z autodysocjacji wody oraz czsteczki wody, ktre rwnie mog ulega reakcjom
elektrodowym.

Reakcje katodowe

Przy najniszym napiciu ulegaj rozadowaniu kationy metali o najwikszych warto-

ciach potencjaw normalnych Eo, zgodnie z rwnaniem:
Mez+ + z e Me
Jednak w praktyce, w roztworach wodnych redukcji ulegaj kationy o potencjale wyszym od
potencjau glinu (Eo = 1,67 V), czyli pooone w szeregu elektrochemicznym za glinem.
Natomiast metali pooonych w szeregu elektrochemicznym przed glinem (np. Mg, Na, Ca,
Ba, K, Li) nie mona wydzieli elektrolitycznie z wodnych roztworw na elektrodach meta-
licznych (z wyjtkiem elektrody rtciowej).
Jeeli roztwr elektrolitu nie zawiera kationw metali mogcych si rozadowa, ww-
czas na katodzie wydziela si wodr pochodzcy z redukcji kationw wodoru (jeeli roz-
twr elektrolitu ma odczyn kwany) lub z redukcji wody:
2 H+ + 2 e H2
2 H2O + 2 e H2 + 2 OH
Gdy roztwr poddawany elektrolizie zawiera kilka kationw metali, np.: Me (z1+) , Me (z2+) , ...,

49
( E o(1) < E o( 2 ) < ...) to rozadowaniu ulega na katodzie najpierw kation o najwyszym potencjale

wydzielania, a po wyczerpaniu si kationw tego metalu rozpoczyna si rozadowywanie ko-

lejnego jonu:
Me (z2+) + z e Me(2) (wydzieli si jako pierwszy)

Me (z1+) + z e Me(1)

Reakcje anodowe

W pierwszej kolejnoci rozadowaniu ulegaj aniony kwasw beztlenowych, np. Cl,

Br, I, S2, zgodnie z rwnaniem:
2 X X2 + 2 e (gdzie X = Cl, Br lub I)
Jeeli roztwr elektrolitu nie zawiera takich anionw to na anodzie wydziela si tlen,
pochodzcy z rozkadu anionw wodorotlenowych (gdy roztwr elektrolitu ma odczyn zasa-
dowy) lub z utleniania czsteczek wody:
2 OH O2 + H2O + 2 e
H2O O2 + 2 H+ + 2 e
Obecne w roztworze aniony kwasw tlenowych nie rozadowuj si, a na anodzie zachodzi
drugi z wyej napisanych procesw (utlenianie wody).

Bilans procesu elektrolizy

I prawo Faradaya
Masa substancji wydzielonej na elektrodzie w czasie elektrolizy jest proporcjonalna do wiel-
koci adunku elektrycznego Q = I t, ktry przepyn przez elektrolit.

m=kIt
m masa substancji wydzielona przez prd o nateniu I amperw w czasie t sekund
M
k= rwnowanik elektrochemiczny, czyli masa substancji wydzielona przez adunek
zF
jednego kulomba (1C = A s)
M masa molowa wydzielonego jonu
z liczba elektronw przeniesionych w reakcji elektrodowej
F staa Faradaya (F = 96500 C)
Staa Faradaya, w skrcie zwana faradayem oznacza adunek 1 mola elektronw. Mie-
dzy sta Avogadra NA, sta Faradaya F i adunkiem elementarnym elektronu e istnieje na-
stpujca zaleno:

50
 F = e NA
1 F = 1,6022 1018 C 6,022 1023 mol-1 = 96484,5 C/mol 96500 C/mol

II prawo Faradaya
Masy rnych substancji wydzielone na elektrodach podczas przepywu jednakowego a-
dunku elektrycznego Q = I t s proporcjonalne do ich rwnowanikw elektrochemicznych.
m1 k 1
= (I1 t 1 = I 2 t 2 )
m2 k 2

PYTANIA I ZADANIA

1. Do probwek zawierajcych roztwory wodne: CuSO4, Pb(NO3)2, MgSO4 i AlCl3 wrzuco-

no blaszki cynkowe. W ktrych roztworach przebiegy reakcje ? Napisa rwnania tych
reakcji.
2. Uzupeni rwnania podanych niej reakcji lub zaznaczy, e reakcja nie zachodzi:
a) Ag + CuSO4
b) Cu + HCl
c) Zn + Al(NO3)3
d) Fe + Pb(NO3)2
3. Obliczy warto potencjau elektrody srebrowej, w temperaturze 298 K, w roztworze
jonw Ag+ o steniu 0,1 M.
4. Pytk cynkow o masie 10 g zanurzono do roztworu azotanu(V) srebra(I). Po zakocze-
niu reakcji i wysuszeniu pytki jej masa wynosia 10,5 g. Obliczy, ile gramw cynku
przeszo do roztworu oraz ile gramw AgNO3 zawiera roztwr ?
5. Poda, ktry z metali stanowi dodatni, a ktry ujemny biegun ogniwa oraz okreli kieru-
nek przepywu elektronw w przewodniku czcym bieguny ogniw:
a) Fe|Fe2+ || Sn2+|Sn b) Cu|Cu2+ || Pt2+|Pt c) Ag|Ag+ || Zn2+|Zn
6. Zbudowano ogniwo z pyt oowianej i magnezowej, zanurzonych w 1 M wodnych roz-
tworach swych dwuwartociowych kationw. Okreli znaki obu elektrod, obliczy war-
to SEM w warunkach standardowych i poda schemat ogniwa.
7. Podczas pracy ogniwa Daniella: Zn|Zn2+ || Cu2+|Cu masa elektrody cynkowej zmalaa o
0,25 g. Ustali, jak zmienia si masa elektrody miedzianej.
8. Podczas pracy pewnego ogniwa masa elektrody niklowej pogniwa Ni2+/Ni zmalaa o 0,2 g,
a masa elektrody metalowej drugiego pogniwa Me+/Me wzrosa o 0,74 g. Ustali z ja-
kiego metalu wykonano drug elektrod ?
9. Podczas procesu elektrolizy wodnego roztworu chlorku miedzi(II) otrzymano 2,24 dm3
chloru odmierzonego w warunkach normalnych. Obliczy ile gramw CuCl2 ulego elek-
trolizie.
10. Przez roztwr soli srebra przepuszczano prd o nateniu 5 A. Na katodzie wydzielio si
10,8 g srebra. Obliczy czas trwania elektrolizy.

51
 Rozdzia 8

STECHIOMETRIA

Dziedzina chemii zwana stechiometri (w jzyku greckim stoicheion oznacza pierwia-

stek a metron - miara) zajmuje si ilociowymi relacjami pomidzy substancjami ulegajcymi
reakcjom chemicznym. Dlatego obliczenia stechiometryczne dotycz gwnie skadu zwizkw
chemicznych, a take stosunkw ilociowych midzy reagujcymi substancjami oraz produk-
tami reakcji. Do oblicze wykorzystuje si wzory i rwnania chemiczne, podstawowe pojcia
i prawa stechiometryczne, a w przypadku gdy reagenty wystpuj w fazie gazowej, rwnie
prawa gazowe.
Wzr chemiczny informuje o skadzie wagowym substancji. Ze wzoru chemicznego
ditlenku wgla wynika, e stosunek MC : (2 MO) = 3 : 8 i w kadej iloci tego zwizku stosu-
nek masy wgla do masy tlenu wynosi 3 : 8. Przedstawiony przykad jest ilustracj prawa
staoci skadu, zwanego rwnie prawem stosunkw staych, ktre stosuje si do wszystkich
zwizkw chemicznych. Prawo to pozwala w oparciu o wzr obliczy zawarto procentow
poszczeglnych pierwiastkw w danej substancji, a take ilo danego skadnika w dowolnej
iloci zwizku.
Najprostszy wzr chemiczny zwany jest wzorem empirycznym. Najczciej jest on
wzorem rzeczywistym. Czsto jednak wzr rzeczywisty jest wielokrotnoci wzoru empi-
rycznego. Na przykad wzr empiryczny benzenu ma posta CH, a wzr rzeczywisty C6H6. W
zwizku z tym do ustalenia wzoru rzeczywistego konieczna jest znajomo masy molowej
zwizku.
Zgodnie z prawami stechiometrycznymi rwnania chemiczne informuj o stosunkach
masowych w jakich substancje reaguj. Znajc ilo jednego z substratw lub produktw re-
akcji, mona na podstawie rwnania chemicznego obliczy iloci wszystkich innych substan-
cji biorcych udzia w tej reakcji.

Przykady podstawowych typw oblicze stechiometrycznych

1. Ustalanie wzorw w oparciu o masy atomowe i czsteczkowe oraz molowe

Przykad 1. Z ilu atomw tlenu skada si czsteczka jednej z odmian alotropowych tlenu
jeli jej masa czsteczkowa wynosi 48 u (zazwyczaj stosowane s masy zaokrglone w celu
uatwienia oblicze) ?
 Rozwizanie. Poniewa masa atomowa tlenu wynosi w przyblieniu 16 u, a masa czstecz-
kowa rozwaanej odmiany tlenu wynosi 48 u (jest wic trzy razy wiksza) wnioskowa mona,
e czsteczka skada si z trzech atomw tlenu. Ta odmiana alotropowa tlenu zwana jest ozonem.

Przykad 2. Jaka jest masa molowa pierwiastka X w zwizku o wzorze C6H12X6, ktrego
masa czsteczkowa wynosi 180 u ?
Rozwizanie. Masa molowa pierwiastka X, (Mx) jest wielkoci nieznan. Korzystajc z
wartoci mas atomowych (zaokrglonych) zamieszczonych w ukadzie okresowym, na pod-
stawie wzoru chemicznego obliczy mona mas czsteczkow zwizku i porwna z warto-
ci podan w zadaniu:
6 12 + 12 1 + 6 Ar(X) = 180
std obliczone Ar (X) = 16, a Mx = 16 g.

Przykad 3. Zawarto siarki w siarczanie(VI) trjwartociowego metalu wynosi 28,07%.

Obliczy mas molow metalu i napisa wzr zwizku.
Rozwizanie. Wzr siarczanu(VI) trjwartociowego metalu (Me) ma posta:
Me2(SO4)3
2
3 mole jonw SO4 maj mas 288 g, masa 1 mola metalu wynosi x g, a masa 1 mola zwiz-
ku wynosi (288 + 2x) g. W tej iloci znajduje si 96 g siarki, ktra stanowi 28,07%. Wszyst-
kie te wielkoci mona powiza zalenoci:
(288 + 2x) (28,07/100) = 96
Std obliczy mona x: x = 27 g.
Metalem, ktry ma mas molow 27 g, jest glin, zatem zwizek ma wzr Al2(SO4)3.

2. Ustalanie skadu ilociowego zwizkw chemicznych

Przykad 4. Ile gramw wody znajduje si w 25 g CuSO4 5H2O ?

Rozwizanie. W jednym molu tego zwizku znajduje si 5 moli wody. Masa molowa
CuSO4 5H2O wynosi 250 g, a masa 1 mola wody 18 g, czyli:
w 250 g CuSO4 5H2O znajduje si 5 18 = 90 g H2O
a zatem w 25 g CuSO4 5H2O znajduje si x g H2O

Stosunek stechiometryczny jest nastpujcy:

250 g : 90 g = 25 g : x
Std x = 9 g H2O, czyli w 25 g uwodnionego siarczanu(VI) miedzi(II) znajduje si 9 g wody.

54
Przykad 5. W jakiej iloci chalkopirytu zawierajcego 90% CuFeS2 znajduje si 0,25 tony
miedzi ?
Rozwizanie. MCu = 63,5 g/mol, M CuFeS2 = 183,5 g/mol.
Ze stosunku stechiometrycznego wynika, e:
183,5 kg CuFeS2 zawiera 63,5 kg Cu
zatem x kg CuFeS2 zawiera 250 kg Cu
Ze stosunku:
183,5 kg : 63,5 kg = x : 250 kg
obliczy mona x = 722,4 kg CuFeS2
722,4 kg (0,7224 t) CuFeS2 stanowi 90% caej iloci (y) chalkopirytu, czyli
(90/100) y = 0,9 y = 0,722,4
std y = 802,7 kg chalkopirytu.
A zatem 0,25 t miedzi znajduje si w 0,8027 tony chalkopirytu.

3. Wyznaczanie wzoru chemicznego ze skadu ilociowego zwizku chemicznego

Przykad 6. Pewien zwizek chemiczny zawiera 50% masowych siarki i 50% tlenu. Ustali
wzr chemiczny tego zwizku.
Rozwizanie. Biorc pod uwag prbk 100 g zwizku, masa taka zawiera 50 g siarki i
50 g tlenu. Iloci moli siarki i tlenu wynosz:
50 g : 32 g/mol = 25/16 mola atomw siarki
50 g : 16 g/mol = 50/16 mola atomw tlenu
Stosunek molowy siarki do tlenu wynosi wic jak 25/16 : 50/16 = 1 : 2. Najprostszy wzr
zwizku to SO2.

Przykad 7. W wyniku cakowitej redukcji 2,0 g jednego z tlenkw miedzi otrzymano 1,6 g
miedzi. Ustali wzr tego tlenku i poda jego nazw.
Rozwizanie. Na podstawie prawa zachowania masy obliczy mona mas tlenu w
prbce badanego zwizku chemicznego:
2,0 g 1,6 g = 0,4
Prbka zawiera zatem:
1,6 : 64g/mol = 0,025 mola atomw miedzi
0,4 : 16 g/mol = 0,025 mola atomw tlenu
Stosunek molowy miedzi do tlenu wynosi wic:
55
 0,025 : 0,025 = 1 : 1
a wic wzr tlenku jest nastpujcy: CuO jest to tlenek miedzi(II).

Przykad 8. Ustali wzr empiryczny (uproszczony) zwizku, jeli jego skad procentowy
(wagowy) jest nastpujcy: 22,85% sodu, 21,50% boru i 55,64% tlenu.
Rozwizanie. Zwizek skada si z sodu, boru i tlenu o niewiadomym stosunku molo-
wym poszczeglnych skadnikw, co wyraa wzr:
NaxByOz
gdzie x, y, z, oznaczaj liczby moli jonw lub atomw. Z podanego skadu procentowego
wynika, e w 100 g zwizku o wzorze NaxByOz znajduje si:
22,85 g sodu, czyli 22,85 g : 23 g/mol = 0,993 mola atomw Na
21,50 g boru, czyli 21,5 g : 10,8 g/mol = 1,991 mola atomw B
55,64 g tlenu, czyli 55,64 g : 16 g/mol = 3,477 mola atomw O
Wartoci te otrzymane zostay przez podzielenie mas poszczeglnych pierwiastkw przez ich
masy molowe (n = m/M). Stosunki molowe w zwizku s wic nastpujce:
x : y : z = 0,993 : 1,991 : 3,477
Po podzieleniu przez najmniejsz liczb moli (0,993) otrzymuje si:
x : y : z = 1 : 2 : 3,5
co jest rwnowane stosunkowi: 2 : 4 : 7 (liczby cakowite).
Wzr empiryczny soli ma wic posta Na2B4O7.

Przykad 9. Przez cakowite spalenie w nadmiarze tlenu 1,92 g zwizku organicznego otrzy-
mano 2,64 g ditlenku wgla i 2,16 g wody. Wyznaczona masa molowa zwizku wynosi 32
g/mol. Jaki jest wzr empiryczny i rzeczywisty zwizku ?
Rozwizanie. W pierwszym etapie naley obliczy masy wgla i wodoru zawarte w
produktach spalenia 1,92 g zwizku. Ze stosunku stechiometrycznego wynika, e:
44 g CO2 zawiera 12 g C
a 2,64 g CO2 zawiera xgC
Z proporcji: 44 g : 12 g = 2,64 g : x
obliczy mona x = 0,72 g C.
Analogicznie: 18 g H2O zawiera 2 g H
a 2,16 g H2O zawiera y g H
Z proporcji: 18 g : 2 g = 2,16 : y
obliczy mona y = 0,24 g H.
Gdyby zwizek skada si wycznie z wgla i wodoru to suma mas tych pierwiastkw bya-
56
by rwna masie spalonej prbki. Tymczasem suma mas wgla i wodoru wynosi: 0,72 g + 0,24
g = = 0,96 g. Rnic: 1,92 g 0,96 g = 0,96 g stanowi tlen. W 1,92 g zwizku o wzorze:
CxHyOz
znajduje si: 0,72 g wgla, czyli 0,72 g : 12 g = 0,06 mola atomw C
0,24 g wodoru, czyli 0,24 g : 1 g/mol = 0,24 mola atomw H
0,96 g tlenu, czyli 0,96 g : 16 g/mol = 0,06 mola atomw O
Stosunek liczby moli pierwiastkw w badanym zwizku jest nastpujcy:
x : y : z = 0,06 : 0,24 : 0,06 = 1 : 4 : 1
Std skad zwizku wyraa wzr empiryczny: CH4O. Masa molowa substancji o takim skadzie
wynosi 1 12 g + 4 1 g + 1 16 g = 32 g i jest rwna rzeczywistej masie molowej substancji.
A wic analizowany zwizek ma wzr rzeczywisty taki sam jak wzr uproszczony: CH4O lub
w innym zapisie CH3OH.

3. Obliczenia na podstawie rwna chemicznych

Przykad 10. Ile gramw FeS otrzymano, jeli do reakcji wzito 0,4 mola elaza i 10 g siar-
ki? Ktry ze substratw i w jakiej iloci pozostanie po reakcji ?
Rozwizanie. Z rwnania reakcji:
Fe + S = FeS
wynika, e aby utworzy jeden mol produktu jeden mol elaza reaguje z jednym molem siar-
ki. W pierwszym etapie oblicze naley sprawdzi, czy iloci substratw reakcji (elazo i
siarka) pozostaj w stosunku stechiometrycznym, tzn. wynikajcym z rwnania reakcji. W
tym celu naley sprawdzi np. czy ilo siarki jest wystarczajca aby przereagowa z podan
w warunkach zadania iloci elaza. Z proporcji:
1 mol Fe reaguje z 1 molem, tzn. 32 g siarki
a 0,4 mola Fe reaguje z x g siarki
obliczy mona, e do cakowitego zuycia elaza potrzebna jest nastpujca ilo gramw
siarki: x = 12,8 g.
Tymczasem w warunkach zadania podano, e w ukadzie reakcyjnym jest tylko 10 g siarki, a
wic jest jej za mao eby przereagowa z ca iloci elaza. Siarka jest wic w tzw. niedo-
miarze stechiometrycznym. elazo natomiast jest w tzw. nadmiarze stechiometrycznym. Ilo
powstajcego produktu jest zawsze determinowana iloci substratu bdcego w niedomiarze.
W drugim etapie oblicze naley wic obliczy ilo elaza ktre przereaguje z siark bdc
w niedomiarze. Z proporcji:
57
 32 g S reaguje z 56 g Fe
a 10 g S reaguje z y g Fe
obliczy mona liczb gramw elaza, ktra przereaguje z 10 g siarki: y = 17,5 g
Z pocztkowej iloci elaza rwnej 0,4 mola 56 g/mol = 22,4 g pozostanie 22,4 17,5 =
4,9 grama tego metalu.
Masa produktu reakcji (zgodnie z prawem zachowania masy) jest rwna sumie mas
reagujcych substratw:
mFeS = mFe + mS = 17,5 g + 10 g = 27,5 g
Uwaga ! Jeli zadanie sprowadza si tylko do stwierdzenia, ktra substancji jest w nadmiarze,
a ktra w niedomiarze stechiometrycznym najatwiej zrobi to przeliczajc podane iloci (ma-
sy, objtoci) na liczb moli i porwnujc je ze wspczynnikami stechiometrycznymi reakcji.
W tym przypadku podana w warunkach zadania masa 10 g siarki odpowiada 0,31 mola, co
biorc pod uwag stechiometri reakcji, oznacza e jest ona w niedomiarze w stosunku do
elaza bdcego w iloci 0,4 mola.

Przykad 11. Do zamknitego naczynia zawierajcego w warunkach normalnych 10 dm3

amoniaku wprowadzono nadmiar chlorowodoru. Ile gramw chlorku amonu powstao ?
Rozwizanie. Z rwnania reakcji:
NH3 + HCl = NH4Cl
wynika, e z 1 mola amoniaku powstaje 1 mol chlorku amonu. Msoli = 53,5 g/mol.
Wic z 22,4 dm3 powstaje 53,5 g NH4Cl
3
az 10 dm powstaje x g NH4Cl
Z proporcji: 22,4 dm3 : 53,5 g = 10 dm3 : x
wynika, e x = 23,8 g NH4Cl
A zatem w reakcji powstanie 23,8 g NH4Cl.

Przykad 12. Na 100 g preparatu zawierajcego 85% fosforku wapnia podziaano wod. Obli-
czy objto wydzielonego fosforowodoru w temperaturze 27C i pod cinieniem 1199,7 hPa.
Rozwizanie. Z rwnania reakcji:
Ca3P2 + 6 H2O = 3 Ca(OH)2 + 2 PH3
wynika, e z 1 mola fosforku wapnia (M = 182 g/mol) otrzymuje si 2 mole fosforowodoru. Z
proporcji:
ze 182 g Ca3P2 otrzymuje si 2 mole PH3
az 0,85 100 g Ca3P2 otrzymuje si x moli PH3
obliczy mona wydzielon liczb moli PH3: x = 0,93 mola.
58
Wydzielon w podanych warunkach cinienia i temperatury objto fosforowodoru obliczy
mona z rwnania Clapeyrona:
n R T 0,93 mol (8,31 J / mol) 300 K
V= = = 0,02 m3
p 1,1997 105 Pa

Przykad 13. Jaka jest wydajno reakcji otrzymywania elaza

Fe2O3 + 3 H2 = 2 Fe + 3 H2O
jeeli z 800 kg Fe2O3 otrzymano 471,5 kg elaza zawierajcego 5% zanieczyszcze.
Rozwizanie. Zanieczyszczenia elaza stanowi: 471,5 kg 0,05 = 23,5 kg, wobec cze-
go otrzymano: 471,5 kg 23,5 kg = 448, kg czystego elaza. MFe = 56 g/mol, Mtlenku = 160
g/mol. Z rwnania reakcji wynika, e:
z 160 kg Fe2O3 powinno powsta 2 56 kg Fe
a wic z 800 kg Fe2O3 powinno powsta x kg Fe
Obliczona std warto x = 560 kg stanowi tak zwan wydajno teoretyczn. Wydajno
praktyczna (448 kg) jest mniejsza od wydajnoci teoretycznej, zwykle wyraa si j w pro-
centach:
= (448/560) 100% = 80%
A wic wydajno praktyczna reakcji otrzymywania elaza wynosi 80%.

Przykad 14. Pod wpywem kwasu chlorowodorowego (solnego) z 28,4 g mosidzu (stopu
miedzi z cynkiem) zebrano w warunkach normalnych 6,8 dm3 wodoru. Obliczy skad pro-
centowy stopu.
Rozwizanie. Z pooenia miedzi w szeregu elektrochemicznym wynika, e metal ten
nie reaguje z kwasami beztlenowymi. Std wniosek, e zebrany wodr powsta wskutek reak-
cji cynku z kwasem chlorowodorowym,
Zn + 2 HCl = ZnCl2 + H2
Na podstawie znajomoci objtoci molowej gazw (w warunkach normalnych) obliczy
mona objto wydzielonego wodoru:
objto 22,4 dm3 H2 odpowiada 1 molowi H2
a 6,8 dm3 H2 odpowiada x molom H2
Z rwnania reakcji wynika, e z 1 mola cynku powstaje 1 mol wodoru, a wic wydzielenie
0,3 mola wodoru odpowiada tej samej iloci 0,3 mola cynku. Po uwzgldnieniu masy molo-
wej cynku (65,5 g/mol) odpowiada to masie 19,65 g cynku.
Zawarto cynku w mosidzu wynosi wic:
59
 19,65 g
% Zn = 100% = 69,2%
28,4 g

PYTANIA I ZADANIA

1. Ile cholesterolu znajduje si we krwi czowieka wacego 70 kg, jeeli krew stanowi ok.
7% masy ciaa i zawiera rednio 1,5 promila cholesterolu.
2. Ile czsteczek tuszczu, ktrego rednia masa molowa wynosi 750 g/mol, zawarte jest w
komrce bakterii, jeeli way ona 2 . 10-12 g i zawiera 2% tuszczu?
3. Organizm ludzki zawiera ok. 3% ortofosforanu wapnia, ktry wchodzi gwnie w skad
koci. Obliczy, ile kg wapnia zawarte jest w ciele czowieka o wadze 75 kg?
4. Stwierdzono, e prbka mikroorganizmw o masie 2 g to 11012 komrek, ktre zawieraj
3% tuszczw. Ile czsteczek tuszczu o redniej masie czsteczkowej 800 u zawiera jedna
komrka.
5. Z jakiej iloci krwi ludzkiej mona uzyska 23 mg bilirubiny, jeeli krew zawiera okoo
1% bilirubiny?
6. Hemoglobina (HB), biako, za pomoc ktrego tlen jest przenoszony z puc do tkanek
ciaa, zawiera 0,34% elaza. Obliczy mas czsteczkow hemoglobiny, jeeli jedna cz-
steczka hemoglobiny zawiera 4 atomy elaza.
7. Ciao czowieka, gwnie koci, zawiera 3% ortofosforanu wapnia. Ile jest wapnia i fosforu
w organizmie czowieka o masie 75 kg?
8. Wglan o masie molowej 84 g/mol zawiera 57% masowych tlenu. Wyznaczy mas mo-
low i wartociowo metalu wchodzcego w skad wglanu.
9. Hydroksyapatyt o wzorze Ca5(PO4)3OH jest skadnikiem szkliwa zbw. Obliczy zawar-
to procentow wapnia w tym zwizku.
10. Obliczy mas elaza zawart w 2,5 tonach rudy o zawartoci 80% Fe(CrO2)2.
11. Jaki procent stanowi azot w 40% roztworze kwasu azotowego(V) ?
12. Z 20 g stopu, zoonego z trzech metali: Cu, Zn i Ni, otrzymano 10,14 g ZnS i 5,08 g
NiO. Obliczy skad procentowy stopu.
13. Obliczy zawarto procentow kadmu w mieszaninie zoonej z rwnych czci:
a) wagowych, b) molowych, CdS i CdSO4.
14. Wyznaczy wzory empiryczne zwizkw o podanym skadzie procentowym:
a) 15,79% glinu, 28,07% siarki, 56,14% tlenu
b) 28,25% potasu, 25,64% chloru, 46,11% tlenu
15. Wyprowadzi wzr uwodnionego siarczanu miedzi wiedzc, e 7,5 g tego zwizku pod-
czas praenia traci 2,7 g wody.
16. Uywany do tamowania krwi, przy drobnym skaleczeniu, aun glinowo-potasowy zawiera
45,6% wody. Ile gramw wody zawarte jest w 200 gramach tej krystalicznej substancji?
17. Ile kilogramw gipsu krystalicznego (CaSO42H2O) naley podda praeniu, aby otrzy-
ma 50 kg gipsu palonego (CaSO4 H2O), majcego zastosowanie w medycynie do
usztywniania zamanych koczyn.
18. Analiza pewnego zwizku chemicznego wykazaa, e na 3 czci wagowe wgla przypa-
daj 0,5 czci wagowej wodoru i 4 czci wagowe tlenu. W 0,1 g zwizku znajduje si
3,34 1020 czsteczek. Ustali wzr empiryczny i rzeczywisty zwizku.
19. Witamina C zawiera 40,90% wgla, 4,58% wodoru, a reszt masy stanowi tlen. W 1 g tej
witaminy znajduje si 3,42 1021 czsteczek. Ustali jej wzr empiryczny i rzeczywisty.
20. Z 2,2 g zwizku organicznego stosowanego m.in. jako rozpuszczalnik w chemii kosmety-
kw, powstao po spaleniu 4,4 g CO2 i 6,022 1022 czsteczek wody. Gsto bezwzgld-
na pary tego rozpuszczalnika wynosi w warunkach normalnych 3,93 g/dm3. Ustali wzr
empiryczny i rzeczywisty tej substancji.

60
21. Zawarto siarki w wglu kamiennym wynosi okoo 2,5%. W elektrociepowni spala si
dziennie 3000 ton tego paliwa. Ile SO2 dostaje si do atmosfery z tego rda ?
22. Ile dm3 wodoru powstanie w warunkach normalnych po rozpuszczeniu w kwasie miesza-
niny: 1 mola Zn, 1 mola Mg i 2 moli Al ?
23. W organizmach ywych glukoza spenia rol atwo przyswajalnego materiau energe-
tycznego. Rwnanie reakcji utleniania glukozy jest nastpujce:
C6H12O6 + 6 O2 6 CO2 + 6 H2O + energia.
Obliczy, czy 3 mole tlenu wystarcz do spalenia 162 g glukozy?
24. 25 g chlorku amonu wykazujcego dziaanie moczopdne zmieszano z 30 g azotanu(III)
sodu: NH4Cl + NaNO2 N2 + 2H2O + NaCl. Ktry z substratw i w jakiej iloci nie
przereagowa?
25. Jod stosowany w lecznictwie jako rodek przeciwbakteryjny, a take przeciwgrzybiczny
mona uzyska w nastpujcej reakcji: 2 KI + H2O2 + H2SO4 K2SO4 + I2 + 2 H2O. Ile
gramw jodu powstanie z 120 g KI, jeeli wydajno reakcji wynosi 75%?
26. Glicyn mona otrzyma z kwasu chlorooctowego i amoniaku wedug reakcji:
ClCH2COOH + 2 NH3 = NH2CH2COOH + NH4Cl.
Ile gramw glicyny powstanie z 250 g kwasu chlorooctowego, gdy wydajno reakcji
wynosi 75% ?
27. Z jak wydajnoci przebiega reakcja:
HCOOK + HNO3 = HCOOH + KNO3
jeeli z 4,2 g HCOOK powstao 0,035 mola kwasu mrwkowego ?
28. Metaliczna mied reaguje ze stonym kwasem azotowym(V) zgodnie z rwnaniem reakcji:
Cu + 4 HNO3 = Cu(NO3)2 + 2 NO2 + 2 H2O
Z 2,65 g miedzi powstao 2,3 g NO2. Ile procent miedzi przereagowao ?
29. Wydajno reakcji syntezy chlorowodoru wynosi 35%. Jak objto wodoru odmierzo-
nego w warunkach normalnych naley uy do otrzymania 2,7 kg chlorowodoru ?
30. Ile gramw etanolu mona otrzyma przez cakowit fermentacj 0,5 kg glukozy, jeeli
zachodzca reakcja przebiega z wydajnoci 75%:
C6H12O6 = 2 C2H5OH + 2 CO2
31. Z 4 g mieszaniny NaCl i BaCl2 otrzymano 8,61 g AgCl. Obliczy skad procentowy tej
mieszaniny.

61
 Rozdzia 9

ROZTWORY. STENIA

Pierwiastki i zwizki chemiczne rzadko wystpuj w postaci czystej, tworzc najcz-

ciej mieszaniny wieloskadnikowe. W mieszaninach zwanych heterogenicznymi poszczeglne
skadniki zachowuj swoje waciwoci tworzc odrbne fazy dajce atwo si rozdzieli. Uka-
dy wieloskadnikowe homogeniczne zwane s roztworami rzeczywistymi lub waciwymi.
Zawieraj one skadniki rozdrobnione na czstki o rozmiarach pojedynczych atomw lub cz-
steczek tzn. 1010 109 m. W roztworach rzeczywistych wszystkie skadniki tworz jedn
faz, a roztwr w caej swojej objtoci posiada jednakowy skad i waciwoci.
Roztwr skada si z rozpuszczalnika i substancji rozpuszczonej. Za rozpuszczalnik
zazwyczaj uwaa si ten skadnik, ktry wystpuje w roztworze w zdecydowanym nadmiarze
lub zachowuje w nim swj poprzedni stan skupienia.
Roztwory mog wystpowa w rnych stanach skupienia: ciekym (roztwr cukru lub
kwasu octowego w wodzie), gazowym (powietrze) lub staym (stopy metali).
Roztwr, w ktrym mona rozpuci dodatkow ilo substancji rozpuszczonej nazywa
si nienasyconym. Roztwr nasycony, to taki, ktry w okrelonej temperaturze zawiera ma-
ksymaln ilo substancji rozpuszczonej. Ilo substancji zawarta w okrelonej iloci roztworu
lub rozpuszczalnika w roztworze nasyconym zwana jest rozpuszczalnoci. Najczciej podaje
si rozpuszczalno w gramach substancji przypadajcej na 100 gramw rozpuszczalnika.
Zawarto substancji w dowolnym roztworze okrela si przez podanie stenia.
Steniem roztworu nazywa si zawarto substancji rozpuszczonej w okrelonej ilo-
ci roztworu lub rozpuszczalnika. Mona je wyraa midzy innymi jako stenie procentowe
lub molowe.

Stenie procentowe cp oznacza liczb jednostek wagowych (mg, g, kg, t) substancji

zawartej w 100 jednostkach wagowych roztworu.
ms
cp = 100 [%] (1)
mr
gdzie: ms masa substancji,
mr masa roztworu, przy czym mr = ms + mo,
mo masa rozpuszczalnika.
Stenie molowe (molarne) c oznacza liczb moli n substancji zawart w 1 dm3 roz-
tworu:
 n
c= [mol / dm 3 ] (2)
V
Liczba moli substancji: n = m/M , gdzie m masa substancji rozpuszczonej, za M masa
molowa substancji:
m
c= (3)
MV
Wymiar mol/dm3 oznacza mona symbolem M. Zatem dwumolowy roztwr mona okreli
jako roztwr, dla ktrego c = 2 mol/dm3 lub 2 M.

Przykad 1. 20 g cukru wprowadzono do 100 g wody. Obliczy stenie procentowe otrzy-

manego roztworu.
ms 20 g
Rozwizanie. cp = 100% = 100% = 16,6%
mr 100 g + 20 g

Przykad 2. Ile gramw KCl i ile gramw wody naley odway, aby sporzdzi 400 g 20%
roztworu tej substancji.
Rozwizanie. Liczba gramw (x) czystego KCl zawarta w 400 g 20% roztworu wynosi:
400 g 20%
x= = 80 g
100 g
Naley wic odway 80 g KCl oraz 400 g 80 g = 320 g wody.

Przykad 3. Do 400 g 25% roztworu cukru dolano 400 cm3 wody. Obliczy stenie procen-
towe otrzymanego roztworu.
Rozwizanie. Aby obliczy stenie procentowe cp roztworu po rozcieczeniu naley
wyznaczy mas rozpuszczonego cukru ms:
m r c p 400 g 25%
ms = = = 100 g
100% 100%
Masa cukru (100 g) pozostaje taka sama, a masa roztworu po dodaniu wody:
mr = 400 g + 400 g = 800 g. Stenie procentowe roztworu po rozcieczeniu wynosi zatem:
ms 100 g
cp = 100% = 100% = 12,5%
mr 800 g

Przykad 4. Ile gramw 40% roztworu kwasu azotowego(V) naley doda do 300 g 20% roz-
tworu tego kwasu, aby otrzyma 25% roztwr ?
Rozwizanie. Masa bezwodnego HNO3 ms3 w roztworze po zmieszaniu jest rwna su-
mie mas kwasu w pierwszym ms1 i drugim ms2 roztworze: ms1 + ms2 = ms3.

64
 cp
Ze wzoru (1) wiadomo, e: m s = m r1
100%
Masy roztworw s rwnie addytywne, wic: mr3 = mr1 + mr2
Mona zatem uoy rwnanie:
c p1 cp2 c p3
mr1 + mr 2 = mr 3
100 100 100
i po podstawieniu odpowiednich wartoci:
mr1 0,40 + 300 g 0,20 = (mr1 + 300 g) 0,25
std: mr1 = 100 g
Naley doda 100 g 40% roztworu HNO3.

Przykad 5. Obliczy stenie procentowe roztworw otrzymanych przez rozpuszczenie 12 g

FeSO4 7H2O w 50 g wody.
Rozwizanie. Aby w sposb prawidowy obliczy stenie procentowe w roztworze soli
uwodnionej pamita trzeba, e substancj rozpuszczon stanowi w roztworze sl bezwodna.
Naley wic najpierw obliczy zawarto soli bezwodnej w 12 g soli uwodnionej. Znajc
masy molowe soli uwodnionej i soli bezwodnej mona j obliczy z zalenoci:

w 278 g FeSO4 7H2O zawarte jest 152 g FeSO4

a w 12 g FeSO4 7H2O zawarte jest x g FeSO4
std: x = 6,56 g FeSO4
Stenie procentowe w roztworze otrzymanym przez rozpuszczenie 12 g FeSO4 7H2O w 50 g
wody wynosi wic:
ms 6,56 g
c' p = 100% = 100% = 10,6%
mr 50 g + 12 g

Przykad 6. Ile gramw CuSO4 5H2O naley uy, aby otrzyma 500 cm3 0,6 M roztworu ?
Rozwizanie. Znajc objto i stenie roztworu oblicza si liczb moli CuSO4, ktra
ma by uyta do otrzymania roztworu: n = c V = 0,6 mol/dm3 0,5 dm3 = 0,3 mola.
Poniewa w 1 molu soli uwodnionej znajduje si 1 mol CuSO4, zatem do przygotowania roz-
tworu powinna by uyta taka sama liczba moli CuSO4 5H2O. Masa molowa CuSO4 5H2O
wynosi M = 250 g/mol, zatem m = n M = 0,3 mol 250 g/mol = 75 g.
Naley wic uy 75 g CuSO4 5H2O.

Przykad 7. Ile cm3 6 M HCl naley uy do przygotowania 200 g 10% roztworu ?

Rozwizanie. Znajc mas roztworu i stenie oblicza si liczb gramw HCl potrzebn
do jego przygotowania:

65
 m r c p 200 g 10%
ms = = = 20 g
100% 100%
20 g
Nastpnie oblicza si jak to stanowi liczb moli: n= = 0,55 mola .
36 g
Znajc stenie roztworu wyjciowego naley obliczy, w jakiej objtoci roztworu zawarta jest
n 0,55 mol
taka liczba moli: V = = = 0,09 dm 3 = 90 cm 3 .
c 6 mol / dm 3
Naley uy 90 cm3 6 M roztworu HCl.

Przykad 8. 35% roztwr kwasu siarkowego(VI) posiada gsto 1,25 kg/dm3. Obliczy stenie
molowe tego roztworu.
Rozwizanie. Poniewa gsto roztworu wynosi 1,25 kg/dm3 = 1,25 g/cm3 (1 kg = 1000g
za 1dm3 = 1000 cm3), wobec tego masa 1dm3 takiego roztworu wynosi :
m = 1,25 g/cm3 1000 cm3 = 1250 g
Mas czystego kwasu siarkowego zawart w tej iloci roztworu mona obliczy z proporcji
uwzgldniajcej stenie procentowe roztworu, lub z przeksztaconego wzoru na stenie
procentowe:
cp 35%
ms = mr = 1250 g = 437,5 g
100 100%
co stanowi:
m 437,5 g
n= = = 4,46 mola
M 98 g / mol
Poniewa ta liczba moli zawarta jest w 1dm3 roztworu oznacza to, e roztwr posiada ste-
nie 4,46 mola/dm3.

Przykad 9. Obliczy stenie procentowe 1,6 M roztworu MgCl2, ktrego gsto wynosi
1,15 kg/dm3.
Rozwizanie. Liczb gramw soli zawart w 1dm3 roztworu oblicza si z przeksztace-
nia wzoru (3) na stenie molowe:
m = c M V = 1,6 mol/dm3 95 g/mol 1 dm3 = 152 g
Ta ilo substancji zawarta jest w masie 1 dm3 roztworu czyli 1150 g. Procentowo wagowa
roztworu wynosi zatem:
152 g
cp = 100% = 13,2%
1150 g

Przykad 10. Po rozpuszczeniu 71 g Na2SO4 w 500 cm3 wody objto roztworu wzrosa o
6%. Obliczy gsto roztworu, jego stenie procentowe i molowe.

66
 Rozwizanie. Objto otrzymanego roztworu wynosi: 500 cm3 + 0,06 500 cm3 = 530
cm3 a jego masa: 500 g + 71 g = 571 g.
m 571 g
Zatem gsto roztworu: d= = = 1,08 g/cm 3
V 530 cm 3
71 g
Stenie procentowe: cp = 100% = 12,4%
571 g
m 71 g
Stenie molowe: c= = = 0,94 mol/dm 3
M V 142 g/mol 0,53 dm 3

Przykad 11. Na zobojtnienie 20 cm3 roztworu NaOH zuyto 25 cm3 0,05 M roztworu H2SO4.
Ile miligramw NaOH zawiera roztwr ?
Rozwizanie. Z rwnania reakcji:
H2SO4 + 2 NaOH Na2SO4 + 2 H2O
wynika, i do zobojtnienia nk = 0,025 0,05 = 0,00125 mola kwasu siarkowego(VI) potrzeba
nz = 2 0,00125 = 0,0025 mola NaOH. Poniewa masa molowa wodorotlenku sodu wynosi
MNaOH = 40 g/mol, to w roztworze znajdowao si:
m = n M = 0,0025 40 = 0,1 g czyli 100 mg NaOH.

Przykad 12. W wyniku reakcji miedzi z 50 cm3 roztworu HNO3 wydzielio si, w warun-
kach normalnych, 448 cm3 tlenku azotu(II). Obliczy stenie molowe kwasu.
Rozwizanie. Z reakcji: 3 Cu + 8 HNO3 3 Cu(NO3)2 + 2 NO + 4 H2O
wynika, i z : 8 moli HNO3 powstaje 2 22,4 dm3 = 44,8 dm3 NO
zatem z: x moli powstaje 0,448 dm3 NO
x = 0,08 mola HNO3
0,08 mola
Poniewa ta liczba moli zawarta jest w 50 cm3 roztworu, zatem: c = = 1,6 M
0,05 dm 3

PYTANIA I ZADANIA

1. Tabletka aspiryny zawiera 0,325 g aktywnego skadnika kwasu acetylosalicylowego. Ja-

kie jest stenie procentowe kwasu acetylosalicylowego w ciele 75 kg osoby, ktra po-
kna 2 tabletki aspiryny?
2. 10% roztwr jodu w etanolu nazywa si jodyn i jest stosowany jako antyseptyk. Jakie
byo pocztkowe stenie procentowe roztworu jodu, jeeli do 500 g tego roztworu doda-
no 250 g alkoholu i otrzymano 10% roztwr?
3. Stosowany przy duym upywie krwi pyn fizjologiczny przygotowuje si rozpuszczajc
2,25 g NaCl w 247,75 g wody. Jakie jest jego stenie procentowe ? Ile soli wprowadza
si do organizmu wraz z 500 g pynu?

67
4. Stenie etanolu we krwi rwne 0,007 g/cm3 wywouje objawy zatrucia. Jaka objto
spoytej 35% wdki o gstoci 0,95 g/cm3 wywoa te objawy, zakadajc, e caa ilo
spoytego alkoholu znajduje si we krwi (5 dm3). Gsto bezwodnego etanolu wynosi
0,79 g/cm3.
5. Spirytus salicylowy to 2% roztwr kwasu salicylowego w 70% etanolu stosowany jako
rodek wysuszajcy i odkaajcy skr. Majc do dyspozycji krystaliczny C7H6O3, 96%
etanol (d = 0,8 g/cm3) i wod, obliczy, ile gramw kwasu oraz ile mililitrw wody i al-
koholu naley uy do przygotowania 200 g spirytusu salicylowego.
6. Stenie jonu Mg2+ w surowicy krwi wynosi 9 10-5 M. Obliczy, ile miligramw tego
kationu znajduje si w 500 cm3 surowicy.
7. Azotan(V) srebra stosowany jest jako rodek odkaajcy. Zewntrznie na skr stosuje si
go jako wodny roztwr o steniu 2%. Obliczy, ile gramw AgNO3 naley odway, aby
sporzdzi 450 g roztworu o podanym steniu.
8. 3% roztwr H2O2 (woda utleniona) jest stosowany do odkaania ran. Obliczy ile gramw
perhydrolu (30% H2O2) naley odway, aby sporzdzi 120 g wody utlenionej.
9. 5% roztwr kwasu mrwkowego jest stosowany jako skadnik preparatw wywoujcych
przekrwienie skry. Majc do dyspozycji 40% roztwr HCOOH o gstoci 1,1 g/cm3 spo-
rzdzi 0,25 M roztwr tego kwasu.
10. Jodyna jest 10 procentowym roztworem jodu w alkoholu etylowym. Obliczy ile gramw
jodu i ile cm3 alkoholu (d = 0,791 g/cm3) naley uy do sporzdzenia 500 g jodyny.
11. Ile g chlorku wapnia, stosowanego w medycynie w chorobach alergicznych, znajduje si w
150 cm3 roztworu o steniu 0,5 mol/dm3?
12. Siarczan(VI) cynku dziaa miejscowo cigajco. Jakie bdzie stenie procentowe 0,2M
roztworu ZnSO4 o gstoci d = 1,08 g/cm3?
13. Azotan(V) srebra moe by stosowany jako rodek odkaajcy, a jako 10-20% roztwr
suy do niszczenia tkanek. W jaki sposb naley sporzdzi 600 cm3 12% roztworu Azo-
tanu(V) srebra o gstoci d = 1,1 g/cm3? Ilu molowy jest otrzymany roztwr?
14. Ile cm3 roztworu NaCl o steniu 20 g/100cm3 i 0,5/100 cm3 naley zmiesza ze sob w
celu otrzymania 200 cm3 roztworu o steniu 0,8 g/100cm3 (solutio physiologica)?
15. W przypadku duego upywu krwi do organizmu wprowadza si pyn fizjologiczny. Obli-
czy jakie jest stenie m/m tego pynu wiedzc, e 200 g tego roztworu zawiera 2 g
chlorku sodu. Ile g soli naley wprowadzi do organizmu wstrzykujc 70 g pynu fizjolo-
gicznego?
16. Kwasu ortoborowego uywamy do pukania garda i do przemywania oczu przy oparzeniu
wodorotlenkami. Ile g kwasu ortoborowego zawarte jest w 250 ml 4 g/200 ml roztworu
H3BO3?
17. Do oznaczania kreatyniny w surowicy krwi stosuje si kwas pikrynowy. Ile g tego kwasu
naley uy w celu przygotowania 51% roztworu o gstoci 1,075 g/cm3?

68
 Rozdzia 10

SZYBKO REAKCJI. RWNOWAGA CHEMICZNA.

TERMODYNAMIKA I TERMOCHEMIA

1. Szybko reakcji

Szybko reakcji zaley od budowy i charakteru chemicznego substancji. Reakcje mi-

dzy jonami w rozpuszczalnikach polarnych przebiegaj zwykle natychmiast, tak e trudno
jest zmierzy ich szybko, natomiast reakcje z udziaem zwizkw o wizaniach kowalen-
cyjnych zachodz w tych warunkach znacznie wolniej i atwo jest obserwowa wpyw r-
nych czynnikw na szybko procesu i kierunek zmian.
Dzia chemii opisujcy szybko reakcji nosi nazw kinetyki chemicznej. Do reakcji
dochodzi podczas tzw. zderze aktywnych, czyli zderze czsteczek obdarzonych energi
rwn lub wiksz od energii aktywacji. Czynniki, ktre maj wpyw na liczb takich zde-
rze decyduj o szybkoci reakcji chemicznych. Wrd nich najwaniejszymi s: rodzaj i
stenie reagentw (w przypadku gazw mog to by ich cinienia czstkowe), temperatura,
obecno katalizatora. W odniesieniu do reakcji zachodzcych w roztworach istotn rol od-
grywa take rodzaj rozpuszczalnika, natomiast, gdy w reakcji bierze udzia substancja staa
stopie jej rozdrobnienia.
Miar szybkoci reakcji chemicznej jest zmiana stenia substratu lub produktu reak-
cji w jednostce czasu:
v = dc/dt
Gdy zmiana stenia dotyczy produktu reakcji, w rwnaniu tym stosujemy znak +, gdy
przedmiotem bada jest stenie substratu, ktre maleje w trakcie trwania reakcji, wprowa-
dzamy znak . Stenia pozostaych substancji zmieniaj si w sposb rwnowany, wyni-
kajcy ze stechiometrii reakcji.
Stechiometryczne rwnanie reakcji w niewielu przypadkach pozwala na wnioskowanie,
w jakim stopniu szybko badanej reakcji zaley od ste reagentw. Najczciej reakcje
chemiczne przebiegaj etapami i o szybkoci caej reakcji decyduje jej najwolniejszy etap.
Wyznaczone dowiadczalnie rwnanie, podajce zaleno szybkoci reakcji od ste re-
agentw, nosi nazw rwnania kinetycznego i opisuje najwolniejszy etap reakcji. Znajomo
takiego rwnania pozwala na wnioskowanie o mechanizmie reakcji. Przykadowo, dla reakcji:
2 HI + H2O2 I2 + 2 H2O
rwnanie kinetyczne ma posta: v = k c HI c H 2 O 2
a stenie HI wystpuje w nim w pierwszej potdze, a nie w drugiej, jak mgby sugerowa
zapis reakcji. wiadczy to o tym, e powysza reakcja przebiega etapowo, a w najwolniej-
szym etapie reaguj ze sob 1 mol HI z 1 molem H2O2.
Wspczynnik k wystpujcy w rwnaniu kinetycznym nosi nazw staej szybkoci
reakcji. Jest on liczbowo rwny szybkoci danej reakcji, gdy stenia substancji wynosz 1
mol/dm3. Warto staej szybkoci zaley od: rodzaju reakcji, temperatury i katalizatora.
Zgodnie z teori kinetyczn, liczba skutecznych zderze, a wic i szybko reakcji ro-
nie wraz ze wzrostem temperatury, zarwno dla reakcji endo- jak i egzotermicznych. Przy-
bliona regua vant Hoffa mwi, e przy wzrocie temperatury o 10 stopni szybko reakcji
wzrasta 2 4 razy (w przypadku reakcji egzotermicznych wspczynnik ten przyjmuje war-
to blisk 2, w reakcjach endotermicznych zblia si do 4).
W przypadku wielu reakcji duy wpyw na ich szybko wywieraj katalizatory. Na-
zw t stosuje si zwykle do substancji przyspieszajcych reakcje, substancje opniajce
zwane s inhibitorami. Katalizatory uczestnicz w rnych etapach reakcji poprzez udzia w
tzw. kompleksach aktywnych i produktach porednich. W ostatecznym wyniku nie ulegaj
przemianom chemicznym. Ich wpyw na szybko reakcji polega na obnieniu energii akty-
wacji, w wyniku czego wiksza liczba zderze czsteczek substratw staje si zderzeniami
aktywnymi, prowadzcymi do reakcji.
Katalizator moe wystpowa w tym samym stanie skupienia, co substraty reak-
cji, wwczas mamy do czynienia z kataliz homogeniczn. Gdy stanowi on odrbn faz w
ukadzie reagujcym, katalizowana reakcja przebiega na granicy faz i mwimy wwczas o
katalizie heterogenicznej. Przebieg niektrych reakcji przypiesza jeden z jej produktw jest
to wwczas autokataliza.

2. Rwnowaga chemiczna

Wikszo reakcji chemicznych naley do odwracalnych, co zaznacza si w zapisie

reakcji uywajc dwch, przeciwnie skierowanych strzaek, np.
A + B
C + D
W takim ukadzie reakcje mog przebiega w obu kierunkach. Rozpatrzmy reakcje przebiega-
jce w ukadzie homogenicznym. Po zmieszaniu substratw A i B zostaje zapocztkowana re-
akcja, ktrej szybko wyraa rwnanie:
v1 = k1 cA cB
Maleje ona w miar zuywania si substratw. Z kolei, powstawanie produktw powoduje
wzrost szybkoci reakcji odwrotnej, opisanej rwnaniem:

70
 v2 = k2 cC cD
Gdy szybkoci obu reakcji staj si rwne (v1 = v2), ukad osiga stan rwnowagi chemicz-
nej, ktry ma charakter dynamiczny. Oznacza to, i mimo e w stanie rwnowagi stenia
substratw i produktw reakcji pozostaj stae, obie reakcje biegn, lecz z jednakowymi
szybkociami.
Stan rwnowagi chemicznej opisuje prawo dziaania mas (prawo Guldberga i Waagego):
k 1 [ C] [ D ]
Kc = =
k 2 [A ] [ B]
gdzie: [A], [B], [C], [D] - stenia molowe substratw i produktw reakcji w stanie rwno-
wagi (stenia rwnowagowe)
Kc steniowa staa rwnowagi, ktrej warto zaley od rodzaju reakcji i temperatury,
nie zaley natomiast od ste reagentw (w pierwszym przyblieniu) i od obecnoci
katalizatora; katalizator w jednakowym stopniu zmienia szybko obu reakcji, zalet
jego stosowania jest jedynie szybsze osignicie stanu rwnowagi chemicznej.

Dla reakcji o bardziej skomplikowanej stechiometrii:

aA + bB
cC + dD
steniowa staa rwnowagi ma posta:
[C]c [ D]d
Kc =
[A ]a [ B]b
W zapisach reakcji powinny znajdowa si informacje o stanie skupienia poszczegl-
nych reagentw w warunkach prowadzonego procesu: stan gazowy (g), cieky (c), stay (s).
Najczciej jednak te adnotacje podaje si tylko w przypadkach wtpliwych, lub dla podkre-
lenia wpywu danego czynnika na stan rwnowagi.
W ukadach niejednorodnych, zawierajcych faz gazow i sta, lub ciek i sta, w
rwnaniach przedstawiajcych prawo dziaania mas nie uwzgldnia si substancji staych, np.
dla reakcji:
C(s) + CO2(g)
2 CO(g)
wyraenie na sta rwnowagi ma posta:
[CO] 2
Kc =
[CO 2 ]
Poniej przedstawiono przykady obliczania staych rwnowagi i ste rwnowagowych
substancji.

Przykad 1. Obliczy warto staej rwnowagi Kc reakcji: 2 SO2(g) + O2(g)

2 SO3(g) w

71
warunkach dowiadczenia, jeeli pocztkowe stenia SO2 i O2 wynosiy 2 i 1 mol/dm3, a
rwnowagowe stenie SO3 byo rwne 1,8 M.
Rozwizanie. Do obliczenia wartoci staej rwnowagi konieczna jest znajomo warto-
ci ste rwnowagowych substratw i produktw reakcji. Sposb ich obliczania mona w
skrconej formie przedstawi na schemacie:
2 SO2 + O2
2 SO3
Start reakcji: 2M 1M 0
Stan rwnowagi: (2 1,8) (1 0,9) 1,8
Staa rwnowagi Kc tej reakcji w warunkach dowiadczenia jest rwna:
[SO 3 ] 2 [1,8] 2
Kc = = = 810
[SO 2 ] 2 [O 2 ] [0,2] 2 [0,1]

Przykad 2. Staa rwnowagi Kc reakcji: CO2(g) + H2(g)

CO(g) + H2O(g) w warunkach
dowiadczenia jest rwna 1. Reakcj zapocztkowano po zmieszaniu 2 moli CO2 i 3 moli H2.
Obliczy liczb moli CO po osigniciu przez reakcj stanu rwnowagi.
Rozwizanie. Zgodnie z wprowadzonym poprzednio schematycznym zapisem :
CO2 + H2
CO + H2O
Start: 2 mole 3 mole 0 0
Stan rwnowagi: (2 x) (3 x) x x
Po podstawieniu rwnowagowych iloci moli do wyraenia na sta rwnowagi otrzymuje si
rwnanie:
x2
Kc = =1
(2 x) (3 x)
std: x2 = 6 5x + x2 i 5x = 6 a x = 1,2 mola
Do celw praktycznych wykorzystuje si moliwo przesuwania stanu rwnowagi
poprzez:
- zmian ste substratw i produktw (w przypadku gazw mona zmienia
take ich cinienia czstkowe);
- w niektrych przypadkach zmian cinienia cakowitego, jakiemu poddany jest ukad;
- zmian temperatury.
Zmiana ste lub cinie nie wpywa na warto steniowej i cinieniowej staej rw-
nowagi reakcji (Kc i Kp) a jedynie zmienia stan rwnowagi, podczas gdy zmiana temperatury
ma wpyw zarwno na stan jak i sta rwnowagi.

O kierunku przesuwania stanu rwnowagi pod wpywem wyej wymienionych czynni-

kw mwi tzw. regua przekory (regua Le Chateliera-Brauna). Zgodnie z t regu, jeeli
72
na ukad pozostajcy w stanie rwnowagi zadziaa jaki bodziec, to ukad bdzie dy do
zminimalizowania wpywu tego bodca poprzez osignicie nowego stanu rwnowagi. Czsto
krtko formuuje si t regu: kadej akcji towarzyszy kontrakcja.
Poniej przedstawione zostan kolejno moliwoci przesuwania stanu rwnowagi na
skutek dziaania poszczeglnych czynnikw.
Zwikszenie stenia substratw, np. w reakcji: 2 H2(g) + O2(g)
2 H2O(g) powoduje
zwikszenie mianownika w wyraeniu na sta rwnowagi tej reakcji :
[ H 2 O]2
Kc =
[ H 2 ]2 [O 2 ]
Konieczno zachowania staej wartoci Kc wymaga zwikszenia stenia produktu reakcji,
tak wic jest to rwnoznaczne z przesuniciem rwnowagi reakcji w prawo. Ten sam cel
mona osign zmniejszajc stenie produktw reakcji, a wic np. usuwajc je z naczynia
reakcyjnego. W niektrych przypadkach odbywa si to w znacznym stopniu samorzutnie, a
rwnowaga takich reakcji jest tak daleko przesunita w prawo, e mona je uwaa za prak-
tycznie nieodwracalne. Ma to miejsce, gdy:

w reakcji przebiegajcej w naczyniu otwartym jeden z produktw jest gazem opuszcza-

jcym rodowisko reakcji, np.: Na2SO3 + 2 HCl = NaCl + H2O + SO2(g)
w reakcji midzy substancjami rozpuszczonymi w roztworze powstaje trudno rozpusz-
czalny produkt, wytrcajcy si z roztworu, np. 2 AgNO3 + K2S = Ag2S(s) + 2 KNO3

w reakcji midzy substancjami jonowymi powstaje sabo zdysocjowany produkt, np.

CH3COO + Na+ + H+ + Cl = CH3COOH + Na+ + Cl
Zmiana cakowitego cinienia (na skutek zmiany objtoci ukadu), pod ktrym pozo-
staje reagujcy ukad, ma wpyw na pooenie stanu rwnowagi reakcji przebiegajcych z
udziaem substancji gazowych, ale tylko wtedy, gdy liczby moli gazowych substratw i pro-
duktw nie s sobie rwne, tzn. gdy na skutek reakcji zmienia si objto gazowego ukadu .
Na przykad rwnowaga reakcji :
4 HCl (g) + O2(g)
2 Cl2(g) + 2 H2O(g)
po zwikszeniu cinienia przesunie si w prawo, (w kierunku mniejszej objtoci reagentw),
jakkolwiek warto staej rwnowagi nie ulegnie zmianie.
W przypadku reakcji:
H2(g) + Br2(g)
2 HBr(g)

cinienie nie ma wpywu na jej rwnowag, gdy suma liczby moli gazowych substratw jest
rwna liczbie moli gazowego produktu reakcji.
Czynnikiem wpywajcym zarwno na stan rwnowagi jak i na warto staej rwno-
73
wagi, jest temperatura. W przypadku reakcji egzotermicznej, podwyszenie temperatury cofa
reakcj i zmniejsza warto staej rwnowagi. Zgodnie z przyjt powszechnie konwencj
termodynamiczn, w reakcjach egzotermicznych zmiana entalpii (H) ma znak ujemny, w
endotermicznych dodatni. Tak wic zapis:
2 N2(g) + O2(g)
2 N2O(g), H = +148 kJ
informuje, ze reakcja tworzenia podtlenku azotu jest reakcj endotermiczn i podwyszenie
temperatury zwiksza wydajno tej reakcji, rwnowaga przesuwa si w prawo, a warto
staej rwnowagi ronie.

3. Termodynamika a termochemia

Termodynamika zajmuje si przemianami ciepa w prac i pracy w ciepo, przemia-

nami jednych form energii w drugie oraz badaniem praw i zalenoci rzdzcych tymi prze-
mianami. Naley do podstawowych metod badawczych, a poznanie jej praw i zasad pozwala
zrozumie przebieg reakcji chemicznych, ich kierunek, efekty energetyczne i zaleno od
warunkw zewntrznych. Znajomo praw termodynamiki pozwala stwierdzi czy dany pro-
ces moe zaj w danych warunkach, jak zewntrzne parametry powinny wpyn na stan
rwnowagi, jakiej naley oczekiwa wydajnoci, jakie bd efekty energetyczne.
Termodynamika chemiczna stosuje oglne zasady do wyjaniania procesw chemicz-
nych i towarzyszcych im efektw energetycznych. Jej dziaem jest termochemia zajmujca
si efektami cieplnymi reakcji chemicznych
I zasada termodynamiki zwana zasad zachowania energii mwi, e w ukadzie izo-
lowanym energia wewntrzna U pozostaje niezmieniona. Oznacza to, e U = const., a U =
0. Zmiana energii wewntrznej ukadu otwartego U moe nastpi na sposb ciepa Q lub na
sposb pracy W, czyli: U = Q + W gdzie W = -pV (praca objtociowa).

Ciepo reakcji chemicznej

Wikszo procesw zachodzcych w przyrodzie, a take w warunkach laboratoryjnych

zachodzi pod staym cinieniem zewntrznym rwnym 1 atm. (1,013105 Pa). S to tzw. pro-
cesy izobaryczne. Dla warunkw izobarycznych dogodne jest zdefiniowanie nowej funkcji
termodynamicznej zwanej entalpi H, wykazujcej podobne jak energia wewntrzna, wa-
ciwoci funkcji stanu:
H = U + pV
H = U + pV
H = Qp (jeli brak jest pracy objtociowej).

74
Prawo Hessa ciepo reakcji chemicznej (w warunkach izobarycznych lub izochorycznych)
nie zaley od drogi ktr biegnie reakcja a jedynie od stanu pocztkowego i kocowego reakcji.
Rwnania termochemiczne rwnania chemiczne w ktrych przy kadym symbolu sub-
stancji chemicznej podaje si jej stan skupienia lub odmian krystalograficzn oraz ciepo
reakcji zachodzcej przy staym cinieniu czyli entalpi reakcji H.
Entalpi reakcji nazywamy entalpi standardow jeeli reakcja jest prowadzona w
ten sposb e przed jej rozpoczciem poszczeglne substraty a po jej zakoczeniu poszcze-
glne produkty znajduj si rozdzielone w osobnych zbiornikach pod cinieniem 1.013 105 Pa
(1 atm.). Standaryzuje si rwnie temperatur i podaje entalpi standardow w formie HTo,
gdzie T najczciej wynosi 25 oC = 298 K.
Prawo Hessa pozwala na obliczanie nieznanych entalpii ze znanych wartoci entalpii
kilku innych odpowiednio dobranych reakcji (obliczenia takie stosuje si kiedy bezporedni
pomiar ciepa reakcji jest niemoliwy lub utrudniony).

Przykad 3. Ciepo spalania grafitu do tlenku wgla jest trudne do wyznaczenia, bo obok CO
zawsze powstaje zawsze pewna ilo CO2. Wyznaczy je, jeeli znane s ciepa spalania nastpu-
jcych substancji: Cgrafit + O2(g) = CO2(g) H1 = 393,5 kJ/mol oraz CO + 0,5 O2(g) = CO2(g)
H2 = 282,96 kJ/mol.
Rozwizanie.
1) Cgrafit + O2(g) = CO2(g) H1 = 393,5 kJ/mol
2) CO + 0,5 O2(g) = CO2(g) H2 = 282,96 kJ/mol
odejmujc stronami rwnania 1) i 2) otrzymujemy:
Cgrafit + O2(g) CO(g) 0,5O2(g) = CO2(g) CO2(g)
Cgrafit + 0,5O2(g) CO(g) = 0
Cgrafit + 0,5 O2(g) = CO(g)
H3 = H1 H2 = 393,5 (282,96) = 110,54 kJ/mol

Prawo Hessa pozwala rwnie oblicza standardowe entalpie reakcji jeli znane s
standardowe entalpie tworzenia lub na podstawie entalpii spalania wszystkich substratw i
produktw tej reakcji. W tym celu od sumy standardowych entalpii tworzenia produktw
odejmuje si sum standardowych entalpii tworzenia substratw:
Hr = Hprod Hsubstr.
Inaczej: efekt cieplny reakcji jest rwny rnicy ciepe tworzenia produktw i substratw
reakcji, przy czym standardowe entalpie tworzenia pierwiastkw przyjmowane s umow-
nie jako rwne zeru.

75
Z kolei:
Hr = Hsubstr. Hprod
Efekt energetyczny reakcji mona te obliczy korzystajc z energii wiza wystpuj-
cych w czsteczkach substratw i produktw. Kad reakcj mona bowiem rozoy na 2
etapy: rozerwanie wiza w czsteczkach substratw, a nastpnie utworzenie z powstaych
atomw czsteczek produktw.

Przykad 4. Obliczy standardow entalpi reakcji (Hro) NH3(g) + HCl = NH4Cl(s) na podstawie
entalpii tworzenia zwizkw: NH3{g) H1o = 46,19 kJ/mol, HCl(g) H2o = 92,3 kJ/mol oraz
NH4Cl(s) H3o = 315,39 kJ/mol.
Rozwizanie. Hro = 315,39 [46,19 + ( 92,3)] = 176,9 kJ/mol

Przykad 5. Obliczy entalpi tworzenia H2O(g) w warunkach standardowych: H2(g) + 1/2 O2(g)
H2O(g) wiedzc, e entalpia tworzenia wody ciekej wynosi 286 kJ/mol, a entalpia paro-
wania wody wynosi 44 kJ/mol.
Rozwizanie. Wiedzc, e:
1) H2(g) + 1/2 O2(g) H2O(c) Ho1 = 286 kJ/mol
2) H2O(c) H2O(g) Ho2 = 44 kJ/mol
Jak wida efekt energetyczny przemiany (1) jest rwny :
Ho = Ho2 - Ho1 = 44 kJ/mol (286 kJ/mol) = 242 kJ/mol

Przykad 6. Mieszanina skadajca si z tlenu i wodoru zmieszanych w stosunku molowym

2 : 1 jest nazywana mieszanina piorunujc. Korzystajc z wartoci entalpii z poprzedniego
zadania obliczy, jaka energia zostanie przekazana do otoczenia podczas wybuchu 60 dm3
mieszaniny piorunujcej (objto zmierzona w warunkach normalnych), jeli produktem jest
H2O(c).
Rozwizanie. Z rwnania 1) w przykadzie 5: H2(g) + 1/2 O2(g) H2O(c) Ho1 = 286
kJ/mol wynika, e:
wybuchowi 1,5 22,4 dm3 mieszaniny H2 i O2 odpowiada 286 kJ energii
a 60 dm3 odpowiada x kJ
x = 510 kJ

76
 PYTANIA I ZADANIA

1. Jak zmieni si szybko reakcji: 2 H2 + O2 2 H2O(g), przebiegajcej wedug rwnania

kinetycznego v = k c 2H 2 c O 2 , po dwukrotnym zwikszeniu objtoci naczynia ?
2. W jakim kierunku przesunie si rwnowaga reakcji: C(s) + CO2(g) 2 CO(g), H > 0
a) po zmniejszeniu objtoci ukadu, c) po podwyszeniu temperatury,
b) po zwikszeniu iloci wgla, d) po wprowadzeniu katalizatora?
3. Jak wpynie na rwnowag nastpujcych reakcji :
I. 2 H2 + O2 2 H2O H < 0
II. 2 C(s) + O2(g)
2 CO(g) H > 0
a) zwikszenie cinienia, na skutek zmiany objtoci ukadu, b) podwyszenie temperatury.
4. W mieszaninie o objtoci 1 dm3 zawierajcej 4 mole N2 i 10 moli H2 przeprowadzono re-
akcj syntezy amoniaku. Po osigniciu stanu rwnowagi w naczyniu znajdowao si 5 moli
NH3. Obliczy stenia rwnowagowe azotu i wodoru oraz warto staej rwnowagi re-
akcji w warunkach dowiadczenia.
5. Do syntezy NH3 uyto 24g wodoru i 140g azotu. W wyniku reakcji powstao 51g NH3. Ob-
jto mieszaniny wynosi 5 dm3. Obliczy sta rwnowagi reakcji.
6. Obliczy entalpi reakcji: 2 KNO3(s) 2 KNO2(s) + O2 wiedzc, e podczas rozkadu 20 g
KNO3 ukad pobiera 24,5 kJ ciepa.
7. Obliczy entalpi reakcji: CH4(g) + 2 O2(g) CO2(g) + 2 H2O(g) Hx = ? majc nastpujce
dane: C(s) + 2 H2(g) CH4(g) H = 75 kJ
C(s) + O2(g) CO2(g) H = 394 kJ
H2(g) + 1/2 O2(g) H2O (g) H = 242 kJ
8. Obliczy standardow entalpi reakcji: K2O(s) + H2O(c) 2 KOH(s) na podstawie entalpii two-
rzenia: K2O: 362 kJ/mol, H2O: 286 kJ/mol oraz KOH: 425 kJ/mol.

77
 Rozdzia 11

DYSOCJACJA ELEKTROLITYCZNA

Wedug Arrheniusa dysocjacja elektrolityczna jest to rozpad substancji (elektrolitw) na

jony pod wpywem rozpuszczalnika. Roztwory elektrolitw przewodz prd elektryczny, co
spowodowane jest obecnoci w takich ukadach jonw, zdolnych do przenoszenia adunku
elektrycznego. Roztwory takie charakteryzuje zatem przewodnictwo elektryczne. Elektrolity
nale do przewodnikw drugiego rodzaju, w przeciwiestwie do metali i stopw, ktre s
przewodnikami pierwszego rodzaju. Mechanizm przewodzenia w elektrolitach polega na
uporzdkowanym ruchu jonw w polu elektrycznym. Swoboda ruchu jonw, w porwnaniu z
ruchem elektronw jest znacznie ograniczona, ze wzgldu na ich wymiary oraz wzajemne
oddziaywanie midzy jonami. Zatem przewodnictwo elektrolitw jest znacznie mniejsze ni
przewodnictwo metali i zaley od ste jonw, ich ruchliwoci oraz temperatury.
Elektrolitami mog by zarwno zwizki jonowe (NaCl, KNO3), jak i czsteczkowe,
o budowie polarnej, np. H2SO4, HCl.
Proces dysocjacji zachodzi atwo w rozpuszczalnikach polarnych, tzn. o duej wartoci
przenikalnoci elektrycznej. Rozpuszczalnik polarny zmniejsza (w przypadku zwizkw jo-
nowych) oddziaywania elektrostatyczne midzy jonami. Z tego powodu dysocjacja zachodzi
szczeglnie atwo w wodzie, dla ktrej warto przenikalnoci elektrycznej wynosi okoo 80.
Do ilociowej interpretacji procesu dysocjacji elektrolitycznej Arrhenius wprowadzi
pojcie stopnia i staej dysocjacji.
Stopie dysocjacji okrela stosunek iloci (lub stenia) elektrolitu, ktry uleg dysoc-
jacji do cakowitej iloci (stenia) elektrolitu, wprowadzonego do roztworu.
n zdys. c zdys.
= =
no co
Z definicji tej wynika, e zawarte jest w granicach 0 1 lub, po wyraeniu tej wielkoci w
procentach 0 < < 100%.
Stopie dysocjacji elektrolitu jest wielkoci zalen od rodzaju elektrolitu, rodzaju
rozpuszczalnika, stenia elektrolitu, temperatury oraz od obecnoci w roztworze innych
elektrolitw, zwaszcza zawierajcych jony wsplne z jonami elektrolitu badanego.
Pomiary wykazay, e stopie dysocjacji wzrasta ze zmniejszaniem si stenia roztwo-
ru i w bardzo rozcieczonych roztworach elektrolitw stopie dysocjacji zblia si do jedno-
ci, czyli gdy c 0 to 1.
Dysocjacj elektrolitw sabych i redniej mocy mona traktowa jako proces odwra-
calny i dlatego dodatek do takich roztworw elektrolitu mocnego, zawierajcego jony wspl-
ne z jonami elektrolitu badanego powoduje, zgodnie z zasad rwnowagi chemicznej, cofni-
cie jego dysocjacji, a zatem zmniejszenie stopnia dysocjacji.
W roztworach elektrolitw sabych, pomidzy jonami powstaymi w wyniku dysocjacji
i czci niezdysocjowan elektrolitu ustala si, podlegajcy prawu dziaania mas, stan rw-
nowagi.
Dla elektrolitu typu AB, dysocjujcego wedug rwnania:
AB
A+ + B
staa rwnowagi Kc okrelona jest wzorem:
[ A + ] [ B ]
Kc =
[AB]
i zwana jest sta dysocjacji, przy czym:
[A+] i [B] stenia molowe jonw w roztworze elektrolitu w stanie rwnowagi,
[AB] stenie niezdysocjowanej czci elektrolitu.

Wielko staej dysocjacji zaley od rodzaju elektrolitu, temperatury, rodzaju rozpusz-

czalnika, w pierwszym przyblieniu nie zaley natomiast od stenia elektrolitu, jeli roztwr
jest dostatecznie rozcieczony. Pojcie staej dysocjacji traci sens dla elektrolitw cakowicie
zdysocjowanych (mocnych), brak jest bowiem w takich roztworach czsteczek niezdysocjo-
wanych. Staa dysocjacji odzwierciedla wic moc elektrolitw sabych. Elektrolitami sabymi
s takie, ktrych staa dysocjacji jest mniejsza ni 104.
Elektrolitami mocnymi w roztworach wodnych s m.in.:
kwasy: HCl, HBr, HI, H2SO4, HNO3, HClO4, HClO3,
zasady: NaOH, KOH, Ba(OH)2, Ca(OH)2,
sole, dobrze rozpuszczalne w wodzie (za wyjtkiem niektrych soli rtci).
Do elektrolitw sabych zaliczamy m.in.:
kwasy: HF, H3PO4, HNO2, H2SO3, szczawiowy (H2C2O4), mrwkowy (HCOOH),
zasady: aminy alifatyczne.
Do bardzo sabych elektrolitw nale m.in. kwas wglowy (H2CO3), cyjanowodoro-
wy (HCN), siarkowodorowy (H2S), octowy oraz zasady: amoniak i aminy aromatyczne.
Poniej podano przykadowo rwnania dysocjacji rnych elektrolitw:
HCl + H2O H3O+ + Cl
NaOH Na+ + OH
NH3 H2O
NH4+ + OH
CH3COOH + H2O
CH3COO + H3O+

80
 Al2(SO4)3 2 Al3+ + 3 SO42
Kwasy wieloprotonowe dysocjuj stopniowo, za poszczeglne etapy dysocjacji charaktery-
zuj kolejne stae dysocjacji, przy czym K1 >> K2 >> K3. Dla przykadu, dysocjacja kwasu
fosforowego(V) zachodzi zgodnie z rwnaniami:
H3PO4 + H2O
H3O+ + H2PO4 (K1)
H2PO4 + H2O
H3O+ + HPO42 (K2)
HPO42 + H2O
H3O+ + PO43 (K3)
W roztworze takiego kwasu, oprcz niezdysocjowanych czsteczek H3PO4, obecne s jony
H+, H2PO4, HPO42, PO43 przy czym, z porwnania wartoci ich ste wynika, e:
[H+] > [H2PO4] >> [HPO42] >> [PO43]
Pomidzy stopniem dysocjacji i steniem molowym elektrolitu c istnieje zaleno,
zwana prawem rozciecze Ostwalda. Dla elektrolitu typu AB, dysocjujcego wedug rw-
nania:
AB
A+ + B
stenia poszczeglnych indywiduw w stanie rwnowagi wynosz:
[A+] = [B] = c
[AB] = c c = c (1 )
Podstawiajc powysze stenia do wyraenia na sta dysocjacji otrzymuje si zaleno:
[ A + ] [ B ] c c
K= =
[AB] c (1 )

2 c
skd: K=
(1 )
Powyszy wzr to tzw. prawo rozciecze Ostwalda. Podaje on matematyczny zwizek po-
midzy: sta dysocjacji elektrolitu, jego stopniem dysocjacji i steniem.
c
Jeeli stopie dysocjacji elektrolitu jest niewielki ( < 5% lub warto 400 ) to
K
mona przyj, e 1 1 i wwczas:
K
K 2 c std: =
c

Przykad 1. Obliczy stenie jonw wodorotlenowych w 0,005 M roztworze Ba(OH)2.

Rozwizanie. Wodorotlenek baru jest mocnym elektrolitem, dysocjujcym wedug rw-
nania: Ba(OH)2 Ba2+ + 2 OH
Z rwnania wynika, e liczba moli jonw OH jest dwukrotnie wiksza ni Ba(OH)2, zatem
stenie jonw wodorotlenowych [OH] = 2 0,005 = 102 M

81
Przykad 2. Stopie dysocjacji kwasu azotowego(III) w 0,01 M wodnym roztworze wynosi
18%. Obliczy stenie molowe jonw oraz stenie niezdysocjowanej czci kwasu.
Rozwizanie. Kwas azotowy(III) dysocjuje wg rwnania:
HNO2 + H2O
H3O+ + NO2
z ktrego wynika, e stenie molowe hydratowanych jonw wodorowych (H3O+) zwanych
hydroniowymi lub oksoniowymi (dla prostoty nazywanych wodorowymi) i azotanowych(III)
s jednakowe i rwne steniu zdysocjowanej czci kwasu:
[H3O+] = [NO2] = c = 0,01 0,18 = 1,8 103 M
Stenie niezdysocjowanej czci kwasu wynosi:
[HNO2] = c c = c (1 ) = 0,01 0,82 = 8,2 103 M

Przykad 3. W 0,1 M roztworze kwasu HA stenie jonw H3O+ wynosi 0,01 M. Obliczy
stopie i sta dysocjacji tego kwasu.
Rozwizanie. HA + H2O
H3O+ + A
[H 3 O + ]
Z definicji stopnia dysocjacji wynika, i: =
c
0,01
Zatem: = = 0,1 czyli 10%
0,1
Sta dysocjacji obliczamy z zalenoci:
[H 3 O + ] [A ] 0,01 0,01
K= = = 1,1 10 3
[HA] 0,1 0,01
Przykad 4. Obliczy sta dysocjacji kwasu fluorowodorowego, wiedzc, e w 0,01 molowym
roztworze stopie dysocjacji wynosi 22%.
Rozwizanie. Poniewa stopie dysocjacji > 0,05, naley skorzysta z zalenoci:
2 c (0,22) 2 0,01
K= = = 6,2 10 4
(1 ) (1 0,22)

Jonowy zapis reakcji

Reakcje chemiczne w roztworach wodnych w wikszoci przypadkw zwizane s z re-

akcjami, w ktrych uczestnicz jony. Jedn z podstawowych reakcji tego typu jest zobojt-
nianie kwasw i zasad. Dla przykadu rozpatrzona zostanie reakcja pomidzy roztworem wo-
dorotlenku sodu i kwasem solnym. Poniewa zarwno wymienione zwizki jak i powstajcy
w wyniku reakcji chlorek sodu s dobrze rozpuszczalnymi w wodzie mocnymi elektrolitami,
zatem wystpuj w roztworze wycznie w postaci jonw. Przebieg reakcji pomidzy nimi

82
opisuje rwnanie:
Na+ + OH + H3O+ + Cl Na+ + Cl + H2O
Z zapisu wynika, e jony Na+ i Cl nie bior udziau w reakcji wystpuj w rwnaniu
zarwno po stronie substratw jak i produktw, natomiast w istocie reakcja zachodzi pomi-
dzy jonami H3O+ oraz OH:
H3O+ + OH 2 H2O
Jest to najprostszy zapis reakcji zobojtniania mocnego kwasu mocn zasad.
Zobojtnianie sabego kwasu np. octowego, wystpujcego w roztworze wodnym gw-
nie w postaci czsteczek niezdysocjowanych (CH3COOH), mocn zasad na przykad NaOH
przedstawia rwnanie:
CH3COOH + Na+ + OH CH3COO + Na+ + H2O
Powstajca w wyniku reakcji sl jest dobrze rozpuszczalna w wodzie i cakowicie zdy-
socjowana. Jonowy zapis powyszej reakcji przedstawia rwnanie:
CH3COOH + OH CH3COO + H2O
Reakcje kwasw bd zasad z solami zachodz wwczas, gdy w wyniku tych reakcji
ulega zmniejszeniu stenie jonw w roztworze, to znaczy, gdy w wyniku reakcji powstaje
zwizek lotny, trudno rozpuszczalny lub sabiej zdysocjowany ni substraty. O reakcjach tego
typu, zaliczanych do reakcji wymiany podwjnej bya mowa w rozdziale 11 (rwnowaga che-
miczna).
Jeeli do roztworu wglanu sodu (Na2CO3) wprowadzi si kwas solny, to zajdzie reak-
cja, ktr przedstawi mona rwnaniem:
2 Na+ + CO32 + 2 H3O+ + 2 Cl 2 Na+ + 2 Cl + CO2 + H2O
Z rwnania wynika, i w rzeczywistoci reakcja zachodzi pomidzy jonami CO32 i H3O+:
CO32 + 2 H3O+ CO2 + H2O
w wyniku ktrej wydziela si gazowy dwutlenek wgla.
Reakcje pomidzy dobrze rozpuszczalnymi solami zachodz wwczas, gdy jedna z soli
bdca produktem reakcji jest trudno rozpuszczalna w wodzie. Na przykad
AgNO3 + NaCl AgCl + NaNO3
Istota tej przemiany sprowadza si do reakcji:
Ag+ + Cl AgCl
Po zmieszaniu roztworw NaNO3 i KCl nie obserwuje si adnych zmian w roztworze, co
oznacza, i nie zachodzi tu adna reakcja. W roztworze wystpuje mieszanina jonw Na+, NO3,
K+ i Cl i dopiero po odparowaniu pewnej iloci rozpuszczalnika, kiedy powstanie nasycony roz-
twr w stosunku do NaCl (jako trudniej rozpuszczalnej soli) zacznie si on wytrca z roztworu.

83
 PYTANIA I ZADANIA

1. Do dwch probwek zawierajcych roztwr amoniaku dodano: do pierwszej wody, do

drugiej roztworu NaOH. Jak wpynie to na stopie i sta dysocjacji amoniaku ?
2. Poda rwnania dysocjacji kwasu siarkowego(IV) oraz wyraenia na kolejne stae dysocj-
acji. Uszeregowa wystpujce w roztworze jony wedug malejcych wartoci ich ste.
3. Kryterium podziau elektrolitw na mocne i sabe.
4. Po rozpuszczeniu 0,01 mola kwasu octowego w wodzie 20% czsteczek kwasu ulego dy-
socjacji. Ile czsteczek niezdysocjowanych, ile moli jonw H3O+ i ile jonw octanowych
zawiera roztwr ?
5. Zmieszano rwne objtoci 0,5 M MgCl2 oraz 2 M NaCl. Obliczy stenie jonw Cl w
otrzymanym roztworze.
6. W roztworze 0,2 M kwasu HA stenie jonw [A wynosi 0,02 mol/dm3. Obliczy stopie
i sta dysocjacji kwasu.
7. W wodnym roztworze kwasu HR stenie jonw wodorowych [H3O+] = 0,15 mol/dm3 za
stenie czsteczek niezdysocjowanych kwasu [HR] = 1,5 mol/dm3. Obliczy stopie i sta-
dysocjacji kwasu.
8. Obliczy stenie jonw wodorotlenowych w 0,1 M roztworze amoniaku, ktrego staa dy-
socjacji wynosi 1,75 105(przyj, e < 5%).
9. Obliczy stenie molowe kadego z jonw w 0,01 M roztworze Fe2(SO4)3, przy zaoeniu
cakowitej dysocjacji soli.
10. Ile moli czstek (jonw i czsteczek) znajduje si w 100 cm3 0,1 M roztworu HCOOH,
jeeli stopie dysocjacji kwasu w tym roztworze wynosi 5,4% ?
11. Podczas dysocjacji elektrolitycznej 2 moli Al(NO3)3 powstanie: ..... mole kationw glinu,
..... anionw azotanowych(V), ..... gramw NO3.
12. W ktrym roztworze stenie jonw H3O+ jest wiksze: w 1 M roztworze HF ( = 15%)
czy w 0,1 M roztworze HCl ( = 100%) ?
13. Obliczy sta dysocjacji kwasu jednoprotonowego (HR) w 0,1 M roztworze, jeeli st-
enie jonw wodorowych w tym roztworze wynosi 0,01 M.

84
 Rozdzia 12

RWNOWAGI JONOWE W ROZTWORACH WODNYCH

Iloczyn jonowy wody, pH

Chemicznie czysta woda wykazuje nieznaczne przewodnictwo elektryczne, ktre spo-

wodowane jest jej autodysocjacj. Oznacza to, e czsteczki wody w niewielkim stopniu
dysocjuj na jony wodorowe i wodorotlenowe:
H2O
H+ + OH
W roztworze nie istniej swobodne jony H+, lecz kationy hydroniowe (oksoniowe) H3O+,
czyli uwodnione jony wodorowe (H+ + H2O = H3O+), std autodysocjacj wody naley zapi-
sywa w sposb umowny jako: H2O + H2O
H3O+ + OH
Reakcja autodysocjacji wody jest reakcj odwracaln. Rwnowag t opisuje staa dysocjacji:
[H 3 O + ] [OH ]
K=
[ H 2 O] 2
Warto tej staej rwnowagi w warunkach standardowych (cinienie p = 1013,25 hPa, tem-
peratura t = 25oC) wynosi K = 3,25 1018. Poniewa stenie molowe wody [H2O] jest wiel-
koci sta, [H2O] 55,5 mol/dm3, to iloczyn K [H2O]2 = Kw jest rwnie wielkoci sta
w danej temperaturze i nazywany jest iloczynem jonowym wody:
K [H2O]2 = 3,25 1018 (55,5)2 = 1 1014 = [H3O+] [OH] = Kw (1)
W czystej wodzie, w temperaturze 25oC, stenia [H3O+] i [OH] s rwne:

[H3O+] = [OH] = K w = 1 107 mol/dm3 (roztwr obojtny)

Roztwory, dla ktrych [H3O+] > 107 mol/dm3 s roztworami kwasowymi, a jeeli [H3O+] <
107 mol/dm3 - roztworami zasadowymi

Poniewa posugiwanie si maymi wartociami liczbowymi ste [H3O+] czy [OH]

wymaga czsto stosowania wykadnika potgowego, wprowadzono system oparty na ujem-
nym logarytmie ze stenia jonw [H3O+] lub [OH].

Ujemny logarytm dziesitny ze stenia molowego kationw H3O+ nosi nazw pH roztworu:
pH = log [H3O+] [H3O+]= 10 pH
a ujemny logarytm dziesitny ze stenia molowego anionw OH nosi nazw pOH roztworu:
pOH = log [OH] [OH] = 10 pOH
Tak wic, w roztworze: kwasowym pH < 7 a pOH > 7
obojtnym pH = pOH = 7
 zasadowym pH > 7 a pOH < 7.
W temperaturze 25oC pH + pOH = 14. Praktyczna skala pH wodnych roztworw obejmuje
wartoci od 0 do 14.

Przykad 1. Obliczy pH roztworu, w ktrym: a) stenie jonw [H3O+] = 0,1 M,

b) stenie jonw [OH] = 0,01 M.
Rozwizanie. a) Jeeli [H3O+] = 0,1 M to pH = log [H3O+] = log 101 = 1
b) Jeeli [OH] = 0,01 M to pOH = log [OH] = log 102 = 2,
zatem pH = 14 pOH = 14 2 = 12
Kw 10 14
lub: [H 3 O + ] =
= 2
= 10 12 mol/dm3, pH = log [H3O+] = 12
[OH ] 10

Przykad 2. Obliczy stenie anionw wodorotlenowych w roztworze, ktrego pH = 8.

Rozwizanie. pH = log [H3O+] = 8 wic [H3O+] = 10 pH
= 108 mol/dm3; zatem z
iloczynu jonowego wody: Kw = 1 1014 = [H3O+] [OH] wynika, e [OH] = 106 mol/dm3,
lub inaczej: jeeli pH = 8 to pOH = 14 8 = 6 a wic [OH] = 106 mol/dm3.

Wskaniki pH

Do przyblionego okrelania odczynu roztworu (pH) stosuje si substancje zmieniajce

barw w zalenoci od stenia jonw H3O+ i OH - nazywa si je wskanikami pH, wska-
nikami kwasowo-zasadowymi lub indykatorami. Na og s nimi sabe kwasy lub zasady
organiczne, ktrych posta niezdysocjowana ma inn barw ni w forma zdysocjowana.
Kady wskanik zmienia barw po przekroczeniu charakterystycznych dla niego warto-
ci pH, przy czym zmiana barwy nie nastpuje skokowo, lecz w pewnym zakresie pH (zwykle
okoo dwch jednostek). Ten zakres jest charakterystyczny dla danego wskanika. Barwa
przejciowa tego zakresu pochodzi od naoenia si barw obu postaci skrajnych.
Wygodne w uyciu s tzw. papierki wskanikowe, bdce paskami bibuy nasczonymi
odpowiednimi wskanikami. Papierek wskanikowy zanurza si do roztworu, dziki czemu
unika si trwaego zabarwienia caej zawartoci naczynia, przy jednoczesnej moliwoci oce-
ny wartoci pH w zakresie 110.

86
 pH roztworw mocnych kwasw i zasad

W rozcieczonych wodnych roztworach mocne kwasy jednoprotonowe (HA) oraz moc-

ne zasady (MeOH) s cakowicie zdysocjowane (stopie dysocjacji = 100%):
HA + H2O H3O+ + A
MeOH Me+ + OH
Przykadami takich kwasw s: HCl, HBr, HI, HNO3, HClO3 i HClO4, a do mocnych, jedno-
wodorotlenowych zasad mona zaliczy: NaOH, KOH, CsOH i RbOH.
Stenie molowe jonw hydroniowych [H3O+] w rozcieczonym roztworze wodnym
mocnego kwasu HA jest wic rwne steniu molowemu (cHA ) tego kwasu:
[H3O+] = cHA (2)
Z kolei w wypadku mocnych zasad MeOH stenie anionw OH jest rwne steniu molo-
wemu zasady (cMeOH):
[OH] = cMeOH (3)

Przykad 3. W 500 cm3 wodnego roztworu znajduje si 0,02 mola kwasu azotowego(V). Ob-
liczy pH tego roztworu.
Rozwizanie. Stenie molowe HNO3 w tym roztworze wynosi:
n 0,02 mol
c= = 3
= 0,04 mol/dm3
V 0,5 dm
Kwas azotowy(V) jest kwasem mocnym, ktry w rozcieczonym roztworze wodnym jest
cakowicie zdysocjowany ( = 100%):
HNO3 + H2O H3O+ + NO3
wobec tego stenie kationw H3O+ jest rwne steniu molowemu kwasu [H3O+] = 0,04 M,
a pH = log 0,04 = 1,4.

Przykad 4. W 200 cm3 wody rozpuszczono 0,4 g wodorotlenku sodu. Obliczy pH tego roz-
tworu.
Rozwizanie. Stenie molowe NaOH w otrzymanym roztworze wynosi:
n m 0,4 g
c= = = = 0,05 mol/dm 3
V M V (40 g/mol) 0,2 dm 3

Poniewa wodorotlenek sodu jest mocn zasad, cakowicie zdysocjowan ( = 100%):

NaOH Na+ + OH
to stenie jonw OH jest rwne steniu molowemu zasady [OH] = 0,05 M,
zatem: pOH = log 0,05 = 1,3 a pH = 14 1,3 = 12,7.

87
 pH roztworw sabych kwasw i zasad

W roztworze wodnym sabego kwasu HA tylko cz czsteczek tego kwasu jest zdy-
socjowana. Pomidzy czsteczkami niezdysocjowanymi i jonami ustala si stan rwnowagi:
HA + H2O
H3O+ + A
dla ktrego jest speniony nastpujcy warunek:
[H 3 O + ] [A ]
K=
[H 2 O] [HA]
Powysze rwnanie mona uproci, jeeli uwzgldni si, e stenie wody ma warto sta
i moe by poczone ze sta rwnowagi K. Wwczas:
[H 3 O + ] [A ]
K a = K [ H 2 O] =
[HA]
Ka zwana jest sta dysocjacji kwasu HA. Jej warto jest staa w danej temperaturze.

Do obliczenia pH roztworu takiego kwasu, oprcz jego stenia molowego (cHA), po-
trzebna jest warto staej dysocjacji (Ka) kwasu. Z rwnania dysocjacji wynika, e:
[H3O+] = [A] oraz [HA] = cHA [H3O+] cHA
[H 3 O + ]2
wwczas: Ka =
c HA

skd: [H 3 O + ] = K a c HA (4)
Wzr (4) na obliczanie [H3O+] ma charakter przybliony i stosuje si go wwczas, gdy spe-
niony jest warunek: cHA/Ka > 400. Ten warunek jest na przykad speniony dla jednoprotono-
wych, sabych kwasw takich jak: HClO, HCN, CH3COOH i C6H5COOH, jeeli ich stenie
molowe cHA > ~ 0,03 mol/dm3, a dla roztworw wodnych HNO2 i HCOOH dla cHA > ~ 0,2
mol/dm3. Dla mniejszych ste wzr na [H3O+] jest bardziej skomplikowany.

Przykad 5. Obliczy pH 0,3 M roztworu kwasu azotowego(III), ktrego staa Ka = 4,5 104.
Rozwizanie. Kwas HNO2 dysocjuje zgodnie z rwnaniem:
HNO2 + H2O
H3O+ + NO2
Poniewa dla c HNO2 = 0,3 M speniony jest warunek c HNO2 K a > 400 to stenie jonw H3O+

oblicza si z zalenoci (4):

[H 3 O + ] = K a c HA = 4,5 10 4 0,3 = 1,2 10 2 ; wobec tego pH = 1,9

Rwnie znajomo stopnia dysocjacji () jednoprotonowego sabego kwasu oraz jego

stenia molowego (cHA) jest wystarczajca do obliczenia stenia jonw [H3O+] w wodnym

88
roztworze takiego kwasu. Zaleno pomidzy tymi wielkociami zostaa szczegowo om-
wiona w poprzednim rozdziale. Jeeli znane s wartoci i cHA to:
[H3O+] = cHA (5)

Przykad 6. Stopie dysocjacji HF w 0,25 M wodnym roztworze wynosi 4%. Obliczy pH

tego roztworu oraz sta dysocjacji kwasu fluorowodorowego.
Rozwizanie. Korzystajc z zalenoci (5) oblicza si stenie jonw wodorowych:
[H3O+] = cHA = 0,04 0,25 = 0,01 mol/dm3 oraz pH = 2
Z rwnania dysocjacji HF:
HF + H2O
H3O+ + F
wynika, e z 1 mola czsteczek HF otrzymuje si 1 mol kationw H3O+ i 1 mol anionw F,
wic [H3O+] = [F] = 0,01 mol/dm3 a [HF] = cHF [H3O+] = 0,25 0,01 = 0,24 mol/dm3.
Na podstawie rwnania dysocjacji HF naley napisa wyraenie na sta dysocjacji tego kwa-
su i obliczy jej warto, podstawiajc odpowiednie dane liczbowe:
[H 3 O + ] [F ] 0,01 0,01
Ka = = = 4,2 10 4
[HF] 0,24

W przypadku kwasw wieloprotonowych w obliczeniach pH, z uwagi na mae wartoci

kolejnych staych dysocjacji K2 i K3, uwzgldnia si tylko pierwszy etap dysocjacji.
W sposb analogiczny rozpatruje si rwnowag w roztworze wodnym sabej zasady:
B + H2O
BH+ + OH
dla ktrej wyraenie na sta dysocjacji ma posta:
[BH + ] [OH ]
K b = K [ H 2 O] =
[B]
Poniewa: [BH+] = [OH] oraz [B] = cB [OH] cB to stenie jonw OH (przy spenio-
nym warunku cB/Kb > 400) jest rwne:
[OH ] = K b c B (6)
Wartoci staych dysocjacji Kb niektrych zasad podano w tabeli 3.

Natomiast jeeli znany jest stopie dysocjacji sabej zasady w roztworze o steniu
molowym cB to stenie jonw wodorotlenowych oblicza si z iloczynu:
[OH] = cB (7)
Aby obliczy stenie jonw H3O+ naley skorzysta z iloczynu jonowego wody (1).
Wzory (6) i (7) mona stosowa do obliczania [OH] w rozcieczonych wodnych roz-
tworach amoniaku oraz niektrych amin.

89
 Reakcje protolityczne w wodnych roztworach soli

Z punktu widzenia teorii kwasw i zasad Brnsteda termin reakcje protolityczne ozna-
cza procesy polegajce na wymianie protonu midzy kwasem a zasad. W roztworach wod-
nych rol kwasu lub zasady spenia woda, std omwione ju reakcje dysocjacji kwasw i
zasad s reakcjami protolitycznymi. Take rozpuszczaniu niektrych soli w wodzie towarzy-
szy reakcja jonw tej soli z czsteczkami wody. Reakcje te powoduj w roztworze wzrost
stenia jonw hydroniowych (H3O+) lub wodorotlenowych (OH), co oznacza, e roztwr
przybiera odczyn kwasowy lub zasadowy. S to rwnie reakcje protolizy, bardzo czsto okre-
lane w starszych podrcznikach mianem hydrolizy jonowej lub oglnie hydrolizy. Proce-
sowi hydrolizy ulegaj take substancje, ktre nie s elektrolitami i dlatego bardzo czsto
wyrnia si tzw. hydroliz czsteczkow. Proces ten dotyczy midzy innymi estrw, roz-
kadajcych si pod wpywem wody na kwas i alkohol, np.
CH3COOC2H5 + H2O
CH3COOH + C2H5OH
W tym rozdziale zostan omwione, tylko w sposb jakociowy, podstawowe zagad-
nienia dotyczce hydrolizy jonowej. Ulegaj jej:
a) sole mocnych zasad i sabych kwasw, np.: KNO2, Na2SO3, K2CO3, Na3PO4, Na2S,
b) sole mocnych kwasw i sabych zasad, np.: NH4Cl, NH4Br, NH4NO3, Fe2(SO4)3, AlCl3,
c) sole sabych kwasw i sabych zasad, np.: CH3COONH4, (NH4)2CO3, Zn(CH3COO)2, itp.

Protolizie nie ulegaj sole mocnych kwasw i mocnych zasad, np. Na2SO4, NaBr, KCl,
Ba(NO3)2, KI, i wiele innych. Odczyn roztworw wodnych tych soli jest wic rwny odczyno-
wi rodowiska i w chemicznie czystej wodzie, w temp. 25oC, jest obojtny (pH = 7).

Przykadem soli mocnej zasady i sabego kwasu jest octan sodu. Sl ta w roztworze wodnym
jest cakowicie zdysocjowana:
CH3COONa CH3COO + Na+
Tylko jony octanowe, pochodzce od sabego kwasu octowego i stanowice z punktu widze-
nia teorii Brnsteda zasad, wchodz w reakcje z czsteczkami wody penicymi rol kwasu:
CH3COO + H2O
CH3COOH + OH
To rwnanie ujmuje istot procesu zachodzcego w roztworze wodnym CH3COONa, jest ono
rwnaniem protolizy anionowej i informuje, e roztwr tej soli ma odczyn zasadowy (pH > 7).
Przedstawicielem soli mocnego kwasu i sabej zasady jest chlorek amonu:
NH4Cl NH4+ + Cl
W roztworze wodnym tej soli tylko kation amonowy ulega reakcji protolitycznej z wod:
NH4+ + H2O
NH3 + H3O+

90
Jest to rwnanie protolizy kationowej. Roztwr wodny tej soli wykazuje odczyn kwasowy
(pH < 7).

PYTANIA I ZADANIA

1. pH typowego soku owocowego wynosi 3,0. Jakie jest stenie jonw oksoniowych w so-
ku owocowym?
2. Woda morska ma pH w granicach 7,8 - 8,3. Ile razy naley zwikszy (lub zmniejszy)
stenie jonw wodorowych, aby jej pH: a) wzroso o 2 b) zmalao o 3.
3. Konserwator zabytkw przygotowa do grawerowania miedzianych naczy rozcieczone
roztwory kwasu azotowego HNO3 o steniach: 2,0 mol/dm3, 0,5 mol/dm3 i 0,0075
mol/dm3. Obliczy [H3O+], pH, [OH-] i pOH trzech roztworw w 25 oC.
4. W 1 ml soku odkowego znajduje si 3 mg HCl. Jakie jest jego pH?
5. Jakie jest pH treci odka, jeeli na zmiareczkowanie 10 ml tej treci zuyto 2,5 ml
0,001 M roztworu ugu sodowego ?
6. 5% roztwr kwasu mrwkowego jest stosowany jako skadnik preparatw wywoujcych
przekrwienie skry. Obliczy pH tego roztworu zakadajc, e jego gsto wynosi 1 g/cm3.
7. W 1 ml soku odkowego znajduje si 3 mg HCl. Jakie jest jego pH?
8. Obliczy stenie jonw H3O+ w 2% wodnym roztworze HCl o gstoci 1,01 g/cm3.
9. Do jakiej objtoci naley rozcieczy 50 cm3 0,1 M roztworu HNO3, aby pH otrzy-
manego roztworu wynosio 2 ?
10. Obliczy zmian pH po 100-krotnym rozcieczeniu: a) roztworu jednoprotonowego moc-
nego kwasu, b) roztworu jednoprotonowego sabego kwasu.
11. Zmieszano 50 cm3 0,1 M roztworu HCl z 450 cm3 0,01 M roztworu NaOH. Obliczy pH
otrzymanego roztworu.
12. Jaki odczyn bd wykazyway roztwory wodne nastpujcych soli: Na2CO3, K2SO3, BaI2,
KNO3, NH4Br, NaNO2, ZnCl2, Cr2(SO4)3, Fe(NO3)2, (NH4)2SO4.

91
 I
1 UKAD OKRESOWY PIERWIASTKW VIII
18
1 2
1
H II III IV V VI VII He
1,01 2 13 14 15 16 17 4,00
3 4 5 6 7 8 9 10
2
Li Be B C N O F Ne
6,94 9,01 10,81 12,01 14,01 16,00 19,00 20,18
11 12 13 14 15 16 17 18
3
Na Mg Al Si P S Cl Ar
22,99 24,31 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 26,98 28,09 30,97 32,06 35,45 39,95
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
4
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
39,10 40,08 44,96 47,88 50,94 52,00 54,94 55,85 58,93 58,70 63,55 65,41 69,72 72,64 74,92 78,96 79,90 83,80
37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
5
Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
85,47 87,62 88,91 91,22 92,91 95,94 97,91 101,07 102,91 106,42 107,87 112,41 114,82 118,71 121,76 127,60 126,90 131,30
55 56 57 * 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
6
Cs Ba La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
132,91 137,33 138,91 178,49 180,95 183,84 186,21 190,23 192,22 195,08 196,97 200,59 204,38 207,20 208,98 208,98 209,99 222,02
87 88 89 ** 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 118
7
Fr Ra Ac Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Uub Uut Uuq Uup Uuh Uuo
223,02 226,03 227,03 (261) (262) (266) (264) (269) (268) (271) (272) (285) (284) (289) (288) (292) (293)

* 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
140,12 140,91 144,24 144,91 150,36 151,96 157,25 158,93 162,50 164,93 167,26 168,93 173,04 174,97

** 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103

Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
232,04 231,04 238,03 (237) (244) (243) (247) (247) (251) (252) (257) (258) (259) (260)