Cena zl 22.

d
t
JANOSZ UMISKI
i

CJ
CIECHOCINEK
c3i I OKOLICE
 J

JANUSZ UMISKI

CIECHOCINEK
lONOUCE

Wydawnictwa
XXV lat

SPORT ! TURYSTYKA
Warszawa, 1978
 JANUSZ UMISKI

CIECHOCINEK
lOKOUCE

PRZENODNi
 O k a d k a
JE R Z Y C IE L A K

O p r a c o w a n ie k a r to g r a fic z n e
M A R T A C H A U B I S K A

R y su n k i
M A G O R Z A T A IW A N O W S K A

R e d a k to r
M A R IA G R SK A

R e d a k to r te c h n ic z n y
B A R B A R A K L IM A SZ E W SK A

K o r e k to r
J O A N N A O LC ZY K

C o p y r ig h t by W y d a w n ic tw o S p o r t i T u ry sty k a
W a r sz a w a 1978 ,

W Y D A W N IC T W O S P O R T i T U R Y S T Y K A
W A R S Z A W A 1978

W y d a n ie I. N a k a d 20.275 eg z. A r k . w y d . 6,2.
A r k . d r u k . 5,0. O d d a n o do s k a d a n ia w e
w r z e n iu 1977. D r u k u k o c z o n o w lip c u 1978.
Z a m . n r 750/77. S-84 C en a z 22.
D r u k a r n ia N a r o d o w a Z a k a d nr 1, K r a k w ,
u l. M a n ife s tu L ip c o w e g o 19.

Dwa t y s i c e st o s ie d e m d z ie s i ta p ie rw s z a
p u b lik a c ja W y d a w n ic tw a S iT
 WSTP

Rozwj wspczesnej c y w iliz a c ji, ktrego nieod

cznym i ska d n ika m i s m. in. podniesienie stopy
yciow ej oraz oglny ro zw j k u ltu ry spoeczestw,
niesie rwnoczenie szereg ujem nych zja w isk.
Nale do nich zwaszcza ograniczenia pracy f i
zycznej i ruchu bdce nastpstwem m echanizacji
i autom atyzacji pracy, upowszechnienia k o m u n ik a
c ji oraz rozw oju urb a n iza cji, w zrost haasu i zanie
czyszcze naturalnego rodowiska, a take postpu
jca specjalizacja zawodowa, charakteryzujca si
je d n o kie ru n ko w ym dziaaniem . Nastpstwem tych
z ja w is k jest pojaw ienie si now ych chorb, tzw.
chorb cyw iliza cyjn ych , k t ry c h ro zw j nastpuje
w raz z osiganiem przez okrelone spoeczestwo
wyszego stopnia c y w iliz a c ji.
Na czoo czynnikw sucych odnowie s i czo
w ieka regeneracji organizm u ludzkiego, lecze
nia i re h a b ilita c ji w ysuw a si zwaszcza d zia
alno wypoczynkowo-zapobiegawcza i leczniczo-
-zapobiegawcza.
Te aspekty podkrela rw nie ustaw a o u zd ro
wiskach i lecznictw ie u zd ro w isko w ym z 1966 r.,
uznajca za celowe prowadzenie na terenie uzdro
w isk nie ty lk o lecznictwa, lecz i dziaalnoci wcza
sowej i turystycznej.
K ie ru j c si ty m i przesankam i, w oddaw anym do
r k czytelnika przew odniku starano si w sposb
m o liw ie syntetyczny a zarazem w yczerpujcy
przedstaw i w a lo ry przyrodolecznicze i k ra jo z n a w
czo-turystyczne uzdrow iska i jego okoU.
 '<)

WIADOMOCI OGLNE

Pooenie
Ciechocinek pooony jest na Kujawach, w pd.-
^-wsch. czci Kotliny Torusko-Bydgoskiej, na
tzw. Nizinie Ciechociskiej, w szerokiej 24 km
dolinie Wisy, na jej lewym brzegu, na wysokoci
ok. 4046 m n.p.m., pod 52,9 szerokoci pn. Ad
ministracyjnie wchodzi od czerwca 1975 r. w skad
nowo utworzonego wojewdztwa wocawskiego.
Pradolina Wisy w rejonie Ciechocinka ma czte
ry terasy, na dwu najniszych, zalewowych roz
ciga si miasto. Terasy zbudowane s przewanie
z piaskw rzecznych pokrytych czciowo torfami.
Rzeba terenu w miecie jest do zrnicowana,
m. in. dziki piaszczystym wzniesieniom pocho
dzenia eolicznego. Niewielkie te wzniesienia o stro
mych lub agodnych zboczach wygldaj jak pas
mo grskie, dlatego potocznie zwane s przez miej
scow ludno grami kujawskimi. Zbocza wznie
sie pocite parowami, niegdy zalesione, obecnie
jedynie sporadycznie porose traw i krzewami
cign si od Nieszawy do Otoczyna na przestrze
ni ok. 17 km.
W wyniku zmian, zachodzcych gwnie dziki
wiosennym i letnim powodziom, nastpoway prze
obraenia rzeby terenu. W celu zabezpieczenia
rozwijajcego si uzdrowiska przed wylewami Wi
sy w 1. 18541943 wykonane zostay way prze
ciwpowodziowe o dugoci 67 km. Niebezpiecze
stwo powodzi przy obecnym systemie zabezpiecze
nia nie zagraa bezporednio ze strony rzeki, mo
e natomiast nastpi w nastpstwie krtkich.
ale gwatownych opadw atmosferycznych, czemu
sprzyjaj istniejce warunki hydrograficzne i u-
ksztatowanie terenu.

Budowa geologiczna
Ciechocinek pooony jest w pasie Wielkich Do
lin w wypitrzeniu kujawskim antyklinorium ku
jawsko-pomorskiego, w tzw. elewacji ciechoci
skiej o bardzo urozmaiconej rzebie. W powierz
chni podoa tu pod piaszczystymi osadami czwar
torzdu (miszo warstw waha si od 1724 m)
wystpuj wapienie i margle wapienne oraz frag
menty iw mioceskich. Brak jest natomiast osa
dw kredy.
Najwikszym bogactwem Ciechocinka s jego
wody mineralne solanki i wody siarczanowe,
genetycznie zwizane z cechsztysk formacj so-
lonon. Szczeglne znaczenie ma cieplica solan
kowa zwana inaczej term solankow. Jest to
rdo artezyjskie uzyskane dziki gbokim wier
ceniom, dostarczajce ciepej solanki o cennych
waciwociach leczniczych. Budowa geologiczna
i warunki hydrogeologiczne Ciechocinka zostay
stosunkowo dobrze poznane dziki licznym wier
ceniom, ktrych do 1976 r. wykonano ok. 60 (pier
wsze ujcie zostao odwiercone w 1841 r.). Obecnie
w godzinach szczytu we wszystkich zakadach
uzdrowiskowych eksploatuje si ok. 350 mVh wo
dy -o rnej mineralizacji i temperaturze. Pod
wzgldem iloci eksploatowanej wody leczniczej
Ciechocinek jest potentatem w skali krajowej.

Komunikacja
Do Ciechocinka mona dojecha kolej lub auto
busem PKS.
Kol e j
Uzdrowisko ma poprzez specjalnie zbudowan
w 1. 186667 lini kolejow (dugoci 7 km) Alek
sandrw Kujawski Ciechocinek bezporednie po
czenie ze szlakiem gwnym; Warszawa Kut-
no Wocawek Toru Bydgoszcz ( Gdask).
Stacja Aleksandrw Kujawski stanowi miejsce
przesiadki do Ciechocinka. Cz pocigw (z o
dzi Kaliskiej, Mysowic i Warszawy Centralnej) za
trzymujcych si w Aleksandrowie Kujawskim
ma bezporednie ,wagony do Ciechocinka.
A u t o b u s y PKS
Dogodny jest rwnie dojazd do uzdrowiska re
gularnymi liniami autobusowymi PKS, Ciechoci
nek posiada bezporednie poczenia dalekobiene
z: Warszaw, Bydgoszcz, Chojnicami, Gnieznem,
Koninem, Kroniewicami, Kutnem, czyc, odzi,
Pockiem, Poznaniem, Sochaczewem i Strzelnem.
Uzupeniaj je poczenia lokalne z: Aleksandro
wem Kujawskim, Gostyninem, Inowrocawiem, Li-
pnem, Nieszaw, Piotrkowem Kujawskim, Radzie
jowem, Toruniem i Wocawkiem.
Przystanek autobusowy znajduje si niedaleko
dworca kolejowego przy ul. Kopernika (kasy bi
letowe w holu dworca).
S t a t k i e g l u g i n a Wi l e
Ciechocinek posiada rwnie w sezonie (w okre
sie od 1 maja 30 wrzenia) dobre poczenie
drog wodn z Toruniem. Przysta statkw (pro
wizoryczna) usytuowana jest w pobliu znaku ki
lometrowego 711, w odlegoci ok. 4 km na pn. od
dworca kolejowego.
Podr statkiem pasaerskim Wodnik z Cie
chocinka do Torunia (ok. 22 km) z prdem trwa
ok. 2 godz., a z Torunia do Ciechocinka ok. 3 godz.
Faktyczny czas podry zaleny jest jednak od sta
nu wd kaprynej, nieuregulowanej Wisy.
W poprzednich latach odbywaa si rwnie re
gularna komunikacja na trasie Warszawa
Pock Wocawek Ciechocinek Toru
Grudzidz Tczew Gdask i z powrotem. Nis
ki stan wd na Wile uniemoliwi sta komuni
kacj. Rejsy statkiem odbywaj si natomiast na
krtszych odcinkach, m. in. Pock Wocawek
Pock czy Warszawa Pock, a kilkugodzinne spa
cery w rejonie poszczeglnych miast.
 Komunikacja w uzdrowisku
Wielu spord kuracjuszy i turystw korzysta
z wasnych rodkw lokomocji. Wycliodzc naprze
ciw potrzebom posiadaczy pojazdw mechanicz
nych zmodernizowano w Ciechocinku ukad komu
nikacyjny, zbudowano take urzdzenia suce mo
toryzacji (m. in. parkingi strzeone).
Komunikacj oglnie dostpn w obrbie uzdro
wiska umoliwiaj takswki oraz doroki konne.

Klimat
Ciechocinek posiada klimat agodny z przewag
wiatrw pd-zach. i zalicza si do tych niewielu
kuracyjnych miejscowoci w Polsce, gdzie ilo
opadw i zachmurzenie s stosunkowo najmniej
sze. Dla kuracjuszy leczcych si w uzdrowisku
okoliczno ta ma due znaczenie, jeli uwzgldni
ich wielk wraliwo na wszelkie zmiany pogody
i instynktowny lk przed zimnem i wilgoci. a
godny klimat Ciechocinka jest powanym czynni
kiem pomocniczym przyczyniajcym si do zapew
nienia pomylnego wyniku leczenia.
Osobliwoci Ciechocinka, wpywajc dodatnio
na klimat, s synne tnie ciechociskie. Wytwa
rzaj one podczas przepywania przez nie solanki
ogromne iloci ozonu i nasycaj powietrze son
wilgoci. Dziki tym procesom fizyko-chemicznym
powietrze ciechociskie nabiera cech powietrza
nadmorskiego ze wszystkimi jego waciwociami
leczniczymi i hartujcymi. Przebywanie w pobli
u tni ma szczeglne znaczenie dla chorych na
schorzenia ukadu krenia i drg oddechowych.
Najzimniejszymi miesicami s stycze, luty
i grudzie. Wahania dzienne temperatury wynosz
rednio 8C, przy czym wieczory odznaczaj si
cieplejszymi temperaturami ni poranki.
Najwicej dni deszczowych przypada w lipcu
i sierpniu, najmniej w czerwcu i padzierniku. Naj
wiksza ilo dni sonecznych jest w maju, czer
wcu, lipcu i sierpniu.
Dua ilo dni bezwietrznych, przewaga agod
nych wiatrw z pd. zach. i zach., niezbyt due za-

9
chmurzenie, maa amplituda waha temperatur,
niewielka ilo dni z opadami oraz niezbyt dua
wilgotno wzgldna powietrza stwarzaj w Cie
chocinku na og korzystne warunki klimatyczne.
Te walory potguje bliskie ssiedztwo lasw sos
nowych pobliskich miejscowoci Odolionu i Oto-
czyna oraz rozlege pola i ki nadwilaskie.
Mikroklimat Ciechocinka jest szczeglnie korzy
stny dla leczcych' si w uzdrowisku w miesicach
letnich i w okresie wczesnej jesieni.
Ciechocinek synie te ze swych wspaniaych
urzdze parkowych i ogrodniczych. Starannie u-
trzymane parki, niekoczce si zielece, trawniki
oraz wzorzyste dywany kwiatowe nadaj miejsco
woci charakter uzdrowiska-ogrodu. Czynnik ten
poza wzgldami estetycznymi wpywa znakomicie
na utrzymanie czystoci powietrza i podniesienie
wartoci klimatycznych uzdrowiska.

Szata rolinna
W rejonie Ciechocinka wystpuj gleby sone
(soonczaki).
Wystpowanie tych gleb zwizane jest z blisko
ci sonych wd gruntowych, wzbogaconych w
chlorki dziki obecnoci cechsztyskiej soli kamien
nej na wale kujawsko-pomorskim. Wsplnymi ce
chami tych gleb s: obojtny lub alkaliczny od
czyn i dua koncentracja chlorkw. Gleby te po
ronite s najbogatszymi w Polsce pnocnej zes
poami sonoroli (tzw. halofitw), wystpujcych
w ssiedztwie naturalnych oraz przemysowych
wyciekw solanki. Najbardziej typowym przedsta
wicielem tej grupy rolin sonolubnych, znoszcych
rwnoczenie najwiksze zasolenie gleby, jest so-
lird zielny. Na uwag zasuguje rwnie aster sol
ny o pokanych niebieskich koszyczkach kwiato
wych oraz miecznik nadmorski, oboda oszczepo-
wata i komosa czerwonawa. Do typu rolin zdzicztt-
ych naley natomiast uczep zwodniczy.
W celu ochrony rolinnoci, ktra jest przysto
sowana do warunkw miejscowego rodowiska,
utworzono w Ciechocinku rezerwat sonoroli. Jest

10
on usytuowany opodal tni nr III, przy tzw. wale
wstecznym. Obejmuje fragment ki o pow. 1,88 ha,
przez obszar ktrej przepywa rw odprowadzaj
cy solanki z basenu termosolankowego. Zwiedza
nie rezerwatu jest dozwolone tylko po wyznaczo
nych ciekach.
Obok wspomnianych wyej gatunkw rolin
stwierdzono rwnie wystpowanie: wibki mor
skiej, solanki kolczastej, muchotrzewia solniskowe-
go, komornicy skrzydlatostrkowej oraz sitw: Ge
rarda i abiego.
Walory przyrodnicze i krajobrazowe Ciechocinka
potguj w umiejtny sposb idealnie utrzymywa
ne kobierce kwiatw wzdu gwnych cigw uz
drowiska oraz parki bogate w rnorodne odmia
ny krzeww i drzew. Tereny zielone w uzdrowis
ku zajmuj cznie ok. 100 ha, z czego na parki
przypada 69 ha. Co roku na powierzchni tej sadzi
si ok. 450 tys. rolin kwiatowych, w tym kilka
nacie tysicy r.
Zalki pierwszego parku powstay ju w 1851 r.
wraz z galeri spacerow, ktr obsadzono topola
mi i kasztanami. Obecny Park Zdrojowy zaoono
w 1875 r. nazywajc go Gwnym. I dzi moe pre
tendowa do tego miana; podobnie jak w najmod
szym Parku Zdrowia elementy czysto przyrodnicze
cz si tu z elementami zagospodarowania spor
towo-rekreacyjnego. W nastpnych latach zaoo
no kolejno nastpne parki: Sosnowy (1889 r.), T-
niowy (1908 r.) i Zdrowia (1932 r.). Kady z nich
ma wasny niepowtarzalny klimat, wyraajcy .si
w okrelonej formie zagospodarowania, specyfice
drzewostanu oraz celw, ktrym suy.
Warto tu podkreli, e ziele jako dodatkowy
naturalny walor uzdrowiska zostaa naleycie do
ceniona zarwno przez gospodarzy jak i budowni
czych uzdrowiska, poczwszy od pierwszego na
czelnika warzelni Augusta Rosta, ktry ju w
1842 r. wysun projekt zaoenia parku i galerii
spacerowej, a skoczywszy na prof. Z. Helwigu,
autorze i realizatorze kompleksowej koncepcji prze
ksztacenia uzdrowiska w miasto-ogrd.

11
 wiat zwierzcy
Fauny okolic Ciechocinka nie cechuje dua r
norodno wystpujcych tu gatunkw zwierzt.
Wisa, chocia zanieczyszczona, jest nadal drog
wdrwek ososia, czasem take jesiotra zachod
niego, ktry dawniej by jej staym mieszkacem.
Zdarzaj si rwnie ryby morskie, jak np. nie
ktre pastugi.
W lasach, pooonych gwnie wzdu biegu Wi
sy, wystpuj ssaki; do liczne dziki, a take
pospolite tu zajce i mniej *liczne dzikie krliki.
Z ssakw drapienych spotyka si borsuki, lisy,
jenoty i kuny lene a take wilki. W ostatnich la
tach z Puszczy Kampinoskiej przywdroway w re
jon Wocawka osie.

Co warto zobaczy
Ciechocinek, jedno z najstarszych i najbardziej
cenionych uzdrowisk polskich, o unikalnych wa
ciwociach leczniczych i walorach przyrodniczych,
bogatej przeszoci historycznej i tradycjach prze
mysu solnego stanowi rwnoczenie osobliwo
urbanistyczn. Jest przykadem miasta wzniesio-'
nego w z gry okrelonym celu penienia funkcji
uzdrowiska. Ta koncepcja wyraa si w ukadzie
urbanistycznym: tnie, warzelnia soli oraz osiedle
uzdrowiskowe.
Tnie, grujce swym ogromem nad uzdrowis
kiem, bdce nieodcznym elementem jego krajo
brazu, stanowi nie tylko podstawowe urzdzenie
uzdrowiska, ale s rwnoczenie specjalnym zabyt
kiem budownictwa drewnianego, nie tylko w Polsce
ale i w Europie.
Samo uzdrowisko, mimo dynamicznej rozbudowy
w okresie midzywojennym, a zwaszcza po II
wojnie wiatowej, zachowao swj specyficzny, in
dywidualny charakter. czy on w sobie rne
okresy rozwoju: drewnian i murowan architek
tur klasycystyczno-eklektyczn i secesyjn z prze
omu XIX i XX w., rozwizania funkcjonalne lat

12
midzywojennych i nowoczesn architektur lat
ostatnich.
Cao tonie wrd drzew i parkowej rolinnoci
stanowicej naturaln opraw dla poszczeglnych
zespow architektonicznych. Mimo e krajobraz
przyrodniczo-architektoniczny uzdrowiska jest cha
rakterystyczny przede wszystkim jako cao, na
szczeglne wyrnienie zasuguj: eklektyczne kla-
sycystyczno-secesyjne gmachy uzdrowiskowych za
kadw przyrodoleczniczych przy ul. Nieszawskiej
i ul. gen. K. wierczewskiego, secesyjne budynki
Teatru Letniego i Pijalni Wd Mineralnych w Par
ku Zdrojowym, basen termosolankowy w Parku
Zdrojowym i gmach poczty, poszczeglne parki
i dywany kwietne wzdu ul. Nieszawskiej oraz
w parkach, a ze wspczesnej architektury sa
natoria: MSW, Zwizku Zawodowego Pracownikw
Pastwowych i Spoecznych oraz Zwizku Sp
dzielni Inwalidw.

Zagospodarowanie turystyczne
Obok funkcji uzdrowiska Ciechocinek spenia nie
mniej wan rol jako orodek wczasowo-letnisko-
wy oraz orodek docelowej turystyki krajoznaw
czej.
Wczasowicze i turyci znajduj moliwo^^.i za
kwaterowania i wypoczynku w obiektach FWP,
Orbisu, PTTK, OST Gromady i SBT Turys
ty oraz w kwaterach prywatnych, wynajmowa
nych wycznie za porednictwem Wocawskiego
Wojewdzkiego Przedsibiorstwa Turystycznego.
Mieszkajcy w nich kuracjusze maj mono ko
rzystania z zabiegw w pobliskich sanatoriach.
Wocawskie Wojewdzkie Przedsibiorstwo Tu
rystyczne dysponuje cznie 5025 miejscami nocle
gowymi, prowadzi rwnie na terenie uzdrowiska
zamknite stowki, obozy sportowe, dysponuje
wasnymi rodkami transportu, prowadzi wypoy
czalni sprztu sportowo-turystycznego oraz obsu
g parkingw strzeonych.
Dom Wycieczkowy PTTK przy ul. Warzelnianej

13
5, czynny cay rok, dysponuje 57 miejscami w po
kojach jedno- do czteroosobowych oraz wielooso
bowych, a take 30 miejscami na przylegym cam
pingu III kat. Na miejscu bar gastronomiczny.
Pensjonat PBP Orbis Sienkiewiczwka
przy ul. Nieszawskiej 15 posiada 149 miejsc nocle
gowych w pokojach jedno-, dwu- i trzyosobowych.
Obiekt jest wykorzystywany przewanie na poby
ty wczasowo-lecznicze; jeli s wolne miejsca, mo
na otrzyma noclegi indywidualne i zbiorowe
z penym utrzymaniem.
Pensjonat Relaks ekspozytury Midzywoje
wdzkiego Oddziau SBT Turysta w Bydgosz
czy przy ul. Zdrojowej 28 dysponuje 30 miejsca
mi noclegowymi w dwu- i trzyosobowych poko
jach.
Obsug ruchu turystycznego zajmuj si: Pol
skie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, PBP
Orbis, SBT Turysta i OST Gromada, prowa
dzce swe Biura Obsugi Ruchu Turystycznego na
obszarze Ciechocinka.

O B J A N IE N IA ZNAKW UYTYCH NA PLANACH

tSr h o t e le ^ te a t r y

X re s ta u r a c je f r k in a

S e m uzea A p o m n ik i

i
. s ta c je b enzynow e
 CIECHOCINEK

Historia uzdrowiska
Historia uzdrowiska zwizana jest nierozcznie
z bogatymi zasobami solanki pobliskiego Soska,
ktre przesdziy o powstaniu tu uzdrowiska o sa
wie europejskiej.
Wana rola Kujaw w redniowieczu wynikaa
przede wszystkim z rozwinitego rolnictwa (yzne
czarnoziemy) oraz stosunkowo gstego osadnictwa.
Istnienie licznych rde solnych w rejonie So
ska wpywao dodatnio na wzrost znaczenia gospo
darczego tej ziemi.
Sosk po raz pierwszy wzmiankowany by w
1065 r. w tzw. falsyfikacie mogileskim doku
mencie dla opactwa benedyktynw w Mogilnie.
Kasztelania soska obejmowaa znaczne tereny po
obu brzegach Wisy, sigajce a po ujcie Drw
cy. W 1185 r. zamek obronny w Sosku wraz
z przylegymi obszarami nadany zosta przez ksi
cia mazowieckiego Leszka Bolesawowicza biskup
stwu kujawskiemu. W 1252 r. wzmiankowano tu
komor celn.
O wystpowaniu samosczcych si sonych r
de w rejonie racisko-soskim istniay informacje
ju w XIII w. Najstarsza wiadomo rdowa po
chodzi z 1235 r., kiedy to ksi Konrad Mazowiec
ki odstpi Krzyakom prawo warzenia soli w
Sosku. W XV w. w okolicy zamku kasztelaskie
go w Sosku, na ktrego obszarze pooone jest
czciowo uzdrowisko, waono sl kuchenn pry
mitywnymi metodami.
Dopiero jednak po I i'ozbiorze Polski w 1772 r.,
gdy kopalnie soli w Wieliczce oraz Bochni zostay

15
zagarnite przez Austri i zaistniaa konieczno
szukania nowych z soli w obrbie Rzeczypo
spolitej, zwrcono uwag na sone rda wyst
pujce w okolicy Soska, a krl Stanisaw August
zleci poszukiwanie rde. i
Pierwsze wiercenia poszukiwawcze wykonano
jeszcze w 1791 r. rdo wywiercone na gbokoci
190 stp dostarczao jednak solank o niskim stop
niu stenia. W okresie tym n obszarze obecnego
Ciechocinka znajdoway si osady holenderskie o-
sadzonych tu jeszcze przez kasztelanw soskich
w XVII w. Mennonitw, zajmujcych si warze
niem soli.
Wiercenia kontynuowa zaborca pruski w 1.
17981801, a take w 1. 18051806, kiedy to odkry
to solank o steniu 3,8/o, przy czym prowadzono
je nie tylko w Ciechocinku, ale take w Sosku
i Raciku.
Rozwj Ciechocinka jako uzdrowiska datuje si
od 1824 r., tj. od okresu rozpoczcia budowy wa
rzelni soli wraz z tniami. Eksploatacj rde na
sposb przemysowy i budow warzelni intereso
wa si szczeglnie Stanisaw Staszic, z ktrego ini
cjatywy ksi Franciszek Ksawery Drucki-Lubec-
ki, minister skarbu w rzdzie Krlestwa Polskiego,
wznis w 1. 18241827 warzelni soli i tzw. gra-
diernie do stania solanki, najwiksze w Europie
tnie, kadc tym podwaliny pod rozwj przysze
go uzdrowiska. Obiekty te powstay na gruntach
kupionych od osadnikw kolonii Sosk, Wouszewo
i Siarzewo oraz probostwa soskiego, a take wy
dzierawionych z dbr Ciechocinek, zakupionych
w 1823 r. na wasno rzdu od Jzefa Zawadzkiego
przez Konstantego Wolickiego, znanego pioniera
grnictwa w Polsce i pierwszego budowniczego
warzelni. Warto tu rwnie odnotowa, e Stani
saw Staszic zamierza nawet spawia Wis do
Ciechocinka urobek z odsonitych na stoku nad
rzecznym w Dobrzyniu nad Wis z wgla bru
natnego i wykorzystywa go do eksploatacji urz
dze warzelnianych.
W 1829 r. rzd Krlestwa Polskiego naby drog
zamiany za dobra rzdowe Bdkw w powiecie gr

16
 jeckim dobra ciechociskie. Na gruntach tych
powsta w 1847 r. pierwszy Zakad Zdiojowy.
Wczeniej jednak, bo ju z chwil uruchomienia
warzelni, do Ciechocinka zaczli przybywa z Kr
lestwa Kongresowego a take z zagranicy chorzy
na dolegliwoci reumatyczne, choroby kobiece oraz
choroby narzdw trawienia. Ciechocinek nabiera
stopniowo znaczenia jako miejscowo kuracyjna.
To skonio zarzd Warzelni Soli do wykorzystania
sonych rde dla celw leczniczych i zainstalowa
nia w 1836 r. z inicjatywy dra Romana Ignatow-
skiego w miejsce kpieli solankowych w becz
kach w lokalnej obery i prywatnych mieszka
niach pierwszych leczniczych azienek na 4
wanny miedziane w lewym pawilonie tzw. au
sterii rzdowej, w dzisiejszym Parku Zdrojowym.
W cigu 1836 r. skorzystao z nich 120 osb.
Dao to pocztek Zakadowi Zdrojowemu, ktry
pierwotnie istnia przy Warzelni Soli, a w 1847 r.
usamodzielni si (azienki dysponoway ju ww
czas 36 wannami), by w 1905 r. wchon warzelni.
W 1842 r. na mocy rozporzdzenia Namiestni
ka Krlestwa Kongresowego powoany zostaje
w Warszawie Gwny Komitet d/s Rozwoju Zdro
jowiska Ciechociskiego, ktry jako instytucja
spoeczna otrzyma w wieczyst dzieraw rzdo
wy folwark Ciechocinek. W nastpstwie wykupu
czynszu folwark przeszed w 1912 r. na wasno
zakadu. Wkrtce po utworzeniu Komitetu Gw
nego przystpi on do budowy murowanych azie
nek (zwanych wwczas Gwnymi lub Komite
towymi). Z uzyskanych dochodw zakadu podj
to z inicjatywy dyrektora zdrojowiska Mariana
Raczyskiego budow azienek nr 2, 3 i 4, pijalni
wd, a take trzech parkw.
Budowa salin, ktrej nastpstwem by duy na
pyw kuracjuszy i szybki rozwj Ciechocinka po
woduje interpelacje mieszkacw i miejscowych
wadz o doprowadzenie do uzdrowiska linii kole
jowej. Efektem tych stara bya budowa dworca
kolejowego (1. 186669) a nastpnie poczenie
Ciechocinka lini kolejow z Aleksandrowem Ku
jawskim i magistral Towarzystwa Drogi elaz-

17
nej Warszawsko-Bydgoskiej zwanej rwnie nad
wilask, a tym samym z Krlestwem i Pru
sami. Zbudowano take sposobem gospodarczym
wodocigi ze rde wody sodkiej w Kuczku
(1. 189495, J. Majewski).
Wraz ze wzrostem popularnoci Ciechocinka
nastpowaa take jego rozbudowa. O ile urzdze
nia lecznicze znajdoway si w zarzdzie pa
stwowym, to zakwaterowanie kuracjuszy pozosta
wiono w rkach prywatnych. Powsta wic sze
reg drewnianych, eklektycznych pensjonatw
i dworkw z balkonami i samodzielnymi pokoja
mi, ktre nie odznaczay si jednak zbytnimi wy
godami i mogy by wynajmowane jedynie w
okresie od maja do wi'zenia z powodu braku
ogrzewania. Do najwikszych nalea budynek ho
telu Miillcra, rozbudowany na przeomie XIX/
XX w., mieszczcy dzi restauracj Przy Grzybie.
Wraz z rozwojem przestrzennym i funkcjonalnym
uzdrowiska od 1853 r. czynione byy prby zmia
ny jego statusu administracyjnego. Z osady (utwo
rzonej w 1908 r.), ktr najpierw rzdzi wjt a
pniej sotys, Ciechocinek sta si w 1916 r.
miastem. Rzd Polski potwierdzi ten stan dekre
tem w 1919 r.
W okresie, I wojny wiatowej Ciechocinek za
mieniony zosta na punkt sanitarny stacjonujcych
tu kolejno wojsk pastw zaborczych, a szereg urz
dze unieruchomiono. Dopiero odzyskanie niepo
dlegoci i przejcie v/ 1918 r. przez wadze pol-
kie zarzdu nad uzdrowiskiem przyspieszyo je
go dalszy rozwj.
W 1924 r. do miasta wczone zostaj ssiadu-^
jce miejscowoci: cz kolonii Sosk, Piaski,
Sonawy, Maa Wola, wie Aleksandrwka oraz
cz kolonii Wouszewo. W 1959 r. wczono do
miasta dalsze czci Wouszewa, Dolnego i Grne
go Soska oraz wie Maa Wola, a w 1976 r.
obszar wsi Sosk Grny, wie Wola oraz frag
menty wsi: Sosk Dolny, Podole, Siarzewo, Ra
ciek i Wouszewo a take 120 ha Kpy Soskiej.
W 1922 r. w Ciechocinku powoana zostaa Ko
misj Zdrojowa, do zada ktrej nalea nadzr

18
nad caoksztatem dziaalnoci uzdrowiska oraz
troska o dalszy jego rozwj.
W okresie midzywojennym odwiercono pier
wsz solank cieplicz, zbudowane zostay te no
we obiekty: Park Zdrowia z basenem termosolan-
kowym, wzorcowy gmach poczty, zesp handlo-
wo-gastronomiczny przy ul. Nieszawskiej, nowo
czesna hala targowa. Rozpoczto rwnie budow
obiektw pensjonatowych z cegy. Zbudowana zo
staa stacja pomp i filtrw, w wczesnych warun
kach zapewniajcych w sposb wystarczajcy do
pyw wody sodkiej dla potrzeb uzdrowiska i jego
staych mieszkacw.
W czasie II wojny wiatowej Ciechocinek spe
nia funkcj siedziby wadz lokalnych pow. nie-
szawskiego, uzdrowiska dla dygnitarzy hitlerow
skich oraz od 1943 r. wielkiego szpitala i orodka
etapowego i rehabilitacyjnego dla rannych o
nierzy hitlerowskich.
W 1. 19391940 hitlerowcy dopucili si licznych
mordw na mieszkacach Ciechocinka. Egzekucje
miay miejsce m. in. w warzelni soli, Parku Zdro
jowym, na pl. Gdaskim oraz obok hali targowej.
W czasie odwrotu wojsk hitlerowskich uzdro
wisko ulego penej dewastacji, tracc ok. 75/o
urzdze przyrodoleczniczych.
Pierwsi chorzy przybywaj do uzdrowiska bez
porednio po wyzwoleniu w dniu 21 stycznia 1945 r.
S to przede wszystkim powracajcy z niewoli
hitlerowskiej jecy radzieccy i innych narodowo
ci, ktrzy pozostali tu przez pierwsze dwa lata.
Normalny sezon uzdrowiskowy rozpoczty zo
sta 20 maja 1945 r. Natychmiast rwnie podja
produkcj, jako jedyny zakad w kraju, warzel
nia soli. W okresie do 31 padziernika 1945 r. w
Ciechocinku wypoczywao 3000 kuracjuszy.
W 1947 r. pensjonaty znajdujce si dotychczas
w rkach prywatnych przejte zostay przez Za
kad Ubezpiecze Spoecznych z przeznaczeniem
na sanatoria. Poczwszy od 1 stycznia 1950 r. na
stpia modernizacja (obiekty sanatoryjne i wcza
sowe rozpoczy lecznictwo caoroczne) a od
1952 r. rozbudowa obiektw przyrodoleczniczych.

19
 Oblicze wspczesne
Dzi Ciechocinek, uzdrowisko o sawie midzy
narodowej, stanowi najwikszy orodek uzdrowis-
kowo-wczasowy w kraju, odwiedzany licznie przez
kuracjuszy z Polski i zagranicy. Uzdrowisko przyj
muje ponad 12/o wszystkich kuracjuszy leczcych
si w szpitalach uzdrowiskowych, sanatoriach
i prewentoriach caego kraju.
O ile tu przed II wojn wiatow w Ciechocin
ku leczyo si rednio do 25 tys. kuracjuszy rocz
nie, to w 1976 r. w uzdrowisku przebywao cznie
ok. 80 tys. kuracjuszy oraz ponad 700 tys. wcza
sowiczw i turystw.
W zamknitych placwkach suby zdrowia le
czy si rednio w cigu jednego turnusu ok. 4,3
tys. kuracjuszy, a 3,2 tys. leczonych jest ambula
toryjnie.
Na terenie Ciechocinka dziaaj aktualnie 4 szpi
tale uzdrowiskowe, 18 sanatoriw (w tym 14 re
sortowych) oraz 3 prewentoria. Sanatoria resor
towe, ktrych budow rozpoczto wzniesieniem w
1. 19581961 sanatorium wojskowego, s dobrze
zagospodarowane (posiadaj w wikszoci tzw. pe
ne wzy zabiegowe, tzn. e kuracjusz jest podda
wany wszystkim zabiegom w swoim sanatorium)
i odznaczaj si dobrymi rozwizaniami funkcjo
nalnymi oraz nowoczesn architektur. Nowe obiek
ty sanatoryjno-prewentoryjne zajy powierzchni
ok. 20 ha. Rozbudowano i zmodernizowano take
kilka istniejcych ju sanatoriw, m. in. sanato
rium FWP Julianwka. W 1. 19601976 przyby
o w szpitalach uzdrowiskowych, sanatoriach i pre
wentoriach ok. 2,3 tys. ek. W tym samym okre
sie ok. 2,6 tys. miejsc letniskowo-wczasowych
uzyskano w budownictwie jednorodzinnym, ktre
zlokalizowano na obszarze blisko 30 ha.
Miasto liczy tok. 9,2 tys. staych mieszkacw,
ktrzy w znacznym stopniu zatrudnieni s w pla
cwkach uzdrowiskowych. Problemy mieszkaniowe
mieszkacw miasta ^ rozwizywane s przede
wszystkim poprzez spdzielczo mieszkaniow.
Poczwszy od 1971 r, realizowane jest przez Cie

20
 chocisk Spdzielni Mieszkaniow osiedle w re
jonie ul. Zdrojowej, planowo wyodrbnione ze sta
rej zabudowy.
W 1. 196165 poprawiono zaopatrzenie w wod
dziki wybudowaniu nowych uj i doprowadze
niu wody do miasta przewodem tocznym o dugo
ci 3,5 km. W 1. 196670 przeprowadzono general
n przebudow kolektorw i sieci kanalizacyjnej.
W 1971 r. oddano do uytku kolektor deszczowy
(o dugoci 1,5 km) i sanitarny (o dugoci 1,6 km),
a ponadto zbudowano przepompowni o wydajno
ci 15 000 mVd. i zmodernizowano zbiorniki reten
cyjne. Uoono ok. 8 km sieci gazowej i poczw
szy od 1975 r. miasto korzysta czciowo z gazu
ziemnego uzyskiwanego z magistrali Wocawek
Toru.
W ostatnich latach nastpia rwnie przebudo
wa i modernizacja ulic: Zdrojowej, Wax'zelnianej,
Narutowicza, Solnej, Tniowej i Sportowej.
Uporzdkowano teren Parku Sosnowego (1974 r.)
oraz tzw. dzikich pl midzy tniami (1975 r.),
przeprowadzono modernizacj azienek oraz pijalni
(1976 r.).
Niema trosk wadz miejskich i dyrekcji
uzdrowiska stanowi zapewnienie kuracjuszom
i wczasowiczom rozrywek kulturalnych, postawio
nych na odpowiednio wysokim poziomie. Szereg
imprez o charakterze kulturalnym i popularno-
-naukowym (odczyty, koncerty) organizowanych
jest pizez dziaajce od 1908 r. na rzecz miasta
Towarzystwo Przyjaci Ciechocinka i od 1970 r.
pi'zez penicy funkcje koordynatora dziaalnoci
leczniczej, gospodarczej i kulturalno-owiatowej
Branowy Orodek Lecznictwa Uzdrowiskowego.
Do podstawowych urzdze kulturalnych su
cych kuracjuszom naley przede wszystkim sala
koncertowa w gmachu Pijalni Zdrojowej, w ktrej
odbywaj si gwne imprezy kulturalne, a zwasz
cza wystpy zjedajcych tu zespow teatralnych.
W muszli koncertowej, a w razie niepogody w sa
li koncertowej, odbywaj si koncerty Miejskiej
Orkiestry Zdrojowej oraz wystpy zespow estra
dowych.

21
 w 1. 196170 organizowane byy cieszce si du
frekwencj doroczne Festiwale Orkiestr Symfo
nicznych pod hasem Muzyka dla Wszystkich.
Od 1971 r. organizowany jest w czerwcu dorocz
ny Festiwal Folkloru Kujaw zw. Wiosn pod T-
niami, podczas ktrego prezentowane s walory
i doi'obek kultury i sztuki ludowej Kujaw oraz
wystpuj z ogromnym powodzeniem zespoy fol
klorystyczne. Od 1970 r, organizowane s rwnie
wystpy pedagogw i studentw PWSM w Gda
sku, wykonujcych w sezonie najlepsze utwory
symfoniczne.
Poczwszy od 1976 r. odbywaj si w Ciechocin
ku plenery rzebiarskie, a rzeby w drewnie eks
ponowane s na stae w Parku Tniowym jako
zalek ogrodowej galerii rzeby.
Dalszy rozwj uzdrowiska odbywa si bdzie
w kierunku pn.-zach. w tzw. Ciechociskim Pasie
Uzdrowiskowym; Nieszawa Ciechocinek Wo-
uszewo Otoczyn Czerniewice Toru, du
goci ok. 20 km. Gwn cech tego obszaru poo
onego w dolinie Wisy jest jego pasmowy ukad
o kierunku rwnolegym do Wisy, ksztatujcy
warunki przyrodnicze na tym terenie. Obszar ten,
a zwaszcza rejon Wouszewa, Otoczyna i Czernie
wic posiada najkorzystniejsze warunki bioklima-
tyczne (niezbyt wysokie temperatury w pogodne
dni letnie, wysze temperatury w nocy ni w Cie
chocinku), krajobrazowe i przyrodnicze, lepsze od
istniejcych w Ciechocinku. Lasy bdce naturaln
ochron od wiatrw, skoncentrowane na obszarze
terasy wydmowej pomidzy Otoczynem a Czernie
wicami, stanowi fragment duych kompleksw
lenych Kotliny Torusko-Bydgoskiej. Pewien
wpyw wywiera take Wisa, zwaszcza na tem
peratur, wilgotno i prdko wiatru. Do ko
rzystne warunki bioklimatyczne ma obszar wyso
czyzny w rejonie Racika, niekorzystne nato
miast obszary k na pn. i pd. od Ciechocinka.
Zgodnie z zaoeniami rozbudowy uzdrowiska
nowa dzielnica sanatoryjno-wypoczynkowa zloka
lizowana zostaa na obszarze Wouszewa, w bezpo
rednim ssiedztwie tni nr II. Po 1985 r. powsta-

22
 nie tu pod patronatem CRZZ centrum rehabilita
cyjne, zoone z kilku sanatoriw wieowcw
0 nowoczesnej architekturze i wysokim standar
dzie wyposaenia oraz kompleksu budynkw to
warzyszcych, mieszczcych wzy zabiegowe i za
kady terapii zajciowej dla inwalidw.
Plan rozwojowy uzdrowiska zakada take, obok
podstawowych funkcji lecznictwa sanatoryjnego
1 ambulatoryjnego, penienie funkcji wczasowo-
-turystycznej (wypoczynek pobytowy i witeczny
oraz organizacja docelowego ruchu turystycznego).
Temu celowi suy ma planowana w okresie do
1990 r. budowa na skraju Wouszewa luksusowe
go orodka turystycznego, hotelu-pensjonatu o naj
wyszym standardzie, przeznaczonego przede wszy
stkim dla goci zagranicznych, gwnie dla Skan
dynaww, nowoczesnego pensjonatu SBT Tury
sta oraz Domu Wycieczkowego PTTK wraz
z campingiem.
Opodal powstanie mae centrum handlowo-ga-
stronomiczne z parkingiem u zbiegu z projektowa
n obwodnic Nieszawa Otoczyn omijajc cen
trum uzdrowiska. Cao wkomponowana zostanie
w pasy zieleni tworzce nowy wielki park.
W rejonie ulic: Wojska Polskiego Nieszawska
(za Parkiem Sosnowym) planuje si natomiast
powstanie dzielnicy pensjonatowej, a w rejonie
ulic: Kolejowa W. Jagiey budow ponad 150
domkw jednorodzinnych. Docelowo ilo ek sa
natoryjnych i wczasowo-turystycznych winna
wzrosn w Ciechocinku do blisko 15 tys.
W celu zaspokojenia wzrastajcego zapotrzebo
wania na wod sodk przewiduje si do 1995 r.
spitrzenie rzeki Tyny o 4 metry i budow ze
spoowego ujcia wody dla Nieszawy, Ciechocin
ka, Aleksandrowa Kujawskiego i projektowanego
uzdrowiska w Otoczynie (wg koncepcji dra med.
Wacawa Iwanowskiego) oraz grupowej oczysz
czalni ciekw. Wykluczy to obnienie lustra wo
dy w okolicy, umoliwiajc rwnoczenie zorgani
zowanie nad nowo utworzonym zbiornikiem orod
ka turystyczno-rekreacyjnego.
W ramach prac nad regulacj Wisy, dla zabez-

23
pieczenia przed powodzi obszarw pooonych
nad r:.ck, stworzenia dogodnej drogi wodnej dla
barek o odpowiednio wysokim tonau oraz wyko
rzystania potencjau rzeki jako biaego wgla, pla
nuje si do 1990 r. budow w rejonie pomidzy
Nieszaw i Ciechocinkiem wyrwnawczego stopnia
wodnego oraz hydroelektrowni o mocy 105 MW.
Planuje si take dalsze prace nad eliminacj
zanieczyszcze w uzdrowisku, m. in. poprzez przej
cie na ogrzewanie gazowe w zakadach przyro
doleczniczych i budownictwie mieszkaniowym.
Zapylenie uzdrowiska oraz natenie haasu prze
kracza dzi normy dopuszczalne dla uzdrowisk.
Aby zmniejszy powysze nieprawidowoci, ju
dzi miasto korzysta czciowo z gazu ziemnego
z magistrali przebiegajcej z Wocawka do Toru
nia, wyczono rwnie w 1974 r. niektre ulice
(Nieszawsk i Tniow) z ruchu koowego, wpro
wadzono sprzt mechaniczny do sprztania ulic.
W przyszoci planuje si skrcenie linii kolejowej
biegncej do Ciechocinka i budow nowego dwor
ca w rejonie ul. Bema, gdzie rwnie mai powsta
dzielnica przemysowo-skadowa.
Przewiduje-si take rozwj placwek kultural
no-owiatowych, m. in. budow nowoczesnego Do
mu Kultury (mieszczcego sal widowiskow na
800 miejsc, bibliotek z czytelni oraz sal kon
certow) w rejonie ulic: Kopernika elazna
Zdrojowa Kociuszki, Muzeum Lecznictwa
Uzdrowiskowego (o kierunku balneologicznym),
nowej muszli koncertowej oraz sali i orodka klu
bowego dla Ciechociskiego Klubu Sportowego
Zdrj.
W trosce o dalszy rozwj rnych form sportu,
rekreacji i wypoczynku planuje si budow do
1990 r. kompleksu obiektw sportowych na pow.
26 ha pomidzy ul. Warzelnian i tniami (znaj
d si tu: gwne boisko, hala sportowa na 2500
widzw, kryta pywalnia oraz hotel z restauracj
i polem campingowym), rozbudow kortw teni
sowych, budow boiska do mini-golfa, boisk do
gry w szachy oraz krgielni automatycznej i na
wolnym powietrzu w Parku Zdrojowym, a z chwi-

24
l budowy stopnia na Wile utworzenie nad no
wym rozlewiskiem dugoci 33 km orodka spor
tw wodnych z zespoem przystani i pla natu
raln. Szereg urzdze sportowo-rekreacyjnych
powstanie rwnie przy branowych sanatoriach
uzdrowiskowych.
Tak wic przyszo uzdrowiska, jedynego na
terenach nizinnych o tak rozlegych moliwociach
leczenia rnorodnych schorze, rysuje si w jas
nych barwach.
W najbliszej perspektywie Ciechociski Pas
Uzdrowiskowy stanie si nowoczesnym centrum le
czenia chorb ukadu ruchu, ukadu krenia oraz
grnych i dolnych drg oddechowych, o znaczeniu
midzynarodowym.

Lecznictwo
Podstaw waciwego kierowania chorych do le
czenia uzdrowiskowego stanowi szczegowe
wskazania i przeciwwskazania do leczenia sanato
ryjnego i ambulatoryjnego opracowane przez dra
hab. med. Iren Ponikowsk dla wszystkich uzdro
wisk krajowych.
Jako kierunki leczenia (profile lecznicze) pier
wszoplanowe w lecznictwie dorosych przyjto w
Ciechocinku choroby narzdw ruchu i reumato
logi oraz choroby ukadu krenia. Kierunek dru
goplanowy stanowi choroby ukadu oddechowego.
W lecznictwie dziecicym kierunek pierwszopla
nowy stanowi choroby narzdw ruchu, drugopla
nowy ieumatologia i choroby ukadu krenia.

Wskazania
Choroby uk adu kr eni a
Leczenie s a n a t o r y j n e
1. Choroba wiecowa bez objaww przebytego za
wau oraz ostrych blw wiecowych.
2. Stany po przebytym zawale serca, co najmniej
6 miesicy od zawau, przy dobrym stanie ogl
nym.
3. Nadcinienie ttnicze.

25
4. Choroby naczy obwodowych:
a) miadycowe stwardnienia ttnic koczyn
dolnych,
b) zakrzepowo-zarostowe zapalenie ttnic ko
czyn dolnych agodne postacie.
5. Stany po przebytym zapaleniu y koczyn dol
nych, nie wczeniej jednak ni 36 miesicy
od ustpienia ostrego stanu zapalnego.
Leczenie a mb u l a t o r y j n e
1. Nerwica sercowo-naczyniowa.

Choroby uk adu oddechowego

Leczenie s a na t o r y j n e
1. Pi'zewleke nieyty naczynioruchowe i zaniko
we garda, krtani i tchawicy.
2. Przewleke zapalenie trbki suchowej.
3. Przewleke nieyty oskrzeli w okresie wydol
noci kreniowo-oddechowej.
4. Rozedma puc z objawami przewlekego zapale
nia oskrzeli.
Leczenie a mb u l a t o r y j n e
1. Przewleke nieyty zanikowe proste nosa i gar-
da oraz cuchncy nieyt zanikowy nosa i gar-
da.
2. Naczynioruchowy nieyt nosa nieswoisty.
3. Stany wyczerpania gosowego.

Choroby r eu ma t y c z n e
Leczenie s a n a t o r y j n e
1. agodne postacie goca przewlekego postpu
jcego.
2. Zesztywniajce zapalenie staww krgosupa
przy dobrym stanie oglnym.
3. Choroba zwyrodnieniowa koci i staww.
Leczenie a mb u l a t o r y j n e
1. Choroba zwyrodniemowa staww i koci z nie
wielkim ograniczeniem zdolnoci poruszania si,
z zachowaniem penej samoobsugi.
2. Zesztywniajce zapalenie staww krgosupa w
okresie wybitnie zmniejszonych dolegliwoci b-

20
 lowych z zachowan sprawnoci statvw ob
wodowych.
3. Gociec miniowo-cignisty.
4. Artropatie w przebiegu chorb przemiany ma
terii z niewielkimi zmianami w stawach przy
dobrym stanie oglnym.

Chor oby ortopedyczno-urazowe

Leczenie s a n a t o r y j n e
1. Stany pourazowe:
a) koci i staww po zamaniach i zwichni
ciach,
b) tkanek mikkich we wczesnym okresie po
urazie.
2. Stany po zabiegach operacyjnych, plastycznych,
wytwrczych i rekonstrukcyjnych, przy zacho
wanej sprawnoci ruchowej umoliwiajcej sa
moobsug i samodzielne poruszanie si.
3. Wady postawy po zabiegach operacyjnych lub
kwalifikujce si do leczenia zachowawczego.
4. Przewleke zapalenie koci w okresie klinicz
nego wyleczenia.
5. Stany po zapaleniu gruliczym koci i staww
wygojone klinicznie i radiologicznie.

Leczenie a mbul at or yj ne
1. Stany pourazowe tkanek mikkich (mini, wi
zade, torebek stawowych) przy nieznacznym
ograniczeniu funkcji ruchowej.

Choroby uk adu nerwowego

Leczenie s a n a t o r y j n e
1. Niedowady wiotkie wywoane urazami krgo
supa i rdzenia lub stanem zapalnym nerww
z zachowan zdolnoci do samodzielnego po
ruszania si.
2. Niedowady i poraenia pojedynczych grup mi
niowych po przebytym zapaleniu wirusowym
mzgu i rdzenia.
3. Niedowady spastyczne:

27
 a) po urazach krgosupa z czciowym uszko
dzeniem rdzenia,
b) po zapaleniach poprzecznych i poowicznych
rdzenia przy zachowanej zdolnoci do samo
dzielnego poruszania si.
4. Zesp objaww wypadnicia tarczki midzy-
trzonowej krgw z niewielkimi objawami
obwodowymi.

Przeciwwskazania
1. Niewydolno ukadu krenia.
2. Zoliwe nadcinienie ttnicze.
3. Cisza miadyca naczy krwiononych.
4. Choroba Basedowa ciszego stopnia.
5. Choroby zakane i weneryczne.
6. Grulica puc.
7. Choroby nerek i kamica nerkowa.
8. Organiczne schorzenia mzgu i rdzenia.
9. Psychoza, schizofrenia i padaczka.
10. Nowotwory zoliwe.

rda mineralne i rodki lecznicze

Walory uzdrowiska opieraj si o elementy przy-
rodniczo-fizjograficzne. Podstaw dziaalnoci lecz
niczej Ciechocinka stanowi ciepe rda solan-
kowo-jodowo-bromowe, wystpujce obficie w u-
tworach jurajskich na terenie uzdrowiska i w jego
okolicy.
Zasadniczym rodkiem leczniczym jest solanka
cieplicza. Jej gwnym skadnikiem jest sl ku
chenna. Oprcz soli kuchennej solanka ciechoci
ska zawiera pewne iloci chlorku wapnia, mag
nezu, siarczanu wapnia, wolnego siarkowodoru
i dwuwglanu elaza.
Czynnych jest kilkanacie rde sonych o r
nych temperaturach i stopniach stenia skadni
kw chemicznych oraz o waciwociach leczni
czych (z zawartoci jodkw, bromkw i zwizkw
elaza). rda o wikszej zawartoci soli (ok. 6/o)
wykorzystywane s do kpieli przyrodoleczniczych,
poniej P o do celw konsumpcyjnych.

28
 w i928 r. rozpoczto z inicjatywy dyr. M. Ra
czyskiego wiercenie nowego najsynniejszego ar
tezyjskiego rda solankowego, ktre w 1932 r. da
o w efekcie z gbokoci 1306 m solank o na
turalnej temperaturze 27C na powierzchni i wy
dajnoci 250 m3*na godz. Przyspiesza ona prze
mian materii, budzi i potguje siy obronne ustro
ju czowieka. Solanka z tego rda (nr 14, o za
wartoci 6,5/o soli) o olbrzymiej wydajnoci wy
korzystana zostaje przede wszystkim w termal
nym basenie kpielowym, sucym zarwno do
kpieli przyrodoleczniczych jak i rekreacyjno-spor
towych.
W okresie powojennym w 1. 1963^73 dowiercono
si na terenie uzdrowiska dalszych nowych rde.
W 1964 r. na gbokoci 416 m odkryto solank
o temperaturze 26C i cinieniu 3 atmosfer, a w
1968 r. na gbokoci 1622 m odwiercono solank
o temperaturze 32C. W 1966 r. na gbokoci
1825 m (najwikszy odwiert tego typu w Europie)
natrafiono na rdo gorcej wody o niespotyka
nych zaletach. Obecnie z tego rda wydobywa si
solank z gbokoci 1334 m.
Temperatura wody mineralnej wynosi 37C (przy
10C temperatury zewntrznej), wydajno r
da 39 m na godz., cinienie na gowic 1,2
atmosfery, a zasolenie ok. 7"/o. Ponadto znajdu
j si w niej due iloci bromu, jodu i innych soli
mineralnych. Waciwoci lecznicze tej termy ozna
czonej nr 18 s najwysze z dotychczas odwier
conych w Ciechocinku. Wod mineraln bdzie si
czerpa jedynie z gbokoci 1521 m. Przy budowie
ujcia i rurocigu dugoci ok. 1,5 km zastosowane
zostan specjalne rury antykorozyjne zawieszone
w betonowej obudowie.
Solanki o zawartoci 26/o soli uywane s do
kpieli i jako surowiec do warzelni. Solanki o za
wartoci poniej lVo soli nadaj si do picia, po
budzajc wydzielanie soku odkowego, oczyszcza
j przewd trawienny, zalecane s rwnie przy
niedokrwistoci i bdnicy oraz wadliwej przemia
nie materii. Do tego celu uytkowane jest rdo
nr 8.

29
 Solank t wykorzystuje wytwrnia wd mi
neralnych PPUC, zmodernizowana i rozbudowana
w 1. 197072, ktrej produkcja roczna wynosi 70
min butelek, a gwnymi odbiorcami s: przemys,
hutnictwo i grnictwo, zwaszcza lska. Mineral
na woda ciechociska Krystynka (od 1965 r. uka
zujca si rwnie w sprzeday detalicznej pod
nazw Kujawianka) o lekkim zasoleniu naley
do wd hipotonicznych sono-ziemno-elazistych.
Podawana w stanie naturalnym, ogrzanym i na
syconym bezwodnikiem kwasu wglowego, poma
ga w stanach niedokrwistoci i niedomaganiach
z powodu zej przemiany materii, wspiera kuracj
kpielow.
Do najpopularniejszych rde naley rdo nr
11 zw. potocznie Grzybem, nasycajce powie
trze siarkowodorem i jodem. Metalowy, o charak
terystycznym ksztacie kapelusz to urzdzenie,
z ktrego tryskaj wody solanki do niej umiesz
czonego zbiornika. Woda ze rda znajdujcego si
na gbokoci 400 m przesyana jest przy pomocy
pomp do tni, skd po steniu do 25/o pynie
rurami do warzelni soli.
Warzelnia soli (pooona przy ul. Solnej 2, na
pn. od tni) zbudowana zostaa ok. po. XIX w.
Oprcz warzenia soli jadalnej z cenn domieszk
jodu produkcja warzelni skierowana jest na po
trzeby lecznictwa.
Drugi podstawowy surowiec dla lecznictwa sta
nowi borowina oraz ug i znany w caym kraju
szlam z zawartoci jodkw i bromkw, suce
do przygotowywania kpieli leczniczych.
Obszary torfowe rozcigajce si w pn.-zach.
czci uzdrowiska na terenie Wouszewa, Wlki
Suewskiej oraz Wilkowyji wykorzystywane s
przewanie pod ki i pastwiska.

Urzdzenia lecznicze
Do podstawowych urzdze leczniczych uzdro
wiska nale Pijalnia Wd Mineralnych i basen
termosolankowy.
W Pijalni Wd Mineralnych w Parku Zdrojo

30
wym pije si stoow wod ciechocisk Kry-
stynk oraz wody lecznicze z innych uzdrowisk
polskich.
W Parku Zdrowia mieci si basen termosolan
kowy, zasilany solank o steniu 25/o ze r
da termalnego p temperaturze 35,5.

Uzdrowiskowe Zakady Przyrodolecznicze

W Zakadzie Przyrodoleczniczym nr I (azien
ki I) wykonuje si: zabiegi wodolecznicze (kobie
ty i mczyni), kpiele solankowe (kobiety i m
czyni), kpiele kwasowglowe oraz zabiegi boro
winowe (pasta dla mczyzn). Masae podwodne
(kobiety i mczyni), kpiele czterokomorowe (ko
biety i mczyni), irygacje i kolumnizacje, inha
lacje, kpiel perekowa (kobiety i mczyni), pu
kanie jamy ustnej i audiogram wykonywane s w
Pawilonie A Zakadu Przyrodoleczniczego nr II
(azienki III). Tu rwnie mieci si Apteka
Uzdrowiska oraz Orodek Dowiadczalny Oddzia
u Balneotechniki Instytutu Balneoklimatycznego
w Poznaniu, wraz ze Stacj Biometeorologiczn
tego Instytutu. Natomiast w Pawilonie B Zaka
du Przyrodoleczniczego nr II (azienki II) wyko
nuje si fasony borowinowe (kobiety i mczy
ni), zawijania borowinowe (kobiety i mczyni),
past borowinow dla kobiet oraz zabiegi fizyko
terapeutyczne. Na I pitrze pawilonu czynne s:
Przychodnia Uzdrowiskowa oraz laboratorium ana
lityczne.

Leczenie w szpitalu uzdrowiskowym

Szpitale uzdrowiskowe przeznaczone s do le
czenia chorych bezporednio po leczeniu na od
dziaach specjalistycznych szpitali, klinik oraz w
poradniach specjalistycznych wyszego stopnia.
Pobyt chorego w szpitalu uzdrowiskowym jest
okresem rehabilitacji leczniczej. Szpital uzdrowis
kowy zapewnia caodobow opiek lekarsk i pie
lgniarsk, moliwo specjalistycznych bada kon-

31
sultacyjnych oraz wykonywanie niezbdnych bada
dodatkowych.
Chorzy w szpitalu uzdrowiskowym przechodz
z biernego na czynny reim leczniczy, przygotowu
jcy ich do normalnych warunkw domowych. Do
leczenia w szpitalu uzdrowiskowym nie kwalifikuj
si chorzy bdcy w cikim stanie oglnym, cho
rzy wymagajcy intensywnego leczenia, zabiegw
operacyjnych oraz z ostrymi objawami chorobo
wymi.

L e c z e n ie sa n a to r y jn e

Leczenie sanatoryjne przeznaczone jest dla cho

rych sprawnych ruchowo, zdolnych do samoobsu
gi, ale wymagajcych czstej kontroli (obserwacji)
lekarskiej.
W czasie pobytu w sanatorium chory ma zapew
nion caodobow opiek lekarsk i pielgniarsk.
W stosunku do szpitala uzdrowiskowego sanato
rium dysponuje mniejsz kadr lekarsk i pielg
niarsk. Leczenie sanatoryjne polega na stosowaniu
czynnej klimatoterapii, fizykoterapii i balneotera-
pii. Farmakoterapia ogranicza si do doranego
stosowania Ickw bd koniecznego leczenia sub
stytucyjnego.

L e c z e n ie a m b u la to r y jn e

Leczenie ambulatoryjne jest przeznaczone dla

osb skierowanych na wczasy lecznicze, jak rw
nie dla osb korzystajcych z wczasw wypo
czynkowych lub organizujcych indywidualnie swj
pobyt w uzdrowisku. Leczenie ambulatoryjne pro
wadzone jest przez przychodni uzdrowiskow
z wykorzystaniem zabiegw leczniczych w zaka
dach przyrodoleczniczych uzdrowiska. Kwalifiko
wani do leczenia ambulatoryjnego powinni by
cakowicie sprawni ruchowo, zdolni do samodziel
nego przychodzenia na zabiegi. Chorzy tego rodza
ju nie wymagaj staej kontroli i opieki lekarskiej.
Leczenie prowadzi lekarz przychodni uzdrowisko
wej.

32
 Zasady i tryb kierowania do leczenia uzdrowi
skowego s zawarte w zarzdzeniach Ministerstwa
Zdrowia i Opieki Spoecznej zamieszczonych w
Dzienniku Urzdowym Ministerstwa Zdrowia i O-
pieki Spoecznej nr 3, poz. 8 i 10, z 1971 r.

Spacer po uzdrowisku
Na zwiedzenie uzdrowiska opisan tras potrze
ba ok. 33,5 godz.
Ciechocinek, charakteryzujcy si linearnym u-
kadem przestrzennym, jest miastem o rozplano
waniu i zabudowie typowo uzdrowiskowej. Cen
trum stanowi plac w pobliu dworca kolejowego
i prowadzce w kierunku wsch. rwnolege* ale
je promenady, przy ktrych zgrupowana zostaa
luna zabudowa obiektw przyrodoleczniczych,
szpitali, sanatoriw i prewentoriw uzdrowisko
wych oraz zaoenia parkowe.
Z dworca kolejowego (zbudowanego w 1. 1901
02, wg proj. C. Domaniewskiego) kierujemy si ul.
elazn do centrum uzdrowiska. Naprzeciw dwor
ca stoi budynek zabytkowego Teatru Letniego,
jednego z trzech istniejcych do dzi w Europie
murowano-drewnianych teatrw secesyjnych, zbu
dowany w 1890 r. przez arch. A. Schimmelpfen-
niga. Na scenie teatru na przeomie XIX/XX w.
spotka mona byo najwietniejsze nazwiska scen
polskich.
U zbiegu z ul. W. Broniewskiego znajduje si
kino panoramiczne Zdrj.
Dochodzimy do pryncypalnej ul. Nieszawskiej,
stanowicej gwny deptak ciechociski, za
mknitej dla ruchu koowego. Po prawej stronie
wznosi si budynek tzw. Europy (w ksztacie li
tery E), mieszczcy restauracj Zdrojow oraz
aptek i szereg sklepw rnych bran, m. in.
sklep firmowy ZPC 22 Lipca d. E. WedeL
Tu za Europ rozcigaj si gazony i kwiet
niki znane w caym kraju kunsztowne, barwne
dywany kwiatowe (zaoone w 1932 r. wg proj.
prof. Z. Helwiga z Warszawy), troskliwie pielg
nowane przez ogrodnikw miejskich, wyczarowu-

33
icych co sezon nowe wzory efektownych kobier
cw kwiatowych. W gbi po prawej stronie znaj
duje si klasycy styczno-eklektyczny pawilon A
Zakadu Przyrodoleczniczego nr II (zbudowany w
1898 r. przez arch. J. Majewskiego) czcy si
bezporednio z pawilonem B (przebudowanym w
1913 r. w stylu secesji) przy biegncej prostopadle
do ul, Nieszawskiej ul. gen. K. wierczewskiego.

Z a k a d P rz y ro d o le c z n ic z y n r U w C ie c h o c in k u

Dalej wznosi si gmach dawnych azienek nr 4

z 1903 r., mieszczcy po przebudowie i rozbudowie
w 1, 197174 Szpital Uzdrowiskowy nr I (rehabi
litacyjny Orodka Naukowo-Badawczego Akademii
Medycznej w Warszawie), specjalizujcy si w le
czeniu schorze narzdw ruchu. Przebywajcy
na leczeniu kuracjusze korzystaj m, in. z zabie
gw leczniczych w trzech cieplicz3'ch basenach so
lankowych. Rwnoczenie uprawiaj wiczenia w
gabinetach i salach gimnastycznych.
Po przeciwnej stronie ulicy Zakad Przyrodo
leczniczy nr I, pierwszy zakad zdrojowy, wznie
siony w formie neoklasycznej w 1. 184549 wg
proj. Henryka Marconiego i Fryderyka Rejew-
skiego, zwany wwczas azienkami Gwnymi,
rozbudowany w 1. 18851894 (zatarto wwczas
pierwotne cechy stylowe) oraz w okresie midzy
wojennym i po II wojnie wiatowej.

34
 Idc dalej mijamy po prawej stronie Szpital
Uzdrowiskowy nr II, w ktrym leczy si schorze
nia reumatyczne dzieci.
Naprzeciw mieci si Orodek Pensjonatowy PBP
Orbis, mieszczcy si dzi jeszcze w eklektycz
nym dworku. Do 1985 r. na jego miejscu wzniesio
ny zostanie nowoczesny hotel-pensjonat o stan
dardzie midzynarodowym.
U zbiegu z ul. Len znajduje si nowoczesny
Dom Zdrojowy PPUC (1. 196569), zbudowany
kosztem ok. 63 min z, dysponujcy na miejscu
wszystkimi zabiegami stosowanymi w Ciechocinku.
Dom wyposaony jest m. in. w kryty basen so
lankowy, sal gimnastyczn, gabinety: kinezyte
rapii i fizykoterapii oraz specjaln kuchni boro
winow, a w czci balneologicznej w wanny,
natryski, masae podwodne, wziewalnie itp. W
gmachu znajduj si: sala widowiskowa, kawiar
nia i sala klubowa, w rodku patio. W pokojach
jedno- i dwuosobowych (z balkonami i oknami od
pd. oraz wasn azienk) znajduje pomieszczenie
246 kuracjuszy.
Skrcamy w lewo w ul. Len. Po prawej stro
nie u zbiegu z ul. Nieszawsk zaoony w 1889 r.,
zmodernizowany w 1972 r. Park Sosnowy (las za
gospodarowany parkowo z polem do mini-golfa),
ktrego cieniste aleje zachcaj do rekreacyjnych
przechadzek. Przy parku wznosi si Pensjonat
Urzdu Wojewdzkiego we Wocawku Dworek.
Po przeciwlegej stronie Sanatorium Uzdrowi
skowe Zwizku Spdzielni Inwalidw.
Dochodzimy do ul. Wojska Polskiego i skrca
my w lewo. Na wprost ul. Lenej wznosi si Sa
natorium Uzdrowiskowe Zwizku Zawodowego
Transportowcw i Drogowcw oraz Zwizku Za
wodowego Pracownikw Suby Zdrowia Gra
cja wicemister w zakresie projektowania i rea
lizacji obiektw uytecznoci publicznej z 1972 r.
w byym woj. bydgoskim, wyrniajcy si szcze
glnie nowoczesnym i funkcjonalnym wyposae
niem (wasny basen solankowy oraz sala gimnas
tyczna do wicze rehabilitacyjnych).
Dochodzimy do ul. Mickiewicza i skrcamy w le-

35
wo w ul, Kociuszki. Pomidzy ul. Kociuszki a ul.
I Armii WP cign si tereny zielone z neogotyc
kim k o c io e m z 1. 187484, zbudowanym wg proj.
E. Cichockiego; wewntrz barwna wspczesna
polichromia z 1. 196566, wykonana przez J. i L.
Ominw. U zbiegu z ul. Traugutta p o m n ik (na
pis: Romualdowi Trauguttowi 18261864).

S a n a to riu m U z d ro w is k o w e Z w i z k u S p d z ie ln i In w a lid w
w C ie c h o c in k u

Przy ul. Kociuszki 10 stoi b u d y n e k D y r e k c ji

P r z e d s i b io r s tw a P a s tw o w e g o U z d r o w isk o C ie c h o
c in e k , a przy rwnolegej do niej ul. I Armii
WP W o jsk o w y Z e sp S a n a to r y jn y (1, 1958
1961), S z p ita l U z d r o w is k o w y nr IV im. Janka Kra
sickiego oraz S a n a to r iu m U z d r o w is k o w e Z w i z k u
Z a w o d o w e g o P r a c o w n ik w P a s tw o w y c h i S p o
e c z n y c h (1971 r.).
Dochodzimy do skweru obok rda nr 11
z w o d o tr y s k ie m solanki zwanym G r z y b e m
z 1926 r. wg proj. W. Noakowskiego stanowi
cego ulubione miejsce spacerw i odpoczynku by
walcw Ciechocinka. Z tego miejsca bior rw
nie swj pocztek znakowane szlaki piesze po
najbliszej okolicy Ciechocinka. Po przeciwlegej
stronie wznosi si d. h o te l M u lle r a , zbudowany wg

36
proj. F. Tournellea, mieszczcy obecnie restauracj
Przy Grzybie.
Naprzeciw w prostokcie ulic: Kociuszki
Traugutta Waowa Warzelniana rozciga si
na pow. 7 ha Park Zdrojowy, najstarszy park cie
chociski, zaoony w 1875 r., wg proj. F. Szaniora,
epigona stylu krajobrazowego, odznaczajcy si
licznymi ciekawymi gatunkami drzew i krzeww

Budynek D y re k c ji p rz e d s i b io rs tw a P astw o w ego

U z d r o w is k o C ie c h o c in e k

oraz rabatami z piknymi rami. W stawach py

waj abdzie i egzotyczne kaczki. Jedn z atrak
cji Parku Zdrojowego s pawie, spacerujce maje
statycznie po alejach oraz wszdobylskie brzowe
wiewirki i oswojone bociany. W centrum parku
wznosi si drewniany pawilon zbudowany w
1880 r. (tzw. Kursaal) z pijalni'wd mineralnych
(wasne rdo solanki nr 8), kryt galeri spacero
w (w ktrej w 1908 r. odbya si I Krajowa Wy
stawa Zdrojowa) obecnie zamienion na kawiar
ni Bristol i sal koncertow na ok. 220 miejsc.
Opodal znajduje si muszla koncertowa w stylu
zakopiaskim, zbudowana wg proj. arch. W. P. A.
Feddersa. W gwnej alei pretensjonalna fon
tanna Ja i Magosia, nieco dalej z lewej strony
zesp kortw tenisowych, pole do mini-golfa oraz
krgielnia i krokiet, a w gbi pawilon baantarni

37
 z kawiarni (1976 r.). W 1. 197276 park zosta
zmodernizowany. Z parku prowadzi znakowany
szlak niebieski do Wisy.
U wylotu ul. Kociuszki znajduje si pl. Gdaski
z Pomnikiem Wdzicznoci porodku. Po prawej
stronie stoi wzorcowy budynek poczty (zbudowany
w 1. 193234, wg proj. R. Gutta). Z placu rozcho
dz si promienicie ulice: Wouszewska, Tniowa
i Warzelniana.

P ija ln ia wd m in e ra ln y c h w P arku Z d ro jo w y m
W C ie c h o c in k u

W prawo w kierunku warzelni soli i nadwila

skiego wau ochronnego biegnie ul. Warzelniana,
przy ktrej wznosz si nowoczesne sanatoria
uzdrowiskowe: Ministerstwa Spraw Wewntrznych
(1969 r.), Centralnego Zarzdu Przemysu Mleczar
skiego (1976 r.), prewentoria: Zwizku Zawodowe
go Pracownikw cznoci (1970 r. i Rzemielnik
(1960 r.) oraz Dom Wycieczkowy PTTK.
U wejcia do Parku Tniowego, na paskim na
sypie znajduje si bogaty kolorystycznie zegar
1 kwiatowy wg proj. Z. Helwiga.
Park zaoony w 1908 r., o pow. 6 ha, odznacza
si piknymi trawnikami, zacienionymi alejami li
powymi i drkami. Wzdu alei biegncej rw
nolegle do tni rosn drzewa wystpujce prze
de wszystkim na gruntach sonych, m. in. srebrno-

38
 listne wierzby pachnce, oraz rzadkie drzewa: mi-
odrzew, sofora, drzewo japoskie, czerwone buki
oraz inne drzewa egzotyczne i rzadko spotykane
gatunki krzeww.
W centrum parku stoi p o m n ik z popiersiem
z brzu Stanisawa Staszica wzniesiony w 1961 r.
wg proj. E. Haupta, odsonity w 125-lecie zaoe
nia uzdrowiska.
Gwnym akcentem w krajobrazie miasta s
gradiernie tnie, stanowice wyjtkowy zaby
tek polskiej myli technicznej na skal europejsk.
Zbudowane zostay jako ogniwo zakadu przemy
sowego z inicjatywy Stanisawa Staszica wg proj.
budowlanego i technologicznego oraz kosztorysw
in. Jakuba Graffa z Norymbergii, profesora Aka
demii Grniczej w Kielcach, przez budowniczego
warzelnianego K. Knate. Tnie zbudowano w
l. 182728 (II i III) i w 1859 r. (I). Aktualna nu
meracja tni nie odzwierciedla historycznej ko
lejnoci budowy tni. Jako pierwsza powstaa t-
nia oznaczona obecnie nr III, jako ostatnia oznaczo
na wspczenie nr I. S to budowle ponad trzypi
trowej wysokoci (16 m) o cznej dugoci 1692
m. Najdusza z nich ma ok. 750 m. Na budo
w zuyto w cigu 25 lat ok. 19 tys. m budulca,
z czego ponad 25/o dbiny o rednicy 4050 cm.
Te drewniane budowle zbudowane s z grubych
bali i wsparte na podstawach z gboko w ziemi
wkopanych klocw. Wsze u gry, wyoone s
poziomo a do szerszej podstawy warstwami ga
zi tarniny, wymienianych co 1540 lat. Na wierz
chu biegnie chodnik z barier a wzdu niego ryn
ny (drewniane korytarze) z solank, ktra przez
specjalne otwory cieka poprzez tzw. ciernie, ga
zki tarniny i gogu w d, do dolnych rynien
podczonych do 1,5-kilometrowego rurocigu od
prowadzaj c^ego j do warzelni, gdzie podlega
ostatniemu procesowi odparowania i krystalizacji.
Pierwotnie wiatraki znajdujce si na szczytach
tni pompoway solank ze rde, dzi prac wia
trakw przejy pompy elektryczne, wiatraki po
zostay jedynie jako element wiadczcy o wyso
kiej klasy architekturze budowli. Spywajca po

39
gazkach tarniny, pompowana z gbokoci 420 m
ze rda nr 11, solanka posiada temperatur 20C.
W czasie tego procesu pod wpywem promieni so
necznych tlen z powietrza przechodzi w ozon, a za
warto soli zwiksza si z 6/u do ok. 1520%.
Obok ozonu w powietrzu znajduj si mikroskopij
ne krysztaki soli oraz kropelki rozpylonej solanki,
dziki czemu powietrze w Ciechocinku podobne
jest do morskiego.
Spacer wzdu tni, stanowicych naturalne in
halatorium solankowo-jodowo-bromowo-ozonowe,
dziaa bardzo korzystnie na nieyty grnych drg
oddechowych i oskrzeli oraz obnia cinienie tt
nicze.
Swoistego uroku nabieraj tnie wieczorem,
gdy podwietlaj je mienice si kolorowo reflekr-
tory.
Znajdujca si w powietrzu solanka oddziaywu-
je przede wszystkim na tereny rozcigajcego si
pomidzy tniami P a r k u Z d r o w ia o pow. 30 ha,
zaoonego w 1932 r. (proj. Parku Zdrowia opra
cowany zosta przez in. A. czyckiego i arch. R.
Serwaczyskiego wg wytycznych wczesnego le
karza kierownika Parku Zdrowia, obecnie prof.
dra med. Tadeusza Chrapowickiego). Na terenie
Parku Zdrowia znajduje si pywalnia termalno-
solankoM^a, ogrdek jordanowski i stadion sporto
wy. Niegdy pomidzy tniami (na pn. od Parku
Zdrowia) znajdowa si take tor hippiczny..
P y w a ln ia obejmuje ok. 7 ha pow. Zostaa zbu
dowana wg proj. arch. R. Gutta i in. A. Sznio-
lisa. Otwarcie odbyo si 4 czerwca 1932 r. Basen
kpielowy o pow. 4000 m^, gbokoci od 15 cm
3,5 m jest jednym z najpikniejszych w Europie.
Wypeniony jest mieszanin wody sodkiej i so
lanki termalnej. Ma to na celu obnienie ciepoty
do 1826C i zmniejszenie zasolenia do 25/.
Dziki waciwociom klimatycznym powietrza t-
niowego przesyconego ozonem i son wilgoci
oraz odpowiedniej ciepocie i koncentracji skadni
kw mineralnych w wodzie basenu pywalnia so
lankowa przypomina kpielisko morskie na wy
brzeach poudniowych.

40
 Basen pywalni poczony jest ze rdem ter
malnym, skd znajdujca si pod znacznym ci
nieniem solanka wpywa do specjalnych urzdze
filtracyjnych, by ulec tam skomplikowanym pro
cesom odelaniania, chlorowania i rozcieczania.
Std ju jako woda przypominajca wod Morza
rdziemnego dostaje si do basenu poprzez pik
n fontann, stanowic jeden z ozdobnych akcen
tw pywalni. Wok znajduj si: plaa do opa
lania i gier ruchowych, natryski sodkiej wody,
skocznia i zelizgi. S tu take brodzik oraz odpo
wiednie miejsce do cakowitych kpieli sonecz
nych i powietrznych (solarium), rozbieralnia i na
tryski. Basen zosta zmodernizowany w 1976 r.,
w sezonie korzysta z niego 7001200 osb dziennie.
Ogrdek jordanowski przy basenie posiada obok
placu do gier i zabaw rwnie basenik solankowy
(12 m X 15 m) do kpieli dla dzieci.
W obrbie Parku Zdrowia znajduje si rwnie
stadion sportowy (z penym wyposaeniem; bie
nie, skocznie, rzutnie, boiska) Ciechociskiego Klu
bu Sportowego Zdrj, zaoonego w 1923 r., o bo
gatych tradycjach sportowych, oraz trzecie pole
do mini-golfa.
W obrbie trjkta pomidzy basenem oraz t
niami II i III znajduje si Park Rekreacji i Wy
poczynku zaoony przez mieszkacw oraz cieka
zdrowia opracowana przez Branowy Orodek Le
cznictwa Uzdrowiskowego w 1975 r. (pyta pamit
kowa). W centrum parku drewniana klasycys-
tyczna obudowa rda nr 17 (1836 r.).
Ul. Tniow wracamy do pl. Gdaskiego i cen
trum uzdrowiska.
Idc dalej ul. Sportow i ul. Wouszewsk w kie
runku zach. mona doj do cmentarza, na ktrym
znajduje si wsplna mogia 20 rannych onierzy
Armii Pomorze wraz z pielgniark zamordo
wanych w 1939 r. przez onierzy niemieckiej jed
nostki wojskowej, a take zwoki 34 ofiar egze
kucji hitlerowskich w 1. 193941, ekshumowane
z miejsc kani w lesie Odolion (patrz szlaki pie
sze).

41
WYCIECZKI Z CIECHOCINKA
Okolice Ciechocinka charakteryzuj si malow
niczym krajobrazem, bogat konfiguracj terenu
i znacznym stopniem zalesienia zwaszcza w czci
pn.-zach. Wystpuj tu rwnie ciekawe obiekty
zabytkowe, m. in. budownictwa drewnianego.
Wycieczki piesze
1. Do przystani na Wile, ok. 4 godz., zn. te.
Szlak dug. 12 km rozpoczyna si przy dworcu
kolejowym w Aleksandrowie Kujawskim (dojazd
z Ciechocinka pocigiem lub autobusem PKS)
i prowadzi ok. 300 m ul. Wojska Polskiego w kie
runku pn.-zach., z kolei skrca w prawo w kierunku
wsch., wiedzie lasem ciechociskim do wsi Wygoda
i dalej polami do Wouszewa (5 km), gdzie skrca
ponownie w prawo do Ciechocinka (8 km) i dopro
wadza do rda nr 11.
Std idziemy najpierw w kierunku pd.-wsch.
ulicami: Traugutta 1 Armii Wojska Polskiego
Mickiewicza oraz Al. Wojska Polskiego do zbie
gu z ul. Lipnowsk, gdzie skrcamy w lewo w
kierunku pn.-wsch. na szos wysadzan wysokimi
topolami i poprzez wie Podole dochodzimy do wa
u wilanego i zakola Wisy. Roztacza si std ma
lowniczy widok na Wis z lec z lewej strony
Kp Dzikowsk oraz na prawobrzen cz roz
legej doliny Wisy. Z wau wilanego prowadzi
w d droga polna do prowizorycznej sezonowej
przystani statkw bydgoskiej eglugi na Wile,
zlokalizowanej na 711 km grnego biegu Wisy
(regularna komunikacja statkiem Wodnik na tra
sie: Toru Ciechocinek Toru). Tu szlak si
koczy. Stanowi on ulubion tras spacerw ku
racjuszy i wczasowiczw,

42
 Do Ciechocinka wracamy ciek biegnc w
kierunku zach. po koronie wau przeciwpowodzio
wego (ok. 1,5 km). Doprowadza ona do szlaku nie
bieskiego (nr 2), przecinajcego wa w rejonie K
py Dzikowskiej. Skrcamy w lewo i kierujc si
znakami niebieskimi osigamy po ok. 150 m ul.
Traugutta, ktr docieramy do centrum uzdrowiska.
Uwaga: trasa powrotna jest dusza o 3 km.

2. Nad Wis, ok. 2 godz., zn. niebieskie.

Szlak dugoci 6 km rozpoczyna si w Parku
Zdrojowym przy budynku Miejskiej Biblioteki Pu
blicznej i Dziau Kulturalno-Owiatowego PPUC,
mieszczcym uprzednio pompowni toczc solan
k z pobliskiego rda nr 11.
Idziemy std w kierunku pn.-wsch. skrajem
parku i dalej ul. Traugutta wzdu obiektw wa
rzelni soli zbudowanych ok. po. XIX w., o cechach
klasycystyczhych (z zachowanymi drewnianymi
rezerwuarami solankowymi z 1. 182333) oraz
wzdu zabudowa filii Rolniczej Spdzielni Pro
dukcyjnej w Plebance k. Aleksandrowa Kujaw
skiego, prowadzcej w Ciechocinku Orodek Wcza
sw w Siodle. Nastpnie skrcamy w prawo i po
ok. 100 m idziemy piaszczyst drog wysadzan
wierzbami przez wa przeciwpowodziowy do od
nogi Wisy, by przy gwce umoliwiajcej przej
cie na Kp Dzikowsk skrci z kolei w lewo
w kierunku pn.-zach. Dalej idziemy ok. 1,5 km
skrajem lasu gowego wzdu malowniczej odno
gi Wisy. Znajduj si tu dobre miejsca do biwa
kowania. W niewielkiej odlegoci od ujcia odnogi
Wisy do gwnego koryta (ponowna moliwo
przejcia pieszego na kp poprzez usypan z ka
mieni tam) skrcamy ponownie w lewo za wa,
zmieniajc kierunek na pd. Wida teraz przed na
mi szeroki krajobraz pl uprawnych z charakterys
tycznymi wierzbami. Po dalszych 400 m osigamy^
wa przeciwpowodziowy i idziemy rwnolegle do
niego drog prowadzc do nowej, wzniesionej w
1972 r. wytwrni wd mineralnych. Nastpnie skr
camy w kierunku pd.-zach. i waem dochodzimy
do tni. Pp lewej stronie wau, w pobliu tni

43
pooony jest r e z e r w a t r o lin so n o lu b n y c h (patrz,
s. 11). W trjkcie midzy tniami II i III znaj
duje si Park Rekreacji i Wypoczynku ze ciek
zdrowia, zbudowany prac spoeczn mieszkacw
Ciechocinka w 1975 r. Szlak skrca w lewo i pro
wadzi teraz asfaltow promenad biegnc wzdu
skrzyda tni I do ul. Tniowej.

ok. 1,5 godz., zn. czarne.

3. S z la k m a r ty r o lo g ii,
Szlak dugoci 4 km prowadzi w kierunku pn.-
-zach. ze stacji PKP Odolion (dojazd z Ciechocin
ka pocigiem). Idziemy najpierw ok. 400 m przez
wie O d o lio n , by za ostatnim zabudowaniem
wej do lasu sosnowego. Zwajc si alej,
prowadzc dalej przez las mieszany o buj
nym podszyciu z przewag dbu, dochodzimy po
ok. 1 km do bocznego duktu i skrcamy w lewo
w kierunku pd., by po ok. 100 m tu za lekkim
pofadowaniem terenu osign usytuowane z le
wej strony miejsce kani rozstrzelanych tu w
1939 r. 7 obywateli polskich z b. powiatu aleksan
drowskiego. Nad symboliczn mogi znajduje si
p y ta p a m i tk o w a z 1964 r. Idc dalej duktem
osigamy po ok. 300 m szerok drog prowadzc
z Aleksandrowa Kujawskiego przez Kalinowo do
Ciechocinka. Przecinamy j i na przeciwlegej stro
nie traktu natrafiamy na miejsce egzekucji 27 Po
lakw w 1. 193941, upamitnione p o m n ik ie m
z gazw narzutowych i ta b ic z 1964 r. Idziemy
dalej ok. 600 m duktem i skrcamy nastpnie w
lewo, w drog prowadzc w kierunku wsch. Na
krtkim odcinku cignie si z prawej strony mod
nik sosnowy, a nastpnie szkka lena. Po ok.
900 m osigamy znan nam gwn alej. Skr
camy ni w prawo i dochodzimy wkrtce do przy
stanku Odolion. Do Ciechocinka wracamy poci
giem z przystanku Odolion (4 min. jazdy).

4, Z C ie c h o c in k a p r z ez K uczek do O d o lio n u ,
2 godz., zn. zielone.
Szlak dugoci 6 km zaczyna si przy rdle nr
11. Std idziemy wprost na pd. ul. Zdrojow (ok.
1,5 km), nastpnie skrcamy w lewo w ul. Bema.

44
 Idziemy 450 m na zach. i skrcamy ponownie w
lewo znw w kierunku pd. zacienion drog do
wsi Kuczek (ok. 1 km), przekraczamy nastpnie po
ok. 700 m drog midzjmarodow E 16 Toru
Wocawek i wchodzimy do lasu sosnowego. Idzie
my ok. 500 m dbow alej zach. skrajem zabu
dowa w Kuczku, gdzie skrcamy w prawo i idzie
my teraz w kierunku zach., piaszczyst drog pol
n wijc si wrd pl i kp modego lasu so
snowego. Po ok. 1,6 km osigamy szos z Ciecho
cinka do Aleksandrowa Kujawskiego. Przekracza
my j i po przebyciu dalszych 200 m docieramy do
przystanku kolejowego Odolion. Do Ciechocinka
powracamy pocigiem.
Mona rwnie, nie kierujc si dalej znakami,
skrci w lewo, w wijcy si lekko pod gr w
kierunku wsch. malowniczy, lecz piaszczysty jar.
Po ok. 150 m opuszczamy go, skrcajc w lewo
w d w len przecink. Idc krtymi ciekami
ok. 350 m u stp niewielkiego zalesionego wznie
sienia dochodzimy do polany rdlenej, ktr
wkrtce opuszczamy, skrcamy w lewo i wspi
namy si do stromo w gr. Idziemy nastp
nie gstym modnikiem, by osign wkrt
ce i przekroczy ponownie tras E 16. Las koczy

/ si. Wida std w oddali Ciechocinek. Kierujemy

si teraz na pn. zach. ok. 1 km bardzo piaszczy
st drog poln i wkrtce ocienion wierzba
mi drog a nastpnie poprzez nieduy las li
ciasty i rozlege pola wychodzimy obok hodowli
baantw i nowej piekarni na ul. Bema, na wprost
ul. Zdrojowej, ktr wracamy do Grzyba. Od
cinek trasy, ktry przebylimy, wynosi 4 km.

5. Szlak S. Noakowskiego, z Ciechocinka przez

Raciek do Nieszawy, 5 godz., zn. czerwone.
Szlak dugoci 13 km prowadzi z dworca kole
jowego w kierunku wsch. Idziemy najpierw ul.
elazn, a nastpnie ul. Nieszawsk (ok. 700 m) do
ul. K. wierczewskiego, gdzie skrcamy w pra
wo. Po ok. 500 m dochodzim^-^ do ul. Widok i skr
camy z kolei w lewo. Po ok. 1 km ulica przecho
dzi w piaszczyst drog wiejsk, ktra doprowadza

45
nas wkrtce do zabudowa d. wsi Maa Wola, w
czonej w 1959 r. w obrb Ciechocinka. Dochodzimy
do drogi prowadzcej do Racika, skrcamy ni
w prawo i malownicz serpentyn szosy ocienio
nej kolumnowymi topolami osigamy po ok. 1,5 km
pierwsze zabudowania Racika i kierujemy si
na wsch. al. 700-lecia do centrum wsi.
Raciek, wie. Posiada w 1. 13171867 prawa
miejskie i stanowi a do 1793 r., jako orodek
klucza posiadoci ziemskich, wasno biskupw
kujawskich. W 1 po. XV w. Raciek by dwu
krotnie miejscem ukadw polsko-krzyackich (w
1404 r. Wadysaw Jagieo zawar tu z Zakonem
ugod, na mocy ktrej w zamian za zwrot za wy
kupem ziemi dobrzyskiej Krzyacy weszli w po
siadanie mudzi; w 1410 r. odbyo si na zamku
spotkanie Wadysawa Jagiey z wielkim mistrzem
Henrykiem von Plauen). Nalec w XVI w. do woj.
inowrocawskiego by jednym z najmniejszych
miast w Polsce i nigdy nie rozwin si z powodu
konkurencji Torunia i Nieszawy.
Gwnym rodkiem komunikacyjnym s auto
busy. W centrum znajduje si przystanek PKS, na
tomiast w odl. ok. 3,5 km na pd. zach. od wsi
stacja kolejowa PKP.
Znajdujcy si we wsi koci renesansowy,
jednonawowy z prezbiterium zamknitym pko
list absyd, o elementach gotyckich, wzniesiony
zosta w 1597 r. przez bpa H. Rozdraewskiego,
a ukoczony w 1612 r. Jego wntrze do 1924 r.
pokryte byo stropem, obecnie przesklepione jest
kolebk z lunetami. Wrd pnorenesansowego
i barokowego wyposaenia z XVII i XVIII w. znaj
duj si liczne obrazy i rzeby.
We wsch., najstarszej czci wsi (opodal d. ryn
ku) na cyplu wyniosej i stromej skarpy wilanej
wznosz si ruiny gotyckiego zamku, zbudowanegcj
przez bpa Macieja z Goaczy po 1330 r., w miej
scu starszego zburzonego przez Krzyakw. Od
budowany i odnowiony po kolejnych zniszczeniach
zosta w 1 po. XVIII w. przebudowany przez bpa
K. Szembeka na rezydencj paacow. Opuszczony
po sekularyzacji dbr, popad w ruin i uleg roz-

46
bii'ce w 1 poi. XIX w. Ze skarpy, na ktrej wzno
sz si ruiny zamku, roztacza si pikny widok
na Ciechocinek, rozleg dolin Wisy oraz na le
ce na wsch. w odl. 2 km w linii prostej cztery
polodowcowe jeziorka opadajce terasowo w kie
runku niecki ciechociskiej, stanowice osobliwo
krajoznawcz.
Pozostaa parterowa zabudowa, gwnie ul. Zam
kowej (stanowicej przeduenie al."^ 700-lecia), po
chodzi z pocz. XIX w.

R u in y za m k u w R aciku

Po zwiedzeniu ruin schodzimy, kierujc si wci

na wsch., do drogi polnej biegncej malowniczo
u podna krawdzi Wysoczyzny Kujawskiej
moreny czoowej poprzecinanej licznymi odpywo-
wyri jarami. Idc wspomnian drog przez Sia-
rzewo dochodzimy po ok. 4,2 km do wsi Dymiec,
gdzie wchodzimy na szos, by idc ulicami Cie
chocisk i Mickiewicza po ok. 2,7 km osign
pl. Kazimierza Jagielloczyka (rynek) w Niesza
wie.
Nieszawa, miasto pooone nad Wis. Liczy 2,2
tys. mieszk. Stanowi lokalny orodek obsugi rol-

47
nictwa. W przemyle miejscowym (Spdzielnia
Ogrodnicza, filia Wocawskich Zakadw Dziewiar
skich) zatrudnionych jest jedynie ok. 8o/o mieszk.
Stacja PKP znajduje si w odL 4 km na pd. od
miasta. W rynku przystanek PKS.
Dzieje Nieszawy to dzieje 3 rnych osad.
W 1230 r. Konrad I Mazowiecki nada Krzyakom
Star Nieszaw lec naprzeciwko Torunia, na
lewym brzegu* Wisy (obecnie wie Maa Nieszaw-
ka). Po ustpieniu Krzyakw na prawy brzeg
Wisy w 1422 r., opodal Starej Nieszawy Wady
saw Jagieo zbudowa w 1. 142325 zamek Dy
bw zw. nieszawskim, wok ktrego rozbudowaa
si tzw. Nowa Nieszawa, konkurujca w handlu
z Toruniem. Tutaj te nadane zostay w 1454 r.
Statuty Nieszawskie. W czasie wojny 13-letniej to-
ruczycy wykorzystujc swj wkad w zwycistwo
nad Zakonem, uzyskali od Kazimierza Jagiello
czyka decyzj zburzenia i przeniesienia miasta w
gr Wisy, na teren wsi i folwarku krlewskiego
Rozkadalno.
Mieszkacy nowej Nieszawy, lokowanej 26 IX
1460 r. na prawie chemiskim, prowadzili handel
zboem i drewnem na Wile (miasto stanowio a
do XVIII w. gwny spichlerz Kujaw) oraz zaj
mowali si wyrobem sukna i piwa. Wzdu Wisy
wznosiy si skady soli. Piknu i znaczeniu Niesza
wy powici Sebastian Klonowicz wiele strof w poe
macie Flis. W 1 po. XVI w. miasto byo siedzib
starostwa niegrodowego. Upadek miasta nastpi
w okresie wojen szwedzkich. Nieszawa rozwina
si ponownie w okresie penienia funkcji siedziby
powiatu (w 1. 18671932) oraz komory celnej dla
eglugi wilanej. Syna wwczas m. in. z poo
ww jesiotrw i ososi, co znalazo odzwierciedle
nie w herbie miasta srebrnym orle w koronie,
trzymajcym w szponach ryb. W czasie okupacji
hitlerowskiej rozstrzelano 9 mieszkacw Niesza
wy. Zwoki zamordowanych obywateli miasta oraz
polegych w 1939 r. i 1945 r. onierzy pochowano
na cmentarzu, a w 1964 r. odsonito pomnik ku
ich czci.
Nieszawa jest miejscem urodzenia Stanisawa

48
 Noakowskiego (18671928), rysownika, malarza
i architekta.
W miecie zachowao si szei'eg zabytkowych
Sjji] budowli. Jego centrum stanowi *prostoktny ry
nek (pl. Kazimierza Jagielloczyka) o klasycysty-
cznej zabudowie z okresu regulacji miasta w 1.
182250. W pd. pierzei wznosi si ratusz z 1821 r.,
rozbudowany w 1859 r. (na zewntrz ratusza od
i: strony ul. 1 Maja tablice pamitkowe: z okazji
500-lecia m. Nieszawy, obchodzonego w 1960 r.,
i 60-lecia Stray Poarnej, przypadajcego w
1939 r.).

F ra g m e n t ry n k u z d w o rk ie m w N ies zauA e

Z rynku idziemy w kierunku pn. na ul. S. Noa

kowskiego, przy ktrej znajduje si jednonawowy
z prosto zamknitym prezbiterium parafialny ko
ci w. Jadwigi, Rozesania Aniow i NP Marii,
wzniesiony ok. 1. 1460-^68. Kwadratow wie zbu
dowano w 1592 r. W kociele znajduje si zesp
kaplic: z pn. strony prezbiterium z XVI w. i ba
rokowe przy nawie pn. 1637 r., a przy nawie
pd. z 1705 r. Koci by wielokrotnie remonto
wany, zwaszcza gruntownie w 1. 195152, kiedy
to dokonano wymiany pozornego sklepienia nawy
na masywny strop z kasetonow dekoracj. Posia
da (z wyjtkiem nawy) sklepienie kolebkowo-krzy-
owe, a w pierwszej kaplicy obok prezbiterium
pnogotyckie sieciowe. We wntrzu m. in. bogate

49
otarze pnorenesansowe z pocz. XVI w. i baro
kowe, XVII-wicczne obrazy malowane przez Cha-
rzyskiego, rzebione stalle z 1655 r., fresk, ma
lowida i pyty nagrobne z XIX w. Opodal ko
cioa stoi klasycystyczna plebania z 1849 r., w kt
rej urodzi si S. Noakowski (tablica pamitkowa).
W pd.-wsch. czci miasta przy ul. 1 Maja na
skarpie wznosi si koci i klasztor Franciszka
nw z 1 po. XVII'w. Koci Podwyszenia Krzy
a w., jednonawowy (fundacji rajcy nieszawskie-
go W. miaka i jego ony Agnieszki) z trjbocznie
zamknitym prezbiterium (sklepienie kolebkowe
z lunetami) i trjprzsow naw (strop paski),
wzniesiony zosta po 1611 r . Posiada 2 kaplice do
budowane prawdopodobnie w XVIII w. Wyposa
enie rokokowe. Do prezbiterium przylega jedno-
traktowy pitrowy klasztor z 1635 r., przeduony
w 1666 r. Naprzeciw u podna ^skarpy znajduje
si zesp budynkw klasycystycznych z 1 po.
XIX w. d. folwarku klasztornego i komory cel
nej, mieszczcy obecnie liceum oglnoksztacce
i internat. Z okresu regulacji miasta pochodz
rwnie liczne domy o skromnych cechach klasy
cystycznych, usytuowane przy ulicach: Kociuszki,
Mickiewicza, Noakowskiego, Sowackiego, 1 Maja
i Rybaki. Wzdu Wisy biegn Buwary 500-lecia
ze skwerem, przy ktrym znajduje si obelisk ku
czci gen. K. wierczewskiego, wzniesiony w 1950 r.
W odlegoci ok. 2 km na pd. wsch. pooona jest
na wysokiej skarpie wie Przypust, bdca w 1.
10651165 grodem, a w 1. 1274(ok.)1460 miastem.
Na wczesnoredniowiecznym piercieniowatym gro
dzisku wyynnym wznosi si modrzewiowy koci,
przeniesiony tu przed 1779 r. z Nowogrodu k. Li
pna. Koci jest jednonawowy, z trjbocznie
zamknitym prezbiterium, o wntrzu przykrytym
paskim stropem i wyposaeniu (z wyjtkiem p-
norenesansowego chru i awek kolatorskich z ok.
1600 r.) rokokowo-klasycystycznym z przeomu
XVIII i XIX w. Z miejsca, a ktrym stoi koci,
roztacza si pikny widok na dolin Wisy i lec
u podna Nieszaw. Do Ciechocinka wracamy
z Nieszawy autobusem PKS (1417 min. jazdy).

50
Wycieczki samochodowe

1. Do Torunia przez Otoczyn, Czerniewice, 25 km

Trasa prowadzi szos midzynarodow E 16 w
kierunku pn.-zach. rwnolegle do Wisy, skrajem
trasy zalewowej przez obszar projektowanego Cie
chociskiego Pasa Uzdrowiskowego. W lasach
Kotliny Torusko-Bydgoskiej duo grzybw i ja
gody.
Z Ciechocinka wyjedamy w kierunku pd. de
skrzyowania z tras E 16, nastpnie skrcamy
w prawo w kierunku pn.-zach.
8 km Otoczyn, wie. Na pn. zach. od wsi cign
si wysokopienne lasy sosnowe porastajce tereny
wydmowe o zrnicowanej konfiguracji, bogate w
grzyby i jagody. Jest to miejsce docelowych wy
cieczek mieszkaiicw Torunia i Ciechocinka.
Z Otoczyna wzdu brzegu rzeczki Tyny prowa
dzi do Aleksandrowa Kujawskiego znakowany
szlak tuiystyczny, zn. czarne, dug. 9 km (2,5 godz.).
We wsi przystanek PKS. Stacja PKP w odl. ok.
2 km na zach. od wsi.
Jedziemy dalej w kierunku pn.-zach. przez 15
I

km Brzoz Torusk.
17 km Czerniewice, dzielnica Torunia, przy
czona do miasta po II wojnie wiatowej, stanowi
bdzie w przyszoci due uzdrowisko w Ciecho
ciskim Pasie Uzdrowiskowym. Posiada bardzo do
bre warunki klimatyczne, krajobrazowe i przyrod
nicze. rda wd mineralnych (solanki jodowo-
bromowe) odwiercone w 1895 r. z utworw grnej
kredy, o mniejszym steniu jak solanka ciecho
ciska, w ssiedztwie lasw iglastych, przyczyniy
si do powstania tu w okresie midzywojennym
maego uzdrowiska, w ktrym stosowano solank
do zabiegw wodoleczniczych. Obecnie czynne jest
sanatorium dla nerwowo chorych. Znajduj si tu
przystanki PKP, PKS i MPK.
Na przeciwlegym brzegu Wisy, w kierunku pn.-
-wsch. przy ujciu Drwcy do Wisy znajduj si
w Zotorii ruiny zamku gotyckiego z 2 po. XIV w.,
wzniesionego przez Kazimierza Wielkiego na po-

51
graniczu polsko-krzyackim. W 1409 r. zamek zo
sta zniszczony przez Krzyakw.
Rzeka Drwca wraz z dopywami stanowi naj
wikszy w kraju rezerwat rybacki Drwca, utwo
rzony w 1961 r. dla ochrony tarlisk ososia, troci,
pstrga i certy, a take rdo zaopatrzenia w wo
d pitn dla Torunia i Inowrocawia.
Przez dzielnice Rudak i Stawki, a nastpnie po
przez most na Wile (zbudowany w 1928 r.) docie
ramy do centrum Torunia pl. Rapackiego.
25 km Toru, miasto wojewdzkie. Liczy ok.
160 tys. mieszk. Pooone jest na obu brzegach Wi
sy, zajmuje obszar 115 km. Toru stanowi duy
orodek naukowy i kulturalny, stale rozwijajcy
si orodek przemysowy oraz wany wze komu
nikacyjny w miecie dworce PKP i PKS. Ko
munikacja miejska to tramwaje i autobusy. W
przemyle uspoecznionym zatrudnionych jest po
nad 35 tys. osb. Rozwijaj si tu nastpujce ga
zie przemysu: chemiczny, elektromaszynowy, spo
ywczy, poligraficzny, wkienniczy, odzieowy.
Do najwaniejszych zakadw nale: Pomorskie
Zakady Aparatury Elektrycznej Ema-Apator,
Zakady Maszyn Biurowych Predom-Metron, To
ruskie Zakady Przemysu Nieorganicznego Pol-
chem. Zakady Wkien Chemicznych Chemitex-
-Elana, Toruska Przdzalnia Weny Czesankowej
Merinotex, Zakady Przemysu Odzieowego Tor-
po. Toruskie Zakady Materiaw Opatrunko
wych, Toruskie Zakady Urzdze Myskich
Spomasz, Zakady Elektroniczne Toral, Toru
skie Zakady Urzdze Okrtowych Towimor,
Toruskie Zakady Graficzne, Zakady Misne, Po
morskie Zakady Przemysu Cukierniczego.
Toru stanowi wany orodek ycia riaukowe-
go i kulturalnego w pnocnej Polsce. Rozbudowa
ne jest tu szkolnictwo rednie, liczce ponad 40
szk oglnoksztaccych i zawodowych. Na zao
ony w 1945 r. Uniwersytet Mikoaja Kopernika
uczszcza obecnie cznie (wszystkie formy stu
diw) ok. 10 tys. studentw. Bogate zbiory ksiek,
rycin i starodrukw posiadaj Biblioteka Uniwer-

52
I. R a tu sz (M u zeu m O k r g o w e ) 2. K a m ie n ic a p o d G w ia z
d (M u zeu m S z tu k i D a le k ie g o W sch o d u ) 3. K o c i N P
M arii 4. K o c i w . J a n a 5. D o m K o p e r n ik a (M u zeu m
O k r g o w e ) 6. D . m u r y m ie js k ie 7. K r z y w a W ie a 8. B r a
m a K la s z to r n a 9. B ra m a e g la r s k a 10. B ra m a M o sto w a
II. B ra m a W a r to w n ia i D w r M ie sz c z a sk i 12. R u in y
z a m k u (M u zeu m H is to r ii Z a m k u ) 13. A p te k a P o d L w e m
14. G o sp o d a P o d M o d r y m F a r tu c h e m 15. G o sp o d a m u
r a r sk a (G a ler ia T w r c z o c i D z ie c i c e j) 16. K o c i w .
J a k u b a 17. D . A r s e n a (M u zeu m E tn o g r a fic z n e )

53
sytecka oraz Wojewdzka Biblioteka Publiczna
i Ksinica Miejska im. M. Kopernika. yw dzia
alno prowadz liczne towarzystwa naukowe na
czele z Towarzystwem Naukowym w Toruniu (za
oonym w 1875 r.) i muzea; Okrgowe z oddzia
ami: Dom Kopernika, Muzeum Sztuki Dalekiego
Wschodu, Zamkowe (w ruinach zamku pokrzyac-
kiego) oraz Muzeum Etnograficzne. Dziaaj dwa
teatry: dramatyczny im. Wilama Horzycy i lalko
wy Baj Pomorski, organizujce doroczne festi
wale teatralne.
Toru to stara osada. Prawa miejskie otrzymay:
Stare Miasto w 1233 r., Nowe Miasto w 1264 r.
W XIV w., jako duy orodek handlowy, Toru na
lea do Zwizku Miast Hanzeatyckich i Zwizku
Miast Pruskich, odgrywajc w nich wan rol.
W 1440 r. przystpi do Zwizku Pruskiego, a w
czasie wojny trzynastoletniej (1. 14541466) stano
wi gwny orodek oporu w walce przeciwko
Krzyakom. W wyniku zawartego w 1466 r. II po
koju toruskiego powrci wraz z ziemi cheri-
sk do Polski. W tym czasie nastpio rwnie
poczenie obu dotd samodzielnych miast. Od 2
poi. XVI w. do koca XVII w. Toru by ostoj
polskiego ruchu protestanckiego. W XVIII w. na
stpi stopniowy upadek miasta. W nastpstwie
II rozbioru Polski Toru przeszed pod panowanie
pruskie. W 1. 180713 wchodzi w skad departa
mentu bydgoskiego Ksistwa Warszawskiego. Po
czwszy od 2 po. XIX w. by orodkiem polskiego
ruchu narodowego na Pomorzu, inspirujc m. in.
dziaalno Zwizku Plebejuszy (w 1846 r.) i Ligi
Polskiej (w 1848 r.). W 1. 19201939 peni funk
cj stolicy woj. pomorskiego. Wzniesiono wtedy
pierwsze nowoczesne osiedla mieszkaniowe i kilka
interesujcych architektonicznie gmachw uytecz
noci publicznej, nastpio rwnie odrodzenie y
cia kulturalnego. 4 i 6 IX 1939 r. nad miastem od
byway si walki powietrzne, staczane przez polskie
myliwce 3 dywizjonu lotniczego z samolotami nie
mieckimi. Od pierwszych miesicy okupacji pano
wa w Toruniu terror hitlerowski. Z wizienia w

54
Fortach VII i VIII wywoono winiw do obozw
koncentracyjnych, rozstrzeliwano na miejscu lub
w lasach na pn. od Torunia w Barbarce i wi
rowni Olek. W tzw. Szmalcwce d. rafinerii
smalcu by obz przesiedleczy dla ludnoci rol
niczej z najbliszej okolicy; podczas jego likwida
cji hitlerowcy wymordowali ok. 1200 osb, w tym
397 dzieci. Obz jecw wojennych, gwnie ra
dzieckich, mieci si od 1940 r. w Glinkach k.
Podgrza; zmaro w nim ponad 10 tys. osb (na
miejscu znajduje si pomnik). Rozwijaa si dzia
alno ruchu oporu (Polska Armia Powstania, AK).
W kocu stycznia 1945 r. o miasto zamienione przez
Niemcw w twierdz toczyy si cikie walki;
wyzwolone zostao 1 II 1945 r.
Po przeniesieniu w 1945 r. siedziby wojewdz
twa do Bydgoszczy struktura funkcjonalna Toru
nia ukierunkowana zostaa na rozwj przemysu
i szkolnictwa wyszego.
W 1. 194550 nastpia rozbudowa sabo rozwi
nitego przemysu miejscowego a zwaszcza: Pol
skiej Fabryki Wodomierzy (obecnie Zakadw Ma
szyn Biurowych Predom-Metron), Zakadw Che
micznych Polchem S. A. (obecnie Toruskich
Zakadw Przemysu Nieorganicznego Polchem),
Toruskiej Fabryki Piernikw, Toruskich Zaka
dw Budowy Urzdze Chemicznych Metalchem.
Intensywny proces uprzemysowienia miasta roz
pocz si jednak dopiero w 1951 r. W 1. 195055
powstaa czoowa inwestycja planu 6-letniego
Pomorskie Zakady Wytwrcze Aparatury Niskie
go Napicia, a take: Toiuskie Zakady Materia-
v'w Opatrunkowych (1952 r.). Toruskie Zakady
Przemysu Zabawkarskiego (1953 r.) obecnie Za
kady Elektroniczne Toral, Toruskie Zakady
Urzdze Myskich (z d. rafinerii smalcu, tzw.
Szmalcwki) oraz Chodnia Skadowa (1955 r.).
W 1. 195665 obok rozbudowy i dalszej moder
nizacji toruskiego przemysu wzniesiono i uru
chomiono kilka nowych wielkich zakadw pro
dukcyjnych, jak: Zakady Wkien Chemicznych
Chemitex-Elana (1964 r.). Przdzalnia Weny Cze-

55
 sankowej Merinotex (1965 r.), Zakady Geofizyki
Przemysu Naftowego, Toruskie Zakady Urz^
dze Okrtowych Towimor oraz Toruskie Zaka
dy Przemysu Odzieowego Torpo.
Zatrudnienie w przemyle wzroso z 3,8 tys. osb
w 1946 r. do 35,4 tys. osb w 1976 r.
Erygowanie w 1945 r. Uniwersytetu M. Koperni
ka zapocztkowao rozwj Torunia jako prnego
orodka naukowego w kraju. Na pow. 82 ha wzno
szone jest, poczwszy od 1967 r., nowoczesne mia
steczko uniwersyteckie na Bielanach, ktrego pier
wszy etap budowy zakoczono w 1973 r. w 500
rocznic urodzin M. Kopernika.
Wraz z rozwojem przemysu, szkolnictwa wy
szego i redniego oraz wzrostem ludnoci nastpi
dynamiczny, szczeglnie po 1950 r. rozwj budow
nictwa mieszkaniowego. W 1. 195076 oddano w
Toruniu do uytku ponad 60 tys. izb mieszkalnych,
wznoszc nowoczesne osiedla mieszkaniowe: Armii
Ludowej, Reja, Chrobrego, Dekerta, Rybaki, Hanki
Sawickiej, Tysiclecia, Modych, Akademickie. W
trakcie realizacji znajduje si Rubinkowo no
woczesna dzielnica mieszkaniowa przeznaczona dla
70 tys. mieszkacw (wznoszona z gotowych ele
mentw z fabryki domw).
Wzniesiono take szereg inwestycji komunalnych,
m. in. nowe ujcie wody na Drwcy (1976 r.), elek
trociepowni i now gazowni. Nastpia rwnie
przebudowa ukadu komunikacyjnego (zbudowano
tzw. tras WZ, ma obwodnic wok Starego
Miasta, eliminujc z niego ruch przelotowy).
Suba zdrowia wzbogacia si o nowy szpital
na Bielanach (1972 r.) i 6 nowych orodkw zdro
wia.
Oddano do uytku kilkanacie obiektw kultu
ralnych, m. in. Muzeum Etnograficzne, nowoczesne
gmachy Ksinicy Miejskiej i dzielnicowego domu
kultury na Podgrzu.
Zbudowano stadion oglnomiejski na 25 tys. wi
dzw (1962 r.), sztuczne lodowisko Tor-tor, 2 sta
diony dzielnicowe, stadion ulowy, 2 baseny k
pielowe, basen kryty.

56
 Realizowana jest pena rewaloryzacja Starwki.
W zwizku ze staym wzrostem ruchu turystycz
nego do Torunia jako centrum krajoznawczego
0 zasigu krajowym (aktualnie Toru odwiedza
rocznie ponad 1 min turystw) jeszcze w latach
szedziesitych nastpia modernizacja hoteli,
a w 1. 196673 wybudowano 2 nowoczesne hotele
Orbisu Kosmos i Helios. Rozbudowano
take szereg urzdze, m. in. dworzec PKS, a w
najbliszych latach przewiduje si powstanie no
wego centrum handlowego na pn. od Starego Mia
sta w rejonie ulic: Gaczyskiego, Nowickiego
1 Bema.
Przewiduje si, e do 1990 r. ludno Torunia
osignie liczb 215 tys. mieszkacw, natomiast
zatrudnienie obejmie ok. 115 tys. osb.
Miasto bdzie peni funkcj orodka usugowo-
-administracyjnego i przemysowego, centrum nau
ki, kultury i turystyki krajoznawczej oraz wza
komunikacyjnego. Funkcje usugowo-administra-
cyjne zgrupowane bd przede wszystkim w obsza
rze rdmiecia i nowego centrum.
Budownictwo mieszkaniowe wielorodzinne skon
centrowane zostanie na Rubinkowie i Podgrzu,
jednorodzinne w dzielnicy Chemiskie Przed
miecie. Przemys zlokalizowany zostanie gwnie
w Zachodnim Zespole Przemysowo-Portowym
oraz w dzielnicy Mokre.
W 1473 r. w Toruniu urodzi si Mikoaj Koper
nik. Tu pracowa przez dugie lata Pawe Gulde-
niusz nadworny aptekarz Wadysawa IV, au
tor pierwszego polskiego sownika farmaceutycz
nego i podi'cznika dydaktycznego. W Toruniu u-
rodzili si rwnie: Samuel Linde (1771 r.) i Fry
deryk Skarbek (1792 r.).
Toru naley do najpikniejszych i najbogatszych
w zabytki miast polskich. Zabytkowy zesp staro
miejski ley na prawym brzegu Wisy. Zwiedzanie
rozpoczynamy od Starego Miasta rozplanowanego
na rzucie nieregularnego picioboku, graniczcego
na wsch. z Nowym Miastem i ruinami zamku po-
krzyackiego, zbudowanego na planie trjkta, na

57
pd. schodzcego ku Wile. Na szczegln uwag
zasuguj: gotycki ratusz, halowe kocioy gotyc
kie, zesp murw obronnych z basztami i brama
mi oraz kamienice: gotyckie, renesansowe, baro
kowe i klasycystyczne.
Zwiedzamy Stary Toru. Z pl. Rapackiego, sta
nowicego wze komunikacyjny miasta, dochodzi
my pod ukiem Cezara ul. Ran do Rynku
Staromiejskiego. W jego centrum wznosi si ra
tusz.

Ratusz, zbudowany ok. 1393 r. przez mistrza An

drzeja (wiea w XIII w.), otrzyma w 1603 r. w ra
mach gruntownej przebudowy prawdopodobnie wg
proj. Antoniego van Obbcrgena II pitro w sty
lu pnego renesansu niderlandzkiego. Po zniszcze
niach w czasie wojny pnocnej zosta odremonto
wany w 1. 1722 37 w stylu pnego baroku. Mie
ci si w nim od 1951 r. Muzeum Okrgowe. Wok
rynku znajduj si zabytkowe kamienice, wrd
ktrych wyrnia si w szczegnoci kamienica
P o d G w ia z d z 1697 r. (Rynek 35), zbudowana w

58
 stylu barokowym, mieszczca dzi Muzeum Sztu
ki Dalekiego Wschodu.
Idziemy na zach. od rynku ul. Panny Marii, gdzie
wznosi si gotycki koci NP Marii z po. XIJI w.,
rozbudowany w 2 po. XIV w., trzynawowy o uka
dzie halowym i sklepieniu gwiadzistym. W boga
tym wyposaeniu wntrza znajduj si m. in. go
tyckie stalle, rokokowy otarz gwny i uk tczo
wy z 1731 r. oraz pnorenesansowe organy
z 1609 r. Na uwag zasuguj rwnie liczne epi
tafia.
Idziemy teraz wracajc przez rynek wzdu
zach. i pd. pierzei na ul. eglarsk, przy ktrej
(na pd. od rynku) znajduje si gotycki halowy
koci w. Jana z XIIIXV w., trzynawowy z wy
dzielonym prosto zamknitym prezbiterium, z po
tn kwadratow wie od zach. Posiada liczne
kaplice. Sklepienia s gwiadziste i krzyowe. Bo
gate wyposaenie wntrza z XIVXVIII w. sta
nowi m. in. otarz gwny skadajcy si trypty
ku w. Wolfganga z ok. 1505 r. i krucyfiksu z d.
uku tczowego z 1 wierci XIV w., obraz B.
Strobla z 1640 r., gotyckie kraty i wieczniki, sze
reg otarzy renesansowych, barokowych i rokoko
wych, liczne obrazy, rzeby i epitafia barokowe
i manierystyczne, m. in. epitafium M. Kopernika
z ok. 1580 r., pyta nagrobna Soestw z ok. 1361 r.,
marmurowe popiersie M. Kopernika z 1766 r. Na
wiey znajduje si dzwon Tuba Dei z 1500 r.
Skrcamy teraz w prawo w ul. Kopernika. Stoi
przy niej dom gotycki, w ktrym urodzi si Ko
pernik. Obecnie jest to Oddzia Muzeum Okrgo
wego eksponujcy dokumenty i urzdzenia astro
nomiczne zwizane z Kopernikiem. Idziemy dalej
do koca ul. Kopernika i skrcamy w lewo, aby
odby krtki spacer wzdu staromiejskich murw
obronnych, najpierw po ich wewntrznej, a potem
zewntrznej stronie.
Z d. murw miejskich XIV/XV-wiecznych naj
lepiej zachowana jest cz nad Wis. Mijamy
kolejno: synn Krzyw Wie pochylon basz
t miejsk z po. XIV w., Bram Klasztorn (w.

59
 Ducha) z 1 po. XIV w., ktr wychodzimy na Bul
war Filadelfijski biegncy po zewntrznej stro
nie murw, Bram eglarsk z 1 po. XIV w., Bra
m Mostow z 1432 r., Bram Wartownia z koca
XIII w. oraz gotycki Dwr Mieszczaski z 1489 r.
Poprzez ul. Przedzamcze wchodzimy w obrb po
oonych na styku z murami obronnymi ruin zam*
ku pokrzyackiego wzniesionego w 2 po. XIII w.
i rozbudowanego w XIV w., z dobrze zachowanym
gdaniskiem i fos zamkow. Zburzony zosta przez
mieszczan w 1454 r. Ruiny odsonite spod ziemi
i poddane pracom konserwatorskim w 1. 195866
zostay zakonserwowane jako pomnik 500 rocznicy
II pokoju toruskiego. Obecnie w podziemiach
i gdanisku mieci si Muzeum historii zamku.
Ul. Przedzamcze idziemy w kierunku pn. do ul.
Krlowej Jadwigi, skrcamy w ni w prawo i do
chodzimy wkrtce do Rynku Nowomiejskiego. Mie
ci si przy nim pod nr 13 Apteka pod Lwem, pod
nr 8 gospoda Pod Modrym Fartachem, zaoona
w 1489 r., przebudowana w XVIII w., a pod nr
17 barokowa gospoda Murarska, mieszczca od
1967 r. Galeri Twrczoci Dziecicej. Wok ryn
ku i przy najbliszych ulicach znajduje si kilka
domw renesansowych i barokowych.
Idziemy na pd. od rynku w ul. w. Jakuba, przy
ktrej wznosi si gotycki koci w. Jakuba z 1.
130950, trzynawowy z wydzielonym prezbiterium,
0 ukadzie bazylikowym. Sklepienia gwiadziste
1 krzyowe. W wyposaeniu wntrza znajduj si
m. in.: stalle z pocz. XVII w., barokowy otarz
gwny z 1731 r. i wielki i'okokowy luk tczowy
z 1733 r., bogato rzebione pnorenesansowe orga
ny z 1611 r., rokokowa ambona z 1770 r.; z obu
stron naw bocznych liczne kaplice z barokowymi
i rokokowymi otarzami z 1. 173070.
Do Rynku Staromiejskiego powracamy ulicami;
Krlowej Jadwigi i Szerok stanowicymi cen
trum handlowe miasta. Warto rwnie zwiedzi
znajdujce si na pn. od Rynku Staromiejskiego
(w odlegoci ok. 300 m), przy Waach gen. Sikor
skiego w d. Arsenale (1824 r.) Muzeum Etnogra

60
ficzne (kultura ludowa pn. Polski, rybowstwo)
z parkiem etnograficznym obiektami zabytko
wego budownictwa drewnianego Kaszub, Kujaw
i Pauk.
Z muzeum kierujemy si Waami gen. Sikorskie
go a nastpnie al. 700-lecia do pl. Rapackiego.
Wyjedajc z miasta w kierunku pd. mijamy na
lewym brzegu* Wisy (w obrbie miasta) ruiny go
tyckiego zamku dybowskiego z 1. 142325, wznie
sionego przez Wadysawa Jagie, a zniszczonego
w czasie wojen szwedzkich (patrz s. 48).
W odl. 13 km na pn. od miasta znajduj si
Piwnice z orodkiem astronomicznym UMK.
Do Ciechocinka wracamy t sam tras lub po
cigiem.

2. Do Inowrocawia przez Suewo, Suchatwk,

Gniewkowo, Wierzchosawice, 51 km
Trasa prowadzi drog drugorzdn w kierunku
pd.-zach. przez obszar yznych Kujaw, na odcinku
do Gniewkowa fragmentami poprzez adne lasy
sosnowe.
Z Ciechocinka wyjedamy drog drugorzdn
przez wsie Odoion i Stawki do Aleksandrowa Ku
jawskiego.
8 km Aleksandrw Kujawski, miasto. Liczy 10,4.
tys. mieszk.
Rozwijajcy si orodek przemysowy. Najwiksze
zakady to: Przedsibiorstwo Robt Budowano-Re-
montowych Przemysu Kruszyw i Surowcw Mi
neralnych Budkrusz, Zakady Produkcji Elemen
tw Budowlanych, Kujawskie Przedsibiorstwo
Produkcji Wikliniarskiej Las, Kujawskie Zaka
dy Poligraficzne Polfa, Wytwrnia Przetworw
Owocowo-Warzywnych Malta.
Opodal dworca kolejowego znajduje si dworzec
PKS.
Miasto powstao w nastpstwie budowy Drogi
elaznej Warszawsko-Bydgoskiej (1862 r.) jako
stacja graniczna pomidzy zaborem pruskim i ro
syjskim. Prawa miejskie otrzymao w 1880 r. W 1.
193275 byo siedzib powiatu. We wrzeniu 1939 r.

'61
toczyy si tu walki. W czasie okupacji panowa
terror hitlerowski, odbyway si masowe egzeku
cje, m, in. w okresie wrzesielistopad 1939 r.
ponad 200 osb przy ul. Marchlewskiego (na miej
scu kani stoi gaz z tablic pamitkow). Zwoki
74 ofiar bombardowania we wrzeniu 1939 r., po
mordowanych w okresie okupacji mieszkacw..
Aleksandrowa Kujawskiego i przylegego powiatu
oraz polegych w walkach o wyzwolenie onierzy
radzieckich pochowano w zbiorowych mogiach na
cmentarzu przy ul. Chopina 26 i wzniesiono pom
niki. Przy pl. Wolnoci znajduje si obelisk Armii
Czerwonej (1951 r.). Jedziemy na pd. przez Star
Wie.

12 km Suewo, wie. We wsi przystanek PKS.

Stanowia w 1. 14581867 miasto. D. wasno Su-
ewskich, a nastpnie Wodziskich, po upadku gos
podarczym w XVII w. rozwina si ponownie w
1 po. XIX w. w zwizku z dziaajcymi tu do ok.
1860 r. komor celn i urzdem granicznym prze
niesionymi pniej do Aleksandrowa.
We wsi znajduje si gotycko-renesansowy ko
ci z 1560 r., jednonawowy, z prosto zamknitym
prezbiterium i wie od zach. Naroa kocioa uj
te s szkarpami. Koci odnawiany by gruntow
nie w 1. 189899. W prezbiterium sklepienie
kolebkowe z lunetami, w nawie do 1898 r. e
browe wsparte na dwu filarach, zastpione obec
nym, zoonym z trzech poprzecznych kolebek roz
dzielonych gurtami. Wystrj wntrza pochodzi z ok.
1900 r. ,w stylu secesyjnym. Rzeby i obrazy
z XVIXVIII w. Do zakrystii prowadz drzwi p-
nogotyckie z okresu fundacji kocioa. W cigu pl.
Zwycistwa i ul. Toruskiej stoj parterowe muro
wane i drewniane domy zlpo. XIX w. Po wsch. stro
nie wsi park krajobrazowy, pozostay po zao
eniach paacowych. Paac barokowy Wodziskich
z 1683 r. zosta rozebrany po poarze w 1945 r.
Obecnie w parku stoi Dom Kultury.
W Suewie trasa skrca na pn. zach. Przez wsie
Popioy i Wygoda, skrajem lasw a nastpnie dro
g rdlen docieramy po 13 km do szosy nr 165

62
biegncej z Torunia do Inowrocawia. Skrcamy
ni w lewo i kierujc si teraz stale na pd. zach.
osigamy Suchatwk.
30 km Suchatwka, wie letniskowa pooona nad
jez. Nowe wrd malowniczych sosnowych lasw,
bogatych w grzyby i jagody. Stanowi cel wycie
czek witecznych torunian. We wsi przystanki
PKP, PKS.
W odlegoci ok. 1,5 km na pn. wsch. znajduje
si miejsce kani 144 mieszkacw Torunia, za
mordowanych 7 XI 1942 r.
Jedziemy dalej na pd. zach.
35 km Gniewkowo, miasto. Liczy 6,8 tys. mieszk.
Orodek drobnego przemysu drzewnego, spoyw
czego, mineralnego i chemicznego. W przeryle
zatrudnionych jest ok. 20% mieszk. W miecie znaj
duje si dworzec PKP i przystanek PKS.
Po raz pierwszy wzmiankowane w 1185 r. Pra
wa miejskie otrzymao prawdopodobnie w 1. 1267
71 z nadania ksicia inowrocawskiego Siemomysa,
potwierdzone w 1450 r. przez Kazimierza Jagiello
czyka. W nastpstwie podziau Kujaw inowrocaw
skich w 1. 131464 miasto byo stolic udzielnego
ksistwa gniewkowskiego, w pniejszych wiekach
(XVIXVIII) siedzib starostwa niegrodowego.
Po zaborze przez Prusy w 1772 r. weszo w skad
powiatu inowrocawskiego. W okresie okupacji
hitlerowskiej panowa tu terror. Ogem hitlerowcy
zamordowali 107 mieszkacw Gniewkowa. Pom
nik ku czci polegych znajduje si na cmentarzu.
Na miejscu d. zamku (kaplicy zamkowej) stoi
jednonawowy koci gotycki z trjbocznie za
mknitym prezbiterium, z XIV w., przebudowany
w XIX i XX w. Wyposaenie wntrza barokowe
i rokokowe z XVIII w. W rynku pod nr 14 stoi
klasycystyczny dom z XVIII w.
y v odlegoci ok. 2 km na pn. w lenictwie Db
ki obelisk i zbiorowe mogiy ok. 3 tys. pomor
dowanych przez hitlerowcw w okresie od jesieni
1939 r. do 1941 r. mieszkacw miasta i powiatu
inowrocawskiego.
Jedziemy dalej na pd. zach.
40 km Wierzchosawice, dua uprzemysowiona

63
wie. Znajduje si tu fabryka wag automatycznych
Toruskich Zakadw Urzdze Mynarskich Spo-
masz, Suszarnia Cykorii a take Stacja Hodowli
Rolin Instytutu Hodowli Buraka Cukrowego. We
wsi przystanki PKP, PKS.
Jadc na pd. zach. przez 45 km Szadowice osi
gamy Inowrocaw.
51 km Inowrocaw, miasto. Liczy 61,2 tys. mieszk.
Jest to duy orodek przemysowy i usugowy,
wany wze komunikacyjny, jedno z wikszych
w kraju uzdrowisk (dzielnica willowo-uzdrowis-
kowa w pn.-zach. czci miasta). W 1. 195676
zbudowano nowe osiedla mieszkaniowe: Sikorskiego
i Toruskie. Komunikacja miejska autobusowa.
Miasto przewidziane jest w planach rozwojowych
jako centrum chemii nieorganicznej na Kujawach,
wielki wze komunikacyjny i uzdrowisko o zna
czeniu krajowym. Rozwija si tu przemys che
miczny, maszynowy, spoywczy i odzieowy. Naj
wiksze zakady to: Inowrocawskie Zakady Che
miczne, Inowrocawska Fabryka Maszyn Rolniczych
Agromet-Inofama, Inowrocawskie Kopalnie Soli,
Zakady Misne, Zakady Odzieowe Torpo, Za
kady Galanterii z Tworzyw Sztucznych Igal
i najwiksza w kraju Huta Szka Gospodarczego
Vitropol-Irena (za. w 1924 r.). W miecie dwor
ce PKP i PKS.
Inowrocaw wzmiankowany by w 1185 r. jako
osada targowa. Prawa miejskie otrzyma w 1. 1231
67. Do po. XIV w. by stolic udzielnego ksistwa
inowrocawskiego, nastpnie stolic wojewdztwa
(do 1772 r.). By miejscem ukadw polsko-krzy-
ackich. W redniowieczu znany z produkcji sukna.
Odkrycie pokadw soli w 1 po. XIX w. zapoczt
kowao kopalnictwo soli (eksploatacja soli techni
k grnicz rozpocza si w 1. 192428 z chwil
gbienia szybu Solno I) i rozwj uzdrowiska
(solanka inowrocawska i borowina posiadaj du
e waciwoci lecznicze, leczy si tu choroby na
rzdw ruchu i reumatyzm, choroby ukadu kre
nia i choroby ukadu trawienia). Inowrocaw jest
miejscem urodzenia H. Hoyera, znakomitego leka
rza i biologa (18341907). W okresie okupacji hit-

64
lerowskiej by terenem krwawego terroru. Na
przedmieciu Bonie w 1. 194045 znajdowa si
obz przejciowy dla Polakw, przez ktry prze
szo ok. 10 tys. osb. Wznosi si tu pamitkowy
obelisk. Przy ul. Mtewskiej znajdowa si nato-

65
miast w 1. 193942 obz jecw angielskich, fran
cuskich i radzieckich, z ktrych ok. 300 zamordo
wano. Stoi tu pomnik.
W okresie po II wojnie wiatowej nastpio dal
sze uprzemysowienie oraz rozwj demograficzny
miasta.
Powanie rozbudowane zostay: Inowrocawskie
Zakady Chemiczne (od 1976 r. trwa budowa tzw.
Mtew II), Inowrocawska Fabryka Maszyn Rolni
czych, Kopalnie Soli (zbudowano now warzelni
soli i szereg urzdze towarzyszcych w Inowroca
wiu oraz w 1970 r. nowy szyb w Grze, pooonej
w odl. ok. 10 km na pd. wsch. od centrum miasta).
Huta Szka Gospodarczego Vitropol-Irena (zbu
dowano nowoczesn wytwrni szka krysztaowe
go), a take Zakady Galanterii z Tworzyw Sztucz
nych Igal i Zakady Misne.
W z n ie s io n e z o sta y r w n ie n o w o c z e sn e b u d y n k i
D r u k a r n i Z a k a d u W y d a w n ic tw C R S, Z a k a d w
P r z e m y s u O d z ie o w e g o M o d u s, p o w sta o i r o z
w in o si sz e r e g z a k a d w sp d z ie lc z y c h . W p r z e
m y le z a tr u d n io n y c h je s t 9 ty s. osb , tj. 15% m ie
sz k a c w .
Poczwszy od 1956 r. nastpi rozwj budowni
ctwa mieszkaniowego. Wzniesione zostay osiedla:
Sikorskiego (1. 195671) na 7,5 tys. mieszkacw.
Toruskie (1. 196974) na 3 tys. 'mieszkacw oraz
rozpoczto budow Piastowskiego (1967 r.) na 10
tys. mieszkacw. Rozbudowano rwnie usugi.
W dziedzinie kultury rozbudowano gmach tea
tru, utworzono Muzeum im. Jana Kasprowicza
(1959 r.), wzniesiono budynek mieszczcy Bibliotek
Rejonow i Klub Midzynarodowej Prasy i Ksi
ki. Od 1967 r. Inowrocaw jest miejscem dorocznych
oglnopolskich konkursw piosenki radzieckiej.
W miecie zachoway si jedynie nieliczne obiek
ty zabytkowe. Idziemy z dworca autobusowego
PKS (u zbiegu ul. Dworcowej i ul. J. Ka.sprowi-
cza) w kierunku pd.-wsch. ul. Dworcow ok. 200
m do skrzyowania z ul. Magorzaty Fornalskiej.
Skrcamy w ni w lewo, aby po ok. 400 m osig
n ul. Torusk.
U zbiegu ul. Toruskiej i ul. Orowskiej wznosi

66
si romaski koci NP Marii, tzw. Ruina, ka
mienny, jednonawowy z pocz. XIII w., o dwu kwa
dratowych wieach, przebudowany na przeomie
XIII/XIV w. i w XVIII w. Spalony w 1834 r. Re
konstruowany w 1. 190102 i w 1. 194553. We
wntrz plaski strop. Na zewntrznej cianie ka
mienne maski z XIII w. Opodal pomnik ku czci
Powstacw Wielkopolskich oraz groby powsta
cw wielkopolskich.

F r a g m e n t z a b u d o w y In o w r o c a w ia

Od Ruiny krtki odcinek przebywamy w kie

runku pd. ul. Dzieryskiego i skrcamy w lewo
w ul. Kiliskiego, przy ktrej w parku znaj
duj si fragmenty murw obronnych z XIV w.
Idc dalej ul. Kiliskiego dochodzimy do Klubu
Midzynarodowej Prasy i Ksiki i Biblioteki Re
jonowej. Obok (frontem do pl. Obrocw Poko
ju) znajduje si Muzeum Miejskie im. Jana Kas
prowicza, mieszczce si w gmachu teatru, posia
dajce dziay: historyczny i biograficzno-pamit-
karski powicony wybitnjTO ludziom Kujaw zach.,
a przede wszystkim J. Kasprowiczowi, S. Przyby
szewskiemu, G. Zieliskiemu i H. F. Hoyerowi.
Dochodzimy do ul. Krlowej Jadwigi, stanowicej
centrum handlowe miasta.

67
 Przy ulicach: Krlowej Jadwigi, Dworcowej,
Marchlewskiego, Kiliskiego, pl. Obrocw Poko
ju oraz wok Rynku wznosz si secesyjne ka
mienice.
Skrcamy w lewo w ul. Krlowej Jadwigi, kt
r po ok. 100 m dochodzimy do Rynku. Ogldamy
tu oznaczone (w bruku) miejsce zburzonej wiey
ratuszowej, tablic wskazujc miejsce urodzenia
znanego histologa H. F. Hoyera oraz zegar sonecz
ny z herbami miasta z mozaiki na cianie tego
domu.
Z Rynku, kierujc si w lewo ul. Fam, docho
dzimy do pnogotyckiego kocioa w. Mikoaja
z przeomu XV/XVI w. Trjnawowy, o ukadzie
bazylikowym, z trjbocznie zamknitym prezbite
rium. Posiada krzyowe sklepienie nawy. Wypo
saenie wntrza jest barokowo-rokokowe z XVII
i XVIII w. i zawiera m. in. szcztki nagrobka
alabastrowego Radojewskich z 1762 r. Na uwag
zasuguj rwnie w prezbiterium barwne witrae
z okresu midzywojennego przedstawiajce spot
kanie krlowej Jadwigi z Krzyakami w Inowro
cawiu w 1397 r. i powstacw wielkopolskich, z 1.
191819.
Z kocioa wychodzimy na u. Staszica, stano
wic tzw. obwodnic zach. Starego Miasta, i kie
rujemy si na pn. Po ok. 400 m osigamy skrzyowa
nie z u. Solankow, prowadzc w kierunku zach.
do uzdrowiska. U zbiegu ulic: Staszica i Solankowej
stoi pomnik Jana Kasprowicza z 1930 r. proj. E.
Haupta, zniszczony przez hitlerowcw, zrekonstruo
wany w 1966 r. W pn. czci miasta przy ul. K.
Marcinkowskiego na cmentarzu mogiy polegych
i pomordowanych z 1. 193945.
Idziemy z Rynku ul. Poznask na pd. wsch.
W odlegoci ok. 3 km od centrum dzielnica Szym-
borze, gdzie urodzi si J. Kasprowicz (18601926);
w miejscu, gdzie znajdowa si dom poety, stoi
budynek z izb pamitek po poecie.
W odlegoci ok. 11 km od miasta znajduje si
ojewo, miejsce urodzenia S. Przybyszewskiego
(18681927).
Do Ciechocinka wracamy t sam tras.

68
3. Do Powie przez Aeksandrw Kujawski, Sue
wo, Zakrzewo, Sdzin, Radziejw, 50 km
Trasa prowadzi drogami drugorzdnymi 'przez
obszar tzw. Kujaw wschodnich, sabo zalesionych
(jedynie ok. 3% powierzchni zajmuj lasy), bez
jezior i o sabo zrnicowanej konfiguracji tere
nowej. Od Aleksandrowa Kujawskiego do Radzie
jowa (w kierunku pd.) prowadzi Szlakiem Powsta
nia Styczniowego na Kujawach, dalej do wsi Po-
wce (kierunek wsch.) Szlakiem okietka.
Z .Ciechocinka jedziemy najpierw w kierunku
pd.-zach. drog drugorzdn do Aleksandrowa Ku
jawskiego, a std w kierunku pd. przez Suewo
(patrz s. 62) Przybranowo do Straszewa.
18 km Straszewo, wie. We wsi przystanek PKS.
Drewniany jednonawowy koci parafialny z 1780
r., wielokrotnie remontowany w XIX i XX w. Prez
biterium jest zamknite trjbocznie, od zach. wzno
si si czworoboczna wiea. Polichromia pochodzi
z 1894 r., wyposaenie jest gwnie rokokowe.
Jedziemy dalej na pd. przez Seroczki do Zakrze
wa.
23 km Zakrzewo, wie. We wsi przystanek PKS.
Stoi tu drewniany barokowy koci poklasztorny
z 1745 r. o wystroju barokowym, z malowidami
na chrze muzycznym. Opodal wznosi si klasy-
cystyczny budynek klasztorny z 1820 r. Przed ko
cioem drewniana dzwonnica i kapliczka NMP
z XIX w. Poczta mieci si w d. karczmie z 1 po.
XIX w., z dobrze zachowan stolark. Przydrona
figura w. Jzefa pochodzi z XVIII/XIX w.
Jedziemy na pd.
28 km Sdzin, wie. Na miejscu przystanek PKS.
We wsi drewniany jednonawowy, wzniesiony ok.
1750 r. koci parafialny, kilkakrotnie remontowa
ny w XIX i XX w. W kociele trjbocznie zam
knite prezbiterium, od zach.. kwadratowa wie
a. Wntrze z pozornym sklepieniem kolebkowym,
polichromia, ludowo-rokokowa prawdopodobnie z 2
po. XVIII w. W wyposaeniu barokowym i roko
kowym liczne obrazy i rzeby XVII/XVIII-wiecz-
ne. We wsi wiatrak-kolak z XIX w.
Jedziemy dalej na pd.

69
 27 wrzenia 1331 r. na polach pod Powcami woj
ska Wadysawa okietka stoczyy wielk bitw
z wojskami zakonu krzyackiego. Bitwa miaa du
e znaczenie strategiczne i moralne dla ora pol
skiego. Bya pierwszym powanym starciem zbroj
nym z Krzyakami, a zarwno jej przebieg jak
i wielko strat krzyackich upewniy rycerstwo
polskie o moliwociach pokonania Zakonu. W efek
cie bitwy powieckiej nie doszy do skutku pla
ny podboju Kujaw. W 1909 r. wzniesiono kaplic
mauzoleum. Usypany w 1931 r. na dawnym polu
bitwy kopiec zosta w czasie okupacji zniszczony.
W 1961 r. na nowo usypanym kopcu zbudowano
kamienny obelisk wg proj. pi'of. Stefana Narb-
skiego, a we wsi szko Tysiclecia. W parku
o bogatym starodrzewiu stoi klasycystyczny dwr,
zbudowany w 1759 r. i przebudowany w 1860 r.
z czciowo zachowan stolark z XVIII i XIX w.,
drzwi intarsjonowane. Przy drodze do Witowa
cmentarz ryeerstwa polskiego polegego w bitwie.
Z Powie moemy powrci do Ciechocinka tra
s, ktr przybylimy, lub udajc si dalej w kie
runku wsch. przez Brze Kujawski dawn sto
lic ksistwa, a pniej wojewdztwa brzesko-ku
jawskiego, dzi rozwijajcy si orodek przemysu
spoywczego, pooony malowniczo na niewielkim
wzniesieniu, z zachowanymi obiektami zabytkowej
architektury i budownictwa i przez Pikutkowo
dotrze do Wocawka (patrz str. 73). Tu skrcamy
w kierunku pn.-zach. i tras E 16 kierujemy si
do Ciechocinka.

4. Do Dobrzynia nad Wis przez Turzno, Konstan

tynowo, Zbrachlin, Janowice, Rzinowo, Woca
wek, Szpctal Dolny, 48 km.
Trasa o zrnicowanej konfiguracji terenowej.
Do skrzyowania drg w Odolionie prowadzi dro
ga drugorzdna, std do Wocawka szos midzy
narodow E 16, po przekroczeniu Wisy we Wo
cawku ponownie drugorzdna wysok skarp
nadwilask. Na odcinku od Wocawka do Do
brzynia nad Wis stanowi fragment Szlaku o
kietka.

72
 z Ciechocinka wyjedamy w kierunku pd.-zach.
Po ok. 2 km skrcamy w lewo w kierunku wsch.
Tras E 16 poprzez wsie: Turzno, Konstantynowo,
Zbrachlin, Janowice i Rzinowo docieramy do Wo
cawka. Odcinek ten mona przejecha trudniejsz,
ale ciekawsz krajoznawczo tras poprzez Raci
ek (patrz str. 46) i Nieszaw (patrz str. 47).
19 km Janowice, wie. We wsi przystanek PKS.
W parku krajobrazowym wznosi si, usytuowany
na wzniesieniu, murowany, zbudowany w 2 wier
ci XIX w. pnoklasycystyczny dwr parterowy
z gankiem na - osi elewacji frontowej. Od frontu
aleja dojazdowa.
W odlegoci ok. 2 km w lewo od szosy E 16
ley wie Lubanie, darowana w 1259 r. przez wo
jewod czyckiego Bogusza kapitule katedralnej
we Wocawku. Przystanki PKS i PKP. We wsi
neogotycki koci z 1909 r., w ktrym wykorzy
stano fragmenty starego kocioa z kamienia pol
nego, wg tradycji pochodzcego z ok. XII w. i prze
budowanego w XVI w. W zakrystii sklepienie ko
lebkowe. W wyposaeniu kilka obrazw i rzeb
barokowych z XVIIXVIII w.

36 km Wocawek, miasto wojewdzkie od 1975 r.

Liczy 93 tys. mieszk. Odznaczone w 1966 r. Orderem
Sztandaru Pracy I klasy. Pooone malowniczo nad
Wis, na granicy Kujaw i ziemi dobrzyskiej. Du
y orodek przemysowy. Rozwija si tu przemys
papierniczy (najwiksza w Polsce fabryka celu
lozy zaoona w 1895 r.), metalowy (Kujawskie Za
kady Maszyn Rolniczych, Wocawska Fabryka
Lin i Drutu Drumet, Kujawska Fabryka Mano
metrw Mera-KFM), spoywczy (Kujawskie Za
kady Koncentratw Spoywczych, Kujawskie Za
kady Przetwrcze Owocowo-Wrzywnicze, Zaka
dy Wytwrcze WSS Spoem), ceramiczny (Zjed
noczone Zakady Ceramiki Stoowej Cerpol) oraz
chemiczny (Kujawska Fabryka Lakierw, Zakady
Azotowe). Trwa przebudowa centrum i budowa no
wych dzielnic mieszkaniowych (Zazamcze, Wschd).
Komunikacja miejska autobusowa. W miecie
dworce PKP i PKS. W 1. 196270 zbudowano naj-

73
 31 km Krzywosdz, wie. We wsi przystanek
PKS.
Pod wsi 19 lutego 1863 r. ponis klsk oddzia
powstaczy w skadzie ok. 100 ludzi pod dowdz
twem przybyego z Francji gen. Ludwika Miero
sawskiego. Zapocztkowaa ona upadek dyktato
ra. We wsi znajduje si dwr pnoklasycystyczny
z po. XIX w. (obecnie plebania) z ryzalitem od
frontu i dwukondygnacjow wie od wsch. Po
rodku wsi wznosi si neogotycki zajazd z ok. po.
XIX w. oraz neogotycki drewniany koci para
fialny z 1851 r., o wystroju rwnie neogotyckim
i dzwonnicy z tego samego okresu.
Jadc dalej na pd. osigamy Dobre.
34 km Dobre. Dua uprzemysowiona wie z cu
krowni zbudowan w 1908 r. We wsi przystanek
PKS. 19 lutego 1863 r. po przegranej bitwie pod
Krzywosdzem gen. Ludwik Mierosawski wycofa
si do Dobrego, gdzie ponis jeszcze jedn klsk.
Opodal osiedla pracowniczego cukrowni znajduje
si mogia powstacza upamitniona kamieniem
narzutowym.
Z Dobrego jedziemy na pd. do Radziejowa.
41 km Radziejw, miasto. Liczy 4,5 tys. mieszk.
Pooone jest na piaszczystym wzgrzu (126 m
n.p.m.). Prawa miejskie uzyskao w 1252 r. z nada
nia ksicia kujawskiego Kazimierza I. Sabo uprze
mysowione: Zakad Produkcji Zabawek (1971 r.).
Bydgoska Spdzielnia Pracy Synteza. Ludno
utrzymuje si prawie wycznie z usug i rolnictwa.
W miecie przystanek PKP wskotorowej i PKS.
Wzmiankowany w 1142 r. Radziejw stanowi
przed nadaniem praw miejskich wasno klasz
toru w Mogilnie, a nastpnie kapituy w Poc
ku. W 1298 r. Wadysaw okietek nadaje miastu
powtrny przywilej lokacyjny, obdarzajc je, po
dobnie jak pniej Wadysaw Jagieo, przywile
jami handlowymi. Wg tradycji miasto zwizane
jest z osob Wadysawa okietka, ktrego ona
\
Jadwiga w czasie wygnania okietka znalaza wraz \

z dziemi schronienie w domu mieszczanina Gerka.

Od XIV w. do II rozbioru Polski miasto stano
i /
wio siedzib starostwa grodowego oraz sdw

70
 ziemskiego i grodzkiego, a take miejsce wspl
nych sejmikw wojewdztw; brzesko-kujawskie
go i inowrocawskiego. Po krtkim okresie pomy
lnoci, przypadajcym na koniec XV w. i 1 po.
XVI w., najazd szwedzki w 1657 r. oraz kolejne
poary spowodoway upadek gospodarczy miasta.
W 1720 r. zorganizowana zostaa w Radziejowie
pierwsza na Kujawach Szkoa Pijarw (Kolegium),
ktr po dwukrotnym zniszczeniu przez poar prze
niesiono w 1845 r. do Wocawka. W 1870 r., w od
wet za stacjonowanie wojsk powstaczych Ludwika
Mierosawskiego, Radziejw straci prawa miejskie
i odzyska je dopiero w 1917 r. Faktyczny rozwj
miasta nastpi po 1956 r., kiedy Radziejw zosta
siedzib powiatowych wadz, a w miecie zbudo
wano pierwszy zakad przemysowy (mieszalni
pasz) oraz osiedle mieszkaniowe (przy ul. Mar
chlewskiego).
Do dzi zachoway si jedynie nieliczne zabyt
kowe obiekty architektury. W rynku w pierzei pd.
znajduje si ratusz zbudowany w 1. 182226 praw
dopodobnie wg proj. H. Szpilowskiego, przebudo
wany w 1852 r. (utraci cechy stylowe). Wzdu
wsch. pierzei rynkowej dochodzimy do znajduj
cego si u zbiegu z ul. wierczewskiego klasztoru
kocioa Franciszkanw, fundowanego w 1. 1330
31 przez krla Wadysawa okietka, pierwot
nie jednonawowego, przebudowanego po poa
rach w 1. 1657 i 1704 oraz w 1930. Wntrze kryte
jest sklepieniami krysztaowymi 1930 r., wspar
tymi na nowych filarach. Wystrj barokowy i roko
kowy. Powracamy na rynek. W odlegoci ok. 100 m
na pd. od rynku stoi jednonawowy gotycki koci,
zbudowany w 1331 r., restaurowany w XVI w., wie
lokrotnie niszczony poarami, odbudowany i prze
budowany w stylu neogotyckim w 1. 186064, z ka
plic z 1913 r. Wystrj kocioa neogotycki. Idzie
my dalej ok. 500 m na pd.-wsch. kraniec miasta,
gdzie stoi wiatrakkolak z 1765 r. Na rynek po
wracamy ul. Kociuszki.
Z Radziejowa jedziemy na wsch. do Powie.
50 km Powcc, wie. We wsi przystanek PKP
wskotorowej i PKS.

71
 Lipno,Ryp'0

I. K o c i w . J a n a 2. M u z eu m H is to r ii M ia sta 3. P o m n ik
J. M a r c h le w s k ie g o 4 . K a te d r a 5. K o c i w . W ita lisa
6. K o c i i k la s z to r R e fo r m a t w

wiksz w kraju zapor i hydroelektrowni na

Wile o mocy 160 MW. Poprzez luz, jaz i zapo
r biegnie most czcy lewobrzen cz Wocaw
ka z Nasigniewem. Dziaa Muzeum Kujawskie (ar
cheologia, przyroda, etnografia, ceramika ze szcze
glnym uwzgldnieniem fajansu). Muzeum opie
kuje si hafciarstwem na Kujawach wschodnich.
Od 1952 r. dziaa amatorski Teatr ZNP, od

74
1957 r. Towarzystwo Mionikw Kultury, a od
1973 r. organizowane s Biennale Fajansu Wo
cawskiego.
Wocawek to jedno z najwikszych miast Poski
piastowskiej. Od 1124 r. do 1793 r. by wasnoci
biskupw kujawskich. Prawa miejskie otrzyma
przed 1255 r., powtrnie nadano je w 1339 r. w na
stpstwie zniszcze krzyackich. By tu port rzecz
ny, a od 1520 r. gwna komora celna dla han
dlu wilanego. W okresie odrodzenia miasto sta
nowio powany orodek kulturalny. Tu dziaa bp
Piotr Mosiski z Bnina i prof. uniwersytetu bo-
loskiego, astronom Mikoaj Wdka. Wojny szwedz
kie zahamoway dalszy rozwj. Za Stanisawa
Augusta rozpoczto porzdkowanie miasta. W 1.
17931806 Wocawek by w zaborze pruskim, od
1815 r. w granicach Krlestwa Polskiego. W 1799 r.
zaoono we Wocawku pierwsz w kraju fa
bryk papieru, a w 1816 r. fabryk cykorii. Roz
wj przemysu nastpi w XIX w. W 1853 r. uru
chomiono eglug parow na Wile, w 1862 r. ko
munikacj kolejow, a w 1866 r. przerzucono przez
Wis most ywowy. Miasto jest znane z walk kla
sowych przed I wojn wiatow i w okresie mi
dzywojennym. Tutaj urodzili si Julian Marchlewski
(1866 r.) i laureat nagrody Nobla w dziedzinie me
dycyny T. Reichstein (1897 r.). W czasie okupacji
hitlerowskiej dokonywano tu masowych areszto
wa, egzekucji, wywoono do obozw koncentra
cyjnych. W grudniu 1939 r. nastpia likwidacja
dzielnicy bezrobotnych Grzywna, a w 1942 r.
getta ydowskiego. W miecie znajduj si liczne
upamitnione miejsca martyrologii, m. in. tablice
pamitkowe przy ul. Kociuszki 26 na budynku
fabryki Linodrut, mieszczcym w czasie okupa
cji siedzib gestapo, i przy ul. Sowackiego 4a
na budynku Inspektoratu Owiaty, ku czci 217
nauczycieli Wocawka i okolicy. Wyzwolenie mia
sta nastpio 20 I 1945 r.
Pierwsze lata po wyzwoleniu charakteryzoway
si gwnie odbudow i rozbudow potencjau
przemysowego (zniszczonego w ok. 30% przez oku
panta hitlerowskiego), zwaszcza najwikszych za-

75
kadw, a take przebudow ycia spoeczno-kultu
ralnego. Bezporednie zniszczenia wojenne wynio
sy ok. 13,5% budownictwa mieszkaniowego. W la
tach nastpnych przystpiono do dalszego uprze
mysowienia miasta poprzez budow nowoczesnych
zakadw: Chodni Skadowej (1952 r.), Fabryki
Waniliny w Kujawskich Zakadach Koncentratw
Spoywczych (1956 r.). Kujawskiej Wytwrni Ter
mometrw i Wocawskich Zakadw Wkienni
czych (1957 r.). Wytwrni Celulozy Somowej
(1964 r.) w Zakadach Ceulozowo-Papierniczych,
Zakadw Porcelany Stoowej (1967 r.) oraz kom
binatu chemicznego, jednej z najnowoczeniejszych
fabryk nawozw Zakadw Azotowych (1974 r.).
Zatrudnienie w przemyle wzroso z 5,5 tys. osb
(1946 r.) do 24,3 tys. osb (1976 r.). W lad za roz
wojem przemysu nastpowaa ikwidacja zanied
ba w zakresie usug, gospodarki komunalnej
i mieszkaniowej. Powstay nowe osiedla mieszka
niowe: Bukowo, Traugutta i najwiksze, w pn.-
-zach. czci miasta Zazamcze (1. 196777) na
28 tys. mieszkacw. Wschd (1. 197477), yt
nia Barska na 12,5 tys. mieszkacw. Wzniesio
no rwnie nowoczesny szpital na 467 ek
(1963 r.), ha sportow (1966 r.), budynek teatru
(1967 r.), hotel (1972 r.), dworzec PKP PKS
(1974 r.). W 1951 r. wprowadzono sta komunika
cj miejsk, w latach siedemdziesitych przyst
piono do przebudowy rdmiecia i jego ukadu
komunikacyjnego. W 1. 194676 ilo mieszka
cw wzrosa z 48,1 tys. do 92,9 tys. osb.
Planuje si, e do 1990 r. ludno miasta prze
kroczy 120 tys. mieszkacw. Blisko 70 tys. pra
cowa bdzie w zakadach uspoecznionych, w tym
38 tys. w przemye. Wraz z rozwojem gospodar
czym nastpi rozwj budownictwa mieszkaniowego,
gwnie w pd. dzielnicy miasta (dzielnica Poudnie
zlokalizowana w pamie brzeskim liczy bdzie
ok. 40 'tys. mieszkacw), podczas gdy przemys
zokaizowany zostanie przede wszystkim we wsch.
dzielnicy nad Wis. Budownictwo jednorodzinne
zlokalizowane zostanie na obszarze Szpetala. Na

76
stpi rwnie modernizacja rdmiecia i dalsza
przebudowa ukadu komunikacyjnego. ,
Ukad przestrzenny miasta pochodzi gwnie
z okresu reguacji w XIX w. Z tego okresu pocho
dzi rwnie kasycystyczna zabudowa ulic. Zwie
dzanie rozpoczynamy od Starego Rynku. Z zabyt
kowych obiektw architektury Wczeniejszych epok
naley wyrni: Stary Rynek z gotycko-baroko-
wymi pitrowymi domami z XVIII w. pod nr 14
i 15 (od 1969 r. Muzeum Historii Miasta) i pno-
gotyckim jednonawowym, z pkolicie zamkni
tym prezbiterium, kocioem w, Jana z 1538 r.,
z kwadratow wie od zach. i prostoktnymi ka
plicami od pd. i pn., o wystroju barokowo-rokoko-
wym z po. XVIII w. W pd. czci rynku na
zakoczeniu ul. 3 Maja stoi pomnik J. Mar
chlewskiego, wg proj. S. Horno-Popawskiego.
Ze Starego Rynku idziemy w kierunku zach. ul.
Tumsk, ktra doprowadza nas do pl. Kopernika.
Po prawej stronie na rwnolegej ul. Zamczej
wznosi si murowany piciokondygnacyjny spich
lerz z 1859 r. Drewniany, parterowy tzw. Czarny
Spichrz wznosi si natomiast w przedueniu ul.
Tumskiej przy ul. Toruskiej 2b.
Przy pl. Kopernika wznosi si trjnawowa, o u-
kadzie bazylikowym, z trjbocznie zamknitym
prezbiterium, katedra gotycka z 1. 134065, rozbu
dowana w XVI w. przebudowana wg proj. K.
Stryjeskiego w 1. 187586 (wiee) i 1. 189193
w stylu neogotyckim. Dwie kwadratowe wiee
w fasadzie zach. We wntrzu szereg kaplic, W pre
zbiterium znajduj si gotyckie witrae z ok. 1360 r.
i witrae J. Mehoffera, stalle z po. XVII w., sre
brny otarz z kaplicy w Ldzie z 1774 r., rzeby
i obrazy z XIV i XV w. W kaplicy w, Marcina
rzeby romaskie z XIII w. Liczne nagrobki i epi
tafia biskupw i kanonikw z XVXIX w., m. in.
w kaplicy w, Jzefa pnogotycki nagrobek bpa
Piotra z Bnina, z 1493 r. dzieo Wita Stwosza,
gotycki obraz Wniebowzicia NMP Franciszka
z Sieradza z 1480 r. W nawie tablica pamitkowa
ku czci biskupa M. Kozala i 220 ksiy diecezji

77
wocawskiej pomordowanych w obozach i wizie
niach hitlerowskich.
Niedaleko katedry u zbiegu pl. Kopeimika
z ul. Seminaryjn stoi gotycki jednonawowy
koci w. Witalisa z 1339 r., poczony od 1843 r.
z neogotyckim budynkiem seminarium duchownego.
Idziemy dalej ul. Waryskiego w kierunku pd.
W centrum miasta (pl. Wolnoci) stoi barokowy
koci i klasztor Reformatw z 1. 163944, rozbu
dowany i przebudowany w XVIII i XIX w. Ko
ci jest dwunawowy z trjbocznie zamknitym
prezbiterium i wntrzem nakrytym sklepieniem
kolebkowym; wyposaenie wntrza i'okokowe
z 1768 r.

s t a r a d z w o n n ic a w e W o c a w k u

Na pl. Wolnoci pomnik Wdzicznoci. Na

cmentarzu wojskowym przy ul. Szopena (dojcie
z pl. Wolnoci ul. Warszawsk a nastpnie ul. Szo
pena na pd, wsch.) znajduj si mogiy onierzy
WP polegych we wrzeniu 1939 r., onierzy Armii
Czerwonej polegych w 1945 r. oraz ofiar terroru
hitlerowskiego.

78
 w odlegoci ok. 6 km na zach. od miasta po
oone jest uzdrowisko siarczano-wapienne Wie
niec, odkryte w wyniku prowadzonych prac poszu
kiwawczych w 1922 r., a uruchomione staraniem
zawizanego 19 IV 1923 r. towarzystwa Zdrojo*
wisko Siarczane Wieniec, w formie prowizorycz
nych azienek najpierw na sze, a od 1925 r. na
osiem wanien.
Do 1939 r. wybudowano nowoczesny Dom Zdro
jowy oraz szos do uzdrowiska. Uruchomiono rw
nie wskotorow kolejk dojazdow. Wzniesiono
take szereg prywatnych will, udostpnianych la
tem kuracjuszom.
Po II wojnie wiatowej powstay dwa sanatoria
dziecice, a uzdrowisko zostao przejte przez pa
stwo. '
Uzdrowisko posiada bogate zoa termalnej so
lanki (o temperaturze dochodzcej do 38C), wd
siarkowo-siarczanowych (o wydajnoci 27 tys. mV
godz.) i borowiny (zalegajcych na pow. 60 ha).
Atrakcyjnie pooone wrd sosnowych lasw, od
znacza si agodnym, maobodcowym, korzystnie
wpywajcym na nerwicowcw i'nadcinieniowcw
mikroklimatem (o niewielkich wahaniach tempe
ratury). Podstawowy profil leczniczy stanowi w
Wiecu choroby narzdw ruchu i reumatyczne.
Po rozbudowie. i modernizacji bazy przyrodolecz
niczej (kpiele kwasowglowe, borowinowe, fizy
koterapia, parafinowanie, masa leczniczy) w os
tatnich latach uzdrowisko dysponuje obecnie 414
kami, w tym 140 kami dla dzieci dotknitych
chorobami reumatycznymi, zwaszcza gorczk reu
matyczn (dzieci przebywaj w trzech sanatoriach:
dla dziewczt, chopcw i dzieci w wieku przed
szkolnym) oraz 274 kami dla chorych leczcych
si tu na niektre schorzenia zawodowe, np. pyli
c (w 1972 r. wzniesione zostao w Wiecu nowo
czesne sanatorium Zwizku Zawodowego Hutni
kw Hutnik). Do 1990 r. planuje si dalsz roz
budow uzdrowiska do ok. 1200 ek, w tym 200
dla dzieci (reumatologia, kardiologia i rehabilita
cja narzdw ruchu).
W uzdrowisku przystanki WPK i PKS.

79
 Na miejscowym cmentarzu zbiorowa mogia
i pomnik ku czci 32 onierzy WP polegych we
wrzeniu 1939 r.
Po zwiedzeniu Wocawka udajemy si przez
most na Wile w kierunku pn. Przejedamy przez
Szpetal Dolny.
28 km Szpetal'Dolny stanowi przedmiecie poo
one na prawym brzegu Wisy, wczone do Wo
cawka w 1927 r. Nazwa pochodzi od istniejcego
tu w XII w. przy przeprawie przez Wis szpitala
benedyktyskiego, pniej cysterskiego, sucego
jako schronienie dla podrnych.
Na stromych i urwistych stokach doliny Wisy,
dochodzcych do 90 m wys., pomidzy mostem
drogowym a tam na Wile znajduje si rezerwat
leno-stepowy Kulin o pow. 15,46 ha. Podlegaj
w nim ochronie zespoy zarolowe i stepowe z naj
pikniejszym w Polsce skupieniem dyptamu jesio
nolistnego zwanego krzakiem gorejcym, atwo
ulegajcego samozapaleniu na skutek wydzielania
atwopalnych olejkw eterycznych. Rosn tu rw
nie pojedynczo dby, wiz pospolity, brzoza, mo
drzew i jesion, tarnina, gg i dzika ra, a na po
lanach bogata (kilkanacie gatunkw) rolinno
kserotermiczna, m. in. ostnica Jana, zawilec wie
lokwiatowy i in.
Jedziemy dalej wijc si malowniczo serpentyn
drogi nr 167, docieramy do Szpetala Grnego, gdzie
skrcamy w prawo w kierunku wsch. i po 18 km
drog drugorzdn przez Nasigniewo, Krojczyn
i Dyblin osigamy Dobrzy nad Wis.
38 km Krojczyn, wie. Przystanek PKS. We wsi
dwukondygnacyjny drewniany spichlerz podworski
z koca XVIII w. z wntrzem krytym stropami
belkowymi,
42 km Dyblin, wie. We wsi przystanek PKS.
Dwr klasycystycznj^ pierwotnie parterowy z fa
cjat i kolumnowym, wgbnym portykiem od fron
tu, wzniesiony w 2 wierci XIX w. i przebudowa
ny w 1967 r, na szko, pooony w parku krajo
brazowym z po. XIX w. z okazami starych dbw.
48 km Dobrzy nad Wis, miasto. Liczy 2,2 tys.
mieszk. Malowniczo pooony na wysokiej skarpie

80
 nad Wis. W miecie znajduje si przystanek PKS.
Dawny grd graniczny ksit mazowieckich na
wanym szlaku handlowym, prowadzcym z Rusi
przez Mazowsze nad morze. Czste najazdy Pru
sw i Litwinw spowodoway utworzenie w 1209 r.
przez bpa Chrystiana zakonu rycerskiego Braci
Chrystusowych (zwanych take Dobrz3 mskimi), kt
ry ksi Konrad Mazowiecki osadzi w Dobrzy
niu. Uposaenie zakonu stanowiy tereny przyna
lene do kasztelanii dobrzyskiej, cignce si na
pn. pasem szerokoci 20 km od Wisy do rde
rzeki Ruziec. W 1. 130406 ksi Ziemowit, pa
nujcy nad kasztelani dobrzysk, wykorzystujc
moment zachwiania si wadzy ksit kujawskich
nad pasem ich posiadoci nad Drwc opanowa
pozostae tereny midzy Rucem a Rypienic, przy
czajc je do terytorium dobrzyskiego, ktre od
td przeksztacio si w ksistwo. W Rzeczypospoli
tej szlacheckiej ziemia dobrzyska stanowia od
rbn jednostk z wasnym sejmikiem. W 1717 r.
zostaa wczona do woj. brzesko-kujawskiego,
a nastpnie inowrocawskiego. Po II rozbiorze prze
sza pod zabr pruski, a po kongresie wiede
skim do Krlestwa Polskiego. W okresie mi
dzywojennym do 1938 r. naleaa do woj. warszaw
skiego, a nastpnie do woj. pomorskiego (w 1.
195075 bydgoskiego), od 1975 r. naley do woj.
wocawskiego.
Dobrzy uzyska przywilej lokacyjny w po. XIII
w. (przed 1239 r.) i rozwin si znacznie jako
orodek handlowy i siedziba komory celnej. Wkrt
ce sta si przedmiotem agresji krzyackiej i przez
kilka lat by okupowany przez Zakon, ktry wcho
n Braci Dobrzyskich. Zmuszeni do zwrotu Do
brzynia, Krzyacy wielokrotnie jeszcze najedali
i upili ziemi dobrzysk. W 1409 r. po bohater
skiej obronie zdobyli i spalili miasto, a jego obro
cw i ca ludno wymordowali. Po I pokoju
toruskim (1411 r.) miasto wrcio do Poski.
W XVI w. Dobrzy by jednym z wikszych miast
polskich prowadzcych oywiony handel z Gda
skiem. Miasto upado w okresie wojen szwedzkich,
a brak przemysu i pooenie na uboczu od nowych

81
 szlakw komunikacyjnych zahamoway jego dal
szy rozwj.
Z zabytkw zachowa si zesp poklasztorny
oraz do.-n klasycystyczny z XIX w. (apteka) przy
ul. Franciszkaskiej. Koci pochodzi z koca
XIV w., przebudowany zosta w XIX w. i na pocz.
XX w. Wyposaenie wntrza stanowi: otarz
gwny, dwa boczne otarze i ambona w stylu
barokowym. Tablica z 1909 r. upamitnia rocznic
bohaterskiej obrony zamku- na tablicy w rod
ku herb Chemickich, gwnych jego obrocw,
Do kocioa przylegaj zabudowania poklasztorne
z XIV w., przebudowane na przeomie XVIII
i XIX w. Na pd. kracu miasta w miejscu zwa
nym Gr Zamkow znajduj si resztki grodzis
ka na wysokiej skarpie nadwilaskiej (na pozo
staociach wau stoi krzy i obelisk).
W Dobrzyniu urodzi si Adam Adamandy Ko
chaski (16311700) matematyk, profesor uni-
,wersytetv/ w Pradze, Florencji i Moguncji, oraz
Nawojka pierwsza w Polsce kobieta, ktra uko
czya Uniwersytet Jagielloski. Na cmentarzu gro
by zamordowanych przez hitlerowcw Polakw.
Do Ciechocinka wracamy t sam tras.

5. Do Skpego przez Nieszaw, Bobrowniki, Rado-

mice. Lipno (Kik), Karnkowo, 46 km
Trasa prowadzi drogami drugorzdnymi przez
centraln cz ziemi dobrzyskiej, o zrnicowa
nej konfiguracji terenowej (fragment Pojezierza
Dobrzyskiego).
Odcinek trasy z Ciechocinka do Nieszawy (10 km)
przebywamy szos biegnc przez Siarzewo i Dy-
miec. W Nieszawie (patrz str. 47) przeprawiamy
si promem na prawy brzeg Wisy w rejonie wsi
Miszek. Skrcamy w prawo i drog biegnc rw
nolegle do Wisy na wysokiej skarpie, przez Ry-
bilwy docieramy po ok, 8 km do Bobrownik.
18 km Bobrowniki, wie. W 1. 14031868 stano
wia miasto. Malowniczo pooona na wj'-sokim
brzegu Wisy. We wsi przystanek PKS.
Osada wzmiankowana w 2 po. XIII w, (ok. po.
XIV w, istniaa tu komora celna na Wile).

82
w 1377, r. drog zastawu przesza W rce krzy
ackie. Zakon wznis tu obronny zamek i nada
Bobrownikom prawa miejskie. Miasto nie rozwi
no si jednak. Po powrocie ziemi dobrzyskiej
do Polski utworzono tu siedzib starostw, ktra
w 1768 r. zostaa przeniesiona do Rypina.
Na wyspie znajduj si fragmenty ceglanego,
gotyckiego krzyackiego zamku, zbudowanego w
1398 r. na planie zblionym do kwadratu, przez
wielkiego mistrza Konrada von Jungingen. W 1.
13981410 zamek by w posiadaniu Krzyakw,
od 1411 r. miecia si w nim siedziba starostwa
grodowego, w XVIII w. popad w ruin.

R u in y z a m k u w B o b r o w n ik a c h

Koci wg# proj. J. Kalinowskiego pochodzi

z 1787 r., halowy, ze stropem we wntrzu i kwa
dratow wie od pn. wsch. Wystrj jest barokowy.
Na skwerku pomidzy ul. Senatorsk i ul. Wo
cawsk znajduje si mogia 23 Polakw zamor
dowanych 12 i 13 X 1939 r. przez hitlerowcw w
Radomicach. Stoi tu pomnik.
W Bobrownikach skrcamy w kierunku pn.-wsch.
i poprzez lasy sosnowe nadlenictwa Bobrowniki
dojedamy po 12 km do wsi Radomice.
30 km Radomice, wie. W padzierniku 1939 r.
Niemcy rozstrzelali tu 23 Polakw, mieszkacw

83
Bobrownik i Radomie. Ekshumowane zwoki po
chowano na skwerku w Bobrownikach.
Skrcamy w lewo na szos nr 167, biegnc w
kierunku pn. do Lipna.
36 km Lipno, miasto. Liczy 11,6 mieszk. Pooo
ne jest nad rzek Mie, w centrum ziemi dobrzy
skiej. Sabo uprzemysowione, w przemyle za
trudnionych jest 1,5 tys. osb. Do najwikszych
zakadw przemysowych nale: Fabryka Urzdze
Wentylacyjno-Klimatyzacyjnych Konwektor, Ku
jawskie Zakady Przetwrstwa Owocowo-Warzyw
nego Nektavit oraz lilia Kujawskiej Fabryki
Manometrw we Wocawku. W miecie dworce
PKP i PKS.
We wczesnym redniowieczu by to grd obron
ny, prawa miejskie otrzyma w 1349 r. z nadania
Wadysawa, ksicia czyckiego i dobrzyskiego.
Rozwj miasta nastpi u schyku XIV w. po po
dziale ziemi dobrzyskiej na trzy powiaty: do
brzyski, lipnowski i rypiski. Na pocz. XVI w.,
mimo faktycznego istnienia orodka wadzy ksi
cej w Dobrzyniu, ze wzgldu na dogodne poo
enie w centrum ziemi, Lipno stao si miejscem
odbywania sejmikw i sdw ziemskich. Miasto
jest w tym okresie silnym orodkiem rzemielni
czym. Do ruiny doprowadzaj je wojny szwedzkie.
W 1792 r. Lipno dostao si pod zabr pruki, w
1809 r. weszo w skad departamentu bydgoskie
go Ksistwa Warszawskiego, po kongresie wie
deskim naleao do Krlestwa Polskiego. Po od
zyskaniu niepodlegoci wchodzio do 1938 r. w
skad woj. warszawskiego, a nastpnie woj. po
morskiego.
W okresie: jesie 1939 r. wiosna 1940 r. hi
tlerowcy rozstrzelali w lesie k. Jenczynka ok. 80
osb z wizienia w Lipnie oraz wyniszczyli ca
ludno ydowsk stanowic ok. 40/o mieszka
cw. Mimo bardzo trudnych warunkw dziaay
w rejonie Lipna lewicowe oddziay partyzanckie.
M. in. w dniach 1215 padziernika 1943 r. grupa
GL Wacka (Wacawa Rumiskiego) przeprowa
dzia 6 akcji sabotaowo-dywersyjnych.
W Lipnie zachowa si redniowieczny ukad

84
 rdmiecia, gotycki koci z XIVXV w. z re
nesansowym otarzem gwnym z rzebionego i po
lichromowanego drewna oraz barokowymi otarza
mi bocznymi, ratusz z XIX w. w rynku a tke
szereg kamieniczek z XVIIXIX w. i z XIX w.
w rynku i przy przylegych ulicach: Kocielnej
i Bieruta.
Lipno jest miejscem urodzenia Wincentego Ra
packiego (18401924) wybitnego aktoi'a, teatrolo
ga i dramaturga oraz Apolonii Chaupiec (Foli Ne
gri).
W odl. 9 km na pn. zach. od miasta pooona
jest nad Jez. Kikolskim (o pow. 130 ha) dua wie
Kik. We wsi przystanek PKS. Ju w XIII w.,
lec na szlaku wiodcym z Mazowsza do Toru
nia, stanowia ona jeden z najwikszych orodkw
ziemi dobrzyskiej. W 1745 r. krl August III na
da osadzie przywilej odbywania 4 jarmarkw w
roku, a w 1791 r. z inicjatywy wczesnego waci
ciela Kikoa, Ignacego Zboiskiego, uzyskuje pra
wa miejskie, ktre traci ok. 1867 r.
Zabudowa trjktnego rynku murowana i drew
niana z XIX w. i pocz. XX w. Na wsch. od rynku
na wzniesieniu w parku o zaoeniach krajobra
zowych znajduje si rezydencja paacowa. Pitro
wy, zbudowany na rzucie prostokta paac klasy-
cystyczny z ok. 1790 r., po zdewastowaniu w 1945 r.,
odbudowany zosta w 1. 195264 z przeznaczeniem
na zakadowy orodek wczasowy. W czci wsch.
znajduje si obszerna sala tzw. Rycerska, wyso
koci dwu kondygnacji, o zaokrglonych naroach
z polichromi klasycystyczn z XVIII/XIX w., od
nawian w 1. 192830 i konserwowan w 1. 1964
66. Opodal paacu, prawdopodobnie w miejscu d.
grodu, wznosi si zbudowany w miejscu poprzed
niego z 1791 r. neogotycki koci z 1. 190409 o bo
gatym wyposaeniu wntrza, zawierajcym m. in.
pyty nagrobne z czarnego marmuru rodziny Zboi-
skich.
W Lipnie trasa skrca w kierunku wsch. Szos
T 81 dojedamy do Karnkowa.
42 km Karnkowo, wie. We wsi przystanek PKS.
Std pochodzi arcybiskup gnienieski Stanisaw

85
Karnkowski (15201603), acity przeciwnik re
formacji, zwany motem kacerzw. We wsi wzno
si si koci zbudowany w 1586 r. w stylu re
nesansowym, przebudowany w XVIII w. Wyposa
enie wntrza stanowi m. in. rokokowy otarz
gwny i barokowy boczny w kaplicy pd., otarze
zawieraj szereg barokowych obrazw i rzeb
z XVIIXVIII w., ponadto prospekt organowy,
chrzcielnica i ambona w stylu rokoko. Na cia
nach epitafia i pyty nagrobne. Na zewntrz
wiey znajduj si tablice herbowe Karnkowskich.
Na cmentarzu barokowa figura z XVIII w. oraz
zbiorowa mogia 200 ofiar hiteryzmu. W parku
dwr klasycystyczny z XIX w. We wsi drewniana
chata ludowa z poi. XVIII w. z piecem do wypieku
Chleba.
Jedziemy dalej drog T 81 na wsch. i po 7 km
docieramy do Skpego.
49 km Skpe, zesp trzech osad: Wioska, Wy-
mylin i Skpe, pooonych nad brzegami jezior:
Skpskie Wielkie (o pow. 133 ha) i wite (o pow.
37 ha). W osadzie przystanki PKP i PKS.
We wczesnym redniowieczu istnia tu grd wa
rowny, ktrego lady w formie wau o konstruk
cji ziemno-drewnianej zachoway si wrd torfo
wisk nad Jez. Skpskim Wielkim (od pd. do gro
dziska prowadzi grobla). Najstarsza z wymienio
nych osad. Wioska (pooona na zach. brzegu Jez.
Skpskiego Wielkiego) stanowia rezydencj Ko-
cieleckich, ktrzy w 1449 r. uzyskali przywilej kr
lewski na zaoenie miasteczka i zlokalizowali je
na przesmyku jeziornym. Miasto, pomylane gw
nie jako orodek handlowy, rozwino si jednak
dopiero z chwil sprowadzenia przez Kocieleckich
na przeomie XV/XVI w. bernardynw, ktrzy
wznieli w Wymylinie koci i klasztor. W XVIII
w. powstay w miasteczku gorzelnia, tartak i myn
motorowy. Skpe podupado jednak, tracc
w XIX w. prawa miejskie.
Wrd zabytkw na wyrnienie zasuguj: w
Skpem rynek o klasycystycznej zabudowie
mieszkalnej z przeomu XVIII/XIX w., w Wy
mylinie zesp klasztorny z koca XV w., wie

86
lokrotnie przebudowywany. W kociele znajduj
si: iluzjonistyczna polichromia z XVIII w., roko
kowe otarze, barokowe stalle w prezbiterium.
W otarzach i na cianach malowida z XVIII
i XIX w. Wzdu cian szereg nagrobkw i portre
tw nagrobnych, gwnie barokowych i pnoba-
rokowych. W otarzu gwnym drewniana poli
chromowana rzeba gotycka z 2 po. XV w. Matki
Boskiej Skpskiej. U wejcia do nawy od zach.
barokowa krata z kutego elaza (1782 r.). Zesp
klasztorny poczonj'^ jest pnobarokowymi kru
gankami z XVIII w. W nich droga krzyowa
z tego samego okresu. W czci zabudowa mieci
si Technikum Rolnicze. W skad zespou wcho
dzi rwnie pnobarokowa kaplica w. Barbary
z XVIII w. Przy ul. Klasztornej 26 stoi zesp kla-
sycystycznych zabudowa: karczma z XVIII/XIX w.
wraz z oficyn z pocz. XIX w., zabudowania gos
podarcze z 2 po. XVIII w. oraz stajnie z XIX w.
Do Ciechocinka wracamy t sam drog.
 INFORMATOR
CIECHOCINEK

Waniejsze adresy
Branowy Orodek Lecznictwa Uzdrowiskowego
Sekretariat, ul. Kociuszki 16, tel. 446
Dworzec Kolejowy, ul. Kopernika 2, infoiniacja tel.
33 18
Fundusz Wczasw Pracowniczych Zarzd Okr
gu, ul. Zdrojowa 10, tel. 461
Informacja miejscowa, tel. 93
Informacja midzymiastowa, tel. 90
Milicja Obywatelska, ul. Kopernika 24, tel. 32 54
Pogotowie Ratunkowe, Aleksandrw Kujawski, ul.
Sowackiego 20, tel. alarmowy 99
Postoje takswek i doroek konnych przy dworcu
kolejowym, tel. 609
Przedsibiorstwo Pastwowe Uzdrowisko Ciecho
cinek Dyrekcja, ul. Kociuszki 10, tel. 513
Przychodnia Uzdrowiskowa, ul. wierczewskiego
14, tel. 32 87
Przystanek PKS, ul. Kopernika, informacja tel. 404
(punkt w holu dworca kolejowego)
Punkt Rozdzielczy Biura Usug Przedsibiorstwa
Pastwowego Uzdrowisko Ciechocinek, dworzec
kolejowy, tel. 35 65 (czynny w dniu przyjazdu
kuracjuszy w godz. 5*21)
Stra Poarna, ul. Straacka 2, tel. 32 60, alarmo
wy 98
Urzd Miejski, ul. Kopernika 19, tel. 32 63
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Warzelnia-
na 2, tel. 422
Wocawskie Wojewdzkie Przedsibiorstwo Tury
styczne Centralne Biuro Zakwaterowa (w ho
lu dworca kolejowego), tel. 590

88
Biura obsugi ruchu turystycznego
Polskie Biuro Podry Orbis ekspozytura (w
holu dworca kolejowego galeryjka), tel. 34 75
Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze
Biuro Obsugi Ruchu Turystycznego, ul. Warzel-
niana 5, tel. 33 15
Oglnokrajowa Spdzielnia Turystyczna Groma
da ekspozytura, ul. Wesoa 15, tel. 502
Spdzielcze Biuro Turystyczne Turysta eks
pozytura, ul. Zdrojowa 28, tel. 33 10
Wocawskie Wojewdzkie Przedsibiorstwo Tury
styczne, ul. Szmury 5a, tel.' 33 06 ,

Noclegi
Dom Wycieczkowy PTTK, ul. Warzelniana 5, tel.
33 15 (czynny cay rok)
Orodek Pensjonatowy PBP Orbis, ul. Nieszaw-
ska 15, tel. 32 41
Kwatery prywatne za porednictwem Wocaw
skiego Wojewdzkiego Przedsibiorstwa Turys
tycznego Centralnego Biura Zakwaterowa
(w holu dworca kolejowego), tel. 590
Camping, ul. Warzelniana 5, tel. 33 15

Szpitale uzdrowiskowe
Szpital Uzdrowiskowy nr I PPUC (Kinezyterapia),
ul. Nieszawska 6, tel. 637
Szpital Uzdrowiskowy nr II PPUC Pionier (dzie
cicy), ul. Mickiewicza 6, tel. 33 19, 518, 557
Szpital Uzdrowiskowy nr III PPUC im. dra S.
Markiewicza (dziecicy), ul. Staszica 9, tel. 469
Oddzia Kasztelanka, tel. 503
Oddzia Markiewicz, tel. 469
Szpital Uzdrowiskowy nr IV PPUC im. Janka Kra
sickiego, ul. I Armii WP 7, tel. 33 52
Oddzia modzieowy Ormuz, tel. 33 52
Oddzia dla dorosych, tel. 571

Sanatoria uzdrowiskowe
Sanatorium Uzdrowiskowe PPUC Dom Zdro
jowy, ul. Lena 3, tel. 32 01 do 06

89
Sanatorium Uzdrowiskowe PPUC Janwka, ul.
Szmury 4, tel. 606 i 32 71
Sanatorium Uzdrowiskowe PPUC Pomorzanka
z oddziaami szpitalnymi rehabilitacyjnymi;
Oddzia I, ul. Kociuszki 20, tel. 517
Oddzia Home, ul. Kociuszki 18, tel. 765
Oddzia III, ul. Kociuszki 14, tel. 726
Sanatorium Uzdrowiskowe PPUC Moda Gwar
dia, ul. Traugutta 6, tel. 657, 679 oraz 742 (re
cepcja)
Sanatorium Uzdrowiskowe Ministerstwa Spraw
Wewntrznych, ul. Warzelniana 1, tel. 32 71
Sanatorium Uzdrowiskowe Pracownikw Budowla
nych nr 1, ul. Staszica 8, tel. 32 81
Sanatorium Uzdrowiskowe Pracownikw Budowla
nych nr 2, ul. Mickiewicza 20b, tel. 32 18
Sanatorium Uzdrowiskowe Zwizku Zawodowego
Pracownikw Pastwowych i Spoecznych, ul.
I Armii WP'5, tel. 32 51
Kolejowe Sanatorium Uzdrowiskowe, ul. Zdrojo
wa 17, tel. 32 91
Sanatorium Uzdrowiskowe Zwizku Nauczycielstwa
Polskiego, ul. Lorentowicza 6, tel. 32 35
Sanatorium Uzdrowiskowe Zwizku Spdzielni
Inwalidw, ul. Lena 2, tel. 32 21
Wojskowy Zesp Sanatoryjny, ul. I Armii WP 9,
tel. 32 11
Sanatorium Uzdrowiskowe Centralnego Zarzdu
Przemysu Mleczarskiego, ul. Warzelniana 11
Sanatorium Uzdrowiskowe Zwizku Zawodowego
Transportowcw i Drogowcw i Zwizku Zawo
dowego Pracownikw Suby Zdrowia Gracja,
ul. Wojska Polskiego 5, tel. 32 56
Sanatorium Uzdrowiskowe FWP Julianwka, ul.
wierczewskiego 8, tel. 32 15, 32 16
Sanatorium Uzdrowiskowe Chemik Zakadw
Chemicznych Organika ^ Zachem w Bydgosz
czy, ul. Widok 21, tel. 32 43
Sanatorium Uzdrowiskowe Orodek CZSP, ul
Lorentowicza 8, tel. 32 61
Sanatorium Uzdrowiskowe Funduszu Socjalnego
Sprzedawcw RSW Prasa-Ksika-Ruch, ul,
Lorentowicza 4, tel. 32 24

90
Prewentoria uzdrowiskowe
Prewentorium Uzdrowiskowe Polskiego Radia i Te
lewizji, ul. Wojska Polskiego 10, tel. 32 80, 32 97
Prewentorium Uzdrowiskowe Zwizku Zawodowe
go Pracownikw cznoci, ul. Warzelniana 4,
tel. 468
Prewentorium Uzdrowiskowe Rzemielnik, ul.
Wa/zelniana 10, tel. 33 17
Przychodnia uzdrowiskowa
Przychodnia Uzdrowiskowa wraz z laboratorium
analityczno-diagnostycznym, ul. wierczewskiego
14, tel. przychodni 32 87, tel. laboratorium 538
Uzdrowiskowe zakady przyrodolecznicze
Zakad Przyrodoleczniczy nr I, ul. Nieszawska 13,
tel. 32 67
Zakad Przyrodoleczniczy nr II Pawilon A, ul.
Nieszawska 4, tel. 677
Zakad Przyrodoleczniczy nr II Pawilon B, ul.
wierczewskiego 14, tel. 569
Urzdzenia lecznicze i usugi
Pijalnia Wd Mineralnych, w Parku Zdrojowym
Basen Termo-Solankowy midzy tniami, tel. 477
Biuro Usug Przedsibiorstwa Pastwowego Uzdro
wisko Ciechocinek, ul. Kociuszki 10, tel. 512
Domy wczasowe FWP
Kujawianka, ul. Sowackiego 15, tel. 421
Lena, ul. Nieszawska 19, tel. 33 46
Mazowsze, ul. Szmury 14, tel. 727
Orodki wczasw leczniczych
Dom Wczasw Leczniczych CZSR Samopomoc
Chopska, ul. Nieszawska 18, tel. 541
Orodek Wczasw Leczniczych SBT Turysta, ul.
kowa 9, tel. 33 10
Orodek Wczasw Leczniczych OST Gromada, ul.
Wesoa 15, tel. 502
Obiekty powszechnej suby zdrowia
Apteka, ul. Nieszawska 2, tel. 445
Przychodnia Rejonowa, ul. Zdrojowa 46, tel. 32 07,
kier. tel. 34 81

91
Wyywienie
Restauracje
Dworcowa, ul. Kopernika 2, tel. 236
Kujawianka, ul. elazna 1, tel. 485
Przy Grzybie, ul. Zdrojowa 2, tel. 480
Zdrojowa, ul. Nieszawska 2, tel. 596
Bary %
Ania, ul. Zdrojowa 8 (sezonowy)
Coctail-bar, ul. Zdrojowa 2
Pod Pawiem, ul. Kopernika 2
Punkty gastronomiczne
Przy Tniach, na basenie termosolankowym^ (se
zonowy)
Jadodajnie prywatne, prowadzone w okresie sezo
nu za porednictwem Wocawskiego Wojewdz
kiego Przedsibiorstwa Turystycznego, SBT Tu
rysta i OST Gromada w rnych punktach
miasta.
Kawiarnie
Bristol, klub-kawiarnia w Parku Zdrojowym
Caffe-bar, ul. Tniowa 6
Kameralna, ul. Mickiewicza 5
Mia (FWP), u. Widok 8
Orbis, ul. Nieszawska 15
Wczasowa (FWP), ul. Szmury 14
Obiekty sportowe
Stadion Sportowy CKS Zdrj, ul. Tniowa 1,
tel. 588
Basen Termo-Solankowy, w Parku Zdrojowym,
tel. 477
Stacje benzynowe, parkingi
Stacja benzynowa (wraz z autoserwisem), ul. Be-
ma 9, tel. 587
Parking strzeony, ul. Kolejowa 1, na 234 samo
chody osobowe i 18 autokarw .(czynny w godz.
700 2000)
Parking strzeony, ul. Wouszewska, na 40 samo
chodw i 10 autokarw (czynny w godz. 7 0 0 2 Q0 0 ,
po sezonie w godz. 80oigoo)

92
Kina i teatry
Teatr Letni, ul. Kopernika 3
Kino Warszawianka (w budynku Sanatorium
Wojskowego), ul. I Armii WP 16, tel. 32 11
Kino Zdrj, ul. elazna 5, tel. 32 96
Kluby
Klub Zwizku Zawodowego Pracownikw Suby
Zdrowia Promie, Park Zdrojowy, tel. 781
Biblioteki
Miejska Biblioteka Publiczna i Dzia Kulturalno-
-Owiatowy PP Uzdrowisko Ciechocinek, ul.
Traugutta 1 (w Parku Zdrojowym), tel. 495
Miejska Biblioteka Publiczna (czytelnia dziecica),
ul. Mickiewicza 14, tel. 579
WC
ul. Nieszawska (obok restauracji Zdrojowa); ul.
Kociuszki (w Parku Zdrojowym); w Parku T-
niowym; w Parku Sosnowym; ul. Broniewskiego
(Hala Targowa); ul. Kolejowa (parking)

ALEKSANDRW KUJAWSKI

Waniejsze adresy

Apteka, ul. Chopina 14, tel. 20 09

Biblioteka Miejska, ul. Parkowa 3, tel. 525, 21 18
Dworzec PKP oraz PKS, ul. Wojska Polskiego, tel.
PKP 22 91, tel. PKS 20 52
Milicja Obywatelska, ul. Wojska Polskiego 15, tcL
22 11, alarmowy 97
Postj takswek, ul. Wojska Polskiego (dworzec),
tel. 409
Powszechna Kasa Oszczdnoci, ul. Sowackiego 19,
tel. 676
Stra Poarna, ul. Marchlewskiego 2, tel. alarmo
wy 98
Szpital im. J. Badurskiego, ul. Sowackiego 18, tel.
22 31
Urzd Miejski, ul. Sowackiego 8, tel. 22 61

93
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Dworcowa
1, tel. 685, 20 29
Zesp Opieki Zdrowotnej pomoc dorana, ul.
Sowackiego 20, tel. 21*82, alarmowy 99
Zesp Opieki Zdrowotnej, ul. Sowackiego 18, tel.
22 31 do 35 -
Noclegi
Hotel PSS, ul. Wojska Polskiego 7, tel. 734
Sanatorium uzdrowiskowe
Oddzia Zamiejscowy Rehabilitacji Geriatrycznej
Kolejowego Sanatorium Zdrojowego w Ciecho
cinku, ul. Narutowicza 6, tel. 22 11
Wyywienie
Restauracja PSS, ul. Wojska Polskiego 7, tel. 21 55
Bufet, dworzec kolejowy, tel. 21 27
Kawiarnia PSS, ul. Chopina 5, tel. 584
Klub-Kawiarnia Szept, ul. Parkowa 3, tel. 526
Obiekty sportowe
Stadion Sportowy KS Orlta, ul. Chopina, tel. 507
Stacje benzynowe, parkingi
Stacja benzynowa, pl. Armii Czerwonej 4, tel. 21 83
Kina
Kino-teatr Marzenie, ADK, ul. Parkowa 3, tel.
527, 529
Kino Wolno, ul. Narutowicza 25, tel. 23 39
Kluby
Aleksandrowski Dom Kultury, ul. Parkowa 3, tel.
527

BOBROWNIKI

Waniejsze adre.sy
Apteka, tel. 90
Bar gastronomiczny, tel. 12

94
Biblioteka, tel. 70
Milicja Obywatelska, tel. 7
Orodek Zdrowia, tel. 83
Ui'zd Gminy, tel. 82
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 26

DOBRZY NAD WIS

Waniejsze adresy

Apteka, ul. Sowackiego 1, tel. 48

Milicja Obywatelska, ul. Lenina 2, tel. 7
Orodek Zdrowia, ul. Lipnowska 5, tel. 27
Stra Poarna, ul. Kociuszki 1, tel. 8
Urzd Miejski, ul. Kiliskiego 65, tel. 2
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Francisz
kaska 6, tel. 82
Wyywienie
Restauracja Nadwilanka, pl. Wolnoci 10, tel. 22
Kawiarnia, pl. Wolnoci 16, tel. 76
Stacje benzynowe i parkingi
Stacja benzynowa, ul. Lenina 4a, tel. 21
Kina
Kino Mazowsze, ul. 1 Maja, tel. 31
Kluby
Dobrzyski Dom Kultury, ul. 1 Maja, tel. 42

DYBLIN

Sklep spoywczy, tel. 14 20

GNIEWKOWO

Waniejsze adresy

Apteka, ul. Dworcowa 2, tel. 291

95
Biblioteka Miejska, ul. Dworcowa 17, tel. 477
Dom Kultury, ul. Dworcowa 17, tel. 436
Dworzec PKP, ul. Dworcowa 1, tel. 224
Milicja Obywatelska, ul. Dworcowa 18, tel. 234
Orodek Zdrowia, ul. Dworcowa 9, tel. 273
Postj takswek. Rynek 10, tel. 400
Stra Poarna, ul. Kiliskiego 27, tel. 200
Urzd Miasta i Gminy, ul. Dworcowa 1, tel. 337
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Dworcowa
6, tel. 300, 302
Noclegi
Hotel Piast, ul. Sobieskiego 25, tel. 373
Wyywienie
Restauracja Piast, ul. Sobieskiego 25, tel. 372
Bar Letni, Park Wolnoci, tel. 267
Bar Kujawski, Rynek 5, tel. 346
Kawiarnia 700-lecia, Osiedle 700-lecia, tel. 332
Stacje benzynowe, parkingi
Stacja benzynowa, Rynek 18, tel. 278
Kina
Kino wit, ul. Kocielna 10, tel. 244

INOWROCAW

Waniejsze adresy
Apteka, ul. Paderewskiego 8, tel, 24 06
Apteka, ul. Krlowej Jadwigi 48, tel, 24 64
Apteka, ul. Poznaska 320, tel. 72 19
Apteka, ul. Solankowa 22, tel. 58 48
Apteka, ul. PPR 15, tel. 45 54
Biblioteki: Rejonowa Publiczna im. J, Kasprowicza
(Wypoyczalnia Gwna Czytelnia Naukowa),
ul. J. Kiliskiego 16, tel. 46 38
Pedagogiczna, ul. Dworcowa 20, tel. 44 09
Branowy Orodek Lecznictwa Uzdrowiskowego
Sekretariat, ul. Przy Stawku 7, tel. 62 97
Dworce; PKP, ul. Dworcowa, informacja tel. 67 67
PKS, ul. Dworcowa 42, informacja tel. 66 44

96
Milicja Obywatelska, ul. Toruska 15, tel. alarmo
wy 97
Pogotowie Ratunkowe, ul. rednia 2/4, tel. alar
mowy 99, 36 00
Postoje takswek: Rynek, tel. 38 88
bagaowych, ul. Wodna, tel. 44 40
Przedsibiorstwo Pastwowe Uzdrowisko Inowro
caw Dyrekcja ul. Solankowa 77, tel. 40 11 do
14
Stra Poarna, ul. Poznaska 133, tel. alarmowy 98
Szpital Miejski, ul. Dzieryskiego 19, tel. 30 11
Urzd Miasta, ul. Roosevelta 33/35, tel. 40 21
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Krlowej
Jadwigi 29, tel. 38 64
Zesp Opieki Zdrowotnej, ul. Sienkiewicza 1, tel.
30 41
B iu r a o b s u g i r u c h u tu r y sty c z n e g o
Polskie Biuro Podry Orbis ekspozytura, ul.
Toruska 3, tel. 22 30
Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze
oddzia, ul. Narutowicza 2, tel. 68 11
Oglnokrajowa Spdzielnia Turystyczna Groma
da ekspozytura, ul. Solankowa 1, tel. 54 54,
28, .54
Orodek Sportu i Rekreacji, iil. ZMP 107, tel. 53 95,
64 91
Spdzielcze Biuro Turystyczne Turysta eks
pozytura, ul. Marchlewskiego 24, tel. 26 70
Wojewdzkie Przedsibiorstwo Turystyczne Brda
oddzia, ul. ZMP 107, tel. 44 54, 28 03
Biuro Tuiystyki, ul. Solankowa 4, tel. 66 89
N o c le g i

Hotel Centralny, ul. Krlowej Jadwigi 37, tel.

20 21 (Biuro zakwaterowa)
Hotel Pod Lwem, ul. Krlowej Jadwigi 1, tel.
20 26
Hotel Brda (turystyczny), ul. ZMP 107, tel. 28 03
Schronisko modzieowe PTSM, ul. Staszica 28, tel.
42 93 (czynne cay rok)
Kwatery prywatne ORT PTTK, ul. Narutowicza 2,
tel. 68 11

97
Szpitale uzdrowiskowe i sanatoria
Szpital Uzdrowiskowy nr 1 PPUI, ul. Wilkoskie-
go 23, tel. 42 28
Szpital Uzdrowiskowy nr 2 PPUI, ul. Daszyskiego
5, tel. 58 74
Sanatorium nr 2 PPUI, ul. Daszyitskiego 5, tel,
23 10
Sanatorium nr 3 PPUI, ul. Wilkoskiego 14, tel,
52 77
Sanatorium nr 4 PPUI, ul. Narutowicza 87, tel.
62 55
Sanatorium Uzdrowiskowe Zwizku Zawodowego
Pracownikw Energetyki Energetyk, ul. Wil
koskiego 2, tel. 68 34
Sanatorium Uzdrowiskowe Zwizku Zawodowego
Pracownikw Lenych i Przemysu Drzewnego
Modrzew, ul. Wierzbiskiego 50a, tel. 30 84
Sanatorium Uzdrowiskowe PKP, ul. Narutowicza
12, tel. 60 41
Obsuga kuracjuszy
Biuro Usug Przedsibiorstwa Pastwowego Uzdro
wisko Inowrocaw, ul. Solankowa 77, tel. 40 41
Wyywienie
Restauracje
Centralna, ul. Solankowa 2, tel. 66 88
Dworcowa, Dworzec kolejowy, ul. Dworcowa, tel.
36 55
Kameralna, ul. Dworcowa 73, tel. 66 68
Klubowa, ul. Poznaska 342, tel. 72 09
Nad Noteci, ul. Poznaska 384, tel. 73 46
Pod Lwem, ul. Krlowej Jadwigi 1, tel. 44 22
(dancing)
Roma, ul. Dubienka 2, tel. 36 54 (dancing)
Sportowa, ul. Dworcowa 5, tel. 66 31
Staromiejska, ul. Marchlewskiego 28, tel. 38 42
Bary
Express, ul. Wilkoskiego 9, tel. 57 56
Metalowiec, ul. Dworcowa 41, tel. 32 65
Mikrus, Rynek 25, tel. 64 75 (samoobsugowy)
Piastowski, ul. Andrzeja 19, tel. 25 81
(samoobsugowy)

98
Targowy, ul. Dworcowa 11, tel. 66 31
Bary mleczne
Krlwka, ul. Krlowej Jadwigi 21, tel. 64 14
Kawiarnie
Europa, pl. Obrocw Pokoju 1, tel. 36 51
Kolorowa, ul. Narutowicza 66, tel. 64 88
Popularna, ul. Krlowej Jadwigi 17, tel. 56 65
(dla niepalcych)
Sobtka, ul. Marulewska 7, tel. 47 15
Zdrojowa, ul. Krlowej Jadwigi 30, tel. 36 86
Bary kawowe
Jdru, al. M. Kopernika 8a, tel. 26 39
Obiekty sportowe
Stadion 25-lecia PRL KKS Goplania, ul. Orow
ska tel. 54 95
Stadion' Miejski OSiR, ul. Wierzbiskiego 2, tel.
53 95
Basen Kpielowy OSiR, ul. ZMP 107, tel. 53 95
Basen Kpielowy OSiR, ul. Wierzbiskiego 9, tel.
67 30
Hala Sportowa ORiR, ul. Szymborska 4, tel. 66 62
Kryta Pywalnia ORiR Neptun, ul. Wierzbiskie
go 10, tel. 31 05
Korty tenisowe ORiR, Solanki (dojcie od ul. Na
rutowicza)
Stacje benzynowe, parkingi
Stacja benzynowa, ul. Andrzeja 9c, tel. 42 43 (czyn
na w godz. 6002 2 0 0 )
Stacja benzynowa, szosa bydgoska, tel. 62 80 (czyn
na ca dob)
Parking strzeony, ul. Wilkoskiego (przy basenie
kpielowym)
Parking strzeony, ul. Poprzeczna (targowisko przy
kociele Zwiastowania NMP)
Usugi motoryzacyjne
Stacja Obsugi Motoryzacyjnej Polmozbyt, ul.
Nowomiejska 15, tel. 23 81
Stacja Obsugi Motoryzacyjnej Polmozbyt, ul.
Dworcowa 55, tel. 32 57

99
Pomoc Drogowa i Stacja Obsugi PZMot. ul. Roose-
velta 29, tel. 32 57, 28 01 (pogotowie drogowe)
Wojewdzka Spdzielnia Usug Motoryzacyjnych
ul. Poznaska 28, tel. 52 29
ul. Dworcowa 21, tel. 66 82
K in a

Batyk, ul. Waryskiego 25, tel. 44 65

Chemik, ul. Poznaska 336, tel. 72 26
Ikar, ul. Jacewska 67, tel. 34 21
Soce, ul. Solankowa 1, tel. 24 65
ak, ul. Krlowej Jadwigi 39, tel. 46 45
Teatry
Teatr Letni, ul. ZMP 105
Teatr Miejski, pl. Obrocw Pokoju 2, tel. 34 17
K lu b y

Inowrocawski Dom Kultury, ul. Kiliskiego 16,

tel. 58 67
Klub-Czytelnia Miejskiej Biblioteki Publicznej, ul.
Waryskiego 34, tel. 64 70
Klub Kulturalno-Owiatowy Piast, ul. Staszica
24, tel. 39 19
Klub Kuracjusza Nad Stawkiem, tel. 62 97 (dan
cing)
Klub Midzynarodowej Prasy i Ksiki, ul. Kili
skiego 16, tel. 58 67
Klub Zdrojowy, Solanki, tel. 44 95 (kawiarnia)
M u zea
Muzeum Miejskie im. Jana Kasprowicza, pl.
Obrocw Pokoju 2, tel. 58 73
Dom rodzinny Jana Kasprowicza (oddzia Muzeum),
ul. Wielkopolska 11 (dzielnica Szymborze)

KIK

Restauracja, tel. 36
Milicja Obywatelska, tel. 7
Orodek Zdrowia, tel. 24
Stra Poarna, tel. 8

100
Urzd Gminy, tel. 6'
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 80

KRZYWOSDZ

Kawiarnia, tel. 24
Restauracja Zacisze, tel. 23
Milicja Obywatelska, tel. 07
Orodek Zdrowia, tel. 42
Stacja kolei wskotorowej, tel. 34
Urzd Gminy, tel. 26
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 31

LIPNO
W a n ie jsz e a d r e sy

Apteki: ul. Mickiewicza 1, tel. 27 58

ul. Kociuszki 14, tel. 23 75
Biblioteka Miejska, pl. Zjednoczonej Klasy Robot
niczej 12, tel. 25 14
Dworzec PKP, ul. Kolejowa 1, tel. 23 05
Dworzec PKS, ul. 22 Stycznia 1, tel. 22 58 (kasa
biletowa)
Milicja Obywatelska,, tel. 22 71, alarmowy 97
Przychodnia Obwodowa, ul. Kociuszki 13, tel.
25 06
Pogotowie Ratunkowe, pl. Zjednoczonej Klasy Ro
botniczej 24, tel. 24 79, alarmowy 99
Postj takswek, pl. Dekerta, tel. 24 62
Stra Poarna, ul. Bulwarowa 1, tel. alarmowy 98
Szpital, pl. Zjednoczonej Klasy Robotniczej 1, tel.
22 41
Urzd Miejski, pl. Dekerta 3, tel. 26 13
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Kociusz
ki 3, tel. 23 92
N o c le g i
Hotel WWPT, ul. Kociuszki 7, tel. 25 91
Kwatery prywatne za porednictwem Wocaw
skiego Wojewdzkiego Przedsibiorstwa Turysty
cznego ekspozytura, ul. Kociuszki 7, tel. 25 91

101
Schronisko modzieowe PTSM, ul. Traugutta 8,
te. 587 (czynne 15 VI 15 VIII) /
W y y w ie n ie

Restauracja Lipnowianka, ul. Bieruta 24, tel.

23 11
Restauracja Nowa, ul. Mickiewicza 24, tel. 23 32
Bar express, ul. Kociuszki 1, tel. 27 70
Kawiarnia parkowa, ul. Bieruta 26, tel. 20 21
S ta c je b e n z y n o w e , p a r k in g i

Stacja benzynowa, ul. 1 Maja, tel. 23 01

K in a
Kino Ojczyzna, ul. Mickiewicza 32, tel. 25 58
K lu b y

Lipnowski Dom Kultury, pl. Zjednoczonej Klasy

Robotniczej 13, tel. 24 40

LUBANIE
Apteka, tel. 78
Dom Kultury, tel. 13
Gospoda, tel. 92
Orodek Zdrowia, tel. 95
Urzd Gminy, tel. 20
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 98

NIESZAWA
W a n ie jsz e a d r e sy
Apteka, ul. Noakowskiego 3, tel. 85
Miejski Dom Kultury, ul. Zjazd 5, tel. 60
Milicja Obywatelska, ul. 1 Maja 4, tel. 70
Orodek Zdrowia, ul. Mickiewicza 14, tel. 15
Prom na Wile, czynny w godz. 5<>o20"", w rody
i niedziele w godz. 8""15" (odjazd o penej go
dzinie)
Stra Poarna, ul. Straacka 2, tel. 88
Urzd Miejski, ul. 1 Maja 4, tel. 26
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Noakow
skiego 5, tel. 66

102
N o c le g i
Schronisko modzieowe PTSM, ul. Kociuszki 6,
tel. 17 (czynne 15 VI 15 VIII)
Wyywienie
Bar Uniwersalny Pod ososiem, ul. 1 Maja 6,
tel. 80
Bar kawiarnia, pl. K. Jagielloczyka 18, tel. 58

RACIEK
Bar gastronomiczny Uniwersalny, ul. Zamkowa
32, tel. 7
Orodek Zdrowia, ul. Zamkowa 19, tel. 8
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Zamkowa
11, tel. 3

RADOMICE

Sklep spoywczy, tel. 76

Urzd Gminy, tel. 90
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 77

RADZIEJW
Waniejsze adresy
Apteka, pl. 20-lecia PRL 32, tel. 53
Biblioteka Publiczna, pl. 20-lecia PRL 10, tel. 114
Dworzec PKS, ul. wierczewskiego 17, tel. 193
Milicja Obywatelska, ul. Kociuszki 29, tel. 07
Orodek Zdrowia, ul. Dolna 15, tel. 34
Postj takswek, pl. 20-lecia PRL, tel. 1
Stra Poarna, ul. Kociuszki 5, tel. 88
Urzd Miejski, pl. 20-lecia PRL 1, tel. 32
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, ul. Kiliskie
go 6, tel. 4
Radziejowski Dom Kultury, ul. Marchlewskiego 30,
tel. 189
Noclegi
Schronisko modzieowe PTSM, ul. Szkolna 28,
tel. 433 (czynne 15 VI 15 VIII)

103
Wyywienie
Restauracja Na Skarpie, ul. Kiliskiego 2, tel. 165
Restauracja Zgoda, ul. wierczewskiego 16, tel. 17
Bar-Kawiarnia Radziejowianka, pl. 20-lecia PRL
23, tel. 196
Stacje benzynowe, parkingi
Stacja benzynowa, ul. wierczewskiego 65, tel. 169
Kina
Kino Czyn, ul. Kiliskiego 5, tel. 5
SDZIN
Poczta, tel. 20
Sklep spoywczy, tel. 16

SKPE
Apteka, tel. 17
Milicja Obywatelska, tel. 7
Orodek Zdrowia, tel. 21
Restauracja Pod Kasztanami, tel. 29
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 48

SUEWO
Dom Kultury, tel. 7
Milicja Obywatelska, tel. 21
Orodek Zdrowia, tel. 25
Restauracja, tel. 13
Stra Poarna, tel. 10
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 30

STRASZEWO
Bar gastronomiczny, tel. 8
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 1

SUCHATWKA
Restauracja Lena, tel. Gniewkowo 432
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. Gniew
kowo 220

104
 S Z A D O W IC E

Sklep spoywczy, tel. 98

TORU

Waniejsze adresy
Apteki (w rdmieciu): Rynek Staromiejski 4, tel.
2 21 72, Rynek Nowomiejski 13, tel. 2 21 76, ul.
Szeroka 43, tel. 2 35 87
Centralna Informacja Medyczna, ul. Batorego 17/19,
tel. 3 04 01
Dworce: Autobusowy, ul. Dbrowskiego 26, tel.
2 28 42
PKP Gwny, ul. Kujawska, tel. 2 40 41
Wschodni, pl. F. Skarbka, tel. 3 05 22
Miasto, pl. 18 Stycznia, tel. 2 11 31
eglugi Bydgoskiej na Wile, ul. Mostowa 5,
tel. 2 44 62
Milicja Obywatelska, ul. Bydgoska 39, tel. alarmo
wy 997
Pogotowie Ratunkowe, ul. w. Jzefa 53, tel. 999
Poczta Gwna, Rynek Staromiejski 15, tel. 2 68 64
Postoje takswek: Rynek Staromiejski, tel. 2 52 00
Rynek Nowomiejski 24, tel. 2 22 33
ul. Mickiewicza 63, tel. 2 20 66
Dworzec Gwny
ul. Reja, rg ul. Faata
bagaowych, ul. Wysoka, tel. 2 59 38
Przychodnia Specjalistyczna ZOZ nr 2, ul. Uniwer
sytecka 17, tel. 2 10 31
Stra Poarna, ul. Pro.sta 32, tel. alarmowy 998
Szpitale: ZOZ nr 1, ul. w. Jzefa 53/59, tel. 2 10 71
Miejski nr .2 im. M. Kopernika, ul. Dworcowa
17/19, tel. 3 10 33
Dziecicy ZOZ nr 1, ul. Szosa Bydgoska 1, tel.
2 50 78
Zakany ZOZ nr 2, im. F. Krysztaowicza, ul,
M. Skodowskiej-Curie 27/29, tel. 3 00 45
Urzd Miejski, Way gen. Sikorskiego 9, tel. 2 40 33
Urzd Wojewdzki, pl. Armii Czerwonej 2, tel.
2 20 81

105
B iu r a o b s u g i r u c h u tu r y sty c z n e g o

PBP Orbis, ul. eglarska 31, tel. 2 28 73, 2 28 72

BORT PTTK, pl. Rapackiego 2, tel. 2 24 02
OST Gromada, ul. Kopernika 42, tel. 2 76 16
SBT Turysta, ul. Kopernika 42, tel. 2 15 23
WPT Drwca, ul. Mostowa 15, tel. 2 72 65
BPiT SZSP Almatur, ul. Gagarina 21, tel. 2 04 70
BZTM Juventur, ul. Przedzamcze 11/15, tel. 2 67 10
Noclegi
Hotele
Orbis-Helios, ul. Kraszewskiego 1/3, tel. 2 50 33,
2 61 85
Orbis-Kosmos, ul. Portowa 2, tel. 2 89 00, 2 70 85
WPT Drwca Pod Orem, ul. Mostowa 17,
tel. 2 50 24
WPT Drwca Polonia, pl. Armii Czerwonej 5,
tel. 2 30 28
WPT Drwca Pod Trzema Koronami, Rynek
Staromiejski 21, tel. 2 60 31
Zajazd OST Gromada, ul. Mae Garbary 15, tel.
2 11 61
Camping WPT Drwca, ul. Kujawska 14, tel.
2 41 87
Dom Wycieczkowy PTTK, ul. Zjednoczenia 24, tel.
2 38 55
Schronisko modzieowe PTSM, ul. Podmurna 4,
tel. 2 35 53 (czynne cay rok)
Schronisko modzieowe PTSM, ul. Rudacka 15,
tel. 2 72 42 (czynne cay rok)
Biuro Zakwaterowa WPT Drwca, Rynek Sta
romiejski 21, tel. 2 77 87
W y y w ie n ie

R e s f a u r a c j e (w rdmieciu)
Dworcowa, Dworzec Gwny, tel. 2 46 11
Esplanada, ul. Konopnickiej 4, tel. 2 32 64
Helios, ul. Kraszewskiego 1/3, tel. 2 50 33
Kosmos, ul. Portowa 2, tel. 2 89 00
Pod Baantem, ul. Faata 35/37, tel. 2 56 80
Pod Gobiem, ul. Szeroka 51, tel. 2 75 44
Pod Kotwic, ul. azienna 2, tel. 2 35 29

106
Pod Orem, ul. Mostowa 17, tel. 2 50 24
Pod Trzema Koronami, Rynek Staromiejski 21,
tel. 2 60 31
Polonia, pl. Armii Czerwonej 5, tel. 2 30 28
Pomorzanka, ul. Szeroka 22, tel. 2 21 79
Staromiejska, ul. Szczytna 2/4, tel. 2 42 71
Tatarska, ul. Prosta 19, tel. 2 41 89
Wodnik, ul. Bulwar-Filadelfijski 11, tel. 2 87 55
Bary
Express, ul. Szeroka 24, tel. 2 76 11
Smakosz, ul. Rana 5, tel. 2 41 66
SAMj ul. Dziei'yskiego 22, tel. 2 51 07
Bary mleczne
Pod Arkadami, ul. Rana 1, tel. 2 24 28
Magoka, ul. Szczytna 10/12, tel, 2 43 37
Zacisze, ul. Wielkie Garbary 17, tel. 2 23 60
Kawiarnie
Cristal, ul. Szeroka 22, tel. 2 34 23
Dworcowa, Dworzec Gwny, tel. 2 46 11
Europejska, ul. Szeroka 45, tel. 2 35 40
Helios, ul, Kraszewskiego 1/3, tel. 2 50 33
Kosmos, ul. Portowa 2, tel. 2 89 00
Pod Gobiem, ul. Szeroka 51, tel, 2 75 44
Pod Kurantami, Rynek Staromiejski 29, tel. 2 57 35
Pod Modrym Fartuchem, Rynek Nowomiejski 8,
tel. 2 14 88
Ratuszowa, Rynek Staromiejski 18, tel. 2 82 86
Soneczna, ul. Kraszewskiego 28, tel. 2 67 11
Wodnik, ul. Bulwar Filadelfijski 11, tel. 2 87 55
Zamkowa,
\
ul. Przedzamcze 3, tel. 2 55 48

O b iek ty sp o r to w e

Oglnomiejski Stadion Sportowy, ul, gen. Bema 18,

tel. 2 60 40
Stadion KS Stal-Apator, ul, Broniewskiego 98,
tel. 2 33 61
Stadion. Yictoria, ul. Pstrowskiego, tel, 2 48 77
Boisko AZS, ul. Sienkiewicza 30, tel, 2 47 02
Hala Sportowa WKS Zawisza, ul. Way gen. Si
korskiego, tel, 2 44 93
Midzyszkolny Orodek Sportowy im. Janusza Ku-
sociskiego, ul. Juliana Nowickiego 3, tel, 2 38 42

107
Baseny kpielowe: Flisak\ ul. Kujawska 14, tel.
2 41 87
Wisa ul. Nadbrzena 12, tel. 2 82 74
MOS, ul. Nowickiego 3, tel. 2 38 42
ul. w. Jzefa 26 (kryty), tel. 2 80 07
Sztuczne Lodowisko Tortor, ul. gen. Bema 23, tel.
2 60 40
Stacje benzynowe, parkingi strzeone
Stacje benzynowe CPN: ul. Lubicka, tel. 3 17 46
ul. Mickiewicza, tel. 2 09 10
ul. Poznaska 122, tel. 2 47 11
Stacja benzynowa PZMot, pl. gen. wierczewskie
go, tel. 2 57 60
Parking strzeony PZMot, pl. gen. wierczewskie
go, tel. 2 17 10
Usugi motoryzacyjne
Stacja Obsugi PP Polmozbyt nr 1, ul. Dbrow
skiego 26, tel. 2 70 07
Stacja Obsugi PP Polmozbyt nr 2, Szosa Byd
goska 82, tel. 2 62 36
Stacja Obsugi PP Polmozbyt nr 7, ul. Domini
kaska 1/9, tel. 2 16 60
Stacja Obsugowo-Handlowa PP Polmozbyt, ul.
gen. Bema 126, tel. 2 54 12
Stacja przydrona PP Polmozbyt, ul. Nowickie
go 17, tel. 2 43 94
Stacja Obsugi Spdzielni Pracy Transportowiec,
ul. Bayskich 2/10, tel. 3 10 48
Stacja Obsugi PZMot, pl. wierczewskiego, tel.
2 17 10
Kina
Batyk, ul. Mickiewicza 77, tel. 2 23 71
Echo, ul. Bydgoska 12, tel. 2 27 69
Flisak, ul. Idzikowskiego 6, tel. 2 17 81
Grunwald, ul. Warszawska 11, tel. 2 22 12
Orze, ul. Strumykowa 3, tel. 2 45 31
Wolno, ul. Prosta 5, tel. 2 23 72
Teatry
Pastwowy Teatr im. Wilama Horzycy, pl. Armii
Czerwonej 1, tel. 2 50 21

108
Teatr Lalki i Aktora Baj Pomorski, ul. Pierni-
karska 9, tel. 2 74 24
Kluby
Midzynarodowej Prasy i Ksiki, ul. Wielkie Gar-
bary 18, tel. 2 48 95
ZSMP Iskra, ul. Dzieryiiskiego 21, tel. 2 46 03
Technika NOT, ul. Odrodzenia 1, tel. 2 44 00
M u z ea i sa le w y s ta w o w e

Muzeum Okrgowe Ratusz, Rynek Staromiejski 1,

tel. 2 70 38
Oddzia Archeologii, ul. Ciasna 4/6, tel. 2 62 12
Muzeum M. Kopernika, ul. Kopernika 17, tel. 2 67 48
Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu, Kamienica
Pod Gwiazd, Rynek Staromiejski 35, tel.
2 11 33
Muzeum Etnograficzne, Way gen. Sikorskiego 19,
tel. 2 80 91
Muzeum Zamkowe, ul. Przedzam,cze 3, tel. 2 86 80
Muzeum Historii i Kultury Miasta i Regionu, ul.
Przedzamcze 4, tel. 2 86 80
Sale Wystawowe CBWA, Rynek Staromiejski 6,
tel. 2 15 18
Galeria i Orodek Plastycznej Twrczoci Dziecka,
Rynek Nowomiejski 17, tel. 2 75 34
Pawilon Wystawowy Biura Wystaw Artystycznych,
ul. w. Ducha 1, tel. 2 11 21
B ib lio te k i

Gwna UMK, ul. Gagarina 13, tel. 2 33 52, 2 33 54

Pedagogiczna Miejska, Zauek Prosowy 1, tel.
2 17 71
Wojewdzka Publiczna i Ksinica Miejska im.
M. Kopernika, ul. Sowackiego 8, tel. 2 50 88

WIENIEC

Orodek Zdrowia, tel. 96

Sanatorium Przeciwgrulicze, tel. 28
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 98

109
 WIERZCHOSAWICE
Dworzec kolejowy, tel. 25
Sklep spoywczy, tel, 95

WOCAWEK

W a n ie jsz e a d r e sy

Apteki (w rdmieciu): pl. 1 Maja 4, tel. 2 55 15

pl. Wolnoci 10, tel. 2 53 22
ul. 3 Maja 16, tel. 2 23 32
Biblioteki: Wojewdzka, ul. Warszawska 11/13, tel.
2 52 22
Pedagogiczna, ul. Sowackiego 4a, tel. 2 66 70
Dworce: Autobusowy, ul, Kociuszki 9, tel. 2 40 23
Kolejowy, ul. Kociuszki 9, tel. 2 30 37
eglugi na Wile, Bulwary Zjednoczonej Klasy
Robotniczej 24, tel, 2 41 80
Kolei Wskotorowej, ul. Dubois 1, tel. 2 34 11
Milicja Obywatelska, pl. Kopernika 3, tel. alax'mo-
wy 97
Poczta Gwna, ul. Chopina 54, tel. 2 22 51
Pogotowie Ratunkowe, ul. Lunewil 19, tel. alar
mowy 999
Postoje takswek: pl. Wolnoci, tel. 2 42 33
bagaowych, ul. Zduska 6, tel. 2 77 52
Przychodnia Obwodowa, ul. Kiliskiego 16, tel.
2 20 96
Stra Poarna, ul. Bohaterw Strajku 1936 r, 10,
tel. alarmowy 998
Szpitale: Miejski im. H, wicickiego, ul. Toru
ska 15, tel. 2 70 91
Ziemi Kujawskiej im. dra W. Gluziskiego, ul.
Wieniecka 43, tel. 2 20 01, 2 49 58
Urzd Miejski, ul. Wojska Polskiego 2a, tel. 2 20 31
Urzd Wojewdzki, ul. 3 Maja 17, tel. 2 70 11

B iu r o b s u g i r u c h u tu r y sty c z n e g o
PBP Orbis, pl. Wolnoci 8/9, tel. 2 45 22
BORT PTTK, ul. Sowackiego la, tel. 2 55 12 '
OST Gromada, ul. Kiliskiego lla, tel. 2 25 71

110
Wocawskie Wojewdzkie Przedsibiorstwo Tu
rystyczne Kujawy, ul. Kociuszki 18/20, tek
2 62 31 do 39
Noclegi
Hotele
Kujawy, ul. Kociuszki 18/20, tel. 2 62 31
Yictoria, ul. Przechodnia 1, tel. 2 59 34
Wsplna Praca, ul. Buczka 9, tel. 2 36 41
Zawile, ul. Lipnowska 7, tel. 2 62 84
Sportowy OSiR, al. Chopina 10, tel. 2 60 00

Kwatery prywatne za porednictwem Wocaw

skiego Wojewdzkiego Przedsibiorstwa Turys
tycznego, ul. Kociuszki 18/20, tel. 2 62 31 wewn.
120
Schronisko modzieowe PTSM, ul. Chmielna 24,
tel. 2 73 63 (czynne cay rok)
Wyywienie
Restauracje
Cristal, al. Chopina 27, tel. 2 44 23
Europejska, ul. Przechodnia 1, tel. 2 59 35
Kosmos, ul. Wojska Polskiego 35, tel. 2 37 63
Obywatelska, ul. 3 Maja 8, tel. 2 64 18 (jadodaj
nia)
Orze, ul. Kociuszki 6, tel. 2 36 34
Targowa, pl. 1 Maja 7, tel. 2 34 70
Zazamcze, ul. Wieniecka 34, tel. 2 33 50
Turystyczna, ul. Warszawska 8, tel. 2 45 13 (ja
dodajnia)
Bary
Ewa, ul. Dubois 3, tel. 2 37 75
Express, ul. Kociuszki 25, tel. 2 27 32
'Flis, ul. Tumska 7, tel. 2 36 47
Jubilatka, ul. Budowlanych 5, tel. 2 68 22
Kaskada, ul. Dubois 42, tel. 2 66 42
Kibic, al. Chopina 11, tel. 2 20 32
Barymlcczne
ul. Kociuszki 23, tel. 2 49 27
pl. Wolnoci 3, tel. 2 58 24

111
 Kawiarnie
Centralna, ul. 3 Maja 34, tel. 2 61 24
Kaprys, ul. Warszaw.ska 2, tel. 2 38 50
Lotos, ul. 3 Maja 27, tel. 2 36 54
Mocca, ul. Wojska Polskiego 16, tel. 2 68 43
Parkowa, amfiteatr park
Popularna, ul. Kociuszki 4, tel. 2 41 90
Bary Kawowe
Danusia, ul. Zwizkw Zawodowych 2, tel. 2 66 35
Magosia, ul. Marchlewskiego 18, tel. 2 59 36
Obiekty sportowe /
Stadion KS Wocawia, al. Chopina 49, tel.
2 41 61
Stadion Miejski OSiR, al. Chopina 10/12, tel. 2 64 53
Hala Sportowa OSiR, al. Chopina 12, tel. 2 54 62
Kpielisko, Sodowo, tel. 2 23 86
Orodek Wypoczynku witecznego nad Jez. Czar
nym
Pywalnia kryta OSiR Delfin, al. Chopina 10, tel,
2 54 62
Stacje benzynowe, parkingi
Stacja benzynowa, ul. Toruska 33, tel. 2 42 82
Stacja benzynowa, al. Chopina 53, tel. 2 28 33
Parkingi: ul. Zamcza
ul. gska 49, tel. 2 42 45
Usugi motoryzacyjne
Stacja Obsugi PP Polmozbyt, ul. Dubois 14/16,
tel. 2 74 44
Stacja Obsugi PP olmozbyt, ul. Komunalna 1,
tel. 2 46 18
Stacja Obsugi PP Polmozbyt, ul. Toruska 121,
tel. 2 70 31
Stacja Obsugi PZMot, ul. gska 49, tel. 2 42 45
Kina
Batyk, ul. Bojownikw Proletariatu 12, tel.
2 31 81
Polonia, ul. Przechodnia 3, tel. 2 40 26
Teatry
Teatr Miejski, ul. Wojska Polskiego 13, tel. 2 36 17

112
K lu b y

Midzynarodowej Prasy i Ksiki, ul. Warszawska

7/13, tel. 2 32 24
Wojewdzki Dom Kultury, ul. Wojska Polskiego 13,
tel. 2 68 34
Midzyspdzielniany Klub Kulturalno-Owiatowy
Krokus, al. Chopina 27, tel. 2 60 15
M u zea

Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyskiej, ul. So

wackiego la, tel. 2 36 25
Muzeum Historii Miasta Wocawka, Stary Rynek
14/15, tel. 2 67 43
Biuro Wystaw Artystycznych Salon Sztuki
Wspczesnej, ul. Kociuszki

ZOTORIA
Bar GS, tel. 8 08 67
Klubo-kawiarnia, tel. 8 08 90
Orodek Zdrowia, tel. 8 08 26
Urzd Pocztowo-Telekomunikacyjny, tel. 8 08 98
 L IT E R A T U R A

Chmielewski Jan: O integralnoci w planow aniu

przestrzennym re jo n u Ciechocinka (w:) Archi
tektura 1963 nr 5, s. 163^les
Chrapowicki Tadeusz: T rzy lata dziaalnoci P a rku
Z d ro w ia w C iechocinku, R. 19321934, Warsza
wa 1935 (Odbitka Lekarz Polski R. 1935, nr
6 8)
Ignatowski Roman: Ciechocinek pod wzgldem le
k a rs k im (w:) Gazeta Lekarska, Tom XIV 1873,
.nr 25
Iwanowski Wacaw: Ciechocinek Z d r j, War
szawa 1948
K atalog Z a b ytk w S ztu ki w Polsce, Tom XI Woje
wdztwo Bydgoskie, Zeszyt 1 Powiat Aleksan
drowski, Warszawa 1969
Kozowska-Szczsna Teresa: Prba k la s y fik a c ji
klim a tyczn e j m iejscowoci uzd ro w isko w e j na
przykadzie Ciechocinka (w:) Przegld Geofizy
czny 1964, z. 2, s. 139150
Kucharski Mieczysaw: Geom orfologia i czw arto
rzd d o lin y W isy w okolicach Ciechocinka (w:)
Zeszyty Naukowe UMK. Nauki Matematyczno-
-Przyrodnicze, z. 14. Geografia V, Toru 1966,
s. 3759
Lachowski Jerzy, Tylanowski Tadeusz, Bell Bea
ta: Rezerwaty i p o m n ik i p rzyro d y w ojew dztw a
bydgoskiego. WarszawaPozna 1972, BTN Pra
ce Wydziau Nauk Przyrodniczych, Seria B nr 13
Nowakowska Lucyna: Ciechocinek (w:) Studia geo
graficzne nad aktywizacj maych miast, War
szawa 1957, s. 285300, Polska Akademia Nauk
Instytut Geografii, Prace Geograficzne nr 9
Raczyski Marian: M a te ria y do h is to rii Ciecho
cinka od zapocztkowanej budowy w a rze ln i w

114
 soli do w ybuchu w ie lk ie j w o jn y, Warszawa 1935
Somczyski Adam: Ciechocinek i okolice, Wyd.
IV, Warszawa 1971
Smogorzewski Jan: S tu d iu m Koncepcyjne Ciecho
ciskiego Pasa Uzdrowiskowego (w:) Architek
tura 1963, nr 5, s. 166167
Szmuro Jan: Ciechocinek Z d r j, Warszawa 1950
Szmuro Jan: R ozw j wskaza leczniczych Ciecho
cinka od pocztku jego istn ie n ia ja ko m iejsco
woci k u ra c y jn e j a do najnowszych czasw.
Warszawa 1938
Z a b y tk i a rc h ite k tu ry w ojew dztw a bydgoskiego,
Bydgoszcz 1974, Wojewdzki Konserwator Za
bytkw. Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kul
turalne
 INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH
Skrty: m miasto, w wie, 1 leniczwka,
r ruiny, j jezioro, rz rzeka.
A H

A le k s a n d r w K u ja w sk i (m ) M a lin o w o (w ) 44
61
I
A le k s a n d r w k a (w ) 18
I n o w r o c a w (m ) 64

B d k w (w ) 16
B a r b a r k a (1) 55 J a n o w ic e (w ) 73
B ie la n y , d z ie ln ic a T o ru n ia J e n c z y n e k (w ) 84
56 J e z io r k a p o lo d o w c o w e k.
B o n ie , p r z e d m ie c ie I n o R a c i k a 47
w r o c a w ia 65
B o b r o w n ik i (w ) 82 K
B o b r o w n ik i (r) 83
K a s z te la n ia d o b r z y s k a 81
B r z e K u ja w s k i (m ) 72
K a s z te la n ia s o s k a 15
B rz o z a T o r u sk a (w ) 51
K a r n k o w o (w ) 85
K ik (w ) 85
C h e m i sk ie P r z e d m ie c ie , K o n s ta n ty n o w o (w ) 73
d z ie ln ic a T o r u n ia 57 K o tlin a T o r u s k o -B y d g o s k a
C ie c h o c in e k 15 6
C ie c h o c in e k fo lw a r k 17 K r o jc z y n (w ) 80
C ie c h o c in e k (r e z e r w a t) 11 K r z y w o s d z (w ) 70
C ie c h o c i sk i P a s U z d r o w i- K u c z e k (w ) 45
s k o w y 22 K u ja w y 15
C z e r n ie w ic e , d z ie ln ic a T o- K u ja w s k ie G ry 6
r u n i 51 K u ja w y z a c h o d n ie 67
K u ja w y w s c h o d n ie 69
D
K u lin (r e z e r w a t le n o - s t e -
D b k i (1) 63 p o w y ) 80
D o b r e (w ) 70
D o b r z y n a d W is (m ) 80 I,
D r w c a (rz) 52 L ip n o (m ) 83
D r w c a (r e z e r w a t r y b a c k i) L u b a n ie (w ) 73
52
D y b lin (w ) 80
D y b w (r) 61
o je w o (w ) 68
D y m ie c (w ) 47
D z ik o w s k a K p a 43 M
G M aa W o la (w ) 46
G n ie w k o w o (m ) 63 M ie (rz) 84
G ra (w ) 66 M iszek (w ) 82
G ra Z a m k o w a 82 M o g iln o (m ) 15
G lin k i, p r z e d m ie c ie T oru M o k re, d z ie ln ic a T o ru n ia
n ia 55 57

H6
 N S o sk (w ) 15
S o sk D o ln y (w ) 18
N a s i g n ie w o (w ) 80
S o sk G r n y (w ) 18
N ie s z a w a (m ) 47
S o sk a K p a 18
N ie s z a w a S ta r a (w ) 48
S u e w o (w ) 62
N ie s z a w a N o w a (w ) 48
S ta ra W ie (w ) 62
N e s z a w k a M aa (m ) 48
S ta w k i, d z ie ln ic a T o ru n ia
N iz in a C ie c h o c i sk a 6
52
N o w e (j) 63
S t a w k i (w ) 61
N o w o g r d (w ) 50
S tr a s z e w o (w ) 69
S u c h a t w k a (w ) 63
S z a d o w ic e (w ) 64
O d o lio n (w ) 44
S z p e ta l D o ln y , d z ie ln ic a
O le k (1) 55
W o c a w k a 80
O to c z y n (w ) 51
S z p e ta l G r n y (w ) 80
S z y m b o r z e , d z ie ln ic a I n o
w r o c a w ia 68
P ia s k i (w ) 18
S z m a lc w k a (o b z p r z e s ie
P ik u tk o w o (w ) 72
d le c z y ) 55
P iw n ic e (w ) 61
P le b a n k a (w ) 43
P o w c e (w ) 71
P o d o le (w ) 42 w i te (S k p s k ie M a e) (j)
P o j e z ie r z e D o b r z y sk ie 82 86
/^ P o p io y (w ) 62 T
P r a d o lin a W isy 6
P r z y b r a n o w o (w ) 69 T y n a (rz) 23
P r z y p u s t (w ) 50 T o ru (m ) 52
P o d g rz , d z ie ln ic a T o ru n ia T u rzn o (w ) 73
57 W
R W ie lk ie J e z io r o (S k p sk ie
R a c i e k (w ) 46 W ie lk ie ) (j) 86
R a c i e k (r) 46 W ie n ie c (w ) 78
R a d o m ic e (w ) 83 W ie r z c h o s a w ic e (w ) 63
R a d z ie j w (m ) 70 W io sk a (w ) 86
R o z k a d a ln o (w ) 48 , W isa (rz) 6
R z in o w o (w ) 73 W ito w o (w ) 72
R u b in k o w o , d z ie ln c a T o r u W o c a w e k (m ) 73
n ia 56 W o la (w ) 18
R u d ak , d z ie ln ic a T o ru n ia W o u s z e w o (w ) 22
52 W o u s z e w o (k o lo n ia ) 18
R u z ie c (rz) 81 W y m y lin (w ) 86
R y b itw y (w ) 82 W y g o d a (w ) 42
R y p ie n ic a (rz) 81 W y g o d a (w ) 62
R y p in (m ) 83 W ysoczyzn a K u ja w sk a 47

S e r o c z k i (w ) 69 Z a k r z e w o (w ) 69
S d z in (w ) 69 Z b r a c h lin (w ) 73
S ia r z e w o (w ) 47 Z ie m ia d o b r z y s k a 81
S k p e (w ) 86 Z o to r ia (w ) 52
S o n a w y (w ) 18 Z o to r ia (r) 52
 S P IS P L A N W I R Y S U N K W

Zakad Przyrodoleczniczy nr II w Ciechocin

ku ........................................................................ 34
Sanatorium Uzdrowiskowe Zwizku Spdziel
ni Inwalidw w Ciechocinku . . . . 36
Budynek Dyrekcji Przedsibiorstwa Pastwo
wego Uzdrowisko Ciechocinek . . . . 37
Pijalnia wd mineralnych w Parku Zdrojo
wym w Ciechocinku.........................................38
Ruiny zamku w R aciku................................... 47
Fragment rynku z dworkiem w Nieszawie . 49
Plan T orunia............................................... . 53
Ratusz w T o ru n iu ............................................... 58
Plan Inow rocaw ia...............................................65
Fragment zabudowy Inowrocawia . . . . 67
Plan W ocawka..................................................... 74
Stara dzwonnica we Wocawku . . . . 78
Ruiny zamku w Bobrownikach . . . . 83
 SPIS TRECI

WSTP ......................................... 5

WIADOMOCI O G L N E ........................ 6
Pooenie................................................ 6
Budowa geologiczna.............................. 7 '
K om unikacja.......................................... 7
K lim a t..................................................... 9
Szata r o l i n n a ................................... 10
wiat z w ie rz c y .................................... 12
Co warto z o b a c z y .............................. 12 j
Zagospodarowanie turystyczne . 13

CIECHOCINEK.......................................... 15
Historia uzdrow iska.............................. 15
Oblicze w spczesne.............................. 20
Lecznictwo............................................... 25
W skazania........................................... 25
Przeciw w skazania.............................. 28
rda rnineralne i rodki lecznicze . 28
Urzdzenia le c z n ic z e ........................ 30
Uzdrowiskowe Zakady Przyrodolecznicze 31
Leczenie w szpitalu uzdrowiskowym . 31
Leczenie s a n a to r y jn e ........................ 32
Leczenie ambulatoryjne . . . . 32
Spacer po u z d ro w is k u ........................ 33

WYCIECZKI Z CIECHOCINKA . . . 42
Wycieczki p ie s z e ................................... 42
1. Do przystani na Wile . . . . 42
2. Nad W i s .................................... 43
3. Szlak m a rty ro lo g ii........................ 44
4. Z Ciechocinka przez Kuczek do Odo-
l i o n u ................................... ..... 44

119
 5. Szlak S. Noakowskiego, z Ciechocinka
przez Raciek do Nieszawy 45
Wycieczki samochodowe . 51
1. Do Torunia . . . . 51
2. Do Inowrocawia 61
3. Do Powie . . . . 69
4. Do Dobrzynia 72
5. Do Skpego . . . . 82

INFORMATOR 88

LITERATURA 114

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH 116

i

SPIS PLANW I RYSUNKW . . 118

Seria przew odnikw W ostatn ich latach u k a za y si :
po uzdrowiskach
i m iejscow ociach W. Sosna, A. Sikora U stro,
wczasowych. W isa, S z c z y r k i okolice^

J. Rb Iw on icz Z d r j, R ym an w
Z d r j i o k o ice

W p rzyg o to w a n iu :

K. Marcinek, W. Prorok
B y strzyca K o d zk a , D ugopoe
Z d r j i okolice,,

J. Nyka S zczaw n ica-K rocien ko

i okolice"