You are on page 1of 195

Dane

oryginau Mastering the Art of Quitting. Why It Matters in Life, Love, and Work Peg Streep and Alan B.
Bernstein, LCSW
Copyright 2013 by Peg Streep and Alan B. Bernstein First published in the United States by Da Capo Press, a
member of the Perseus Books Group Po raz pierwszy opublikowano w Stanach Zjednoczonych nakadem Da Capo
Press, czonka Perseus Books Group Projekt okadki i stron tytuowych Micha Bator Wydawca Aleksandra
Maek-Leniewska Redaktor prowadzcy Jolanta Kowalczuk Redaktor Magdalena Pluta Produkcja Mariola
Iwona Keppel Przygotowanie publikacji elektronicznej Ewa Modliska Recenzent dr Pawe Fortuna Copyright
for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2015

eBook zosta przygotowany na podstawie wydania papierowego z 2015 r.


(wyd. I)
Warszawa 2015
ISBN 978-83-01-18420-9

Wydawnictwo Naukowe PWN SA 02-460 Warszawa, ul. Gottlieba Daimlera 2


tel. 2269 54 321; faks 22 69 54 228
infolinia 801 33 33 88
e-mail: pwn@pwn.com.pl; www.pwn.pl

Skad wersji elektronicznej na zlecenie Wydawnictwa Naukowego PWN: Tomasz Szymaski


Spis treci

Wstp. Mit dzielnej maej ciuchci


1. Psychologia wytrwaoci
2. Nieudane przestawanie
3. Przestawanie jako sztuka
4. Talent do przestawania
5. Radzenie sobie z mylami i emocjami
6. Sporzdzanie bilansu
7. Sporzdzanie mapy celw
8. Jak dobrze przestawa
9. Nastawianie na nowo wewntrznego kompasu
Posowie. Mdro przestawania
Podzikowania
Przypisy
Bibliografia
O Autorach

Dla Alexandry Israel, najlepszej crki, oraz Craiga Weatherly'ego, najlepszego
beagle'a
P.S.

Anne
Carl, Harriette i Elizabeth Rachel i Brad, Grace, Kiley, Maisie i Luke Zycie jest
sodsze z Wami wszystkimi
A.B.B.

WSTP
MIT DZIELNEJ MAEJ CIUCHCI

Daruj sobie opiera si na zaoeniach pozostajcych w jawnej sprzecznoci z


obiegow mdroci, nie ma bowiem w amerykaskiej mitologii miejsca dla tych,
ktrzy przestaj. Waciwie jedynym rodzajem rezygnacji, jaki zbiorowo akceptujemy i
popieramy, jest rzucanie zych nawykw, na przykad palenia lub picia. Nie o tym
jednak traktuje ta ksika.
Daruj sobie przekonuje, e umiejtno przestawania ma swoje miejsce obok
wytrwaoci i optymizmu i e jest konieczna dla zrwnowaenia obu tych cech.
Doskonalenie umiejtnoci przestawania jest szczeglnie istotne, poniewa jak
pokaemy ludzie s faktycznie zaprogramowani do wytrwaoci, nawet gdy cel jest
nieosigalny. Rezygnacja nie tylko uwalnia nas od beznadziejnej pogoni za
niedosinym, lecz take pozwala nam zaj si nowymi, bardziej satysfakcjonujcymi
celami. Nauczenie si, jak przestawa, stanowi wan, wiadom przeciwwag dla
wbudowanych i czsto nieuwiadomionych nawykw umysu sprawiajcych, e
trzymamy si drogi, ktr lepiej byoby porzuci.
Przestawanie nie jest celem samym w sobie, ale pierwszym koniecznym krokiem do
zresetowania i przedefiniowania naszych celw i tego, czego chcemy od ycia.
Mamy nadziej, e Daruj sobie pomoe zmieni podejcie do przestawania i bdzie
strategicznym punktem wyjcia dla tych, ktrzy potrzebuj pomocy, by porzuci
nieosigalny cel bd skorygowa taki, ktry przesta przynosi satysfakcj. Ksika ta
wprowadza konieczn korekt do kultury, ktra wychwala jedynie cnot trwania przy
obranym kursie.

Prba znalezienia rwnowagi W dziecistwie zasypiamy przy


rytmicznym dam rad, dam rad dzielnej maej ciuchci, ktre
wpaja nam, e wytrwao i sia pozytywnego mylenia stanowi klucz
do sukcesu. Od samego pocztku uczymy si, e zwycizcy nigdy si
nie poddaj, a ci, ktrzy si poddaj, nigdy nie zwyciaj, oraz
wchaniamy dziesitki innych powiedze zawierajcych jasny przekaz,
e musimy wytrwa, nie poddajc si.
Nacisk na wytrwao jest elementem amerykaskiej mitologii, by moe z tej
przyczyny, e wymagao tego zakadanie kraju przetrwanie pierwszych ostrych zim w
Nowej Anglii, wdrwka na zachd przez niebezpieczne, a niekiedy wrogie tereny,
odwaga, by wyruszy w podr liczc tysice mil i wytrwa do koca.
Nieustpliwo stanowi podstaw American Dream czy bdzie to historia od
pucybuta do milionera, zwycistwo kogo z koca stawki, czy jaki Rocky, ktry
walczy wbrew logice.
Upatrywanie w wytrwaoci klucza do sukcesu ma te bardzo demokratyczn
wymow. Jeli jedynym wymogiem jest niepoddawanie si, to wszystkie inne cechy i
atuty, jakie mog dawa nam przewag nad innymi wyksztacenie, klasa spoeczna,
przywileje nie maj najmniejszego znaczenia.
Tam, gdzie staroytni Grecy widzieli Syzyfa, Amerykanie widz zadatki na
potencjalnego bohatera.
Dzielna maa ciuchcia i jej dorose odpowiedniki do tego stopnia zawadny
myleniem zbiorowym, e lubimy, by historie naszych sukcesw doprawione byy
przynajmniej szczypt niepowodzenia i koniecznie odrobin nikych szans, dziki
czemu na pierwszy plan w opowieci moe wysun si nasze samozaparcie. Czy
podziwialibymy tak bardzo Thomasa Edisona za wynalezienie arwki, gdyby udao
mu si za pierwszym podejciem? Odpowied brzmi: nie, poniewa nie podobaoby
si nam, e dopi swego ju za pierwszym razem. Wytrwao czyni bohaterw
rwnie ze zwierzt przykadem moe by niepokonany ko Seabiscuit czy jaki pies
lub kot, ktry przemierza tysic mil, by wrci do domu.
Pochodn formuy determinacja rwna si sukces i wszelkich jej odmian s inne
kulturowe tropy, wrd ktrych poczesne miejsce zajmuje ujcie poraki i
nastpujcego po niej wzmoenia wysikw jako nieodzownych elementw sukcesu.
Nie dziwi zatem, e filmik Famous Failures (Sawne poraki ludzi sukcesu) na
YouTubeie ma miliony wywietle i kopiowany jest na wielu stronach internetowych.
Przesanie? Jeli nigdy nie poniose poraki, nigdy nie ye.
Pocieszajca myl. Przywdziewamy si w te opowieci jak w strj wojownika
trzydzieci odmw i cztery niewydane powieci Stephena Kinga, nieudany komputer
Next Stevea Jobsa i wiele im podobnych kiedy wyznaczamy sobie nowe cele.
Mwimy sobie, e doprowadzi nas do nich kulturowy szum w gowie mantra dam
rad w poczeniu z refrenem jeli nie uda ci si za pierwszym razem, prbuj a do
skutku.
Nasza wiara w warto wytrwaoci wpywa na to, jak opowiadamy wasne historie
i jak nauk wynosimy z zasyszanych. Wiara ta jest tak silnie zintegrowana z naszym
sposobem patrzenia na ycie, e trudno nam spojrze na nie inaczej.
Jest tylko jeden szkopu. Chobymy po stokro obejrzeli, jak Rocky wbiega po
schodach, sama wytrwao nie jest niezawodn recept na sukces. Poleganie na
nieustpliwoci tak naprawd w istotny sposb zawa nasze pole widzenia, poniewa
ludzkie mzgi s ju zaprogramowane na jej wspieranie. Poza tym kady z nas ma
wrodzone nawyki umysu, ktre ukierunkowuj nas na zaangaowanie, nie za
przestawanie, bez wzgldu na to, jak nike byyby moliwoci odniesienia sukcesu.
Poniewa mamy umys nastawiony na podtrzymywanie nas w deniu, to kiedy
szacujemy prawdopodobiestwo osignicia celu, moemy grzeszy optymistycznym, a
nawet yczeniowym sposobem mylenia. Dlatego nie jestemy zbyt dobrzy w
ocenianiu, czy cel faktycznie jest osigalny. To jeszcze nie wszystko. Kiedy cel, ktry
ju osignlimy, przestanie nas cieszy, zarwno nasze nawyki umysowe, jak i
brzemi zaprzestania stawa nam bd na przeszkodzie w podaniu naprzd w yciu i
wyznaczaniu nowych celw. Wytrwao podstawia nam nog, poniewa kiedy nie
udaje si nam osign jakiego celu, czsto nie rezygnujemy z niego cakowicie. To
zatem wytrwao nie pozwala nam ruszy dalej i wyznaczy sobie nowych celw.
Umiejtno cakowitego zaprzestawania jest rwnie cennym narzdziem
uatwiajcym dobre ycie, jak wytrwao.
Uznanie wartoci przestawania wydaje si czym dziwnym, sprzecznym z intuicj,
gupim, a moe i wywrotowym. Wszyscy jestemy uczeni, e rezygnacja to oznaka
saboci i e ci, ktrzy si poddaj, s nieudacznikami.
Ujmujc jednak rzecz najkrcej: zadowoleni, odnoszcy sukcesy ludzie wiedz, jak
trwa w deniu oraz jak z niego rezygnowa. Zwycizcy te rezygnuj, ale nie tak, jak
mylimy, a kiedy to robi, to w sposb stanowczy i mdry.
Wbrew kulturowemu folklorowi wiedza, jak i kiedy przesta, stanowi wan
umiejtno yciow a nie wstydliw ostateczno, zgodnie z przekazem kultury.
Uwzgldnienie moliwoci rezygnacji daje nam odmienn perspektyw, ktrej brakuje
w tym, czego nas uczono i czego sami uczymy nasze dzieci. Stanowi wan korekt
sposobu dziaania ludzkiego mzgu, ktry i tak daje ju fory wytrwaoci. Zrozumienie,
na czym polega trudno umiejtnego przestawania, moe nam uzmysowi, jak czsto
podejmujemy decyzje w sposb dosownie niewiadomy i co moemy zrobi, by byy
one bardziej wiadome.
Ksika ta oparta jest na wiedzy naukowej na tym, co psychologowie i badacze
wiedz o ludzkim zachowaniu i motywacji, oraz na tym, co naukowcy wiedz o mzgu.
Traktuje przestawanie jak sztuk, ktr mona opanowa, i pomoe ci zrozumie, e
rozwijajc dla rwnowagi umiejtno przestawania obok umiejtnoci trwania w
deniu, bdziesz szczliwszy i bardziej zadowolony z podejmowanych decyzji.
Pozwoli ci to ruszy z miejsca, kiedy utkniesz, i pomoe pj w yciu do przodu.
Jedynym sposobem, aby wyznaczy nowe cele i otworzy nowe moliwoci, jest
cakowite porzucenie dawnych zamierze.
Przedstawione poniej proste spostrzeenia dotycz celw we wszystkich
dziedzinach ycia, nie wyczajc mioci, relacji midzyludzkich oraz pracy: Ludzie,
ktrzy ostatecznie osigaj swoje cele, nie poprzestaj na wyciganiu nauki z poraek.
Musz porzuci niezrealizowane cele w peni i do koca.
Zaprzestanie czego uwalnia umys i ducha, i to wanie akt zaprzestania
umoliwia rozwj oraz nauk, uatwiajc sformuowanie nowych celw. Poraka,
ktrej nie towarzyszy zaprzestanie, osabia Ja i czsto pozbawia nas zdolnoci do
dziaania. Bez umiejtnoci dawania za wygran wikszo ludzi skoczy w
puapce zniechcenia.
Najbardziej zadowoleni ludzie potrafi zarwno wytrwale dy, jak i
rezygnowa. Wiedz, kiedy pora skoczy z trwaniem w czym i zacz
przestawa. I vice versa. Kiedy przestaj, przestaj naprawd. Potem
przestawiaj si, wyznaczaj kolejny cel i od nowa zaczynaj wytrwale dy.
Nie ogldaj si wstecz.
Niektrzy s z natury lepsi zarwno w wytrwaoci, jak i w przestawaniu. Nie
brzmi to tak demokratycznie, jak wiara w si uporu, ale dobra wiadomo jest
taka, e kady moe opanowa sztuk przestawania.
Rezygnacja jest zdrow, adaptacyjn reakcj, kiedy nie da si osign celu lub
kiedy nasza cieka yciowa okazuje si lep uliczk albo ycie zaskakuje nas w
inny nieprzyjemny sposb. Samo wzicie pod uwag rezygnacji jako
ewentualnego planu dziaania pomaga zdj klapki z oczu, jakie czsto nakada
nam wytrwao, i stanowi pierwszy niezbdny krok do zmiany punktu widzenia.
Do odniesienia sukcesu potrzebne jest zachowanie rwnowagi midzy
zdolnoci do trwania w deniu a zdolnoci do przestawania.

To, o czym tu piszemy, nazywa si w psychologii odangaowaniem si od celu (goal


disengagement) i jest cigiem powizanych ze sob krokw, a nie aktem
jednorazowym. Znaczenie i rola odangaowania tj. fakt, e ludzie potraficy
zrezygnowa s w istocie szczliwsi i bardziej zadowoleni ze swojego ycia ni ci,
ktrzy tego nie potrafi stay si przedmiotem obszernych bada naukowych, ktre w
wikszoci znane s jedynie w krgach akademickich. Tymczasem kwesti dobrego
samopoczucia naley tu rozumie cakiem dosownie; badania dowiody mianowicie,
e niezdolno do odangaowania si od nieosigalnego celu moe ni mniej, ni wicej,
tylko wpdza nas w chorob.
Odangaowania nie naley myli z nieprzemylanym rzuceniem czego w stylu a
niech was diabli! i trzaniciem drzwiami. To co zupenie innego. Nie jest to
postpek tchrza czy kogo, kto nie ma siy wytrwa do koca.
Ksika ta jest przewodnikiem po takim rodzaju odangaowania, ktre jest
wiadome i rozumne i ktre zachodzi we wszystkich sferach jednostki ludzkiej.
Zmienia bowiem sposb mylenia, odczuwania i zachowania. Jeli zaprzestaniesz
czego w odpowiedni sposb, zmotywuje ci to do wyznaczenia nowych celw i
rozwaenia nowych moliwoci.
1.
PSYCHOLOGIA WYTRWAOCI

Naleaoby chyba przyzna na pocztku, e kade z nas zrezygnowao z obranej


wczeniej drogi zawodowej. Traf chcia, e oboje porzucilimy t sam drog, cho
kade wyldowao w zupenie innym miejscu i odeszo z innych przyczyn. Oprcz
wieloletniej pracy psychoterapeutycznej Alana to wanie nasze wasne dowiadczenie
zmiany zawodu dao nam spojrzenie od rodka na to, co znaczy przestawa, zarwno
pod wzgldem kosztw, jak i moliwoci.

O dwojgu takich, co przestali

Alan dobiega trzydziestki, by mem i ojcem i pracowa nad doktoratem z literatury.


Mia za sob egzaminy ustne, pisa rozpraw i niewiele brakowao mu do osignicia
celu: zrobienia doktoratu i otrzymania stanowiska profesora uniwersyteckiego. Ale
cho lubi uczy (czego nie mona powiedzie o pracy naukowej), zda sobie spraw,
e bardziej od wykadania studentom sonetw Szekspira interesowao go suchanie ich
opowieci o sobie, swoich celach i pragnieniach, ku czemu mia mnstwo okazji w
spokojnej atmosferze uczelni, na ktrej studenci odwiedzali swoich nauczycieli i
spdzali z nimi czas. Dziki tym rozmowom odkry, co naprawd lubi robi
najbardziej, i zbiego to si w czasie z odnalezieniem przez niego swego miejsca w
yciu. Wiedzia, e studenci fascynuj go jako ludzie i e chce im pomaga w
dokonywaniu pozytywnych wyborw w yciu bardziej, ni uczy o pentametrze
jambicznym. Jego powoaniem bya nie literatura, lecz psychoterapia. Zrezygnowa w
poowie pisania doktoratu.
Jednake porzucenie prestiu doktoratu i pracy na renomowanej uczelni na rzecz
studiw magisterskich na kierunku praca socjalna nie byo wcale w owym czasie, na
pocztku lat siedemdziesitych ubiegego wieku, przejciem bezproblemowym.
Towarzyszyo temu mnstwo zwtpienia w siebie i niepokoju, co Alan dobrze pamita
po tylu latach ogromnie satysfakcjonujcej pracy: Przejcie nie jest ruchem z
ciemnoci do wiata, czciej jest to proces peen nadziei i zwtpienia, ktre walcz
ze sob przez pitnacie rund.
Co dao mu odejcie? Popchno go do znalezienia i wyartykuowania pomysu
pracy na cae ycie, naprawd satysfakcjonujcej i sensownej, by pomaga ludziom w
podejmowaniu najwaniejszych wyborw w yciu.
Peg take porzucia karier akademick w czasie, kiedy trudno byo o prac, i
przesza do brany wydawniczej. Bya na dobrej drodze do ukoczenia dysertacji i
uzyskania doktoratu z literatury, ale zniechcona uczelnian polityk stwierdzia ku
wielkiemu rozczarowaniu swoich promotorw e ma lepsze rzeczy do roboty. Ze
zdumieniem odkrya jednak, e korporacyjne ycie pod pewnymi wzgldami
przypomina uczelni, i po trzydziestce postanowia pracowa dla siebie i sama
wyznacza sobie cele. Z czasem zacza pisa ksiki, co okazao si
satysfakcjonujcym zajciem i pozwolio jej zosta penoetatow mam bez porzucania
pracy zawodowej co Peg uwaa za prawdziwy dar niebios.
Oboje rozumiemy nie tylko niesamowity skok wiary, jakiego wymaga porzucenie
pielgnowanego od dawna celu lub marzenia, lecz take wtpliwoci i niepokj
towarzyszce pierwszym chwilom swobodnego spadania.

Brzydkie swko

Przestawania, o jakim tu mwimy, nie naley utosamia z tym, co przywodzi na myl


sowo quitter. W kulturze wiary w wytrwao i American Dream jest quitter jednym
z najdosadniejszych epitetw, jakimi mona kogo obrzuci. Konotuje gboko
zakorzenion wad charakteru, niezdolno do konsekwentnego podania w obranym
kierunku oraz sabo w obliczu wyzwa.
Jeli zajrzymy do sownika, to przeczytamy, e quitter[1]
to kto, kto rezygnuje, zwaszcza kto, kto zbyt atwo si poddaje. Trudno nie
zauway osdu moralnego wpisanego w t definicj.
Prawdziwego odangaowania si od celu nie dokonuje si atwo. Wymaga to
uwolnienia umysu od wczeniejszego zaangaowania, poradzenia sobie z negatywnymi
emocjami, wymylenia nowego celu i zmiany wasnego zachowania, eby si do niego
dostosowa. Rni si to zdecydowanie od postpowania kogo, kogo nazywamy
przestawaczem.
Wemy przykad Jasona, lat 32, ktremu sze lat zajo ukoczenie szkoy redniej
(rodzice wysali go dodatkowo na dwa lata do prywatnej szkoy przygotowujcej do
studiw, eby osign lepsze wyniki) i kolejne sze ukoczenie collegeu (po
wyrzuceniu z pierwszej prestiowej uczelni, na ktrej si obija). Jego modus operandi
w wieku dwudziestu i trzydziestu lat polega na cigym porzucaniu pracy, relacji, a
nawet miast. Jason wyjecha uczy do Hiszpanii, cho uczenie nie byo jego celem; po
prostu wypenia czas. Przenis si na Zachodnie Wybrzee, by odkry si na nowo,
jednak i to zarzuci i z powrotem przeprowadzi si na wschd.
Jak mwi, adna praca nie bya do inspirujca czy godna jego talentw i
zdolnoci. Wszdzie jest niedoceniany. Dlatego nigdy nie pracowa w jednym miejscu
duej ni przez rok. Nadal nie wie, jaka cieka zawodowa by mu pasowaa, i
najwyraniej brak takiej wiedzy zupenie mu nie przeszkadza. Zawsze zaprzestaje
stara, zanim naprawd musi si wykaza, co skutecznie chroni go przed porak i
by moe o to wanie chodzi.
Wszyscy spotkalimy na swojej drodze takiego Jasona czy jak podobn mu Jill.
Zwija on manatki, kiedy trzeba duej zosta, kiedy praca robi si mudna lub kiedy si
zorientuje, e grozi mu poraka. Zbiorowo nie lubimy przestawacza, bo kiedy
pracujemy z nim w jednej firmie lub zespole, najprawdopodobniej wystawi nas do
wiatru i na koniec bdziemy musieli wykona prac, z ktr on mia si upora.
Co sprawia, e kto jest przestawaczem? Okazuje si, e przyczyn jest mnstwo.
Tacy ludzie mog nie umie podejmowa zobowiza. Mog ba si sukcesu lub ba
si poraki. Mog by beznadziejnie pogreni w przeciwskutecznych zachowaniach.
Mog si leni, obija lub pywa po obrzeach jeziora ycia.
Tego rodzaju przestawanie opiera si w rwnym stopniu na unikaniu, jak i na
niezdolnoci do zaangaowania si; nie ma nic wsplnego z rozwanym rodzajem
przestawania, o jakim mwimy.
Zanim zajmiemy si waciwym rodzajem przestawania, przyjrzyjmy si, jak
poleganie wycznie na wytrwaoci dodatkowo wypacza nasze emocje i sposb
mylenia o porzuceniu czego.

Emocjonalne parcie na wytrwao

Zwaywszy na kulturow i wewntrzn presj na wytrwao, trudno przeceni


emocjonalny adunek zwizany z aktem zaprzestania[2]. Na najniszym poziomie ley
kwestia udowodnienia, e nie jest si przestawaczem w tradycyjnym znaczeniu tego
sowa osob, ktra zareagowaa emocjonalnie, ktra nie miaa do determinacji, by
wytrwa, ktrej brako wewntrznych zasobw, by doprowadzi co do koca,
najsabszym w stadzie. Wiele trzeba na siebie wzi i stanowi to dobr zacht, eby
nie ustawa.
Jako zbiorowo uwaamy przestawanie za dziaanie proaktywne tylko wtedy, gdy
jest to rzucanie jakiego zego nawyku. W pozostaych wypadkach uznaje si je za
dziaanie reaktywne, i to nieszczeglnie dobre. Dlatego kady, kto choby rozwaa
rezygnacj z czego, funduje sobie powane zamieszanie emocjonalne, nie
wspominajc o postawie obronnej. Kontekst kulturowy wymaga, bymy uzasadnili akt
zaprzestania, zarwno publicznie, jak i sobie osobicie, co wie si z wziciem na
swoje barki ogromnego bagau emocjonalnego. Nic dziwnego, e jest to jeden ze
sposobw, w jaki jestemy emocjonalnie dopingowani do trwania w czym.
Wzbraniamy si przed przestawaniem jeszcze z innej, rwnie wanej przyczyny.
Oglnie rzecz biorc, ludzie maj raczej skonno do unikania, zwaszcza kiedy w gr
wchodzi emocjonalne lub fizyczne cierpienie. Kiedy tkwi w toksycznej bd
stresujcej sytuacji czy dotyczy to bdzie pracy zawodowej, czy relacji jest duo
bardziej prawdopodobne, e dalej bd zmaga si z cierpieniem emocjonalnym, ktre
znaj, ni e wezm na siebie zamieszanie emocjonalne, ktrego nie znaj, terra
incognita, ktr bd musieli zbada, jeli zdecyduj si zrezygnowa i odej.
Gabinety terapeutw pene s ludzi, co w ten sposb utknli, wybierajc trwanie w
sytuacjach, ktre ich czynnie unieszczliwiaj, ale s im znane. W dodatku trwanie nie
pociga za sob adnych uczu wstydu, bezsilnoci czy poraki, ktre oglnie
kojarzymy ze zym rodzajem przestawania.
Poniewa utrzymywanie obranego kursu uchodzi za zalet, wie si z tym pewna
doza spokoju emocjonalnego oraz brak zamieszania towarzyszcego rezygnacji.
Rwnie i to stanowi emocjonalny bodziec do wytrwaoci.
Cho ten rodzaj przestawania, jaki zaleca i objania niniejsza ksika, jest czym
zdecydowanie innym, take i on zawiera pewien czynnik emocjonalny. Umiejtne
przestawanie wymaga porzucenia tego, co znajome, wytyczenia nowego terytorium,
przejcia przez okres niejasnoci i poradzenia sobie z nieprzyjemnymi skutkami
emocjonalnymi odstpienia od czego wanego. Wszystko to z definicji stanowi obszar
emocjonalny, po ktrym trudno si porusza, ale ostatecznie rokuje nadzieje na wiksze
korzyci emocjonalne. Poradzenie sobie z wasnymi emocjami stanowi wany element
nie tylko umiejtnego przestawania, lecz take procesu wyznaczania nowych celw.
Nacisk na wytrwao ktry trzyma nas w miejscu paradoksalnie nie uczy nas
radzenia sobie z emocjami, lecz powcigania ich. W tym sensie opanowanie sztuki
przestawania obejmuje rwnie edukacj emocjonaln. Jak mwi pewna kobieta, dzi
ponad 60-letnia, ktra w swoim yciu pracowaa w czterech rnych zawodach:
Porzucenie czego wymaga odwagi; decyzja o podjciu ryzyka nie zawsze jest atwa.
Lubi w sobie to, e udaje mi si znale t odwag, by pj naprzd i mimo wszystko
wykona skok, nawet gdy nie wiem, gdzie wylduj. Trzeba mie w sobie wielkie
pokady ufnoci, aby zaryzykowa i wyruszy w nieznane z zaoeniem, e
prawdopodobnie wszystko pjdzie dobrze.
Ostatecznie jednak to nie samo unikanie emocjonalnych kosztw rezygnacji sprawia,
e trwamy w czym, ani nie kulturowy wstyd porzucania dugofalowego celu. W gr
wchodzi rwnie ukierunkowanie naszego umysu na wytrwao.

Mzg i wytrwao
Trudno umiejtnego przestawania jest po czci konsekwencj sposobu, w jaki nasz
mzg przetwarza informacje pynce ze zmysw. Zarwno kulturowa presja na
trwanie, jak i mechanizmy mzgowe razem utrzymuj nas w pogoni za celami, ktre
ostatecznie nie s osigalne.
Dymy do swoich celw, wierzc, e proces ten jest uporzdkowany, logiczny i
wiadomy, w rzeczywistoci jednak nasze mzgi stosuj strategie, ktre mog by
cenne, jeli cel jest atwo osigalny, bd szkodliwe, gdy jest on nieosigalny.
Naukowcy wyrniaj dwa nakadajce si na siebie systemy mylenia, czyli systemy
poznawcze[3]. Pierwszy, zwany intuicj, jest szybki i wzgldnie niewymagajcy
wysiku. Dziaa na zasadzie skojarze i czsto jest zabarwiony emocjonalnie. Drugi
system opiera si na rozumowaniu; jest duo wolniejszy, celowy i wiadomy. Poniewa
oglne zasoby poznawcze czowieka s ograniczone, procesy mylowe wymagajce
wikszego wysiku zwykle zakcaj si nawzajem. Natomiast intuicyjny rodzaj
mylenia przebiega bez zakce w poczeniu z innymi zadaniami. W rezultacie, kiedy
mylimy o wicej ni jednej rzeczy naraz, do gowy najprawdopodobniej przyjdzie
nam atwa odpowied podsunita przez system intuicyjny. Rzecz jasna, nie zdajemy
sobie sprawy z tego, e tak si dzieje, i zwykle wszystkim swoim mylom przypisujemy
racjonalno.
Mylenie intuicyjne byo kiedy ludziom niezmiernie przydatne, najbardziej w
sytuacjach, ktre wymagay pogoni za czym (na przykad podczas polowania) lub
fizycznej sprawnoci, kiedy warunkiem przeycia bya zarwno szybka reakcja, jak i
zwyka wytrzymao. W XXI wieku nasze umysy nadal uywaj tych strategii, ktre
nie maj nic wsplnego z logik czy rozumem.
Sposoby reagowania wikszoci ludzi na trudne do osignicia cele s na tyle
uniwersalne, e zostay nazwane i zbadane przez naukowcw. W niektrych wypadkach
dla jasnoci wywodu nadalimy im nowe nazwy, ale podajemy te terminy naukowe. S
to powszechne nawyki umysu, ktre musimy rozpozna i zrozumie, poniewa
wyjaniaj, dlaczego wytrwao naley temperowa umiejtnoci przestawania.
Wszystkie te wrodzone zachowania podtrzymywane s przez nasze mity kulturowe oraz
zakazy nakadane na przestawanie.
Trafnym przykadem jest historia Jennifer. Jennifer ma 32 lata, jest crk prawnika i
obecnie pracuje w maej, lecz prestiowej kancelarii prawnej. Zosta prawniczk
postanowia w collegeu i bya zdoln i zaangaowan studentk na wydziale prawa. Z
takim samym oddaniem i zapaem podchodzia do praktykowania prawa, ktre
uwielbiaa przez pierwsze cztery lata mimo dugich godzin pracy. Potem jej
bezporedni przeoony odszed do innej kancelarii.
Nowy szef by inny. Cho klienci i pozostali czonkowie zespou kancelarii prawnej
najwyraniej j lubili, szef odnosi si do niej i do jej pracy wyjtkowo krytycznie. A
w firmowej hierarchii jego ocena bya istotna.
Zmienia sposb postpowania, aby go zadowoli, i od czasu do czasu czua si
podbudowana jego reakcj. W takich chwilach moga si pociesza, e wkrtce go do
siebie przekona. Koniec kocw jednak, cokolwiek by zrobia, i tak nie uwaa tego za
do dobre.
Z czasem zacza ba si chodzi do pracy. Praktykowanie zawodu sprawiao jej
coraz mniej przyjemnoci. Bya niespokojna i przygnbiona i nie miaa pojcia, co
robi. Wszyscy, z ktrymi rozmawiaa m, rodzice i przyjaciele radzili, eby si
nie poddawaa.
Zainwestowaa za duo czasu i wysiku trzy lata studiw prawniczych i prawie
cztery w kancelarii eby odej. Nadal chciaa prbowa zosta wsplnikiem i miaa
nadziej, e w kocu zdoa zjedna sobie szefa. Gdyby zrezygnowaa, byoby to jego
zwycistwo. Sytuacja gospodarcza bya za, prawnikw byo wicej ni pracy dla nich,
wic Jennifer mogaby ju nigdy nie dosta zatrudnienia w kancelarii. Odejcie
mogoby postawi j w zym wietle, e nie potrafia poradzi sobie z presj. Ze
referencje od szefa mogyby cign si za ni latami. Gdyby wytrzymaa, miaaby
wiksz kontrol nad tym, co bdzie dalej, ni gdyby po prostu odesza.
Historia Jennifer nie jest nietypowa. Szczegy tej opowieci (zawd, cel,
scenariusz ze zym szefem itp.) mona zastpi innymi, a i tak bdzie ona obrazowa
rodzaj dylematw, jakie rodzi nasze szczeglne poleganie na nieustpliwoci. Mogaby
to rwnie dobrze by opowie o zwizku czy nawet maestwie, w ktrej rozterka
dotyczyaby tego, czy zosta, czy odej, a gos w naszej gowie i chr na zewntrz
mwiyby nam jednomylnie, by si nie poddawa.
Jak zobaczymy, w obliczu przeszkd w realizacji celu moemy myle, e reagujemy
wiadomie i racjonalnie, lecz faktycznie dzieje si co innego.
Widzenie prawie wygranej

Karmieni mitem wytrwaoci ludzie, kiedy o may wos nie osigaj celu, najczciej
s skonni widzie w tym prawie wygran ni przegran czy porak. Nie dzieje si tak
bez przyczyny.
Ludzki mzg jest tak zaprogramowany, eby reagowa na prawie wygran (near
miss)[4], poniewa jeli chodzi o umiejtnoci fizyczne, prawie wygrana rzeczywicie
jest dobrym wskanikiem przyszego sukcesu. Powiedzmy, e prbujesz upolowa
zwierz na jedzenie, strzelasz do celu lub uderzasz pik baseballow moe to by
dowolna aktywno fizyczna wymagajca konkretnych umiejtnoci i wprawy i
prawie ci si udao. Prawie wygrana sygnalizuje, e zbliasz si do osignicia
swojego celu, e jeli jeszcze tylko troch podszlifujesz swoje umiejtnoci, bdziesz
mie due szanse powodzenia. Jeli chodzi o nauk szkoln, prawie wygrana kiedy
niewiele zabraknie ci do oceny, jak postawie sobie za cel rwnie jest
miarodajna. Prawdopodobnie wystarczy, e nastpnym razem pouczysz si wicej i
solidniej.
Niestety, ani ludziom, ani ich mzgom nie idzie jednakowo dobrze rozpoznawanie,
kiedy prawie wygrana ma zastosowanie, a kiedy nie. W pewnych brytyjskich badaniach
nad grami hazardowymi[5] posadzono grup zwykych ludzi przed automatami do gier,
a nastpnie zmierzono aktywno mzgu w trakcie gry. Wygrana w automatach nie jest,
rzecz jasna, w najmniejszym stopniu kwesti umiejtnoci, ale naukowcy zauwayli, e
gracze i ich mzgi reagowali na prawie wygran dokadnie tak samo, jakby w gr
faktycznie wchodziy umiejtnoci. Orodki przyjemnoci i nagrody w mzgu
uaktywniay si rwnie mocno jak wtedy, gdy badani rzeczywicie wygrywali
pienidze. Co wicej, prawie wygrana wystarczaa, eby kontynuowali gr, mimo e w
rzeczywistoci tracili pienidze i to, co brali za prawie wygran, byo cakowicie
bezuyteczne jako wskanik przyszej prawdziwej wygranej. Nie miao to znaczenia.
Nic dziwnego, e prawie wygrana odgrywa wielk rol w yciu tych, ktrzy zostaj
naogowymi hazardzistami.
Nie musimy jednak gra na automatach, eby odczu skutki prawie wygranej. Nawet
kiedy nie ma ona zastosowania do danej sytuacji, i tak wzmacnia nasze pozytywne
przekonania i nasila predyspozycje do mylenia yczeniowego. W rezultacie czsto
pozostajemy w relacjach i sytuacjach, ktrych termin wanoci ju dawno min, nawet
wtedy, gdy dla reszty wiata jest oczywiste, e mamy nike szanse powodzenia. Wiara
w wytrwao skania nas do przeformuowania tego, co w rzeczywistoci jest pudem,
w prawie wygran.
W historii Jennifer prawie wygrana w pracy pojawia si wtedy, kiedy prawniczka
prbuje nowych sposobw zdobycia pochway szefa i zaczyna interpretowa kad
jego reakcj, ktra nie wydaje si cakowicie lekcewaca, jako dowd na to, e jest
coraz blisza przekonania go do siebie. Zdawkowe okay zamiast miadcej krytyki
wystarczy, by poczua, e robi postpy.
Prawie wygrana wpywa na nas nie tylko z powodu naszych uwarunkowa
mzgowych, lecz take ze wzgldu na kulturowe zakazy nakadane na przestawanie.
Jeli porzucenie celu nie wchodzi w gr, jestemy o wiele bardziej otwarci na jej
pokusy, czy to w dziedzinie biznesu, czy te relacji lub mioci. Zrozumienie siy tego
szczeglnego nawyku umysu i rozpoznanie naszej indywidualnej skonnoci do
przerabiania przegranej na prawie wygran to wane pierwsze kroki na drodze do
perspektywy potrzebnej nam, abymy byli w stanie przesta.

Suchanie anegdot

Kiedy masz rozstrzygn, czy co prawdopodobnie ci si przydarzy albo czy jedno


zdarzenie prawdopodobnie doprowadzi do innego, spokojnie usidziesz, zastosujesz
reguy logiki i podejmiesz najbardziej przemylan decyzj, prawda? Ot wanie nie.
O wiele bardziej prawdopodobne jest, e twj mzg posuy si przykadami lub
anegdotami, ktre najszybciej przychodz do gowy, i na tej podstawie podejmiesz
decyzj.
To zjawisko psychologiczne, noszce wymyln nazw heurystyka dostpnoci, jest
kolejn inklinacj umysow[6], ktra silnie umacnia mit wytrwaoci. Ten rodzaj
mylenia wnioskowanie na podstawie najbardziej dostpnego i wyrazistego
przykadu by pierwotnie niezmiernie cenny dla przetrwania czowieka. Powiedzmy,
e jeste paleolitycznym myliwym polujcym na renifery i idziesz najkrtsz drog do
jeziora, gdzie gromadz si zwierzta. Nagle syszysz, e na tej samej trasie trzech
mczyzn zostao zaatakowanych przez niedwiedzie. Ta informacja pozwala ci
poczy pewne rzeczy krtka trasa rwna si niedwiedzie rwna si
niebezpieczestwo i postanawiasz pj dusz tras, ktra moe utrudni owy, ale
pozwoli ci duej y. Analogicznie, z powodu braku wiedzy o temperaturze
wewntrznej czy wonicy, w wielu staroytnych kulturach i religiach wzito sobie do
serca anegdoty o ludziach, ktrzy umarli po zjedzeniu wieprzowiny, i zakazano jej
spoywania.
Niestety, w dzisiejszym wiecie perswazyjna sia anegdoty nie zawsze jest czym
poytecznym. atwa dostpno jakiego przykadu zwycizcy loterii, ktrzy s
pokazywani w telewizji i opisywani w prasie, ludzie, ktrzy wytrwali wbrew
wszelkiemu prawdopodobiestwu i osignli wzniose cele, zapraszani do talk shows
moe sprawi, e uwierzymy dlaczego nie ja?, nawet jeli absolutnie nic nie
wskazuje, e to bdziemy wanie my. W wiecie przesiknitym mediami, w ktrym
cigle syszymy o pewnych przykadach, moemy pod ich wpywem czy rne
sprawy, ktre s ze sob niepowizane. Wierzy, e pewne rzeczy zarwno dobre,
jak i ze s bardziej prawdopodobne, ni faktycznie s. Dotyczy to zarwno
opowieci typu wytrwao rwna si sukces, jak i wszystkiego innego.
Wemy na przykad skupienie uwagi mediw na takich zagroeniach, jak strzelaniny
w szkoach i ataki rekinw. Pod wpywem naganiania tych wydarze ludzie,
niezalenie od poziomu inteligencji, przypisuj im wiksze prawdopodobiestwo tylko
dlatego, e takie przykady atwiej wydoby z pamici. Im bardziej wyrazisty czy
pobudzajcy emocjonalnie przykad, tym wiksze prawdopodobiestwo, e bdzie
dostpny na zawoanie.
Aby to udowodni, psycholog Scott Plous[7] zapyta badanych, co jest bardziej
prawdopodobne: poniesienie mierci wskutek upadku z nieba czci samolotu czy w
wyniku ataku rekina. Pomyl przez minut i odpowiedz.
Poniewa ataki rekinw s bardziej naganiane, wikszo ludzi odpowiada atak
rekina, cho trzydziestokrotnie wiksze jest prawdopodobiestwo mierci od
uderzenia przez kawaek samolotu spadajcy z przestworzy co oczywicie jest mao
prawdopodobnym zdarzeniem, niemniej czstszym ni atak rekina. Tak wanie dziaa
heurystyka dostpnoci.
Nasze kulturowe zaoenia na temat wytrwaoci oraz liczne przykady
wychwalane i podawane w formie opowieci przez media sprawiaj, e jestemy
szczeglnie podatni na wpyw anegdoty na mylenie. Nie ma niczego zego w
inspiracji, rzecz jasna, a opowieci o wytrwaoci mog inspirowa i rzeczywicie
inspiruj wielu ludzi. Problem w tym, e kiedy nasze decyzje ksztatowane s przez to,
co jako pierwsze przychodzi nam do gowy, wtedy prawdopodobnie nie zadajemy
waciwych pyta. A waciwym pytaniem z pewnoci zazwyczaj nie jest: Dlaczego
nie ja?.
Heurystyka dostpnoci sprawia niestety, e jestemy kiepscy w przewidywaniu
sukcesu i w ogle w przewidywaniu. Refleksja nad tym, jak decydujemy si na trwanie
w jakich wysikach pamitajc o heurystyce dostpnoci jest wanym sposobem
trzymania ogarw wytrwaoci na dystans i wstpem do uczciwego przyjrzenia si, czy
naley przesta.

Sia wzmacniania sporadycznego

Nieuzasadniona wytrwao moe by karmiona rwnie przez tak zwane wzmacnianie


sporadyczne (intermittent reinforcement), i jeli termin ten przypomina ci co, co byo
kiedy omawiane na wprowadzeniu do psychologii, to masz cholernie dobr pami.
Wzmacnianie sporadyczne ma zwizek z naszym tematem, okazuje si bowiem, e to,
co dzieje si ze szczurami, dzieje si rwnie z ludmi. (Dla przypomnienia
czowiekiem, ktry to odkry, by B.F. Skinner).
Wyobra sobie trzy godne szczury w trzech oddzielnych klatkach wyposaonych w
dwignie. W pierwszej klatce szczur naciska dwigni i za kadym razem dostaje kulk
pokarmu. Szczur szybko zdaje sobie spraw, e dwignia jest niezawodnym rdem
pokarmu, i moe swobodnie robi wszystko, co zwykle robi szczury, czyli biega w
koowrotku, grzeba w trocinach i tak dalej. Szczur jest zadowolony z ycia, bo wie,
skd bierze si jedzenie.
W trzeciej klatce szczur naciska dwigni, ale nic si nie dzieje. Naciska raz za
razem i nic. Nie ma nagrody w postaci jedzenia, wic szczur daje sobie spokj z
dwigni i zajmuje si swoimi sprawami w poszukiwaniu jedzenia.
Szczur w drugiej klatce znajduje si jednak w prawdziwym kopocie. Kiedy naciska
dwigni, raz dostaje kulk, a raz nie. Nawet u szczurw nadzieja umiera ostatnia i
zwierz fiksuje si na dwigni, cigle j naciska, na przemian sfrustrowane i
nagradzane. Wzmacnianie sporadyczne sprawia, e szczur waruje przy dwigni dniem i
noc. Inaczej mwic, z trjki szczurw najbardziej wytrwaym zosta na koniec szczur
od dwigni, ktra tylko czasem dawaa jedzenie.
Wzmacnianie sporadyczne bez wtpienia bywao poyteczne w historii czowieka,
zwaszcza w wypadku polowania, owienia ryb czy poszukiwania ywnoci.
Uzyskiwanie tego, co potrzebne, przynajmniej od czasu do czasu, wzmocnio
wytrwao niezbdn do przetrwania. W innych sytuacjach jednak wzmacnianie
sporadyczne moe nam nie suy. Z pewnoci dotyczy to nieosigalnego celu.
Powiedzmy, e twoim celem jest doprowadzenie do tego, eby komunikacja z jak
osob bya bardziej otwarta i uwana. (Moesz wstawi tu wedle yczenia rodzica,
rodzestwo, maonka, kochank, przyjaciela, koleank lub szefa. Moesz rwnie
zamieni w tej historyjce on na ona). Macie na swoim koncie wiele rozmw od
serca i par gonych ktni, i za kadym razem tumaczysz mu, e nie jest do
empatyczny lub nie sucha, co masz do powiedzenia. W jego zachowaniu nic si nie
zmienia i waciwie zastanawiasz si, czy da sobie z nim spokj, kiedy on zupenie
niespodziewanie otwiera si na ciebie. Cud na cudami! Naprawd ci sucha i, jak
rk odj, znikaj wszystkie twoje wtpliwoci dotyczce pozostawania w tym
zwizku.
ycie toczy si dalej, a on znw swoje jego zachowanie wraca do poprzedniego
stanu. Powtarzacie powane rozmowy i gone ktnie i oto nagle on na powrt staje
si otwarty, rozumiejcy i uwany. I tym razem postanawiasz wytrwa.
To jest wzmocnienie sporadyczne. Klasycznym przykadem wzmocnienia
sporadycznego w zwizku jest to, co rozgrywao si midzy Carrie Bradshaw a Mr.
Bigiem przez sze sezonw Seksu w wielkim miecie.
Ale wzmocnienie sporadyczne dziaa rwnie poza dziedzin relacji. Tymczasowe
rozwizania problemu przeszkadzajcego w realizacji celu mog w taki sam sposb
wzmocni pozbawion uzasadnienia nieustpliwo.
Na przykad pasj Julie byo tworzenie biuterii, zawsze marzya o tym, eby by
wasn szefow i tak uoy sobie ycie, aby robi to, co kocha. Zgromadzia
oszczdnoci i zaoya firm, podnajmujc powierzchni w sklepie w New Jersey.
Aby mie zysk mwi musiaam sprzedawa biuteri o wartoci detalicznej trzech
tysicy dolarw tygodniowo, jeli miaam otwarte przez sze dni w tygodniu.
Najczciej nie osigaam tego celu, ale od czasu do czasu powiedzmy co czwarty
tydzie faktycznie udawao mi si go zrealizowa albo nawet przekroczy.
Utwierdzao mnie to w przekonaniu, e jestem o krok od sukcesu. Krciam si na tej
karuzeli przez dwa lata, wydaam wikszo oszczdnoci, a w kocu uznaam przykr
prawd.
Wzmocnienie sporadyczne karmi wytrwao, nawet jeli nie ma zwizku z adnym
realnym postpem, ktry mgby doprowadzi do realizacji celu, i powstrzymuje nas
przed przyswojeniem nowych zachowa, ktre mogyby nam pomc w odangaowaniu.
To kolejny powd, dla ktrego poleganie na samej nieustpliwoci nie jest dobrym
pomysem, i wyjanienie, dlaczego musimy si zatrzyma i zada sobie pytanie, czy
faktycznie steruj nami nawyki umysu.

W puapce eskalacji zaangaowania

Nie ma zgody co do tego, kto pierwszy powiedzia: When the going gets tough, the
tough get going (Kiedy sytuacja robi si trudna, twardzi wzmagaj wysiki, by stawi
jej czoo), ale sowa te okazuj si prawdziwe w nieoczekiwany sposb. W szerszym
obiegu kulturowym powiedzenie to funkcjonuje jako wezwanie do szlachetnej
wytrwaoci pomylmy o D-day i plaach Normandii lub Rockym wbiegajcym po
tych schodach lecz prawda jest zupenie inna. Eskalacja zaangaowania[8], bo tak
si to nazywa, jest ulubionym zjawiskiem naukowcw z powodw, ktre szybko stan
si jasne. Ujmujc rzecz skrtowo: uczeni odkryli, e ludzie faktycznie zwikszaj
swoje zaangaowanie, kiedy cel upada albo nawet jest nie do uratowania, i czyni to
bez zachty czy choby modlitwy do w. Judy, patrona spraw trudnych i
beznadziejnych.
Eskalacja zaangaowania to zjawisko fascynujce z rnych powodw. Po pierwsze,
jest uniwersalne i wystpuje we wszystkich kulturach na caym wiecie bez wzgldu na
dzielce je rnice. Po drugie, inteligencja i wyksztacenie nie chroni przed
wpadniciem w puapk eskalacji. Po trzecie, wszyscy z wyjtkiem tego, kto zdwaja
wysiki, wiedz, e eskalacja jest nieracjonalna. Wreszcie, eskalacja zaangaowania
mwi nam wiele o ludziach i ich mzgach, motywacjach i dziaaniach.
Nie trzeba dodawa, e prawie wygrana, heurystyka dostpnoci i wzmocnienie
sporadyczne rwnie mog si przyczynia do eskalacji zaangaowania. Istniej jednak
rwnie inne powody bdy w myleniu, rozmaite zachowania wrodzone bd
spoeczne oraz brzemi zaprzestania, rzecz jasna ktre sprawiaj, e wzmacniamy
wysiki nawet wwczas, gdy porak wida jak na doni.
Jednym z gwnych czynnikw odpowiadajcych za to zjawisko jest cecha leca w
naturze czowieka: nasza niezdolno do realistycznego oceniania siebie i swoich
zdolnoci. Podczas gdy poradniki i programy telewizyjne skupiaj si zwykle na
naszym zbiorowym braku poczucia wasnej wartoci, wikszo z nas w istocie ma
przesadne wyobraenia na temat swoich umiejtnoci i zdolnoci w porwnaniu z
innymi. Rwnie i ten bd w myleniu prawdopodobnie czemu suy w ktrym
momencie dziejw dawa naszemu paleolitycznemu przodkowi dodatkow porcj
wigoru i pewnoci siebie, eby sta si przywdc, jakiego potrzebowa klan, albo
psychologiczn przewag, dziki ktrej polowa on lepiej ni inni myliwi. W
dzisiejszych czasach jednak kojarzy si raczej z klapkami na oczach.
Zudzenie ponadprzecitnoci[9] polega na tym, e wikszo ludzi poproszona o
porwnanie swoich zdolnoci z innymi ocenia siebie jako ponadprzecitn. Ta ocena
dotyczy wielu rnych kategorii, midzy innymi umiejtnoci prowadzenia samochodu,
sprawnoci sportowej, zdrowia, umiejtnoci kierowniczych oraz cech charakteru,
takich jak yczliwo czy wspaniaomylno. W przeprowadzonym na ogromn skal
przez College Board badaniu, ktre objo milion licealistw, okazao si, e 70%
uczniw ocenia siebie powyej redniej, jeli chodzi o zdolnoci przywdcze! Co
jeszcze bardziej zdumiewajce, kiedy proszono o oszacowanie swoich umiejtnoci w
zakresie utrzymywania dobrych stosunkw z innymi, wszyscy ocenili je przynajmniej
jako przecitne, 60% natomiast zaliczyo siebie do grnych 10%, a cae 25% umiecio
siebie w najwyszym 1%! Ujmujc to w inny sposb: z miliona osb tylko 15% uznao
swoje zdolnoci za przecitne.
Mwic wprost, moemy wpada w puapk eskalacji, poniewa le oceniamy, czy
nasze umiejtnoci s wystarczajce do osignicia celu i czy w ogle nadaj si do
tego. Kiedy rywalizujemy, najczciej przeceniamy wasne zdolnoci i nie doceniamy
zdolnoci konkurentw. Na og jestemy zbyt pewni siebie[10].
To jednak nie wszystko. W Harvard Business Review Dan Lovallo i Daniel
Kahneman[11] zwrcili uwag, e zudzenie ponadprzecitnoci ma jeszcze kilka
innych nastpstw. Po pierwsze, ma og jestemy nadmiernie optymistyczni co do
rezultatw, wyolbrzymiajc ich prawdopodobiestwo, tak jak czynimy to ze swoimi
talentami. Naley pamita, e w odpowiednich okolicznociach optymizm to bardzo
dobra rzecz, tak samo jak nieustpliwo. Optymizm napdza nasze starania, kiedy
znajdujemy si we waciwym miejscu, z waciwymi umiejtnociami i waciwym
celem. Bez optymizmu niewielu z nas udaoby si cokolwiek osign. Ale owszem,
jest pewne ale w swobodnym spadaniu, ktrym ostatecznie staje si eskalacja
zaangaowania, oparty na zudzeniach optymizm tylko przyspiesza katastrof. Nie
chodzi tylko o to, e zbiorowo mamy skonno do patrzenia w przyszo z
optymizmem; rzecz rwnie w tym, e niekoniecznie patrzymy na dowiadczenia z
przeszoci jako na wskanik tego, jak potoczy si przyszo. Ludzie patrz naprzd w
abstrakcyjnych i oglnych kategoriach, niezmconych przez zoone niekiedy szczegy
wczeniejszych dowiadcze.
Lovallo i Kahneman wyjaniaj rwnie, e skonno do wyolbrzymiania swoich
zdolnoci potguje nasz sposb atrybucji przyczyn sukcesw i poraek. Ludzie
przypisuj sobie zasugi za pozytywne rezultaty, ale wyniki negatywne przypisuj
czynnikom zewntrznym, na ktre, jak uwaaj, nie maj osobicie wpywu. Te dwa
sposoby mylenia wpywaj na eskalacj zaangaowania, tym bardziej e zaprzestanie
nie wchodzi w gr i jest wycznie ostatecznoci.
I jeszcze jedno: przy caej tendencji do przeceniania swoich umiejtnoci bardzo,
ale to bardzo nerwowo reagujemy na prby prostowania tego punktu widzenia. To
kolejny powd, dla ktrego ludzie eskaluj swoje zaangaowanie w obliczu krytyki.
Jak wykazao wiele bada, kiedy otrzymujemy ze wiadomoci lub negatywne
informacje zwrotne na temat przedsiwzicia, w ktre si zaangaowalimy, jestemy o
wiele bardziej skonni eskalowa swoje wysiki, ni je ograniczy lub si wycofa,
bez wzgldu na to, jak przekonujca czy negatywna jest otrzymana informacja zwrotna.
Poznalimy ju kilka sposobw, w jakie umys przeksztaca sytuacj na uytek
wytrwaoci, lecz w rzeczywistoci wykracza on poza to wszystko. Im wicej
pienidzy, czasu, energii i wysiku czowiek powici i im bardziej czuje si osobicie
odpowiedzialny za pocztkow decyzj, tym bardziej skonny jest nie ustawa.
Uzasadnienie pocztkowej decyzji wysuwa si na pierwszy plan i inwestujc w ni
jeszcze wicej, czowiek ma poczucie, jakby rzeczywicie utwierdza samego siebie i
swoje pocztkowe rozumowanie.
Nie jest to zbyt sensowne, ale ludzie postpuj tak przez cay czas, w yciu
osobistym i zawodowym, indywidualnie i zbiorowo. Jak pokazuj badania,
kierownik[12], ktry by osobicie odpowiedzialny za zatrudnienie pracownika
osigajcego sabe wyniki, jest o wiele mniej skonny zwolni go ni kierownik, ktry
z tym zatrudnieniem nie mia nic wsplnego. Pierwszy kierownik bdzie eskalowa
swoje zaangaowanie wobec pocztkowej decyzji o zatrudnieniu pracownika. W
firmach, w ktrych decyzje podejmowane s przez zespoy ludzi, w ten sam sposb
zwykle przyjmuje si ze wiadomoci. Ludzie postpuj tak rwnie z rozpadajcymi
si maestwami, a nawet ze starymi samochodami, ktrych postanowili si trzyma.
Samochd, ktry w kocu staje si gruchotem, stanowi doskonay przykad tego, jak
dziaa rozumowanie lece u podstaw eskalacji zaangaowania. Patrick i jego ona
Barbara nie zgadzaj si w kwestii, czy kupi nowy samochd, czy wyremontowa
stary. Patrick chce zostawi stary samochd. Stawia na swoim i zaczyna wydawa
pienidze na naprawy nowe opony, nowe hamulce, nowy tumik i wszystko inne, co
zdaniem mechanika trzeba wymieni. Co typowe, w miar wzrostu wydatkw bdzie
mia coraz wiksz nadziej, e to czymkolwiek owo to akurat jest ju ostatnia
naprawa do zrobienia. Im wicej pienidzy Patrick woy w auto, tym bardziej
prawdopodobne, e bdzie nadal w nie inwestowa, poniewa nie skupia si ju na
kawaku metalu, ktry ma przed sob, lecz na dolarach, ktre w nim utopi.
Zjawisko to nazywa si efektem utopionych kosztw i jest kolejnym motorem
wytrwaoci.

Uleganie efektowi utopionych kosztw

Efektowi utopionych kosztw ulegamy[13] wtedy, gdy pozwalamy, eby to, co ju


zainwestowalimy w jak spraw, dyktowao nam decyzj, czy kontynuowa. Dla
Patricka jest to samochd, dla Jennifer, naszej nieszczliwej prawniczki, to czas,
pienidze i wysiek powicone na studia prawnicze, cztery lata spdzone w kancelarii
i nadzieja na zostanie wsplnikiem. Termin efekt utopionych kosztw wywodzi si z
ekonomii, w ktrej opisuje zachowanie inwestorw podejmujcych decyzj, czy brn
dalej w problematyczne przedsiwzicie, ktre pochono ju spore nakady
pienine. Efekt utopionych kosztw jest tak powszechny w naszym myleniu, e
widzimy jego dziaanie w sposobie wypowiadania si naszych przywdcw o wojnie
lub wysikach militarnych i w tym, jak zwykli ludzie mwi o najrniejszych rzeczach,
od inwestycji i pracy do nieruchomoci i maestwa. Efekt utopionych kosztw to
stronnik wytrwaoci i oponent przestawania.
Przykadem moe by logika, ktra zawadna myleniem amerykaskich
przywdcw o wysaniu wojsk do Wietnamu, cho sami przyznawali, e zwycistwo w
tradycyjnym rozumieniu jest niemoliwe. Przywdcy powoywali si na efekt
utopionych kosztw, mwic, e jeli Ameryka si wycofa, mier polegych ju
onierzy pjdzie na marne.
Na pierwszy rzut oka argument ten jest nielogiczny jak moliwo, e zgin kolejni
ludzie, miaaby uzasadnia mier tych, ktrzy zginli wczeniej? ale wiele osb
naprawd uzasadnia trwanie w jakiej sytuacji tym, co ju zainwestoway. Ten rodzaj
mylenia bierze gr nad porzekadem Nie wyrzucaj dobrych pienidzy w lad za
zymi, poniewa ludzie na og s nieskorzy 1) przyzna, e to, co zainwestowali,
przepado, oraz 2) podj ryzyko przedwczesnego zaprzestania. Czsto zanim przyjm
do wiadomoci strat, chtniej zainwestuj jeszcze wicej, liczc, e jeli wytrwaj
duej, odbior wielk nagrod za swj trud. Zarwno kultura wytrwaoci, jak i
brzemi przestawania podtrzymuj efekt utopionych kosztw.
Inwestycja czasu i energii oraz niech do rezygnacji i uznania czego za przegran
spraw trzyma ludzi w miejscu. Powstrzymuje ich rwnie przed przeformuowaniem
sytuacji, w ktrej si znajduj, wyobraeniem sobie nowego celu i okreleniem si na
nowo. Efekt utopionych kosztw wpywa na podejmowanie decyzji, kiedy ludzie
zastanawiaj si, czy zrezygnowa z dugoletniego maestwa, odej z pracy lub
porzuci zawd, ktrym powicili duo czasu i wysiku, oraz w wielu innych
sytuacjach mniejszego i wikszego kalibru.

Wrbel w garci

Znasz przysowie Lepszy wrbel w garci ni gob na dachu? Badania naukowe


dowodz, e powiedzenie to trafnie opisuje zachowanie ludzi, a co wicej e s oni
gotowi zrobi wszystko, by zatrzyma tego wrbla w garci.
W opowieciach czsto podkrela si, e ludzie chtniej skaniaj si do
podejmowania ryzyka, kiedy istnieje moliwo zysku zastawiaj domy i tak dalej
okazuje si jednak, e to nieprawda. Jak odkryli noblici Daniel Kahneman i Amos
Tversky[14], kiedy oceniamy nasze przysze perspektywy, szale nie s jednakowo
wywaone. Cho moe wyda si to zaskakujce, w ocenie stosunku moliwych
korzyci do moliwych strat ludzie przejawiaj du zachowawczo. S o wiele mniej
skonni do ryzykowania w imi zysku, lecz gotowi s zrobi niemal wszystko, by
unikn pewnej straty. Niech do straty, bo tak si to nazywa, paradoksalnie popycha
ich do podejmowania ryzyka. Niech do straty to kluczowy element ludzkiej psychiki
w sytuacji, kiedy trzeba oceni, czy trwa w jakich wysikach.
Jak bardzo wraliwi s ludzie na strat[15], wykaza przeczcy intuicji, lecz
niezwykle odkrywczy eksperyment naukowy, w ktrym pytano ludzi, jak prac by
woleli. W pierwszej wynagrodzenie wynosio na pocztku 30 tysicy dolarw, 40
tysicy w drugim roku i 50 tysicy w trzecim. Druga propozycja opiewaa na 60 tysicy
dolarw w pierwszym roku, 50 tysicy dolarw w drugim i 40 tysicy dolarw w
trzecim. Cho atwo to wszystko zliczy, ludzie woleli prac z rosncym
wynagrodzeniem, mimo e faktycznie oznaczao to w sumie mniejszy zarobek.
Nic dziwnego zatem, e niech do straty wzmaga eskalacj zaangaowania, co
ilustruje ponisza historia. Robert, ktry zawodowo zajmowa si komunikacj
spoeczn, z powodzeniem pozyskiwa zespoy zoone z najrniejszych ludzi do
wsppracy nad projektami komercyjnymi, ale nigdy nie pracowa nad czym, co
sprawioby mu satysfakcj zarwno osobist, jak i zawodow. Znalezienie takiego
przedsiwzicia stao si wanym celem. Jako zagorzay ekolog wpad na pomys
zebrania konsorcjum ekspertw, ktrzy zgromadziliby swoj wiedz i tworzyli krajow
platform na rzecz zrwnowaonego modelu ycia. Przez sze lat pracowa nad
pozyskiwaniem do przedsiwzicia zarwno pojedynczych osb, jak i grup
naukowcw, inynierw, rolnikw, szefw kuchni i innych ludzi zaangaowanych ju
ekologicznie. Wymyli bank informacji na ten temat niezawodne rdo ksiek,
filmw i zasobw internetowych. Sporo czasu zajo skrzyknicie wszystkich
uczestnikw, wicej czasu podpisanie umowy, a jeszcze wicej opracowanie takiej
formuy platformy ekologicznej, na ktr wszyscy mogli si zgodzi. Pozyska
inwestorw.
Nagle dwie grupy zawodowe zmieniy zdanie. Teraz chciay promowa swoich
czonkw, a nie zasady zrwnowaonego rozwoju. Nie takie, rzecz jasna, byy
uzgodnienia, ale Robert szed na ustpstwa, gdzie tylko mg, eby utrzyma
przedsiwzicie. Im wicej ustpstw domagay si te grupy, tym bardziej Robert
eskalowa swoje zaangaowanie i tym bardziej narasta w nim konflikt wewntrzny. A i
tak cigle si okazywao, e konieczne s dalsze ustpstwa.
Robert doskonale zdawa sobie spraw z tego, e projekt zbacza z pierwotnej drogi.
Mimo to cay czas myla, e uda mu si go zrealizowa. Potem dowiedzia si, e te
grupy zabiegay o pozostaych ekspertw, poniewa chciay przej przedsiwzicie.
Co gorsza, inwestorzy Roberta zaczli prowadzi z nimi rozmowy. Zabrano mu jego
projekt.
Wiele przemawiao za tym, eby nie ustpowa. Robert mia na swoim koncie liczne
sukcesy w komunikacji spoecznej i wydawao si, e pozostali uczestnicy, mimo
szumu, jaki wok siebie robili, prawdopodobnie nie bd umieli zorganizowa tego
przedsiwzicia. To on wpad na pomys projektu i dziaa w dobrej wierze. Powici
temu przedsiwziciu ogromn liczb godzin, cae lata. Mia wszelkie powody
wierzy, e powodzenie projektu pomoe mu w dalszej karierze. Nie chcia i nie mg
dopuci do tego, eby cay jego wkad poszed na marne.
Dopki Robert nie wzi pod uwag moliwoci wycofania si, nie dostrzega, e
zaangaowanie w projekt pochania bez reszty jego energi umysow i emocjonaln,
cho w rzeczywistoci wcale nie zblia go do osignicia tego, na czym mu zaleao.
Przez kolejne miesice dalej eskalowa swoje zaangaowanie, a w kocu sytuacja
zmusia go do rozwaenia rezygnacji.

Zagadka wartoci postrzeganej

Kiedy zabieramy si za realizacj jakiego celu, niewielu z nas przewiduje kad


przeszkod, a w dodatku, niestety, realistyczne czy rozsdne mylenie i wytrwao
niekoniecznie stanowi dobran par. Naukowcy odkryli, e kiedy na drodze do
celu[16] mno si problemy, ludzie wa dwa czynniki, eby podj decyzj, czy
kontynuowa. Pierwszy czynnik to to, jak cenny jest cel. Jak mona si spodziewa, im
wiksza jest postrzegana warto celu, tym bardziej jestemy skonni wytrwa w
deniu. Drugim czynnikiem jest sia oczekiwania sukcesu. I tu silniejsza wiara w
sukces oznacza wiksze prawdopodobiestwo, e bdziemy trzyma si obranej drogi.
Wszystko to brzmi na pierwszy rzut oka do zrozumiale, ale znw interweniuje tu
natura ludzka. Jak stwierdzili naukowcy, frustracja spowodowana pojawieniem si
przeszkd moe w istocie sprawi, e cel bdzie wydawa si jeszcze cenniejszy ni
na pocztku. Do pewnego momentu poziom zaangaowania wzrasta proporcjonalnie do
tego, jak niedostpny a tym samym: cenny wydaje si cel. Jak w greckim micie o
Tantalu, ktry zosta ukarany w ten sposb, e nigdy nie jest w stanie chwyci owocw
zwisajcych z gazi tu nad jego gow, cel staje si bardziej kuszcy dlatego, e
znajduje si poza zasigiem.
Zjawisko to wystpuje w kadej dziedzinie ycia i niemal we wszystkich
okolicznociach. Nieosigalne ukochana kobieta, wymarzony dom, idealna praca
staje si w oczach patrzcego tym cenniejsze, e nie mona tego mie. Natomiast
wiadome rozwaenie zaprzestania otwiera moliwoci, ktrych inaczej nie daoby si
zobaczy: uznanie, e nakady energii i emocji, ktre powicamy niemoliwemu
marzeniu, mona spoytkowa na cel, ktry naprawd mgby nas uszczliwi.

Problem z biaymi niedwiedziami

Jakby mao byo tego, e cho mylimy, i mylimy logicznie i intensywnie, w


rzeczywistoci wcale tak nie jest, to jeszcze w dziaaniu nie kierujemy si wycznie
wiadomymi mylami czy motywacjami. Do dziaania motywuj nas rwnie myli
niewiadome. Niewiadome nie jest tu terminem rozsawionym przez Freuda
odnoszcym si do wszystkich wypartych wspomnie i dowiadcze z dziecistwa
chodzi tu o co zupenie innego. Mimo rozlicznych zdumiewajcych zdolnoci
ludzkiego mzgu pisze sonety, wysya czowieka na Ksiyc, wymyla iPhonea!
nie dziaa on w taki sposb, jak nam si wydaje. Albo jak wyjania Daniel Wegner:
Powolno wiadomoci sugeruje[17], e wiele z tego, co widzimy i robimy,
obejmuje dziaanie przedwiadomego procesu umysowego. Owszem, brzmi to tak,
jakby nasz mzg myla bez naszej wiedzy i jakbymy zajmowali si swoimi sprawami
w wiecie, robic to, co robimy, na podstawie procesw mylowych, o ktrych nawet
nie wiemy. Nieswojo myle w ten sposb o ludzkiej woli, ale tak wanie mniej
wicej jest. Wyjanijmy to.
Zastanwmy si nad deniem do jakiego celu. Moe to by dowolny cel
uzyskanie awansu, wzicie wolnego w pitek i rozegranie partyjki golfa, utrzymanie
pokoju na rodzinnym spotkaniu i gdyby trzeba byo napisa na kartce, jak
wygldaoby denie do tego celu, mona by to uj tak:

A. Okreli cel.
B. Pomyle, jak go osign.
C. Opracowa dziaania i strategie.
D. Dziaa.
E. Zastanowi si, jak dziaania zbliaj do celu.

Wikszo ludzi zakada, e kroki od A do E s wiadome w dosownym znaczeniu


tego sowa i e towarzysz im procesy mylowe, ktre s cakowicie celowe.
Prawda jest jednak nieco bardziej skomplikowana, midzy innymi z powodu
ograniczonych zasobw mzgu. Cz tego, co robi, musi odbywa si automatycznie,
poniewa w przeciwnym razie procesy te pochaniayby za duo zasobw uwagowych
mzgu. Niektre dziaania s intencjonalnie automatyczne. Na przykad wyjedanie
tyem z podjazdu. Jeli pamitasz pierwszy raz, kiedy to robia, przypominasz sobie
zapewne, jak zdenerwowana i wyczerpana bya, jak rozpaczliwie prbowaa si
skoncentrowa i wykrcaa gow. Kiedy dzisiaj wyjedasz tyem, prawdopodobnie
robisz jednoczenie inne rzeczy wczasz radio, rozmawiasz przez telefon, mylisz o
tym, co masz do roboty. Nie trzeba przekonywa o uytecznoci tego rodzaju
automatyzmu. Ale jest te inny tak samo automatyczny proces, ktry ley poza nasz
wiadom percepcj, a w ktrym wybory w danych sytuacjach s rwnie
automatyczne. Jest to proces, za pomoc ktrego cele i motywy bd automatycznie
uaktywniane przez sytuacje, cho nie zdajemy sobie sprawy, e tak si dzieje.
Na podejmowane przez nas decyzje wpywa prymowanie[18]. Badania wykazay, e
wszelkiego rodzaju wskazwki, czyli bodce prymujce, w otoczeniu oddziauj na
nasze myli, postawy i zachowania bez udziau naszej wiadomoci. Stwierdzono
midzy innymi, e bodce prymujce takie jak zapach pynu do szorowania sprawiaj,
e ludzie s bardziej skonni do sprztania po sobie. Z kolei wywoanie reprezentacji
umysowej biblioteki powoduje, e ludzie s bardziej skonni cisza gos do szeptu.
Inne eksperymenty, zwaszcza te, ktre przeprowadzili John A. Bargh i Tanya L.
Chartrand[19], wskazuj na duo bardziej bezporedni wpyw bodcw prymujcych
na zachowanie. W pewnym eksperymencie na przykad[20] uczestnicy uzupeniali
zdania sowami, ktre miay znaczenie nieuprzejme (na przykad agresywnie,
bezczelny, irytujcy), uprzejme (szacunek, honorowa, uprzejmy) bd
neutralne. Uczestnicy prymowani nieuprzejmymi sowami byli bardziej skorzy do
nieuprzejmego zachowania w drugiej czci eksperymentu ni ci, ktrych poddano
prymowaniu sowami o znaczeniu uprzejmym lub neutralnym.
Jeszcze chyba istotniejsze dla omawiania celw i przestawania s eksperymenty ze
zwykymi przedmiotami fizycznymi oraz reprezentacjami umysowymi i zachowaniami,
jakie wywouj. Bargh z zespoem[21] przeprowadzi kilka eksperymentw z uyciem
przedmiotw, ktre miay oznacza kapitalistyczny wiat biznesu (aktwki, st
konferencyjny, pira, buty wizytowe, garnitury itp.). Chodzio o to, eby sprawdzi, czy
te bodce prymujce uaktywni konstrukt rywalizacji, i rzeczywicie tak si stao. W
jednym z eksperymentw poproszono uczestnikw o uzupenienie fragmentw
wyrazw, wrd ktrych by taki: c_ p tive. 70% tych, ktrzy zostali poddani
prymowaniu za pomoc reprezentacji biznesowych, uzupenio wyraz jako competitive
(rywalizacyjny, konkurencyjny), co zrobio jedynie 42% uczestnikw niepoddanych
prymowaniu. Prosz zauway, e innym moliwym do utworzenia z tego fragmentu
sowem byo cooperative (wsppracujcy, pomocny).
W najdobitniejszym eksperymencie dotyczcym wpywu prymowania wykorzystano
gr w ultimatum[22], w ktrej jedna osoba proponuje podzia pewnej sumy pienidzy
(w tym wypadku 10 dolarw), a druga moe przyj t ofert bd j odrzuci.
Zasadniczo chodzi o to, e gracz z pienidzmi musi odda ich cz, wic normalnie
strategia skupia si na tym, jak ma kwot mona odda, by jednoczenie wydawaa
si sprawiedliwa. W jednym eksperymencie 100% grupy nieprymowanej przez
symbole biznesu zaproponowao podzia p na p, czyli po 5 dolarw dla kadego,
co zrobio jedynie 50% tych, ktrzy zostali poddani prymowaniu. W drugim
eksperymencie jedynie 33% osb poddanych prymowaniu podzielio pienidze p na
p w porwnaniu z 91% tych, ktrzy nie byli prymowani. Bodce prymujce biznes
rwna si rywalizacja w otoczeniu zmieniy nie tylko rozumienie celu przez
uczestnikw, lecz take sposb ich zachowania.
Podobne eksperymenty oraz skany mzgu[23] nie wykazay rnic midzy celami
wybieranymi wiadomie a celami automatycznymi. Jak wyjaniaj Bargh i
wspautorzy, cele nie tylko mog by uaktywniane przez zewntrzne informacje z
otoczenia, ale kiedy zostan ju uruchomione, funkcjonuj tak, jakby byy zamierzone
wiadomie, do tego stopnia, e wywouj nawet zmiany w nastroju oraz przekonaniach
o wasnej skutecznoci, zalenie od stopnia sukcesu lub poraki w osiganiu danego
celu[24]. Innymi sowy, pod wzgldem emocjonalnym na cele, ktre zostay wybrane
niewiadomie, reagujemy tak samo jak na te, do ktrych dymy wiadomie. W jednym
z kolejnych rozdziaw wrcimy do tej myli, aby pokaza, jak skonno ta utrudnia
umiejtne przestawanie.
Na dokadk do caej tej niewiadomej aktywacji dochodzi jeszcze kwestia biaych
niedwiedzi, kolejny aspekt automatyzmu. Psycholog Daniel Wegner postanowi
znale odpowied na jedno z najbardziej drczcych yciowych pyta: dlaczego jest
tak, e kiedy prbujemy nie myle o czym, myl ta wpycha si jak nieproszony go?
Dlaczego tak trudno nie myle o ciasteczkach w chwili, w ktrej postanawiamy
przej na diet, albo dlaczego nie moemy przesta myle o ukochanej osobie, ktra
nas odtrcia, albo dlaczego cigle podajemy w wtpliwo swoj decyzj o
przestaniu? Innymi sowy, dlaczego myli, ktre aktywnie staramy si tumi, i tak nas
cigle nawiedzaj? Wegner odkry co, co nazwa paradoksalnymi procesami kontroli
umysowej[25], i sprowadzi to do tego: Wydaje si, e umys niewiadomie i
automatycznie[26] w istocie szuka myli, dziaania czy emocji, ktre dana osoba
prbuje wanie kontrolowa. Tak, to odkrycie stanowi kolejny cios dla naszych
wyobrae o wolnej woli.
Wegner ze wsppracownikami pocztkowo pokazali[27], o co w tym chodzi, za
pomoc serii eksperymentw, w ktrych mwiono uczestnikom, eby podczas
wykonywania innych zada nie myleli o biaych niedwiedziach. Innej grupie
najpierw polecono myle o biaych niedwiedziach, a potem o nich nie myle.
Uczestnicy, ktrym kazano nie myle o tych drapienikach, i tak myleli o nich czciej
ni raz na minut! A w drugiej grupie uczestnicy w istocie myleli o biaych
niedwiedziach czciej, kiedy mwiono im, eby stumili t myl, ni kiedy polecono
im o nich myle.
Okazuje si, e tumienie myli i prby ich kontrolowania dziaaj jak bodce
prymujce dla odwrotnego skutku. Stanowi to prawdziwy problem dla ludzi, ktrzy
postanawiaj odangaowa si od celu, zwaszcza takiego, ktry jest kluczowy dla ich
poczucia Ja oraz tosamoci, i ktry ma wielkie znaczenie emocjonalne.

Wytrwao i wasne dowiadczenie

Oprcz omwionych tu nawykw umysu ktre mog znieksztaca nasze mylenie,


kiedy sytuacja staje si trudna kady wnosi swoj osobist histori i dowiadczenie
do formuowania celw, oceny moliwego powodzenia i wasnej gotowoci do
wytrwania. Czasami pozytywne wzmocnienie, czy to sporadyczne, czy stae, sprawia,
e ludzie bd si stara jeszcze bardziej. Paradoksalnie jednak inni tak samo mog
trwa w deniu, kiedy okolicznoci przywouj trudne lub bolesne uczucia i
zachowania, jakie pamitaj z dziecistwa. Poniewa uczucia te s znajome, tworz
stref komfortu dla danej osoby, cho same w sobie mog by stresujce lub bolesne.
Wydaje si to cakowicie sprzeczne z intuicj, niemniej tak wanie jest.
Strefy komfortu maj zwizek z wpywem dowiadczenia na ksztatowanie
rozwijajcego si mzgu czowieka w okresie niemowlctwa i dziecistwa. W jednym
z kolejnych rozdziaw omwimy bardziej szczegowo, jak to si odbywa i jakie ma
znaczenie, ale najistotniejsze jest to, e kady z nas najlepiej czuje si ze schematami
emocjonalnymi, ktre dobrze zna bez wzgldu na to, czy schematy te nas
uszczliwiaj, czy nie. Oglnie znane bierze gr nad nieznanym, niezalenie od tego,
czy znane czyni nas szczliwymi, czy wrcz przeciwnie. Te reakcje nie s wiadome,
ale na mnstwo sposobw wpywaj na nasze postrzeganie rzeczywistoci.
Ludzie, ktrzy wychowuj si w zdrowym emocjonalnie rodowisku z dostrojonymi
i kochajcymi rodzicami, o wiele rzadziej wpadaj w puapk strefy komfortu.
Szybciej ni inni reaguj na rodowisko destrukcyjne lub przemocowe. Niemniej
historie psychologiczne wikszoci z nas maj raczej mieszany charakter, wic
prawdopodobnie przynajmniej czasami puapka strefy komfortu bdzie utrzymywa nas
w trwaniu.
Wytrwao i nieelastyczno

Wytrwao staje nam na przeszkodzie, kiedy osignite ju cele, zwaszcza


dugofalowe, trzeba zaktualizowa lub porzuci, poniewa przestay nam suy lub nas
uszczliwia. Nasza wiara w to, e trzymanie si obranej drogi jest suszne, nie
uwzgldnia tego, kim jestemy i co moemy z czasem chcie zmieni. By moe
ustpstwa, na jakie pocztkowo skonni jestemy pj, by osign cel, na dusz
met okazuj si dla nas niekorzystne. Albo ycie, jakie w efekcie wiedziemy, nie jest
jednak tym, czego chce nasze starsze Ja. Obojtnie, czy te gwne cele sami sobie
wybralimy, czy odziedziczylimy po rodzicach, zrewidowanie ich zawsze jest trudnym
zadaniem.
Z powodu presji kulturowej i osobistej najtrudniej zrezygnowa z celw, ktre maj
pozory sukcesu, lecz w istocie sprawiaj, e czujemy si martwi i pozbawieni duszy,
lub w inny sposb nas unieszczliwiaj. Czasami jaki cel staje si przestarzay,
poniewa nie daje nam tego, czego oczekiwalimy, bd koliduje z nowymi
priorytetami. Jak widzielimy, im wicej czasu kto powici, tym bdzie mu trudniej
z powodu efektu utopionych kosztw choby rozwaa odangaowanie. Bywa te,
e w gr wchodzi odejcie nie tylko od wanego celu, lecz take od dotychczasowej
definicji Ja.
Kiedy wytrwao nie idzie w parze ze zdolnoci do odangaowania si, nie ma
widokw na rozwizanie i nie ma szans na wyobraenie sobie innej przyszoci.

Jak zaprzestanie przywraca rwnowag

Poniewa decyzja o odangaowaniu si od celu jest wyborem wiadomym, kiedy


zaczynamy bra pod uwag przestanie, osabia to wpyw niewiadomych procesw
mzgowych i pozwala nam przeformuowa i ponownie oceni dany cel. wiadome
wprowadzenie przestania do tego wszystkiego w istotny sposb zmienia nasz
perspektyw i zapocztkowuje proces, ktry ostatecznie pozwoli nam zarwno
porzuci nieosigalny cel, jak i wyartykuowa nowe zamierzenia, ktre wzbogac
nasze ycie.
Nie zdziwisz si zapewne, e wszystkie nasze opowieci o nieosigalnych celach
zostay ostatecznie rozwizane, kiedy ich bohaterowie wzili pod uwag przestanie
jako realn moliwo. Wszystkie panie i wszyscy panowie podjli t decyzj z
namysem i, jak opowiadaj, przeszli przez proces przestawania. W niektrych
wypadkach niezbdne kroki zajy im miesice, jeli nie lata.
W przypadku Jennifer proces ten rozpocz si, kiedy zacza rozwaa inne sposoby
spoytkowania swojego dowiadczenia prawniczego. Nawizywaa kontakty i szukaa
osb, ktre zrezygnoway z praktyki prawniczej, lecz wykorzystyway swoje
umiejtnoci zawodowe na innym polu. Kiedy zacza rozwaa odejcie, bya w
stanie przesta patrze na powicone lata jak na strat. Dziki zmianie spojrzenia
Jennifer przeamaa impas i zacza szuka innych moliwoci, ktrych w przeciwnym
razie nigdy nie wziaby pod uwag. Teraz jest szczliwa i produktywna w
organizacji non profit, w ktrej jej umiejtnoci i postawa s doceniane.
Julie, projektantka biuterii, zamkna sklep i dosza do wniosku, e nie jest
stworzona do prowadzenia firmy. Stwierdzia, e stabilno finansowa i spokj ducha
s dla niej waniejsze ni bycie wasnym szefem i z naddatkiem wynagrodz jej utrat
marzenia. Postawia na swoje umiejtnoci w zakresie projektowania i po wielu
staraniach dostaa prac u producenta odziey. Nadal robi biuteri, ale teraz traktuje to
raczej jako ekspresj twrcz. Swoje wyroby sprzedaje przyjacioom i znajomym za
porednictwem strony internetowej i na targach rzemiosa.
Robert odszed w kocu z utworzonej przez siebie platformy na rzecz
zrwnowaonego rozwoju i wrci do pracy w komunikacji korporacyjnej, traktujc j
jako tymczasowe rozwizanie. Tym razem jednak skupi si na znalezieniu firmy, ktra
obsugiwaa zrnicowanych klientw. Wyspecjalizowa si w ekologicznych
gaziach przemysu. Cho nadal szuka nowego, odpowiedniego projektu, ktry speni
jego dugoterminowy cel, mwi, e jeli uda mu si go znale, zwrci wiksz uwag
na kwesti osobowoci wsppracownikw i dugofalow wizj.
Wszyscy ci ludzie przyznaj, e na pocztku trudno byo im si pogodzi z
przestaniem i jak im si zrazu wydawao strat czasu i energii, a w niektrych
wypadkach rwnie pienidzy. Co waniejsze, kady z nich przyznaje, e
odangaowanie byo duo trudniejsze z powodu kulturowej presji na wytrwao.
Niektrzy znaleli wsparcie dla swoich decyzji o przestaniu w krgu przyjaci i
rodziny, inni jednak tego nie dowiadczyli. Dziki aktowi przestania, a potem
wyznaczenia nowego celu kady z nich zyska nowe spojrzenie na to, czego naprawd
chce i co go uszczliwia.
Jednym z celw niniejszej ksiki jest zmiana sposobu mylenia na temat
przestawania, eby uwiadomi ludziom, i zdolno do porzucenia czego moe
poprawi im samopoczucie. Kolejnym jest pomoc w ocenie, czy nasze cele nam su i
czy musimy na nowo wytyczy pewne aspekty swojego ycia. U podoa kolejnych
rozdziaw ley uznanie faktu, e cho cele nadaj naszemu yciu sens i struktur, mao
kto z nas osignie je wszystkie. Rozczarowanie i przegrupowywanie si po porace
wpisane s w scenariusz kadego ycia. Opanowanie sztuki przestawania polega
midzy innymi na tym, by nauczy si by elastycznym, kiedy jest to potrzebne, aby
sprosta stojcemu przed nami wyzwaniu. Pozwalajc sobie na przestanie, zyskujemy
wiksz elastyczno umysu i ducha, ktra ostatecznie zaowocuje wikszym
zadowoleniem z ycia.
Mylimy rwnie, e zawarte w tej ksice wnioski bd pomocne, kiedy bdziemy
musieli upora si z jakim nieprzewidzianym zwrotem w yciu, ktry zmusi nas do
zrewidowania bd porzucenia wyznaczonych celw. Moe to dotyczy spraw
zawodowych, osobistych, zdrowotnych czy ekonomicznych. W takich sytuacjach, cho
to nie my zadecydowalimy o zmianie drogi, zdolno do umiejtnego zaprzestania i
odangaowania si od tych pocztkowych zamierze zadecyduje o tym, jak otrzniemy
si po ich stracie i czy bdziemy w stanie zaangaowa si w okrojone bd zupenie
nowe cele, ktre daj nadziej na szczcie i satysfakcj. To kolejny powd, dla
ktrego wane jest opanowanie sztuki przestawania.
Przyjrzelimy si ju, jak ludzie ukierunkowani s na wytrwanie; dalej wyjanimy,
dlaczego przestawanie w konwencjonalnym sensie ktre w adnym razie nie jest
prawdziwym odangaowaniem si od celu nie przynosi rezultatw.

Profil wytrwaoci

Przeczytaj zamieszczone tu zdania. Postaraj si jak najszczerzej odpowiedzie TAK lub


NIE, aby oceni swj poziom wytrwaoci.

1. Wierz, e zazwyczaj wszystko dobrze si uoy.


2. Przestawanie to moim zdaniem ostateczno.
3. Dodaj mi energii wyzwania, ktre zniechcaj innych.
4. Bardzo si martwi, gdy sytuacja rozwija si niekorzystnie.
5. Kiedy nie mog dosta tego, czego chc, chc tego jeszcze bardziej.
6. Prdzej pozostan w jakiej sytuacji czy relacji zbyt dugo, ni wyjd z niej za
szybko.
7. Nigdy nie rezygnuj z czego, za co zapaciam/em, nawet jeli jest to nudne lub
sabe.
8. Jestem optymist z natury.
9. Wierz w trzymanie si obranej drogi.
10. Mam skonno do kwestionowania samego siebie.
11. Duo opowiadam o swoich nieudanych zwizkach.
12. To, co myl o mnie inni, jest bardzo wane.
13. Jeli co zgubi, nie mog przesta o tym myle lub tego szuka.
14. Nie spoczn, dopki nie znajd w sklepie dokadnie tego, czego chc.
15. Sukces jest dla mnie bardzo wany.
16. Mam trudnoci z pjciem na kompromis.
17. Robi listy rzeczy do zrobienia i wypeniam je cay czas.
18. Nie za bardzo potrafi oderwa si mylami od stresujcej sytuacji.
19. Uwaam, e jestem bardziej skoncentrowana/y na celu ni inni ludzie.
20. Myl, e poddawanie si jest oznak saboci.

Im wicej odpowiedzi TAK, tym bardziej prawdopodobne, e zbaczasz na stron


wytrwaoci, nawet kiedy jest nieuzasadniona, i tym trudniejsze moe by dla ciebie
rozwaenie moliwoci przestania. Ten profil suy temu, by w sposb nieformalny
przyjrze si wasnej postawie wobec wytrwaoci.
2.
NIEUDANE PRZESTAWANIE

Moe si wyda zaskakujce, e nie do, i czsto nie wiemy, dlaczego mylimy o
tym, o czym mylimy, to jeszcze nie bardzo si orientujemy, co nas uszczliwi i jak
bardzo. Wielu z nas wyznacza sobie cele tylko po to, by odkry, e to, czego kiedy
chcielimy, nie wystarcza. Poniewa nie dysponujemy niezawodn szklan kul,
zdolno do podejmowania decyzji, czy si odangaowa od jakiego celu, a potem
zdolno odpuszczania i rozpoczynania od nowa nale do repertuaru podstawowych
umiejtnoci yciowych.
Prosz zwrci uwag na sowo odangaowa. Odangaowanie czy umiejtne
przestawanie nie ma nic wsplnego z przestawaniem pod wpywem emocji, ktre
wielu z nas, jeli nie wszyscy, pozwolio sobie popeni w tym czy innym momencie
swojego ycia. Niektrzy maj nawet wasny styl przestawania i w takim wypadku
warto najpierw ten styl rozpozna, zanim zaczniemy si uczy, jak przestawa
umiejtnie.
Ponisze opisy stylw przestawania nie maj, rzecz jasna, charakteru naukowego;
chodzi o obrazowe przedstawienie, ktre pozwoli rozpozna aspekty wasnego
zachowania i stylu przestawania.

Przestawanie z lenistwa

Wspomnielimy ju o notorycznym przestawaczu w pierwszym rozdziale, ale warto do


tego wrci, poniewa przestawanie z lenistwa to pierwsze, co przychodzi do gowy
na dwik sowa przestawa. Ten styl przestawania gdy sytuacja robi si trudna lub
kiedy si zdaje, e okolicznoci stawiaj wicej wymaga, ni czowiek si
spodziewa polega tyle na wycofywaniu si z czego, co na braku zaangaowania.
Moe sta si schematem postpowania w czyim yciu i obejmuje najrniejsze
obszary aktywnoci. Tacy ludzie na og rzadko kiedy doprowadzaj co do koca.
O.K. Corral

Typ O.K. Corral[1] odnosi si do pozerskiego przestawania w myl zwycizca bierze


wszystko. W takim podejciu zwykle chodzi o to, aby przestawacz mg si
przedstawi w jak najlepszym wietle, uzasadniajc swj akt imperatywem moralnym
bd inn koniecznoci. W swojej wersji kadzie on nacisk na to, co straciby, gdyby
nie przesta, na przykad: Wycofaem si, poniewa uczciwo bya dla mnie
waniejsza. Mona w tym zdaniu podstawi za sowo uczciwo dowoln liczb
innych rzeczownikw, lecz nie zmieni to istoty rzeczy. Poniewa ten styl odwouje si
do przewagi moralnej, jeden z jego urokw polega na tym, e zmniejsza kulturowe
brzemi przestawania.
Dobrym wspczesnym przykadem O.K. Corral z ycia publicznego jest zachowanie
Grega Smitha, jednego z menederw banku Goldman Sachs, ktry zoy
wypowiedzenie na amach New York Timesa, odkrywszy po jakich dwunastu latach
pracy w firmie, e bank inwestycyjny bardziej dba o wasne zyski ni o interes
klientw. Smithowi rezygnacja ogoszona w gazecie przyniosa siedmiocyfrow
zaliczk na ksik, ale w wikszoci przypadkw podejcie O.K. Corral, cho przez
chwil bardzo satysfakcjonujce i podbudowujce ego, moe mie wyjtkowo
negatywne konsekwencje dla kariery zawodowej. Dla kogo, kto liczy na referencje lub
chce pozosta w tej samej brany, oznacza to spalenie za sob mostw i niezbyt mdry
ruch.
W dziedzinie relacji osobistych, zwaszcza w przypadku rozwodu, O.K. Corral
stanowi gwarancj rozlegych szkd ubocznych, poniewa druga strona zostanie z
koniecznoci obsadzona w roli czarnego charakteru, co zniszczy paszczyzn
porozumienia. Rozwody celebrytw czsto przybieraj tryb O.K. Corral, w ktrym
kada ze stron prbuje przecign opini publiczn na swoj stron, przedstawiajc
korzystn dla siebie wersj wydarze. Kto chce zobaczy O.K. Corral w akcji jako
czarn komedi, niech wypoyczy film Wojna pastwa Rose.
Nieuczciwo emocjonalna jest wpisana w definicj tego stylu, poniewa
przestajcy nie musi bra na siebie adnej odpowiedzialnoci za dziaania czy
zachowania, ktre miay miejsce przed momentem przestania, ani za samo przestanie.
Wszystko zostaje wybielone w imi wyszej wartoci, ktra zmusia do tego aktu.
Dlatego podejcie O.K. Corral najczciej nie prowadzi do prawdziwego rozwoju
osobistego ani szczcia i raczej nie otwiera nowych moliwoci. Posprztanie po
strzelaninie to kawa roboty.

Rzekome przestawanie
Rzekome przestawanie nie jest jednym stylem, lecz zbiorem wariacji na podobny
temat. Wszystkie jednak odmiany rzekomego przestawania, cho na pozr zbliaj dan
osob do wyjcia, w rzeczywistoci utrzymuj j w miejscu. Taka jednostka moe
faktycznie wykonywa rne ruchy, ktre sugeruj odangaowanie, na przykad
tymczasowo zerwa relacj, wyznaczy nowe granice lub zaproponowa rne
moliwe dziaania, ale w kocu od nich odstpi. Ten gatunek przestawania ma ogromne
pole do popisu w dziedzinie celw dugoterminowych, pracy zawodowej oraz relacji.
Rzekome przestawanie raczej podtrzymuje ni koczy konflikt.
W napitych relacjach rodzinnych midzy matkami i crkami, ojcami i synami,
rodzestwem czasami wyksztaca si cykliczny schemat rzekomego przestawania,
ktry w praktyce nie dopuszcza do rozwizania czy choby odprenia emocjonalnego.
Sprzeczne pragnienia kto jest niezadowolony z partnera, ale nie chce zosta sam,
kto nie cierpi swojej pracy, lecz lubi wypat, i tym podobne sprzeczne czy
przeciwstawne emocje mog przeksztaci rzekome zaprzestanie w zaprzestanie
niepene, w rezultacie ktrego czowiek ma poczucie braku moliwoci ruchu czy
wrcz paraliu. Choby potrafi zupenie wyranie wyartykuowa potrzeb i
pragnienie zaprzestania, nie jest w stanie tego zrobi. Rzekome przestawanie czsto
staje si stanem zawieszenia, w ktrym czowiek nie jest zdolny bez terapii ani si w
peni zaangaowa w jaki kierunek dziaania, ani z niego zrezygnowa. Czasami nawet
terapia nie zdoa rozwiza tego konfliktu.
Rzekome lub niepene przestawanie opisuje rwnie to, co si dzieje, kiedy kto
odchodzi z jakiej sytuacji czy relacji bd porzuca dugoterminowy cel yciowy, ale
dalej o tym myli i przeywa to rwnie mocno, jak wczeniej. Przykadem moe by
rozwdka, ktra godzinami opowiada o swoim byym mu na randkach z innymi
mczyznami, kto, kto zosta zwolniony i obmawia byych pracodawcw na kadej
rozmowie kwalifikacyjnej, czy osoba, ktra rezygnuje z jakiego denia, ale pozostaje
tak bardzo uwikana w nie emocjonalnie, e brakuje jej energii, by ruszy do przodu.
Przypadki rozwodw z dugimi bataliami sdowymi czsto s rezultatem jednego lub
nawet dwch niepenych zaprzesta; cho strony pozornie finalizuj swoje rozstanie,
pozostaj jednak w peni zaangaowane i licz na zwycistwo. Rzekome
przestawanie z definicji utrzymuje nas w stanie zaangaowania.

Straszak

Straszak to postawa typu: jeli tego nie zrobisz, odejd. Zamiast tego mona
podstawi dowoln rzecz. Straszak nie jest wcale prawdziwym przestawaniem; to
manipulacja za pomoc groby przestania. Czsto osoba, ktra posuguje si takim
straszakiem, wcale nie ma zamiaru poniecha tego, o czym mwi. Ten styl
przestawania znany jest kierownikom w firmach, gdzie stosowany bywa jako chwyt w
celu uzyskania podwyki lub awansu. Straszenie czasami rzeczywicie dziaa na krtk
met, ale nigdy nie jest dobr strategi dugofalow w kocu kto pozwoli nam
speni grob. W relacjach osobistych straszenie odejciem jest czci schematu
zachowania bierno-agresywnego, w ktrym jedna osoba usiuje uagodzi drug,
przynajmniej na pewien czas. W straszaku zwykle chodzi o wadz. cile rzecz
biorc, podejcie to nie jest zbyt zdrowym sposobem angaowania.

Zniknicie

Cho zniknicie to faktyczne zaprzestanie charakteryzujce si ukradkowoci, to


osoba, ktra przestaje lub odchodzi, nie podaje adnych powodw swojej decyzji.
Bywa, e zniknicie ma kogo zdruzgota (Nie zasugujesz nawet na rozmow twarz
w twarz!) lub ukara (Poczekajcie, a zesp bdzie musia zrobi robot, ktr im
zostawiem!), najczciej jednak wiadczy o braku odwagi lub pomysu osoby
znikajcej. Styl ten zwykle potwierdza wszystkie negatywne skojarzenia kulturowe na
temat przestawania w ogle. Nie wry rwnie dobrze osobie przestajcej, poniewa
jest to gest samolubny i niewiele wnosi, by przybliy j do nowego obszaru. Osoba
taka moga znikn, ale cignie za sob mnstwo bagau.
Wraz z nadejciem epoki komunikacji cyfrowej zniknicie stao si preferowan
metod zrywania zwizkw przez nastolatkw w caym kraju doszo ju do tego, e
prowadzone s seminaria dla uczniw gimnazjw i szk rednich o tym, dlaczego
zrywanie za porednictwem SMS-a lub Facebooka jest niezdrowe. Rwnie
nierozstajcy si ze smartfonami czonkowie pokolenia milenijnego wykorzystuj
czasem SMS lub e-mail, kiedy znikaj z pracy lub zwizkw, bo dziki tej
elektronicznej metodzie atwo mog unikn konfrontacji. Nie jest to dobra
wiadomo, poniewa zniknicie zwykle pozostawia znikajcego z ogromem
niedokoczonych spraw.

Wielki wybuch

To moment, w ktrym mwimy: Do tego! synna kropla, ktra przepenia czar


goryczy i jeli chodzi o prac, mio i ycie jest to bodaj najbardziej
autodestrukcyjny ze wszystkich stylw, poniewa ma charakter cakowicie reaktywny,
podyktowany emocjami i pozbawiony planowania czy wiadomego namysu. Po
wielkim wybuchu, nawet jeli obejdzie si bez trzaskania drzwiami i innych
efektownych gestw, czowiek zostaje z baaganem do posprztania i przysz drog
zasypan gruzem emocjonalnym i nie tylko. Niektrzy kierownicy, ktrzy s
niezadowoleni z wydajnoci pracownika, lecz wzdrygaj si przed zwalnianiem ludzi
bd chc unikn zapacenia zwizanej z tym rekompensaty, prbuj czasami
doprowadzi do reakcji typu wielki wybuch. Korporacyjna gra o wadz ze strony
jednego dyrektora moe przejawia si w prbach wywoania reakcji wielkiego
wybuchu u innego szefa.
Cho wielki wybuch rzeczywicie uwalnia z wizienia, w ktrym zdarzyo nam si
utkn, ale po oswobodzeniu zostajemy bez wyranej drogi przed sob i bez adnego
planu awaryjnego. Poniewa wielki wybuch nastpuje zwykle po dugim okresie stresu,
frustracji i silnych emocji (ktrych nierzadko jest rezultatem), ten gwatowny styl
przestawania czsto naraa nas na dugi okres kwestionowania siebie, ruminowania, a
niekiedy wyrzutw. Pod wieloma wzgldami stanowi przeciwiestwo prawdziwego
odangaowania si od celu i jest pretendentem do tytuu najgorszego stylu przestawania
obok O.K. Corral.

Ukradkowe przestawanie

Ukradkowe przestawanie moemy nazwa stylem kamie, a si za nim kurzy,


poniewa ten rodzaj przestawania polega na udawaniu, e wcale si nie przestaje, czy
zapewnieniach, e wrcz zdwaja si wysiki, podczas gdy tak naprawd czowiek
kieruje si w stron drzwi. Projekty realizowane we wsppracy od wsplnych
referatw z wiedzy o spoeczestwie w gimnazjum po partnerstwo biznesowe w
dorosym wiecie czsto s terenem ukradkowego przestawania, ktre wynika z tego,
e przestawacz nie chce si przyzna do chci wycofania. Za ukradkowe przestawanie
odpowiedzialne jest po czci rwnie kulturowe brzemi przestawania, ale w gr
wchodz te inne czynniki.

Dlaczego ten rodzaj przestawania zawodzi

Wszystkim tym stylom daleko do umiejtnego przestawania czy odangaowania si od


celu. W najlepszym razie przynajmniej na pozr odrywaj nas od denia do celu, ale
pozostawiaj na miejscu wszystkie mechanizmy, ktre utrzymuj nas w takiej czy innej
formie trwania. aden z opisanych stylw nie posuwa nas naprzd ku nowym celom i
moliwociom.
Co najwaniejsze, wspomniane style przestawania nie przeciwdziaaj skutecznie
wszystkim nawykom umysu (i mzgu) odpowiadajcym za to, e angaujemy si i
upieramy przy celach, deniach i relacjach jeszcze dugo po wyganiciu ich terminu
wanoci i borykamy si z natrtnymi mylami, ktrych nie moemy kontrolowa. Style
te w praktyce prowadz do tego, e w ten czy inny sposb tkwimy w miejscu; nie
zmieniaj naszego spojrzenia na sytuacj. W aden sposb nie przyczyniaj si do
rozwizania konfliktu interesw. Nie pomagaj nam te poradzi sobie z zalewem
emocji pojawiajcych si, kiedy rezygnujemy z czego, co jak naprawd kiedy
mylelimy miao nas uszczliwi. Nie powstrzymuj nas przed ruminowaniem, jak
sprawy mogy si inaczej potoczy, czy kwestionowaniem samych siebie. Nie
otwieraj drogi motywujcej do wyznaczenia sobie nowych celw i odpuszczenia
starych, ktre mogyby z tymi pierwszymi kolidowa. Nie pomagaj nam
przekalibrowa si i zacz od nowa.
To wszystko i wiele wicej daje nam prawdziwe odangaowanie si od celu.

Kody pod nogami

Nawet kiedy faktycznie zaprzestajemy jakich stara, pierwsze, o co pytaj nas inni, to
to, czy prbowalimy sprawi, eby si udao. Kiedy na przykad kto wspomni o
zbliajcym si rozwodzie (z czym mniej wicej poowie z nas przyjdzie si zmierzy),
znajomi i nieznajomi bd pyta, czy maonkowie poddali si terapii. Kulturowo
akceptowalna odpowied brzmi tak, poniewa wiadczy to o naszych prbach
wytrwania mimo ostatecznej poraki zwizku i zdejmuje z nas cz brzemienia.
Wystarczy jednak udzieli przeczcej odpowiedzi, by si przekona, co myl i mwi
ludzie. Wielu z nas jest tak silnie uwarunkowanych, eby odczuwa wstyd za brak
wytrwaoci czy nie daj Boe faktyczn decyzj o zaprzestaniu, e prawdopodobnie
bdziemy czuli, i musimy si tumaczy. Moe si niestety okaza, e nieumylnie
sabotujemy wasne wysiki, by pj do przodu z yciem.
Tak wanie byo w przypadku Tima, dobiegajcego trzydziestki prawnika, ktry by
absolwentem uczelni zaliczanej do Ivy League. Mia wszystko, czego potrzebuj ludzie
sukcesu w kulturze korporacji wietne wyksztacenie, wdzik, inteligencj i
wyrobion ju w uniwersyteckiej druynie sportowej opini gracza zespoowego. Ale
po czterech latach w kancelarii zda sobie spraw, e cho uwielbia pewne aspekty
swojej pracy podre i rozmowy z klientami, ktrzy otwierali nowe firmy to z ca
pewnoci nie lubi sporzdzania umw, co w rzeczy samej naleao do jego gwnych
obowizkw. apa si na tym, i auje, e nie jest po drugiej stronie biurka, e nie
zakada nowej firmy, a jednoczenie martwi si, e szefowie mog wyczu jego
niezadowolenie. Tim uda si po rad do terapeuty i za jego namow zacz chodzi na
rozmowy informacyjne, na ktrych dowiadywa si, dokd zwrci si dalej. Mia
mnstwo dobrych kontaktw szerokie grono przyjaci, znajomych i przyjaci
przyjaci wszystko wygldao obiecujco.
Dziwnym trafem te rozmowy informacyjne ktre zwykle s wstpem do innych
spotka, a potem prawdziwych rozmw kwalifikacyjnych i ofert pracy prowadziy
donikd. Ludzie po prostu nie polecali go dalej. Dlaczego tak byo? Okazao si, e
podczas tych rozmw Tim zawsze wplata kilka uwag o tym, e popeni ogromny bd,
i poszed na prawo, a potem zmarnowa kolejne cztery lata, i e schrzani swoj
ciek kariery. Innymi sowy, przeprasza i jednoczenie prezentowa si jako kto, kto
atwo si poddaje, zamiast reklamowa si jako cenny nabytek dla firmy, zwaywszy
na jego dowiadczenie i wyksztacenie. Tim nie robi tego, rzecz jasna, wiadomie; nie
zdajc sobie z tego sprawy, wyraa trapice go wtpliwoci zwizane z
zaprzestaniem.
Kiedy Tim uwiadomi sobie, co robi, i przesta myle o sobie jako o kim, kto
atwo si poddaje, zacz otrzymywa zaproszenia na rozmowy kwalifikacyjne, a w
kocu udao mu si zmieni drog zawodow zgodnie z tym, czego pragn.
Zachowanie Tima nie jest wcale czym rzadkim: presje kulturowe mog by
niewidoczne, niemniej s silne i wszechobecne.

Gwoli wyjanienia

Cho wszyscy uywamy sowa cel, wypadaoby nieco bardziej szczegowo omwi
to pojcie. Czym w ogle s cele i dlaczego s wane? Poniewa cele kieruj naszymi
dziaaniami, wic ludzie s z definicji zorientowani na cel. Na pocztku pierwotne cele
ktre nadal wszyscy podzielamy byy prostsze ni te, ktre tocz si w naszych
umysach w XXI wieku. Lista rzeczy do zrobienia bya niegdy krtka, ale zawieraa
wycznie rzeczy niezbdne i skupiaa si na utrzymaniu si przy yciu: znalezienie
poywienia, wody i schronienia, uprawianie seksu, przynaleno do jakiej grupy.
Dzisiaj w kadym momencie wszyscy mamy wiele celw, ktrym w rnym stopniu
powicamy uwag. Niektre z nich s tak proste, e realizujemy je, nawet o tym
wiadomie nie mylc. (Jeli celem jest dojazd do pracy, mamy seri celw porednich
wsta z ka, wzi prysznic, ubra si, szybko wypi kaw lub zje niadanie,
zabra rzeczy, ktrych potrzebujemy w danym dniu, zamkn drzwi, uruchomi
samochd ktre przybliaj nas do osignicia tego celu).
Cele mog by wewntrzne lub zewntrzne. Cel wewntrzny wypywa z wntrza
osoby jego zacztkiem s umysowy obraz nas samych, tego, jacy jestemy lub
chcemy by, oraz nasze najpilniejsze pragnienia. Jak pisz Richard M. Ryan i Edward
L. Deci[2]: Najbardziej podstawowy jest podzia na motywacj wewntrzn, ktra
odnosi si do robienia czego, dlatego e jest to z natury interesujce lub przyjemne,
oraz motywacj zewntrzn, ktra odnosi si do robienia czego, dlatego e prowadzi
to do oddzielnego rezultatu[3]. Nic dziwnego, e cele motywowane wewntrznie
zgarniaj lwi cz kreatywnoci i wysiku.
Cele wewntrzne mog by abstrakcyjnymi deniami osobistymi i dotyczy
wasnego rozwoju (chodzi o takie cele, jak: sta si bardziej empatycznym, broni
wasnych pogldw, zdoby nowych przyjaci, bardziej interesowa si kultur i
osign wewntrzny spokj), mog te by konkretne (na przykad postpowa w taki
sposb, eby by postrzeganym jako osoba inteligentna lub dobry pracownik). Cele
zewntrzne natomiast maj korzenie w wiecie zewntrznym. Mog to by rzeczy,
ktrych oczekuje od nas kto inny (by pilnym uczniem, zosta prawnikiem jak tata, by
lepszym maonkiem) lub ktre wypywaj z innych niespoecznych wskazwek w
otoczeniu. Jak zauwaaj Ryan i Deci: Motywacj zewntrzn zwykle charakteryzuje
si jako blad i ubog (choby siln) form motywacji, ktra kontrastuje z motywacj
wewntrzn[4]. Kiedy w dalszych rozdziaach bdziemy si skupia na sporzdzaniu
mapy celw, odpowied na pytanie, czy dany cel jest wewntrzny, czy zewntrzny,
bdzie miaa kluczowe znaczenie, by ustali, czy musisz przesta, a co waniejsze,
dokd chcesz pj dalej.
Niektre cele s krtkoterminowe i zdecydowanie konkretne (odebra rzeczy z
pralni, kupi wirek dla kota, zawie dzieci do szkoy, wysa kartk urodzinow do
wujka Davea, zapaci rachunki). Inne s rednioterminowe, cz czasem elementy
konkretne z abstrakcyjnymi (wicej wiczy, eby by zdrowszym, zaoszczdzi
pienidze, eby przenie si do lepszego okrgu szkolnego, pracowa nad
samoopanowaniem, eby rodzinne obiady przebiegay spokojniej). S te cele
dugoterminowe zwizane z osigniciami (pj na studia prawnicze i zosta
wsplnikiem kancelarii, zarabia mnstwo pienidzy, kupi d i popyn na Fidi,
znale odpowiedniego partnera na reszt ycia). W teorii psychologicznej cele
zwizane z osigniciami dzieli si na trzy przydatne kategorie. Cele mistrzostwa
skupiaj si na rozwoju jakiej umiejtnoci bd obszaru kompetencji lub biegoci.
Cele dokona ukierunkowane na denie koncentruj si na uzyskaniu kompetencji lub
biegoci w porwnaniu z innymi ludmi. Cele dokona ukierunkowane na unikanie
dotycz wystrzegania si niekompetencji w porwnaniu z innymi.
W cigu ycia kady z nas bdzie mia zarwno cele dokona ukierunkowane na
denie, jak i te ukierunkowane na unikanie. Pewne cele wybieramy ze wzgldu na
obietnic, jak ze sob nios jaki podany stan lub rezultat. Takie cele nazywaj si
celami ukierunkowanymi na denie, poniewa podejmujemy dziaania, aby
doprowadzi do podanego rezultatu lub zbliy si do niego. Formua brzmi w tym
przypadku: Jeli zrobi X, nastpi Y, przy czym X i Y to odpowiednio wybrane
przez nas dziaanie i rezultat, ktrego sobie yczymy. Cele denia mog by konkretne
(Jeli umiechn si do niej i wzbudz jej zainteresowanie, umwi si ze mn) bd
abstrakcyjne (Jeli naucz si innego jzyka, ludzie bd uwaa mnie za osob
bardziej kulturaln). Analogicznie cele unikania wybieramy, aby wystrzec si
niepodanego rezultatu. Formua jest nastpujca: Jeli nie zrobi X, to nie nastpi
Y. To dlatego niektrzy na przykad w ogle nie pal, a inni rzucaj palenie. Zarwno
cele denia, jak i cele unikania odgrywaj wan rol w yciu czowieka, nie
wspominajc ju o yciu niszych gatunkw, na przykad psa czy kota, ktre by moe
siedz przy tobie podczas czytania, albo gazeli, ktra postanawia pozosta spragniona
na widok lwa przy wodopoju. Jak wykazali John A. Bargh i wsppracownicy[5], w
wikszoci wypadkw ludzie automatycznie i nierzadko bezwiednie klasyfikuj i
oceniaj wszystko w swoim polu widzenia w wymiarze pozytywnym lub negatywnym;
jest to wpisane w przetrwanie naszego gatunku, tak samo zreszt jak i innych gatunkw.
Andrew J. Elliot i Todd M. Thrash[6] stwierdzili, e odwoujc si do denia i
unikania, mona opisa temperament osoby. Powstaje w ten sposb inny i chyba
bardziej uyteczny model osobowoci w odniesieniu do celw ni wielka pitka
cech stosowana w psychologii. Elliot i Thrash przekonuj, e osoby z temperamentem
deniowym s wraliwe na cele pozytywne i podane, wykazuj w odniesieniu do
nich emocjonaln i behawioraln receptywno i skonne s dy do ich osignicia.
Natomiast osoby z temperamentem unikowym maj skonno do reagowania na
negatywy obecne w kadej sytuacji, wybieraj cele, kierujc si unikaniem, i skupiaj
si na negatywnych wskazwkach w swoim otoczeniu.
Temperament deniowy i temperament unikowy nie s synonimami widzenia
szklanki w poowie penej lub w poowie pustej optymistycznego lub
pesymistycznego sposobu postrzegania lecz duo oglniejszego podejcia do ycia,
przejawiajcego si w afektywnych, poznawczych i behawioralnych reakcjach na
sytuacje, zdarzenia, a nawet ludzi i relacje w wiecie. W rzeczy samej nasza orientacja
ukierunkowanie na denie bd na unikanie jest czym tak staym, e rozciga si z
jednej dziedziny na drug, co wida w serii eksperymentw przeprowadzonych przez
Elliota i wsppracownikw, i utrzymuje si niezmiennie przez cae ycie.
Wyobramy sobie dwie osoby, ktre maj za cel nawizanie przyjani. Jedna z nich
motywowana jest przez denie; cel zaprzyjanienia si pociga j ze wzgldu na
satysfakcjonujc wi spoeczn, przeywanie bliskoci, szans rozwoju spoecznego
i emocjonalnego, jak stwarza posiadanie przyjaci. Druga osoba motywowana jest
przez unikanie; szuka przyjani, aby unikn zwizanej z samotnoci izolacji
spoecznej, nie chce czu si nielubiana, odrzucona czy niedopasowana do wiata, w
ktrym ludzie maj przyjaci. Jeli te dwie osoby sprbowayby si zaprzyjani, to
rezultatem tego byby do przewidywalny scenariusz nieporozumie i rozczarowa.
Cho cel (zaprzyjanienie si) jest pozornie ten sam, stojce za nim motywacje s
uderzajco rne. Zmiemy ten przykad na bardziej intymny zwizek chopak i
dziewczyna, kochankowie, m i ona a znaczenie motywacji stanie si jeszcze
bardziej oczywiste.
Rnica midzy tymi dwiema motywacjami[7] oraz tym, co przydarza si ludziom
reprezentujcym jedn lub drug orientacj, jest ogromna. Jak zauwaa Elliot,
motywacja unikowa jest ograniczona w sensie strukturalnym, jako e ze swojej istoty
moe prowadzi jedynie do braku rezultatu negatywnego (kiedy jest skuteczna) bd
obecnoci rezultatu negatywnego (kiedy jest nieskuteczna)[8]. Co bardziej znamienne
(i chyba przygnbiajce), motywacja unikowa suy zatem przetrwaniu, motywacja
deniowa natomiast rozkwitaniu[9].
Przechodzenie w tryb przetrwania, nawet gdy nie ma niebezpieczestwa
mylenie, e przy wodopoju mgby by lew, moe doprowadzi do mierci z
pragnienia nierzadko nie tylko oznacza stracone szanse wzrostu i rozwoju, lecz wrcz
popycha czowieka lub zwierz do tego, czego wanie staraj si unikn.
Co sprawia, e niektrzy ludzie s zorientowani na denie, a innymi kieruje
unikanie? Odpowiedzi, przyjaciele, jest dziecistwo owszem, z powrotem do
pokoju dziecinnego i wychowanie, a zwaszcza przywizanie do rodzicw lub
opiekunw. Do tego tematu powrcimy w nastpnym rozdziale.

Sprzeczne cele

Ze wzgldu na zoono natury i pragnie czowieka nie wszystkie cele s sobie


rwne; nie zawsze te pozostaj zgodne. Zarwno w przypadku kobiet, jak i mczyzn
wspczesny dyskurs kulturowy o tym, by mie wszystko, dotyczy rzecz jasna
sprzecznych celw zachowanie rwnowagi midzy potrzeb lub chci pracy a celem
bycia troskliwym i dyspozycyjnym rodzicem, spenianie si w jednym
satysfakcjonujcym aspekcie ycia bez powicania innego, pozostawanie w bliskich
relacjach bez tracenia z oczu siebie i wasnych potrzeb. Zrozumienie szkodliwych
skutkw sprzecznych celw takich jak stres emocjonalny, utrata oglnego dobrostanu
i negatywny wpyw na zdrowie dostarcza kolejnego argumentu za tym, e zdolno do
wzicia pod uwag moliwoci prawdziwego odangaowania si od celu jest wan
umiejtnoci yciow.
Psychologowie Robert Emmons i Laura King[10] przeprowadzili seri
eksperymentw, by zbada skutki sprzecznych celw osobistych. Uczestnikw
poproszono o sporzdzenie listy pitnastu celw, ktre mogy by motywowane przez
denie bd unikanie. (Uczestnicy, ktrymi byli studenci collegeu, podawali takie
przykady celw unikania, jak unikanie zalenoci od chopaka i wystrzeganie si
rozpowszechniania zoliwych plotek). Nastpnie zostali poinstruowani, by z list w
rce odpowiedzieli, ktre cele s ze sob sprzeczne oraz czy powodzenie w zakresie
jednego celu miao korzystny, szkodliwy lub aden wpyw na inne denie. Na
koniec zapytano uczestnikw o ambiwalencj czy wikszy sukces w obszarze jednego
celu kosztem innego celu unieszczliwiby ich. Emmons i King spotkali si ponownie
z t sam grup rok pniej.
Wyniki, jak mona byo si spodziewa, pokazay, e najbardziej ambiwalentny
stosunek badani mieli do celw, ktre stay w sprzecznoci z innymi celami. Zarwno
sprzeczno, jak i ambiwalencja powizane byy z utrat psychicznego dobrostanu i
problemami zdrowotnymi.
W drugim eksperymencie, po sporzdzeniu listy celw oraz wskazaniu konfliktw i
ambiwalencji, uczestnicy wypeniali raporty nastrojw dwa razy dziennie przez
dwadziecia jeden dni. Zapisywali emocje zarwno pozytywne (szczliwy, radosny,
zadowolony), jak i negatywne (nieszczliwy, zy, zaniepokojony). Raporty te
skorelowano nastpnie z wasnymi raportami uczestnikw na temat zdrowia oraz ich
dokumentacj medyczn z ubiegego i biecego roku. W trzecim eksperymencie
uczestnicy pierwszego badania relacjonowali swoje myli i dziaania na sygna
biperw, ktre uruchamiay si w przypadkowych odstpach czasu.
Wnioski Emmonsa i King wiadcz zarwno o kosztach sprzecznych celw, jak i o
wartoci odangaowania si od celu. Po pierwsze, stwierdzili oni, e kiedy zachodzi
sprzeczno midzy osobistymi celami, ludzie wicej ruminuj, a mniej dziaaj na
rzecz ich realizacji kolejna odmiana motywu utknicia: Wydaje si, e konflikt
celw mia paraliujcy wpyw na dziaanie i powizany by z gorszym
samopoczuciem. Jak wyjanili badacze, sprzeczno celw prowadzi do tego, e
ludzie tkwi w miejscu, a w dodatku negatywnie wpywa na zdrowie psychiczne i
fizyczne.
Okazuje si, e z powodu konfliktu celw przy braku odangaowania mona
dosownie si rozchorowa, nie wspominajc ju o gbokim poczuciu bycia
nieszczliwym. Historia Lindy i Georgea pokazuje, jak sprzeczne cele wygldaj w
prawdziwym yciu.
Linda, lat szedziesit dwa, i George, lat szedziesit pi, s maestwem od
osiemnastu lat, i cho ich rozwizanie mieszkaniowe nie naley do konwencjonalnych
ona mieszka w San Diego, a on w San Francisco, wic od zawsze do siebie dojedaj
nie jest wcale wyjtkowe. Maj wsplny dom w Kolorado. Dla obojga byo to
drugie maestwo i w momencie lubu kade z nich miao jeszcze niepenoletnie
dzieci w swoim domu. Dzieci ju dorosy, ale z powodu pracy i przyzwyczaje Linda i
George nadal mieszkaj kade we wasnym domu. Prowadz rwnolege ycie, w
ktrym cz ich wsplne weekendy, dugie wakacje, rozmowy telefoniczne i e-maile.
Planuj jednak zamieszkanie razem, kiedy oboje przejd na emerytur.
Cho ich wsplne ycie pozbawione jest codziennych stresw, dobrze znanych
wikszoci maestw mieszkajcych razem, nie jest bynajmniej bezstresowe. George
wydaje pienidze lekk rk, natomiast Linda jest o wiele bardziej skupiona na
oszczdzaniu i przyszoci. Rnice w podejciu do pienidzy przez lata byy
powodem wielkich ktni. Rozpoczyna je Linda, najczciej kiedy odkryje, e George
podj jak decyzj finansow bez porozumienia z ni (sprzeda meble i inne
wartociowe przedmioty, wykorzysta na inne cele pienidze przeznaczone na
emerytur i wyda za duo na swoje hobby czy zainteresowania). Dawniej Linda
natychmiast mobilizowaa si, eby znale rozwizanie, ale powoli ktnie z
Georgeem zaczynaj j mczy i ycie toczy si dalej, wic konflikt midzy nimi
pozostaje nierozwizany. W obliczu zbliajcej si emerytury napicie przeszo w stan
bardziej chroniczny, zwaszcza odkd Linda odkrya ogromne zaduenie na karcie
kredytowej na ponad szeciocyfrow kwot ktrego dopuci si m. George jest
bez grosza przy duszy z powodu wysokich odsetek, jakie musi spaca od tego
zaduenia.
Linda prbowaa rnych sposobw midzy innymi chodzenia na terapi ale
George pozostaje oporny na jej propozycje. Sam zarobi te pienidze, wic chce mie
woln rk i wydawa je tak, jak mu si podoba. Zoci si, kiedy Linda proponuje,
eby wsplnie kontrolowali wydatki. Linda jest przeraona przyszoci finansow,
martwi si o emerytur i przeywa duy stres emocjonalny. Denie do zabezpieczenia
finansowego nie jest jednak jej jedynym celem; rwnie wana jest dla niej emocjonalna
wi i tworzenie rodziny. Boi si te spdzi reszt ycia bez partnera. Kiedy wic
rozwaa odejcie od Georgea, w gr zaczynaj wchodzi te inne cele i w efekcie
Linda tkwi w miejscu nadal czynnie unieszczliwiana przez swoje obawy i dziaania
ma, lecz niezdolna, by co z tym zrobi.
Sprzeczne cele sprawiaj, e ludzie tkwi w miejscu bez nadziei na rozwizanie,
dopki nie pojawi si moliwo odangaowania. Sprzeczne cele Lindy mona
zamieni na jakie inne satysfakcja z pracy kontra wynagrodzenie finansowe,
stabilno rodziny kontra zaspokojenie wasnych potrzeb emocjonalnych przez
prawdziwego partnera ale wszystko sprowadza si do tego samego.
Bez zdolnoci do odangaowania si ludzie nadal bd y w konflikcie,
nieszczliwie i niezdrowo. Jak to dobrze, e prawdziwe odangaowanie si od celu to
umiejtno, ktr mona opanowa i doskonali.
3.
PRZESTAWANIE JAKO SZTUKA

Cho w kulturze przestawanie uchodzi za pjcie na atwizn, prawdziwe


odangaowanie atwizn nie jest. Odangaowanie si od celu zachodzi[1] niejako na
czterech poziomach jednoczenie: poznawczym, afektywnym, motywacyjnym i
behawioralnym. Mwic prostym jzykiem, s to poziomy myli, uczu, motywacji i
dziaania. Kiedy opiszemy je dokadniej, stanie si jasne, e zmiana motywacji i
zachowania zaley cakowicie od osignicia odangaowania poznawczego i
afektywnego.
Udane odangaowanie wymaga obalenia wielu automatycznych i nawykowych
procesw umysu, ktre utrzymuj nas w deniu bez wzgldu na wszystko, oraz
zmagania si z presj kulturow. Najwyraniej odpuszczenie na kadym poziomie nie
jest takie proste, jak si wydaje.

Odangaowanie poznawcze

Ta cz odangaowania, ktra wymaga od nas oczyszczenia umysu (a cilej mwic,


pamici roboczej) z natrtnych myli, nazywa si odangaowaniem poznawczym. Tutaj
pojawia si problem biaego niedwiedzia, automatyczny proces wspomniany w
rozdziale pierwszym, oraz inne formy ruminacji, ktre sprawiaj, e nasze myli krc
si w bdnym kole, zamiast poda w nowym kierunku. Aby odpuci na poziomie
poznawczym, musimy poradzi sobie z natrtnymi mylami o biaym niedwiedziu.
Mog to by rozmylania o tym, e mogoby nam si uda, gdybymy tylko wytrwali,
bd rne inne formy rozpamitywania albo wariacje na dany temat. Czy wypada ci
kiedy plomba lub rusza ci si zb? Wiesz, jak jzyk, chobymy nie wiem jak bardzo
starali si tego nie robi, cigle wdruje do zba i dotyka ostrej krawdzi? Tak wanie
jest z mylami o biaym niedwiedziu, przychodz do gowy automatycznie. Daniel
Wegner wyjania[2], e poniewa umys szuka myli, dziaania lub emocji, ktre
prbujemy kontrolowa, ten paradoksalny proces monitorujcy moe w istocie tworzy
treci umysowe, ktrych poszukuje. Dlatego wanie niechciane myli na zasadzie
odbicia wracaj do umysu.
Wegner i wsppracownicy[3] przeprowadzili liczne eksperymenty, aby zobaczy,
co ewentualnie mogoby powstrzyma nawracanie takich myli o biaych
niedwiedziach. Ich ustalenia s istotne dla strategii odangaowania poznawczego,
jakie zaproponujemy, i podkrelaj (cho nie wymaga to raczej wikszego nacisku),
dlaczego tak cholernie trudno pozby si tych natrtnych myli. Badacze sprawdzili,
czy skupienie si na dystraktorze innej podsunitej myli zatrzyma powracanie
natrtnego biaego niedwiedzia. Niektrym uczestnikom, ktrych poproszono o
stumienie myli o biaym niedwiedziu, powiedziano, eby skupiali si na czerwonym
volkswagenie, ilekro drapienik przyjdzie im do gowy. Cho mylenie o czerwonym
VW nie pomogo stumi myli o biaym niedwiedziu, to rzeczywicie powstrzymao
te osoby od pniejszego zaprztania sobie nim gowy. Skierowanie uwagi na
dystraktor koncentrowanie si na czerwonym volkswagenie zamiast skupiania si
na przypadkowych rzeczach powstrzymao przed powizaniem biaego niedwiedzia z
samochodem. Dystraktor, na ktry kierowano myli, powstrzyma efekt odbicia, ktry
naukowcy zauwayli wczeniej.
Jaka z tego pynie nauka? Wegner wyjania: Jeli chcemy stumi jak myl,
musimy zaj si inn myl. Potrzebny jest nam dystraktor, ktry ze swej istoty bdzie
dla nas ciekawy i zajmujcy, moe by nawet nieprzyjemny, ale nie powinien by nudny
ani dezorientujcy[4]. Jak zobaczymy w nastpnym rozdziale, zdolno skupienia si
nie tylko na dystraktorze, lecz take na nowym celu czy pragnieniu czyli rozpoczcie
ponownego angaowania si w nowy cel przy odangaowaniu si od innego stanowi
klucz do caego procesu.
Mi polarny nie jest, niestety, jedynym pilnym problemem. Okazuje si, e energia,
ktr wkadamy w pozbycie si tych rozpraszajcych myli, zmniejsza ilo energii,
ktr musimy wydatkowa na inne zadania. Wyczerpanie ego to termin[5] ukuty przez
Roya Baumeistera na okrelenie tego zjawiska, ale rwnie dobrze mona tu mwi o
sile woli, jak czyni ten autor w swojej popularnej ksice o takim wanie tytule.
Niezalenie od tego, czy nazwiemy to ego, Ja czy sia woli, nie jest to zasb
nieskoczony. Kiedy my, ludzie, staramy si regulowa jaki impuls lub myl, czynimy
to kosztem zmniejszenia naszej zdolnoci do kontrolowania innych impulsw, myli lub
dziaa. Ego lub Ja jest raczej ograniczonym rdem energii a konkretnie energii
mzgu. Cho media z uporem powtarzaj modne przekonanie, e ludzie s dobrzy w
wielozadaniowoci, z prac Baumeistera i innych badaczy wynika co zupenie
przeciwnego.
Projekt eksperymentu przeprowadzonego przez zesp Baumeistera by prosty.
Naukowcy poprosili uczestnikw, eby nie jedli przed przyjciem, a nastpnie
zaprowadzili ich do pokoju, w ktrym pachniao wieo upieczonymi ciasteczkami z
czekolad. Na stole stay miseczki z ciasteczkami i rzodkiewkami. Niektrym
studentom powiedziano, e mog zje ciastka, innym e nie mog zje ciastek, ale
musz zje przynajmniej trzy rzodkiewki, a reszcie e niczego nie moe zje. Potem
studentom polecono rozwiza amigwk, ktra o czym nie wiedzieli bya w
rzeczywistoci nierozwizywalna. Ci, ktrzy musieli oprze si ciasteczkom i zje
rzodkiewki, poddali si pierwsi i to duo szybciej ni studenci, ktrzy zjedli
ciasteczka, bd ci, ktrzy niczego nie tknli. Studenci, ktrzy musieli podoa
podwjnemu zadaniu powstrzyma si przed zjedzeniem czego pysznego i zje co
nieprzyjemnego mwili rwnie, e s bardziej zmczeni. Baumeister doszed do
wniosku, e energia zuyta na kontrolowanie jednego impulsu uszczupla energi na
regulowanie innych decyzji i dziaa.
Baumeister ze wsppracownikami przeprowadzili dodatkowe eksperymenty i
wszystkie potwierdziy schemat wyczerpania ego, ktry by rezultatem nie tylko
sprawowania samokontroli (niezjedzenie ciasteczek lub zjedzenie rzodkiewki), lecz
take dokonywania wyborw. W jednym z eksperymentw uczestnicy zostali podzieleni
na trzy grupy, z ktrych jedna musiaa przeczyta przemwienie opowiadajce si za
podwyszeniem czesnego na uniwersytecie. Poniewa uczestnikami badania byli
studenci, mona zaoy, e aden z nich nie by za podwyk czesnego. Drugiej grupie
(nazwanej trudnym wyborem) wrczono teczki z przemwieniami za wzrostem
czesnego lub przeciw; uczestnikom z tej grupy powiedziano, e byoby dobrze, gdyby
przeczytali przemwienie opowiadajce si za podwyk, ale wybr naley wycznie
do nich. Trzecia grupa kontrolna nie miaa do przeczytania adnego przemwienia.
Uczestnicy dostali nastpnie do rozwizania tak sam nierozwizywaln
amigwk, ktr zadawano w eksperymencie z opieraniem si pokusie. Ci, ktrym nie
dano adnego wyboru (musieli przeczyta przemwienie, z ktrym z ca pewnoci
si nie zgadzali), oraz ci, ktrzy nie dostali adnego przemwienia do przeczytania,
wytrwale prbowali rozwiza amigwk, natomiast ci badani, ktrzy musieli
wybra jedno z przemwie, poddali si w amigwce duo szybciej. Baumeister i
wsppracownicy doszli do wniosku, e akty wyboru czerpi z tego samego
ograniczonego zasobu, ktry wykorzystywany jest do samokontroli[6].
Inne eksperymenty wykazay[7], e rwnie tumienie emocji skutkuje wyczerpaniem
ego kolejna rzecz, o ktrej warto pamita, kiedy zastanawiamy si nad wysikiem,
jakiego wymaga umiejtne przestawanie. Wnioski z poniszego eksperymentu maj
znaczenie nie tylko dla odpuszczania na poziomie poznawczym, lecz take dla radzenia
sobie z emocjami przedsiwzicia, ktre stanowi te wan cz umiejtnego
przestawania. Baumeister i wsppracownicy pucili poowie biorcych udzia w
eksperymencie film i polecili im tumi emocje; uczestnikom zapowiedziano te, e
podczas ogldania filmowane bd ich mimika i gesty. Osoby z grupy kontrolnej
rwnie poinformowano, e bd filmowane, ale polecono im da upust emocjom. W
obu grupach poowa uczestnikw ogldaa komediowy wystp Robina Williamsa, a
reszta wyciskajc zy z oczu scen z crk umierajc na raka z Czuych swek. Po
dziesiciominutowej przerwie wszystkich uczestnikw zapytano, jak trudno im byo
wykona polecenie, a nastpnie przydzielono im trzynacie anagramw do
rozwizania. Grupa, ktra prbowaa stumi emocje, nie tylko uznaa to zadanie za
trudne, ale wypada te wyranie gorzej w tecie anagramw.
O tym, e wyczerpanie ego nie jest tylko koncepcj teoretyczn, wiadczy niedawne
badanie mzgw uczestnikw, ktrzy dokonywali aktw samokontroli. Do szczegw
badania wrcimy pniej, tymczasem jednak odnotujmy kilka ustale, do jakich doszli
Dylan D. Wagner i Todd F. Heatherton[8] w Dartmouth. Naukowcy odkryli, e skany
rezonansu magnetycznego mzgu uczestnikw, ktrzy podejmowali prby
samoregulacji, wykazyway zwikszon aktywno w ciele migdaowatym, czci
mzgu, ktra razem z kor przedczoow odpowiedzialna jest za radzenie sobie z
emocjami.
Zaprogramowanie mzgu na wytrwao take przeszkadza w odangaowaniu
poznawczym na zupenie niewiadomym poziomie. Nazywa si to efektem
Zeigarnik[9]. Eksperyment Blumy Zeigarnik przeprowadzony w 1927 roku by
pierwszym, ktry pokaza, jak mzg postpuje z niedokoczonymi sprawami
zwaszcza celem, ktry zosta wiadomie wybrany, a potem odwoany ale jego
wyniki pniej wielokrotnie powtrzono. Eksperymentatorzy mwili uczestnikom, eby
uoyli puzzle i nie przerywali pracy, dopki nie skocz. Niektrym osobom nie
pozwolono jednak dokoczy pracy i cho przydzielono im inne zadania eby
odwrci ich uwag od pierwszego celu i zastpi go innym kiedy poddano je
badaniu, okazao si, e myl o niedokoczonym zadaniu dwa razy czciej ni o
innych zadaniach, cho powiedziano im, eby o tym nie mylay. Efekt Zeigarnik
wyjania, dlaczego tak wielu ludzi utyka w ptli, kiedy porzucaj jaki cel lub sytuacj;
tak jakby niewiadomo poszturchiwaa ich, eby wrcili i dokoczyli to, co zaczli.
Nie znaczy to jednak, e pozbycie si natrtnych myli jest niemoliwe; rzecz w tym,
e do nawykw umysu trzeba podej w sposb systematyczny. W dalszych
rozdziaach zajmiemy si tym, jak radzi sobie z natrtnymi mylami, ale niedawna
praca E.J. Masicampa i Roya Baumeistera[10] rzuca nowe wiato na efekt Zeigarnik i
sposoby jego agodzenia. W pierwszym eksperymencie badali oni, czy natrtne myli
mona wyeliminowa. Naukowcy polecili jednej grupie napisa o dwch zadaniach,
ktre trzeba ukoczy w cigu najbliszych kilku dni, wraz z wyjanieniem, co by si
stao, gdyby nie zostay wykonane. Uczestnicy okrelili te wano zada w skali od 1
do 7. Druga grupa otrzymaa takie same polecenia jak pierwsza, ale miaa rwnie
opracowa plan wykonania tych dwch zada. Grupa trzecia (kontrolna) po prostu
pisaa o wykonanych zadaniach. Wszyscy uczestnicy mieli nastpnie przeczyta
fragment popularnej powieci i napisa test na jej temat.
Masicampo i Baumeister stwierdzili, e uczestnikw, ktrzy ukadali plany, nie
rozpraszay natrtne myli; w istocie nie zgaszali ich wicej ni badani z grupy
kontrolnej, ktrzy mieli si jedynie zastanowi nad wykonanymi zadaniami. Co
waniejsze, uczestnicy z planem lepiej wypadli na testach z rozumienia tekstu,
wykazujc wiksz koncentracj i mniejsze rozproszenie ni osoby, ktre tylko
opisyway nieukoczone zadania. Kluczowe jest to, e w rzeczywistoci nie wdroono
adnych planw, a uczestnicy nie zbliyli si ani o krok do wykonania tych zada.
Widocznie ju samo sporzdzenie planu bez zrobienia rzeczywistego postpu wystarcza
do zredukowania efektu Zeigarnik.
W innych badaniach sprawdzono pniej, na ile cel pozostaje dostpny dla
niewiadomoci; ponownie okazao si, e planowanie redukuje liczb natrtnych
myli. Kolejny eksperyment wykaza, e kiedy ludzie tworzyli plany realizacji celu,
ktre naprawd zamierzali wprowadzi w ycie, mieli mniej natrtnych myli nawet
wwczas, gdy pracowali nad niepowizanym zadaniem. Ale cho planowanie
pomagao radzi sobie z niechcianymi, natrtnymi mylami, w dwch innych
eksperymentach okazao si, e daje ono niewiele, jeli chodzi o agodzenie
emocjonalnego stresu i niepokoju zwizanego z niezrealizowanymi celami.
Co wane, cho sporzdzanie planw realizacji celw nawet takich, ktre miay
zosta wprowadzone w ycie faktycznie pomagao uciszy natrtne myli, dziaanie
to w aden sposb nie zmieniao treci emocjonalnej. Niemniej planowanie istotnie
stanowi pocztek procesu motywacyjnego i behawioralnego.
Okazuje si, e jeli chodzi o radzenie sobie z emocjami, ludzie korzystaj z tych
samych ograniczonych zasobw, ktrych uywaj do radzenia sobie z samokontrol i
mylami.

Odangaowanie afektywne

Odangaowanie afektywne, jeden z aspektw umiejtnego przestawania, obejmuje


regulacj i radzenie sobie z niechcianymi emocjami, ktre s czstym nastpstwem
porzucenia czy zaniechania jakiego celu. Widzielimy ju w przypadku Tima, jak jego
wasne negatywne uczucia zwizane z zaprzestaniem wpywaj na sposb opowiadania
o swoim dowiadczeniu i prezentowania si potencjalnym pracodawcom. Frustracja,
poczucie nieudolnoci, a nawet przygnbienie tak regularnie towarzysz aktowi
zaprzestania, e stan ten uznaje si za zupenie normalny element odangaowywania si
od celu.
W nowatorskim artykule z 1975 roku Eric Klinger[11] wykaza, e rezygnacji z celu
towarzyszy spjny i przewidywalny cykl emocji, tak samo jak wasny cykl tworzy
denie do celu. Klinger okreli cztery konsekwencje wyznaczania celw,
wyjaniajc, e wpywaj one na dziaania, tre myli i marze, wraliwo na
wskazwki zwizane z celem oraz cechy percepcyjne (a przynajmniej wspomnienia i
interpretacje tych cech) bodcw zwizanych z celem. Stwierdzi, e istnieje rwnie
spjny cykl odangaowania, e nie s to przypadkowe czy bardzo zindywidualizowane
reakcje na porzucenie celu. Cykl odangaowania przebiega w nastpujcy sposb:
oywienie wysikw (zwikszona aktywno, ktrej towarzyszy niedowierzanie, e cel
jest nieosigalny), agresja (sprzeciwianie si stracie celu lub obwinianie za ni), a
potem przygnbienie, po ktrym nastpuj poprawa i dziaanie w kierunku nowych
celw. Nie s to cakowicie odrbne fazy; niekoniecznie te musz wystpowa
dokadnie w tej kolejnoci. S jednak spjne. Klinger podkreli rwnie, e cykle
odangaowania mog bardzo rni si pod wzgldem trwania i intensywnoci, od
drobnych rozczarowa, po ktrych szybko dochodzi si do siebie (Spotkanie o 17.00
przecigno si i nie zd na mecz pikarski Billyego), do takich, ktre mog trwa
miesicami (Mio mojego ycia odesza ode mnie i zostaem sam lub Straciam
prac i martwi si o przyszo). Klinger napisa, e w wikszoci przypadkw
przygnbienie jest normalnym, adaptacyjnym, niepatologicznym [sic!] procesem, ktry
mimo e przykry nie powinien budzi wikszych obaw o psychiczn wydolno
przygnbionej osoby. Posun si jeszcze dalej, stwierdzajc, e przygnbienie mona
uzna za wany rodzaj informacji, na podstawie ktrej mona wyprowadzi nowe
plany samorealizacji.
Nie mamy zamiaru marginalizowa czy bagatelizowa paraliujcego wpywu
depresji klinicznej; chodzi o to, e smutek istotnie jest normaln reakcj na porzucenie
jakiego celu i e robienie dobrej miny do zej gry aby pokaza, e zaprzestanie byo
najlepsz rzecz, jaka nam si w yciu przydarzya jest niezdrowe i przynosi skutki
odwrotne do zamierzonych. Umiejtne i wiadome przestawanie wymaga, bymy
pozwolili sobie na uczucie straty celu dlatego Klinger uzna przygnbienie za element
konieczny a potem zajli si regulacj tych uczu, zamiast je tumi.
Istotniejsze jest to, e tumienie emocji nie dziaa. Widzielimy ju, e sprawowanie
samokontroli w jednym obszarze, w tym tumienie emocji, osabia wydolno w innym.
Wracamy w ten sposb do najnowszych ustale dotyczcych tego, co si dzieje z
mzgiem w takiej sytuacji. Dylan D. Wagner i Todd G. Heatherton[12] przetestowali
model ograniczonych zasobw samoregulacji, poddajc uczestnikw
neuroobrazowaniu funkcjonalnemu podczas ogldania filmw nacechowanych
emocjonalnie (pozytywnie, negatywnie i neutralnie), po ktrych nastpowao trudne
zadanie wymagajce kontroli uwagi (ignorowania dystraktorw, czyli w tym wypadku
sw pojawiajcych si krtko na ekranie podczas ogldania filmu). Poowie
uczestnikw polecono ignorowa te sowa; druga poowa moga je czyta. Nastpnie
wszyscy ogldali kolejn seri emocjonalnych scen. Badacze stwierdzili, e
wyczerpanie ego nasila reakcje w ciele migdaowatym, zwaszcza w odpowiedzi na
negatywne emocje. Inni jednak wysunli argument, e dalsze badania i
neuroobrazowanie mog wykaza, i wyczerpanie wpywa nie tylko na negatywne
emocje i nie tylko negatywne emocje zwikszaj aktywno w ciele migdaowatym.
Na to wanie wskazuje seria eksperymentw przeprowadzonych przez Kathleen D.
Vohs, Roya F. Baumeistera i innych[13]. Cho we wczeniejszych badaniach
stwierdzono, e wysiek samoregulacji osabia zdolno do powcigania si,
naukowcy zakadali, i emocje i uczucia pozostaj niezmienione. Nowe badania
podwaaj jednak takie mylenie; jak pisze Vohs ze wsppracownikami:
Wyczerpanie ego zmienia moe nie tyle to, co odczuwamy, ile to, jak silnie to
odczuwamy[14]. Stwierdzenie to jest oczywicie zbiene z wynikami
neuroobrazowania, ktre wykazay zwikszon aktywno w ciele migdaowatym po
sprawowaniu samokontroli.
Oznacza to, e impulsy i powciganie si mog by w rzeczywistoci powizane
przyczynowo. By moe kiedy powciganie ulega osabieniu wskutek wyczerpania,
emocje i pragnienia s silniej odczuwane. Paradoksalnie zatem prby sprawowania
samokontroli strategia regulowania emocji i radzenia sobie z nimi mog, w danej
chwili, po prostu je potgowa. W jednym z kolejnych rozdziaw zajmiemy si
alternatywnymi strategiami regulowania emocji.

Odangaowanie motywacyjne

Ten aspekt odangaowania obejmuje zarwno regulacj poznawcz, jak i emocjonaln.


Odangaowanie motywacyjne mona nazwa rwnie wskoczeniem z powrotem na
konia, z ktrego si spado, poniewa jestemy zmotywowani do zrezygnowania z
jednego celu i podjcia mylenia o spenieniu innego. Krok ten wymaga aktywnego
odrzucenia celw, ktre s nieosigalne lub nie su naszym wewntrznym potrzebom
to jest wiadomego odrzucenia celw zewntrznych i skupienia si na tych, ktre s
osigalne bd powizane z imperatywami wewntrznymi.

Odangaowanie behawioralne

Odangaowanie behawioralne dotyczy sfery rzeczywistych wyborw, w ktrej


podejmujemy dziaania, by zarzuci stary cel, i przejawiamy nowe zachowania
zorientowane na osignicie innego celu. Odangaowanie behawioralne wymaga
midzy innymi elastycznoci i ponownego skupienia si. Poniewa ycie lubi czasem
sprawia niemie niespodzianki, ktre nie maj adnego zwizku z naszym zapaem czy
talentem, czasami nawet najbardziej wewntrznie motywowane i satysfakcjonujce
cele trzeba zarzuci z przyczyn lecych poza nasz kontrol. W takich momentach
wiedza, jak umiejtnie przestawa, jest rzecz cenn.
Z pewnoci tak byo w przypadku Deidre, dzi dwudziestoomiolatki, ktrej droga
mogaby by inna i nieco atwiejsza, gdyby Deidre nie bya taka wytrwaa. Zacza
pywa wyczynowo w wieku siedmiu lat i sport nadawa ton jej dziecistwu i
wczesnej modoci w sensie dosownym i przenonym. Poza chodzeniem do szkoy
zajmowaa si wycznie pywaniem zrezygnowaa praktycznie ze wszystkiego
innego na rzecz swojej pasji i pywanie definiowao to, kim bya. Uwielbiaa
uczucie, ktre towarzyszyo treningom w wodzie. Jeszcze dzi, po tylu latach,
wspomina z tsknot niezrwnane uczucie wyczerpania, euforii, poczucie, e si yje
w basenie. Marzya, e dostanie stypendium do collegeu, a potem pojedzie na
olimpiad, ale inaczej ni w przypadku tak wielu modych ludzi jej marzenia oparte
byy na tym, co moliwe.
Podczas wakacji przed liceum zacza odczuwa bl ramion w trakcie treningw do
zawodw oglnokrajowych. Zdiagnozowano u niej przewleke zapalenie cigien w
obu ramionach i lekarze radzili przynajmniej na jaki czas, jeli nie na stae, zaprzesta
pywania. Trener jednak chcia, eby pywaa mimo blu, i tak zrobia; by to triumf
postawy zwycizcy nigdy si nie poddaj, a ci, ktrzy si poddaj, nigdy nie
zwyciaj i kiedy sytuacja robi si trudna, twardzi wzmagaj wysiki, by stawi jej
czoo nad zaleceniami lekarskimi. Stan Deidre uleg pogorszeniu. Zmienia druyn i
tym razem nowy trener zachca j do zrobienia sobie przerwy, co uczynia. Objawy
fizyczne byy wyranie widoczne nie moga podnie rki w klasie, czesanie wosw
byo tortur, z ledwoci bya w stanie si ubra o wiele silniejszy by jednak
niewidzialny bl psychiczny zwizany z prb rezygnacji.
Kim byaby bez pywania? Gdybym nie bya pywaczk wyjania nie
wiedziaabym, kim jestem. Moja samoocena, moje poczucie siebie, moje poczucie
wasnej wartoci, wszystko byo z tym zwizane. Po trzech miesicach wrcia wic
do pywania, ale jak mwi Przemczenie nastpowao po chwili. Nie dawaam
rady przepyn piciuset metrw, a to zaledwie krtka rozgrzewka, eby nie dopad
mnie rwcy bl. Nie byam w stanie robi tego, co uwielbiaam w pywaniu
dowiadcza tego cudownego poczucia solidnego treningu, kiedy sunie si przez wod,
wyciskajc z siebie jak najwiksz szybko.
Deidre zrezygnowaa. Bya zdruzgotana, czua pustk i zupenie nie wiedziaa, co ze
sob pocz. Ciko pracowaa, by zmieni swoje priorytety i tosamo zapisaa si
do grupy teatralnej i na inne zajcia i cho nie bya szczliwa, zaczynaa godzi si z
tym, e nie pywa. W kocu bya moda.
piew wodnych syren nie zamilk jednak, a ona nie przestaa by czua na ich
woanie. Tak wanie si dzieje, kiedy jaki cel, ktry daje nam poczucie satysfakcji i
spenienia, wymknie nam si z rk. W trzeciej klasie liceum Deidre wyjechaa za
granic i za namow koleanki wstpia do druyny pywackiej. Bya oczywicie duo
szybsza od wszystkich pozostaych i wygrywaa kade zawody, nawet kiedy nie bya w
formie. Bl jednak wrci. Znw zrezygnowaa, ale tym razem nie z powodu blu,
tylko dlatego, e nie miaa poczucia porzdnego wycisku jak dawniej. Samo
wygrywanie jej nie wystarczao.
Ale nie skoczya na dobre z pywaniem. Jak byo do przewidzenia, trener pywacki
z maego collegeu, w ktrym studiowaa, bardzo chcia j mie w druynie i traktowa
j ulgowo, jeli chodzi o treningi. Bya do szybka nawet bez nich, bia rekordy i
zajmowaa dobre miejsca na zawodach midzyuczelnianych. Czuam si doceniana
mwi i byo mi z tym dobrze. Na trzecim roku jednak gra si skoczya; stan zapalny
uleg nasileniu i w kocu Deidre przestaa pywa, cho pozostaa kapitanem druyny.
Po collegeu nadal nie bya gotowa odej i pracowaa na miejscowym basenie jako
nauczycielka pywania i trenerka druyny. Ostatecznie jednak musiaa zrezygnowa i z
tego, poniewa nawet ta odrobina pywania konieczna przy uczeniu innych
wywoywaa bl ramion. Sze lat po tym, jak rozpoczy si jej problemy, wreszcie
przestaa na dobre.
Uraz fizyczny pozosta do dzisiaj. Boli mnie, kiedy pi na ramieniu mwi. I
rwie mnie na zmian pogody jak jakiego starego weterana wojennego. Mam pamitk,
ktra prawie bez przerwy przypomina mi, e mona odpuci i powiedzie sobie: do
e rezygnacja czasem jest dobra, a wytrwao moe zaszkodzi. Nie mam skonnoci
do rezygnowania i najwyraniej musiaam najpierw si sparzy, eby to zrozumie. To
lekcja, ktr nosz w sobie.
Przemylenia Deidre na temat jej zmaga zwizanych z rezygnacj z wanego i
definiujcego j celu, ktry sprawia jej przyjemno, pozwalaj zrozumie, dlaczego
porzucenie czego moe by zarazem tak trudne i cenne. Deidre zdaje sobie spraw z
wewntrznej i zewntrznej presji na kontynuowanie rywalizacji: Pywanie w
collegeu byo chyba zym pod wzgldem fizycznym posuniciem, mimo e
uwielbiaam by w druynie. Owszem, znajomi i trener naciskali, ale z drugiej strony
atwo daam si przekona. Pywanie jest sportem opartym na rywalizacji (z zegarem i
przeciwnikami), jest dua presja, eby zawsze dawa z siebie wszystko. Faktycznie
martwiam si, e inni pomyl, e wymikam. Koniec kocw to mnie byo najciej z
przestawaniem.
Jak mdrze zauwaa, z przestawaniem czy si jakie przed i jakie po:
Porzucenie czego, co stanowio tak wan cz mojego ycia i tosamoci, byo
samo w sobie ksztatujcym dowiadczeniem. W oglnym rozrachunku jednak odejcie
sprawio, e staam si bardziej interesujc i wielowymiarow osob, ni mogabym
by, gdybym dalej pywaa. Mam tak wiele dowiadcze, ktrych nie miaabym,
gdybym nie zrezygnowaa.
Deidre z poytkiem wykorzystuje to, czego si nauczya, w pracy terapeutycznej z
ofiarami przemocy, z ktrych wikszo ma trudnoci z odejciem z sytuacji, w ktrej
si znajduje. Potrafi spojrze na ich zmagania przez pryzmat wasnych dowiadcze
mwi. Mog w pewnym sensie wykorzystywa lekcj, ktr dao mi ycie.
Naprawd wiem, jak trudno odej, nawet gdy si cierpi. Potrafi zrozumie, jakie to
cikie.
Rezygnacja z czego, co nas wczeniej uszczliwiao, nigdy nie jest atwa. Bo
szczcie jest przecie najwikszym celem kadego z nas.

W pogoni za szczciem

Kto ledzi kampani prezydenck ClintonGore, pamita zapewne piosenk


zawierajc sowa: Dont stop thinking about tomorrow (Nie przestawaj myle o
jutrze). Ot, jak si okazuje, nie trzeba si o to martwi, poniewa ludzie nie potrafi
przesta myle o jutrze czy przyszoci. W ksice Na tropie szczcia psycholog
Daniel Gilbert pisze, e okoo 12% naszych codziennych myli kry wok
przyszoci: Innymi sowy, na kade osiem godzin przemyle godzin spdzamy na
zastanawianiu si nad rzeczami, ktre jeszcze si nie wydarzyy[15].
Dlaczego tak duo czasu powicamy na mylenie o przyszoci? Przede wszystkim,
jak wyjania Gilbert, jest to przyjemne. Moemy wyobraa sobie, e jutro bdzie
zupenie inne od dnia dzisiejszego i e zaspokoi pragnienia naszych serc w sposb, w
jaki nie zaspokaja ich obecnie. Ale owszem, jest pewne ale ludzie nie s zbyt
dobrzy w ocenianiu prawdopodobiestwa, e marzenie si speni, ani, co gorsza, czy
spenione marzenie rzeczywicie sprawi, i bd szczliwsi.
Tak dla zabawy, przerwij lektur i dokocz w mylach lub na kartce nastpujce
zdanie: Byabym szczliwsza, gdyby __/Bybym szczliwszy, gdyby __. Wyobra
sobie cel lub plan, ktry doprowadziby do nadejcia takiej chwili. Moe to by
kupienie zwyciskiego losu na loterii, uzyskanie awansu, zostanie pisarzem czy
maklerem, znalezienie odpowiedniego partnera lub cokolwiek innego, co uniosoby
twoj d do sonecznej krainy. Odpowiedzi na to pytanie jest oczywicie tyle, ile
muszelek na wyspie Sanibel na Florydzie. Czy masz pewno co do swojej
odpowiedzi, e to, czym uzupenia lub uzupenie puste miejsce, naprawd
przyniosoby ci peni szczcia? Przytakna? Przytakne? To zanim poklepiesz si
po plecach, upewniajc siebie, e bdziesz wyjtkiem od reguy, e raczej nie
zawyasz swoich szans na osignicie szczcia i e naprawd wiesz, co ci
uszczliwi, wr do lektury.
Przypominasz sobie zudzenie ponadprzecitnoci? e kady uwaa, i jest powyej
przecitnej, a zatem ma wiksze prawdopodobiestwo osignicia celu ni inni ludzie?
Zudzenie to ma kilka skutkw ubocznych. Jeden z nich opisa Daniel Gilbert:
Niezalenie od tego, w jakim s wieku, Amerykanie oczekuj, e ich przyszo
bdzie udoskonalon wersj ich teraniejszoci[16]. Ponadto, jak Emily Pronin,
Daniel Lin i Lee Ross[17] zauwayli w artykule The Bias Blind Spot, e kiedy ludzie
zastanawiaj si nad sob i swoimi pogldami na wiat, zazwyczaj myl, e s
bardziej obiektywni i patrz na rne sprawy bardziej realistycznie ni inni.
Najwyraniej jestemy lepi na wasne bdy w myleniu, szczodrze natomiast
przypisujemy je pozostaym.
Zudzenie ponadprzecitnoci nie jest wbrew pozorom interpretacj amerykaskiego
narcyzmu. By moe jednak, jak sugeruje Gilbert, odzwierciedla nasz skonno (a
moe nawet potrzeb) do mylenia o sobie jako bardziej niepodobnych do innych ludzi,
ni w istocie jestemy. Nie zawsze uznajemy swoj wyszo pisze Gilbert ale
prawie zawsze podkrelamy swoj inno[18]. Po czci postawa ta jest, rzecz jasna,
funkcj ludzkiej kondycji; swoje myli i emocje znamy dokadnie, z pierwszej rki i od
wewntrz, o tym natomiast, co czuj i myl inni (nawet znaczcy inni), moemy
jedynie wnioskowa z zewntrz, na podstawie ich dziaa i sw. Co wicej, jak
zauwaa Gilbert, lubimy myle o sobie, e jestemy wyjtkowi; poniewa cenimy
swoj wyjtkowo, zawyamy j. Z analogicznych powodw przypisujemy ten sam
stopie wyjtkowoci innym. Ta aprecjacja indywidualnej odmiennoci
przeciwiestwo postrzegania innych jako bardziej do nas podobnych ni niepodobnych
rozpoczyna si na wyjtkowo wczesnym etapie ycia, przejawiaj j bowiem nawet
przedszkolaki. Wszystko to niestety oznacza, e zazwyczaj nie tylko mamy nadmiernie
rozbuchan pewno, jak zareagujemy jutro, lecz take nie korzystamy ani nie
wycigamy nauki z dowiadcze innych, by oceni, jak moglibymy si czu, poniewa,
no c, s one zbyt odmienne, eby byy dla nas przydatne.
Jest jeszcze jeden feler. Co ciekawe, cho zawsze mylimy o jutrze, w
rzeczywistoci jestemy razem z naszymi mzgami uwizani do dzisiaj. (Sowo
uwizani zostao uyte celowo, poniewa ludzie nie s z natury ani osadzeni, ani
obecni w dzisiaj w sensie buddyjskim). Na tym polega problem z przewidywaniem
przyszego szczcia; inne bdy utrudniaj to, co eksperci nazywaj prognozowaniem
afektywnym, czyli przewidywanie, jak bdziemy si czu jutro lub w przyszoci.
Timothy Wilson i Daniel Gilbert wymieniaj cztery aspekty[19] przewidywania
naszego szczcia: wartociowo przyszych uczu (czy bd pozytywne, czy
negatywne); konkretne emocje, ktrych spodziewamy si dowiadczy; intensywno
tych uczu oraz to, jak dugo emocje te bd trwa. Jako wrbici w pewnych
obszarach przewidywania jestemy lepsi ni w innych. Oglnie rzecz biorc, lepiej
nam idzie ocenianie, czy jakie przysze zdarzenie sprawi, e poczujemy si wietnie,
dobrze, kiepsko czy okropnie jestemy zatem do trafni w odniesieniu do
pierwszego aspektu, czyli wartociowoci. Jeli jednak idzie o przewidywanie
konkretnych emocji, ktre bdziemy czu w zwizku z jakim przyszym zdarzeniem
moe to by cokolwiek, od przeprowadzki do nowego mieszkania i rozpoczcia nowej
pracy po ukoczenie studiw czy zawarcie maestwa ludzie maj tendencj do
nadmiernego upraszczania[20] emocji, ktre bd czu, najwyraniej niepomni faktu,
e wikszo sytuacji wywouje mieszane uczucia. (Moesz by bardzo szczliwy z
powodu nowej pracy, zachwycony swoim awansem zawodowym i podekscytowany
pensj, ale martwi si, czy odniesiesz w tej pracy sukces, przejmowa si zmian i
stresowa z powodu zaburzenia codziennej rutyny).
Rwnie kiedy mylimy, jak bardzo uszczliwi nas jakie przysze zdarzenie na
przykad lub lub narodziny dziecka nasze wyobraenia s nadmiernie uproszczone,
zwaszcza w odniesieniu do szczegw, ktre wywoaj emocje. Widzisz siebie w
wyobrani spokojn w biaej sukni w dniu, o ktrym marzya, z ukochanym
czekajcym przy otarzu. Nie przewidujesz grubiaskiego toastu druby, zoliwych
uwag szwagierki na temat wszystkiego dookoa i tym podobnych. Rozumiesz, o co nam
chodzi?
Innym problemem jest to, e ludzie maj rwnie skonno do nadmiernego
upraszczania i wyolbrzymiania, kiedy wyobraaj sobie swoje reakcje na jak
przysz, hipotetyczn sytuacj. Nasze projekcje dotyczce tego, jak postpimy i co
bdziemy czu, bardzo czsto rni si od tego, co faktycznie nastpi, gdy dana
sytuacja zaistnieje. Nasze przewidywania s wspierane i podszeptywane przez
zudzenie ponadprzecitnoci. Kiedy patrzymy w przyszo, z penym przekonaniem
oczekujemy, e ukae si nasze nad wyraz godne podziwu (i nader ponadprzecitne) Ja,
co pokazao fascynujce badanie dotyczce molestowania seksualnego.
Badaczki Julia Woodzicka i Marianne LaFrance najpierw zapytay[21] 197 kobiet w
wieku od osiemnastu do dwudziestu jeden lat, jak zareagowayby, gdyby podczas
rozmowy kwalifikacyjnej o prac na stanowisku asystenta badawczego prowadzcy
rozmow trzydziestodwuletni mczyzna zada nastpujce pytania: 1) Czy ma pani
chopaka?; 2) Czy inni uwaaj pani za atrakcyjn?; 3) Czy pani zdaniem wane jest,
eby kobiety zakaday biustonosze do pracy? (Czytelniczki mog si zastanowi, jak
odpowiedziayby prowadzcemu rozmow. Panowie te mog o tym pomyle).
Nie byo zaskoczeniem, e 62% kobiet wyobraao sobie, e postawi si
prowadzcemu rozmow zapyta go, dlaczego o to pyta, lub powie mu, e pytanie jest
nie na miejscu. 28% respondentek oznajmio, e wyszyby lub skonfrontoway si z
prowadzcym rozmow. 68% zapewnio, e odmwiyby odpowiedzi przynajmniej na
jedno z pyta. Wikszo kobiet powiedziaa, e byyby ze lub rozgniewane, gdyby
znalazy si w takiej sytuacji; jedynie 2% mylao, e bayby si.
Badaczki zorganizoway nastpnie rzeczywist rozmow kwalifikacyjn w
laboratorium, a uczestniczki mylay, e naprawd ubiegaj si o stanowisko asystenta
badawczego. Poowie z nich zadano trzy pytania z eksperymentu teoretycznego. Grupie
kontrolnej zadawano dziwne i do przypadkowe pytania, ale bez podtekstw
seksualnych: 1) Czy ma pani przyjacik?; 2) Czy inni uwaaj pani za okropn?; 3)
Czy pani zdaniem wane jest, eby ludzie wierzyli w Boga?
Rnica midzy tym, jak kobiety wyobraay sobie wasne reakcje w sytuacji
molestowania, a jak faktycznie zareagoway, bya zadziwiajca. Wszystkie kobiety
odpowiedziay na wszystkie pytania. adna nie wysza. adna te nie skonfrontowaa
si z prowadzcym rozmow ani nawet nie powiedziaa mu, e to nie jego sprawa.
52% kobiet zignorowao seksualny podtekst pyta; po prostu odpowiaday na nie bez
komentarza. Cho 36% faktycznie zapytao, dlaczego zadano im takie pytanie czy
pytania, 80% spord nich zrobio to dopiero na samym kocu rozmowy, a nie od razu,
kiedy pado pytanie. Co istotne, cho kobiety wyobraajce sobie t sytuacj mwiy,
e byyby ze, jedynie 16% w niej postawionych faktycznie tak si czuo. Natomiast
40% rzeczywicie si bao.
Eksperyment ten podkrela, dlaczego stosunkowo atwo przewidzie, jak
zareagujemy emocjonalnie na nieskomplikowane zdarzenie (dostaam szstk z
chemii czy oblaem egzamin z angielskiego), o wiele trudniej jednak przewidywa
w przypadku bardziej zoonej i emocjonalnie zniuansowanej sytuacji yciowej. Na
reakcje studentek wpyno przypuszczalnie pragnienie otrzymania pracy na stanowisku
badawczym (mylay wszak, e to prawdziwa rozmowa kwalifikacyjna), potrzeba
przypodobania si, by moe ich wasna miao albo niepewno lub najrniejsze
inne rzeczy, ktre w cigu ycia wywouj w nas zupenie inny stan emocjonalny,
ni przewidywalimy. Podobne wnioski pyn z innych bada.
W kocu problem z jutrem polega na tym, e jeszcze nas tam nie byo. To dlatego
scenariusze, ktre mamy w gowie, kiedy zastanawiamy si nad zaprzestaniem lub w
innych stresujcych chwilach decyzji, mog nie rozegra si tak, jak tego
oczekiwalimy, i sprawi, e poczujemy si rozczarowani sob. Tumaczy to take
nasze oglne tendencje do kwestionowania samych siebie.
Zdaniem Wilsona i Gilberta nie tylko przeceniamy wpyw przyszych zdarze na
nasze ycie, lecz take nie potrafimy trafnie przewidzie, jak dugo bd trwa emocje,
ktre odczuwamy. Zjawisko to nazywa si cznie zudzeniem wielkoci wpywu[22].
Wilson i Gilbert pisz, e ludzie nadaj sens swojemu wiatu w sposb, ktry
przyspiesza dojcie do siebie po zdarzeniach emocjonalnych, i e ten proces
nadawania sensu jest w duej mierze automatyczny i niewiadomy. Ludzie nieuchronnie
tumacz i rozumiej zdarzenia, ktre pocztkowo byy zaskakujce i
nieprzewidywalne, i proces ten osabia intensywno reakcji emocjonalnej na nie. To
zarwno dobra, jak i za wiadomo. Zajmijmy si najpierw z.
Za wiadomo jest taka, e ludzie sdz, e upragniony rezultat lub zdarzenie bdzie
ich uszczliwia znacznie duej. Celem moe by zostanie partnerem w kancelarii,
uzyskanie awansu lub wiele innych zdarze. Stres i niepokj, jaki czujemy, zbliajc
si powoli do celu, utwierdza nas w przekonaniu, e kiedy go osigniemy, bdziemy
szczliwi bardzo, bardzo dugo. Niestety, cudowna chwila chwila, o ktrej
marzylimy z czasem powszednieje i dlatego rzadko uruchamia dugotrwa kaskad
szczliwoci, jakiej oczekiwalimy.
Dobra wiadomo jest jednak taka, e ludzie myl take, e zdarzenie, ktrego si
obawiali, bdzie ich unieszczliwia znacznie duej. Cho dobre rzeczy nie
utrzymuj nas w stanie szczcia tak dugo, jak si spodziewamy, rwnie te ze nie
bd doowa nas tak dugo, jak mylimy. Pewnie wikszo czytajcych te sowa
pamita jaki moment w swoim yciu, kiedy dochodzili do siebie po takiej czy innej
stracie w dowolnej dziedzinie. By moe przypominasz sobie, jak mylae czy
mylaa: Nigdy si z tego nie otrzsn czy Ju nigdy nie bd
szczliwy/szczliwa. Ale potem znw bylicie szczliwi, prawda? Na tym polega
dziaanie tego, co Wilson i Gilbert nazywaj psychicznym ukadem
odpornociowym[23], ktry agodzi wpyw negatywnych informacji, w duej mierze
w sposb niewiadomy. Nasze psychiczne reakcje obronne pomagaj nam poczu si
lepiej dziki nadaniu sensu negatywnemu zdarzeniu i dziki restrukturyzacji naszych
myli na jego temat (mwic wprost: jego racjonalizacji). Ukad broni nas peniej,
jeli nie jestemy wiadomi, e tak si dzieje.
Oto ilustracja, jak to dziaa, podobna do przykadu, ktrym posuyli si Wilson i
Gilbert. Powiedzmy, e bezceremonialnie porzuci ci ukochany czy ukochana albo m
lub ona. Na pocztku wszystko wszystkie twoje wspomnienia zwizane z t osob s
urocze i straszliwie bolesne. Potem jednak puste miejsce zaczynaj wypenia o wiele
bardziej negatywne szczegy i wspomnienia: sposb, w jaki on zawsze pi sok prosto
z kartonu, albo jej kosmetyki wiecznie rozrzucone przy umywalce; jego skonno do
kontrolowania rozmowy czy jej niezdolno do wyrabiania si na czas; albo jak on
nagle traci panowanie nad sob bez adnej widocznej przyczyny lub jej zwyczaj
cigego wchodzenia w sowo. Wiesz, o co chodzi.
Genialno tego rodzaju samoobrony polega na tym, e nie jestemy wiadomi, e to
robimy. Osoba, ktra nas odtrcia, nie zmienia si, rzecz jasna; po prostu
dostosowalimy jej obraz w swojej gowie. Podobnie okropne upokorzenie
spowodowane wyrzuceniem z pracy bez ostrzeenia zastpowane jest uznaniem, e szef
by kretynem, praca i tak bya strasznie nudna, a firma fatalnie zorganizowana.
Pozostaje pytanie, jak przewag ewolucyjn moe dawa posiadanie tak
nieprecyzyjnego pojcia o tym, co nas uszczliwi. (Nie bez powodu Gilbert nada
swojej wasnej ksice tytu Stumbling on Happiness Na tropie szczcia).

O pozytywnym myleniu

Paradoksalnie, cho dowiedziono, e pozytywne mylenie i optymizm maj wiele zalet


ludzie, ktrzy myl pozytywnie, zazwyczaj s lepiej zmotywowani i osigaj lepsze
wyniki ni ci, ktrzy podchodz do zada zwizanych z celami z negatywnym punktem
widzenia pewne formy pozytywnego mylenia w istocie dziaaj na nasz szkod.
Zanim ulegniesz pokusie wyrzucenia caej pki poradnikw przez okno razem ze
wszystkimi afirmacjami, ktre od lat sumiennie recytujesz, i swoj bibliotek
inspirujcych cytatw chcielibymy poczyni istotne rozrnienie.
W serii wanych eksperymentw psycholoki Lauren B. Alloy i Lyn Y.
Abramson[24] wykazay, e depresyjni studenci trafniej oceniali zakres swojej kontroli
nad rezultatem ni niedepresyjni studenci, ktrzy nie tylko byli bardziej optymistyczni,
lecz take przeceniali swj stopie sprawstwa i kontroli. Uczestnikw proszono o
naciskanie (lub powstrzymanie si od naciskania) przycisku i obserwowanie, czy
zapali si zielone wiato. Nastpnie poproszono ich o ocen, w jakim stopniu
wyraonym w procentach sprawowali kontrol nad zapalaniem zielonego wiata. W
rzeczywistoci wiatem manipulowa eksperymentator. Nie powstrzymao to jednak
czci uczestnikw przed wyciganiem wnioskw o wasnym sprawstwie na
podstawie tych rezultatw.
Alloy i Abramson stwierdziy, e depresyjni studenci czciej oceniali dokadnie,
jak ich dziaania wpywaj na rezultat; niedepresyjni uczestnicy natomiast czciej
przeceniali swoje sprawstwo. Powysze wyniki z 1979 roku i to, co nazwano
depresyjnym realizmem[25] s do dzi przedmiotem gorcych debat w rodowisku
psychologicznym, nie wspgraj bowiem z dominujcym rozumieniem osb z depresj
jako znieksztacajcych obraz rzeczywistoci, poniewa widz wiat i wydarzenia
przez czarne okulary. Nie opowiadamy si za adn ze stron dyskusji dla naszego
omwienia istotne jest to, e zdrowi ludzie maj oglnie tendencj do nadmiernego
optymizmu (zwanego czasem bdem optymizmu) w odniesieniu do celw i osigni.
Wynika std wniosek, e cho pozytywne mylenie jest w niektrych przypadkach
poyteczne, nie zawsze jest pewnym sojusznikiem.
Zen oczekiwania

W caej Ameryce kadego dnia i kadego tygodnia miliony ludzi ustawiaj si w


kolejkach po losy na loteri. Kobiety i mczyni, modzi i starzy, wszystkich ras i
wyzna, zamoni i biedni, kupuj kupony indywidualnie lub grupowo. Motto
nowojorskiej loterii stanowej brzmi: Hey, You Never Know (Hej, nigdy nie
wiadomo) i wielu ludzi najwyraniej zgadza si z tym stwierdzeniem (tak, heurystyka
dostpnoci si kania). Obstawiaj szczliwe lub przypadkowe liczby, daty urodzin i
sekretne kombinacje wszystko to w nadziei, e dzi bdzie mj szczliwy dzie.
Ironia polega na tym, e ludzie, ktrzy wygrywaj w totka, rzadko s szczliwsi, ni
byli w dniu, w ktrym kupili los. Pojawia si tu znw problem z jutrem i zdolnoci
do przewidywania przyszoci; ludzie nie przewiduj ebrakw, ktrzy zaraz si
zbiegn, dawno niewidzianych krewnych czy tak zwanych przyjaci bagajcych o
pieniek, doradcw, ktrzy bd erowa na naszej ignorancji finansowej,
koniecznoci przeprowadzki lub zastrzeenia numerw telefonw, eby mc normalnie
y bez zawracania gowy. Co gorsza, nawet jeli adna z tych okropnoci nie nastpi,
dowiadczamy rwnie mniej zwykych przyjemnoci. Jak pisze Timothy D. Wilson,
przytoczywszy kolejne badania, ktre pokazuj przykr prawd o wikszoci
zwycizcw na loterii: Gdyby ludzie wiedzieli, e wygrana na loterii nie sprawi, e
bd szczliwsi, a nawet przysporzy im powanej niedoli, by moe zastanowiliby si
dwa razy, zanim wydaliby swoje ciko zarobione pienidze na kupony totka[26].
(Ludzie, ktrzy najlepiej radz sobie z wygranymi na loterii, przede wszystkim mieli
ju pienidze i dowiadczenie w inwestowaniu i wcale nie potrzebowali loterii, eby
speni swoje marzenia).
Skoro wic wygrana na loterii jest mrzonk (pipe dream)[2]7, to czym rni si
mrzonka od oczekiwania jasnej przyszoci? Czy wszystkie marzenia s siebie warte?
Czy istnieje rnica midzy by moe inspirujcym marzeniem a czyst fantazj?
Nie bdzie wielkim zaskoczeniem to, e jest to istotne pytanie zarwno przy
wyznaczaniu celw, jak i przy podejmowaniu decyzji, kiedy i czy z nich zrezygnowa.
Jeli kto marzy o sawie i napisaniu wielkiej amerykaskiej powieci, ale w ogle
nic nie pisze, sprawa jest prosta. Co jednak w przypadku dwudziestodziewicioletniej,
pozostajcej w domu matki trojga dzieci, ktra nie napisaa ani sowa od collegeu, ale
przyni si jej sen z galeri postaci, o ktrych nie moga przesta myle? Mrzonka?
Nawet ona miaa wtpliwoci: Cho miaam milion rzeczy do zrobienia, zostaam
w ku i mylaam o nie. W kocu niechtnie wstaam i zajam si najpilniejszymi
sprawami, a wszystko, co si dao, odoyam na pniej i siadam do komputera, eby
pisa czego nie robiam od tak dawna, e zastanawiaam si, dlaczego w ogle si za
to bior[28]. Jak sama mwi, nie pisaa dla adnej innej publicznoci, tylko dla
siebie; chciaa si dowiedzie, jak si potoczy historia. Ale zdarzyo si co innego;
odkrya, e pisanie daje jej szczcie: Kiedy zaczam pisa tamtego dnia, kompletnie
nie mogam si oderwa i byo to dla mnie co zupenie nowego. Potem zastanowia
si, jak praktycznie moe pogodzi to zajcie z opiek nad dziemi.
Skoczya maszynopis i wysaa pitnacie listw do agentw literackich.
Dziewiciu z nich odmwio jej, a piciu nawet nie odpisao. Ale odezwa si jeden
agent, ktry by peen entuzjazmu. Czy bya to mrzonka, czy moliwo? Czy to rezultat
o tym decyduje?
Jak mona si spodziewa, psychologowie prbuj odpowiedzie na to pytanie.
Snucie marze jest wszak czci wyznaczania celw; jeli nie potrafimy sobie czego
wyobrazi czy marzy o tym, to nie moemy do tego dy. Ale jakiego rodzaju
oczekiwania dotyczce jutra pamitajmy, e wedug Dana Gilberta jedn na osiem
godzin powicamy myleniu o jutrze zapewniaj sukces? Psycholoki Gabriele
Oettingen i Doris Mayer[29] odrniaj przekonania dotyczce przyszoci
(oczekiwania) od wyobrae przedstawiajcych przysze zdarzenia (fantazje).
Oczekiwania opieraj si na przeszych rezultatach, ktre s tu punktem wyjcia do
oceny przyszoci; fantazje natomiast maj niewielki zwizek z dawnymi zdarzeniami i
zwykle przedstawiaj ow jasn przyszo jako atwy i bezproblemowy postp. Co
wicej, dziki fantazji moemy cieszy si owocami przyszoci tu i teraz; nie mylimy,
ile godzin pracy faktycznie zajmie nam ukoczenie tej powieci, ani si nie martwimy,
e moe nam si to nie uda, bo doba po prostu nie ma tylu godzin albo zwyczajnie brak
nam talentu. Nie, nasz proces mylowy przeskakuje od razu do widoku naszego
nazwiska na szczycie listy bestsellerw albo jeszcze lepiej do chwili, gdy idziemy po
czerwonym dywanie, bo na podstawie naszej powieci nakrcono filmowy hit roku.
Do odrnienia pomocnego rodzaju snucia marze od niepomocnego tak naprawd
potrzebna jest co potwierdzaj inne wyniki bada na temat niezmconego
pozytywnego mylenia odrobina pesymizmu zmieszanego ze szczypt realizmu. eby
nie tylko marzy o osigniciu celu, lecz take okreli, czy jest on faktycznie moliwy
do realizacji, konieczne jest to, co Oettingen nazywa kontrastowaniem mentalnym
(mental contrasting). Kontrastowanie mentalne polega na wyobraeniu sobie
upragnionej przyszoci, a nastpnie zastanowieniu si nad moliwymi negatywami
zwizanymi z dochodzeniem do niej, i rni si od trzech innych strategii umysowych
dotyczcych wyznaczania celw. Tylko kontrastowanie mentalne jest strategi, ktra
suy rozwizywaniu problemw. Dziki niej moemy oceni przeszkody stojce na
drodze do osignicia celu, nie tracc go z oczu prawie tak, jakbymy ogldali
telewizj z przedzielonym na p ekranem. Kontrast pozwala nam planowa i dziaa,
eby upora si z tym, co stoi na drodze do upragnionego celu, a my pozostajemy silnie
zmotywowani przez wizj tego ostatniego.
Do innych moliwych, lecz w ostatecznym rozrachunku nieskutecznych, strategii
Oettingen zalicza folgowanie (indulging), ktre polega na pielgnowaniu bardzo
szczegowego umysowego obrazu owej jasnej przyszoci bd upragnionego finau i
czstym powracaniu do tej wizji, eby j uszczegawia lub dopracowywa. Jest te
roztrzsanie (dwelling), kiedy kto pozostaje zafiksowany na obecnej sytuacji i
rozmyla gwnie o jej negatywach. Cho roztrzsanie rni si bardzo od folgowania,
adna z tych strategii nie motywuje do dziaania. Jest wreszcie co, co Oettingen
nazywa kontrastowaniem odwrotnym (reverse contrasting), a co polega na tym, e
kto skupia si najpierw na teraniejszej rzeczywistoci, a nastpnie na upragnionej
przyszoci, bez rozpatrywania tych dwch rzeczy w powizaniu ze sob. W
przeciwiestwie do kontrastowania mentalnego wszystkie te sposoby tworzenia
wyobrae prowadz do tego, e tkwimy w miejscu, cho z rnych przyczyn, niezdolni
przygotowa si do dziaania z jednej strony ani odangaowa si z drugiej.
W jednym z eksperymentw Oettingen ze wsppracownikami[30] poprosia
uczestnikw, eby wymienili swj najwaniejszy problem interpersonalny. Paday
midzy innymi takie odpowiedzi, jak: poznanie kogo, kto mi si podoba, poprawi
relacj z moim partnerem czy lepiej zrozumie matk. Uczestnicy mieli oceni w
skali od jednego do siedmiu swoje oczekiwania dotyczce tego, na ile uda si im
rozwiza problem. Nastpnie poproszono ich, eby ocenili, rwnie w
siedmiostopniowej skali, jak wane jest to dla nich. Potem wszyscy mieli wymieni
cztery pozytywne rezultaty, jakie wizali z pomylnym rozwizaniem, oraz cztery
negatywne aspekty rzeczywistoci, ktre stoj mu na przeszkodzie. Uczestnikw
podzielono nastpnie na trzy grupy i dano im zadania odzwierciedlajce warunki
kontrastowania mentalnego, folgowania i roztrzsania. Uczestnikw z grupy
kontrastowania mentalnego poproszono o rozwinicie w gowie dwch pozytywnych i
dwch negatywnych aspektw, grup folgowania o rozwinicie czterech pozytyww,
a grup roztrzsania czterech negatyww. Jedynie uczestnicy z grupy kontrastowania
mentalnego przygotowali plany i wzili odpowiedzialno za swoje dziaania, kiedy
mieli wysokie oczekiwanie sukcesu; kiedy ich oczekiwania byy niskie, nie podjli
dziaa.
Wyniki te potwierdzi drugi eksperyment, w ktrym wykorzystano t sam tematyk
interpersonaln oraz procedur badawcz, lecz sprawdzono, ktra z grup podejmie
dziaanie, eby osign cele. Uczestnikw zapytano, jak si czuj (energiczni, aktywni
czy bez wigoru), a nastpnie polecono im wrci za dwa tygodnie i poda, ktrego
dnia podjli dwa najtrudniejsze do zrealizowania kroki. I tym razem uczestnicy, ktrzy
zastosowali kontrastowanie mentalne oraz mieli wysokie oczekiwania sukcesu,
szybciej przystpowali do dziaania.
W jednym z pniejszych rozdziaw dokadniej omwimy kontrastowanie mentalne,
trzeba tu jednak przyzna, e jest to cika praca. Jak pisa poeta T.S. Eliot, rodzaj
ludzki rzeczywistoci nazbyt wiele znie nie moe, i jest to niestety prawda. Nasze
upodobanie do mrzonek ktre mog obejmowa najrniejsze rzeczy, od dorobienia
si szeciopaku na brzuchu do byskawicznego przeskoku z pozycji menedera na fotel
prezesa czy osignicia sawy i bogactwa niewtpliwie podtrzymywane jest przez
fakt, e mrzonka nie wymaga od nas zbytniego, jeli w ogle, liczenia si z
rzeczywistoci. O wiele atwiej po prostu wyobrazi sobie, jak wygldalibymy z
takimi miniami na brzuchu, nie dopuszczajc do siebie myli o tych wszystkich
brzuszkach, ktre musielibymy zrobi, potrawach, z ktrych musielibymy
zrezygnowa, czy czasie spdzonym na siowni, nie wspominajc ju o realnej
moliwoci niepowodzenia. Cho wyobraanie sobie upragnionej rzeby brzucha ma
walor uszczliwiajcy, zastanowienie si nad realistyczn list rzeczy do zrobienia,
ktra towarzyszy celowi, to co zupenie innego. Mwic dosadnie, ludzie wol
wycznie szczliwe myli.
I tu wracamy do gospodyni domowej, ktrej przyni si pewien pomys. Majc
trjk maych dzieci w domu, prawdopodobnie musiaa przeprowadzi kontrastowanie
mentalne i pomyle, co moe odciga j od komputera, nie mwic ju o ukoczeniu
powieci. Gdyby kto by ciekaw, nasza gospodyni nazywaa si Stephenie Meyer, a
ksika, ktra do niej przysza, nosi tytu Zmierzch.

Stawianie pierwszych krokw

Jamie, lat dwadziecia dziewi, radzia sobie ze wszech miar dobrze. Od dwch lat
pisze dla maej, cho cenionej gazety na Zachodnim Wybrzeu i jest dziennikark od
czasu ukoczenia prestiowego collegeu sze lat temu. Zostanie pisark byo jej
celem od gimnazjum, ale na dziennikarstwie skupia si dopiero po studiach i to tylko
za rad promotora z collegeu. Zatrudnia si jako reporterka, mylc, e bdzie to
swego rodzaju pisarski obz szkoleniowy. Taki by pomys mojego promotora mwi
Jamie. Uwaa, e dziki pracy reporterskiej poznam tajniki pisarstwa, naucz si
codziennego zasiadania przy biurku, nabior dyscypliny i udoskonal warsztat. Nie
myli si; nauczya si tego wszystkiego i jeszcze wicej.
Miao to jednak swoj cen, jakiej Jamie si nie spodziewaa; codzienna praca w
dziennikarstwie gazetowym nie daje jej szczcia. Nie jest to rodzaj pisania, jakie chce
uprawia chciaaby sprbowa czego bardziej twrczego i wie, e nie chce
prowadzi takiego ycia. Nie pamitam, kiedy ostatni raz nie musiaam pracowa
(albo martwi si o sprawy zwizane z prac) w weekend. Boj si wstawa rano.
Czuj si umysowo, fizycznie i duchowo wyczerpana, kiedy wychodz z biura pod
koniec dnia. Boli mnie kark. Bol mnie barki. Nawet niespecjalnie interesuj mnie
historie, o ktrych pisz. Nie cieszy ju mnie nawet widok wasnego nazwiska w
druku.
Mimo to jeszcze nie zrezygnowaa. Po czci wynika to z lojalnoci wobec szefw i
kolegw oraz samej gazety. Jamie jest niepewna, poniewa taki niepokj czua ju
wczeniej w dwch pierwszych gazetach, w ktrych pracowaa, potem jednak
stwierdzia, e po prostu nie nadaje si na pisark. Teraz wie, e w dalszym cigu chce
pisa, ale o czym innym i w innych warunkach. Martwiam si, e to oznacza, e
jestem nieudacznikiem, ktry nie potrafi w niczym wytrwa mwi. Ale z drugiej
strony, jak przypominaj mi inni i jak sama sobie przypominam, trzymaam si
dziennikarstwa przez sze lat. Jamie przez kilka miesicy prbowaa zrozumie, co
powinna zrobi. Rozmylaam o tym w nieskoczono. Roztrzsaam t spraw z
kadej strony. Do szau doprowadzao mnie gwkowanie, ktra decyzja jest bardziej
tchrzliwa. Czy tchrzostwem bdzie odejcie z pracy, rezygnacja z zawodu, w ktrym
naprawd jestem cakiem nieza, tylko dlatego, e praca jest cika i wyczerpujca? A
moe bd tchrzem, jeli pogodz si ze status quo i ugrzzn w pracy, ktra mnie
gboko unieszczliwia?.
Na razie odoya decyzj o ewentualnym odejciu i wzia urlop, eby podrowa
i pisa, dopki nie postanowi, co dalej. Uwaa, e jako wolny strzelec piszcy na
rne tematy zyskaaby poczucie wolnoci i dysponowania wasnym czasem oraz
moliwo zastanowienia si, kiedy tego potrzebuje. Chc mie moliwo manewru.
Nie jestem pewna, czy chc robi tylko jedno w yciu. Cho racjonalnie wie, e to
dobry moment w jej yciu, eby zrobi duy krok naprzd ma ma, ale nie ma
kredytu hipotecznego ani innych obcie finansowych i nie jest jeszcze gotowa na
dziecko nadal ma wtpliwoci. Jestem specjalistk od ruminowania mwi.
Kwestionuj wszystkie swoje decyzje. Kiedy prbuj uj to w sposb pozytywny,
mwi, e jestem niesamowicie otwart, empatyczn osob, ktra naprawd potrafi
spojrze na dan kwesti z kadego punktu widzenia. Ale to oczywicie oznacza, e
zadrczam si kad najmniejsz decyzj.
Co ciekawe, sformuowany niedawno przez Jamie cel, eby pisa jako wolny
strzelec, jest od czasu studiw jednym z pierwszych celw zawodowych, jakie sama
sobie wyznaczya. Myl, e nie jestem osob wybitnie zorientowan na cele
przyznaje. Do tej pory szam przez ycie, zmierzajc z grubsza w jednym oglnym
kierunku, patrzc, jakie drzwi same mi si otworz. Zbliam si do tego, eby
wiedzie, dokd chc pj dalej i dziki czemu jestem szczliwsza. Mam nadziej,
e stawiam krok w kierunku takiego ycia, jakie chciaabym wie.
Cho Jamie nie odesza, to zbiera kontakty do rnych redakcji z myl o artykuach i
esejach, ktre planuje napisa w trakcie urlopu i ktre ma nadziej opublikowa.
Krtko mwic, zaczyna uczy si sztuki przestawania.
W nastpnym rozdziale przyjrzymy si temu, co oznacza talent do przestawania.
Ty i twoje cele

Zamieszczona tu lista ma skoni ci do refleksji, w jaki sposb wyznaczasz sobie cele,


jak do nich dysz i jak radzisz sobie z potencjalnymi przeszkodami. Przy kadym
stwierdzeniu zaznacz, czy si z nim zgadzasz, czy te nie.

1. Do cikiej pracy najbardziej motywuje mnie wynagrodzenie finansowe lub inna


nagroda materialna.
2. Wane jest dla mnie, ebym czua/czu si twrczo i znajdowa/a inspiracj w
tym, co robi, i aktywnie szukam takich moliwoci.
3. Konflikt czsto mnie paraliuje i w rezultacie nic nie robi.
4. Kiedy czuj si niezdecydowana/y, co dalej, zastanawiam si, co jest
najwaniejsze, i dokonuj wyboru.
5. Gdy tylko mam moliwo odoenia czego na pniej lub zmarnowania czasu,
skwapliwie z niej korzystam.
6. Jestem osob bardzo zdyscyplinowan i dobrze kontroluj swoje impulsy.
7. Bardzo przejmuj si niedokoczonymi zadaniami.
8. Jestem planist. Robi, co mog, ale jeli nie mog zrobi wszystkiego, nie
martwi si tym.
9. Jestem zdecydowanie zapobiegliw osob. Myl w ten sposb: Jeli zrobi A,
to nie zdarzy si B.
10. Motywuj mnie pozytywy. Zwykle myl: Jeli zrobi A, to bdzie B.
11. Czuj siln presj, eby dorwna temu, co osignli inni.
12. Zwykle skupiam si na tym, co mnie uszczliwi.
13. Nie lubi otacza si smutnymi ludmi i sama/sam nie cierpi doowa innych.
14. Smutek jest czci ycia. Radz sobie z nim, rozmawiajc na ten temat.
15. Tylko ja mog naprawi to, co mi doskwiera.
16. Warto si dowiedzie, jak inni radz sobie w chwilach kryzysu.
17. Kiedy kto skrytykuje mnie lub moj prac, nie mog przesta o tym myle.
18. Prbuj przyjmowa krytyk spokojnie. Zastanawiam si nad jej rdem oraz
tym, czy jest rzetelna.
19. Jeli jakie zadanie jest dla mnie rdem frustracji, po prostu wykonuj je dalej
bez wzgldu na wszystko.
20. Jeli co doprowadza mnie do szau, robi sobie krtk przerw i zastanawiam
si, czy powinienem/nam kontynuowa, czy nie.
21. Myl, e niezalenie od okolicznoci wszystko naley widzie w pozytywnym
wietle.
22. Czasami musz dopuci do siebie myl, e sprawy nie przybieraj takiego
obrotu, jak si spodziewaam/em.

Im wiksza liczba nieparzystych stwierdze, z ktrymi si zgadzasz, tym bardziej


prawdopodobne, e wiele z twoich celw to cele zewntrzne bd unikania.
4.
TALENT DO PRZESTAWANIA

Zgodnie z tradycj kultywowan na wydziale prawa Uniwersytetu Harvarda oraz


innych uczelniach wyszych dziekan bd inny przedstawiciel wadz uczelni zbiera
wszystkich studentw pierwszego roku w jednej sali i mwi kademu z nich: Spjrz w
prawo i w lewo, bo jednego z was za rok tu nie bdzie. Prawda jest taka, e
moglibymy, na serio i bez intencji zastraszania, poleci ci dokadnie to samo, kiedy
nastpnym razem znajdziesz si w jakiej grupie. Jednego z was za rok tu nie bdzie,
poniewa jeden z was jest lepszy w przestawaniu ni inni.
Jakie cechy czy przymioty sprawiaj, e niektrzy z nas s tak silnie zachowawczy,
oporni czy wraliwi na zmiany, niezdolni odpuci nawet wtedy, kiedy trwanie w
czym gboko ich unieszczliwia? Dlaczego, kiedy trzeba dokona skoku wiary,
niektrzy z nas widz jedynie otcha negatywnych moliwoci i zastygaj w bezruchu?
Dlaczego niektrzy wobec wyzwa stawianych przez ycie przyjmuj postaw
obronn, szukajc zawsze sposobu ograniczenia potencjalnych strat? Dlaczego
niektrym najwyraniej brakuje wycznika, jeli chodzi o radzenie sobie z
negatywnymi uczuciami? Dlaczego niektrzy tkwi w czym uparcie bez wzgldu na
wszystko?
Co daje niektrym z nas wdzik i zrczno mistrza jogi w przechodzeniu od jednej
do drugiej rzeczy w yciu, czy bdzie to zwizek, praca, czy ambicja? Czego potrzeba
czowiekowi, by mg wyobrazi sobie nowy plan lotu wraz z udanym ldowaniem?
Dlaczego niektrym ludziom atwiej znale waciw rwnowag midzy realizmem a
optymizmem i jak zdobywaj tak umiejtno? Czy znaj jaki sekret, ktry umyka
pozostaym, a moe maj co w rodzaju wewntrznego termostatu? W jaki sposb
zostawiaj jedn rzecz i id dalej, by znale co innego, co naprawd daje im
szczcie? Jak dochodz do siebie po stracie? Dlaczego niektrzy z nas maj talent do
przestawania, a inni nie?
Wanie t kwesti si zajmiemy. Na nastpnych stronach bdziemy mwi o tych
przymiotach i ludziach, ktrzy si nimi odznaczaj, oraz o tym, co mona zrobi, by
udoskonali swoje bd, w razie potrzeby, zacz je nabywa. Talent do przestawania
rni si od omwionych wczeniej nieproduktywnych, podyktowanych emocjami
stylw przestawania. To, co mamy do powiedzenia, opiera si na podstawach
naukowych, niemniej musimy poczyni pewne zastrzeenie. Nie ma jakiego jednego
sposobu czy przepisu, ktry mgby jednoznacznie podpowiedzie, kiedy czas przesta.
W kadej sytuacji jest po prostu za duo zmiennych. Odangaowanie si od jakiego
celu czy drogi yciowej w realnym wiecie jest czsto skomplikowan spraw w
odrnieniu od warunkw laboratoryjnych, w ktrych stawia si i testuje hipotezy. W
pewnych okresach ycia decyzja o zmianie drogi moe by atwiejsza, poniewa
pociga za sob mniej realnych konsekwencji mona powiedzie, e im wiksze s
nasze zobowizania finansowe i emocjonalne wobec innych, tym trudniejsze moe by
znalezienie waciwego momentu, by zrezygnowa z jakiego zwizku, pracy czy
cieki kariery. Poza tym moment odpowiedni dla nas niekoniecznie musi by takim dla
innych osb w naszym yciu.
Przestawanie jest atwiejsze na pewnych etapach ycia na przykad u progu
dorosoci ni na innych, dlatego e z jednej strony wywouje mniejsz dezaprobat
kulturow, a z drugiej pociga za sob mniejsze komplikacje yciowe. Ryzyko
zaoenia nowej firmy czy podjcia innej dziaalnoci atwiej nam tolerowa na
pocztku drogi zawodowej, atwiej te nam wtedy wyznacza od nowa cele w razie
poraki przedsiwzicia. Kiedy jestemy modzi, wolno nam zmienia zdanie co do
wyboru drogi, zwaszcza jeli mamy niewiele zobowiza. Modzi ludzie z pokolenia
milenijnego urodzeni w latach 19771992 czy to zjawisko korzystne, czy nie, ale
zdaj si przynajmniej na razie hodowa pynnoci, nawet w zej sytuacji
gospodarczej. Pniej zawieraj maestwa (rednia wieku wynosi obecnie
dwadziecia osiem lat) i w jednej pracy spdzaj zaledwie dwa lata (w
przeciwiestwie do urodzonych po wojnie baby boomers, ktrzy pracowali
przynajmniej pi lat w jednym miejscu). Przestawanie na pniejszym etapie ycia
jest bardziej skomplikowane nie tylko z powodu osobistych zobowiza, lecz take
dlatego, e w gr mog wchodzi dugoletnie cele oraz poczucie malejcych
moliwoci.
Kiedy jednak zrozumiesz wasny talent do przestawania (bd jego brak), nawyki
umysu, przez ktre tkwisz w miejscu, oraz swoj zdolno do oceniania wasnych
celw i ustalania ich hierarchii, kwestia czasu stanie si janiejsza. W miar pewnie
rozpoznasz i poczujesz, e to ten moment. Z bada wynika, e cho wytrwao jest
rzecz cenn[1], wiedza, kiedy spasowa by posuy si terminem brydystw jest
absolutnie bezcenna. Jednym z naszych celw w tym rozdziale jest zachcenie ciebie,
czytelniczko lub czytelniku, do rozeznania si nie tylko we wasnych celach i
wytrwaoci, lecz take wrodzonej zdolnoci do przestawania.
Wykorzystanie odpowiedniego momentu

Pierwsze lata po studiach, trzeci dekad ywota, powszechnie uwaa si za czas


kadzenia podwalin pod ycie, jakie bdziemy wie po trzydziestce i czterdziestce.
Ten kontekst kulturowy sprawia, e porzucenie jednej drogi, stabilnej i
przewidywalnej, na rzecz innej, zdecydowanie bardziej ryzykownej, jest trudn prb
znalezienia rwnowagi. Tak z pewnoci byo w przypadku dwudziestoomioletniego
Jamesa, ktry od ukoczenia collegeu w 2009 roku stara si czy penoetatow
prac w brany finansowej z wymagajc intensywnych treningw pasj wiolarsk. W
przeciwiestwie do innych sportw, takich jak tenis, narciarstwo czy pika nona,
wiolarstwo jest z natury dyscyplin amatorsk, ktra nie przynosi adnych
dodatkowych korzyci reklam i pienidzy jakie si wi z innymi sportami. James
chcia jednak zajmowa si wanie tym eby sprawdzi, czy da rad startowa w
zawodach najwyej rangi krajowej i midzynarodowej, z olimpiad wcznie.
Wiolarstwo od dawna byo jego pasj dokadnie od pierwszej klasy liceum ale z
koniecznoci zostao zepchnite na drugi plan i podporzdkowane pracy zawodowej.
Coraz wikszym stresem dla Jamesa byo godzenie niezbdnych treningw,
zabierajcych szesnaciedwadziecia godzin tygodniowo, z wymaganiami
czterdziestogodzinnego tygodnia pracy. Lubi jednak koleesk atmosfer w firmie,
cho zdawa sobie spraw, e finanse brana, z ktr tradycyjnie zwizana bya jego
rodzina nie s tym, czym chciaby si zajmowa. Nagle nadarzya si okazja
trenowania wiolarstwa na elitarnym poziomie; do tego dochodziy dodatkowe
wiadczenia w postaci zakwaterowania, ubezpieczenia, odziey i wyywienia.
Mimo e wyczynowe uprawianie wiolarstwa byo gboko upragnionym celem
Jamesa, trudno je jednak nazwa prac zawodow. Poza tym, nawet gdyby udao mu
si osign najwyszy poziom w sporcie, nie wiadomo, co miaby robi dalej, moe z
wyjtkiem pracy trenera. Rzuca stabiln posad, ktra przynosia dobry dochd w
kiepskiej sytuacji gospodarczej, aby speni marzenie, ktre najprawdopodobniej nie
zwikszy jego moliwoci systematycznego zarabiania na ycie. Nie wszyscy byli
zachwyceni jego decyzj, ale jak sam mwi: Decyzja o porzuceniu czego to bardzo
osobista sprawa. Nikt poza mn nie rozumia do koca mojej motywacji, by odej.
Sytuacj dodatkowo komplikowa trzyletni zwizek z dziewczyn, ktrej, co
zrozumiae, nie podobao si, e James przedoy treningi nad ich zwizek, kiedy
wyprowadzi si o setki mil dalej.
Decyzja, by pj naprzd, porzuci jedn drog i pody inn, wymagaa uporania
si ze zoonym wachlarzem uczu. James czuje si odpowiedzialny za niepokj swojej
dziewczyny, bardzo stara si szanowa i rozumie jej uczucia, docenia, jak trudno jej
zachowa postaw wspierajc. Zapytany jednak, co si stanie, jeli nie osignie
obranego celu jeli odkryje, e zwyczajnie nie ma do talentu czy zdolnoci
odpowiada zdecydowanie: Nie jestem pewien, czy to ma znaczenie, bo nie skupiam
si na punkcie dojcia; skupiam si na tym, co robi, i staram si w tym by najlepszy,
jak tylko mog. Trudno zmieni nastawienie, bez reszty skoncentrowa si na jednym
zadaniu, z maksymaln uwanoci. Trzeba przej od bycia bardzo dobrym do bycia
wyjtkowym, a to wymaga ogromnego skupienia i jasnoci. James nie uwaa tego za
nadkadanie drogi czy co innego, przez co znajdzie si w tyle za rwienikami
podajcymi bardziej tradycyjnym torem kariery. To, czego nauczyo mnie
wiolarstwo, atwo przenie na inne dziedziny, powiedziabym zreszt, e niewielu
ludzi gotowych jest pracowa tak ciko, jak elitarni sportowcy uprawiajcy
dyscypliny wytrzymaociowe. Poza tym James jest pewien, e kiedy znajdzie zawd,
ktry bdzie rwnie przyjemny i krzepicy jak wiolarstwo, bdzie wiedzia, dokd
musi pj i bdzie mia wytrwao, eby tam dotrze. Nie martwi si, e zajmie mu
to troch czasu.
Ocena swojego talentu

W rnych teoriach psychologicznych mona znale odpowiedzi na pytanie o to, jakie


cechy charakteru czy typy temperamentu sprawiaj, e jedni s lepsi od innych w
wyznaczaniu celw, ocenianiu ich, a potem w razie potrzeby odangaowywaniu si od
nich. Omwimy kilka punktw widzenia, aby nakreli kompletny obraz tego, jak
wyglda talent do przestawania. Cho przytoczone niej teorie s czciowo zbiene,
kada proponuje nieco inne spojrzenie.
W trakcie lektury zastanw si nad sob i sprbuj okreli, gdzie sytuuje si twj
talent do przestawania. Niezalenie od tego, jakie to bdzie miejsce, w tym i
nastpnych rozdziaach znajdziesz strategie, ktre pozwol ci rozwin zestaw
umiejtnoci potrzebnych, by przesta.
Jak ju wspomnielimy, jeden z punktw widzenia zaproponowali Andrew J. Elliot i
Todd M. Thrash[2], ktrzy badali podstawowe motywacje i cele ludzi w kategoriach
denia lub unikania. Elementarne pragnienie denia (tj. uzyskania pozytywnego
rezultatu) i unikania (tj. zapobieenia negatywnym lub przykrym skutkom) wpisane jest
w natur naszego gatunku, tak samo jak wielu innych grup zwierzt, z
jednokomrkowymi wcznie. Elliot i Thrash jednak posuwaj si w swojej teorii
dalej, uznajc motywacj deniow i unikow za kluczowy skadnik osobowoci; o
tym, ktry z tych dwch temperamentw zaway na sposobie kierowania wasnym
yciem i wyznaczania celw, w duej mierze decyduje wczesna socjalizacja.
Chyba kady, kto spdzi cho troch czasu na podwrku czy szkolnym boisku, wie,
jak wyglda w prawdziwym yciu temperament deniowy oraz unikowy. Jest maa
dziewczynka, ktra wspina si na sam gr zjedalni, pewna siebie i umiechnita, i
zjeda na d, machajc rk mamie, z ktr nawizuje kontakt wzrokowy. Jest te
inne dziecko, ktre porusza si midzy innymi dziemi i urzdzeniami tak, jakby plac
zabaw by wrogim terenem. Matka siedzi w pobliu, rozmawia przez telefon
komrkowy, ale chopiec nie patrzy na ni ani do niej nie macha. Omija zjedalni, bo
boi si, e potknie si na stopniach, unika te drabinek z obawy, e si zaklinuje i
bdzie gupio wyglda. Zadowala si staym ldem piaskownicy, gdzie siedzi sam,
unikajc kontaktu wzrokowego z innymi dziemi. Jedno dziecko podchodzi do placu
zabaw wycznie z pozytywn motywacj; drugie widzi jednak inny krajobraz. Czy te
podejcia s wrodzone, czy te kade z tych dzieci zostao uksztatowane przez swoje
rodowisko? Co dzieje si z tymi osobami, kiedy staj si dorose? Czy ich
temperamenty pozostan niezmienne?
Zdaniem Andrew J. Elliota i Harryego T. Reisa[3] rzeczywicie pozostan. W
badaniu z 2003 roku powizali oni rodzinne wzorce relacji w ujciu teorii
przywizania z poszukiwaniem i ksztatowaniem celw w dorosoci. Zrozumienie
teorii przywizania i tego, jak sami bylimy przywizani do naszych rodzicw to
podstawowy krok do zrozumienia wasnych zdolnoci zarwno do wytrwaoci, jak i
do przestawania w yciu w ogle, a szczeglnie w relacjach. Teoria przywizania
wyjania rwnie, jak funkcjonuj w naszym yciu strefy komfortu, czyli sytuacje,
ktre s nam emocjonalnie znane i dziki temu zapewniaj nam poczucie
bezpieczestwa i wygody, cho w rzeczywistoci nas unieszczliwiaj.
Teoria przywizania wyrosa z serii eksperymentw[4] przeprowadzonych przez
Mary Ainsworth. Powtrzone pniej setki razy badania skupiay si na charakterze
relacji midzy matk a maym dzieckiem. Wykorzystuje si w nich tak zwany model
nieznanej sytuacji, w ktrym obserwuje si reakcje niemowlcia, kiedy matka
wychodzi z laboratorium, a do pomieszczenia wchodzi obca osoba. Ainsworth skupia
si na reakcji dziecka na powrt matki. Jak przewidywaa, wikszo dzieci bya
zaniepokojona i pakaa po wyjciu matki, ale po jej powrocie natychmiast si
uspokajaa. Dzieci nawizyway kontakt z matk, wycigay do niej rce, kieroway na
ni spojrzenie, gaworzyy i znw byy zadowolone. Ainsworth okrelia te dzieci jako
bezpiecznie przywizane i wywnioskowaa, e ich matki s dostrojone do ich
potrzeb i konsekwentnie responsywne wobec dzieci.
Nie wszystkie dzieci reagoway jednak na nieznan sytuacj w ten sposb. Niektre
niemowlta w niewielkim stopniu przejawiay emocje czy stres, kiedy matka
wychodzia, i nie byy pocieszone, kiedy wracaa. Inne nie okazyway adnych emocji
po wyjciu matki i unikay kontaktu wzrokowego po jej powrocie. Ainsworth zaliczya
te niemowlta do kategorii niepewnie przywizanych i podzielia tego rodzaju
przywizanie na trzy typy: unikajcy, ambiwalentny lub lkowy oraz zdezorganizowany.
Przywizanie unikajce jest wynikiem niedostpnoci matki dla dziecka lub
odrzucania przez ni prb nawizywania kontaktu przez nie; dziecko przystosowuje si,
unikajc emocjonalnej i fizycznej bliskoci z matk. Niespjne lub nieprzewidywalne
zachowanie matki skutkuje przywizaniem ambiwalentnym; dziecko nigdy nie wie, czy
matka bdzie dostrojona, czy raczej bdzie je ignorowa, wic przystosowuje si do
nieprzewidywalnoci. Ostatni kategori jest przywizanie zdezorganizowane
najbardziej szkodliwe, poniewa wywouje u dzieci konflikt midzy potrzeb
zaspokojenia swoich pragnie a lkiem lub strachem przed matk. Ta ostatnia kategoria
jest zwykle rezultatem przemocy fizycznej lub psychicznej w zachowaniu matki.
Styl przywizania w dziecistwie pozwala przewidzie, jak w yciu dorosym
bdziemy zachowywa si w relacjach, rwnie miosnych, radzi sobie ze stresem i
regulowa wasne emocje. Bezpiecznie przywizane dzieci wyrastaj na dorosych,
ktrzy potrafi wybra sobie emocjonalnie dostrojonych i kochajcych partnerw i
umiej regulowa emocje lepiej ni ich niepewnie przywizani rwienicy. Dlaczego
te style przywizania s tak trwae? Niemowlta maj wrodzon zdolno adaptowania
si do sytuacji, w ktrej si znajduj, zwikszajc w ten sposb swoje szanse na
przetrwanie. Poniewa te wczesne style przywizania ksztatuj obrazy umysowe i
wzorce neurologiczne funkcjonowania relacji w wiecie, stanowi te fundament
motywacji i dziaania.
Jak bardzo niemowl zalene jest od sygnaw otrzymywanych od matki i jak uczy
si reagowa na nie, zademonstrowa pewien fascynujcy eksperyment zwany
urwiskiem wzrokowym[5], ktry czsto powtarzany jest w rnych wersjach.
Raczkujce dziecko umieszcza si na blacie, na ktrego kocu wida matk. Jedna
poowa blatu jest nieprzezroczysta, druga za wykonana z pprzezroczystego
pleksiglasu. Kiedy dziecko dociera do brzegu pleksiglasu, wyglda to tak, jakby
znajdowao si nad strom krawdzi (dziecko nie zna przecie osobliwych
waciwoci pleksiglasu). Niemowl zastyga w miejscu i podnosi gow, eby
zobaczy twarz matki, i czeka na odpowied: Bezpieczne czy niebezpieczne? I, czy
si zatrzyma? Dziecko umie ju odczytywa mimik matki za spraw ukadu
limbicznego mzgu i ewolucji dlatego umiech bd jaki inny radosny wyraz jej
twarzy sprawi, e niemowl bdzie raczkowa dalej, bez wzgldu na to, jak wyglda
krawd. Jeli jednak twarz matki wyraa bdzie negatywny afekt, dziecko zareaguje
zupenie inaczej.
W jednym z eksperymentw z urwiskiem wzrokowym przeprowadzonym przez
Jamesa F. Sorcea i wsppracownikw[6] matki miay przybiera radosn lub
przestraszon min. adne z dzieci nie przeszo przez urwisko po ujrzeniu strachu na
twarzy matki, a wikszo wycofaa si nawet do miejsca, z ktrego wyruszya. Potem
matki przybieray min wyraajc zainteresowanie lub zo. Wikszo dzieci na
widok zainteresowanej miny przechodzia przez urwisko, ale jedynie dwoje z
osiemnaciorga niemowlt odwayo si pj naprzd, kiedy twarz matki wygldaa
na zagniewan. Kiedy matki wyglday na smutne, tylko jedna trzecia niemowlt
raczkowaa dalej. Pamitajmy, e wyraz przestrachu zatrzymywa kade niemowl.
Jako niemowlta i dzieci wszyscy uczymy si, jak regulowa emocje i kierowa
swoim zachowaniem dziki wizi z naszymi gwnymi opiekunami. Wszystko zaczyna
si w pokoju dziecinnym. Dlatego w innych badaniach stwierdzono, e zdolno
niemowlcia do eksplorowania wiata i poszerzania horyzontw, dosownie i w
przenoni, powizana jest z tym, jak bezpiecznie (lub niepewnie) przywizane jest
dziecko, i e dyspozycja ta pozostaje niezmienna w dorosym yciu.
Elliot i Ries wysunli hipotez[7], e bezpiecznie przywizani doroli bd
postrzega cele zwizane z osigniciami jako pozytywne wyzwanie, dziki ktremu
poczuj si kompetentni. Naukowcy sdzili ponadto, e tacy doroli bd potrafili
stosunkowo spokojnie reagowa na moliwo niepowodzenia. Natomiast ich
niepewnie przywizani rwienicy bd traktowa cel zwizany z osigniciami jak
potencjalne zagroenie ze wzgldu na moliwo poniesienia poraki i bd w
samoobronie starali si unika niekompetencji, jak ujli to badacze. W ich pierwszym
eksperymencie oceniano przywizanie w zwizkach miosnych; 50% uczestnikw
okrelio siebie jako bezpiecznie przywizanych, 30% jako przywizanych unikajco,
a 20% jako przywizanych lkowo/ambiwalentnie. Uczestnicy wypenili nastpnie
kwestionariusz celw zwizanych z osigniciami. Kwestionariusz, sucy do oceny
nastawienia deniowego bd unikowego, zawiera stwierdzenia, z ktrymi badani
musieli si zgodzi lub nie. Na przykad: Wane byo dla mnie, eby jak najdokadniej
zrozumie materia z zaj (cele mistrzostwa ukierunkowane na denie); Wane jest
dla mnie, eby wypa dobrze w porwnaniu z reszt grupy (cele dokona
ukierunkowane na denie); Chc jedynie unikn sytuacji, e wypadn le na tych
zajciach (cele dokona ukierunkowane na unikanie). Badani sporzdzili rwnie list
omiu celw osobistych.
W tym i nastpnych eksperymentach naukowcy stwierdzili, e bezpiecznie
przywizani ludzie potrzebowali duych osigni, mieli niski poziom lku przed
porak i silne cele osobiste ukierunkowane na denie oraz cele mistrzostwa
ukierunkowane na denie. Innymi sowy, mieli siln motywacj do rozwoju w
dziedzinie relacji, umiejtnoci i osigni. Z kolei niepewnie przywizani uczestnicy
wykazywali nisk potrzeb osigni i wysoki poziom lku przed porak; ich cele w
znacznym stopniu miay charakter unikowy, zarwno w obszarze mistrzostwa, jak i
dokona. Jedno naley jednak podkreli: cho uczestnikw, ktrzy okrelili siebie
jako lkowo/ambiwalentnie przywizani, oraz tych, ktrzy byli przywizani unikajco,
czy lk przed porak, to osoby z przywizaniem lkowym/ambiwalentnym
wybieray cele ukierunkowane na unikanie, czego nie robia grupa osb z
przywizaniem unikajcym. Kategoria przywizania lkowego/ambiwalentnego jest
istotna w kontekcie talentu do przestawania: Przywizanie lkowe podwaa
optymaln motywacj osigni, poniewa skania do postrzegania zada zwizanych z
osigniciami w kategoriach straty oraz odczuwania nasilonej potrzeby, by wypa
dobrze, a jedno i drugie skutkuje obronnym skupieniem si na unikaniu negatywnych
rezultatw.
Ludzie z nastawieniem lkowym/ambiwalentnym maj szczeglny problem. Mimo
skonnoci do skupiania si na porace pragn rwnie sukcesu. Wyglda to na
sprzeczno, ale ambiwalencja z definicji polega na sprzecznoci. Tacy ludzie maj
bardzo due trudnoci z przestawaniem, zwaszcza w relacjach. S zaaferowani
relacjami, cierpi z powodu wzlotw i upadkw w uczuciach i niezalenie od sytuacji
nie potrafi odej. Ludzie z przywizaniem unikajcym jak sama nazwa wskazuje
boj si bliskoci, a nade wszystko cierpi na niezdolno do zaangaowania si.
Wnikliwa analiza przeprowadzona przez Philipa R. Shavera i Maria Mikulincera[8]
rzuca jeszcze wicej wiata na zwizek stylw przywizania z mechanizmem
zaangaowania w cel oraz stresem towarzyszcym zmianie obranej drogi. Problem jest
jasny: zdolno do umiejtnego przestawania wymaga uregulowania najpierw mylenia
i emocji, co z kolei prowadzi do zmiany motywacji i zachowania oraz sformuowania
nowych celw. Bezpiecznie przywizani ludzie dobrze sobie radz z regulowaniem
wasnych emocji w stresie. Potrafi si rozzoci bez przyjmowania wrogiego
nastawienia i szybko obieraj konstruktywne cele, by naprawi nadwyron stresem
relacj. S otwarci rwnie na poziomie poznawczym i nie musz ucieka si do
przekamywania rzeczywistoci, eby mie dobre samopoczucie.
Osoby przywizane lkowo stosuj strategie, ktre zwykle pogarszaj skutki
stresujcych zdarze, zamiast je agodzi; ruminuj, a przez skupienie si na
negatywnych emocjach jeszcze gbiej si w nie wikaj. To samo dzieje si na
poziomie poznawczym, kiedy nieskutecznie prbuj stumi natrtne myli. Ludzie z
przywizaniem unikajcym wiadomie dystansuj si od stresu reaguj na zagroenia
zawyeniem pozytywnej samooceny ale odcinaj si rwnie emocjonalnie.
Uzbroiwszy si w ten sposb, trac jednoczenie dostp do tych wszystkich
pozytywnych uczu i wizi, ktre w istocie mogyby pomc im poradzi sobie.
Parafrazujc Shavera i Mikulincera, mona powiedzie, e ta strategia ma bardzo
wysok cen i pozbawia tych ludzi dostpu do pozytywnych wskazwek, ktre w
rzeczywistoci pozwoliyby im przetrwa kryzys dziki poprawie samopoczucia. Nie
trzeba dodawa, e w aden sposb nie rozwiewa ona drczcego ich niepokoju.
Wpyw stylu pierwszego przywizania w dziecistwie na nasz zdolno do
wytrwaoci oraz przestawania wydaje si zupenie zrozumiay. Bezpiecznie
przywizane osoby s pewne siebie i lepiej potrafi radzi sobie z emocjami i szuka
wsparcia, kiedy jakie przedsiwzicie zaczyna si chwia czy nawet upada. Z kolei
niepewnie przywizane jednostki motywowane s najczciej negatywnie. Ludzie
ambiwalentnie lub lkowo przywizani, ktrzy chc jedynie nie ponie poraki czy
to w relacji, czy w jakich innych staraniach maj najmniejszy talent do
przestawania.
To wanie stwierdziy w swoim eksperymencie Heather C. Lench i Linda J.
Levine[9]. Badaczki day uczestnikom po trzy zestawy siedmiu anagramw do
rozwizania w okrelonym czasie; pierwszy zestaw by nierozwizywalny. By to test
na czas, wic lepsze wyniki mona byo uzyska, jeli nie zmarnowao si czasu na
prby rozwizania pierwszego zestawu; poza tym nie mona byo pomin adnego
anagramu ani si cofn, naleao wic w peni si odangaowa, aby przej dalej.
Zgodnie z hipotez badaczek osoby, ktre okreliy siebie jako motywowane przez
cele denia, przestaway trudzi si nad pierwszym zestawem, kiedy uwiadomiy
sobie, e wytrwao im si nie opaci. Z kolei osoby z celami unikania nie tylko duej
pracoway nad tym frustrujcym i beznadziejnym zadaniem, lecz take tkwiy w
miejscu, kiedy grupa denia posza dalej, oraz przejawiay silniejszy i duej
utrzymujcy si stres emocjonalny.
W drugim badaniu, zamiast opiera si na samoopisie uczestnikw, badaczki
zastosoway prymowanie, by podzieli ich na dwie kategorie. Osobom z grupy denia
powiedziano, e test mierzy mocne strony w zakresie inteligencji werbalnej i e maj
stara si odnie sukces; czonkom grupy unikania powiedziano, e test mierzy
sabe strony w zakresie inteligencji werbalnej i polecono im stara si unikn
poraki. Zgodnie z oczekiwaniami zmagania z pierwszym, nierozwizywalnym,
zestawem anagramw wywoay u wszystkich uczestnikw negatywne emocje, ale ci,
ktrych poddano prymowaniu na unikanie, dowiadczali emocji bardziej negatywnych;
w istocie im mocniej si zocili uczestnicy, tym wikszy by ich poziom wytrwaoci.
Paradoksalnie wyjaniaj autorki ich skupienie na unikaniu negatywnych
rezultatw powizane byo z niemonoci rozpoznania, e poraka jest nieunikniona i
naley przej do nastpnego anagramu[10]. Lench i Levine zauwaaj, e osoby z
celami ukierunkowanymi na denie cechuj si wiksz elastycznoci poznawcz i
mog tworzy wicej alternatywnych strategii osignicia celu ni osoby skupione
jedynie na unikaniu negatywnego rezultatu: Cho jest to sprzeczne z intuicj, osoby,
ktre skupiay si na potencjalnej porace w realizacji celw, rzadziej j
rozpoznaway[11].
To skupienie si na unikaniu w poczeniu z innymi bdami w myleniu, ktre
wszyscy popeniamy, na przykad efektem utopionych kosztw czy wzrostem wartoci
celu w nastpstwie jego nieosigalnoci pokazuje jasno, e wytrwao czasem jest
jedynie podaniem po linii najmniejszego oporu. Wanie dlatego naley opanowa
sztuk przestawania. Niewane, co ci wpojono, jeli zawsze masz odruch, eby
wytrwa do koca, to potrzebna ci bdzie jaka alternatywa.

Lk przed porak

Zastanw si przez chwil nad swoim wychowaniem i relacjami z innymi czy


naleysz do osb bezpiecznie, czy niepewnie przywizanych? oraz rol, jak w
twoim yciu odgrywa lk przed porak bd sama poraka. Wedug dwch z
najbardziej cenionych w Ameryce tropw kulturowych poraka czsto jest niezbdn
odskoczni do sukcesu, a wycignita z niej nauka czsto stanowi klucz do osigni.
W potocznym myleniu rwnie lk przed porak czsto uznaje si za czynnik
motywujcy. Strach ten ma rzekomo mobilizowa ucznia do powicania wicej czasu
na nauk, pracownika do usilniejszych stara, by zadowoli szefa, a sportowca do
podnoszenia kolejnych sztang. Te tropy kulturowe s niestety, jak wyjanimy,
przewanie faszywe, w najlepszym za razie nadmiernie uproszczone. Mwilimy ju,
e lk przed porak nie jest czynnikiem motywujcym, lecz pozostaje cile
powizany z wybieraniem celw ukierunkowanych na unikanie oraz z niepewnymi
stylami przywizania.
Fascynujce wnioski dotyczce lku przed porak przyniosy badania Elliota i
Thrasha[12], ktrzy postawili tez, e lk przed porak przekazywany jest z rodzica na
dziecko i e czynnikiem poredniczcym jest stosowanie przez rodzicw wycofywania
mioci w procesie socjalizacji. Jak podkrelaj autorzy, to nie sama poraka jest
przedmiotem lku i unikania, lecz wstyd, ktry jej towarzyszy[13]. Wstyd jako emocja
podkopuje ca konstrukcj Ja, sprawiajc, e dana osoba czuje si niegodna mioci i
bezwartociowa. Lk przed porak, pisz autorzy, powoduje, e taka osoba
dowiadcza niepokoju przed zaangaowaniem w zadanie oraz w jego trakcie i stara
si chroni Ja przed porak przez fizyczn (zaprzestanie) lub mentaln (wycofanie
stara) ucieczk z danej sytuacji bd przez dokadanie wszelkich stara, by odnie
sukces (eby unikn poraki). Dwie pierwsze z trzech moliwych reakcji na lk
przed porak wi si z typem przestawania, ktrym kultura pogardza. Jedynie
trzecia, najmniej prawdopodobna reakcja potwierdza trop kulturowy. Wykaemy
pniej, e to nie poraka, lecz opanowanie sztuki przestawania toruje drog do
nowych, satysfakcjonujcych celw i dokona.
Elliot i Thrash przyjli zaoenie, e rodzice powodowani wasnym lkiem przed
porak bd reagowa na bdy, uchybienia i poraki dzieci w taki sposb, ktry
nauczy je, e poraki naley unika za wszelk cen. Naukowcy skupili si szczeglnie
na jednej praktyce wychowawczej polegajcej na wycofywaniu mioci. Groba
wycofania mioci, zwaszcza wobec maych dzieci, moe by bardzo subtelna,
komunikowana za pomoc zimnego spojrzenia lub kamiennej twarzy, fizycznego
odwracania si od dziecka, odsyania go z pokoju czy groenia odesaniem. (Jeli si
nad tym zastanowi, tradycyjna metoda chwilowego odizolowania dziecka, stosowana
przez niezliczonych rodzicw jako rodek dyscyplinujcy, moe by w niektrych
przypadkach odbierana przez nie rwnie jako wycofanie mioci). Co warto
podkreli, badacze nie sdz, by wikszo rodzicw stosowaa wycofanie mioci
jako wiadom strategi: Wikszo tych, ktrzy j stosuj wobec swoich dzieci, po
prostu zachowuje si w sposb reaktywny wynikajcy z ich wasnych gboko
zakorzenionych procesw samooceny[14].
Autorzy stwierdzili, e zarwno lk matki przed porak, jak i wycofywanie przez
ni mioci byy bezporednio powizane z lkiem przed porak przejawianym przez
dzieci w wieku studenckim. Zarwno ojcowski, jak i matczyny lk przed porak by
predyktorem przyjcia celw unikania, a lk ojcowski prognozowa, e dzieci nie bd
przyjmowa celw mistrzostwa. Czy motywacja awersyjna moe by przekazywana z
pokolenia na pokolenie? Elliot i Thrash sdz, e tak. Wycofywanie mioci czy groba
jej wycofania nie s jedynym zachowaniem, ktre zaszczepia cele unikania i lk przed
porak. Inne style wychowawcze takie jak zachowania autorytarne czy kontrolujce
rwnie bezporednio wpywaj na zdolno do odangaowania si, jak zobaczymy z
perspektywy prac nad czym, co si nazywa orientacj na dziaania i orientacj na stan.
Odmy wic na bok lk przed porak jako motywacj dla osigni. Jeli swoj
wytrwao przypisujesz lkowi przed porak, pora j zweryfikowa.
Koszt unikania

Cho kady z nas niewtpliwie bdzie mie w swoim yciu jednoczenie cele denia i
cele unikania, skupienie si na unikaniu wpywa w dosowny sposb na nasze
samopoczucie. Andrew J. Elliot i Marcy A. Church wykazali na przykad, e pacjenci z
celami unikania podejmujcy terapi[15] nie dowiadczali tak duej poprawy
samopoczucia, jak pacjenci z celami denia, a ponadto uwaali, e terapeuta,
podobnie jak samo dowiadczenie terapeutyczne, jest mniej skuteczny. Prosimy
pamita, e faktyczne cele mog by takie same, ale wany jest sposb ich
sformuowania w kategoriach denia bd unikania. Oto par przykadw
zaczerpnitych z omawianego badania[16], ktre ilustruj rnic:

Zrozumie siebie i swoje uczucia versus Przesta gubi si we wasnych


uczuciach.
Mie blisze relacje z przyjacimi versus Unika poczucia samotnoci i
odizolowania.
By bardziej zrwnowaonym i szczliwym versus Unika popadania w
przygnbienie.

Zastanw si przez chwil, jak formuujesz swoje cele, kiedy je ustalasz, i jak
zwykle o nich mylisz, kiedy podejmujesz decyzj, czy przesta, czy i dalej. Czy
masz w zwyczaju myle: Jeli zrobi X, to nie zdarzy si Y? A moe zwykle
mylisz: Jeli zrobi X, to bdzie Y?
W codziennym yciu to, co z zewntrz wyglda na postaw wytrwa, moe by
motywowane unikaniem. Ludzie, ktrzy dorastaj w niestabilnych rodzinach z cigymi
napiciami lub ktniami, rodzicem alkoholikiem lub jak inn form dysfunkcji,
czsto niewiadomie przyjmuj strategie unikowe, aby trzyma si z dala od
konfliktw.
Niewtpliwie tak wanie byo w przypadku Henryego,
pidziesicioomioletniego prawnika, ktry, jak sam mwi, nigdy niczego nie rzuci. Z
zewntrz jego ycie maestwo z dwudziestopicioletnim staem, stabilne wspinanie
si po szczeblach kariery, dwadziecia dziewi lat pracy w jednej kancelarii prawnej
zdawao si wiadczy o niezwykej stabilnoci i wytrwaoci. Henry dorasta w
komfortowych warunkach, ale jego dziecistwo naznaczone byo chaosem; ojciec
upija si, znika z domu bez sowa i wraca rwnie niespodziewanie bez adnych
otwartych komentarzy ze strony rodziny. O niczym nigdy si nie mwio i Henry
niewiadomie przenis t lekcj na swoje ycie, w ktrym unika konfrontacji za
wszelk cen. W kocu jednak dotar do punktu krytycznego i zda sobie spraw z tego,
jak gboko jest nieszczliwy. Odszed od ony w fatalnym stylu, w atmosferze ktni,
podjcie decyzji zajo mu wiele lat, w rezultacie zepsu swoje relacje z dziemi. Dzi
mwi, i auje, e nie mia narzdzi, by upora si z rnymi sprawami duo
wczeniej, bo tak byoby lepiej dla wszystkich.
Niekiedy rwnie strategia unikania przyjta przez kogo z celami dokona moe
wpywa na samopoczucie. Przestawanie w realnym wiecie, w przeciwiestwie do
warunkw laboratoryjnych, jest czasem skomplikowan spraw, decyzj obarczon
konsekwencjami. Tak byo z Sarah, ktra w wieku dwudziestu dwch lat rozpocza
pierwsz prac po studiach w duej firmie public-relations w San Francisco. Bya
pewna swoich kompetencji, odbya bowiem wczeniej sze praktyk, i uwaaa, e
nadaje si do tej pracy. Zoya latem dosownie dziesitki poda, w kilku przypadkach
udao si jej doj do etapu rozmowy kwalifikacyjnej, bya wic zadowolona, e cay
proces rekrutacji ma ju za sob. Rozpocza prac pena nadziei i zapau jako jeden z
kilku nowych szeregowych pracownikw. Jak na ironi, zaledwie po paru tygodniach
od tego momentu otrzymaa kolejn ofert. Jej przeoeni byli wymagajcy i surowi;
Sarah i pozostali nowi pracownicy byli regularnie krytykowani (a waciwie ajani).
Pierwsza ocena, jak otrzymaa po szeciu miesicach, bya zniechcajca: na szeciu
czy siedmiu stronach pisemnej ewaluacji nie byo ani sowa pochway. Przez nastpne
p roku Sarah staraa si ze zdwojon si, ale szef pozostawa bardzo krytyczny, a
nawet nieprzyjazny. Kiedy Sarah wykonaa naprawd dobr robot, uzyskujc znaczny
rozgos dla jednego z klientw firmy, zostaa obwiniona o jakie inne niedocignicie.
Zacza czu lk na myl o pjciu do pracy.
Ale Sarah bya dopiero rok po studiach, w gospodarce kryzys, a czynsz trzeba
paci. Ubiegaa si o prac przy kadej nadarzajcej si okazji, ale teraz miaa
problem z porednim poziomem umiejtnoci. Nie bya co prawda zupenym
todziobem, lecz brakowao jej umiejtnoci potrzebnych do awansu o szczebel
wyej. Rozpaczliwie chciaa odej z pracy, martwia si jednak, jak to bdzie
wyglda w CV i z czego opaci rachunki; rodzice zachcali j, eby nie rzucaa pracy.
Robia wszystko, by odangaowa si emocjonalnie, przyja strategi unikania,
starajc si mie jak najmniej do czynienia z szefem, i zacza si koncentrowa na
znalezieniu nowej pracy. Trwanie w dotychczasowej odbio si jednak na jej zdrowiu.
W cigu nastpnych szeciu miesicy pojawio si u niej kilka dolegliwoci
zdrowotnych zwizanych ze stresem. Zasza daleko w rekrutacji na par stanowisk, ale
trudno jej byo pogodzi wszystkie wysiki. Jej nastpna ocena okoo ptora roku po
rozpoczciu pracy bya jednoznaczna: jeli si nie poprawi, zostanie zwolniona.
Ocena bya pena osobistych komentarzy, ktre niewiele miay wsplnego z
dokonaniami Sarah. W tym momencie znalezienie nowej pracy stao si jej jedynym
celem i trzy miesice pniej odesza, gdy tylko dostaa dobr ofert.
Dzisiaj mwi, e gdyby miaa drugi raz podejmowa decyzj, rzuciaby prac duo
szybciej, bez ogldania si na zabezpieczenie: Jeli znw znajd si w takiej sytuacji,
podejm wiksze ryzyko i rozwi j. Po prostu nie byo warto tak dugo by
nieszczliw; przez to si dosownie rozchorowaam. Powinnam bya zwyczajnie
odej i zaryzykowa. Myl, e i tak znalazabym now prac. To byaby tylko
kwestia czasu.
Sarah jest moda i dopiero rozpoczyna karier zawodow, niemniej jej historia
pokazuje, e w prawdziwym yciu kwestia odangaowania si od celu nie jest taka
prosta. Jest bardziej zniuansowana i pena napi, ni sugeruj schematy, ktre
ogldamy w artykuach psychologicznych, zawierajce ramk z napisem
odangaowanie si od celu i strzak wskazujc na nastpn ramk z napisem
nowy cel/pozytywny rezultat. Sarah miaa to szczcie, e jest osob zorientowan na
dokonania i cele, i zdoaa zebra w sobie siy, by nadal szuka pracy, cho bya mocno
zniechcona i przybita.
Jeli, jak twierdz Carsten Wrosch i wspautorzy[17], odangaowanie si od celu
jest czci adaptacyjnej samoregulacji i pomaga zmniejszy stres, a zwikszy
moliwo pozytywnych rezultatw, to musimy rwnie uzna, e w rzeczywistych
warunkach regulowanie wasnych emocji wymaga umiejtnoci i skoordynowanych
wysikw.

Inne spojrzenie na talent do przestawania

Jaki jest twj styl radzenia sobie, kiedy ycie ci si komplikuje? Albo kiedy znajdujesz
si pod siln presj? Czy twj silnik dawi si, czy pod wpywem cinienia po prostu
zwiksza obroty? Jak reagujesz, kiedy uwiadamiasz sobie, e stracia/stracie jak
fantastyczn okazj? Czy wymylasz plan, jak to sobie powetowa, czy te siadasz i
zadrczasz si tym? Jak rozwizujesz kwesti sprzecznych celw bd wymaga? Co
zrobiaby, gdyby szef powiedzia ci, e musisz pracowa w ten weekend, a ty
wczeniej obiecaa ukochanemu, e zrobicie sobie wtedy wypad za miasto? Odwoasz
plany czy pojedziesz? Czy kiedy musisz zrezygnowa z jakiego celu, skupiasz si na
tym, co w tobie najlepsze, i idziesz naprzd? Czy raczej dopada ci takie
przygnbienie, e nie jeste w stanie dziaa?
Na tego rodzaju pytania od trzydziestu lat odpowiada inna teoria psychologiczna
zwana teori interakcji systemw osobowoci (personality systems interactions, PSI)
[18], skupiajc si na dwch rodzajach radzenia sobie: orientacji na dziaanie i
orientacji na stan. Teoria PSI, ktra proponuje inne spojrzenie na angaowanie si i
odangaowywanie od celu, rni si od teorii deniaunikania, cho take odwouje
si do teorii przywizania i stylw wychowawczych. PSI szczegln uwag zwraca na
stres wywoywany przez realizacj celu i odangaowywanie si od niego i dlatego
skupia si na umiejtnociach radzenia sobie. Wspomniane orientacje, na dziaanie
oraz na stan, rwnie ksztatuj si we wczesnym okresie ycia. Szacuje si, e mniej
wicej poowa mieszkacw zachodniego wiata zorientowana jest na dziaanie, druga
za w przewaajcej mierze zorientowana jest na stan. Orientacje reprezentuj
kontinuum zachowania, mog by specyficzne dla jakiej sytuacji lub dziedziny ycia
bd stanowi cech dominujc. W warunkach skrajnego stresu niemal kady staje si
zorientowany na stan.
Zdefiniujmy kilka poj. Zorientowani na dziaanie, jak sama nazwa wskazuje, s
ludzie, ktrzy w warunkach stresu s w stanie regulowa negatywne emocje, potrafi
zdoby si na pozytywny i akceptujcy obraz samych siebie, s stanowczy, nie polegaj
na zewntrznych wskazwkach i pozostaj skuteczni w sferze dziaania, zarwno pod
wzgldem zaangaowania w cel, jak i odangaowania od celu. Natomiast zachowanie
zorientowane na stan polega na tym, e w stresujcych warunkach stan emocjonalny
danej osoby dyktuje jej funkcjonowanie w wiecie. Kiedy pojawia si stres lub
konflikt czyli w sytuacji bardzo wymagajcej lub stanowicej zagroenie osoby
zorientowane na stan dowiadczaj napywu negatywnych uczu i nie potrafi sobie z
nimi poradzi. Kiedy musz wybra now drog w warunkach stresu, na og si
wahaj. Ruminuj, s podatne na wskazwki zewntrzne, zdaj si na struktur i
terminy i wykazuj skonno do prokrastynacji (zwlekania). Trudno im samodzielnie
utrzyma skupienie na czym. Maj problem z odangaowaniem si.
W deniu do celu zorientowani na dziaanie odcinaj si od myli o porace i nie
daj si rozprasza, natomiast zorientowanych na stan absorbuje mylenie o
moliwoci poraki. W stresujcej sytuacji zorientowani na dziaanie dziaaj, a
zorientowani na stan si wahaj. Zorientowani na dziaanie skupiaj si na zadaniach,
zorientowani na stan s bardziej chwiejni. Ci ostatni mog si rozprasza, schodzi na
boczny tor czy po prostu si poddawa, nie odpuszczajc jednoczenie na poziomie
myli i emocji.
Jak zauway James M. Diefendorff ze wsppracownikami[19], rnice midzy
orientacj na dziaanie a orientacj na stan mog wyjania, dlaczego dwie osoby,
ktre maj podobne cele, wiedz, zdolnoci i pragnienie dobrych wynikw, nie
osigaj mimo wszystko takiego samego ich poziomu.
Jak orientacje te wygldaj w realnym wiecie, najatwiej chyba zobaczy na
boisku. Wyobramy sobie dwch golfistw o zblionych umiejtnociach, ktrzy bior
udzia w turnieju, i przy ostatnim doku okazuje si, e maj remis. Doek znajduje si
za przeszkod. Jeden golfista skoncentrowany jest na doku, w mylach wiczy zamach
i zastanawia si, co musi zrobi, eby trafi i zwyciy w rozgrywce. Nie myli
zupenie o presji zwizanej z remisem i przeszkod, podbudowuje si, przypominajc
sobie, e takie uderzenia wykonywa wczeniej dziesitki razy. Nie widzi ani nie syszy
tumu widzw; teraz liczy si tylko uderzenie. Drugi golfista, ktry prowadzi na
pocztku meczu, skupiony jest wycznie na unikniciu przeszkody; potrafi myle
jedynie o remisie, o tym, jak straci wczeniejsze prowadzenie, i jakie to byo gupie, i
e jeli trafi w przeszkod, to na pewno przegra. Rozpamitywanie rozprasza go,
golfista zamiast na zwycistwie zacz si skupia na unikniciu przegranej. Nie
koncentruje si na uderzeniu, poniewa jest dotkliwie wiadomy obecnoci
ruchliwego, pomrukujcego tumu widzw. Tak wanie orientacja na dziaanie i
orientacja na stan wygldaj na polu golfowym, ale zjawisko tak zwanego clutch
player osoby, ktra znakomicie funkcjonuje w warunkach stresu jest dobrze znane
w niemal kadej dyscyplinie sportu, przy stole negocjacyjnym, na sali sdowej i na
wielu innych polach dziaania.
Wedug PSI realizacja celu odbywa si zarwno na poziomie wiadomym,
wolicjonalnym, jak i na poziomie niewiadomym. Analogicznie afekt regulowany jest
zarwno wiadomie, jak i niewiadomie. Orientacja na dziaanie wyrnia si
zdolnoci do wykorzystywania intuicyjnej regulacji afektu, ktra jest w duej mierze
procesem automatycznym, funkcjonujcym poza wiadomoci i zachodzcym szybko i
bez wysiku, w przeciwiestwie do wiadomego przetwarzania myli i emocji.
W uproszczeniu mona powiedzie, e jeli kto potrafi skutecznie regulowa
emocje w chwilach stresu, to bdzie rwnie mia dostp do tych intuicyjnych
programw, ktre zawieraj jego wasne preferencje emocjonalne, jego reprezentacje
Ja oraz dowiadczenie autobiograficzne. To wanie robi pierwszy golfista w naszym
przykadzie, kiedy w sytuacji stresu przywouje w mylach swoje najlepsze Ja.
Wykorzystuje wewntrzny autoportret swoje umiejtnoci, swoj histori jako
golfisty, swoj pewno siebie aby wykona to uderzenie. Inaczej mwic, ludzie
zorientowani na dziaanie maj lepszy kontakt z samymi sob i lepszy dostp do tego,
co motywuje ich na zupenie niewiadomym poziomie, a nastpnie czy si z bardziej
wiadomymi motywacjami.
Z kolei ludzie zorientowani na stan zachowuj si tak jak drugi golfista. Gracz ten
pogrony jest w negatywnych mylach, co skutecznie odcina go od dostpu do dobrych
rzeczy, ktre wie o sobie. Poddaje si wskazwkom z otoczenia, na ktre patrzy
gwnie przez pryzmat utraty swojej pocztkowej przewagi. Jest to zachowanie typowe
dla zorientowanych na stan; w warunkach stresu nie potrafi przywoa umysowych
obrazw swojego najlepszego Ja i trac dostp do owych niewiadomych i
intuicyjnych motywatorw.
Przy pomiarach orientacji na dziaanie i stan w warunkach laboratoryjnych zadaje
si pytania w rodzaju przytoczonych niej, ktre pochodz ze skali opracowanej przez
Juliusa Kuhla w 1994 roku[20]. Przeczytaj pytania i odpowiedz sobie na nie.

1. Kiedy wiem, e musz co szybko skoczy, a) musz si zmusza, eby zabra si


do roboty, czy b) atwo mi si z tym upora i mie to z gowy.
2. Kiedy sysz opini, e moja praca jest cakowicie niezadowalajca, a) nie
zadrczam si tym dugo, czy b) czuj si sparaliowana/y.
3. Kiedy mam duo rzeczy do zrobienia i wszystkie trzeba wykona jednoczenie, a)
czsto nie wiem, za co si zabra, czy b) atwo mi opracowa plan i si go trzyma.

Pytanie 1 dotyczy bardzo wymagajcej sytuacji, a odpowied zorientowana na


dziaanie to b). Pytania 2 i 3 odnosz si do sytuacji zagroenia, a odpowiedziami
zorientowanymi na dziaanie s odpowiednio a) i b).
Wydaje si, e orientacje te ksztatowane s przez proces socjalizacji w
dziecistwie, nie za przez czynniki genetyczne[21]. Dzieci ucz si samoregulacji w
okresie niemowlctwa i dziecistwa. Niemowl w sytuacji dystresu szuka pociechy u
matki, ktra przez bezpieczne i dostrojone przywizanie konsekwentniej pomaga
dziecku w samoregulacji. W tym bezpiecznym i wspierajcym rodowisku dziecko w
kocu nauczy si uspokaja samo uwewntrzniajc wskazwki, ktre otrzymao od
matki, i korzystajc z tych samych cieek neuronalnych wytyczonych pierwotnie przez
matczyne zachowania. W ten sposb bezpiecznie przywizana osoba staje si
autonomiczna w sensie samoregulacji, cho nadal potrzebuje wizi. W przypadku
przywizania niepewnego, jeli ze strony matki brakuje konsekwentnego pocieszania i
dostrojonych zachowa, rozwj samoregulacji jest utrudniony.
Rozwj samoregulacji nie koczy si oczywicie na okresie niemowlcym; styl
wychowania we wczesnym dziecistwie wzmacnia lub osabia zdolnoci dziecka do
radzenia sobie z wasnymi emocjami. rodowiska, ktre zapewniaj struktur bez
kontrolowania, i dostrojone style wychowawcze, ktre wyznaczaj dziecku wyrane
granice, zachcajc je jednoczenie do odkrywania wiata, sprzyjaj ksztatowaniu si
umiejtnoci samoregulacji i orientacji na dziaanie. Natomiast autorytarne
wychowanie z wysokimi wymaganiami i naciskiem na przestrzeganie zasad
stworzonych przez rodzicw oraz rodowisko, w ktrych wpaja si dziecku poczucie
winy za brak konsekwentnych osigni, sprzyjaj orientacji na stan. Tak samo
oddziauje rodowisko, w ktrym dziecko jest ignorowane. Wysunito teori, e do
orientacji na stan moe przyczynia si rwnie rozwd rodzicw.
Eksperyment przeprowadzony przez amsterdamskich naukowcw[22], ktrego
wyniki opublikowano w artykule trafnie zatytuowanym Getting a grip on your
feelings (Wzi w gar swoje uczucia), pokaza, jak ludzie zorientowani na dziaanie
i na stan radz sobie w takich samych sytuacjach. Po wypenieniu kwestionariuszy
mierzcych orientacj na dziaanie lub stan oraz poczucie wasnej wartoci poowa
uczestnikw zostaa poproszona o wizualizacj jakiej wymagajcej osoby ze swojego
ycia i przypomnienie sobie nie tylko sytuacji, w ktrych miaa do czynienia z t trudn
osob, lecz w szczeglnoci wasnych uczu w tamtym momencie. Aby wizualizacja
bya jeszcze bardziej wyrazista, poproszono uczestnikw o wskazanie tej osoby za
pomoc inicjaw i zapisanie kilku swoich przey. Drug poow poproszono o
wykonanie tego samego wiczenia, ale tym razem uczestnicy mieli zwizualizowa
swoje dowiadczenia zwizane z jak akceptujc osob z wasnego ycia. Wszystkim
uczestnikom pokazano na ekranie cig schematycznych twarzy wyraajcych emocje
(wesoe, smutne i neutralne), by sprawdzi, jak szybko potrafi rozpozna niepasujc
twarz to jest jedn weso twarz w tumie rozgniewanych lub rozgniewan pord
wesoych. Na koniec wszystkich poproszono o utosamienie si bd nie (ja lub nie
ja) z seri sw dotyczcych cech podzielonych p na p na pozytywne (twrczy,
wiarygodny itp.) oraz negatywne (milczcy, impulsywny itp.).
Wizualizacja wymagajcej relacji spowodowaa, e osoby zorientowane na
dziaanie byy w stanie szybciej wyapywa wesoe twarze spord rozgniewanego
tumu, co zdaniem naukowcw byo wynikiem zdolnoci tych jednostek do
samoregulacji emocji w sposb intuicyjny bez udziau wiadomego procesu. Poza tym
szczegowe wizualizowanie wymagajcej relacji nie wpyno na nastrj osb
zorientowanych na dziaanie ani na ich ocen wasnych cech pozytywnych. Z kolei
zorientowani na stan uczestnicy, ktrzy przypominali sobie wymagajc relacj, wolno
wyapywali wesoe twarze w tumie rozgniewanych, natomiast szybko rozpoznawali
negatywne cechy u siebie; wynik ten odzwierciedla skonno osb zorientowanych na
stan do uwewntrzniania negatywnych oczekiwa innych. Wydaje si, e potwierdzaj
to rwnie inne obserwacje. Kiedy zorientowane na stan osoby wizualizoway
akceptujc relacj, zgaszay bardziej pozytywny afekt i utosamiay si z wiksz
liczb cech pozytywnych. Wizualizacja akceptujcej relacji nie wpyna jednak na
nastrj uczestnikw zorientowanych na dziaanie.
Gdyby si okazao, e utosamiasz si z list cech zwizanych z orientacj na stan,
nie popadaj w rozpacz. Takim osobom trudniej co prawda funkcjonowa w stresie, ale
w przyjaniejszych warunkach radz sobie wietnie, bez dwch zda. W rzeczy samej,
cho mog by w gorszym pooeniu, jeli idzie o umiejtne przestawanie, to ich
orientacja moe im dobrze suy w innych okolicznociach[23].
Ludzie zorientowani na stan czsto mog osiga lepsze wyniki ni ludzie
zorientowani na dziaanie. Ich wahanie w reakcji na stres nie zawsze bywa ze,
zwaszcza gdy podjcie dziaania byoby pochopne. Wyczekujca postawa moe
niekiedy by zalet. (Prosz zauway, e rwnie ludzie zorientowani na dziaanie
daj sobie wicej czasu w przypadku wanej decyzji). Ponadto zorientowani na stan
mog otrzyma i otrzymuj wsparcie od innych i czsto utrzymuj blisze relacje ni
ludzie zorientowani na dziaanie. Ich brak umiejtnoci zwizanych z samoregulacj
moe poprawi wsparcie ze strony innych.
Poniewa ludzie zorientowani na stan opieraj si na wskazwkach zewntrznych (a
nie na wewntrznych reprezentacjach Ja), s dobrzy w wykonywaniu polece i
stosunkowo odporni na frustracj; pracuj ciej i duej nad zadaniami, ktre
wymagaj koncentracji, ale nie s zbyt twrcze czy interesujce. Przewyszaj
zorientowanych na dziaanie w tego rodzaju zadaniach i wszelkich innych
wymagajcych samodyscypliny. Niestety wanie dlatego, e osoby zorientowane na
stan opieraj si na zewntrznych wskazwkach, podatne s na efekt samoinfiltracji,
ktry polega na tym, e bdnie bior cel zewntrzny za wybrany przez samych siebie,
nawet gdy nie pasuje on do ich wasnych potrzeb czy preferencji ich wewntrznego
obrazu Ja.
Na wszystkich nas wpywaj bodce prymujce z otoczenia, zewntrzne wskazwki,
ktre oddziauj na automatyczne procesy umysu. Wszyscy przyjmujemy cele lub
strategie, ktre uwaamy za wybrane wiadomie, a ktre w rzeczywistoci podsuwane
s z zewntrz bez naszej wiadomoci. Majc na uwadze podatno osb
zorientowanych na stan na wskazwki, Sander L. Koole i David A. Fockenberg
przeprowadzili seri eksperymentw[24], by zbada, czy negatywne bodce prymujce
silniej wpyn na osoby zorientowane na stan ni na te zorientowane na dziaanie. Po
wypenieniu kwestionariusza mierzcego orientacj i wykonaniu zadania na dodawanie
w ograniczonym czasie uczestnicy musieli poklasyfikowa sowa jako pozytywne lub
negatywne. Przed pojawieniem si tych sw na ekranie komputera wywietlano sowo
prymujce (pozytywne bd negatywne). Badani zwykle klasyfikowali sowa szybciej i
trafniej, kiedy sowo docelowe i sowo prymujce byy ze sob zgodne. Zgodnie z
hipotez naukowcw negatywne prymowanie w wikszym stopniu wpyno na wyniki
uczestnikw zorientowanych na stan co jest funkcj ich oglnej zalenoci od
wskazwek zewntrznych.
Ale to trzeci eksperyment rzuca wiato na to, jak orientacja na stan moe by
wzmacniana w prawdziwym yciu. Poow uczestnikw poproszono o
zwizualizowanie jakiego wymagajcego okresu ze swojego ycia, drugiej za poowie
polecono zwizualizowa przyjemne chwile. Uczestnicy wykonali inny test z
prymowaniem afektywnym, tym razem zawierajcy jednakow liczb pozytywnych i
negatywnych sw docelowych i bodcw prymujcych. Jak si spodziewano,
prymowanie negatywne prowadzio u uczestnikw zorientowanych na dziaanie do
ograniczania efektw prymowania, ponownie dziki ich zdolnoci do pomijania i
regulowania negatywnych wskazwek z otoczenia. Co jednak najwaniejsze, po
wizualizacji pozbawionego stresu, przyjemnego czasu ze swojego ycia ludzie
zorientowani na stan w mniejszym stopniu ulegali wpywowi negatywnych bodcw
prymujcych ni osoby zorientowane na dziaanie. Samo mylenie o szczliwym
czasie w swoim yciu obniyo ich podatno na negatywne wskazwki. Z jednej
strony ilustruje to, jak bardzo osoby zorientowane na stan wraliwe s na kontekst i jak
kontekst wpywa na ich uczucia i dziaania, z drugiej za pokazuje, e mog one sobie
pomc, zmieniajc skupienie uwagi w chwilach stresu. wiadoma zmiana kontekstu
wwczas pomylenie o beztroskim czy szczliwym momencie lub poszukanie w
razie potrzeby wsparcia w regulacji negatywnych emocji moe wystarczy, by
zorientowana na stan osoba obesza swoje potencjalne deficyty.
Jeli chodzi o branie w gar myli i uczu pierwszy krok w stron umiejtnego
przestawania osoby zorientowane na stan s w gorszej sytuacji w porwnaniu z tymi
zorientowanymi na dziaanie. Jeli wic widzisz siebie w profilu zorientowanych na
dziaanie, gratulacje! Masz przewag na starcie. Ale jeli nie, czytaj dalej; pokaemy
ci, jak moesz lepiej radzi sobie z tymi nieznonymi emocjami i mylami, nauczy si,
jak ustala wasne terminy i plany, i wyraniej sysze swj gos wewntrzny.
5.
RADZENIE SOBIE Z MYLAMI I EMOCJAMI

cieka kariery Lizabeth jest duga, pena zakrtw i zwrotw i zupenie niezwyka.
Lizabeth ma dzi szedziesit dwa lata i bya ju ratowniczk medyczn i specjalistk
od resuscytacji kreniowo-oddechowej, profesjonaln zawodniczk grajc we
frisbee, wacicielk orodka medycyny holistycznej i nauczycielk, a teraz jest
rolniczk, pisark i pszczelark. We wszystkich tych dziedzinach odnosia sukcesy,
wic jej schemat podejmowania nowych zaj niewiele ma wsplnego z porak.
Zawsze miaa bezbdne wyczucie, kiedy czas zrobi krok naprzd i odej, co
zawdzicza swoim rodzicom, zwaszcza ojcu, o ktrym mwi: Nauczy mnie, e
trzeba myle samodzielnie i by przedsibiorczym. Dziki temu potrafiam rozpozna,
czy praca mnie cieszy, czy przestaa by dla mnie wana. Zawsze miaam poczucie
wolnoci, e mog zaj si czym innym, nie czuam presji, by cign co dalej,
kiedy uznaam, e nie sprawia mi to ju radoci lub nie jest warte mojego czasu i
wysiku. Lizabeth jest najstarsza z czworga rodzestwa i wspomina swoje
dziecistwo jako ciepe i wspierajce. Miaa poczucie bezpieczestwa, czua si
kochana zarwno przez rodzicw, jak i dziadkw, i kademu z nich zawdzicza inne
mocne strony. Ojciec by praktycznym, pewnym siebie self-made manem, matka
nauczya j ufa intuicji, a babcia entuzjastycznie jej kibicowaa. Z okresu dorastania
wkroczya w doroso jako osoba nie tyle wolna od problemw, ile wierzca w
siebie i swj instynkt.
W historii Lizabeth wida, e jej cele zawsze miay charakter wewntrzny
wypyway z niej samej, a nie z jakiego zewntrznego rda i okrelane s przez
wikszy, nadrzdny cel wyraajcy jej filozofi yciow: Towarzyszyo mi
przekonanie, e mam si rozwija i zdobywa wiedz przez cae ycie. Podejmowanie
nowych prac, pozostawanie w nich dopty, dopki byo mi to potrzebne, by potem
ruszy dalej, byo przy takim przekonaniu waciwie koniecznoci. Przestawanie
uwaa Lizabeth za niezbdn umiejtno yciow: Za kadym razem, kiedy co
zarzucaam, pozwalao to na otwarcie kolejnych drzwi. Kade nastpne zajcie byo
kolejnym, lepszym krokiem w moim rozwoju osobistym. Naprawd podoba mi si to,
kim staam si w yciu, i uwaam, e cz tej edukacji polega na tym, eby wiedzie,
kiedy wycofa si z czego, co przestao mi suy. Myl, e przestawanie wymaga
odwagi; skok naprzd nie zawsze jest atwy. Lubiam zmusza si do wysiku zmiany
sposobu bycia.
Porzucajc jedn rzecz, nie zawsze od razu wiedziaa, co dalej. Nie powiem,
ebym nie miaa adnych obaw, ale kiedy podejmuj decyzj, co robi dalej, staram si
utrzyma strach i wtpliwoci w ryzach. Mam nadziej, e nie zakrawa to na arogancj
czy egocentryzm. Szanuj wasne ciao i umys, podoba mi si to, e z rozmachem id
przez ycie. Nie oznacza to, e Lizabeth nigdy nie rozmyla nad swoimi wyborami.
Czsto intuicja podpowiada mi, jak podj decyzj i przystpi do dziaania. Jeli
decyzja wymaga czego wicej, nie spiesz si i rozwaam j na spokojnie.
Jak przyznaje, byo jej atwiej dokonywa zmian w yciu, poniewa do czterdziestki
nie wysza za m. Stracia jedno dziecko, a potem ci, co pozbawio j szans na
macierzystwo. Lizabeth ywi jednak nadziej, e nawet gdyby miaa wicej
zobowiza osobistych, nie zabrakoby jej odwagi, by zrobi krok naprzd, kiedy
uznaaby to za dobry pomys. Mimo to decyzj o wyjciu za m uwaa za
najwaniejsz w yciu: Poniewa zmiany przychodz mi tak atwo, zobowizanie si
do czego na reszt ycia byo wspaniaym i pouczajcym dowiadczeniem. Razem z
mem prowadz gospodarstwo biodynamiczne i robi to od dziesiciu lat.
Jej zdolnoci do przekierowywania energii nie naley jednak myli z brakiem
wytrwaoci, jak bowiem widzi to Lizabeth, przestawanie z powodu braku siy, by
doprowadzi co do owocnego zakoczenia, to sabo charakteru. Przysaa e-mail,
ktry warto przytoczy: Alternatyw dla przestawania jest nieustpliwa determinacja,
by jecha na tym koniu tam, dokd podr bdzie najowocniejsza. Trwa w tym
deniu, chyba e a) dotrze si tam, b) podr tam przestanie by rzecz suszn lub c)
okae si, e zmierzasz do lepszego miejsca. Niezalenie od determinacji dwa z tych
trzech celw podry pocigaj za sob zarzucenie pierwotnych zamiarw. Na mojej
licie nie ma d) poniewa jest za trudno ani e) poniewa byo za duo przeszkd na
drodze.
Bezpieczne przywizanie Lizabeth, jej zdolno do radzenia sobie z emocjami i
zaufanie do wasnej intuicji pokrywaj si z wieloma cechami wrodzonego talentu do
przestawania. Lizabeth ma szczcie, e wyniosa z domu nie tylko poczucie wasnych
moliwoci, lecz take autonomii, zdolnoci do samodzielnego wyznaczania sobie
celw, a w razie potrzeby rwnie odangaowywania si od nich. Byy to jednak cele
wewntrzne, wynikajce zarwno z jej biecych, jak i dugoterminowych potrzeb, i
kiedy si dezaktualizoway, bya w stanie z nich zrezygnowa. Miaa rwnie zdolno
do samouspokajania i radzenia sobie z uczuciami w obliczu niepokoju zwizanego ze
zmian, ktra przypominaa czasem swobodne spadanie.
Przestawania mona si jednak nauczy, a umiejtnoci podszlifowa, o czym si
wkrtce przekonamy.

Inteligencja emocjonalna i samowiedza


Na samoregulacj oraz inne kompetencje o kluczowym znaczeniu zarwno dla
umiejtnego przestawania, jak i dla umiejtnego wyznaczania celw mona spojrze
take w kontekcie tego, co John D. Mayer i Peter Salovey nazwali inteligencj
emocjonaln[25]. Na pierwszej wersji ich teorii opiera si niezwykle popularna
ksika Daniela Golemana[1] pod takim wanie tytuem, ktra odbia si szerokim
echem w kulturze, cho sami badacze[2] publicznie odcili si od oglnikowego
podejcia owego tomu i zawartych w nim generalizacji. Dla uproszczenia jako e
niniejsza ksika traktuje o przestawaniu i szczeglnym zestawie umiejtnoci, ktre s
do tego potrzebne bdziemy si trzyma ich definicji inteligencji emocjonalnej. Jest
to zdolno do postrzegania emocji, dostpu do nich i takiego ich aktywowania, by
towarzyszyy myleniu; zdolno do rozumienia emocji i posiadanie emocjonalnej
wiedzy, ktre pozwalaj regulowa emocje i sprzyjaj rozwojowi emocjonalnemu oraz
intelektualnemu. Mayer i Salovey podsumowuj swj opis tak: Definicja ta czy w
sobie idee, e emocje mog sprzyja lepszemu myleniu oraz e mylc o emocjach,
wykorzystujemy inteligencj[3].
Inteligencja emocjonalna nie tylko pomaga w radzeniu sobie z emocjami, lecz take
pozwala na ich wiadom regulacj, zwikszajc w ten sposb nasz zdolno do
mylenia i przewidywania, co nas uszczliwi a nie jest to, jak ju widzielimy,
generalnie najmocniejsza strona naszego gatunku. Dziki rozwijaniu wasnej
inteligencji emocjonalnej atwiej nam bdzie z jednej strony porusza si w gszczu
emocji i uczu zwizanych z ocen celw i aspiracji, a z drugiej upora si z
emocjonalnymi skutkami rezygnacji z czego, na czym jak sdzilimy nam zaleao.
Zastanwmy si najpierw, jak dzieci ucz si radzi sobie z emocjami, a w
szczeglnoci z afektem negatywnym. Poniewa wszystko to dzieje si we wczesnym
dziecistwie[4], posuymy si przykadem zaczerpnitym z ksiki lekarza Daniela J.
Siegela i pedagog Mary Hartzell Parenting from the Inside Out. Kto, kto jest
rodzicem, wietnie zna ten scenariusz, a kto nie jest, zrozumie go bez problemu, bo sam
by kiedy dzieckiem. W czci zatytuowanej The accelerator and the brakes (Peda
gazu i hamulce) Siegel i Hartzell sigaj po metafor samochodu, aby wyjani, w jaki
sposb kora przedczoowa mzgu ksztatowana jest przez dowiadczenie.
Rodzicielskie tak jest w tej metaforze pedaem gazu, nie hamulcem, a zdolno
dziecka do rozwoju regulacji emocjonalnej jest sprzgem. Wyobramy sobie dziecko
pene energii i na tyle due, aby mwi, czego chce, i podejmowa dziaania.
Pozytywny afekt nadawany przez rodzicielskie tak komunikuje entuzjazm i
potwierdza ekscytacj oraz poczucie Ja dziecka, daje mu te przyzwolenie do
eksplorowania. Natomiast sowo nie jest mechanizmem hamujcym, doujcym,
poniewa sprawia, e dziecko poczuje si smutne i zablokowane. Podczas gdy tak
wytwarza pozytywn emocj, nie skutkuje negatywn. W idealnej sytuacji rodzic mwi
nie, poniewa dziecko chce zrobi co niebezpiecznego, niezdrowego czy
nieodpowiedniego; w najlepszym ze wiatw dostrojony rodzic odciga dziecko od
niedopuszczalnej czynnoci (wspinanie si po regale z ksikami, rzucanie klockami w
rodzestwo), wyjania dlaczego, a nastpnie uznajc potrzeb dziecka do
spoytkowania energii i zajcia si czym przekierowuje je na jakie inne,
odpowiednie zajcie (na przykad gr w pik na wieym powietrzu). W tym
scenariuszu dziecko uczy si, jak posugiwa si swoim emocjonalnym sprzgem.
Nie jest to niestety jedyny scenariusz. S i tacy rodzice, ktrzy mwi nie tylko
dlatego, e maj tak moliwo kontroluj dla samego kontrolowania i ktrzy
zawstydzaj dziecko za emocjonaln reakcj, czy bd to zy, czy napad zoci, uczc je
w ten sposb, e takie uczucia nie zasuguj na szacunek lub e wszelkie reakcje s
wstydliwe. (Wyobra sobie z perspektywy dziecka wpyw sw rodzica: Ju ja ci dam
powd do paczu). Siegel i Hartzell opisuj, co si dzieje, kiedy paczcy chopiec
lub dziewczynka widzi, e jego/jej zy z frustracji budz zo w rodzicu, jako
toksyczn sytuacj przypominajc prb jazdy samochodem z wcinitym pedaem
gazu i hamulca jednoczenie. Podobnie dzieci, ktrych rodzice nie stawiaj granic
ignoruj pod tym wzgldem dziecko lub zawsze mwi tak rwnie nie ucz si
emocjonalnej regulacji.
Dlatego nie wszyscy maj rwne szanse na polu inteligencji emocjonalnej. Niektrzy
z nas wynieli z domu wiksze jej zasoby ni inni oni wchodz z dziecistwa w
doroso ubosi w tej dziedzinie. Niemniej zrozumienie, jakie dokadnie umiejtnoci
skadaj si na inteligencj emocjonaln, moe pomc kademu z nas okreli zarwno
swoje mocne, jak i sabe strony.
Pierwsza i najnisza ga inteligencji emocjonalnej rozpoczyna si od zdolnoci
niemowlcia do rozpoznawania pozytywnych i negatywnych emocji i obejmuje
zdolno do:

identyfikowania emocji u siebie,


identyfikowania emocji u innych ludzi,
precyzyjnego wyraania emocji,
odrniania midzy szczerym i nieszczerym, precyzyjnym i nieprecyzyjnym
wyraaniem emocji.

Ta cz teorii jest stosunkowo prosta. Stopie rozwoju tych zdolnoci uwidacznia


si wyranie we wszystkich naszych relacjach, w domu, w pracy i w wiecie w ogle.
Na kady nasz cel majcy jaki kontekst spoeczny wpywa to, jaki poziom tych
umiejtnoci reprezentujemy i jak wietnie je opanowalimy.
Druga ga inteligencji emocjonalnej obejmuje zdolno do wykorzystywania
emocji do wspomagania mylenia i dziaania, to jest:

zdolno do wykorzystywania emocji przy ustalaniu priorytetw w myleniu;


zdolno do wykorzystywania emocji jako czynnika wspomagajcego osd,
ocen i pami;
zdolno do rozumienia zmian nastroju i radzenia sobie z nimi (optymizm i
pesymizm), umoliwiajc rozwaanie wielu rnych punktw widzenia;
wykorzystywanie stanw emocjonalnych do przyjmowania nowych podej do
rozwizywania problemw.

Stopie rozwoju tej grupy konkretnych umiejtnoci bezporednio wpywa na to, jak
dobrze idzie nam przewidywanie i prognozowanie wasnych uczu. Zdolno do
wykorzystywania emocji do wspomagania mylenia o przyszych zdarzeniach jest
niezwykle przydatna, kiedy postanawiamy dy do jakiego celu bd z niego
zrezygnowa. Nie mona zapomina, e jak wynika z prac Daniela Gilberta i
wspautorw, prognozowanie nie jest, z rnych powodw, mocn stron ludzkiej
natury. Im bardziej jestemy inteligentni emocjonalnie, tym dokadniej nasze wybory
bd odzwierciedla to, czego naprawd chcemy. Zrozumienie swoich nastrojw i
dostrzeenie, e emocje s czci mylenia, a nie jego przeciwiestwem rwnie
stanowi przeciwwag dla nadmiernego optymizmu i innych opisanych wczeniej
bdw w myleniu. Podobnie zwrcenie uwagi na jak emocj negatywn (na
przykad uwiadomienie sobie, e pochodzi z zewntrznej wskazwki) pomaga nam
zatrzyma si i rozway nasze decyzje w inny sposb. Zrozumienie zwizku midzy
tym, co czujemy, a tym, co mylimy, przydaje si we wszystkich aspektach wyznaczania
celw, a take umiejtnego przestawania.
Trzecia ga inteligencji emocjonalnej jest bardziej zniuansowana i dotyczy
zoonej roli, jak emocje odgrywaj w procesie podejmowania decyzji zarwno na
poziomie wiadomym, jak i niewiadomym, niezalenie od tego, czy postanawiamy
wyznaczy sobie jaki cel, trwa w deniu do niego, czy te zrezygnowa. Dziki tym
procesom rozumienia i analizowania swoich emocji zdobywamy z kolei wiedz
emocjonaln o zdarzeniach, sytuacjach i ludziach w naszym yciu. S to nastpujce
zdolnoci, od najprostszych do najbardziej zoonych:

zdolno do nazywania emocji i rozumienie relacji midzy sowami a uczuciami;


zdolno do interpretacji emocji;
zdolno rozumienia zoonych lub mieszanych emocji;
zdolno przewidywania prawdopodobnych zmian stanw emocjonalnych.

Ta cz teorii podkrela, e wiedza emocjonalna w bardzo duym stopniu zaley od


naszej zdolnoci rozpoznawania, co dokadnie czujemy. Czasami do atwo potrafimy
nazwa jak emocj, poniewa sytuacja jest stosunkowo prosta i nietrudno dostrzec
przyczyn i emocjonalny skutek. Na przykad nasz przyjaciel przeprowadza si daleko
albo umiera nasz kot i jestemy smutni; boimy si, e nie dotrzymamy terminu projektu,
poniewa mamy opnienia; jestemy li, poniewa transakcja, nad ktr pracowalimy
od miesicy, nie dosza do skutku nie z naszej winy.
Czasami jednak trudno zidentyfikowa, co dokadnie czujemy. Zwolnienie z pracy
moe pocztkowo wywoa gniew, ktry potem moe przej w wstyd, bezradno lub
smutek. Ktnia z partnerem moe sprawi, e bdziemy si czuli wciekli i
sfrustrowani, ale zarazem moemy te czu si winni lub smutni. Niekiedy jednoczenie
mog zalewa nas fale rnych uczu, utrudniajc rozeznanie, co i dlaczego czujemy;
ten emocjonalny galimatias sprawia, e nie jestemy pewni, jak zareagowa.
Wedug teorii inteligencji emocjonalnej nazywanie i rozpoznawanie tego, co
czujemy, jest pewn umiejtnoci i to tak, w ktr nie kady zosta wyposaony. W
badaniu przeprowadzonym przez Lis Feldman Barrett i wsppracownikw[5]
przyjto hipotez, e osoby, ktre potrafi precyzyjniej rozrnia emocje, bd lepiej
umiay regulowa emocje negatywne ni osoby, ktre maj tendencj do mylenia o
swoich dowiadczeniach emocjonalnych w duo mniej wyrafinowany sposb.
Niektrzy ludzie, jak pisz badacze, myl o swoich emocjach w jednym wymiarze
nieprzyjemneprzyjemne; inni natomiast dokonuj precyzyjniejszych rozrnie w
obrbie poszczeglnych uczu i pomidzy nimi. Zdolno rozpoznawania emocji i ich
poprawnego nazywania (na przykad odrnianie zaenowania od wstydu i rozumienie,
jak odczuwa si kade z nich) ley u podstaw inteligencji emocjonalnej i odrnia tych,
ktrych cechuje bardziej zniuansowane i szczegowe rozumienie wasnych uczu, od
tych, ktrzy takiego rozumienia nie przejawiaj. Badacze przyjli hipotez, e osoby o
bardziej subtelnym pojmowaniu wasnych emocji negatywnych bd potrafiy z
wiksz atwoci je regulowa i wymyla konkretne strategie radzenia sobie z
konkretnymi uczuciami.
Uczestnicy badania Barrett i jej zespou prowadzili przez dwa tygodnie codzienne
zapiski na temat swoich najbardziej intensywnych przey emocjonalnych, zarwno
pozytywnych, jak i negatywnych, a take prb regulowania negatywnych uczu.
Hipoteza zostaa potwierdzona: osoby, ktre celniej rozrniay wasne uczucia,
potrafiy sprawnie i skutecznie regulowa negatywne emocje. Ten aspekt inteligencji
emocjonalnej stanowi ogromny atut, jeli chodzi o zaangaowanie si w cel, co
wielokrotnie widzielimy w tej ksice. Radzenie sobie z negatywnymi emocjami (w
odrnieniu od ich tumienia) jest jednym z filarw umiejtnego przestawania.
Ostatnia ga inteligencji emocjonalnej, zdolno do regulowania emocji i
wykorzystywania ich do wspomagania rozwoju emocjonalnego i intelektualnego,
rwnie ma zasadnicze znaczenie dla umiejtnego przestawania i obejmuje zdolno
do:

otwartoci zarwno na uczucia przyjemne, jak i nieprzyjemne;


angaowania si w emocje bd odczania si od nich zalenie od ich
uytecznoci;
monitorowania emocji w odniesieniu do siebie i innych;
moderowania emocji, zarwno pozytywnych, jak i negatywnych, bez tumienia
lub przeceniania informacji, ktre ze sob nios.
To wanie tutaj najsilniej zaznacza si aspekt inteligencji w omawianej teorii.
Ostatnia ga odnosi si do wykorzystywania emocji i rozumienia emocjonalnego do
ksztatowania obrazu siebie, swoich decyzji i pooenia. Otwarto na emocje jest
kluczem do tego procesu cho niekoniecznie musi by on przyjemny czy bezbolesny
oraz do opanowania sztuki przestawania. Czwarta ga inteligencji emocjonalnej
obejmuje mylenie o myleniu i mylenie o odczuwaniu i stanowi konieczny element
zdolnoci do przestawania opisywanej w tym rozdziale. Poniewa odangaowanie od
celu polega na odangaowaniu myli i uczu, inteligencja w tym procesie jest
ogromnym plusem. Nosi to wymyln nazw metapoznanie, ale wszystko sprowadza
si do tego, by umie rozpozna, co si czuje i myli w danym momencie procesu. W
dalszej czci ksiki zajmiemy si tym, jak podwyszy swj poziom inteligencji
emocjonalnej.

akocie i ty[6]

Nauka radzenia sobie z emocjami jest cile powizana ze zdolnoci regulowania


impulsw, czyli innymi sowy odraczania natychmiastowej gratyfikacji na rzecz innego
celu. Tu wanie pojawiaj si nasze rdtytuowe akocie.
W synnym eksperymencie z lat szedziesitych ubiegego wieku Walter Mischel i
wsppracownicy poddali testowi du liczb czterolatkw dzieci wykadowcw,
doktorantw i pracownikw Uniwersytetu Stanforda. Dzieci prowadzono do
pomieszczenia, gdzie badacz mwi im, e maj siedzie przy biurku, na ktrym sta
talerz z jedn piank. Dzieci mogy zje piank, ale mwiono im, e dostan drug,
jeli poczekaj, a badacz wyjdzie i wrci. Miay zadzwoni dzwonkiem, jeli
postanowi zje piank od razu. Badacz wychodzi na pitnacie minut, ca
wieczno dla kogo, kto ma zaledwie cztery lata i co kuszco pysznego przed nosem.
Niektre z tych eksperymentw sfilmowano; ogldanie, jak ci bardzo mali ludzie
mcz si z decyzj, to dowiadczenie jednoczenie zabawne i przejmujce. Cz
dzieci po prostu ulegaa pokusie i rezygnujc z moliwej nagrody, od razu pakowaa
smakoyk do buzi, zanim jeszcze badacz zdy doj do drzwi. Inne wierciy si,
tsknie gaskay piank, lizay j z wierzchu, marszczyy brwi z wysiku, by w kocu
jednak ulec pokusie. Ale okoo 30% dzieci udao si doczeka do koca krciy
sobie wosy, mitoliy ubrania, kady gow na biurko lub zakryway domi twarz,
rozpaczliwie prbujc zaj si czym innym do czasu, a otworz si drzwi i wrci
badacz i dosta drug piank.
Eksperyment z piank trafi do psychologicznej galerii saw dziki temu, e zesp
Mischela przeledzi pniejsze losy tych czterolatkw, kiedy byy ju pod koniec
wieku dorastania. Na podstawie relacji rodzicw, wynikw i ocen z testw SAT
(Scholastic Aptitude Test), profilw psychologicznych i innych danych naukowcy
odkryli, e maa grupka, ktra zdoaa oprze si pokusie zjedzenia jednej pianki i
odroczy gratyfikacj, po latach dysponuje zupenie innym zestawem umiejtnoci ni
jej rwienicy, ktrzy si na piank zakomili. Okazuje si, e dzieci, ktre byy w
stanie powstrzyma si w przedszkolu, jako nastolatki w pnej fazie dorastania
czciej przejawiay samokontrol podczas przeywania frustracji, byy bardziej
inteligentne i skupione, mniej podatne na rozpraszanie, kiedy prboway si
skoncentrowa, rzadziej ulegay impulsom. Byy osobami, ktre planuj, potrafi
myle perspektywicznie, koncentrowa si oraz kierowa si i posugiwa
racjonalnymi argumentami, w przeciwiestwie do dzieci, ktre nie potrafiy odroczy
gratyfikacji. Badacze stwierdzili, e zwizek midzy zachowaniem odraczajcym w
przedszkolu a kompetencjami nastolatkw moe po czci odzwierciedla dziaanie
kompetencji w zakresie konstrukcji poznawczych. W zwizku z tym cechy lece u
podstaw skutecznego samorzutnego odraczania w wieku przedszkolnym mog by
kluczowymi skadnikami rozszerzonego konstruktu inteligentnego zachowania
spoecznego, ktry obejmuje zarwno spoeczn, jak i intelektualn wiedz oraz
kompetencje w zakresie radzenia sobie i rozwizywania problemw[7].
Zadaj wic czteroletniej lub czteroletniemu sobie (ona lub on nadal gdzie tam jest)
takie pytanie: Czy signaby/signby po piank, czy poczekaaby/poczekaby?
Albo jeszcze lepiej, zapytaj swoje dorose Ja, co prawdopodobnie zrobisz w obliczu
testu pianki (zamiast akocia moesz podstawi dowoln rzecz); czy naleysz do tych,
ktrzy poczekaj na plon, czy po prostu ulegniesz pokusie?

Spis inwentarza

Znajd chwil, by odpowiedzie na zamieszczone niej pytania. Ju samo


zastanowienie si nad odpowiedziami pozwoli ci lepiej uzmysowi sobie, jak
wygldaj twoje zdolnoci zwizane z przestawaniem.

Czy zwykle skupiam si na duszej perspektywie, czy te szybko sigam po


krtkoterminowe rozwizanie, kiedy czuj si sfrustrowana/ /sfrustrowany?
Jak reaguj, kiedy sprawy tocz si le? Czy atwo, czy trudno mi radzi sobie z
wasnymi emocjami?
Czy podejmowanie dziaania jest dla mnie atwe, czy trudne?
Jak dobrze rozpoznaj u siebie wpyw uczu na mylenie?
Czy zwykle reaguj silniej na negatywy czy pozytywy w yciu?
Jak czsto krytykuj siebie?
Czy szukam wsparcia w chwilach stresu, czy zwykle przechodz je samotnie?
Jak dobrze odczytuj sytuacje i uczucia innych ludzi? Jak dobrze rozpoznaj, co
akurat czuj?

Rozwijanie zdolnoci do przestawania

Umiejtne przestawanie przydaje si nie tylko wtedy, kiedy trzeba wycofa si z


sytuacji czy przedsiwzi, ktre przestay suy naszym potrzebom. Cho moe
wydawa si to paradoksalne, zdolno do przestawania jest rwnie wana po utracie
pracy czy rozpadzie zwizku, co pokazuj ponisze historie.
Jack tylko raz wczeniej straci prac, przed wielu laty, kiedy by tu po trzydziestce,
mia on, ale jeszcze nie mia dzieci. Pamita, e by wcieky, poniewa przeoeni
powiedzieli mu, e musi ubiega si o awans w dziale relacji korporacyjnych, by
wykaza lojalno wobec firmy i ugruntowa swoj pozycj jako przyszy gracz.
Bardzo lubi swoj nisz w firmie i codzienny porzdek zaj, ale wyranie
zakomunikowano mu, e nie utrzyma si, jeli nie pokae szefom prawdziwej ambicji.
Zrobi wic, jak mu kazano, i po niespena roku zosta zwolniony. Po tylu latach twarz
nadal ciemnieje mu ze zoci, kiedy opowiada t histori.
Utrzyma si jednak sze lat i dziki umiejtnociom poszukiwanym na rynku pracy
znalaz zatrudnienie gdzie indziej. Najstarszy z pitki rodzestwa jeden z czterech
braci wychowa si w rodzinie, w ktrej panowa kult rywalizacji sportowej i
wytrwaoci. W nastpnej pracy spdzi siedemnacie lat, co w kulturze dzisiejszej
Ameryki wyglda na przeytek z innej epoki. Od czasu do czasu pojawiay si pewne
sygnay, e sytuacja Jacka moe si zmieni brana nie rozwijaa si ju w takim
tempie jak wtedy, gdy zaczyna prac, pojawia si nowa konkurencja i nowa ekipa
kierownicza ale Jack czu si do bezpiecznie. Wiedzia, e jest dobry w tym, co
robi, a gwatowne zmiany nie leay w jego naturze, trzyma si wic swojego
stanowiska. Potem kierownictwo przyjo do dziau kogo duo modszego i z duo
nisz pensj ni Jack. P roku pniej Jack zosta bezceremonialnie wyprowadzony
najpierw ze swojego gabinetu, a potem z budynku, przez hol, ktrym przechodzi
kadego ranka i wieczora przez siedemnacie lat.
Jack nie mia wtpliwoci, i zwolniono go dlatego, e by starszy i wicej zarabia.
Powanie rozwaa wytoczenie procesu, ale zawaha si, kiedy powiedziano mu, e
samo doprowadzenie do rozprawy sdowej moe potrwa nawet dwa lata. By zy i
rozalony i nie mg przesta myle o tym, jak zosta potraktowany i e w tej sytuacji
wytoczenie procesu byoby waciwym posuniciem. Ale po naradach z rodzin i
przyjacimi Jack uwiadomi sobie, e przez proces utknby w miejscu, w ktrym si
znalaz, e wszystko krcioby si wok faktu zwolnienia z pracy. Czy naprawd
chcia tak y? Nigdy nie zostawia niczego wanego w yciu, teraz jednak byo
oczywiste, e musi zostawi to, co si zdarzyo.
Jack mia poniekd szczcie, jak sam mwi: Nie mam szczeglnych skonnoci do
ruminowania, kiedy wic doszedem do wniosku, e musz to zostawi za sob,
zabraem si za planowanie innych rzeczy. Tak naprawd nie wiedziaem, dokd mnie
to zaprowadzi, ale ju samo odejcie od tej sytuacji i rozmawianie o innych
moliwociach postawio mnie z powrotem na nogi. Wtedy nie mylaem, e co
rzucam, ale tak wanie w rzeczywistoci byo. Aby ycie mogo toczy si dalej,
musiaem opuci miejsce, w ktrym znajdowaem si przez te wszystkie lata nie
dlatego, e zostaem zwolniony, ale dlatego, e postanowiem zostawi to wszystko za
sob. Brzmi to jak gierka umysowa, ale doprawdy ni nie bya przerywa i dodaje:
By moe miaem i mam nieco wygrowane mniemanie o sobie, zbudowane pewnie na
wietnym wyksztaceniu i kilku prestiowych stanowiskach schlebiajcych mojemu
ego. Kiedy wic zostan zwolniony, z czasem najprawdopodobniej uznam, e to nie
moja strata, e to firmie bdzie mnie brakowao bardziej ni mnie firmy, e spadn na
cztery apy gdzie, gdzie pewnie bdzie lepiej.
Mwi on oczywicie o odangaowaniu afektywnym i poznawczym. Decyzja, eby
nie wytacza procesu, i uwiadomienie sobie, e w przeciwnym razie utknby w
miejscu, kontrastuj z wieloma przypadkami rozwodw, w ktrych ludzie praktycznie
tkwi w martwym punkcie przez dugie lata, poniewa uwaaj, e powinni wytrwa i
wygra.
Delia rwnie musiaa podj trudn decyzj. Jako matka czwrki dzieci miaa to
szczcie, e przez prawie dwadziecia lat moga pracowa zdalnie dosownie nie
wychodzc ze swojej kuchni w firmie zajmujcej si wysykow sprzeda
ekologicznych akcesoriw dziecicych. Firma bya pomysem jej koleanki. Delia na
pocztku pomagaa jej nieodpatnie, ale bya szczerze przekonana do samej idei takiej
dziaalnoci; potem zacza otrzymywa wynagrodzenie godzinowe. W miar rozwoju
firmy wzrastao zaangaowanie Delii. Z czasem zacza jej przeszkadza rozbieno
midzy tym, ile wnosi w dziaalno, a tym, ile zarabia. Miaa jednak problem z
upominaniem si o swoje i czua si rozdarta, kiedy trzeba byo si czego domaga:
Nie wiedziaam, jak odnale si w tej sytuacji mwi. Bardzo lubiam t prac,
ludzi, cele waciwie wszystko ale jednoczenie czuam si wykorzystywana. Nie
wiedziaam, jak upomina si o to, co mi si naley, ani jak odmawia. Stawiaam na
lojalno i wytrwao, angaowaam si dalej, zamiast wycofa si i wyznacza
granice. Naprawd nie wiedziaam, co robi. Nic dziwnego, e jej stosunki z
koleank i zarazem szefow staway si coraz bardziej napite.
Na koniec doszo do tego, e Delia rozchorowaa si ze stresu spowodowanego
nierozwizanym konfliktem. Liczne badania dowodz, e choroba ze zmartwienia lub
stresu nie jest jedynie figur retoryczn, ale zdarza si jak najbardziej dosownie.
Ostatecznie Delia zrezygnowaa z pracy, ale tylko dlatego, e naciska na to jej lekarz.
Nadal zastanawia si nad bilansem zyskw i strat tego dowiadczenia, ale teraz wie, e
na przyszo musi mie w swoim zestawie umiejtnoci rwnie zdolno do
przestawania.
Zdolno do przestawania nawet w sytuacji czy okolicznociach, do ktrych si
nie przyczynilimy jest jednym ze sposobw odzyskiwania kontroli nad wasnym
yciem.

Przerwanie ruminacji

Historia Rity pokazuje od innej strony, dlaczego czasami trudno przesta. Razem z
dobr znajom pracowaymy nad zaoeniem nowej organizacji non profit wyjania
kobieta. Pocztki byy naprawd ekscytujce burze mzgw, opracowywanie misji
i planw, zarwno samej organizacji, jak i jej dziaania, kadzenie podwalin, dziaania
promocyjne i naganianie sprawy. Czuam si fantastycznie, poniewa w kocu
mogam wykorzysta wszystkie swoje umiejtnoci, ktre zgromadziam i
wyszlifowaam w cigu dwudziestu lat pracy w korporacji, z poytkiem dla jakiego
wikszego celu ni zwikszanie poziomu sprzeday. Ale po trzech latach zdaam sobie
spraw, e staam si kim w rodzaju ebraka non profit, e ebrz o pienidze od
firm, ktre niby wspieraj nasz spraw, ale tak naprawd niczego waciwie nie chc
nam da. Sytuacji nie uatwia oczywicie fakt, e by to czas recesji i ci w
wydatkach przedsibiorstw na cele charytatywne.
Rita opisuje, jak pogorszyo si jej ycie zawodowe. Znajoma bya moj szefow i
niewtpliwie sama bya te zdoowana i sfrustrowana, ale uwaaa, e gdybym tylko
bardziej si staraa, mogoby si uda. Cisna mnie mocno i nie suchaa moich relacji
ze spotka, na ktrych mwiam swoje i umiechaam si, a ci po drugiej stronie stou
te si umiechali i skadali obietnice, za ktrymi nie szy adne czeki. Ca win
zrzucaa na mnie.
Rita chciaa zrezygnowa, ale wahaa si: Niepoddawanie si zawsze byo moj
specjalnoci. Czuam, e jestem winna organizacji i szefowej cignicie tego dalej. W
kocu zaczo brakowa mi paliwa, ale ilekro mylaam o odejciu, dopada mnie
niepokj. W tyle gowy cigle miaam te wszystkie historie osb, ktre nie mogy
znale nowej pracy po odejciu z poprzedniej straszne opowieci o ludziach latami
szukajcych zatrudnienia. Policzyam, jak wygldayby finanse rodziny bez moich
dochodw, i dalej trzymaam si pracy. Nie mogam przesta myle o najgorszych
moliwych scenariuszach, nawet w nocy. Utknam bez reszty.
Jest rnica midzy zastanawianiem si nad tym, co zdarzyo si w naszym yciu
czy bdzie to jaka przeciwno, przeszkoda, czy oczywista poraka a ruminowaniem
tego. Ruminacja jest czym biernym, tworzy zamknit ptl obrazw, uczu i myli
skupionych wycznie na negatywach, skutecznie uniemoliwiajc nam
przeformuowanie wizji, wymylenie rozwiza i podjcie dziaania. To zamknity
pokj w umyle bez okien i drzwi. Wikszo z nas znalaza si kiedy, przynajmniej
chwilowo, w potrzasku tej ciemnej nocy duszy; dla niektrych jest to jednak problem
chroniczny.
Z bada wynika, e kobiety ruminuj czciej ni mczyni[8], cho nie wiadomo
dokadnie, dlaczego tak jest. Susan Nolen-Hoeksema i Benita Jackson sugeruj, e
skonno kobiet do ruminowania moe by odzwierciedleniem tego, e maj bardziej
stresujce ycie ni mczyni (obowizki wychowawcze, wiksze obcienie
zwizane z penionymi rolami itp.), moe te odzwierciedla sposb socjalizacji
kobiet. Badania dowodz[9], e matki zwykle ucz swoich malekich synw
powciga i tumi emocje, po czci dlatego, e czsto s bardziej marudni ni
niemowlta pci eskiej. Niewtpliwie pewn rol odgrywaj rwnie normy
kulturowe, ktre wymagaj od mczyzn nieokazywania negatywnego afektu, zwaszcza
paczliwoci, bo jest to oznaka saboci. Poza tym matki rozmawiaj z crkami[10] o
emocjach w ogle, a w szczeglnoci o smutku, wczeniej i duo czciej ni z synami.
Nolen-Hoeksema i Jackson[11] po przeprowadzeniu serii bada odkryy, e na to,
dlaczego kobiety ruminuj czciej ni mczyni, skada si kilka czynnikw. Po
pierwsze, w porwnaniu z mczyznami kobiety zwykle uwaaj, e emocje negatywne
(strach, smutek i zo) trudniej kontrolowa, a w rezultacie maj wicej problemw z
ich kontrolowaniem. Przekonanie to moe by wzmacniane przez powszechny w
kulturze pogld, e kobiety s z natury bardziej emocjonalne od mczyzn. Po drugie,
kobiety s socjalizowane w taki sposb, by czuy si odpowiedzialne za emocjonalny
ton relacji, co wedug hipotezy badaczek moe sprawia, e kobiety czujnie
obserwuj wasne stany emocjonalne jako barometr stanu swoich zwizkw, co
przyczynia si do ruminacji. Do wikszej ruminacji moe wreszcie skania kulturowe
przekonanie, e kobiety maj mniejsz ni mczyni kontrol nad wanymi
wydarzeniami w yciu. Niezalenie od tego, jakie przyczyny za tym stoj, kobiety
powinny zwraca szczegln uwag na to, jak ruminacja pojawia si w ich yciu i jak
wpywa na ich zdolno do umiejtnego przestawania.
Przy ruminacji potrzebne jest otwarcie okien i drzwi, a jeli kto utkn w jakim
schemacie, wiele moe da uzyskanie wsparcia. Spotkaj si z przyjacimi, ktrych
opinii moesz zaufa, i porozmawiaj z nimi o swojej sytuacji; posuchaj, jak widz
twoje pooenie, i sprbuj skierowa myli na co innego. Rzecz jasna, take dobry
terapeuta moe pomc ci wysi z karuzeli ruminowania. Skup si na przerwaniu
ruminacyjnej ptli za pomoc nowych myli, a nie tylko odwracania uwagi. Pamitaj,
e mwienie sobie, eby si nie martwi, to w gruncie rzeczy sposb na zaproszenie
zmartwie na duej. wiadomie skupiaj si na pozytywnych wskazwkach i zmuszaj
si do dziaania, choby nawet miao to by tylko sporzdzenie listy, co planujesz
zrobi, by wyrwa si z ptli. Z bada laboratoryjnych jasno wynika, e
wizualizowanie wesoego i beztroskiego wydarzenia ze swojego ycia rwnie moe
pomc w poradzeniu sobie z ruminacj.
Uwiadom sobie, w jaki sposb ukadasz negatywne karty i sporzd list swoich
zmartwie. Posortuj je: ktre s prawdopodobne, a ktre nie? Jedn ze strategii
radzenia sobie z powtarzajcymi si, natrtnymi mylami jest stawienie im czoa;
skonfrontowanie si z lkami rozbraja je. Wyobra sobie, co zrobiaby w najgorszym
scenariuszu, o ktrym cigle mylisz. Co si stanie, jeli nie uda ci si poukada
spraw i zwizek si zakoczy? Co si stanie, jeli bdziesz musiaa przyzna, e
przedsiwzicie, za ktre si zabraa, najprawdopodobniej si nie powiedzie? Albo
e nie jeste waciw osob, dziki ktrej mogoby si to uda?
Odpowied na to ostatnie pytanie Czy jestem osob, dziki ktrej mogoby si to
uda? daa wreszcie Ricie to, co nazywa przyzwoleniem na odejcie: Zdaam
sobie spraw, e poczuwam si do odpowiedzialnoci za wszystko, co dziao si i co
si nie dziao w pracy, ale kiedy powanie przyjrzaam si temu, jak zmieni si zakres
moich obowizkw a przecie byam jedynie osob od zbierania funduszy
uwiadomiam sobie, e nie ley to w mojej naturze. Nie czuam si dobrze w tej roli i
pewnie byo to wida. Kiedy to zrozumiaam, przestaam dusi to w sobie, po czym
zrobiam inwentaryzacj swojego ycia i tego, czego chc. Stao si jasne, co mam
zrobi. Odeszam.

ciganie biaych niedwiedzi: przechytrzy wasne niedostatki

Daniel Wegner, ten sam, ktry odkry, jak funkcjonuje w naszych mylach biay
niedwied, zaproponowa kilka sposobw radzenia sobie z nimi w tekcie
zatytuowanym Setting free the bears (Uwolni niedwiedzie)[12]. Wikszo
propozycji Wegnera jest nadzwyczaj praktyczna i warta stosowania, cho adna nie
zostaa, jak sam od razu przyznaje, dowiedziona naukowo. Przede wszystkim, radzi,
pamitaj, e stres i przecienie osabiaj zdolno do sprawowania samokontroli,
wic warto zrobi, co si da, eby zmniejszy swoje obcienie umysowe. Uwiadom
sobie zadania pamiciowe, ktrymi onglujesz, i odrzu presj, by szybko reagowa.
Moesz rwnie skorzysta z techniki, ktra sprawdza si u osb zorientowanych na
stan, a polega na wizualizowaniu beztroskiego lub szczliwego czasu ze swojego
ycia. Wegner wspomina, e u niektrych wietnie si sprawdza wyznaczanie sobie
konkretnego czasu na martwienie si czyli metoda zwana odkadaniem myli.
Cho zdaje si to przeczy intuicji, najlepsz strategi moe by zaproszenie biaego
niedwiedzia. Przywoanie myli obnaa j. Moesz wypowiedzie j na gos lub po
prostu o niej pomyle.
Sprbuj medytacji lub innych wicze, ktre rozwijaj uwano. Ta wywodzca si
z buddyzmu technika celowego kierowania umysu na obecn chwil na teraz
dowiadczenia powoduje wyciszenie uporczywych myli lub zmartwie, ktre mog
zajmowa rodek sceny. Rozmaite programy osigania uwanoci mog obejmowa
rne elementy, na przykad techniki oddychania, jog lub inne wiczenia, ale
wszystkie su temu samemu.

Krzywa uczenia si

Jak opowiada Jill, odejcie od zawodu prawnika zajo jej trzynacie lat. Jak wielu
modych ludzi nie wiedziaa, jak drog obra po skoczeniu collegeu. Cho miaa
licencjat z nauk przyrodniczych, bya pewna, e nie chce i na medycyn ani robi
doktoratu; podobao jej si uczenie, ale majc do spacenia kredyt studencki, uznaa ten
kierunek za zbyt ryzykowny z ekonomicznego punktu widzenia. W kocu posza na
prawo waciwie z braku innej decyzji, ze wiadomoci, jak mwi dzisiaj, e raczej
nie bdzie pasjonowa si prawem ani prac prawnika.
Bya jednak w tym dobra. wietnie radzia sobie na studiach prawniczych i podja
prac w kancelarii, w ktrej zajmowaa si procesami sdowymi. Lubia swoich
wsppracownikw i bya przez nich lubiana. Problem polega na tym, e nie znosia
antagonistycznej natury swojej pracy. Wiem, e brzmi to gupio, ale wybr tego
zawodu by dla mnie najgorszy z moliwych, bo nie znosz konfliktw. Od samego
pocztku to wiedziaam. Ale powiciam tak wiele czasu na studia prawnicze, a potem
na prac w kancelarii, e trudno mi byo nawet myle o odejciu, a poza tym nie
potrafiam wyobrazi sobie adnej alternatywy. Wic dalej to cignam.
Po piciu latach przeniosa si do wielkiej kancelarii, ktra zaproponowaa jej
wysze wynagrodzenie. Powanie rozwaaa odejcie podczas pierwszego urlopu
macierzyskiego, ale nie znalaza wsparcia wrd rodziny i przyjaci. Zarabiaa due
pienidze i wykonywaa prestiowy zawd, wic wszyscy mwili jej, e powinna
uwaa si za szczciar. Odoya pomys na pk. Na co dzie jednak wcale nie
byo lepiej i ilekro zaczynaa si zastanawia nad zejciem z obranej drogi i
znalezieniem czego, co byoby dla niej pasj, natrafiaa na silny opr. Nawet jej m
uwaa, e pomys odejcia jest bez sensu przecie jeli wytrzyma do czasu, kiedy
zostanie wsplnikiem, to bdzie moga mniej podrowa subowo, krcej pracowa
i spdza wicej czasu w domu. Gdyby za powicia kolejne dziesi lat, miaaby
do pienidzy, by odej z pracy, jeli zechce.
eby byo jasne, cho nie znosiam tak dugich godzin pracy i wyjazdw, w
pomyle rzucenia pracy nie chodzio mi o powrt do roli kury domowej, jak niektrym
kobietom mwi cicho Jill. Prawda jest taka, e dzieci byy szczliwe i
zadowolone. Kiedy mnie nie byo, by przy nich m. Moja pensja pozwalaa nam na
bardzo wygodne ycie. Byo mi trudno, poniewa chciaam rzuci prac ze wzgldu na
siebie i swoje potrzeby i czuam, e to egoistyczne. Im duej pracowaam, tym
bardziej czuam si zobowizana wobec wszystkich ma, dzieci, rodzicw eby
pracowa dalej. Ale jednoczenie po prostu nienawidziam swojej pracy. Skupiam si
wic na tym, eby zosta wsplnikiem, to by mj cel poredni, i miaam ogromn
nadziej, e zmieni to moje samopoczucie.
Przez te lata Jill leczya depresj i czasami przyjmowaa leki. Niestety zauwaa
nie bya to kwestia zaburzenia rwnowagi chemicznej. Zwyczajnie nienawidziam
swojej pracy i tego, jak niekomfortowo si w niej czuam, mimo e odnosiam w niej
sukcesy. Zostaa wsplnikiem i cho zacza zarabia jeszcze wicej, tak naprawd
nic si nie zmienio. Potem zarzd zoy wsplnikom propozycj: jeli chc, mog
pracowa w niepenym wymiarze godzin. Jill skwapliwie skorzystaa z tej moliwoci,
ale natrafia na silny opr. Wycofali propozycj mwi. Jakbym dopucia si
jakiego wykroczenia. Powiedzieli mi po prostu, e moja praca musi by wykonywana
dokadnie w taki sposb, jak dotychczas.
Tamten moment uwiadomi Jill, e ma tylko dwie moliwoci do wyboru: zosta
lub odej. Postanowia zoy wypowiedzenie, z rocznym wyprzedzeniem, eby moga
wypeni wszystkie swoje zobowizania wobec klientw i wsppracownikw, i od
razu poczua si lepiej. W kancelarii doceniono takie zaatwienie sprawy i rwnie
potraktowano j dobrze.
W tym dugim procesie odchodzenia czuam, e waciwie musz pozna sam
siebie wspomina dzisiaj. W kocu zostaam zmuszona do tego, by okreli, czego
chc, zamiast poda drog wyznaczan przez to, czego nie chc. Nie miaa planu B,
ale daa sobie rok, by stan na nogi. Postanowia rozejrze si za prac w
szkolnictwie czym, co interesowao j dawno temu, ale co odrzucia wwczas jako
nieyciowe rozwizanie. Teraz jednak po latach zarabiania i oszczdzania miaa
zabezpieczenie i praca w szkole wydawaa si realna. Jill zacza systematycznie
bada teren. Pracowaa jako wolontariuszka w szkole, potem obserwowaa lekcje i
uczya na zastpstwach. Przekonawszy si, e to waciwa droga, wrcia na studia,
eby zdoby tytu magistra edukacji.
Jill jest dzisiaj szczliwa w pracy, uczy przyrody i bardzo lubi pracowa w
zespole, doradza modym ludziom i mie poczucie, e jest czci wikszej
spoecznoci i suy wyszemu celowi. Jest zadowolona, e ma luksus spdzania czasu
z rodzin, zamiast godzinami by w trasie czy tkwi na rozprawie sdowej
prowadzonej w innym miecie. Wielu ludzi odbiera moje wybory jedynie w
kategoriach powicenia finansowego i spotkaam si z ostr krytyk mwi. Z
drugiej strony jednak niektrzy moi dawni koledzy z pracy mwi, e mi zazdroszcz.
To prawda, e ycie nie jest tak stabilne finansowo czy wygodne jak kiedy, ale to
wielkie szczcie, kiedy kocha si to, co si robi na co dzie.
wiadome wyznaczanie celw

W tym rozdziale pooylimy nacisk na odangaowanie poznawcze i afektywne, ale


sztuka przestawania obejmuje rwnie przekierowanie myli, uczu i energii na nowy
cel lub cele oraz strategie ich osignicia. W nastpnym rozdziale zajmiemy si
zadaniem oceny celw, ktre mamy, oraz tych, ktre sobie wyznaczymy.

Twoja zdolno do przestawania

To wiczenie uwiadomi ci lepiej, jak podchodzisz do radzenia sobie z emocjami.


Przeczytaj zamieszczone tu zdania i odpowiedz, czy nale do kategorii ja, czy nie
ja.

1. Uwaam si za osob realistyczn i myl, e optymizm mi pomaga.


2. Uwaam si za osob realistyczn i mylenie o negatywnych stronach nie
obezwadnia mnie.
3. Kiedy kocz jedn rzecz, od razu zaczynam si martwi o wszystko inne, co
mam do zrobienia.
4. Jeli w danej sytuacji zrobi wszystko, co mog, przestaj sobie zaprzta tym
gow.
5. W pracy skupiam si na tym, eby popenia jak najmniej bdw.
6. Skupiam si na tym, by w kadej sytuacji spisa si najlepiej, jak potrafi.
7. Kiedy jestem zdoowana/y, trudno mi skupi si na pozytywach.
8. Radz sobie ze stresem, mylc o szczliwszych czasach.
9. Kiedy sprzeczam si z kim, szybko mnie ponosi i trac panowanie nad sob.
10. Nawet kiedy si z kim kc, staram si nie okazywa mu wrogoci ani go nie
ponia.
11. Radz sobie ze stresujcymi sytuacjami, wiadomie si wycofujc, wic nie
reaguj.
12. Radz sobie ze stresujcymi sytuacjami, starajc si zachowa otwarto na
punkt widzenia drugiej osoby.
13. Nie patrz na mnie wzrokiem podajmy sobie rk na zgod. Tak si nie
stanie.
14. Staram si zaproponowa konstruktywne rozwizania ktni czy sporu.
15. Bardzo si martwi, e mi si nie uda i co ludzie pomyl, kiedy tak si stanie.
16. Prdzej czy pniej kady musi ponie w czym porak.
17. Naprawd trudno mi otrzsn si z rozczarowania.
18. Koncentruj si na odpuszczaniu starych krzywd i rozczarowa.
19. Nie znosz czu si zdenerwowana/y, niespokojna/y lub przestraszona/y.
Robi wszystko, co mog, eby przesta czu to, co czuj.
20. Wsuchuj si w swj wewntrzny gos, kiedy jestem zmartwiona/y lub
niespokojna/y.
21. Strasznie si wkurzam, gdy strac jak szans lub atut. Jestem bardzo
rywalizacyjna/y i nie mog przesta myle o tym, co si stao.
22. Kiedy sprawy id le, bardzo staram si przypomnie sobie, w czym jestem
dobry/a i e bd inne moliwoci.
23. Nie wierz w intuicj, tylko w jasne mylenie.
24. Myl, e wane jest suchanie swojej intuicji i zwracanie uwagi na wasne
uczucia.
25. W stresie zalewaj mnie emocje.
26. Potrafi si wyciszy dziki wiczeniom lub rozmowom z przyjacimi.
27. Uwaam, e okazywanie emocji jest oznak saboci.
28. Zanim zaczn dziaa, skupiam si na tym, co czuj.

Im wicej jest zda z numerem parzystym oznaczonych jako ja, tym lepiej
rozwinita jest twoja zdolno do przestawania.
6.
SPORZDZANIE BILANSU

By moe przystpujc do lektury tej ksiki, zakadaa lub zakadae, e kierujesz


samochodem, ktrym jeste ty sam, lecz teraz pewnie zdajesz ju sobie spraw z tego,
e nie masz nad tym pojazdem tak duej kontroli, jak ci si wydawao. Pora pomc ci
w wyregulowaniu hamulcw, kierownicy i pedau gazu twoich wiadomych
zachowa by mg/moga przystpi do oceny swoich celw i przekona si, czy s
wykonalne, zgodne, czy sprzeczne, i co najwaniejsze, czy ci uszczliwiaj.
Najpierw jednak opowiemy o niewidzialnym gorylu, przez ktrego moesz mie
wraenie, e wcale nie kierujesz samochodem. Niewidzialny goryl jest tu istotny,
poniewa dowodzi przynajmniej w przypadku poowy z nas e kiedy w peni
koncentrujemy si na jakim celu, zawamy jednoczenie zakres swojej uwagi i
zwikszamy prawdopodobiestwo, e przeoczymy kluczow informacj, ktr mamy
tu pod nosem.
Przymierzajc si do bilansu wasnych celw i zastanowienia si, czy musimy z
niektrych z nich zrezygnowa, powinnimy najpierw zrozumie, jak i dlaczego
zauwaanie przez nas szczegw dalekie jest od naszych wyobrae na ten temat.

Widzielicie goryla?[13]

Pod koniec lat dziewidziesitych ubiegego wieku dwaj naukowcy z Uniwersytetu


Harvarda, Daniel J. Simons oraz Christopher F. Chabris, postanowili rozwin
obserwacje na temat uwagi, ktre jako pierwszy bada w latach siedemdziesitych XX
wieku Ulric Neisser. Sfilmowali dwa zespoy studentw jedna grupa ubrana bya na
czarno, druga za na biao ktrzy podawali sobie nawzajem pomaraczow pik do
koszykwki. W poowie filmu na mniej wicej dziewi sekund (cae nagranie trwao
okoo minuty) pojawia si kobieta przebrana za goryla, ktra przechodzi midzy
zawodnikami, spoglda w stron kamery, uderza si domi w pier i wychodzi.
Simons i Chabris pokazali to nagranie studentom w warunkach laboratoryjnych,
podzielili ich na dwie grupy i polecili im liczy podania wykonane przez zesp biay
lub zesp czarny. Badacze przeprowadzili eksperyment w kilku wariantach, w ktrych
trzeba byo liczy wycznie zwyke podania albo kombinacje poda zwykych i poda
kozem. Nastpnie pytali uczestnikw, czy zauwayli co niezwykego w filmie,
zadajc na koniec pytanie: Czy widziae/a goryla?. Co zdumiewajce, mniej
wicej poowa uczestnikw w ogle nie zauwaya goryla; w istocie kompletnie ich
zaskoczyo, e by jaki goryl. (Film ten mona obejrze na YouTubeie lub na stronie
internetowej ksiki Simonsa i Chabrisa o tym samym tytule,
www.theinvisiblegorilla.com. Rzecz jasna, zobaczysz goryla, bo ju wiesz o jego
obecnoci).
Widzielimy ju, jak wiele z tego, co widzimy i sdzimy, jest w istocie
zawiadywane przez automatyczne procesy lub stosunkowo ograniczon zdolno mzgu
do przyjmowania ogromnej liczby bodcw i informacji zewntrznych serwowanych
nam przez zmysy. Fachowe okrelenie zjawiska, za ktrego spraw poowa osb nie
dostrzega goryla, to lepota pozauwagowa. Chodzi o to, e poowa uczestnikw bya
tak skupiona na liczeniu poda i kozw, e pozostaa lepa na goryla ukrytego na
widoku; jestemy zaskoczeni faktem przeoczenia goryla tylko dlatego, e mamy
skonno do przeceniania liczby szczegw, na ktre zwracamy uwag w danym
momencie. To tyle w kwestii wielozadaniowoci. lepota pozauwagowa wyjania,
dlaczego relacje naocznych wiadkw s ogromnie niewiarygodne (cakowicie
przeceniamy swoj zdolno do chonicia detali) i dlaczego wspomnienia zdarze i
sytuacji s czsto niecise.
Jeden ze wspomnianych naukowcw, Simons[1], zastanawia si ze
wsppracownikami, czy przeoczenie goryla ma zwizek z biernoci ogldania filmu.
Czy patrzenie na co w dwch wymiarach sprawia, e jestemy lepi w sposb, w jaki
nie bylibymy w rzeczywistym, trjwymiarowym otoczeniu? Przeprowadzony przez
tych naukowcw eksperyment, w ktrym badacz, udajc zagubionego w kampusie
turyst, chodzi z map w rce i pyta o drog przypadkowych przechodniw, jest
zdumiewajcy. W trakcie jego rozmowy z uczynnym przechodniem w pewnym
momencie przechodz midzy nimi dwaj ludzie z drzwiami, zasaniajc na chwil
badacza; za drzwiami miejsce pierwszego badacza zajmuje inny badacz z tak sam
map w rce, ktry kontynuuje rozmow. Uczynni przechodnie mieli od dwudziestu do
szedziesiciu piciu lat.
I tym razem tylko poowa osb zauwaya zamian! Co ciekawe, wszyscy, ktrzy j
dostrzegli, byli mniej wicej w tym samym wieku, co badacze; nikt ze starszych jej nie
zauway. Naukowcy wysunli hipotez, e zauwaenie zamiany ma zwizek z
przynalenoci do tej samej grupy spoecznej (ludzi w wieku okoostudenckim), a co
za tym idzie ze zwracaniem wikszej uwagi na cechy indywidualne. Inaczej mwic,
starsi ludzie po prostu automatycznie skategoryzowali badacza jako innego
(modego) i na tym poprzestali. Nie zapominajmy, e ludzie s zaprogramowani do
oceniania sytuacji (niebezpieczna czy nie, przyjazna czy nie) bez wiadomoci tego
procesu.
Aby sprawdzi t hipotez, naukowcy przeprowadzili eksperyment ponownie, tym
razem przebierajc badaczy za robotnikw budowlanych, ktrzy bd oczywicie
innymi w stosunku do populacji kampusu, a zatem kim spoza ich grupy spoecznej.
Robotnikw tych byo jednak atwo wizualnie odrni mimo podobnego ubioru; jeden
mia kask budowlany i nosi pas z narzdziami i jasnoniebiesk koszul, natomiast
drugi mia kask bez logo, nie nosi pasa z narzdziami i ubrany by w czarn koszul.
Tym razem wszyscy zatrzymywani przechodnie byli modzi. I w tej wersji
eksperymentu tylko jedna trzecia przechodniw zauwaya zamian jeszcze mniej ni
za pierwszym razem!
Kto krci gow, mylc, e musiaa to by wyjtkowo niespostrzegawcza grupa
przechodniw i e sam z pewnoci zauwayby t zamian (tak samo jak wie, e
dostrzegby goryla), jest w licznym towarzystwie. W uzupeniajcym eksperymencie
przeprowadzonym przez Daniela T. Levina[2] i wsppracownikw scenki na
wykrywanie zmiany opisywano lub pokazywano uczestnikom w formie zdj. A 83%
badanych powiedziao, e na pewno zauwayoby zamian co jest nieco wiksz
liczb ni 11%, ktre faktycznie j dostrzego, kiedy wzio udzia we waciwym
eksperymencie. Jeli chodzi o przechodnia pytajcego o drog w eksperymencie z
zamian za drzwiami, prawie 98% byo pewnych, e by j zauwayo.
Wiedza o lepocie pozauwagowej i lepocie na zmian jest przydatna, zwaszcza e
dotyczy denia do celu; kiedy jestemy skupieni na jednym celu, moemy nie widzie
tego, co w istocie znajduje si pod nosem. W rzeczy samej niewidzialny goryl moe
by najcenniejszy jako metafora tego, co moe si zdarzy, kiedy z determinacj
cigamy jeden cel i jestemy bez reszty na nim skupieni. Podstaw, co chcesz, zamiast
sowa goryl istniejce w maestwie napicia, ktre ignorujesz, sygnay, e nie
zbliasz si do osignicia celw mimo wszelkich stara, to, jak przez swoje skupienie
zaniedbujesz siebie i innych, czy nawet bardziej dostpny cel, ktry mgby przynie
wiksze zadowolenie z ycia a dojrzysz moliwe koszty niezauwaania goryla. Tak
samo nasze zbytnie zaufanie do wasnej zdolnoci zauwaania szczegw i trafnej
oceny sytuacji moe zalepia nas na inne aspekty denia do celu. wiadomo, e
gdzie tam moe by goryl, nawet jeli go nie dostrzegamy, albo e moe cakiem
dosownie nie widzimy lasu spoza drzew nie zauwaajc na przykad, e osoba, z
ktr rozmawialimy, zostaa zastpiona przez inn to pierwszy krok do korygowania
siebie.
Jeli mylisz sobie, e bez wtpienia naleysz do tych 50% osb, ktre widziay
goryla, i tak radzimy ci o nim pamita. Dotyczy to prawie 98% tych, ktrzy s pewni,
e zauwaaj kad zmian w swoim bezporednim otoczeniu. Trzeba pamita, e
zarwno na sposb wyznaczania celw, jak i denie do ich osignicia wpywaj te
wszystkie te niewiadome i automatyczne procesy, ktre opisalimy midzy innymi w
pierwszym rozdziale. Oceniajc, jak udane s twoje wysiki, prawdopodobnie
bdziesz zwraca wiksz uwag na trafienia ni na chybienia i zapewne bdziesz te
uznawa cz tych chybie za prawie trafienia. W kocu jeste tylko czowiekiem.
Poniewa wiele obiegowych mdroci na temat celw, ich wyznaczania i motywacji
jest niestety w najgorszym przypadku bdnych, w najlepszym za nazbyt
uproszczonych, prawdopodobnie nie mylisz o swoich celach w taki sposb, jak
naley. Przyjrzyjmy si niektrym z nich i zobaczmy, jak si maj do naszego zadania.

Goals Gone Wild: sam sobie menederem

Nie, to nie literwka (ale przykulimy twoj uwag); ma wanie by goals, nie girls.
Goals Gone Wild (Cele zaszalay)[3] to tytu Biaej Ksigi opracowanej przez Harvard
School of Business, ktra kwestionuje pewne mdroci wyznawane w ostatnim
wierwieczu bada oraz rady dotyczce wyznaczania celw w rodowisku pracy[4]
. Cz z tego, co maj do powiedzenia autorzy, jest do sprzeczna z intuicj i ma
wcale niemae zastosowanie, jeli chodzi o ocen wasnych celw oraz analiz
sposobu wykorzystywania motywacji przez firm, w ktrej pracujesz. Obserwacje te
przydadz si te komu, kto zastanawia si nad zaoeniem start-upu, pracuje nad
jakim przedsiwziciem lub zamierza wej z kim w spk; mog mie
zastosowanie rwnie do relacji. Chodzi o to, by zacz myle o celach w sposb
wiadomy, a jakie miejsce lepiej nadaje si do badania celw ni wiat biznesu?
Zacznijmy od propozycji teoretykw, ktr omwili w wanym podsumowaniu
Edwin A. Locke i Gary P. Latham[5]:
Konkretne, ambitne (trudne) cele prowadz do wyszego poziomu
wykonywania zada ni cele atwe czy niesprecyzowane, abstrakcyjne, takie jak
wezwanie, eby dokada wszelkich stara. Stwierdzenie to w zasadzie powtarza
mantr im wyej postawiona poprzeczka, tym lepszy skok, ale trzeba tu doda istotne
zastrzeenie: osoba musi by zaangaowana w cel, musi mie zdolno lub umiejtno
jego osignicia oraz nie moe mie sprzecznych celw. Kwestia dotyczca tych
ostatnich jest szczeglnie istotna, o ile bowiem w rodowisku pracy da si je
wyeliminowa zwaszcza e okrelaj je osoby trzecie o tyle w szerszym
kontekcie ycia czsto bywa to trudne. Zgodno ma znaczenie. Mantra zakada, e
trudniejszy cel wzbudzi nie tylko wiksz motywacj, lecz take wiksze poczucie
osobistego sukcesu i satysfakcji ni atwy cel.
Niemniej t zalet ambitnego celu podwaaj czciowo pewne istotne zastrzeenia
odnoszce si rwnie do celw, ktre sami sobie wyznaczamy. Na nie take naley
zwrci uwag.
Podnoszenie poprzeczki w ten sposb nie suy celom uczenia si. To co, o
czym wszyscy powinni pamita, a zwaszcza rodzice. Skupienie na celu uczenia si
jedynie pod ktem wynikw moe skutkowa klapkami na oczach martwieniem si
o ocen zamiast o nabywanie umiejtnoci. Jedno z bada wykazao na przykad, e
studenci MBA (Master of Business Administration), ktrzy przyjmowali szersze cele
uczenia si[6], wykraczajce poza samo uzyskanie dobrych ocen (skupiali si na
opanowaniu konkretnego materiau, deniu do tworzenia sieci wsppracy itp.), w
rzeczywistoci mieli wysze rednie ni studenci, ktrzy skupiali si wycznie na nich.
(Moe to pomc w wyjanieniu, dlaczego nacisk na wyniki testw i stopnie w liceum i
na studiach doprowadzi nie tylko do obnienia poziomu nabywania umiejtnoci, lecz
take do pandemii cigania. Zjawisko to bdzie si nasila).
Wane jest waciwe sformuowanie celu. W poprzednich rozdziaach omwilimy
formuowanie celw unikania i celw denia, a to zastrzeenie dotyczy tego, jak rne
metody kija i marchewki dziaaj w rzeczywistych sytuacjach. Jest w tym mdro,
ktr naley stosowa zarwno do celw, ktre sami sobie wyznaczamy upewniajc
si, e poprzeczka nie jest ustawiona zbyt wysoko jak i do tych, ktre wyznaczaj
nam inni, czy to w relacjach, czy w pracy. To kolejny powd, by odrzuci pogld, e
poraka jest ksztaccym dowiadczeniem, z ktrego niechybnie wyoni si sukces;
wikszo ludzi nie wyciga wnioskw z poraek. Poza tym cele przedstawiane jako
wyzwania prowadz do wyszych wynikw ni cele, ktre zawieraj grob zwizan
z niepowodzeniem.
Liczne badania, w tym przeprowadzone przez Anat Drach-Zahavy i Miriam Erez[7],
wykazay, e sposb sformuowania celw wpywa bezporednio na rezultaty. W
eksperymencie, w ktrym uczestnicy mieli przewidzie kursy akcji na podstawie
danych biznesowych, badaczki stwierdziy rnic midzy zadaniem przedstawionym
jako wyzwanie a tym samym zadaniem przedstawionym jako zagroenie pierwsze
sprzyjao tworzeniu strategii i dawao lepsze wyniki, drugie za prowadzio do
koncentrowania si wycznie na bezporednim wykonywaniu zadania oraz moliwoci
poraki. Badaczki sformuoway zadanie w postaci wyzwania, mwic uczestnikom,
eby podali swoje nazwiska i numery telefonw, by mona byo skontaktowa si z
tymi, ktrzy uzyskaj najlepsze wyniki; poinformoway ich rwnie, e jedynie 15%
studentw, ktrzy wczeniej wykonywali te zadania, odnioso sukces. Natomiast w
formule zawierajcej grob proszono uczestnikw o podanie nazwisk i telefonw,
eby mona byo si skontaktowa z picioma osobami, ktre uzyskaj najgorsze
wyniki; powiedziano te, e 85% studentw, ktrzy wczeniej wykonywali zadanie, nie
udao si zrobi tego dobrze. Na koniec uczestnicy zostali poproszeni, by 1) dooyli
wszelkich stara (atwy, niesprecyzowany cel) lub 2) osignli cel w postaci 80
poprawnych przewidywa (trudny, oparty na wynikach cel) bd 3) powicili
pierwsze dwadziecia minut trwajcego godzin testu na znalezienie najlepszych
strategii pomylnego wykonania zada (trudny, szerszy cel). Uczestnicy z grupy
wyzwania osignli znacznie lepsze wyniki ni ci z grupy groby, ale co ciekawsze,
najlepiej ze wszystkich poszo tym, ktrzy skupili si na strategii zamiast na wynikach.
Sposb formuowania celw ma zasadnicze znaczenie.
Pamitaj o Pinto

Czy zatem ustawianie sobie poprzeczki wysoko jest dobr strategi? Wedug Ordez i
pozostaych autorw tekstu o rozkosznym tytule Goals Gone Wild niekoniecznie.
Pamitaj o Pinto nie ma zapewne takiej mocy, co wzywajce do broni Pamitaj o
Maine[8], ale jest jednym z najlepszych przykadw przedstawionych przez Ordez i
jej wspautorw. (Ich praca ukazaa si przed kryzysem finansowym lat 20082009,
autorzy nie mogli wic wykorzysta wiedzy o fiasku kredytw hipotecznych wysokiego
ryzyka i celw wyznaczanych przez banki, wspominaj jednak o wczeniejszym upadku
Continental Illinois Bank).
Histori Pinto mona streci nastpujco[9]. Pod koniec lat szedziesitych
ubiegego wieku Lee Iacocca, legendarny i ekstrawagancki autor bestsellerw, prezes
Forda i guru marketingu, zaniepokojony by zagraniczn konkurencj. Ogosi, e
koncern wyprodukuje nowy samochd Pinto, ktry bdzie kosztowa mniej ni dwa
tysice dolarw i way poniej tony, i co wicej, w mig bdzie gotowy do
wprowadzenia na rynek. Firma wrzucia najwyszy bieg (e posuymy si
motoryzacyjn metafor), aby dotrzyma obietnicy. Niestety presja zarwno celu, jak i
czasu w gruncie rzeczy zmusia menederw do pjcia na skrty. Cicia objy midzy
innymi kontrol bezpieczestwa i okazao si, e droga na skrty doprowadzia do
wcale niemaego problemu: Pinto mia tendencj do stawania w ogniu po wypadku.
Szefowie firmy jednak nie zatrzymali si, by poprawi projekt; twardo trzymajc si
celu wyznaczonego przez Iacocc, szybko policzyli, e niezalenie od tego, ile mog
wynie koszty ugd w procesach sdowych z powodu niedoskonaoci samochodu, i
tak przeway je liczba aut do sprzedania oraz, rzecz jasna, realizacja celu
wyznaczonego przez Iacocc.
Pinto to tylko jeden z kilku przykadw[10] przytaczanych przez autorw, by
przestrzec przed celem z wysok poprzeczk. Zawenie skupienia na jednym
trudnym celu nie tylko skania ludzi do wybierania drogi na skrty, tak jak zrobio to
kierownictwo Forda, lecz take sprzyja kamstwu i oszustwom, wszystko w imi
osignicia celu. Co ciekawe, jednym z przykadw podanych w artykule jest
katastrofalna i tragiczna wyprawa na Mount Everest, o ktrej Jon Krakauer napisa
ksik Wszystko za Everest. Kierownicy zespou, dowiadczeni himalaici, tak dalece
utosamili si z zamierzeniem klientw, by zdoby szczyt, e koncentracja na celu
wzia gr nad ostronoci i osdem tak samo jak w przypadku kierownictwa Forda.
O tym, jak wyznaczenie limitu czasu na realizacj celu wpywa na zachowanie ludzi,
wiadcz rwnie inne przykady oprcz Pinto; do podejmowania nieakceptowalnego
ryzyka zachcaj te cele, ktre s zbyt wielkim wyzwaniem; podobny skutek odnosi
wyznaczanie zbyt wielu celw naraz. Poza tym wytyczanie rygorystycznych celw w
rodowisku biznesowym podkopuje motywacj wewntrzn. Takie s, jak dowodz
autorzy, bardzo przewidywalne skutki obierania ambitnych celw dokona. Gwoli
sprawiedliwoci musimy doda, e replik na Goals Gone Wild opublikowali Edwin
A. Locke i Gary P. Latham[11], ktrzy skrytykowali posugiwanie si przez autorw
anegdot.
Jakie z tego pyn wnioski dla reszty z nas, ktrzy prbujemy radzi sobie z
wasnymi celami? Oto kilka sugestii niezweryfikowanych co prawda przez nauk, ale
cakowicie zgodnych z wynikami bada.
Wyznaczanie celw dokona niekoniecznie jest czym dobrym. Bardziej
przydatna od samego wyznaczenia celu dokona moe by refleksja nad tym, co chcemy
osign w ramach jakiego celu uczenia si czyli takiego, ktry wymaga
opanowania pewnych umiejtnoci lub sformuowania strategii osignicia celu
kocowego. Mdro kulturowa dotyczca wytrwaoci kadzie rzecz jasna zwykle
nacisk na dokonania, wic ludzie wanie w takich kategoriach na og myl o swoich
celach. W dziedzinie pracy moe to by zarabianie 150 tysicy dolarw rocznie,
objcie fotela wiceprezesa korporacji lub uzyskanie statusu wsplnika w cigu piciu
lat czy osignicie sprzeday na kwot X dolarw. Ale skupienie si na tym, w jaki
sposb do tego doj i elastyczne podejcie do wasnych strategii z wikszym
prawdopodobiestwem doprowadzi do sukcesu ni koncentracja na samych wynikach.
Dotyczy to rwnie celw w sferze relacji zaagodzenia problemw, poprawy
komunikacji, zwikszenia bliskoci, nawizania nowych przyjani ktrym moe lepiej
suy mylenie o tym, co trzeba zrobi, aby dany cel osign, ni mylenie o samym
celu. Wymaga to pewnej zmiany mentalnej: zamiast myle o znalezieniu waciwego
partnera dla siebie, pomyl o tym, co moesz zrobi, eby zachowywa si z wiksz
otwartoci i bardziej komunikatywnie, kiedy poznasz kogo, w kim zobaczysz
potencjalnego partnera. W nastpnym rozdziale zajmiemy si tym, jak kontrastowanie
mentalne moe pomc osign wicej w kadej dziedzinie denia do celu.
Sposb formuowania moe by kluczem do udanego wyznaczania celw. Zanim
przystpisz do oceniania wasnych celw i tego, jaki maj zwizek z twoim
szczciem, musisz zrozumie, jakie masz podejcie do wyzwa w yciu. Jak ju
pisalimy, skonno do patrzenia na sprawy w kategoriach denia bd unikania
wpywa zarwno na to, jakie cele sobie wyznaczasz, jak i na to, jak reagujesz na
wysiek ich osigania. Oprcz wiadomego wyartykuowania swoich celw musisz
wyranie zda sobie spraw z tego, jak je formuujesz czy w przypadku celw
zewntrznych jak inni formuuj je za ciebie. Wyobra sobie, e przydzielono ci
zadanie i powiedziano, e 85% osb, ktre prboway je wykona, nie udao si to;
czy z wikszym prawdopodobiestwem utosamisz si z 15%, ktrym si udao? Czy
stres wyzwania oywia ci, czy paraliuje? (To jest podstpne pytanie o to, czy jeste
osob zorientowan na dziaanie, czy na stan).
Kiedy masz trudnoci w jakiej relacji z maonkiem, przyjacielem, kim z rodziny
lub koleg z pracy czy zwykle formuujesz te trudnoci w kategoriach wyzwania
(Moglibymy by sobie o wiele bardziej bliscy, gdybymy nauczyli si nie kci o
drobnostki), czy te ujmujesz je jako zagroenie (Nie wyobraam sobie, ebymy
zostali razem, jeli nie przestaniemy handryczy si o kady drobiazg)? Jak
zareagujesz na te dwa sposoby formuowania? W kadego rodzaju relacji partnerskiej
czy to w sferze pracy, czy mioci wane jest zwracanie uwagi na to, jak ta druga
osoba formuuje nie tylko wasne, lecz take wasze wsplne cele. Ten rodzaj
wiadomej oceny celw, do ktrego namawiamy, obejmuje rwnie wiadomo ich
formuowania jako pewnego procesu.
Skupianie si na jednym celu nie zawsze jest pomocne. Mitologie naszej kultury
oprcz indywidualizmu wychwalaj skupianie si na nagrodzie, ale jak pokazuj
przykady niewidzialnego goryla i Pinto, niekoniecznie jest to najlepsze podejcie. W
rzeczy samej skupianie si na jednym celu stanowi pod wieloma wzgldami zupene
przeciwiestwo kontrastowania mentalnego, ktrego musisz si nauczy, by jak
najlepiej funkcjonowa. Wskie skupienie si na czym sprawia rwnie, e jestemy o
wiele bardziej podatni na inne rodzaje znieksztace poznawczych: na liczenie trafie
zamiast chybie, wzmocnienie sporadyczne, bd kosztw utopionych oraz kolejny do
kolekcji, oparty na artykule B.F. Skinnera bd przesdnego gobia[12].
Eksperyment Skinnera z gry przepraszamy mionikw i obrocw zwierzt, ale
wszystko to zdarzyo si ponad szedziesit lat temu polega na tym, e uczony
wstawi bardzo, bardzo godnego i specjalnie niekarmionego przez jaki czas gobia
do klatki, do ktrej wsuwaa si taca z pokarmem w przypadkowych odstpach czasu.
Skinner odkry, e trzy czwarte gobi przypisao swoim dziaaniom zwizek
przyczynowy z pojawianiem si pokarmu. Skd jednak wycign takie wnioski? Ot
na podstawie powtarzajcych si zachowa samych gobi. Niezalenie od tego, co
akurat robiy i co, rzecz jasna, byo zupenie niepowizane z podaniem pokarmu w
chwili, kiedy pojawiao si jedzenie, wanie to zachowanie miay pniej powtarza
gobie, by sprawi, e taca pojawi si znowu. Zachowania byy bardzo wyrane i
oczywiste jeden ptak krci si w kko z wycignit szyj, inny za huta si z
boku na bok i tak dalej.
Skinner wysnu analogi midzy zachowaniem gobia a opartymi na przesdach
rytuaami, jakie odprawiaj ludzie, na przykad noszc szczliw koszul czy
kapelusz. Opisa krglarza, ktry pchnwszy kul, dalej wykonuje ruch rkami, eby
kula nie wpada do rynny i trzymaa si linii, by trafi w krgle. Zachowanie to z
pewnoci jest dobrze znane kademu, kto kiedykolwiek zawita do krgielni lub
obserwowa prby trafienia pik do doka.
Potraktuj krglarza jako metafor i zadaj sobie pytanie, czy jeste jak krglarz, kiedy
skupiasz si na realizacji jednego celu. Czy prawdopodobnie bdziesz zakada
zwizek przyczynowy za kadym razem, kiedy uznasz, e robisz postpy? Czy w efekcie
skupienia twj mzg przechodzi na tryb automatyczny rodzaj szybkiego mylenia,
ktre sprawia, e ludzie wycigaj wnioski tam, gdzie nie ma do tego podstaw czy
raczej zwracasz uwag na strategi? Niestety skupiajc si na jednym, najczciej
stajesz si krglarzem gestykulujcym w kierunku kuli, bez wzgldu na to, co mwi mit
miej przed oczami nagrod.
Co pewnie jeszcze waniejsze, wskie skupienie uwagi sprzyja patrzeniu na
pojedynczy cel w oderwaniu od kontekstu, bez przygldania si jego zwizkom z
innymi wanymi celami w yciu.
Czy twoje cele przystaj do siebie? Jak zobaczymy, nasze szczcie w duej
mierze zaley nie od osignicia jakiego pojedynczego celu, lecz od tego, jak bardzo
zbliymy si do urzeczywistnienia wszystkich rozmaitych celw, jakie mamy w danym
momencie. Dla wikszoci z nas jest to worek krtko-i dugoterminowych aspiracji,
celw osobistych i zawodowych oraz celw uczenia si i dokona, ktre mog by
zorientowane na denie lub unikanie. Rodzaj mylenia redukcjonistycznego, ktre
stanowi rezultat skupiania si na jednym celu, oywia wiele dyskusji kulturowych o
tym, e mona mie wszystko.
Z punktu widzenia teorii celw to, czy moemy mie wszystko, jest silnie powizane
ze stopniem sprzecznoci bd zgodnoci midzy wanymi celami. Dobrym przykadem
suy artyku opublikowany w 2012 roku w Atlantic przez Anne-Marie Slaughter[13].
Tekst zatytuowany Why women still cant have it all (Dlaczego kobiety nadal nie
mog mie wszystkiego) rozpta burz komentarzy za i przeciw i przynis autorce
lukratywny kontrakt na ksik. Slaughter, profesor Uniwersytetu w Princeton, bya
wwczas dyrektorem w Departamencie Stanu, musiaa wic pracowa w Waszyngtonie
i czsto podrowa subowo; bya te matk dwch synw, ktrzy podczas jej
dwuletniego urzdowania mieszkali dalej w Princeton z ojcem, rwnie profesorem.
Kryzysowa sytuacja zwizana z jednym z jej dzieci zmusia j do rezygnacji z pracy w
Departamencie Stanu std tytuowe nie mc mie wszystkiego.
Z naszego punktu widzenia zasadnicze pytanie dotyczy tego, dlaczego Slaughter,
majc dzieci w wieku bliskim dorastania, nie przewidziaa moliwego konfliktu
midzy utrzymaniem wysokiego stanowiska w Departamencie Stanu a rol matki.
Dlaczego zaskoczeniem okazao si to, e midzy celami, ktre zdaway si realne,
cho z definicji niespecjalnie zgodne, pojawi si konflikt i autorka musiaa dokona
wyboru? Wydaje si, e jeli upieramy si przy tym, eby mie wszystko, to kady musi
przyjrze si swoim celom w ich wzajemnym powizaniu, nie traktujc ich jako
pojedynczych, niepowizanych ze sob pozycji na licie ycze czy rzeczy do
zrobienia. Zmiana skupienia na szersze spojrzenie moe by jedynym sposobem
zblienia si do tego, eby mie wszystko czymkolwiek owo wszystko miaoby by.
Mylenie o wasnych celach nie jako jednostkowych aspiracjach, lecz czym
powizanym ze sob jak o zazbiajcych si elementach jakiej caoci pomaga
nam mdrzej rozwaa decyzj, czy faktycznie da si osign kilka celw naraz i czy
powinnimy si ich trzyma, czy te si wycofa. Jeli to, czego chcemy dla siebie,
obejmuje cele, ktre s niemal zgodne ze sob, to jestemy w dobrej sytuacji, cho
nadal musimy pamita, e w pewnym momencie moe doj do konfliktu. (To wanie
Slaughter powinna bya umie sobie wyobrazi). Musimy rwnie by przygotowani na
prawdopodobiestwo, e czasami cele, ktre osigniemy, przestan nas uszczliwia.
Tak wanie byo w przypadku Roberta, prawnika specjalizujcego si w
nieruchomociach, ktry do swoich priorytetw zalicza zarwno dobr pensj, jak i
ambitne wyzwania zawodowe i przez lata osiga jedno i drugie. A nadszed moment,
kiedy zorientowa si, e jest coraz bardziej niezadowolony i znudzony, a poniewa w
jego pracy trzeba zawsze zwraca uwag na szczegy, wic im bardziej by znudzony,
tym bardziej obawia si popenienia bdu. Niepokj nie pozwala mu spa Robert
w rodku nocy analizowa szczegowe informacje w gowie i jeszcze bardziej
zniechca si do pracy. Robert zda sobie spraw, e zamiast obsugiwa transakcje
swoich klientw, sam chce by stron transakcji. Znalaz wsplnika do swego
przedsiwzicia, projektanta, i kupi pierwsz nieruchomo, ktr zamierza
wyremontowa i wystawi na sprzeda. Jak wikszo zmian w yciu, rwnie i ta
wymagaa, by przedefiniowa pozostae cele i poradzi sobie z nowymi stresami, do
ktrych naleao midzy innymi ryzyko poraki. Tempo rozwoju nowego biznesu
wymagao od niego cierpliwoci i wizji, czyli czego innego ni jego dotychczasowe
zajcie, i wizao si z utrat strumienia stabilnego dochodu, do ktrego przywyk
przez wiele lat. Rwnie wiara Roberta w siebie zostaa na nowo poddana prbie,
niemniej by zadowolony ze zmiany, jakiej dokona w swoim yciu.
Niekiedy cel trzeba zmodyfikowa, by pogodzi go z innymi priorytetami. Wyjcie
za m podczas rezydentury pediatrycznej zmusio Dian do ponownego przemylenia
zarwno swojej specjalizacji, jak i cieki kariery. Jako jedynaczka zawsze chciaa
mie dzieci to przede wszystkim mio do dzieci zadecydowaa o wyborze pediatrii
kiedy jednak polubia Martina, ktry by specjalist od finansw midzynarodowych
i duo podrowa, uwiadomia sobie, e woli specjalizacj mniej angaujc
czasowo. Przesza na radiologi, praktycznie zaczynajc od nowa. Nigdy nie aowaa
tej decyzji, bo jak mwi: W moim przypadku celem nadrzdnym byo zachowanie w
yciu rwnowagi midzy prac i rodzin. Wiedziaam to od samego pocztku. Czy
radiologia sprawia mi tak wewntrzn satysfakcj, jak mogaby da pediatria?
Chyba nie. Ale mj wybr by bardzo przemylany i wiele musiaabym powici jako
matka, gdybym nie dokonaa zmiany.
Zbyt wielu z nas yje w cigym konflikcie, poniewa nie dokonalimy wiadomie
wyboru, ktre cele s naszymi absolutnymi priorytetami.

Cele a tosamo

Chopiec wyglda na jakie sze lub siedem lat i przebrany jest w strj Batmana.
Razem z ojcem czekaj przy stoliku na podanie lunchu. Dziecko szeroko si umiecha,
trzyma figurk Batmana w rce i mwi, gestykulujc:
Wiem, kim chc zosta, kiedy dorosn. Chc by Batmanem.
Jake umiecha si ojciec nie moesz by Batmanem, bo Batman nie jest
prawdziwy. To posta z bajki.
Nastpuje chwila ciszy, po czym chopiec mwi:
Ale i tak chc nim by. apa zych ludzi.
No to mgby zosta policjantem ojciec na to. Albo detektywem.
Nie zdecydowanie oponuje chopiec nie chc by policjantem. Chc by
Batmanem.
Najwyraniej zaskoczyo to ojca, ktry w kocu odpowiada:
Mgby zosta lekarzem jak ja, Jake. Postanowiem, e bd lekarzem, kiedy
byem w twoim wieku, ale masz duo czasu, eby zdecydowa, co chcesz robi.
Nie. Chc by Batmanem, a nie gupim lekarzem.
Ojciec podnosi wzrok, rozgldajc si za kelnerk, jakby szuka ratunku w jej
obecnoci.
Jake mwi mczyzna Batman nie jest prawdziwy. Nie moesz by Batmanem.
Moda kobieta stawia na stole ich talerze dokadnie w chwili, kiedy chopiec mwi:
Nie masz racji. Mog by Batmanem. Poczekaj, to si przekonasz.
Jako dzieci snujemy fantazje, kim bdziemy, kiedy doroniemy weterynarzem lub
dokejem, baletnic lub kosmonautk, kierowc autobusu lub pilotem, mam lub tat,
profesorem lub policjantem albo te ma syrenk Arielk czy nawet Batmanem. Paru z
nas pody drog, ktr kultura kocha najbardziej wczenie wyznaczony cel, pewny i
niezachwiany postp, stopniowa lub byskawiczna kariera. (Oto scenariusz Stevena
Spielberga: ju jako dziecko wiedzia, e chce zosta filmowcem, zaplanowa
odpowiednie dziaania, wczenie odnis sukces i poszed za ciosem). Pod wpywem
mitw o wytrwaoci wyobraamy sobie drog wznoszc z najlepszym moliwym
scenariuszem, ktry sytuuje si gdzie pomidzy odniesieniem wielkiego sukcesu (w
pracy) a yli dugo i szczliwie (w relacjach), i tak przez cae ycie. Ale te
opowieci o znalezieniu pasji w dziecistwie i osigniciu sukcesu bez przeszkd s
wyjtkami od reguy.
Wielu wybierze inn drog i bdzie prbowa rnych rzeczy rnych zawodw,
rnych zwizkw by si dowiedzie, co ich uszczliwi. Inni znajd prac, ktr
lubi, ale mog odkry, e nie zaspokaja to pozostaych wanych w danym czasie
potrzeb lub celw. Poniewa nasza tosamo jest pynna, wzajemne relacje midzy
celami mog si zmienia w rnych momentach ycia. Przykadem niech posuy
historia dobiegajcego obecnie szedziesitki Daniela, ktry w wieku dwudziestu
kilku lat by szczliwym nauczycielem w prywatnej szkole, ale z czasem przesta by
zadowolony z pensji i definiujcej go roli. Nie widziaem siebie za dwadziecia lat,
jak w wytartej tweedowej marynarce dalej wykadam Szekspira szesnastolatkom
opowiada. Po prostu nie. Przebranowiem si wic, najpierw zostaem
dziennikarzem prasowym, a potem dziki znajomemu dostaem prac w agencji
reklamowej. Szczerze mwic, zaleao mi na prestiu chciaem czu si tak samo
zaradny i speniony, jak moi znajomi i wysoko zarobkw zdecydowanie miaa
znaczenie. Kiedy jednak dzieci dorosy, zacza mi si zmienia perspektywa. Prawda
jest taka, e uczenie byo straw dla duszy, dawao mi to, czego nie daaby inna praca;
praca w reklamie bya fajna, oparta na rywalizacji i dobrze patna, ale mimo to
chciaem czego innego. Kiedy dzieci dorosy, Daniel mg, nie bez trudnoci, wrci
do nauczania, czym zajmuje si do dzisiaj.
Rzeczy, ktre rozpraszaj nasz uwag, konkurencyjne czy dorane cele, a nawet
sprawy codziennego ycia mog komplikowa lub zakca osignicie zamierzonego
celu. Niewtpliwie tak byo z Carolyn, ktra obecnie ma pidziesit trzy lata, a
trzydzieci lat wczeniej podja decyzj o rzuceniu studiw magisterskich ktra, jak
mwi, jest teraz zmor jej ycia. Uwielbiaam zajcia i brakowao mi tylko
dwunastu punktw do uzyskania dyplomu miaam dwadziecia cztery z trzydziestu
szeciu ale byam te wyczerpana i nie miaam pojcia, czego chc. Chodziam na
uczelni, miaam prac i rozpaczliwie prbowaam poukada sobie wszystko w
gowie, przechodziam przez cay ten chaos typowy dla dwudziestoparolatkw, ktrzy
nie wiedz, czego chc. W kadym razie rzuciam studia. W kocu wysza za m,
posza na zajcia z poradnictwa, potem miaa kilka prac, ktre uwielbiaa zajmowaa
si profilaktyk i poradnictwem dla modziey. Po uzupenieniu wyksztacenia kursami
uczelnianymi zostaa doradc do spraw uzalenienia od narkotykw, nastpnie
zrezygnowaa z pracy, by zosta w domu z trojgiem dzieci. Wtedy wydawao si to
suszn decyzj, zarwno pod wzgldem ekonomicznym, jak i emocjonalnym, ale byam
nieszczliwa opowiada. Czuam si bezuyteczna i gupia i kiedy odebraam
telefon z ofert pracy, natychmiast z niej skorzystaam. Zrezygnowaam z
penoetatowego macierzystwa bez najmniejszego alu. Przez nastpne dziesi lat
pracowaa jako doradca midzy innymi do spraw uzalenienia od narkotykw w
szkolnictwie publicznym, dopki w wyniku ci budetowych nie zlikwidowano jej
stanowiska.
W tej czci opowieci powraca echo dawnej decyzji sprzed niemal trzydziestu
lat. Carolyn nie moga znale zatrudnienia w zawodzie doradcy, w ktrym
przepracowaa dwadziecia lat, poniewa nie miaa tytuu magistra pracy socjalnej ani
innego dyplomu magisterskiego. Niemniej wyranie wida, e jej nadrzdny cel ch
pracy z ludmi i doradzania im pozostawa przez lata nadzwyczaj stay, cho na
pocztku i w kilku pniejszych okresach ycia na chwil stracia go z oczu. Jak wielu
z nas podejmowaa decyzje, borykajc si z codziennoci, rozpraszajc si na inne
dorane cele, nie bdc w peni wiadom swojego wikszego celu.
Prawda jest taka, e Carolyn ze swoj histori nie jest wcale nietypowa. Tak ujmuje
to, czego si nauczya: Myl, e najwaniejsze, co moemy dla siebie zrobi, to
dowiedzie si, co jest dla nas istotne, zanim dowiemy si, co jest istotne dla innych.
Kiedy rzuciam studia magisterskie, nie miaam pojcia, czego naprawd chc, ani
adnej dugofalowej wizji. Nie wiedziaam, jak zwraca uwag na sam siebie czy na
swoje intuicje, i zmagaam si z tym przez lata. Wrciam na studia i zajam si czym
innym, poniewa potrzebowalimy pienidzy i z powodu innych spraw. Teraz, kiedy
moje najmodsze dziecko koczy liceum, wiem, co chc robi i co musz zrobi, eby
tak byo.
Wszyscy prbujemy godzi rne priorytety i cele w codziennym yciu, tym bardziej
wic musimy pracowa nad tym, by mie jasno co do swoich aspiracji. Jak
stwierdza Daniel Gilbert, nie natykamy si tylko na szczcie, natykamy si rwnie na
prac, zwizki oraz wszelkiego rodzaju inne sytuacje. ycie jest o wiele bardziej
nieuporzdkowane ni laboratoria, w ktrych przeprowadza si eksperymenty i testuje
teorie. Dlatego niezbdna jest wiadoma ocena wasnych celw, jak pokazuje
opowie Lynne o tym, co dzisiaj okrelane jest mianem starter marriage (maestwa
na prb).
Wyszam za czowieka, ktrego przedstawili mi rodzice, kiedy miaam dwadziecia
dwa lata opowiada Lynne. By sze lat starszy ode mnie, co stanowio spor
rnic wieku pracowa, by ustatkowany, a ja dopiero co skoczyam college
miaam wtpliwoci, ale jako daam si ponie sile tego wszystkiego. Owiadczy
si mi w obecnoci trzydziestu osb c mogam odpowiedzie? i cho
zastanawiaam si nad tym, eby nie bra lubu, myl, e nie byam na tyle pewna
siebie, by cokolwiek zrobi. Ale kiedy si pobralimy, poczuam si strasznie
stamszona i unieruchomiona. Byo oczywiste, e kade z nas ma inne cele, inne
spojrzenie na wiat, inne priorytety. Wytrzymaam dwa lata, prbowaam, czy dam rad
co zrobi, eby byo dobrze, ale potem uciekam, dosownie. To pierwszy i jedyny
raz, kiedy rzuciam co wanego; wyszam ponownie za m w wieku dwudziestu
omiu lat i jestem matk od trzydziestu jeden lat. Nadal auj, e nie postpiam
wtedy inaczej e nie porozmawiaam wprost z moim byym mem, zamiast
zachowa si jak uciekajca panna moda ale wwczas nie byam w stanie tego
zrobi. Byo mi z tym fatalnie, czuam si samotna, ale nawet nie w poowie tak
samotna, jak w cigu tamtych dwch lat maestwa.
Dzisiaj, po wielu latach, zadowolona z pracy zawodowej, ktr udao si jej
pogodzi z wychowaniem trojga dzieci, Lynne mwi: To dowiadczenie uwiadomio
mi jednak, e potrzebuj zwizku, ktry da mi wicej autonomii ni moje maestwo.
Stao si to jednym z moich celw i wyszo mi na dobre.
Moliwie najlepsze uwiadomienie sobie tego, czego naprawd chcemy, wymaga
czasu, wysiku i niemaej dawki strategicznego planowania.

Koszt zmiany tosamoci


wiadome rozwaanie i ocenianie celw, czy nawet pjcie o krok dalej i
odangaowanie si od nich, moe pociga za sob rwnie prawdziw i czasami
bolesn zmian w myleniu o sobie samym. Przypomnij sobie histori Deidre, modej
kobiety, ktra definiowaa siebie w dziecistwie, okresie nastoletnim i u progu
dorosoci przez wyczynowe uprawianie pywania i ktra zadaa pytanie: Kim jestem,
jeli nie pywam?. Pytanie to ilustruje emocjonalny i psychologiczny koszt przemiany,
ktry moe powstrzymywa nas przed weryfikacj celw i odangaowaniem si od
nich.
O tym wanie pisze William Bridges w klasycznej ju ksice Transitions (Zmiany)
[14], dla ktrej inspiracj byo porzucenie przez niego kariery profesora literatury.
Bridges opisuje ten proces odtosamienia (disidentification process) jako
wewntrzn stron procesu odangaowania (disengagement process) []. Wpyw
takich strat moe by duo wikszy, ni sobie wyobraamy. Jeli chodzi o jego wasne
dowiadczenia w tej mierze, to by pewien, e mu nie przeszkadza, i nie moe ju
nazywa siebie profesorem literatury skrt, jakim kady z nas si posuguje,
przedstawiajc si nieznajomym czy funkcjonujc wrd znajomych dopki jego
crka nie zapytaa ktrego dnia po powrocie do domu: Kim jeste, tato?. Pytanie,
jak si okazao, wynikao z niewinnych pobudek rozmowy w szkole o tym, czym
zajmuj si zawodowo ojcowie dzieci ale mocno zbio z tropu Bridgesa, ktry nie
potrafi okreli si za pomoc jednego czy dwch rzeczownikw jak dawniej, gdy by
profesorem literatury. Zamiast tego mia, jak sam mwi, tosamo
odczasownikow, definiowan przez wykonywane czynnoci: by czowiekiem, ktry
pisze, doradza, wykada. Uwiadomienie sobie, e crka nie chce zanie do szkoy
garci czasownikw, lecz co normalnego i konkretnego, byo dla niego czym
bolesnym.
To ta potencjalna strata powstrzymuje wielu z nas przed skatalogowaniem wasnych
celw i podjciem decyzji, czy dalej i do przodu. Unikamy w ten sposb zarwno
potencjalnej przykroci odangaowania, jak i utraty owych codziennych definicji siebie
czy bdzie to prawnik specjalizujcy si w nieruchomociach, ona lub
dziewczyna Petera, grafik, makler giedowy czy co innego. Znacznie trudniej
straci komfort takiej etykiety, kiedy dzieje si to nie z naszej woli kiedy zostalimy
zwolnieni lub wyrzuceni z pracy albo porzuceni przez ukochan czy ma. Zdolno do
odangaowania si od utraty samookrelenia jest czci sztuki przestawania tak samo
jak radzenie sobie z alem.
Ilekro musimy zrezygnowa z jednego celu i zaangaowa si w co nowego, kady
opuszcza bezpieczn terra firma i zapuszcza si na niepewny, a czasami straszny grunt
terra incognita. Zwykle droga jest wyboista.
Kolejna inwentaryzacja

Poniewa tak du cz ycia przeywa si w trybie automatycznym,


przeprowadzenie inwentaryzacji wszystkich swoich wiadomych celw mwic w
przenoni, przejrzenie swojej szafki z aspiracjami stanowi pomocny pierwszy krok,
by sta si jak najlepszym menederem wasnego ycia. Zdajemy sobie spraw, e caa
idea tych automatycznych procesw jest nieco niepokojca duo bardziej krzepica
wydaje si myl, e sami kierujemy samochodem, ktrym jestemy. Ale przyjmujc do
wiadomoci dziaanie procesw automatycznych, w ostatecznym rozrachunku
zyskujemy wiksz kontrol. Nasze wiadome cele stan si duo wyraniejsze, a
jednoczenie bdziemy mogli zobaczy, jak nasze nastroje, emocje i postawy wobec
wasnych celw s ksztatowane przez siy, z ktrych istnienia nawet nie zdajemy sobie
sprawy.
Dowody na dziaanie procesw automatycznych znale mona waciwie wszdzie.
Jednego razu wiadomie wybierzesz dusz drog do pracy, eby mie wicej czasu
na przemylenie rozpoczynajcego si dnia, innym razem jednak moesz nawet nie
wiedzie, dlaczego wybr pad na Main Street, chocia St. Pauls jest mniej
zakorkowana. Co sprawio, e uznae Jacka za fajnego gocia, a Philipa za frajera,
kiedy ich poznae? Dlaczego w jakim otoczeniu natychmiast czujesz si przyjemnie, a
przebywanie w innym wprawia ci w pody nastrj? Dlaczego we wtorek rozpiera ci
szczcie i cel wydaje ci si na wycignicie rki, ale ju w czwartek potrafisz myle
tylko o tym, e wszystkie twoje starania s skazane na totaln porak? Dlaczego
czasami w nocy nie moesz przesta si zamartwia o jutro, choby nie wiem jak si
stara oczyci umys?
Wiemy ju, e odpowiedzi na te wszystkie pytania jest proces automatyczny i
nieustanne poszukiwanie przez mzg/umys sposobw osigania celw, nawet
niewiadomych. Jak moe to dziaa, pokazao pewne badanie powicone temu,
dlaczego tak trudno oczyci umys z natrtnych myli[15], kiedy naszym jedynym
pragnieniem jest zasn. Naukowcy postawili hipotez, e cho wydaje si, i myli te
s przypadkowe lub pojawiaj si znikd, w rzeczywistoci wyzwalane s przez
przysze zadania, w ktrych (przynajmniej zdaniem umysu) taka zapobiegliwo moe
si przyda. Innymi sowy, umys czy mzg w rzeczywistoci poszturchuje nas, ebymy
myleli, podczas gdy wiadomie chcemy jedynie zasn. Naukowcy wymylili
eksperyment majcy sprawdzi, czy przewidywanie jakiego przyszego zadania,
ktrego wyniki bd wysze dziki jego wczeniejszemu przemyleniu, faktycznie
wyzwala bdzie wicej automatycznych natrtnych myli ni zadanie, na ktre
wczeniejsze przemylenie nie ma raczej wpywu. Zadaniem, ktre wybrali dla
uczestnikw, by quiz geograficzny.
Jednej grupie uczestnikw powiedziano, e po wiczeniu na koncentracj bd
rozwizywa quiz, w ktrym trzeba wymieni jak najwicej stanw USA. Tak
naprawd naukowcy nie mieli zamiaru dawa im tego quizu do rozwizania. wiczenie
na koncentracj obejmowao suchanie omiominutowego nagrania audio na temat
medytacji i oddychania. Ze wzgldu na paradoksalny efekt opisany przez Daniela
Wegnera powiedzenie komu, eby nie myla o biaych niedwiedziach, sprawia, e
wanie o nich myli badanym nie polecono, eby oczycili umys ani by ignorowali
rozpraszajce myli. Poproszono ich natomiast o skupienie si na wiczeniach
oddechowych, ale powiedziano te, e maj zapisywa wszelkie natrtne myli, jakie
przyjd im do gowy. W nagraniu, rzecz jasna, bya mowa tylko o oddychaniu, nie o
geografii.
Utworzono dwie grupy kontrolne. Jedna otrzymaa takie same polecenia, jak grupa
testowa, ale potem powiedziano jej, e nie bdzie quizu geograficznego, tylko samo
wiczenie na koncentracj. Drug grup kontroln poinformowano jednak, e otrzyma
test na szybkie liczenie z nazwami stanw w niektrych zadaniach (na przykad nazwa
Nowy Jork ma osiem liter). Poniewa wczeniejsze przemylenie istotnie nie
poprawioby zdolnoci do szybkiego liczenia, naukowcy przypuszczali, e ta druga
grupa kontrolna, tak jak ci, ktrzy wiedzieli, e nie bd pisa testu z nazw stanw, nie
bdzie miaa natrtnych myli.
I tak wanie si stao. Jedynie uczestnicy z pierwszej grupy ci, ktrzy myleli, e
bd musieli wymieni nazwy stanw faktycznie mieli natrtne myli, nawet sze,
dotyczce geografii podczas odtwarzania nagrania. Co wicej, intruzje te nie byy
celow powtrk, lecz miay czysto przypadkowy charakter myli ni std, ni zowd.
Rzecz naprawd niezwyk, jak pisz badacze, jest to, e wziwszy pod uwag krtki
czas testu na koncentracj, podczas ktrego cigle od nowa przypominali uczestnikom,
eby skupili si jedynie na oddychaniu, ci w ogle nie dowiadczali natrtnych myli,
nie mwic ju o tych, ktrych wdzieranie si do wiadomoci przewidywano.
(Nagranie dwikowe trwao zaledwie osiem minut!). Wyniki te wiadcz o
uporczywym charakterze automatycznych procesw umysu.
Nie mona, rzecz jasna, zmieni sposobu funkcjonowania umysu, ale im bardziej
jestemy wiadomi, jak i dlaczego podejmujemy decyzje o deniu do tego, a nie
innego celu, tym mniej podatni stajemy si na wpyw procesu automatycznego. Kiedy
myli nie daj nam spa, powinnimy si zastanowi, czy rzeczywicie s one
przypadkowe, czy moe umys prbuje za nas planowa. Podstawienie wiadomego
planu pomoe wyciszy umys, tak samo jak wiadome podjcie od nowa procesu
mylowego. Podobnie dziki lepszemu uwiadomieniu sobie nie tylko tego, co czujemy,
lecz take dlaczego to czujemy, rwnie moemy bardziej panowa na swoimi celami.
Badania wykazay, e nastrj niezaleny i odrbny od emocji wpywa na
wyznaczane przez nas cele oraz ich realizacj.
Dlatego zanim zaczniemy katalogowa swoje cele, musimy przyjrze si bliej
tajemniczym nastrojom.
Nastroje i emocje

Jak ju wiemy, radzenie sobie z emocjami i doskonalenie zdolnoci wykorzystywania


ich do wspomagania procesw mylowych ma zasadnicze znaczenie zarwno dla
wyznaczania celw, jak i odangaowywania si od nich. Zbadanie, w jaki sposb
nastrj kolejny stan afektywny wpywa na denie do celu i ocen tego, pozwoli
nam osign nastpny poziom zrozumienia.
Czym w ogle jest nastrj? Wszyscy przeywamy nastroje dobre, ze i zupenie
parszywe ale czym rni si one od emocji? Kady wie z dowiadczenia, e
nastroje wpywaj na osd i zdolno do regulowania emocji oraz podwaaj
obiektywizm. Nastroje, dobre i ze, ksztatuj to, jak jestemy wydajni w pracy, jak
dobrze bawimy si na imprezie, jak szybko prawdopodobnie stracimy panowanie nad
sob, kiedy dzieci bd niegrzeczne, jak reagujemy w sytuacji stresu lub majc
problem do rozwizania. Czego, jeli w ogle, moemy dowiedzie si z nauki na
temat nastrojw, a zwaszcza tych tajemniczych[16]?
Emocje rni si od nastrojw tym, e dowiadcza si ich wiadomie i wywodz
si z moliwego do zidentyfikowania rda: czujesz si szczliwa, poniewa ci
pochwalono lub ukochany spoglda na ciebie z czuoci; jeste przygnbiony,
poniewa zawiode przyjaciela lub z powodu mierci psa. Z nastrojami jest inaczej;
s bardziej rozmyte, i cho mona by wiadomym swojego aktualnego nastroju, nie
zawsze ma to miejsce. To jest wanie tajemniczy nastrj (mystery mood). Jak wielu z
nas syszao od przyjaciela czy maonka pytanie: Dlaczego jeste w takim
dobrym/zym nastroju?, i odpowiadao obronnie lub z oburzeniem Nie, nie
jestem!. Kiedy kto wskae na nasz nastrj, moemy sta si go wiadomi, cho nadal
moemy nie wiedzie, dlaczego tak si czujemy. Niewiadomy charakter
tajemniczego nastroju ma dwa wymiary. S to: brak wiadomoci wasnego nastroju
oraz brak wiadomoci jego przyczyny.
Kiedy wiemy, e jestemy w zym nastroju albo dobrym i wiemy, dlaczego tak
jest (szef nakrzycza na nas bez powodu lub dostalimy dugo oczekiwany awans),
jestemy wiadomi, jak nastrj wpywa nie tylko na nasze oglne spojrzenie na ycie,
lecz take na sposb przetwarzania informacji i mylenia. Nie mona jednak tego
powiedzie o tajemniczym nastroju i w tym przypadku bdziemy zdejmowa rowe
(bd czarne) okulary w miar poznawania z jednej strony oglnego krajobrazu, z
drugiej za swoich celw i podejmowania decyzji. To, e by moe nie zdajesz sobie
sprawy ze swojego nastroju i jego rda, nie oznacza oczywicie, e nic go nie
wywouje. Jedn z moliwych przyczyn jest, jak nazywaj to Tanya Chartrand i jej
wsppracownicy[17], cel niewiadomy. Co to dokadnie jest?
Moe to by jaki cel, ktry realizowae tak dugo ucinae sobie pogawdki z
szefem, schlebiae mu, prbujc by bardziej kontaktowym e sta si automatyczny,
bd cel, o ktrym nie mylae wiadomie. Chartrand i wsppracownicy podaj
przykad pewnego Johna, wiecznego imprezowicza, ktry dawno, dawno temu
wiadomie ksztatowa swoje zachowanie, aby zyska akceptacj w towarzystwie. Od
tamtego czasu by na tylu imprezach, e przecza si na tryb imprezowy, nie zdajc
sobie nawet sprawy z tego, co robi. Ale cho John nie jest ju wiadomy celu, ktry
wyznaczy sobie dawno temu, cel ten sta si osob powszechnie lubian i docenian
nadal istnieje i uaktywnia si przez sam obecno Johna na imprezie. Pewnego
wieczoru jednak nikt nie umiecha si do niego z uznaniem ani nie mieje z jego artw
i jego nastrj pospnieje. Lecz John waciwie nie potrafi okreli, dlaczego po
imprezie czuje si tak przygnbiony.
Tajemnicze nastroje moe wyzwala rwnie otoczenie przedmioty, ludzie lub
sytuacje, ktre dziaaj jak bodce prymujce mog je te wywoywa niewerbalne
zachowania spoeczne innych ludzi. Psychologowie nazywaj to zaraaniem
spoecznym (social contagion). Dowiadczya zapewne tego na sobie, kiedy zdaa
sobie spraw, e twoje przygnbienie jest efektem zbyt dugiego przebywania z
przyjacik czy przyjacimi, ktrzy czuj si przybici.
Tajemnicze nastroje wpywaj na nas zarwno pod wzgldem emocjonalnym, jak i
poznawczym. Poniewa nie wiemy, dlaczego czujemy si tak, jak si czujemy,
prawdopodobnie bdziemy przypisywa te uczucia czemu przypadkowemu kolejna
odmiana przesdnego gobia Skinnera zamiast ich prawdziwej przyczynie. Nasz
nastrj, dobry czy zy, wpywa na to, jak przetwarzamy informacje, a tym samym na ton
naszych myli oraz osdu celw. Pozytywne tajemnicze nastroje a jest to zbiene z
innymi dowodami na skutki nadmiernego optymizmu prowadz do przetwarzania
wymagajcego mniej wysiku ni nastroje negatywne, skaniajc nas do przychylnego
spojrzenia na wasne wysiki w realizacji celu, ktre moe nie mie podstaw w
rzeczywistoci. Tajemnicze nastroje mog przekona nas do dalszego denia do celu
bd podpowiada odangaowanie si. Co jeszcze waniejsze, prba regulowania
wasnych uczu i wydobycia si z nastroju, w ktrym jestemy, moe doprowadzi do
sformuowania nowych celw.
Mona radzi sobie z tajemniczymi nastrojami, przeciwstawiajc im
samowiadomo, zmuszajc si do skupienia na moliwych wskazwkach, ktre
mogy wywoa ten nastrj, a nastpnie aktywnie pracowa nad regulacj tego uczucia.
To kolejny krok w procesie uczenia si, kiedy trzeba odangaowa si od jakiego celu
i od nowa zaangaowa wysiki w inn sfer dziaania.
W nastpnym rozdziale zajmiemy si sporzdzaniem mapy celw badaniami terenu
naszych pragnie, potrzeb i aspiracji.
7.
SPORZDZANIE MAPY CELW

Przez lata w wielu ksikach i przemwieniach[1] nawizywano do synnego


uznanego pono i potwierdzonego badania, ktre wedug rnych wersji
przeprowadzono na absolwentach MBA z Harvardu (rocznik 1954) lub z Yale (rocznik
1979). Badanie to miao wyjania, dlaczego po dziesiciu latach od ukoczenia
studiw 3% rocznika zarabia dziesi razy wicej ni pozostae 97%. Odpowied bya
rozbrajajco prosta i bardzo fajna: owe 3% spisao swoje cele. Nietrudno zrozumie,
dlaczego to rzekome badanie zrobio bajeczn karier atwe do zapamitania liczby,
topowe uczelnie i prosta recepta na sukces.

Jednak nie miejska legenda

Niestety, takiego badania nigdy nie przeprowadzono. Podobnie jednak jak aligatory w
nowojorskiej kanalizacji, i ta miejska legenda zasuguje na to, by by prawdziw. Tak
si wanie skada, e w 2011 roku na Uniwersytecie McGilla i uniwersytecie w
Toronto przeprowadzono badanie[2], z ktrego wynika, e zapisywanie celw jest
poyteczne i e uszczegowianie celw osobistych i zastanawianie si nad nimi
rzeczywicie wpywa na popraw ocen studentw majcych kopoty z nauk.
Sformuowanie celw na pimie moe zwikszy nasz zdolno do oceny, czy wysiki
zmierzajce do realizacji danego celu s skuteczne i czy osignicie go jest realne;
pomaga zatem ustali, czy powinnimy kontynuowa denie do danego celu, czy raczej
odangaowa si od niego. Rwnie sporzdzenie mapy pozwala nam zobaczy
wzajemne relacje midzy celami, co jest rzecz bezcenn.
Chodzi nam o sporzdzenie mapy celw w cakiem dosownym sensie za pomoc
kartki i owka lub ekranu komputera. (Kto jest fantastycznie dobry w wizualizowaniu,
przypuszczalnie bdzie umia zrobi to w swojej gowie). Wikszoci z nas jednak
zapisanie czego pomaga na rne sposoby rozjani procesy mylowe i zmusza nas do
wikszej klarownoci i konkretnoci odnonie do wasnych pragnie i aspiracji. Jeli
chcesz, moesz najpierw przeczyta ten rozdzia bez sporzdzania mapy swoich celw
na papierze czy ekranie, a potem do niego wrci, moesz te sporzdza map celw
krok po kroku w trakcie lektury.

Sporzdzanie listy celw

Przy porzdkowaniu celw wykorzystaj wymienione niej kategorie. Zrb dwie


kolumny, jedn na cele krtkoterminowe, drug na cele dugoterminowe. Jeli chcesz,
moesz bardziej spersonalizowa kategorie stanowi one jedynie punkt wyjcia.
Uwzgldnij wszystkie cele, ktre twoim zdaniem nale do danej kategorii. Jak
zdefiniujesz krtki termin i dugi termin, zaley tylko od ciebie; moesz zdefiniowa
cel krtkoterminowy w miesicach lub latach wedle wasnego uznania.

Cele yciowe (denia osobiste)


Cele yciowe obejmuj aspiracje osobiste, ktre dotycz rozwoju osobowoci (na
przykad zosta lepszym przywdc, by mniej impulsywnym, by bardziej
zadowolonym ze swoich wyborw, pogodzi si ze swoimi ograniczeniami). Mog by
oglne lub abstrakcyjne (sta si lepszym suchaczem, by bardziej uwanym,
okazywa wdziczno, by bardziej wraliwym na innych) bd konkretne (czyta
wicej ksiek, mniej czasu marnowa w internecie, wydawa mniej pienidzy,
pracowa nad rozwizywaniem sporw, nauczy si nowego jzyka). Powinny
obejmowa zarwno cele polegajce na deniu takie jak posiadanie dzieci,
osignicie stabilnoci finansowej, posiadanie domu, podrowanie po wiecie lub
robienie czegokolwiek innego, co jest dla ciebie wane jak i cele skupione na
unikaniu.

Cele zwizane z yciem zawodowym


Z zawodem czy prac mog wiza si najrniejsze cele, choby takie jak: zosta
pisarzem lub zarzdza funduszami hedgingowymi, znale ciekawsz prac, wrci na
studia, eby zmieni zawd, zarabia wiksze pienidze lub pracowa u
sympatyczniejszego szefa. Moesz te bardziej uszczegowi cele, wychodzc poza
ramy samej pracy czy zawodu i dodajc to, co chcesz, by praca wnosia do twojego
ycia, na przykad poczucie sensu, wsplnoty i przynalenoci, zadowolenie na co
dzie czy wyzwanie intelektualne. W taki sam sposb uwzgldnij cele unikania, jeli je
masz (na przykad trzymanie si z daleka od ktliwego lub roszczeniowego
rodowiska).
Cele dotyczce relacji
Jeli chodzi o cele dotyczce relacji, spisz swoje aspiracje w dziedzinie wizi i
afiliacji (takie jak: zbudowanie bliskiego i satysfakcjonujcego zwizku, zawarcie
maestwa, rozszerzenie swojego krgu towarzyskiego, pogbienie przyjani lub
poprawienie komunikacji w rodzinie); dodaj konkretne kroki, ktre pomog ci osign
bardziej abstrakcyjne cele (na przykad wicej udziela si towarzysko, pracowa w
wolontariacie, zapisa si do druyny sportowej, zaoy klub ksiki, zaopiekowa
si jakim dzieckiem). Na tej licie mog znale si rwnie cele unikania (na
przykad nie wdawa si w rodzinne ktnie).

Cele dotyczce uczenia si i osigni


Cele zwizane z uczeniem si i osigniciami powinny by bardziej konkretne i
odzwierciedla trzy pozostae kategorie; jeli celem osobistym jest stabilno
finansowa, celami porednimi mog by: zdobycie lepiej patnej pracy lub spacenie
kredytu studenckiego bd niezaciganie nowego kredytu. Jeli masz zamiar zmieni
zawd, to jednym z twoich celw krtkoterminowych moe by powrt na studia lub
nawizanie sieci kontaktw.
W tej pierwszej iteracji zapisz cele w dowolnej kolejnoci. Jeli chcesz zobaczy,
jak moe wyglda przykadowa mapa celw, obejrzyj przykadowe mapy celw 1
oraz 2 zamieszczone na kocu tego rozdziau.

Wewntrzne czy zewntrzne?

Przejrzyj swoj list i na pocztku zastanw si, czy poszczeglne cele s zewntrzne,
czy wewntrzne. Jak opisuj psychologowie Richard M. Ryan i wsppracownicy[3],
cele zewntrzne to nie te, ktre po prostu narzucaj nam osoby trzecie (na przykad
ojciec, matka, mentor czy maonek chce, eby zostaa prawniczk, albo trener chce,
eby dalej pywa), lecz cele, ktre uzalenione s od reakcji lub aprobaty osb
trzecich. Cele zewntrzne czciej s rodkami do innych celw ni celami samymi w
sobie. Nasza kultura ma, rzecz jasna, obsesj na punkcie sukcesu definiowanego w
kategoriach celw zewntrznych mianowicie pienidzy, sawy i wizerunku.
W badaniu zatytuowanym Further Examining the American Dream (Dalsze badania
nad American Dream)[4], Tim Kasser oraz Richard M. Ryan poprosili dorosych i
studentw collegeu o wypenienie kwestionariuszy na temat czterech aspiracji
wewntrznych i trzech zewntrznych oraz wskazanie, ktre cele lub zasady maj
najwaniejsze znaczenie w ich yciu. Te cztery dziedziny wewntrzne to:
samoakceptacja (osignicie rozwoju psychicznego, autonomii i szacunku dla samego
siebie), afiliacja (utrzymywanie satysfakcjonujcych relacji z rodzin i przyjacimi),
poczucie wsplnoty (ulepszanie wiata przez dziaalno spoeczn lub szczodro)
oraz kondycja fizyczna (zdrowie i brak chorb). Trzema zasadami zewntrznymi byy:
sukces finansowy (by bogatym i odnie sukces materialny), uznanie spoeczne (by
sawnym lub znanym i podziwianym) oraz atrakcyjny wizerunek (atrakcyjno fizyczna
obejmujca ciao, ubir i mod). Osoby, ktre skupiay si na bardziej wewntrznych
celach, deklaroway lepszy dobrostan, niszy poziom niepokoju i przygnbienia oraz
mniej dolegliwoci fizycznych ni osoby, ktre ukierunkowane byy na cele zewntrzne.
Nie oznacza to, e cele zewntrzne s z natury czym zym czy e denie do nich z
koniecznoci skazuje nas na nieszczliwe ycie. Spokojnie: miao moesz dalej
poda szafy penej louboutinw czy porsche z kompletnym wyposaeniem. Wydaje
si, e istotne znaczenie ma, po pierwsze, to czy dysz do celw zewntrznych,
zachowujc autonomi, a po drugie, jak wane dla twojego poczucia tosamoci s
cele zewntrzne. Cele zewntrzne, niestety, nie stanowi pokarmu dla duszy; jak pisz
badacze, ich urok tkwi zwykle w domniemanym podziwie, ktry im towarzyszy, bd
w sile i poczuciu wartoci, ktre mona czerpa z ich osignicia. Okazuje si, e tak
jak racj mieli Beatlesi, kiedy piewali Money cant buy you love (Za pienidze nie
mona kupi mioci), tak samo sawa, pienidze, a nawet uroda nie s gwarancj
szczcia czy zadowolenia z ycia, bez wzgldu na to, czym karmi nas telewizja bd
tygodnik People. Najszczliwsi i najzdrowsi s ludzie, ktrzy maj w przewaajcej
mierze cele wewntrzne i wnosz aktywny wkad w swoje poczucie tosamoci.
Przy kadym ze swoich celw napisz W jak wewntrzny lub Z jak zewntrzny.
Pamitaj jednak, e nawet cele wewntrzne mog przeterminowa si z czasem; nawet
dugo houbiony cel wewntrzny moe przesta ci uszczliwia, poniewa zarwno
poczucie tosamoci, jak i potrzeby zmieniaj si w czasie. Cho jest to korzystne dla
rozwoju osobistego, to jednak komplikuje ycie i moe wymaga dokonania bolesnych
niekiedy zmian i porzucenia wyznaczonych celw.
Tak wanie byo w przypadku Marie, ktra po ponad dwudziestu latach pracy w
zawodzie grafika wiedziaa, e musi zrezygnowa. O tym, eby zosta plastyczk,
marzya od wczesnego dziecistwa od kiedy skoczya trzy lub cztery lata i miaa
potrzebny talent, zapa i perfekcjonizm. Posza na prestiow uczelni artystyczn, w
wieku dwudziestu dwch lat rozpocza prac jako grafik uytkowy i niedugo pniej
wysza za m. Odnosia sukcesy i od wykonywania jednorazowych ilustracji przesza
do tworzenia kolorowych ksiek, co przynioso jej stay dopyw tantiem; nastpnie
rozszerzya dziaalno o pocztwki i kalendarze. Marie zaleao na karierze, ktra da
jej niezaleno, pozwoli jej w samotnoci robi to, co kocha, i umoliwi prac w
wybranych samodzielnie porach, ale z upywem lat wanie to, czego pragna dla
siebie na pocztku, zaczo coraz bardziej j unieszczliwia. Z powodu problemw z
organizacj czasu chronicznie spniaa si z kadym projektem i czua si uwiziona
w swojej pracowni, odcita od reszty wiata.
Z perspektywy czasu Marie mwi: Mj sposb pracy mia charakter autosabotau i
by wyczerpujcy fizycznie, emocjonalnie i artystycznie. Praca bya efektowna, ale
zarazem zjadaa mnie ywcem. Opuszczaam luby, pogrzeby, chrzciny, rodzinne
wakacje. Rwnoczenie zmienia si sytuacja na rynku, spad popyt na ksiki
upominkowe. Coraz mniej zarabiaam za to, co robiam. Powoli zacza modyfikowa
swoje cele i podejmowa kroki, ktre miay zaprowadzi j do ycia odpowiadajcego
odmiennym aspiracjom. Najbardziej zaleao jej na tym, by wyj do wiata, do ludzi,
opuci samotne ycie zawodowe graficzki.
Bywa, e cel, ktry wydawa si wewntrzny, ostatecznie przynosi jedynie
zewntrzn satysfakcj. David sam by dzieckiem rozwiedzionych rodzicw i z
rozmysem wybra specjalizacj w dziedzinie prawa rodzinnego; jego celem bya praca
z parami, czyli denie do agodzenia napicia i cierpienia przeywanego przez rodziny
w trakcie rozwodu. Lecz po jakich dziesiciu latach praktyki zacz rozumie, e
wysiki podejmowane przez niego w imieniu klientw czsto wyduaj proces
rozwodowy, a niekiedy nawet pogbiaj krzywd rodziny. Uwiadomienie sobie tego
wywoao w nim kryzys; zrezygnowa z praktyki w kancelarii, w ktrej by
wsplnikiem, i przekwalifikowa si na mediatora. Dwa lata zajo mu podjcie
decyzji o odejciu, a kolejne trzy otworzenie wasnej praktyki mediacyjnej, ale teraz
jego praca zawodowa jest motywowana wewntrznie stanowi odzwierciedlenie i
zarazem element jego poczucia tosamoci.
Wyartykuowanie celw i sporzdzenie ich mapy oraz przewidywanie zmian, jakie
by moe trzeba bdzie poczyni w przyszoci, to skuteczne strategie.

Sprzeczno czy zgodno?

Nastpnym elementem procesu jest przejrzenie krtko-i dugoterminowych celw pod


ktem sprzecznoci lub zgodnoci midzy nimi. Zadaj sobie pytanie, czy ktre z
twoich krtkoterminowych celw powizane s z celami dugoterminowymi lub czy
mona je uzna za etapy prowadzce do wikszych celw. W najlepszym scenariuszu
cele krtkoterminowe bd zwiksza szanse powodzenia celw dugoterminowych. W
najgorszym okae si, e niektre twoje cele osobiste lub zawodowe s ze sob
sprzeczne.
Jak ju mwilimy, sprzeczne cele s niezawodnym rdem nieszczcia i stresu.
Rzecz jasna, osignicie pewnych dugofalowych celw zostanie wsplnikiem w
duej spce, zbudowanie firmy od podstaw, dostanie si na medycyn i zrobienie
specjalizacji ktre wymagaj ogromnego nakadu czasu i energii, bdzie nieuchronnie
sprzeczne z innymi celami, ktre czerpi z tych samych ograniczonych zasobw czasu i
energii, jakimi dysponuje kady z nas. Dobrze znana jest sprzeczno midzy
zarabianiem wystarczajcej iloci pienidzy a pragnieniem pracy dajcej wewntrzn
satysfakcj i zadowolenie, czsto sprzeczne s te wymagania zwizane z byciem
dostpnym i aktywnym rodzicem a wykonywaniem pracy lub zawodu, ktrym trzeba
powica szczeglnie duo czasu, wysiku i starannoci. Jeli powicasz si
karierze, to raczej nie bdziesz mie czasu na rozwijanie innych zainteresowa czy
bdzie to gra w golfa, czy nauka introligatorstwa lub stolarki niezalenie od tego,
jak osobist satysfakcj mogoby ci to sprawia. Tylko ty moesz odpowiedzie na
pytanie, ktry z dwch sprzecznych celw jest dla ciebie waniejszy; nie ma jednej
sztywnej zasady, ktr daoby si oglnie zastosowa.
Rick pochodzi z Wisconsin, dorasta w biedzie jako jedyne dziecko matki
porzuconej przez ma. Dosta si do collegeu dziki stypendium sportowemu, a
nastpnie uzyska dyplom MBA na uczelni nalecej do Ivy League. Ju w wieku
dwudziestu paru lat wyznaczy sobie cele: sukces finansowy, stabilno i
bezpieczestwo emocjonalne oraz praca na wasnych warunkach pozwalajca na
zachowanie pewnej niezalenoci. Mia siln wol i by bardzo wytrway, zaraz po
ukoczeniu collegeu oeni si, bardzo pragn bowiem stworzy rodzin, jakiej sam
nie mia. Po studiach MBA dosta si do prestiowej firmy konsultingowej, w ktrej
pracowa po szedziesitsiedemdziesit godzin tygodniowo, wybijajc si ponad
innych i zdobywajc kolejne awanse i podwyki. By chwalony i ceniony przez szefw.
Ale nadgodziny odbijay si na kondycji jego maestwa, a samemu Rickowi
brakowao niezalenoci, ktrej nie mogo mu da tradycyjne rodowisko
korporacyjne; jego zadaniem byo zadowala zarwno szefw, jak i klientw. Mimo to
pracowa dalej, a pewnego dnia odesza od niego ona, a on zda sobie spraw, e
musi z czego zrezygnowa.
Moment ten mg by dla niego punktem zwrotnym, ale tak si nie stao. Jego
przyjaciele w wikszoci pracowali tak samo duo, a ich ony, wypatrujce
dugoterminowej nagrody w postaci duych domw i drogich samochodw, nie
narzekay. Rick stwierdzi wic, e to postawa jego ony bya nie w porzdku. Jakie
trzy lata pniej oeni si ponownie i tym razem maestwo przetrwao niecay rok.
Ostatecznie doszed do ciany w wieku trzydziestu piciu lat, majc due konto w
banku i niewiele poza tym. Po prawie dwch latach udao mu si znale dobr okazj
do zaoenia dziaalnoci, w ktr wierzy, i zacz si stara o pozyskanie
inwestorw. Udao mu si rozkrci przedsiwzicie, a potem ograniczy si do
czterdziestogodzinnego tygodnia pracy, dziki czemu mia czas na zaoenie i
pielgnowanie nowego zwizku. Ostatecznie zdoa znale sposb realizacji celw
zawodowych i osobistych bez powicania jednych na rzecz drugich.
Jeli stwierdzisz, e masz potencjalnie sprzeczne cele, zrb now kolumn i wypisz
te cele obok siebie pod nagwkiem Sprzeczno. Jeli twoje cele s zgodne,
pozostaw listy bez zmian.

Denie i unikanie

Majc przed sob map celw, zastanw si, w jaki sposb zwykle formuujesz swoje
cele. Czy masz zwyczaj postrzega je w kategoriach unikania, czy denia? Czy midzy
tymi typami celw zachodzi rwnowaga, czy raczej przewaa jeden z nich? Zwrcenie
uwagi na sposb formuowania wasnych aspiracji pomoe ci ustali, czy dalej
poda w tym samym kierunku, czy choby czciowo zmieni kurs.

Kwestia priorytetw

Aby pogbi rozumienie wasnych celw, postpuj zgodnie z punktami opisanymi w


kilku nastpnych akapitach. To rozwinicie wiczenia ze sporzdzaniem mapy skada
si z trzech osobnych czci. Pierwsza ma charakter twrczy i zostaa zainspirowana
przez badanie naukowcw z Toronto i McGilla.
Krok 1: Opisz, jak wygldaaby twoja przyszo w idealnych okolicznociach.
Wyobra sobie to jak najpeniej, uwzgldniajc jak najwicej szczegw. Zawrzyj te
opis idealnej lub idealnego siebie ze spenionymi wszystkimi deniami osobistymi.
Uwzgldnij cechy charakteru i postawy, a take cele uczenia si i mistrzostwa, jakie
chcesz widzie u siebie.
Swoje cele w prawdziwym yciu opisuj najkonkretniej, jak tylko potrafisz. Wyobra
sobie swoje ycie osobiste i zawodowe, to, gdzie i jak mieszkasz, jak wykorzystujesz
swj czas i energi. Pomyl o osignitych ju celach, rwnowadze midzy czasem
wolnym a prac zawodow oraz poziomie odczuwanej satysfakcji osobistej. Wyobra
sobie swoj sytuacj spoeczn, krg rodziny i przyjaci. Wyobraony scenariusz
powinien obejmowa rwnie sytuacj finansow.
Krok 2: Wr do listy celw i spisz je ponownie w kolejnoci ich znaczenia,
przydzielajc kademu numer. Jeli masz list sprzecznych celw, rwnie przeredaguj
j wedug priorytetw. Zostaw do miejsca, eby zapisa kilka zda lub sw pod
kadym z nich. Skrel z listy cele, ktre po namyle nie wydaj ci si warte
uwzgldnienia, oraz dodaj cele, ktre zostay wczeniej pominite. Staraj si jak
najprecyzyjniej okreli priorytety; jeli jakie dwa cele s zbyt do siebie zblione, by
atwo byo je odrni, ponumeruj je i oznacz jako a) i b).
Krok 3: Pod kadym celem napisz jedno lub dwa zdania wyjaniajce, dlaczego jest
dla ciebie wany i jak osignicie tego celu przyczyni si do poczucia dobrostanu,
szczcia lub sukcesu. Jeli masz sprzeczne cele, napisz jedno lub dwa zdania o tym, z
ktrego trzeba bdzie zrezygnowa i jak odangaowanie si od niego wpynie na twoje
ycie. Napisz te jedno lub dwa zdania o celu, ktry nadal zamierzasz realizowa, i jak
jego osignicie wzbogaci lub w inny sposb zmieni twoje ycie.
Po wykonaniu tych trzech krokw przeczytaj jeszcze raz swj opis idealnej
przyszoci, a nastpnie przejrzyj po kolei wasne cele. Zadaj sobie nastpujce
pytania:

Czy cele te odzwierciedlaj moj wizj idealnej przyszoci?


Czy cele krtkoterminowe przyczyniaj si do celw dugoterminowych? Czy
przybliaj mnie do ich osignicia?
Ile z moich celw jest raczej abstrakcyjnych ni konkretnych? Czy mam w
gowie konkretne dziaania, by je osign?
Czy moje strategie bd skuteczne w osiganiu celw? Jeli nie, czy mam jakie
alternatywy?
Jeli zachodzi sprzeczno midzy rnymi celami, to porzucenie ktrych celw
rozwaam? Jakimi kryteriami kieruj si, dokonujc wyboru?
Jeli zamierzam odangaowa si od jakiego celu, to jaki bdzie mj plan
dziaania, by to osign? Czy mam w gowie jaki cel zamienny?
Czy zachodzi rwnowaga midzy celami motywowanymi wewntrznie a celami,
ktre w duej mierze s zewntrzne?
Ktre ze wszystkich celw i aspiracji z najwikszym prawdopodobiestwem
sprawi, e w przyszoci bd mie wiksze poczucie szczcia ni dzisiaj?

Odpowied na to ostatnie pytanie moe by dla niektrych najtrudniejsza. Dlatego


przyjrzymy si teraz naszym celom pod ktem tego, jak bdziemy si czu po ich
osigniciu.

Wykorzystanie przepywu do oceny celw

Wspominalimy niejednokrotnie, e ludzie nie s zbyt dobrzy w okrelaniu tego, co


przyniesie im szczcie. Nie ma uniwersalnego przepisu na indywidualne szczcie, ale
dziki pewnym zasadom mona lepiej zrozumie, jak identyfikowa rda szczcia.
Jedn z takich zasad jest przepyw (flow)[5] opisany przez Mihalyego
Csikszentmihalyiego; z powodzeniem moemy wykorzystywa t zasad rwnie przy
sporzdzaniu mapy celw, ocenianiu ich i podejmowaniu decyzji, ktre powinnimy
realizowa lub zarzuci.
Koncepcj przepywu najatwiej wyjani na przykadzie. Przypomnij sobie moment,
kiedy bye cakowicie pochonity jak czynnoci, tak bez reszty skupiony na tym,
co robisz, e wiat wok zdawa si nie istnie. Bye w peni skoncentrowany, nic
ci nie rozpraszao. Moga to by jakakolwiek czynno, wane, e pogrony w niej
do utraty poczucia czasu czue szczcie czy nawet bogo. Wraeniu stopienia si z
t czynnoci towarzyszyo rwnie gbokie poczucie sensu i zadowolenia z tego, co
robisz. Moment ten da ci poczucie panowania nad sytuacj oraz uwolnienia od
powszednich trosk i niepewnoci, ktrych nie brakuje nam zwykle na co dzie. To
wanie Csikszentmihalyi nazywa przepywem. Jak wyjania, uczucie przepywu jest
dowiadczeniem uniwersalnym, ktre nie zna granic kultury, wieku czy pci.
Sportowcy czsto opisuj uczucia dowiadczane podczas uprawiania swojej
dyscypliny w kategoriach przepywu moe pamitasz, jak pywaczka Deidre
opisywaa zawody jako niezrwnane uczucie wyczerpania, euforii, poczucie, e si
yje, z kolei wiolarz James mwi o tym, e staje si bez reszty skoncentrowany na
jednym zadaniu, z maksymaln uwanoci. S to opisy przepywu. Pisarze mwi o
postaciach, e same si pisz, muzycy z kolei opowiadaj o byciu w muzyce;
tkaczka opisuje lekko bytu, jak czuje podczas pracy, jak si zatraca w tym procesie.
O przepywie myla prawdopodobnie poeta William Butler Yeats, piszc w wierszu:
Jake mamy tancerk odrni od taca?[6].
Ale dowiadczenie przepywu nie jest ograniczone do czynnoci o charakterze
twrczym. Nie trzeba te do tego by artyst czy sportowcem. Zwykli ludzie
dowiadczaj przepywu w chwilach wykonywania swojej pracy i podczas takich
zaj, jak szydekowanie czy uprawianie ogrdka. Mona dowiadczy przepywu w
trakcie wietnej rozmowy z przyjacimi lub zabawy z dziemi.
Dowiadczenie przepywu wymaga jednak pewnych warunkw, ktre nakrela
Csikszentmihalyi, rozpoczynajc od czego, co nazywa dowiadczeniem
autotelicznym[7]. Termin ten wywodzi si z greki (auto znaczy wasny, sam w
sobie, a telos to cel) i odnosi si do czynnoci, ktra ley w centrum dowiadczenia
przepywu. Jak mwi uczony, jest to czynno, ktra jest celem samym w sobie, a co
wicej nawet jeli podjlimy jak czynno pocztkowo dla innego powodu, kiedy
wcigamy si w ni, zostajemy faktycznie nagrodzeni. Jego rozumienie wewntrznie
wartociowego i satysfakcjonujcego celu wspgra z innymi omawianymi do tej pory
teoriami na temat celw. Niemniej unikalnym wkadem Csikszentmihalyiego jest
midzy innymi stwierdzenie, e wikszo rzeczy, jakie robimy, nie jest ani czysto
autoteliczna, ani czysto eksoteliczna (sowa tego autor uywa na okrelenie
czynnoci wykonywanych wycznie z przyczyn zewntrznych), ale stanowi poczenie
tych dwch cech. Takie ujcie pozwala dostrzec, e cele pierwotnie realizowane
gwnie z przyczyn zewntrznych mog sta si celami wewntrznymi pod wzgldem
znaczenia i wartoci oraz mocy wprowadzania nas w stan przepywu.
Csikszentmihalyi podaje midzy innymi przykad ludzi, ktrzy ucz si, eby zosta
chirurgami, z przyczyn eksotelicznych by pomaga ludziom, dobrze zarabia,
osign presti spoeczny. Ale, jak mwi, jeli maj szczcie[8], ich praca zacznie
wkrtce sprawia im satysfakcj i wwczas chirurgia staje si dla nich w znacznym
zakresie dowiadczeniem autotelicznym. Przepyw wynosi nas ponad codzienno,
zmienia nasz sposb odczuwania, poniewa jestemy gboko zjednoczeni z tym, co
robimy.
Pewien prawnik procesowy tak wyjania swoje dowiadczenie przepywu: Zdarza
mi si to, kiedy przemawiam do awy przysigych i nagle zdaj sobie spraw, e
panuj nad sal rozpraw. Wszyscy przysigli patrz na mnie, obserwuj, uwanie
suchaj kadego mojego sowa. W takim momencie czas zaczyna wolniej pyn, a ja
nie czuj najmniejszej niepewnoci. Mog starannie dobiera sowa, precyzyjnie
wybiera waciwe okrelenie, z gry planowa argumentacj i kad fraz, poniewa
umys wyprzedza sowa. Daj si bez reszty ponie chwili, a mimo to panuj nad
sytuacj. Wiem, e brzmi to dziwnie jak mona jednoczenie panowa nad sytuacj i
dawa si ponie chwili? ale wanie tak si to czuje.
Pewna kobieta opisuje swoje dowiadczenie przepywu, kiedy uczya literatury w
collegeu: Nie zdarzao si to, oczywicie, na kadych zajciach, zdarzao si jednak
do regularnie, kiedy podczas omawiania wiersza czy powieci nagle co
zaskakiwao i wszyscy studenci wcigali si z pen uwag, i wiedziaam, e w tej
chwili po prostu zaapali. Widziaam zachwyt na ich twarzach e zrozumieli co na
temat sw i ich znaczenia albo postaci i ich emocji w sposb osobisty, bezporedni,
ktry by objawieniem i kiedy odzywa si dzwonek na koniec zaj, wygldali na
zaskoczonych, tak samo jak ja. Siedzieli przez chwil, a potem z ociganiem zaczynali
podnosi si z miejsc. Jakby prys jaki czar. To rwnie jest opis dowiadczenia
przepywu.
Optymalne dowiadczenie przepywu[9] zaley od innych czynnikw ni
autoteliczny charakter czynnoci. Zaliczaj si do nich:

jasno okrelony, pozbawiony przeciwstawnych wymaga cel to, co musimy


zrobi, powinno by oczywiste;
rwnowaga midzy trudnoci celu a naszymi umiejtnociami, w
przeciwiestwie do zwykego ycia, w ktrym zbyt wymagajca sytuacja moe
wywoywa frustracj lub niepokj, a zadanie banalne znudzenie;
natychmiastowa informacja zwrotna od razu wiemy, jak nam idzie, i mamy
pewno, e to, co robimy, jest dobre;
pena koncentracja na danej czynnoci bez rozpraszania si;
cakowite pochonicie dan czynnoci, zapomnienie o wszystkim, co nie jest z
ni zwizane;
brak myli lub zmartwie dotyczcych poraki;
dowiadczenie utraty samowiadomoci w dosowny sposb; nie mylimy o tym,
jak widz czy osdzaj nas inni ludzie, nie martwimy si te o sprawianie dobrego
wraenia ani o wpywanie na innych;
dowiadczenie transformacji czasu.

Prac, ktr wykonujesz, czynnoci i zainteresowania, ktrymi si zajmujesz w


ramach samorealizacji i dla przyjemnoci, relacje, w ktrych jeste krtko mwic,
wiele z celw naniesionych wanie na map mona ocenia w kategoriach
przepywu. Jedna z wanych lekcji wynikajcych z pracy Csikszentmihalyiego dotyczy
rwnowagi midzy wyzwaniami celu a wasnymi umiejtnociami. Zrozumienie, e
przepyw bierze si z rwnowagi, stoi w sprzecznoci z kulturowym pogldem na to,
co przynosi ludziom sukces i szczcie. To kolejny mocny argument za odrzuceniem
mdroci ludowej, e im wysza poprzeczka, tym wyszy skok.
Zastanw si nad czynnociami, jakie podejmujesz, oraz nad celami, jakie sobie
wyznaczasz, pod ktem przepywu. Co moesz zmieni w swoim yciu, by czciej
dowiadcza przepywu? Czy biorc pod uwag jedynie przepyw masz jakie
cele, do ktrych powinna czy powiniene dy bardziej aktywnie? Jakich zmian
moesz dokona w sposobie wykonywania pracy lub samej pracy?
Pewna kobieta, obecnie czterdziestokilkuletnia, opisuje, jak zrewidowaa swoje
cele: Wyldowaam w marketingu waciwie przez przypadek; posada asystentki bya
moj pierwsz prac zaraz po collegeu, a potem wspinaam si po szczeblach
korporacyjnej drabiny, nie zastanawiajc si specjalnie, co lubi, a czego nie lubi w
swojej pracy. Byam do zadowolona, zarabiaam do dobrze i mogam te
podrowa, co byo super. Ale potem firma zmienia waciciela i zostaam
zwolniona, w kocu musiaam usi i zada sobie pytanie: Co dalej?. Nie byo
specjalnie duo ofert pracy, ktre by mnie naprawd interesoway, i zaczam myle o
zaoeniu wasnej dziaalnoci. Uwiadomiam sobie, e to, co rzeczywicie lubi, to
planowanie i rozwizywanie problemw, a nie samo wdraanie planw
marketingowych, i tak zajam si dziaalnoci doradcz opart na indywidualnej
pracy z maymi firmami. To burze mzgw mnie ekscytuj.
Kobieta nie uywa sowa przepyw, ale mogaby. Duo innych historii, ktre nam
opowiadano, zwaszcza prawniczki Jill, ktra rzucia prac na sali sdowej, eby
zosta nauczycielk, ma wiele wsplnego z przepywem i indywidualn potrzeb
dowiadczania satysfakcji i gbokiego poczucia wizi z prac oraz innymi zajciami.
Oprcz przejrzenia celw, zrealizowanych i niezrealizowanych, pod ktem
przepywu, naley te sprawdzi, czy osignicie ich jest moliwe. To rwnie ma
zwizek z kwesti rwnowagi.

Opanowanie kontrastowania mentalnego


Po ukoczeniu pierwszej czci sporzdzania mapy celw pora przejrze cele pod
wzgldem ich osigalnoci. Trzeba pamita, e to, czy dany cel mona osign,
okrela wiele czynnikw: dysponowanie niezbdnym czasem, energi i innymi
zasobami; posiadanie odpowiedniego poziomu umiejtnoci i waciwych strategii do
jego realizacji; to, czy dany cel nie jest sprzeczny z innymi wanymi celami.
Umiejtno, na ktrej powinnimy polega przy okrelaniu, czy wyznacza i
realizowa jaki cel, czy raczej odangaowa si od niego, nosi, jak ju
wspomnielimy, nazw kontrastowania mentalnego[10].
Kontrastowanie mentalne wymaga, by mie na uwadze swoj upragnion przyszo,
a zarazem skupia si na rzeczywistych czynnikach, ktre mog utrudnia jej realizacj.
To wiczenie umysowe polegajce na tym, by zachowujc w gowie wizj
przyszoci, jednoczenie realistycznie ocenia teraniejszo. Rwnowagi midzy
przyszoci a teraniejszoci brakuje w dwch innych moliwych sposobach
mylenia o celu: myleniu wycznie o pozytywach przyszoci (folgowanie) lub
skupianiu si wycznie na negatywach teraniejszoci (roztrzsanie). Wedug bada
Gabriele Oettingen i jej wsppracownikw zarwno folgowanie, jak i roztrzsanie
prowadz jedynie do umiarkowanego zaangaowania w cel[11], nawet gdy s due
szanse powodzenia. Podobnie samo folgowanie fantazjom o przyszoci lub
roztrzsanie teraniejszych przeszkd w istocie podtrzymuje zaangaowanie w cel,
ktry ma sabe szanse powodzenia; od tego celu mona si odangaowa jedynie za
pomoc kontrastowania mentalnego. Kontrastowanie mentalne uatwia poza tym
trzewe spojrzenie na krtko-i dugoterminowe cele oraz ich moliw realizacj.
Krtkoterminowym celem moe by znakomite przeprowadzenie
czterdziestominutowej prezentacji na spotkaniu firmowym dotyczcym sprzeday; o jej
przygotowanie poprosi ci szef, dajc ci jednoczenie moliwo odmowy.
Konwencjonalnym sposobem sprostania temu wyzwaniu moe by dopingowanie
samego siebie (Dasz rad, Dan!), przypomnienie sobie innych sytuacji, w ktrych
udao ci si z powodzeniem sprosta innym wyzwaniom, lub samo choby wyobraenie
sobie entuzjastycznego przyjcia i umiechnitej twarzy szefa, kiedy skoczysz mwi.
Folgujc sobie w ten sposb, pomijamy, rzecz jasna, wszelkie swoje nawyki umysowe
lub skonnoci, ktre mogyby stan na drodze do spektakularnego sukcesu. W tej
samej sytuacji moesz jednak zareagowa przeraeniem i stwierdzi, e jedyne, co
jeste w stanie z siebie wykrzesa, to wizja tego, jak stoisz przed supkami i
wykresami w PowerPoincie, nie potrafic wydusi z siebie ani sowa, a przed sob
widzisz morze znudzonych twarzy; to jest roztrzsanie.
Kontrastowanie mentalne pozwolioby ci skupi si na celu w postaci
przeprowadzenia dynamicznej prezentacji w poczeniu z rzeczami, ktre potencjalnie
mog stan na drodze do jego realizacji: obawa przed wystpieniem publicznym;
skonno do przebierania nogami pod wpywem stresu; nawyk odkadania na pniej;
zbyt szybki sposb mwienia, zjadanie sw, gdy odczuwasz stres; tendencja do
mwienia yy niemal w kadym zdaniu.
Mylenie o potencjalnych puapkach w konkretny sposb pozwala ci zastanowi si
nad moliwoci przezwycienia tych przeszkd oraz potencjalnymi korzyciami z
wygoszenia prezentacji (uzyskanie aprobaty szefa, zwrcenie na siebie uwagi prezesa
i innych czonkw kierownictwa wyszego szczebla, co moe utorowa drog
przyszym awansom). Twoje mylenie o pozytywach opiera si na realizmie, zmuszajc
ci do zwrcenia uwagi na to, co trzeba zrobi, eby odnie sukces. Zdajesz sobie
spraw, e wczeniejsze przygotowanie moe zagodzi trem, co z kolei pozwoli ci
opracowa i przewiczy wystpienie, eby czu si pewniej. Stwierdzasz, e
przewiczenie prezentacji sprawi, e bdziesz zrelaksowany, i pozwoli ci si
naprawd skupi. Robisz notatki, piszesz swoje wystpienie, a nastpnie skracasz je do
atrakcyjnych punktw i prosisz koleg, eby posuy ci rad. Kontrastowanie mentalne
pozwala ci posuwa si z celem naprzd na wszystkich poziomach: poznawczym
(mylenie i planowanie), afektywnym (poczucie odpowiedzialnoci i panowania nad
zadaniem), motywacyjnym (poczucie pobudzenia dziki potencjalnym korzyciom) oraz
behawioralnym (powicenie czasu i wysiku).
Kontrastowanie mentalne mona wykorzysta do oceny i realizacji dowolnego celu z
dowolnej dziedziny. Cele te mog by tak rne, jak zaoenie ogrodu osiedlowego
(moliwe przeszkody to sprawdzenie przepisw dotyczcych zagospodarowania
przestrzennego, uzyskanie zgody wadz miejskich, zebranie funduszy, nagonienie
pomysu, znalezienie ochotnikw, znalezienie rda ciki itp.) czy zmiana zawodu
(sprawdzenie, jakie s niezbdne kwalifikacje, zaplanowanie sposobu ich uzyskania,
zdobycie wymaganego dowiadczenia, nawizywanie kontaktw i zebranie
rekomendacji, znalezienie zatrudnienia). W kadej dziedzinie kontrastowanie mentalne
promuje mylenie jeeli, to, na przykad: Jeeli zdarzy si X, to zareaguj,
robic Y lub Jeeli nie zdarzy si X, to zrobi Y, lub Jeeli on lub ona postpi w
sposb X, to zareaguj, mwic Y, oraz planowanie sposobw przezwycienia
przeszkd w realizacji celu. Promuje dziaanie, a nie zastj, czyli tkwienie w starych
schematach. Proces ten rozjania moliwoci, cznie z uwiadomieniem sobie, e
wytrwao moe by daremna.
Z kolei zarwno folgowanie zakadanie rowych okularw i marzenie, e idealna
przyszo stanie si jak za dotkniciem czarodziejskiej rdki, jak i roztrzsanie
skupianie si na negatywach i uginanie si pod ich ciarem, s kompletnie
samozwrotne. W szczeglnoci ograniczaj wybr w dziedzinie relacji. Mylenie
jeeli, to, ktre wywodzi si z kontrastowania mentalnego, pomaga z
wyprzedzeniem planowa reakcje na sytuacje, wykorzystujc nasz wiedz do
przewidywania problemw.
Wyobra sobie przez chwil, e twoim celem jest przesta si kci o pienidze z
mem lub partnerem. Chocia przyjmujc postaw folgowania, moesz wyobrazi
sobie ycie bez sprzeczek, za to z nieograniczonymi funduszami, a obierajc postaw
roztrzsania, skupi si na ktniach, w jakie wdawalicie si przez lata, oraz na tym,
jaki on jest rozrzutny lub skpy, to dziki kontrastowaniu mentalnemu mylisz o tym, jak
zareagujesz na rne wskazwki, o ktrych wiesz, e w przeszoci wywoyway
ktnie. Skupiajc si na teraniejszej rzeczywistoci pod ktem rozwizywania
problemw co moesz powiedzie, eby rozadowa napit sytuacj i sprawi, by
rozmowa bya bardziej konstruktywna staniesz si uwaniejszym suchaczem.
Mylenie jeeli, to pozwala ci spojrze na nowo na dowoln sytuacj w
kategoriach dziaania i reakcji.
Tak jak inteligencja emocjonalna pomaga nam radzi sobie z emocjami i
wykorzystywa je do wspomagania procesw mylowych, tak dziki kontrastowaniu
mentalnemu moemy zyska na inteligencji pod wzgldem motywacji i zachowania.
Moe ono rwnoway nasze zaprogramowanie na wytrwao niezalenie od tego, jak
niskie s szanse na ewentualny sukces, moe uwolni nas, abymy z wiksz pewnoci
tworzyli plany dziaania, lub da nam energi i zacht do odangaowania si w razie
potrzeby.

Kontrastowanie mentalne od rodka

Jak wykazay badania, w ktrych mierzono aktywno mzgu, kontrastowanie mentalne


nie jest jedynie konstruktem teoretycznym, lecz czynnoci rn od folgowania,
roztrzsania czy odpoczynku. Z bada wynika rwnie, e kontrastowanie mentalne
mona opanowa jedynie pod pewnymi warunkami; nasze mzgi powinny mie
doczon etykiet z napisem: Uwaga: wydajno ograniczona. Obserwacje te s
zgodne ze spostrzeeniami Roya Baumeistera i innych na temat wyczerpywania si ego
oraz rozmaitych zasobw.
Za pomoc technik obrazowania mzgu[12] naukowcy odkryli, e kontrastowanie
mentalne i folgowanie to dwie odrbne czynnoci i e rezultatem kontrastowania
mentalnego jest podwyszona aktywno regionw mzgu powizanych z pamici
robocz oraz powstawaniem intencji. Co ciekawe, zaobserwowano rwnie
zwikszon aktywno mzgu w obszarach odpowiedzialnych za pami epizodyczn i
ywe obrazy umysowe, co wskazuje, e kontrastowanie mentalne[13] opiera si na
odszukiwaniu przeszych zdarze osobistych, a take przetwarzaniu zoonych
bodcw, takim jak ponowne dowiadczanie zdarze z przeszoci.
Wedug badaczy wyniki te wskazuj, e skoro kontrastowanie mentalne obcia
pami robocz, to powinno si je przeprowadza wtedy, kiedy nie ma wielkiego
obcienia poznawczego; naley je wykonywa jako samodzieln czynno, nie w
poczeniu z innymi zadaniami ani kiedy czowiek jest zestresowany lub zmczony.
Majc po sporzdzeniu mapy jasny obraz swoich celw, w kontrastowaniu
mentalnym zyskujesz potne narzdzie, ktre pomoe ci w podjciu decyzji, czy
utrzyma zaangaowanie, przedefiniowa cele, czy te si od nich odangaowa.
Niezalenie od tego, jaki jest twj ostateczny zamiar, zostao jeszcze jedno narzdzie,
ktre moesz doda do swojego arsenau.

Zapomnie o dzielnej maej ciuchci

Z gry przepraszamy za szarganie jednych z najpikniejszych wspomnie z dziecistwa,


ale jeli idzie o psychiczne zagrzewanie si do osigania celw, to si okazuje, e
doping w postaci zda oznajmujcych, ktry ma, jak nam wszystkim wkadano do
gowy, naprawd dziaa czy bdzie to Moesz to zrobi!, czy nawet Dam rad
w rzeczywistoci nie dziaa. W badaniu nad dialogiem wewntrznym Ibrahim
Senay[14] z zespoem wysunli hipotez, e forma pytajca (Czy zrobi?) wzbudzi
wiksz motywacj do realizacji celu ni forma oznajmujca Zrobi, poniewa tryb
pytajcy inspiruje do mylenia o wewntrznych pobudkach denia do celu, a tym
samym przyczynia si do lepszego wykonania zadania. I wanie to potwierdziy
wyniki badania.
Uczestnicy, ktrym polecono zastanowi si, czy rozwi anagramy, lepiej
wykonali zadanie ni ci, ktrzy myleli po prostu, e zdecydowanie rozwi
anagramy. W drugim eksperymencie uczestnicy zostali poddani prymowaniu przez
polecenie przepisania dwadziecia razy sw Czy zrobi?, Zrobi, Ja lub
Robi, a nastpnie otrzymali dziesi anagramw do rozwizania. Jedynie bodziec
prymujcy Czy zrobi? zaowocowa lepszym wykonaniem zadania. W trzecim
eksperymencie najpierw poproszono uczestnikw o zapisanie cigu dwudziestu
czterech liczb, ktre badacze odczytali na gos i ktre miay przypadkowy lub
nieprzypadkowy ukad; uczestnikom powiedziano, e to wiczenie oczyci ich umys
przed testem odrcznego pisania (w tym przypadku obejmujcym tylko dwa bodce
prymujce: Czy zrobi? lub Zrobi). Poproszono ich nastpnie o przedstawienie
swoich planw wicze fizycznych na przyszy tydzie oraz poinformowanie, ile
godzin zamierzaj na to powici. Badacze przypuszczali, e pisanie przypadkowego
cigu osabi efekt wielokrotnego pisania Czy zrobi?, i faktycznie tak si okazao.
Bodziec prymujcy Czy zrobi? najlepiej dziaa w poczeniu z liczbami uoonymi
w nieprzypadkowy sposb. W czwartym i ostatnim eksperymencie pytano uczestnikw
o plany systematycznej kontynuacji wicze lub ich rozpoczcia, poddawszy ich
uprzednio prymowaniu sowami Czy zrobi? lub Zrobi. Potem badani oceniali, na
ile dwanacie powodw uprawiania wicze odzwierciedla ich mylenie. Sze z
podanych przyczyn miao charakter wewntrzny (na przykad Poniewa chc wzi
odpowiedzialno za swoje zdrowie), a sze zewntrzny (Poniewa mia/a/bym
poczucie winy lub wstydu, gdybym tego nie robi/a). Bodziec prymujcy Czy
zrobi? nie wpyn na cele zewntrzne, lecz sprzyja wybieraniu wewntrznych
powodw uprawiania wicze.
Jeli wic zamierzasz podj dialog wewntrzny, aby si do czego zmotywowa,
nie uywaj sformuowa Dam rad zrobi ani Zrobi; motywuj siebie za pomoc
pytania, na ktre tylko ty moesz udzieli odpowiedzi: Czy zrobi?. To uruchomi
wszystkie twoje wewntrzne powody, by dy do celu, i wzmocni poczucie autonomii.

Skok wiary

Wrmy do historii Marie, graficzki, ktra po dwudziestu latach pracy jako wolny
strzelec uwiadomia sobie, e jej pierwotne cele przestay j uszczliwia. Na
pocztku nie potrafia wymyli, co dalej poza grafik nie miaa innego praktycznego
dowiadczenia zawodowego sklecaa wic naprdce dorane rozwizania, by
pogodzi potrzeb zarabiania na ycie z potrzeb zadowolenia z pracy. W dalszym
cigu przyjmowaa zlecenia, ale podja nowe dziaania, ktre pozwoliy jej wyj z
pracowni do ludzi. Zostaa rzeczniczk praw plastykw i zdobya certyfikat mediatora;
zacza prowadzi warsztaty i doradza plastykom, jak rozwizywa spory z klientami,
negocjowa umowy i rozumie zawioci prawa autorskiego. Ale cho nowa praca
pozwolia jej wyj do ludzi, oywi kontakty i pomaga innym co, jak sobie
uwiadomia, byo jednym z jej podstawowych celw to jednak Marie nie chciaa
cigle by w drodze. A zarazem nadal uprawiaa swj artystyczny zawd i nie bya
gotowa, by rzuci grafik, przynajmniej na razie.
Dylemat Marie jest typowy dla sytuacji, kiedy jaki wany cel, cile powizany z
definicj Ja, nie sprawdza si, a rezygnacja z niego nie wchodzi jeszcze w gr. Kiedy
wytrwao nie znajduje przeciwwagi w postaci zdolnoci do odangaowania si, nie
ma szans na wyobraenie sobie innej przyszoci.
W przypadku Marie impuls do dziaania przyszed z zewntrz tragiczne wydarzenia
z 11 wrzenia i mier tylu ludzi. Urodzona i wychowana w Nowym Jorku Marie pod
wpywem tego wydarzenia poczua piln potrzeb nadania swemu yciu sensu i
stabilizacji. Przestaa tworzy sztuk i skoncentrowaa si na nowej ciece
zawodowej w handlu detalicznym, gdzie moga spoytkowa zarwno swj zmys
plastyczny, jak i umiejtno pracy z ludmi. Z czasem zostaa wietn kierowniczk
sklepu. Dowiadczenie to doprowadzio j z kolei do pracy, w ktrej wreszcie znalaza
poczucie sensu w sektorze non profit z modzie w trudnej sytuacji. Mino ju
dziesi lat, od kiedy ostatni raz nazwaa si graficzk, i nie brakuje jej rysowania czy
malowania. Zdigitalizowaa wszystkie swoje prace z okresu ponad dwudziestu lat i od
czasu do czasu udaje si jej sprzeda licencj na te obrazy. Bycie graficzk nie jest ju
jej gwnym sposobem definiowania siebie i Marie nie auje tego.
Niestety, nie w kadym przypadku tak si dzieje, zwaszcza gdy w gr wchodzi cel o
charakterze wewntrznym i istotnym znaczeniu. W takich wanie momentach
opanowanie sztuki przestawania jest absolutnie podstawow spraw, tym bardziej jeli
utrata samookrelenia nie bya efektem wasnej decyzji, jak na przykad wtedy, kiedy
kto zostaje zwolniony z pracy czy zostawiony przez maonka. Uporanie si z
uczuciami straty, alu i nieudolnoci moe stanowi cz pracy koniecznej do penego
odangaowania si, aby sta si gotowym do ponownego zaangaowania si i
wyznaczenia nowego celu. W nastpnej kolejnoci zajmiemy si kwesti
rozwizywania problemw po drodze za pomoc samowiedzy i wiadomych strategii.

Przykadowa mapa celw 1

Zamieszczona tu mapa celw zostaa wypeniona przez dwudziestopicioletni


niezamn kobiet z wyksztaceniem wyszym, ktra pracuje w brany public
relations i mediw spoecznociowych. To jest pierwsza iteracja jej listy celw,
jeszcze nieuporzdkowana i pozbawiona numeracji.

KRTKOTERMINOWE DUGOTERMINOWE

Prowadzi autentyczne ycie oparte na
prawdziwych wartociach
Stara si by wiern sobie
Czu si dobrze ze swoimi wyborami
By bardziej wyrozumia dla innych
Cele yciowe Pogodzi si z tym, e przeszo jest
Nie by dla siebie tak surow, jeli chodzi o decyzje przeszoci
podjte w przeszoci
Zda sobie spraw, e uczymy si na
bdach

Rozwin i udoskonali zestaw umiejtnoci

Pracowa nad pisaniem i kontaktami w mediach Pracowa w sektorze non profit
Nawiza kontakty z ludmi z brany non profit Skupi si na pomaganiu innym
Kariera/praca
Znale prac w przyjaznym rodowisku Budzi si z poczuciem zadowolenia z
Osign pen samodzielno finansow pracy zawodowej

Mie poczucie wyzwa i cikiej pracy



Stara si czciej umawia na randki

Pogbi obecne przyjanie Zawrze i utrzyma maestwo oparte na
Relacje bliskoci i zaufaniu
Proaktywnie podchodzi do rozwizywania problemw
Mie dzieci
Zweryfikowa powierzchowne przyjanie i zostawi mae
grono prawdziwych przyjaci

Lepiej zbada moliwoci wolontariatu
Podrowa po wiecie
Uczenie si/ Ukoczy studia II stopnia z historii sztuki
Nauczy si innego jzyka
/osignicia
Bardziej aktywnie zajmowa si rzeczami, ktre
Sprbowa pomieszka w innym miecie
chciaabym pozna

Przykadowa mapa celw 2

Zamieszczona tu mapa celw zostaa sporzdzona przez trzydziestoomioletniego


onatego mczyzn, ktry ma maego synka, wyksztacenie wysze i pracuje jako
dziennikarz i redaktor. Jest to jego pierwsza wersja bez numeracji i okrelenia
priorytetw.

KRTKOTERMINOWE DUGOTERMINOWE

Stabilno finansowa; oszczdza, eby
przeprowadzi si do wikszego domu Oszczdza na zdrowie rodziny i przysz edukacj

Cele yciowe Zadba o to, by codzienne obowizki i stresy nie Utrzymywa aktywno fizyczn
przeszkadzay by lepszym suchaczem
Pobiec w pmaratonie
Skupi si na cieszeniu si chwil

Osiga wysokie wyniki

Uzyskiwa podwyki, awanse, premie


Stale rozwija wiedz i umiejtnoci zawodowe,
Kariera/praca Zrwnoway godziny pracy i czas dla rodziny
aby zachowa mocn pozycj w brany
By skutecznym mentorem dla modszych
czonkw zespou

Dawa onie odczu, e kocham j i szanuj By takim ojcem, ktry daje rad przychodzi na
kadego dnia mecze pikarskie syna
Relacje
Wyjeda co roku na przynajmniej jedn wielk By obecnym i wywiera pozytywny wpyw w
wypraw yciu syna


Uczenie si/
Napisa powie
/osignicia Znale czas, by czyta jak najwicej ksiek Nauczy si jakiego jzyka, moe portugalskiego
8.
JAK DOBRZE PRZESTAWA

Czasami nasza zdolno mobilizowania si do dziaania i przestawania ma mniej


wsplnego z osobowoci, charakterem czy wrodzonymi nawykami umysu ni z
histori osobist kadego z nas. Histori osobist w bardzo szczeglnym znaczeniu,
dotyczc zdarze z naszych lat dziecinnych oraz charakteru i jakoci naszego
przywizania do rodzicw lub opiekunw. Te wczesne przywizania maj zwizek z
oglniejszymi schematami zachowania, ktre wpywaj na nasz zdolno do
regulowania emocji, na to, czy przyjmiemy postaw unikania, czy denia w yciu, oraz
na nasz stosunek do sukcesu i poraki. Osoby, ktre byy bezpiecznie przywizane w
dziecistwie, zwykle ci ku zdrowym i wzbogacajcym sytuacjom
przypominajcym emocje z tamtego okresu ale s te bardziej wyczulone na sytuacje
potencjalnie niekomfortowe bd toksyczne. Natomiast osoby o niepewnym stylu
przywizania mog cign do osb i sytuacji, ktre przypominaj przeszo, ale
aktywnie je unieszczliwiaj.
Naley wzi pod uwag jeszcze jedno: ze wydarzenia wywieraj na nas trwalszy
wpyw ni dobre. Nie jest to najlepsza wiadomo, przyznajemy, ale takie s realia
potwierdzone przez wiele bada naukowych. Jak napisali Roy Baumeister i
wsppracownicy[1] w Bad Is Stronger than Good (Zo jest silniejsze od dobra): ze
emocje, li rodzice i ze informacje zwrotne maj wikszy wpyw ni dobre, w dodatku
ze informacje s przetwarzane dokadniej.
Wydarzenia te nie zawsze pamita si wiadomie, czasem mona w ogle nie
zdawa sobie z nich sprawy, niemniej oddziauj one na nasze wiadome dziaania i
decyzje. Moemy nie rozumie, dlaczego postpujemy w okrelony sposb albo
podejmujemy okrelone wybory, nie na skutek automatycznych procesw mzgowych,
lecz z powodu schematw z przeszoci, ktre le poza nasz wiadomoci.
Schematy te mog przeszkadza w angaowaniu w cel oraz w odangaowaniu si od
celu, powstrzymuj nas bowiem przed podaniem za tym, czego potrzebujemy albo
chcemy, lub wi w jakim schemacie funkcjonowania, kiedy tak naprawd
powinnimy z nim zerwa. Jak to bywa ze wszystkimi procesami niewiadomymi,
rozwizaniem jest uwiadomienie sobie tych schematw.
Historia Carolyn, pocztkujcej fotograficzki, pokazuje, jak te stare schematy mog
wpywa zarwno na nasz sposb mylenia, jak i na nasze cele. Carolyn pochodzia ze
rodkowego Zachodu, ale wzorem wielu innych modych ludzi po ukoczeniu collegeu
przyjechaa z wielkimi ambicjami do Nowego Jorku. Znalaza prac, ktra wygldaa
na yciow szans, w charakterze recepcjonistki w studiu znanej fotograficzki. By to
najniszy szczebel drabiny, ale po dwch latach sumiennej pracy zostaa jedn z
asystentek artystki. Personel studia cigle si zmienia, ludzie przychodzili i
odchodzili; fotograficzka bya znakomita, ale przy tym draliwa, szorstka i
perfekcjonistyczna. Potrafia w jednej chwili straci panowanie nad sob i
nawymyla temu, kto akurat by pod rk, dlatego wikszo asystentek po prostu
poddawaa si i rzucaa prac. Ale Carolyn nie dawaa za wygran, cho fotograficzka
zwykle miaa do niej pretensje, e nie przejawia do inicjatywy, a potem
obsztorcowywaa j, kiedy Carolyn inicjatyw przejawiaa.
W tej sytuacji bez wyjcia poczucie Ja Carolyn zostao mocno podkopane.
Przyjaciele, a nawet wsppracownicy radzili jej, eby odesza i zaja si czym
innym, ale ona bya zdeterminowana w prbie wytrwania kolejnych dni w pracy.
Mylaa, e powinna wanie zosta, e to najlepsza droga do realizacji marzenia, eby
zosta fotografem i mie wasne studio. Miaa nadziej, e nauka rzemiosa ostatecznie
przeway to, jak nieszczliwa i rozstrojona jest dzie po dniu, tydzie po tygodniu.
Min kolejny rok i sytuacja nie ulega poprawie.
Wytrzymaa, a do dnia, w ktrym przyjechaa jej siostra z Kalifornii i poszy razem
na zdjcia. Siostra bya obecna przy tym, jak fotograficzka wyya si na Carolyn za
nieprawidowe ustawienie wiate, cho wczeniej osobicie poinstruowaa j, e
wanie tak naley je ustawi. Carolyn jak zawsze strasznie si kajaa, mimo e nie
zrobia nic zego. Potem siostra skomentowaa, e fotograficzka jest agresywna i e jej
poajanki przypominaj tyrady ich hiperkrytycznego ojca, kiedy byy mae, i e Carolyn
przepraszaa go tylko po to, by przesta j ponia.
Carolyn bya zaskoczona i wstrznita spostrzeeniem siostry, ale w nagym
przebysku jasnoci zrozumiaa, dlaczego nadal tam pracuje i nie moe zdecydowa si
na odejcie. Szefowa traktowaa j tak samo jak niegdy ojciec i Carolyn ugaskiwaa
fotograficzk w taki sam sposb, jak ugaskiwaa ojca, kiedy bya maa. W tamtym
wanie momencie zrozumiaa, e musi odej, e pozostawanie w pracy nie jest dla
niej ani zdrowe, ani poyteczne. Wyznaczya sobie nowy cel pj do przodu i
rozpucia wici, e jest gotowa na zmian. Kilka miesicy pniej konkurencyjny
fotograf zaproponowa jej prac i odesza.
Carolyn bya szczciar, bo miaa bystr i spostrzegawcz starsz siostr, ktra
uporaa si z nieprzyjemnymi skutkami dziecistwa. Jeszcze wikszym szczciem byo
to, e Carolyn potrafia rozpozna schemat, kiedy go jej wskazano. Dla wikszoci z
nas droga do zrozumienia bdzie nieco bardziej wyboista i potrzeba bdzie czasu i
wysiku, bymy pojli, dlaczego upieramy si przy czym, co w rzeczywistoci nie
przynosi nam ju satysfakcji albo wrcz nas unieszczliwia.
Tak wanie byo w przypadku Billa mczyzna czu, e tkwi w miejscu, i by
niezadowolony z pracy w bankowoci, ktr zacz w wieku dwudziestu dwch lat. W
dziale nie byo waciwie moliwoci rozwoju, ale mimo swoich zabiegw Bill nie
zosta wybrany do przeniesienia si do innego dziau. Cho odczuwa frustracj, cigle
nie mg si zebra, by poszuka zatrudnienia poza swoim bankiem i odej. Po szeciu
latach byo mu wygodnie w pracy, lubi kolegw, poza tym czu si odpowiedzialny i
lojalny zarwno wobec nich, jak i samej organizacji, ktra daa mu pierwsz prac.
Bdc Amerykaninem w pierwszym pokoleniu i najstarszym z czworga rodzestwa,
bardzo ceni lojalno. W domu by praw rk rodzicw, robi wszystko, co trzeba,
dla swojego rodzestwa; pierwszy poszed do liceum, a potem do collegeu i
szanowa, i docenia wsparcie rodzicw. Bill nie potrafi oddzieli poczucia lojalnoci
wobec rodziny firmowej od wasnej potrzeby rozwoju i niezalenoci w pracy bez
poczucia konfliktu. Terapia pomoga mu uporzdkowa te sprawy i w kocu by w
stanie zacz si rozglda za now prac, bardziej dopasowan do swoich potrzeb, i
rzuci star.
Firmy i korporacje nie s, rzecz jasna, rodzin, ale nic dziwnego, e wielu z nas
niewiadomie przenosi uczucia zwizane z prawdziwymi rodzinami dobre, ze i
neutralne na miejsce pracy, zwykle na relacje ze wsppracownikami czy nawet
szefami, co ilustruj historie Jill i Billa. To, czego uczymy si w okresie ksztatowania
si osobowoci na temat przystosowywania si do sytuacji chodzi o radzenie sobie z
krytycznym rodzicem lub ktliwym rodzestwem oraz o oglniejsze schematy
wyraania siebie moe by wyzwalane przez wydarzenia w pracy. Te wygodne
schematy ktre tak naprawd nie zapewniaj wygody innej ni to, e s nam znane
wyjaniaj, dlaczego czasami bezwiednie sabotujemy samych siebie, dokadajc si do
wasnego nieszczcia przez tkwienie w miejscu lub trwanie w czym, kiedy
powinnimy odej.
Schematy te przejawiaj si jednak najczciej w obszarze relacji osobistych,
zwaszcza w zwizkach uczuciowych i przyjani; czsto to wanie z jakiego
schematu, a nie konkretnej relacji, trzeba zrezygnowa w sposb umiejtny i wiadomy.
Elizabeth zostaa wychowana przez czsto chodn, bardzo krytyczn matk ten styl
przywizania nazywa si niepewnym. Jak wszystkie dzieci Elizabeth rozpaczliwie
pragna i potrzebowaa mioci i akceptacji matki, i robia, co moga, aby j
zadowoli, na prno jednak; schemat utrzymywa si przez cae dziecistwo a do
wczesnej dorosoci. Cho przynajmniej na pierwszy rzut oka wydawao si, e
Elizabeth z powodzeniem funkcjonuje w wiecie dostaa si na uczelni z Ivy League,
miaa satysfakcjonujc prac w finansach, bliskich przyjaci i liczne zainteresowania
odnosia porak za porak w zwizkach uczuciowych. Nie zdawaa sobie z tego
sprawy, ale najbardziej pocigali j mczyni, ktrzy traktowali j tak samo, jak
kiedy matka, a wic w sposb, ktry j unieszczliwia, ale mimo to zawsze
zostawaa i bardzo rzadko, jeli w ogle, inicjowaa zerwanie. Zbliajc si do
trzydziestki, zrozumiaa, e musi upora si z tym, dlaczego wybiera takich, a nie
innych mczyzn, i podja terapi. To wanie dziki pomocy terapeuty z czasem
przestaa odtwarza emocjonalne sytuacje z dziecistwa. Odesza od ostatniego
krytycznego i wymagajcego chopaka i postawia sobie za cel znalezienie takiego
partnera yciowego, ktry bdzie traktowa j inaczej.
Te wygodne schematy mog przeszkadza w biurze, w domu, a nawet w relacjach z
przyjacimi, co Dawn uwiadomia sobie w wieku trzydziestu kilku lat. Nigdy nie
potrafia odmwi probie o pomoc, choby byo jej to bardzo nie na rk. Do niej
przychodzili ludzie z caego biura, gdy opnia si jaki projekt, poniewa jako jedyna
nie miaa dzieci; to samo, gdy trzeba byo pomc starzejcym si rodzicom, cho miaa
jeszcze dwoje rodzestwa. Bycie uczynn stao si jej sposobem radzenia sobie w
dziecistwie w roli poredniczki pomidzy skconymi rodzicami; uczynno stanowia
podstaw wielu jej przyjani na studiach i pniej. Na zawoanie robia rzeczy, za
ktre nikt nie chcia si zabra, co zreszt jej nie przeszkadzao, poniewa czua si
dobrze z tym, e pomaga innym. Kiedy jednak wysza za Ricka, on zoci si, e musz
odkada swoje plany lub nawet rezygnowa z potrzeb, bo kto potrzebuje jej pomocy.
Cho rozumiaa narzekania Ricka, trudno jej byo przeama te schematy, a w kocu
razem z Rickiem skorzystali z porady terapeuty i uwiadomia sobie, e musi
wyznaczy granice. Mimo to jeszcze dzisiaj musi nad tym pracowa i by tego
wiadoma.
Przed tysicami lat, kiedy staroytni Grecy przychodzili do wyroczni delfickiej po
porad w sprawie swoich decyzji, czy poda jedn drog lub porzuci inn, witay
ich sowa: Poznaj samego siebie. Mdro ta pozostaje dzisiaj rwnie cenna jak
wtedy. Korzystajc z kontrastowania mentalnego, zadaj sobie pytanie, czy powiniene
w czym trwa, czy raczej wicej pracowa nad swoj zdolnoci do przestawania.
Zadaj sobie pytania o to, jak sytuacja, w ktrej si znajdujesz, pasuje do twoich
schematw zachowania. Poniej zamieszczamy seri pyta, od ktrych moesz
rozpocz zgbianie wewntrznych powodw do pozostania lub odejcia.

Czy sytuacja, w ktrej si znajduj, wyglda znajomo? W jaki sposb?


Jakie korzyci przyniosoby mi podanie dalej t drog? Jak te korzyci
wypadaj w porwnaniu z moliwymi korzyciami zmiany kursu?
Na ile moje zachowanie motywowane jest unikaniem? Czy potrafi okreli,
czego prbuj unika?
Czy reaguj na ludzi lub sytuacje tak samo jak w przeszoci? Jak si czuj,
reagujc w ten sposb?
Na ile moja wytrwao napdzana jest lkiem przed nieznanym tym, co
mogoby lub nie zdarzy si dalej?
Czy upieram si, eby uzyska kontrol nad sytuacj? Czy uzyskanie kontroli jest
w ogle moliwe?
Czy stosuj waciwe strategie radzenia sobie z emocjami? Czy czuj zalew
uczu? Albo czy nkaj mnie natrtne myli?
Na ile motywuje mnie lk lub al? e popeni bd, przestajc za szybko czy w
ogle przestajc?

Dla rozwaania moliwego alu dotyczcego dziaania lub zaniechania bardzo


istotne s inne uporczywe nawyki umysu, ktre ju omwilimy, takie jak bd kosztw
utopionych czy eskalacja zaangaowania. S to jednak sposoby mylenia. Ale cho al
obejmuje rwnie mylenie (porwnywanie tego, co si zrobio i gdzie si znalazo, z
tym, co mogoby by, przeciwstawianie rzeczywistoci wyobraonemu konstruktowi),
jest to emocja, ktra przemyka si nieproszona i wkrca w podejmowanie decyzji
dotyczcych midzy innymi wyznaczania celw oraz odangaowywania si od nich.

Radzenie sobie z alem

Ze wszystkich emocji al naley chyba do najbardziej skomplikowanych i dlatego jest


przedmiotem bada teoretykw z rnych obszarw psychologii, midzy innymi
psychologii zachowa konsumenckich, oraz ekonomii. Wszyscy z nas odczuwaj al w
tym czy innym momencie ycia emocj sytuujc si gdzie pomidzy Non, je ne
regrette rien (Niczego nie auj) dith Piaf a sowami, ktre Arthur Miller odnis do
jednej ze swoich postaci: Moe jedyne, co da si zrobi, to aowa na koniec
waciwych rzeczy.
al moe mie najrniejsze rozmiary i ksztaty, od drobnych (aujesz, e posza w
pitek na imprez, zamiast zosta w domu, lub nie kupia tamtej sukienki, kiedy mieli
j jeszcze w twoim rozmiarze), rednich (gdyby tylko przyj tamt propozycj pracy
zamiast tej, ktr przyje, albo gdyby tylko zainwestowa w te akcje, ktre
zachwala twj kumpel) po wielkie (powiniene by zerwa z dziewczyn, zamiast si
z ni eni, lub zachowa spadek, zamiast go przepuci). Moemy czu ukucie alu w
zwizku z rzeczami, ktre w duszej perspektywie oka si nieistotne, moemy te
czu gboki al z powodu decyzji, ktre kad si dugim cieniem na naszych dniach i
naprawd zmieniaj ycie. al moe by cile powizany z poczuciem winy,
samooskareniami i wyrzutami sumienia.
Jak podkrelaj holenderscy psychologowie Marcel Zeelenberg i Rik Pieters[2], w
przeciwiestwie do bardziej podstawowych emocji, takich jak szczcie, strach czy
smutek ktre odczuwaj ju niemowlta al nie ma przypisanej sobie mimiki i
pojawia si w pniejszym wieku. W pewnym badaniu stwierdzono, e siedmiolatki
byy zdolne do odczuwania alu, poniewa potrafiy skontrastowa to, co jest, z tym, co
mogoby by, ale piciolatki jeszcze nie byy do tego zdolne. Ten proces
porwnywania nosi fachow nazw mylenia kontrfaktycznego.
Zrozumienie, jak wielk rol odgrywa w naszym yciu unikanie alu, uatwia
umiejtne przestawanie i pomaga wyjani przyczyny stojce za naszymi schematami
wytrwaoci.
Jedn z pierwszych teorii na temat alu zaproponowali laureaci Nagrody Nobla
Daniel Kahneman[3] i Amos Tversky w rezultacie badania opartego na tym, e studenci
mieli si zastanowi, ktra z dwch hipotetycznych sytuacji zaowocowaaby wikszym
poczuciem alu. Respondenci mieli sobie wyobrazi dwch inwestorw, z ktrych
jeden posiada akcje firmy A i rozwaa ich sprzeda oraz zakup akcji firmy B, ale
postanawia tak nie zrobi; inwestor dowiaduje si, e zarobiby 1200 dolarw, gdyby
si zdecydowa na kupno akcji firmy B. Drugi inwestor posiada udziay w firmie B i
sprzedaje je, eby kupi akcje w firmie A; on rwnie dowiaduje si, e byby o 1200
dolarw bogatszy, gdyby zosta przy firmie B. Ktry z tych dwch inwestorw
odczuwa wikszy al?
Odpowiedz sobie na to pytanie, a potem zastanw si nad tym, co odkryli Kahneman
i Tversky: a 92% respondentw uznao, e czowiek, ktry podj dziaanie sprzeda
akcje firmy B bdzie aowa bardziej ni ten, ktry straci tak sam szans na
zyskanie 1200 dolarw wskutek zaniechania (nie kupi akcji firmy B).
Rezultat jest, rzecz jasna, dziwnie sprzeczny z intuicj, poniewa obaj inwestorzy
znaleli si dokadnie w takim samym pooeniu jednemu i drugiemu przeszo koo
nosa takie samo 1200 dolarw potencjalnego zysku dlaczego wic kto miaby
przypuszcza, e jeden inwestor bdzie bardziej aowa ni drugi? W ksice Puapki
mylenia. O myleniu szybkim i wolnym Kahneman[4] wyjania, e ludzie
spodziewaj si silniejszej reakcji emocjonalnej (w tym rwnie uczucia alu), jeli
rezultat jest wynikiem dziaania ni zaniechania. Twierdzi, e ta asymetria jest rwnie
silna w odniesieniu do strat i zyskw i e dotyczy zarwno alu, jak i poczucia winy.
Proponuje wyjanienie, dlaczego tak si dzieje: Prawdziwym kluczem nie jest rnica
pomidzy dziaaniem i zaniechaniem, tylko rozrnienie midzy opcj domyln a
dziaaniami nietypowymi. Kiedy zachowujesz si w sposb nietypowy, atwo ci bdzie
wyobrazi sobie norm, a jeli zachowanie nietypowe spowoduje ze skutki,
rozbieno midzy zymi skutkami a norm moe by rdem bolesnych emocji.
Wrd podawanych przez niego przykadw s gracze grajcy w komputerowego
blackjacka. Podjcie dziaania decyzji, czy dobra kart, czy nie dobiera kart przez
powiedzenie tak wywoywao wiksze poczucie alu ni powiedzenie nie i
niezrobienie niczego. Niech do straty wie si jego zdaniem z alem: Asymetria
cechujca ryzyko alu faworyzuje wybory konwencjonalne i unikanie ryzyka.
Teori t zakwestionowaa jednak seria pniejszych bada przeprowadzonych
przez Thomasa Gilovica i Victori Husted Medvec[5], ktrzy stwierdzili, e cho
wyniki Kahnemana i Tverskyego robi wraenie, to nie zgadzaj si z potocznymi
spostrzeeniami na temat alu, a mianowicie, e kiedy pyta si ludzi o to, czego
najbardziej auj w yciu, wydaje si, e zwykle skupiaj si na rzeczach, ktrych nie
zrobili. Parafrazujc Roberta Frosta, czego bardziej aujemy: drogi wybranej czy
drogi niewybranej? (Spr midzy Kahnemanem a Gilovicem i Medvec zosta potem
przeanalizowany w artykule opublikowanym wsplnie przez tych troje autorw[6]).
Wyniki Gilovica i Medvec s fascynujce i rzucaj wiato na to, jak wiele z
procesw umysowych omwionych ju w tej ksice wpywa na uczucia alu.
Badacze wysunli hipotez, e upyw czasu oddziauje na to, jak dowiadczamy alu w
zwizku z dziaaniami, ktre podjlimy, oraz tymi, ktrych nie podjlimy; sdzili, e
cho ludzie pocztkowo bardziej martwi si tym, co zrobili, to z czasem wikszy al
wywouje zaniechanie dziaania. Przeprowadzone przez Gilovica i Medvec szeroko
zakrojone badanie sondaowe potwierdzio t wanie obserwacj, a take inne
ciekawe spostrzeenie: dwa razy wicej ludzi aowao zaniechania dziaania, nie za
podjtych dziaa. Poniewa bardzo may odsetek alw skupia si na okolicznociach
lecych poza kontrol danej osoby, naukowcy doszli rwnie do wniosku, e dla
dowiadczenia alu kluczowe znaczenie miao poczucie osobistej odpowiedzialnoci.
aowalibymy na przykad bardzo, gdybymy w 2007 roku nie usuchali rady swojego
doradcy finansowego, eby sprzeda cay portfel akcji przed zaamaniem si rynku;
natomiast gdybymy nie mieli wczeniejszych informacji, moglibymy aowa
straconych pienidzy, ale nie czulibymy si za to osobicie odpowiedzialni.
Gilovic i Medvec przeprowadzili eksperymenty, aby okreli rnic midzy alami
krtko-i dugoterminowymi. Przedstawili uczestnikom nastpujcy scenariusz: dwaj
modzi mczyni, Dave i Jim, studiuj na tym samym uniwersytecie, ale si nie znaj.
aden z nich nie jest zadowolony i obaj rozwaaj przeniesienie si na inn prestiow
uczelni. Obaj mcz si z podjciem decyzji, ale ostatecznie Dave postanawia zosta,
a Jim si przenosi. Okazuje si, e aden nie jest zadowolony ze swojego wyboru;
Dave auje, e si przenis, Jim za, e zosta.
Odpowiedz na pytania zadane respondentom: 1) Kto bdzie bardziej aowa swojej
decyzji w krtszej perspektywie? 2) Kto bdzie bardziej aowa swojej decyzji w
duszej perspektywie?
Odpowiedzi potwierdziy hipotez naukowcw: 76% respondentw uznao, e Jim,
ktry podj dziaanie i si przenis, bdzie bardziej aowa na krtsz met.
Wikszo (63%) uznaa jednak, e na dusz met bardziej bdzie aowa Dave,
ktry nic nie zrobi. Dla naszego omwienia najistotniejszy jest jednak zaproponowany
przez Gilovica i Medvec model wyjaniajcy, dlaczego al zmienia si w czasie. Wiele
ich spostrzee wspgra z koncepcjami, ktre pojawiy si ju w tej ksice, niemniej
warto je przejrze, poniewa pomagaj zrozumie, jak al funkcjonuje w yciu i jak
moe przeszkadza w odangaowaniu si.
Budzce al czyny staj si mniej bolesne[7], poniewa ludzie podejmuj dziaania,
eby naprawi popeniony w przeszoci bd i znale dobre strony, ktre
uzasadniaj dane postpowanie. Wskazuj na przykad na to, czego nauczyli si dziki
bdom i porakom. Podobnie uwiadomienie sobie, e oenie si z niewaciw
osob, moe skoni ci do zoenia pozwu rozwodowego, ale moesz te przywoa
wspomnienia z pierwszych randek i przypomnie sobie, jak czarujca bya wwczas
twoja ona, eby w ogle uzasadni zawarcie maestwa. Albo signiesz po
najwaniejsz dobr stron: Gdybym si z ni nie oeni, nie miabym tych cudownych
dzieci. Przeformuowanie tego, co si zdarzyo, w kategoriach pozytyww inaczej,
zracjonalizowanie to wanie to, co Daniel Gilbert nazwa w innym kontekcie
psychicznym ukadem odpornociowym.
Cho zaniechanie dziaania mona przeformuowa w sposb, ktry zagodzi bl
alu, nie jest to jednak metoda ani skuteczna, ani spjna. Po pierwsze, dziaania,
ktrych aujemy, o wiele trudniej przeformuowa, poniewa w retrospekcji zwykle
wydaje si nam nadzwyczaj jasne, e powody, dla ktrych czego tam nie zrobilimy
(nie posza na tamten uniwersytet na drugim kocu kraju, bo straciaby kontakt ze
starymi przyjacimi; nie zaprosie tamtej dziewczyny na randk, bo na pewno by ci
odmwia; nie wysza za m za ukochanego ze studiw z powodu rnic w pogldach
politycznych), po czasie nie wytrzymuj krytyki. Wikszo z nas odrzuci to, co kiedy
uwaalimy za gwne i decydujce czynniki, ktre uzasadniay niezrobienie czego, za
pomoc tego, co Gilovic i Medvec nazywaj pewnoci retrospektywn: mogaby
wymyli sposb, eby od czasu do czasu jedzi z Kalifornii do domu; nie przychodzi
ci do gowy aden powd, dla ktrego nie miaaby si z tob umwi; razem ze swoim
ukochanym przepracowalibycie ten problem, bo wasza mio bya tak silna. Z
upywem czasu raczej trudno nam poj, jakie dokadnie mielimy powody, eby nie
podj wtedy dziaania, ni przytakiwa temu z aprobat.
al z powodu dziaania ma charakter skoczony i jest agodzony przez interpretacj
retrospektywn, natomiast z otwart natur braku dziaania filmowym jak by to
mogo by i gdyby tylko wi si nieskoczone moliwoci, co wyranie
pokazuje powie Wielki Gatsby F. Scotta Fitzgeralda. Rwnie efekt Zeigarnik
zjawisko polegajce na tym, e umys trzyma si niedokoczonych zada, poszturchujc
nas, ebymy doprowadzili je do finau utrudnia stumienie alu wywoanego
zaniechaniem dziaania.
al jest skomplikowan emocj wanie dlatego, e ma rdo w porwnaniu, co
sprawia, e moemy aowa swoich dziaa nawet wtedy, gdy nie przynosz zego
skutku. Spostrzeenie to doprowadzio Terryego Connollyego i Marcela Zeelenberga
do sformuowania teorii uzasadniania decyzji[8], zgodnie z ktr al ma dwa rda,
jedno zwizane z porwnawcz ocen skutkw, a drugie z obwinianiem si za
dokonanie zego wyboru. Zy wybr to taki, ktry uwaamy za niezgodny z naszymi
standardami zachowania oraz intencjami. Rzecz w tym, e moemy obwinia si za
jaki wybr i aowa go, nawet gdy nie ma on zych skutkw. Autorzy podaj przykad
kogo, kto wypiwszy za duo, wraca samochodem z przyjcia do domu[9]. Nic si nie
stao dotar na miejsce bez wypadku ale i tak auje tego, co zrobi, poniewa nie
ma w zwyczaju robi tak ryzykownych i gupich rzeczy. Wedug teorii uzasadniania
decyzji poczucie, e jakie dziaanie czy brak dziaania nie przystaje do naszych
standardw, prowadzi bdzie do wikszego alu ni decyzje, ktre s z natury zgodne
z naszym sposobem mylenia i zachowania. Wydaje si to najzupeniej zrozumiae.
Jeli kto normalnie jest ostron osob, to spontaniczna decyzja, ktra okazaa si za,
bdzie budzia w nim wikszy al podlany spor dawk obwiniania si ni decyzja,
ktr podj ze zwyk naleyt starannoci, a mimo to przyniosa niedobre skutki.
Poniewa al uwaa si za emocj awersyjn (nie jest przyjemny), ludzie
przypuszczalnie s zmotywowani do podejmowania prb jego regulowania. Jak mona
byo si zatem spodziewa, badacze Todd McElroy i Keith Dows[10] stwierdzili, e
ludzie zorientowani na dziaanie ktrzy s lepsi w regulowaniu swoich emocji, a tym
samym sprawniejsi w odangaowywaniu si od celw nie odczuwaj alu tak bardzo
jak ich blini zorientowani na stan. Badacze zaobserwowali rwnie, e osoby
zorientowane na stan zgaszay wyszy poziom alu niezalenie od tego, czy dotyczy to
dziaania, czy jego braku. Obserwacja ta nie powinna by jednak zaskoczeniem,
poniewa zorientowani na stan maj trudnoci z radzeniem sobie z negatywnymi
emocjami w ogle i al nie jest tu wyjtkiem. Z kolei zorientowani na dziaanie mieli
niski poziom alu, wyjwszy sytuacje, w ktrych nie podjli dziaania. Wyniki te
podkrelaj, e niezgodne zachowanie przyczynia si do alu w przeciwiestwie do
zachowania zgodnego.
Jeli ju udao ci si rozpozna u siebie orientacj na dziaanie lub orientacj na
stan, bdziesz w stanie oceni wasn zdolno (bd niezdolno) do radzenia sobie z
alem oraz to, jak przewidywanie alu wpywa zarwno na podejmowanie decyzji, jak
i na twoj zdolno do przestawania.

Wyciganie nauki z alu

Cho w literaturze psychologicznej najczciej zakada si, e uczucia alu s


negatywne i w zwizku z tym naley ich unika, Colleen Saffrey ze
wsppracownikami[11] przyjli sprzeczne z intuicj stanowisko i zbadali, czy
dowiadczenie alu niesie jakie korzyci psychiczne i czy zwykli ludzie zdaj sobie z
nich spraw. Badacze zastanawiali si, czy al moe przyczynia si do wywoywania
lub ukierunkowywania przyszych zachowa na podane rezultaty. Czy uczucie alu
pomaga ludziom rozumie negatywne dowiadczenia w pozytywny sposb? Czy ludzie
postrzegaj al jako potencjalnie korzystny, awersyjny, czy czcy obie te cechy?
Pierwsze badanie dotyczyo kwestii, czy ludzie ceni dowiadczenie alu i czy
dostrzeganie przez nich wartoci w tym dowiadczeniu jest zgodne z dostrzeganiem
jasnej strony innych negatywnych dowiadcze emocjonalnych. Naukowcy polecili
uczestnikom wypeni ankiet na temat dziewiciu emocji negatywnych (al, niepokj,
poczucie winy, rozczarowanie, smutek, strach, zazdro, zo i znudzenie) oraz
czterech emocji pozytywnych (duma, mio, rado i spokj). Jak mona byo si
spodziewa, cztery pozytywne emocje byy powszechnie postrzegane jako dobre i
korzystne, ale poza tym oglnie pozytywne skojarzenia budziy nawet negatywne
emocje. Godny uwagi wyjtek stanowiy niepokj, nuda i zazdro, z ktrych ostatni
uwaano za jednoznacznie niekorzystn. Zarwno al, jak i rozczarowanie oceniano
jednak jako znacznie bardziej korzystne ni zo, poczucie winy czy smutek, lepiej
nawet ni dum, pozytywn przecie emocj co pokazuje, e ludzie faktycznie widz
w alu jak warto.
W drugim badaniu Saffrey i wsppracownicy zajli si tym, czy dowiadczenie alu
moe pomaga ludziom w rozumieniu sytuacji i nakierowywa ich, by dyli do
podanych rezultatw bd unikali status quo. Ponadto badacze postawili sobie
pytanie, czy negatywna emocja moe skania do autorefleksji lub innego rodzaju
wgldu, a take czy moe zblia do innych ludzi. (Nie sprawdzono, czy negatywne
emocje rzeczywicie osigay takie cele, a jedynie czy badani uwaali, e tak jest).
Badacze zastanawiali si wreszcie, czy zwaywszy na to, e ludzie maj skonno do
postrzegania alu w pozytywnym wietle, uczestnicy bd ocenia siebie jako
dowiadczajcych wicej alu ni inni. Brzmi to szalenie sprzecznie z intuicj
dlaczego kto miaby sdzi, e dowiadcza wicej alu? ale poniewa, jak ju
wiemy, ludzie maj skonno do uwaania siebie nie tylko za ponadprzecitnych, lecz
take za obdarzonych wiksz liczb cech pozytywnych ni inni, to moe przejawiaj
ten sam bd mylenia o sobie w odniesieniu do alu, skoro widz w nim pozytywne, a
nawet pouczajce dowiadczenie?
Uczestnikom polecono wypeni skal alu zoon z serii zda[12]. Powiedziano
im, eby zgodzili si lub nie z kadym zdaniem, odpowiadajc najpierw we wasnym
imieniu, a nastpnie tak, jak mgby odpowiedzie przyjaciel. Zdania te, przytoczone
niej, s interesujce same w sobie i warto si nad nimi zastanowi. (Pierwotnie
opracowali je Barry Schwartz i Andrew Ward ze wsppracownikami[13] na potrzeby
innego badania).

1. Kiedy dokonuj wyboru, jestem ciekaw/a, co by si stao, gdybym wybra/a


inaczej.
2. Ilekro dokonuj wyboru, prbuj zdoby informacje, jakie okazay si inne
moliwoci.
3. Jeli dokonam wyboru i okazuje si, e dobrze wybraem/am, i tak czuj co na
ksztat poraki, jeli si dowiem, e inny wybr okazaby si lepszy.
4. Kiedy myl, jak mi idzie w yciu, czsto oceniam moliwoci, ktre
przepuciem/am.
5. Kiedy raz podejm decyzj, nie ogldam si wstecz.

Wida tu drobne rnice; jest duy obszar midzy pierwszym zdaniem (by
ciekawym) a pitym (nigdy nie oglda si wstecz). Jeli potrafisz, sprbuj ulokowa
wasn postaw gdzie na tej licie.
Uczestnikw poproszono nastpnie o skupienie si na dwunastu negatywnych
emocjach (al, frustracja, niepokj, obrzydzenie, poczucie winy, rozczarowanie,
smutek, strach, wstyd, zazdro, zo i znudzenie). Mieli zgodzi si lub nie z dwoma
zdaniami na temat kadej emocji, oceniajc je pod ktem piciu funkcji pozytywnych:
zrozumienie sytuacji; wspomaganie lub motywowanie podejcia do przyszych dziaa;
unikanie popeniania tego samego bdu; wgld w siebie; poprawa relacji z innymi
ludmi lub lepsze rozumienie innych.
Badacze odkryli, e ludzie uwaali, i al peni wszystkie pi funkcji, co bardziej
szczegowo potwierdzio wyniki pierwszego badania, w ktrym uczestnicy uznali, e
al niesie pozytywne korzyci. (Nie bdzie zaskoczeniem, e take trzy inne z
pozostaych ocenianych emocji negatywnych poczucie winy, wstyd i rozczarowanie
postrzegano jako majce pozytywny wpyw na zachowanie). Wreszcie uczestnicy
rzeczywicie uwaali, e dowiadczaj wicej alu ni przyjaciel. By moe wic
dith Piaf nie bya mimo wszystko w najlepszej formie, kiedy piewaa, e niczego nie
auje. Wybacz, Wrbelku.
Jak zauwaya Saffrey ze wsppracownikami, dostrzeganie w alu pozytyww moe
te by po prostu mechanizmem radzenia sobie[14], czci tego, co Daniel Gilbert
nazywa psychicznym ukadem odpornociowym[15]. Niemniej warto przyjrze si
myleniu kontrfaktycznemu ktre stanowi fundament alu oraz temu, jak moe ono
posuwa naprzd bd powstrzymywa nasze wysiki, by opanowa sztuk
przestawania.

O myleniu kontrfaktycznym

Tak jak posugiwanie si kontrastowaniem mentalnym mie w gowie obraz


upragnionej przyszoci, mylc jednoczenie o teraniejszej rzeczywistoci, ktra stoi
jej na przeszkodzie inicjuje dziaanie i realizacj celu, tak samo mylenie
kontrfaktyczne rwnie moe odgrywa wan rol w wyznaczaniu celu i deniu do
niego. Mylenie kontrfaktyczne rni si tym od kontrastowania mentalnego[16], e
wykorzystuje si w nim rewizj przeszych wydarze do ksztatowania przyszoci.
Takie myli mog skupia si na lepszych alternatywach w stosunku do tego, co si
zdarzyo (mylenie kontrfaktyczne w gr, ktre pielgnuje al), bd na gorszych
(mylenie kontrfaktyczne w d, ktre moe pomc w radzeniu sobie z nastrojem).
Na przykad masz nadziej na awans i podwyk w pracy, ale spotyka ci
rozczarowanie, bo zostae pominity. Mylenie kontrfaktyczne w gr sprawia, e
czujesz al, ale zaczynasz myle o tym, co moge zrobi inaczej, by uzyska inny
rezultat. To z kolei pobudza ci do sprecyzowania nowych pomysw, co skutkuje
nowym zachowaniem, ktre moe doprowadzi do sukcesu w przyszoci.
Jednoczenie masz te wiadomo, e dwie inne osoby z twojego dziau zostay
zwolnione. Dziki myleniu kontrfaktycznemu w d zastanawiasz si nad pominiciem
w awansie, ale zauwaasz, e mogo by gorzej moge by jedn ze zwolnionych
osb.
Kai Epstude i Neal J. Roese sugeruj, e mylenie kontrfaktyczne moe by
poyteczn czci regulacji zachowania, poniewa uruchamiane jest przez cel, ktrego
nie udao si osign, i skania do skupienia si na tym, co mona byo zrobi, by go
zrealizowa (Gdybym zrobi X, to staoby si Y), co z kolei owocuje wytyczn
(Nastpnym razem zrobi X, eby stao si Y) i zmienionym zachowaniem. Mylenie
kontrfaktyczne otwiera drzwi do modyfikacji przyszego zachowania przez skupienie
si na rewizji przeszoci. Jako pominity przy awansie pracownik mgby zda sobie
spraw, e nie zrobie wystarczajco duo, by uwiadomi przeoonym swj wkad
w wyniki dziau, i mgby skupi si w przyszoci na tym, by zwrci ich uwag na
jako twojej pracy. Ewentualnie mgby doj do wniosku, e na drodze do awansu
stoj popeniane przez ciebie bdy, i skupi si na tym, eby byo ich mniej.
Najlepiej jest, gdy mylenie kontrfaktyczne umoliwia ci sformuowanie nowych
strategii przez wyobraenie sobie, jakie dziaania moge podj wczeniej, by
osign cel. Aby to si powiodo, potrzebna jest pewna doza realizmu odejcie od
mylenia yczeniowego. Wracajc do przykadu pominicia przy awansie, gdyby twoje
mylenie kontrfaktyczne skupiao si wycznie na mankamentach przeoonych i
wyobraaniu sobie scenariusza, w ktrym ich zbiorowa gupota nie stana na drodze
twojego awansu, takie mylenie kontrfaktyczne nie doprowadzioby do adnego
produktywnego czy poytecznego dziaania. Rzecz jasna, nie kade mylenie
kontrfaktyczne jest produktywne; skupianie si na dziaaniu, ktrego nie mona zmieni
(Gdybym tylko nie wysza za niego, Gdybym tylko poszed na stomatologi, kiedy
miaem dwadziecia par lat, Gdyby tylko moi szefowie byli inni i mdrzejsi), to
zazwyczaj pakowanie si w ptl bez wyjcia. Mylenie kontrfaktyczne w poczeniu
ze stylem ruminacyjnym nie jest raczej najlepszym rozwizaniem.
Neuroobrazowanie wykazao, e mylenie kontrfaktyczne, tak jak al, zachodzi w
korze przedczoowej, a dokadnie w korze oczodoowo-czoowej.

Ty i al

Tylko ty moesz odpowiedzie, jak al funkcjonuje w twoim yciu. Czy postrzegasz go


jako cz prawdziwego pouczajcego dowiadczenia, czy uwaasz raczej, e szukanie
jasnej strony (Co ci nie zabije, to ci wzmocni) jest tylko form pocieszania si i
racjonalizacji? Czy twj sposb radzenia sobie z alem suy ci, czy nie suy, czy
pozwala ci skupi si na tym, co zrobi, eby nastpnym razem si udao, czy raczej
sprawia, e koncentrujesz si tylko na unikaniu? Czy al poprawi twoj zdolno do
wykorzystywania mylenia kontrfaktycznego, by zmusza si do dziaania?
W interesujcej metaanalizie zamieszczonej w artykule What we regret most and
why (Czego najbardziej aujemy i dlaczego) Neal J. Roese i Amy
Summerville[17] (ci sami, ktrzy zaproponowali pozytywne spojrzenie na al)
przedstawili list rankingow rzeczy, ktrych Amerykanie auj najbardziej. Czytajc,
moesz si zastanowi, gdzie odnajdujesz siebie.
Sze najwikszych alw dotyczy nastpujcych dziedzin, w porzdku malejcym:
wyksztacenie, praca, mio, rodzicielstwo, samodoskonalenie i czas wolny. (Dla
zaspokojenia ewentualnej ciekawoci podajemy nastpne sze: finanse, rodzina,
zdrowie, przyjaciele, duchowo i spoeczno). Nieco zaskakujce jest to, e alem
numer jeden byo wyksztacenie, ale autorzy wysunli taki argument: Moliwoci
rodz al. Uczucia niezadowolenia i rozczarowania s najsilniejsze tam, gdzie szanse
na reakcj naprawcz s najbardziej wyrane[18]. Patrzc z tej perspektywy przy
szerokim zakresie moliwoci edukacyjnych na wielu poziomach na terenie caych
Stanw Zjednoczonych nie dziwi, e aowanie wyborw edukacyjnych
(nieukoczenie szkoy redniej lub niepjcie na studia, rzucenie studiw, niezdobycie
umiejtnoci, ktre mogyby pomc nam na innych drogach) znajduje si na samym
szczycie listy. Spostrzeenia te oczywicie wzmacniaj pogld, e najgbszym rdem
alu s drogi niewybrane.
Zastanw si nad wasnymi alami, dziedzinami ycia, ktrych dotycz, oraz ich
zwizkiem z celami, zarwno tymi, ktre chcesz realizowa, jak i tymi, ktre pragniesz
zarzuci. Rik Pieters i Marcel Zeelenberg[19] skatalogowali strategie radzenia sobie
niektre korzystne, inne nie jakie ludzie stosuj, eby upora si z alem i go
regulowa. Sprawd, czy odnajdziesz wrd nich wasne strategie. Poniewa niektre
ale zdaj si nieodczn czci ludzkiej kondycji (wszyscy bdziemy dokonywa
jakich zych wyborw lub popenia bdy), pierwsza strategia polega na
doskonaleniu swojej zdolnoci do decydowania i brania pod uwag moliwoci alu
przy podejmowaniu ryzyka. Mniej odpowiednie, cho powszechnie stosowane strategie
radzenia sobie z alem to: silniejsze uzasadnianie swojej decyzji, odkadanie lub
unikanie decyzji czy przenoszenie odpowiedzialnoci za wasn decyzj (Moi
doradcy inwestycyjni byli do bani. To nie bya moja wina).
Skup si na alternatywach, zwikszajc lub ograniczajc liczb moliwoci do
wyboru albo upewniajc si, e w razie potrzeby moesz odwoa powzit decyzj.
Moesz te wiadomie unika informacji zwrotnych na temat drg, ktrych nie
wybraa; niekoniecznie pomocne bywa cige rozmawianie z przyjacimi, bliskimi
czy nawet znajomymi o tym, czego nie zrobia. W tym sensie prawdziwe jest stare
porzekado: Nie ma co paka nad rozlanym mlekiem. Pamitasz histori Tima,
prawnika, ktry chcia zmieni zawd, ale podczas rozmw kwalifikacyjnych cigle
wraca do tego, e schrzani spraw, e w ogle poszed na prawo? To al i
obwinianie si w nieprzetrawionej postaci przemawiay przez niego. Tak byo
rwnie w przypadku Roberty, ktra po dziesiciu latach od rozwodu nadal codziennie
roztrzsaa te same ale, jakby mylenie o nich miao pomc jej si pozbiera.
Tymczasem nawyk ruminowania alw powstrzymywa j na mnstwo sposobw przed
odmienieniem swojego ycia.
Jeli masz skonno do pogrania si w uczuciach alu, by moe najlepsz
strategi dla ciebie bdzie przewidywanie ich. Pogd si z tym, e niektre z
dokonywanych przez ciebie wyborw mog pociga za sob ale w przyszoci, i
przygotuj si, by poradzi sobie z tymi uczuciami najlepiej, jak potrafisz.

Kiedy przestawanie utknie w martwym punkcie

Nie ulega wtpliwoci, e przestawanie wymaga niekiedy wielkiego skoku wiary


wyobraenia sobie jeszcze nieurzeczywistnionej przyszoci oraz gotowoci
zmierzenia si z moliwoci poraki i jej nieprzyjemnymi skutkami emocjonalnymi.
Poniewa wytrwao i pozostawanie na miejscu to domylne ustawienia ludzkiego
zachowania, udane odangaowanie si od celu moe utkn na froncie afektywnym,
poznawczym, motywacyjnym i behawioralnym. Warto ponownie przejrze kilka
strategii, ktre proponowalimy na kartach tej ksiki.

Radzenie sobie z ruminacj


Roztrzsanie tego, co si zdarzyo lub nie zdarzyo dziaa lub braku dziaania jest
nie tylko rdem alu, lecz take podoem ruminacji. Ruminacja utrudnia dziaanie,
poniewa korzysta z tych samych zasobw umysu, ktre potrzebne s do realizacji
nowych celw; wie nas z nieosignitymi celami i powstrzymuje przed
wyobraaniem sobie przyszych. (Tak, to znw efekt Zeigarnik). Moesz wyznaczy
sobie czas na martwienie si, co proponowalimy wczeniej, bd skonfrontowa si
ze swoimi mylami przez ich zapisanie i uwiadomienie ich sobie. Moesz rwnie
nauczy si skupiania na dystraktorach. Leslie, na przykad, radzi sobie ze
zmartwieniami, wyobraajc sobie kwiaty. Skupia si na kadym szczegle kwiatu
odydze, patku, prciku, supku tak dugo, a zapanuje nad mylami.
W badaniu nad ruminacj zesp Annette van Randenborgh[20] zaobserwowa, e
uczestnicy, ktrym wskazano przypadkowe dystraktory w aden sposb niezwizane z
badaniami (Pomyl o ksztacie wiolonczeli, Pomyl o czciach, z ktrych skada
si samochd), byli w stanie lepiej odangaowywa si od nierozwizywalnych
anagramw ni osoby, ktrym polecono ruminowa przed zadaniem (Pomyl o tym,
dlaczego jeste tym, kim jeste, Pomyl o oczekiwaniach, jakie maj wobec ciebie
rodzina i przyjaciele).

Skupienie si na realizacji zadania


Pomocne moe by podzielenie rzeczy, ktre trzeba zrobi, na mniejsze etapy bd
wyznaczenie celw porednich. Pamitaj, e obiegowe mdroci o tym, i trudny do
osignicia cel inspiruje, nie s prawdziwe. Jak widzielimy, kluczem do wikszoci
osigni s konkretne plany. Zapisanie poszczeglnych etapw postpowania pozwoli
ci oceni, czy przyjte strategie s realistyczne. Jako e silne reprezentacje umysowe
upragnionej przyszoci stanowi impuls do wyznaczania celw, rwnie szczegowa
wizualizacja, jak bdzie wyglda twoje ycie, zmobilizuje ci do dziaania.

Wpajanie realizmu
Czy nowy cel, ktry sobie wyznaczasz, jest realistyczny? Czy masz do talentw i
zdolnoci, by go urzeczywistni? Pamitaj, e ludzie s z natury nadmiernie
optymistyczni (i maj skonno do przeceniania wasnych zdolnoci i umiejtnoci),
sprbuj wic oceni swoje cele moliwie jak najbardziej obiektywnie. Posu si
kontrastowaniem mentalnym, aby oceni swoje zdolnoci, cel i ustalone strategie. Jeli
popadasz w schematy mylenia kontrfaktycznego, upewnij si, e s oparte na
rzeczywistoci. Jeli nie masz pewnoci, e obrany cel faktycznie jest osigalny,
wyznacz sobie terminy porednie, by mc monitorowa wasne postpy.

Pamitanie o przepywie
Motywuj siebie, przypominajc sobie wasne dowiadczenia przepywu, i wyobraaj
sobie, jak osignicie celw sprzyja bdzie przepywowi w twoim yciu. Bd
wasnym kibicem i zadawaj sobie pytania (Czy zrobi X?), zamiast po prostu
oznajmia (Zrobi X). Pamitaj, e zarwno rezygnacja z jakiego celu, jak i
wyznaczenie nowego to zasadniczo czynnoci twrcze, ktre wymagaj elastycznego
podejcia.

Uzyskanie wsparcia
Jeli potrzebna ci pomoc, by odangaowa si od celu, poradzi sobie z mylami czy
emocjami lub znale nowy kierunek, poszukaj porady. Przechodzenie przez to samemu
wcale nie jest cnot wbrew temu, co powiada mitologia kulturowa. Dotyczy to
zwaszcza sytuacji, gdy przyczyn twoich trudnoci jest zwolnienie z pracy bd naga
odmiana losu w yciu osobistym lub zawodowym.

Musisz odoy kaczuszk


Jest to nawizanie do piosenki z Ulicy Sezamkowej, ktr bez wtpienia pamitaj ci,
ktrzy dorastali w latach osiemdziesitych XX wieku lub pniej albo maj dzieci,
ktre ten program oglday. Ernie prbuje gra na saksofonie i skary si sowie Hoot,
e zamiast melodii wychodzi mu piszczenie. Pisk w rzeczywistoci wydobywa si z
trzymanej przez Erniego gumowej kaczki, ktra uniemoliwia gr na saksofonie.
Mwic metaforycznie, wszyscy musimy odoy kaczuszk[21] nawyki z
przeszoci, strefy komfortu, cele, ktre nie zostay zrealizowane, wysiki, ktre nie
przyniosy rezultatu jeli mamy zmierza ku przyszoci.
Opanowanie sztuki przestawania wymaga odoenia tej kaczuszki.
9.
NASTAWIANIE NA NOWO WEWNTRZNEGO
KOMPASU

Prawdziwych kompasw nie da si, rzecz jasna, nastawi na nowo kierunki wiata s
stae ale poniewa nasz wewntrzny kompas jest metafor zoonej interakcji
midzy poznaniem, motywacj, zachowaniem oraz Ja, mona nastawi go na nowo.
Cele, ktre sobie wyznaczamy, odzwierciedlaj zarwno to, kim jestemy, jak i to, kim
chcielibymy by. Poprzednie rozdziay skupiay si na przeszkodach utrudniajcych
prawdziwe odangaowanie si, ale proces odangaowania nie bdzie zakoczony,
dopki nie nastpi zaangaowanie w nowy cel. Ruch do przodu zwizany z wybraniem
go wyzwala w nas now motywacj, ktra z kolei prowadzi do nowego sposobu
zachowania. Ponowne zaangaowanie si, w poczeniu z lekcj wyniesion z
przestawania, sprawia, e rozwijamy si pod wzgldem psychicznym i zachowania i
pozwala nam stworzy na nowo aspekty samych siebie w tym procesie. Wyznaczony
przez nas nowy cel odzwierciedla zarwno nasze obecne Ja, jak i przysze Ja, ktre
sobie wyobraamy.
Jak zauwaaj Charles S. Carver i Michael F. Scheier[1], cho jedn z
podstawowych umiejtnoci yciowych jest rozpoznawanie, kiedy trwa i kiedy
przesta, to inn wan umiejtnoci byaby zdolno do cakowitego zaprzestania
odpuszczenia naprawd w okolicznociach, gdy okazuje si to konieczne. Rezultatem
poczenia tych dwch umiejtnoci jest elastyczno, dziki ktrej dana osoba potrafi
rozpozna trudne do rozwizania sytuacje i z nich wyj, a jednoczenie
zmaksymalizowa wysiki w sytuacjach, ktre da si zmieni.
Skierowanie energii na nowy cel jest pierwszym krokiem.

Mylenie o tym, co dalej

Jak ludzie dostaj si z zablokowanej cieki na otwart drog pen moliwoci?


Psychologia nieraz stawiaa to pytanie i na rne sposoby na nie odpowiadaa.
Widzielimy ju, e cele wewntrzne motywowane od wewntrz przynosz lepsze
samopoczucie i wiksz satysfakcj ni cele zewntrzne, ktr s narzucane z zewntrz
bd zale od zewntrznego potwierdzenia, na przykad podziwu innych. Podobnie
cele denia, ktre maj pozytywny charakter, sprawiaj wiksz satysfakcj ni cele
oparte na unikaniu zych rezultatw.
Cho ludzie s z natury zorientowani na cele, nasze poczucie szczcia to, co
psychologowie nazywaj subiektywnym dobrostanem w duej mierze zaley od
spjnoci naszych celw, od tego, czy reprezentuj prawdziwe Ja, jak rozumie je kady
z nas. Co to waciwie znaczy? Jak wyjania Robert A. Emmons, ludzie nie
dowiadczaj[2] subiektywnego poczucia dobrostanu tylko dlatego, e wyznaczaj
wane cele yciowe i robi postpy w ich realizacji; to jedna z rzeczy odrniajcych
nas od innych zorientowanych na cel stworze, takich jak ddownice, wiewirki lub
kot czy pies lecy u twoich stp.
Odpowied na pytanie, czy czujemy si w tym momencie szczliwi, nie zaley
zatem jedynie od naszych celw czy postpw na drodze do ich osignicia, lecz tkwi
w czym innym. Jeli osignicie celw nie uszczliwia nas, to co nas uszczliwia?
Ot istotne jest to, czy cele te odzwierciedlaj nasze Ja. Jak pisze Emmons: Ludzie
nie sprowadzaj si do zbioru osobistych celw[3]. Brakuje tu oglnej zasady
porzdkujcej, ktra czy i integruje poszczeglne denia do celw w spjn
struktur (). Jest to zadanie tosamoci lub Ja, ktre tworz oglny cel ycia.
Wanie ta zasada porzdkujca czy bdzie to tosamo, Ja, czy jaka podobna
struktura czy poszczeglne cele ze sob nawzajem oraz z przyszymi stanami i
podanymi rezultatami. Badacz stwierdza, e zasada ta ostatecznie jest
poszukiwaniem sensu w swoim yciu[4]. Sens wynika ze sprawiajcych osobist
satysfakcj celw, jak rwnie z ich integracji z oglniejszym systemem Ja oraz z
oglniejszym systemem spoecznym.
Niektre z opowiedzianych przez nas historii o przestawaniu jasno pokazuj, e
czasami najwaniejsze jest poszukiwanie spjnoci, sensu i e Ja kadego z nas nie jest
czym statycznym, lecz prac w toku. Robert, dziaacz ekologiczny, o ktrym ju
wspominalimy, chcia, by jego praca odzwierciedlaa i czya to, na czym mu zaley,
i eby przyczyniaa si do wikszego dobra. Pywaczka Deidre zmierzya si z
wyzwaniem rezygnacji z celu, ktry by jej gwn definicj Ja, oraz znalezienia innych
dziedzin, ktre j okrel.
Dobrym przykadem jest historia Jill, zdolnej prawniczki, ktra doskonale zarabiaa
i w powszechnej opinii zrobia godn pozazdroszczenia karier. Jej nieszczcie i
niezadowolenie wynikao z faktu, e praca nie wnosia sensu do jej ycia, a wrcz bya
sprzeczna z jej najgbszymi definicjami Ja. Obecne zajcie, czyli uczenie dzieci,
zapewnia Jill poczucie wizi i celowoci, ktre ma dla niej, jak zrozumiaa,
najwiksze znaczenie. Kiedy graficzka Marie wyrosa z definicji Ja, na ktrych
wspieraa si przez ponad dwadziecia lat, musiaa przedefiniowa odpowiednio
swoje cele.
Poszukiwanie spjnoci i sensu nie jest zastrzeone jedynie dla 1% Amerykanw,
ktrzy maj ten luksus, e mog myle nie tylko o wypacie. W niemal kadej
czynnoci czy pracy mona osign przepyw, jak pokaza Mihaly Csikszentmihalyi. W
ksice Przepyw[5] autor ten przytacza jedno ze swoich bada oparte na raportach
wasnych ponad stu mczyzn i kobiet, ktrzy pracowali na peen etat w rnych
zawodach. Na sygna pagera osoby te zapisyway, jak si oglnie czuj, z jak trudnym
wyzwaniem si mierz oraz ile umiejtnoci wykorzystuj w tym wanie momencie.
Sygna odzywa si osiem razy dziennie w przypadkowych odstpach czasu. Badacze
stwierdzili, e jedna trzecia z czterech tysicy omiuset zebranych odpowiedzi
okrelaa stan przepywu. Wynik ten by jeszcze wyszy cae 54% kiedy badani
faktycznie pracowali i koncentrowali si (w przeciwiestwie do snucia marze,
plotkowania czy zajmowania si prywatnymi sprawami w godzinach pracy).
Csikszentmihalyi zauwaa, e ten odsetek dowiadczania przepywu, jak wynika z
raportw, jest o wiele wyszy ni podczas spdzania czasu wolnego, kiedy ludzie
zajmuj si takimi czynnociami, jak czytanie, ogldanie telewizji, goszczenie
przyjaci czy wyjcie do restauracji; w takich sytuacjach jedynie 18% dowiadczao
stanu przepywu.
Nie powinno budzi zdziwienia to, e Csikszentmihalyi stwierdzi, i osoby, ktre
zajmoway wysze stanowiska dyrektorzy i kierownicy znajdoway si w stanie
przepywu przez 64% czasu, czciej ni pracownicy biurowi (57%) i pracownicy
fizyczni (47%). Zaskakujce jednak, e cho istotne, rnice te nie s ogromne.
Przepyw, czyli zjednoczenie, nie jest by moe tak rzadki, jak si ludziom wydaje. Co
ciekawe, Csikszentmihalyi zauway, e w przypadku spdzania czasu wolnego
pracownicy fizyczni donosili, e znajduj si w stanie przepywu przez 20% czasu w
porwnaniu z 16% u pracownikw biurowych i 15% u kierownikw. Ale nawet osoby
pracujce przy tamie zgaszay, e znajduj si w stanie przepywu dwa razy czciej
(44%) w pracy ni w czasie wolnym (20%).
Przepyw jest rezultatem spjnoci, zbienoci Ja z dziaaniem lub czynnoci. Nie
ma jednej uniwersalnej strategii zapewniajcej stan przepywu, poniewa kady
definiuje siebie w indywidualny sposb; to, jak o sobie mylimy i jak siebie
definiujemy, jest cile powizane z tym, jak atwo bdziemy w stanie zaangaowa si
ponownie po zaprzestaniu.

Ja i elastyczno

Dziki pewnym kognitywnym i afektywnym mocnym i sabym stronom niektrzy z nas


lepiej wiedz, kiedy i jak przesta; podobnie niektrzy bd lepiej wyposaeni, eby
zacz od nowa, wyznaczy nowy cel i dy do niego zamiast do celu, ktrego nie
udao si zrealizowa lub ktry jest nieosigalny. Zauwaono, e ta przewaga ma wiele
wsplnego z podstawow koncepcj Ja oraz tym, czy ma ona charakter prosty, czy
zoony. Dlaczego jakie niepowodzenie na przykad rozwd jest dla jednej
osoby wydarzeniem wacym na caym yciu, z ktrym nigdy do koca si nie upora, a
w przypadku kogo innego to samo niepowodzenie, cho bolesne i przykre, skutkuje z
czasem nowymi drogami i dowiadczeniami? Psycholog Patricia Linville[6] twierdzi,
e zoono umysowych reprezentacji Ja bezporednio wpywa na nasz zdolno do
radzenia sobie nie tylko z codziennymi stresami ycia, lecz take z powanymi
zwrotami emocjonalnymi, kiedy nie udaje si nam osign wanego celu bd
przestajemy do niego dy. Im bardziej zoona jest nasza reprezentacja Ja, tym lepszy
mamy bufor przed negatywnym afektem i nieprzyjemnymi konsekwencjami
emocjonalnymi; i na odwrt, im prostsza reprezentacja Ja, tym bardziej naraeni
jestemy na emocjonalne skutki uboczne. Swoj drog, podtytu artykuu Linville
brzmi: Dont put all your eggs in one cognitive basket (Nie stawiaj wszystkiego na
jedn poznawcz kart).
Wedug Linville nasza reprezentacja Ja obejmuje konkretne wydarzenia i zachowania
(Odebraem dzieci ze szkoy na czas, Pracowaem nad now spraw przez sze
godzin) oraz generalizacje dotyczce cech (niemiay, towarzyski, entuzjastyczny), rl
(prawnik, m, ojciec, brat), przynalenoci do kategorii (mczyzna, yd, libera),
cech fizycznych (wysportowany, wysoki, krtkowidz), zachowania (gracz w karty,
eglarz, mionik jazzu), preferencji (ycie w miecie), celw (sukces finansowy),
wspomnie autobiograficznych (lato w domku dziadkw) i relacji (wsppracownik,
przyjaciel, kibic).
Linville wysuna hipotez[7], e kada z tych dziedzin skojarzona jest ze
specyficznymi uczuciami wobec Ja, a take z ocenami; kada reprezentacja Ja moe
wywoywa pozytywne lub negatywne uczucie. Moemy by dumni z siebie w jednej
dziedzinie (na przykad w pracy lub sporcie), ale w innej ju nie (na przykad jeli
chodzi o obycie towarzyskie czy zdolnoci jzykowe). Co najwaniejsze, Linville
zakada, e reprezentacje Ja niektrych ludzi s bardziej zoone ni innych. Im
mniejsza jest liczba dziedzin, na ktrych opiera si reprezentacja Ja, i im bardziej
dziedziny te s ze sob powizane, tym wikszy jest emocjonalny wpyw nieudanego
czy udaremnionego celu. I na odwrt, kiedy reprezentacji jest wiele i s one niezalene
od siebie, bufor ochronny jest silniejszy. Wyobra sobie mczyzn, ktry definiuje
siebie przede wszystkim w kategoriach sukcesu zawodowego, roli ywiciela rodziny,
luksusowego poziomu ycia oraz podziwu innych. Powiedzmy, e zosta ostentacyjnie
pominity przy awansie lub zwolniony z pracy. Jego rozczarowanie odbije si na jego
definicjach Ja jako ma, ojca, przyjaciela i znajomego; prawdopodobnie nie bdzie
mia dziedziny, w ktrej zachowa dobre samopoczucie, by zrwnoway negatywny
afekt.
Dla odmiany wyobramy sobie mczyzn z tak sam prestiow i bardzo dobrze
patn prac, ktry jednak definiuje siebie w szerszy sposb przez bliskie relacje,
prac na rzecz spoecznoci, zamiowanie do grania na gitarze. Ten czowiek bdzie
przeywa te same niepowodzenia, ale zachowa dobre samopoczucie w innych
dziedzinach. I to jemu atwiej bdzie ponownie zaangaowa si w nowy cel.
Emocjonalne skutki zalee bd rwnie od tego, jak wiele aspektw Ja powizanych
jest bezporednio ze strat lub niepowodzeniem celu.
W innym badaniu analizujcym zoono Ja jako bufor poznawczy[8] Linville
wykorzystuje przykad dwch rozwodzcych si kobiet i proponuje odpowied na
postawione przez nas wczeniej pytanie dlaczego jakie niepowodzenie w yciu
jednej osoby jest przejciow trudnoci, w yciu innej natomiast katastrof, z ktrej
nie mona si podnie? Pierwsza kobieta ma stosunkowo prost reprezentacj Ja jako
ony i prawniczki. W jej przypadku oba te aspekty Ja s cile ze sob powizane,
poniewa jej wkrtce ju byy m rwnie jest adwokatem i czsto pracowali razem.
Linville pisze, e negatywny afekt i samoocena[9] zwizane z rozwodem bd
ogromne, poniewa rozlej si na jej myli i uczucia zwizane z obydwoma wanymi
aspektami Ja. Inna kobieta w trakcie rozwodu definiuje siebie w bardziej zoony
sposb jako on, prawniczk, tenisistk i przyjacik. Jej m nie jest prawnikiem,
wic jej zawodowa definicja Ja bdzie odporna na negatywne skutki rozpadu
maestwa, tak samo jak inne definiujce j role. atwiej jej bdzie przetrwa burz.
Wsko zdefiniowane Ja moe utrudnia zaangaowanie si na nowo po
odangaowaniu si od jakiego celu, niezalenie od tego, czy zosta on zarzucony
dobrowolnie, czy nie. Tak byo z Lacie, ktra wyjechaa za mem Stevenem do
Francji, dokd przeniosa go firma. Lacie zostawia prac i grono przyjaci, ale
podja wyzwanie zwizane z mieszkaniem za granic, pynnie opanowaa francuski i
po urodzeniu dzieci nauczya si y w tamtejszej kulturze i spoeczestwie jako
amerykaska ekspatka. Potem Steven zakocha si w koleance z pracy i wystpi o
rozwd. Lacie wrcia do Stanw z dwjk dzieci, zdruzgotana emocjonalnie. Mimo
niezych kwalifikacji nie moga znale pracy; przybita posza na terapi. Szybko
okazao si, e cho przez te wszystkie lata definiowaa siebie gwnie jako ona, jej
negatywne myli rozleway si na wszystkie dziedziny. Potencjalnych pracodawcw
zniechcay jej brak pewnoci siebie, umniejszajcy sposb mwienia o wasnych
umiejtnociach oraz niezdecydowanie. Musiaa woy w to sporo pracy, ale w kocu
udao si jej odzyska cz dobrych uczu zwizanych z Ja i zacza formuowa
nowe cele dostosowane do swoich pragnie i potrzeb. Z czasem zaoya wasn firm
doradcz, by pracowa z amerykaskimi rodzinami, ktre przeprowadzay si za
granic na duej.
Historia Lacie pokazuje, e dziki wysikowi mona przeformuowa swoje
reprezentacje Ja na bardziej zoone, i wynika z niej mdra rada, by nie stawia
wszystkiego na jedn poznawcz kart. Jeli cigle roztrzsasz jakie niepowodzenie,
ktre bolenie ci zranio, znajd czas, by zastanowi si nad swoimi innymi
definicjami Ja, i postaw sobie za cel poredni to, by stay si one dla ciebie rdem
dumy i radoci.
W klasycznej ksice na temat samoregulacji Charles S. Carver i Michael F.
Scheier[10] zauwaaj, e zdolno do realizacji osigalnego celu po zarzuceniu celu
nieosigalnego angauje nas w ruch naprzd. Jest to szczeglnie wane, kiedy to, co
autorzy nazywaj zablokowan ciek, dotyczy jakiej centralnej wartoci Ja lub, by
posuy si pojciem Linville, centralnej reprezentacji Ja. Podkrelaj korzy
wynikajc ze zdolnoci do postrzegania celu w stosunkowo abstrakcyjny sposb, czyli
wyjcia poza specyfik utraconego celu i zrozumienia jego sensu. Kto zatem, kto
straci maonka, lecz ceni blisko wizi, kto rozumie, e podstawowym
pragnieniem jest dowiadczanie bliskoci, moe atwiej zda sobie spraw, e jest na
to wiele sposobw, ni kto, kto nie ma takiej jasnoci co do natury nadrzdnego celu.
Zarwno zoona reprezentacja Ja, jak i zdolno do abstrakcyjnego mylenia o celu
daje nam elastyczno potrzebn, by ruszy naprzd i w twrczy sposb dy rnymi
drogami do nowego celu. Jeli masz trudnoci z ruszeniem naprzd zaangaowaniem
si na nowo rozwi problemy dotyczce twoich stara, zastanawiajc si nad
dziedzinami Ja, ktre nadaj twemu yciu sens i zapewniaj ci dobre samopoczucie,
zamiast skupia si na celu, ktry ci si wymkn. Sprbuj pomyle o swoim celu w
kategoriach abstrakcyjnych, eby sprawdzi, czy s inne sposoby zblienia si do niego
albo osignicia w inny sposb tego, co potrzebne ci w yciu.
Spjrzmy na przykad modej kobiety, ktra napotkaa na ogromne trudnoci w
swoich staraniach znalezienia pracy w sektorze non profit; oczywiste byo, e z
powodu ci budetowych praktycznie niemoliwe stao si w jej przypadku
znalezienie pracy, z ktrej mogaby zapaci czynsz i rachunki. Ostatecznie postanowia
pracowa jako wolontariuszka w weekendy, poza penoetatow prac zawodow, dla
samej przyjemnoci, eby podtrzymywa kontakty i nie traci z oczu swego celu.
Wierzy, e wolontariat moe by drog, ktra w kocu doprowadzi j tam, dokd chce
doj.
Dziki rozumieniu swojego celu w abstrakcyjnych kategoriach bdzie ci te atwiej
dostrzec moliwoci tkwice w celach porednich. Twoim celem ostatecznym moe
by ponowne maestwo po utracie bliskiego zwizku, ale atwiejsze i bardziej
realistyczne moe si okaza skupienie tymczasem na pogbieniu wizi w istniejcych
relacjach.
Wszystko, co pomaga by elastycznym poznawczo i emocjonalnie, przyda ci si,
kiedy ruszysz naprzd. Ale im bliszy twojej centralnej definicji Ja jest zarzucony cel,
tym wikszy bdzie jego wpyw emocjonalny. Szukaj wsparcia, jeli go potrzebujesz;
rekonwalescencja emocjonalna stanowi cz tego procesu.

Optymizm i ponowne zaangaowanie


Mwilimy o optymizmie w tej ksice, najczciej w kategoriach nadmiernego
optymizmu, ktry czsto przyczynia si do tego, e ludzie trzymaj si nieosigalnych
celw lub nie potrafi realistycznie oceni ani samego celu, ani umiejtnoci czy
moliwoci koniecznych do jego realizacji. Oglnie rzecz biorc, optymizm to bd
poznawczy, ktry nie suy nam, kiedy musimy si odangaowa. Carsten Wrosch i
Michael Scheier przekonuj jednak, e optymizm ktry definiuj jako do stabilne,
uoglnione oczekiwanie dobrych rezultatw[11] we wszystkich wanych dziedzinach
ycia jest mimo wszystko wanym skadnikiem ponownego zaangaowania si.
Optymizm nie jest w ich badaniach przeciwiestwem pesymizmu, jak ujmuje to jzyk
potoczny (Widzisz szklank do poowy pen, czy do poowy pust?), lecz spektrum
oczekiwania. Piszc stabilne, Wrosch i Scheier maj na myli to, e optymizm, tak
jak cechy osobowoci, zwykle jest stabilny w cigu ycia. Do mierzenia optymizmu i
pesymizmu wykorzystuj szeciopunktow skal nazywan Testem Orientacji
yciowej[12] (Life Orientation Test). Jest ona stosowana wycznie w badaniach
naukowych, a nie jako narzdzie kliniczne, niemniej moesz umieci siebie na skali
podczas czytania poniszych pyta.

1. W trudnych chwilach zazwyczaj oczekuj pomylnego rozwizania.


2. atwo si relaksuj.
3. Jeeli ma mnie spotka niepowodzenie, to mnie spotka.
4. Zawsz patrz w przyszo optymistycznie.
5. Towarzystwo moich przyjaci sprawia mi du rado.
6. Jest dla mnie wane, aby zawsze mie jakie zajcie.
7. Prawie nigdy nie oczekuj, e sprawy uo si po mojej myli.
8. Trudno jest wytrci mnie z rwnowagi.
9. Rzadko licz na to, e przytrafi mi si co dobrego.
10. Oglnie oczekuj, e przytrafi mi si wicej dobrego ni zego.

Stwierdzenia 2, 5, 6 i 8 s wypeniaczami i nie s punktowane. Przy stwierdzeniach


1, 4 i 10 przyznaj sobie 4 punkty za odpowied zdecydowanie odnosi si do mnie, 3
punkty za raczej odnosi si do mnie, 2 punkty za ani si odnosi, ani si nie odnosi
do mnie, 1 punkt za raczej nie odnosi si do mnie oraz 0 punktw za zdecydowanie
nie odnosi si do mnie. Przy stwierdzeniach 3, 7 i 9 przyznaj sobie punkty odwrotnie
(0 punktw = zdecydowanie odnosi si do mnie, 1 = raczej odnosi si do mnie, 2 =
ani si odnosi, ani si nie odnosi do mnie, 3 = raczej nie odnosi si do mnie, a 4 =
zdecydowanie nie odnosi si do mnie). Podlicz punktacj za wszystkie odpowiedzi.
Im wyszy wynik, tym bardziej optymistyczn osob jeste; wysokie wartoci
oznaczaj optymizm.
Wrosch i Scheier twierdz[13], e optymizm dostarcza niezbdnego paliwa dla
ponownego zaangaowania si; pisz ponadto, e optymistyczni ludzie maj bardziej
aktywny styl radzenia sobie i czciej podejmuj prby rozwizania problemw w
przypadku zablokowania jakiego celu. Pamitaj, e odangaowanie si od celu
wymaga zarwno redukcji wysiku (zaprzestanie prowadzcych do niego dziaa), jak i
wycofania si z zaangaowania. Jak widzielimy, ludzie, ktrzy nie potrafi wycofa
si z zaangaowania, tkwi w miejscu i s niezdolni do wyznaczenia nowych celw.
Wrosch i Scheier przekonuj, e optymistyczne zapatrywanie na szanse realizacji
nowego celu uatwia ten proces.
Konieczno rwnowaenia optymizmu przez realizm wyjaniamy niej, omawiajc
stany umysu niezbdne do osignicia wyznaczonych celw.

Kwestia stanu umysu

Poniewa ksika ta skupia si na opanowaniu sztuki przestawania, nie zajmowalimy


si szczegowo tym, co przyczynia si do udanego osigania celw. Ponowne
zaangaowanie wymaga jednak, bymy zrozumieli nie tylko, jak wyznacza sobie
waciwe cele, lecz take jak je osiga, wic zajmiemy si i t spraw. Wedug
bardzo wpywowej teorii Petera M. Gollwitzera[14] najwaniejszym elementem jest
planowanie. Gollwitzer wyrnia w deniu do celu cztery odrbne, cho powizane
ze sob fazy. Pierwsz nazywa faz przeddecyzyjn rozwaamy w niej wasne
yczenia i pragnienia pod ktem wykonalnoci i atrakcyjnoci, odkadamy niektre
pragnienia na bok i skupiamy si na innych, ktre wydaj si moliwe do osignicia
przy woeniu wysiku. Po fazie przeddecyzyjnej nastpuje faza przeddziaaniowa w
jej trakcie zaczynamy planowa dziaania, ktre zbli nas do celu. Skupiamy si na
tym, kiedy, gdzie, jak i jak dugo bdziemy dziaa. W fazie trzeciej, dziaaniowej,
wykorzystujemy sprzyjajce okolicznoci, by przybliy si do celu, i zdwajamy
wysiki, jeli wystpi przeszkody. Czwarta faza, podziaaniowa, przypomina faz
przeddecyzyjn w tym sensie, e obejmuje ocen. Oceniamy nie tylko dziaania, lecz
take rezultaty, pytajc midzy innymi, czy cel przynis to, co sobie po nim
obiecywalimy. Wracajc mylami do pocztkowego momentu wyboru i wyznaczenia
celu, oceniamy go ponownie pod wzgldem zarwno osigalnoci, jak i atrakcyjnoci i
patrzymy w przyszo, porwnujc go z innymi moliwymi celami, ktre mog by
bardziej osigalne lub atrakcyjne, albo jedno i drugie. Odangaowanie od celu, jeli
ma nastpi, zachodzi w fazie podziaaniowej.
Gollwitzer twierdzi ponadto, e istniej dwa stany umysu odrbne orientacje
poznawcze ktre odrniaj te fazy. Stan deliberacyjny wykorzystywany w fazach
przeddecyzyjnej i podziaaniowej rni si od stanu implementacyjnego, ktry
towarzyszy fazom przeddziaaniowej i dziaaniowej. Stan deliberacyjny jest stanem
otwartoci, poniewa nadal rozwaamy rne opcje i decydujemy, ktry cel
realizowa; charakteryzuje si dociekliwoci i otwartoci na wszelkiego rodzaju
informacje. Stan implementacyjny natomiast jest skupiony, wybirczy i zamknity w
porwnaniu z tym pierwszym. Stan deliberacyjny jest bardziej precyzyjny i realistyczny
pod wzgldem szacowania osigalnoci, stan implementacyjny za skania si zwykle
ku optymizmowi i tendencyjnej analizie, poniewa skupiony jest na kontynuowaniu
dziaania.
Cho atwo zrozumie przydatno stanu implementacyjnego, kiedy dymy do
waciwego celu, ktry rzeczywicie jest osigalny pen par naprzd! to stan
deliberacyjny rwnie jest bezcenny, jeli musimy skorygowa swoje zaangaowanie
w cel lub jeli sam cel nie spenia pokadanych w nim nadziei. Zudzenie kontroli, jak
widzielimy gdzie indziej, wzmacniane jest przez stan implementacyjny.
Na podstawie kilku eksperymentw, w ktrych wywoywano te stany u uczestnikw,
Gollwitzer doszed do wniosku, e maj one praktyczne zastosowanie poza
laboratorium i w codziennym yciu. Dziki skupieniu ludzie faktycznie mog
orientowa swoje myli w kierunku deliberacyjnym lub implementacyjnym w
zalenoci od sytuacji. Zdolno dopasowania swego stanu do danego problemu jest
skuteczn strategi angaowania si w cel.
Jeli masz trudnoci z wyznaczeniem sobie nowego celu, sprbuj okreli dokadnie,
co ci w tym przeszkadza. Czy poraka lub zablokowanie zaniechanego celu
uniemoliwiaj ci skupienie si na nowych kierunkach denia? Jeli odpowied brzmi
tak, pomocny moe by otwarty charakter stanu deliberacyjnego. W razie potrzeby
zapisz moliwe cele alternatywne i zastanw si najpierw, ktre s najbardziej
podane, a potem ktre s najbardziej osigalne. Pozwl sobie swobodnie wyobrazi,
dokd moesz pj dalej. Jeli natomiast przed dziaaniem powstrzymuje ci
rozczarowanie zwizane z rezygnacj z celu, waciwy byby stan implementacyjny.
Sporzdzenie planw wzmocni twoje zaangaowanie zarwno w cel, jak i zachowania
aktywne; nazywa si to intencj implementacyjn.

Poytek z planowania

Decyzja, by dy do jakiego celu, jest wiadom deklaracj intencji (Zrobi X).


Jedna decyzja o realizacji celu otwiera seri innych decyzji, jak dokadnie osign
cele. Peter Gollwitzer nazywa je intencjami implementacyjnymi, czyli mylami i
planami dotyczcymi tego, co zrobi, jeli pojawi si okrelona sytuacja. Formua tutaj
jest nastpujca: Jeli zdarzy si X, to zrobi Y; zasadniczo przeformuowujemy
swj cel w kategoriach konkretnych dziaa, ktre podejmiemy. Jaki zwizek ma
formuowanie tych intencji z wyznaczaniem i osiganiem celw? Czy jaki sposb
postpowania skuteczniej pozwala nam przej od samego kontemplowania celu do
dziaania? Tym wanie pytaniem zaj si Gollwitzer z zespoem w artykule
zatytuowanym From weighing to willing (Od rozwaania do chcenia).
Badacze poprosili uczestnikw, eby wymienili dwa problemy osobiste[15], ktre
s nierozwizane bd nierozstrzygnite; jeden mia by stosunkowo prosty (na
przykad Czy powinnam zaprenumerowa gazet? lub Czy powinienem pojecha na
narty w czasie ferii?), drugi za bardziej skomplikowany (na przykad Czy powinnam
zerwa z chopakiem?, Czy powinienem zabra si za prac magistersk?, Czy
powinnam wyprowadzi si od rodzicw?). Badacze upewnili si, e wszyscy
uczestnicy rzeczywicie byli dalecy od faktycznego podjcia decyzji w tych osobistych
sprawach. Badanych podzielono na trzy grupy oraz grup kontroln. Pierwsz grup
poproszono o wyobraanie sobie i fantazjowanie na temat swoich pozytywnych
oczekiwa, gdyby zrobili krok naprzd w podejmowaniu decyzji. Drug grup
poproszono o wymylenie rnych sposobw osignicia swojego celu, bez
decydowania si na jeden plan. Trzeciej grupie polecono natomiast zdecydowa si na
jedn drog dziaania. Grup kontroln oderwano od mylenia o sytuacji osobistej,
zadajc jej do rozwizania zadania matematyczne. Po trzech tygodniach badacze
stwierdzili, e jedynie uczestnicy z grupy, ktra miaa wymyli i zdecydowa si na
konkretn drog dziaania, rzeczywicie przybliyli si do celu, ktrym byo
rozwizanie problemu.
Moemy z tego wycign lekcj, e intencje implementacyjne uatwiaj pokonanie
prokrastynacji i innych przeszkd w rozpoczciu denia do celu, pozwalaj te lepiej
dostrzega moliwe okazje do dziaania. Gollwitzer podkrela, e sformuowanie
intencji dziaania uwraliwia nas na wskazwki sytuacyjne; ponadto powizanie
zachowania z wybran newralgiczn sytuacj doprowadzi do automatyzacji
zachowania. Inaczej mwic, zachowanie nie bdzie wiadome i bdzie korzysta z
automatyzmu opisanego przez Johna A. Bargha ze wsppracownikami i omwionego
w rozdziale pierwszym. W tym przypadku jednak to my wybieramy wskazwki
sytuacyjne, na ktre bdziemy reagowa.
Mylenie o przyszoci w kategoriach konkretw stan implementacyjny w
poczeniu z intencj lub zaangaowaniem moe pomc ci w wydobyciu si z
martwego punktu bdcego rezultatem ruminowania lub rozpraszania uwagi. Zarwno
stan deliberacyjny, jak i implementacyjny s niezwykle cennymi narzdziami, z ktrych
mona wiadomie korzysta przy wyznaczaniu i realizacji celw. Stan deliberacyjny
pozwala nam weryfikowa po drodze podejmowane wysiki i w razie potrzeby
dostosowa lub przedefiniowa cel. Plany lub intencje implementacyjne nastawiaj
nasze mylenie na rozwizywanie trudnoci i problemw po drodze; s lokomotyw
caego przedsiwzicia.
Jeli twoim celem jest rozwizanie konfliktu lub nieporozumienia z inn osob,
uwiadomienie sobie tej intencji pomoe ci okreli, jakimi dziaaniami i sowami
reagowa. Moesz na przykad pomyle: Jeli bdzie otwarty, zareaguj propozycj,
jak doj do porozumienia lub Jeli powie, e nie podoba jej si mj sposb bycia,
poprosz j spokojnie, w niekonfrontacyjny sposb, o podanie szczegw.
Sformuowanie intencji pozwoli ci skoncentrowa si na wskazwkach w zachowaniu
danej osoby czy sygnalizuje ona wol zakoczenia konfliktu? umoliwiajc tym
samym wymylenie, co zrobi, by zachci j do tej woli i osign swj cel.
Intencje implementacyjne mona stosowa w dowolnej dziedzinie; dziki nim
przechodzimy od oglnikw wyznaczania celu (sta si milsz czy bardziej
responsywn osob) do nastawienia aktywnego (Jeli m poprosi mnie o zaatwienie
jakiej sprawy, zrobi to bez narzekania lub Jeli ssiad poprosi mnie o pomoc przy
wyprzeday garaowej, pomog mu). Intencje implementacyjne nie tylko
przeksztacaj abstrakcyjne cele (by milsz osob, poprawi kondycj, poczyta
wicej na jaki temat) w dziaania, lecz take s skutecznymi strategiami zachowania
samoregulacyjnego. Przypumy na przykad, e otrzymaa do niejednoznaczn
ocen swojej pracy. Raport zawiera pochway, ale sygnalizuje te sabo w postaci
braku reakcji na krytyk. Zamiast mwi sobie, e w przyszoci bdziesz bardziej
reagowa, formuujesz plan dziaania: Jeli zostan skrytykowana, od razu zapytam
przeoonego, co powinnam bya zrobi i co mog zrobi, eby naprawi sytuacj.
Co najwaniejsze, intencje implementacyjne mog sta si automatyczne i tym
samym wykorzystywa niewiadome mylenie, ktre czasami przeszkadza[16] w
wiadomym wyznaczaniu celw; jak mwi Gollwitzer, dziki sformuowaniu intencji
implementacyjnych mona strategicznie przestawi si ze wiadomej, wymagajcej
wysiku kontroli swoich zachowa () na ich automatyczn kontrol przez wskazwki
sytuacyjne (to znaczy zrobi X, kiedy zdarzy si Y). Intencje implementacyjne
pomagaj rwnie unika rozpraszania si, utrzymywa waciwy kierunek i wzmocni
zaangaowanie w cel. Jak pisz Gollwitzer, Ute C. Bayer i Kathleen C. Molloch:
Naley podkreli, e wszystkie te manewry koncentruj si na zmienianiu Ja, by stao
si ono lepszym wykonawc[17].

O szczciu

Okazuje si, e droga do szczcia[18] wcale nie pieka, jak mwi przysowie
wybrukowana jest chciami, przynajmniej tak wynika z bada Sonji Lyubomirsky,
Kennona M. Sheldona i Davida Schkadea. Twierdz oni, e istniej trzy czynniki
wpywajce na to, czy uwaamy si za szczliwych: zaprogramowana norma
szczcia, okolicznoci yciowe oraz aktywno intencjonalna. Pojcia te wymagaj
wyjanienia i cho pewnie oswoie si ju, czytelniku, z myl, e to, co uwaae za
swoj woln wol, wcale nie jest takie wolne, jak ci si wydawao i e nie
sprawujesz cakowitej kontroli nad samochodem, ktrym jeste ta ostatnia salwa
przynosi porcj dobrych wiadomoci.
Zaprogramowana norma szczcia to czynnik odpowiedzialny za mniej wicej
poow twojego potencjalnego szczcia. Zaprogramowana norma, tak jak skadajce
si na ni cechy osobowoci, jest stabilna w czasie i w duej mierze zdeterminowana
genetycznie.
Nastpne s okolicznoci yciowe, ktre, co zaskakujce, odpowiadaj jedynie za
10% naszego szczcia; okolicznoci yciowe obejmuj zdarzenia zarwno pozytywne,
jak i negatywne (szczliwe i stabilne lub traumatyczne dziecistwo; otrzymanie
nagrody za wyniki w nauce lub niepowodzenia szkolne) oraz stan cywilny, zawd,
bezpieczestwo zatrudnienia, dochd, zdrowie i religijno. Badacze zauwaaj, e
ludzie zarabiajcy wicej faktycznie s relatywnie szczliwsi; e osoby pozostajce w
zwizku maeskim s szczliwsze ni osoby samotne, rozwiedzione czy owdowiae;
e osoby religijne zwykle opisuj siebie jako szczliwsze ni te, ktre nie s religijne;
e zdrowi ludzie mwi o wikszym szczciu ni chorzy. Ale Lyubomirsky i jej
wsppracownicy podkrelaj rwnie, e wszystkie te rne okolicznoci razem
wzite odpowiadaj jedynie za 815% rnic w poziomie szczcia: Te do sabe
powizania[19] uznano za zaskakujce i paradoksalne, wziwszy pod uwag wstpne
oczekiwania badaczy dobrostanu, e czynniki sytuacyjne, takie jak dochd i zdrowie
fizyczne, bd silnie powizane ze szczciem.
Daniel Gilbert w swojej pracy na temat szczcia tumaczy t zaskakujco nisk
warto zudzeniem wielkoci wpywu oraz zdolnoci czowieka do szybkiej
adaptacji do nowych warunkw. (Wanie dlatego rado, jakiej spodziewalimy si
po otrzymaniu awansu, nie trwa dugo, ale to samo dotyczy rwnie emocjonalnego
zaamania po porzuceniu przez ukochan osob). Jak pisze Lyubomirsky ze
wsppracownikami: W wyniku hedonistycznej adaptacji[20] ludzie zwykle wracaj
do punktu wyjcia po kadej pozytywnej zmianie okolicznoci. To tyle, jeli idzie o
prawdopodobiestwo, e wygrana na loterii uczyni nas o wiele szczliwszymi.
Dobra wiadomo jest taka, e cho zaprogramowana norma szczcia i
okolicznoci yciowe w 60% determinuj nasz poziom szczcia, a 40% bierze si z
aktywnoci intencjonalnej i to daje nam kontrol nad tym kawakiem tortu szczcia.
Aktywno intencjonalna, jak mona sobie wyobraa, to ogromny wachlarz
wszystkiego, co ludzie robi, obejmujcy midzy innymi aktywno behawioraln
(spacer w lesie lub spotkanie z bliskim przyjacielem), aktywno poznawcz
(przeformuowanie sytuacji, by nada im bardziej pozytywny charakter) oraz
aktywno wolicjonaln (denie do realizacji osobistych celw).
Co wane, w przeciwiestwie do sytuacyjnych zmian szczcia, ktre z powodu
adaptacji s stosunkowo ulotne, aktywno intencjonalna przynosi dugotrwae efekty.
Sheldon i Lyubomirsky sprawdzili t hipotez[21] w serii eksperymentw
porwnujcych trwao wpywu poprawy okolicznoci na szczcie z efektem
aktywnoci intencjonalnej. W pierwszym badaniu poprosili uczestnikw, eby sami
podzielili si na grupy na tych, u ktrych zasza pozytywna zmiana okolicznoci, oraz
na tych, ktrzy dokonali pozytywnej zmiany aktywnoci. Naukowcy stwierdzili, e z
upywem czasu zmiana okolicznoci skutkowaa mniejsz popraw ni podtrzymywana
aktywno. W drugim badaniu, ktre trwao dwanacie tygodni, stwierdzono, e
aktywno intencjonalna powodowaa wzrost poziomu szczcia w czasie, cho nie w
sposb stopniowy; pocztkowy skok szczcia utrzymywany by na tym samym
poziomie przez aktywno. W trzecim badaniu mierzono zmiany dobrostanu
psychicznego i zaobserwowano tak sam prawidowo.
Trzeba tu jednak poczyni pewne zastrzeenie; zmiana okolicznoci moe mie
trwalszy wpyw na szczcie, jeli pocztkowe okolicznoci nie speniay
podstawowych potrzeb danej osoby. Inaczej mwic, przeprowadzka z domu z trzema
sypialniami do wikszego nie podtrzyma szczcia po prostu przyzwyczaimy si do
wikszej przestrzeni podtrzyma je jednak przeprowadzenie si z niebezpiecznej
okolicy do miejsca, w ktrym czujemy si bezpiecznie. Czciowo zaley to od tego,
jaka bya pierwotna sytuacja. Rwnie sposb, w jaki podchodzimy do zmiany
okolicznoci w yciu, wpywa na to, czy zaadaptujemy si do zmiany i wrcimy do
swojej zaprogramowanej normy szczcia. Zmiana okolicznoci moe uszczliwi nas
na duej, jak pisz naukowcy, tylko w takim stopniu, w jakim podejmuje si dziaania
podtrzymujce wieo nowych okolicznoci tj. pamita si o tym, by je docenia
lub czu za nie wdziczno, lub podejmuje si wysiek wykorzystywania stwarzanych
przez nie moliwoci pozytywnych dowiadcze. Jest to innymi sowy osigalne, kiedy
podejmuje si intencjonaln aktywno w odniesieniu do okolicznoci w swoim yciu
to znaczy kiedy oddziauje si na wasn sytuacj[22].
Nic dziwnego, e wiele punktw dotyczcych sposobu rozstrzygania, czy zaprzesta
denia do jakiego celu, ma zastosowanie rwnie przy wybieraniu nowych celw i
dziaa, ktre przynios szczcie lub subiektywny dobrostan. Po pierwsze,
Lyubomirsky ze wsppracownikami zauwaaj, e wana jest zgodno osoby i
dziaania; widzielimy, i uwaga ta pojawiaa si ju w rnych innych kontekstach. Po
drugie, podkrelaj znaczenie rozpoczynania od wysiku i podtrzymywania go. atwiej
kontynuowa wysiek, jeli dane dziaanie ma charakter wewntrzny i
samopodtrzymujcy si lub wyzwala w nas stan przepywu.
Sprowadzajc rzecz do sedna: moe i sabo nam idzie okrelanie, co uszczliwi nas
teraz lub w przyszoci, mamy zaprogramowan norm szczcia opart na tym, kim
jestemy, i stabiln w czasie, moe i jestemy te podatni na adaptowanie si do zmian
okolicznoci, ktre powinny nas uszczliwia, lub ich ignorowanie, ale i tak furtka
jest szeroko otwarta.

Wany wniosek
Badania, ktre omwilimy w tym rozdziale, wskazuj na skuteczno wiadomego
zachowania oraz na to, jak moe nam ono pomc w kierowaniu samochodem, ktrym
jestemy. Wszystkie te teoretyczne koncepcje mona przeoy na umotywowane
zachowania, ktre mog pomc ci w wyborze celw spjnych, satysfakcjonujcych i
osigalnych. Moesz wykorzysta te strategie poznawcze stany umysu i intencje
implementacyjne by zaangaowa si w nowe cele. Z bada nad szczciem wynika,
e cho na pewne aspekty szczcia nie masz wpywu, do jest takich, na ktre wpyw
masz. Sposb mylenia o tym, co ci uszczliwia na przykad postanowienie, e
bdziesz dopatrywa si dobrych stron zamienia to na aktywno intencjonaln.
Zarwno wiadome mylenie, jak i wiadome dziaanie wzmacnia twoje poczucie Ja i
daje ci poczucie mocy sprawczej. I cho mercedes na podjedzie i ubrania od
Gucciego w garderobie nie podtrzymaj twojego szczcia, twj sposb mylenia o
nich praca woona w zarobienie na te rzeczy oraz uczucia z ni zwizane moe to
uczyni.
Nastawianie na nowo kompasu po odangaowaniu si jest aktem wymagajcym
wiary i odwagi, ale te penym moliwoci. Ja, ktre wyoni si z tej transformacji, nie
bdzie tym samym Ja, ktre rozpoczo cay proces. Liczymy, e wiedza wyniesiona z
lektury tej ksiki pozwoli ci odej i pomacha na poegnanie, kiedy bdziesz tego
potrzebowa, bez ogldania si na to, co mwi kultura czy postronni widzowie, i e
uczynisz to z wdzikiem w sposb wiadomy i inteligentny. Mamy te nadziej, e po
okresie niepewnoci, co dalej po zaprzestaniu przyjdzie czas, kiedy poczujesz pewno
siebie. I wreszcie w peni wykorzystasz ten kawaek tortu szczcia, ktry jest tylko
twj.
POSOWIE
MDRO PRZESTAWANIA

Jednym z interesujcych aspektw pisania tej ksiki byo suchanie opowieci kobiet i
mczyzn z rnych pokole o tym, czego nauczyli si w dziecistwie o wytrwaoci.
Pokolenie powojennego wyu demograficznego wychowywao si na historiach o
wytrwaoci opowiadanych przez rodzicw i dziadkw, ktrzy przeyli zarwno
wielki kryzys, jak i drug wojn wiatow. Temat wytrwaoci by silnie spleciony z
heroizmem i przewija si w ksikach, w filmach i na lekcjach w szkole. Jednak
odrzucenie przez t generacj mylenia w kategoriach utopionych kosztw, ktre
przeduyo wojn w Wietnamie, spowodowao zmian nastawienia tej grupy do
wytrwaoci. W tamtym kontekcie cnota wytrwaoci poczya si z
konserwatyzmem, brakiem realizmu i sentymentem do przegranych spraw. Wielu
modych ludzi porzucio oczekiwania kulturowe swoich rodzicw, przynajmniej na
pewien czas, a cz z nich postpia zgodnie z hasem, ktre gosi Timothy Leary:
Wcz si, dostrj, odpadnij.
Dlatego dzieci baby boomers dzisiejsi dwudziesto-, trzydziesto-i
czterdziestolatkowie zdaj si mie wiksz swobod, jeli chodzi o zdolno do
zmiany zdania na temat swoich zobowiza. Zarazem jednak ci modzi ludzie mwi,
e ich rodzice nawet gdy nie zachwalali wytrwaoci jako cnoty, sami czsto dawali jej
przykad.
Kwestionariusz wykorzystywany na potrzeby tej ksiki nie tyle ankieta naukowa,
ile zaproszenie do podzielenia si swoimi historiami ujawni, jak ambiwalentne
uczucia cigle budzi przyznanie si do zaprzestania czego wanego, choby w
ostatecznym rozrachunku byo to susznym posuniciem. Kulturowy portret quittera
osoby, ktra nigdy do niczego nie dojdzie, bo nie potrafi w niczym wytrwa nadal
trzyma si mocno. Podczas gdy rodzice baby boomers zwykle nie pozwalali swoim
dzieciom rezygnowa z niczego, czego si podjy jak dziecko poprosio o saksofon,
to musiao na nim wiczy sami baby boomers najwyraniej starali si manewrowa
midzy trudnymi mieliznami wpajania dziecku wartoci mozou i systematycznego
wysiku z jednej strony, a zapewnieniem mu swobody sprawdzania si w rnych
dziedzinach i porzucania ich, kiedy okazywao si, e modemu czowiekowi nie
odpowiadaj, z drugiej.
Trudno stwierdzi, dlaczego dziecko chce przesta czym si zajmowa
powiedziaa jedna z matek. Strach przed porak to zawsze kiepski powd do
rezygnacji i nigdy nie pozwalaam dzieciom rezygnowa z jakich zaj, jeli
mylaam, e wanie o to naprawd chodzi. Z drugiej strony nie ma sensu zmusza
dziecka do wytrwaoci w czym, czego nienawidzi. Inna matka zaja odmienne
stanowisko, piszc, e mona si czego nauczy z doprowadzania do koca tego, co
si zaczo. Powiedziaa, e w yciu jest peno sytuacji, kiedy trzeba by wytrwaym,
cho czowiek marzy jedynie o tym, by da sobie spokj. Sporo w tym prawdy.
Rezygnacja ze sportu druynowego to najbardziej draliwy problem dla wikszoci
rodzicw, wymagajcy wywaenia midzy indywidualnymi pragnieniami a
zobowizaniem wobec innych. Pewien ojciec trzydziestotrzylatka wspomnia, jak
pozwoli synowi zrezygnowa z hokeja, cho wczeniej kupi mu cay drogi sprzt do
tego sportu: Zastanawiam si, czy byem w porzdku, bo nie zaleao mi na tej
dyscyplinie. Czy zareagowabym inaczej, gdyby to by golf, sport, ktry uprawiaem
przez cae ycie? Zastanawiam si.
Zarwno ogromna popularno Bojowej pieni tygrysicy Amy Chua, jak i wrzawa
wywoana jej wizj wychowania opartego na dyscyplinie i wytrwaoci,
zmierzajcego do maksymalizacji osigni dziecka, wyranie wiadcz o tym, e
wikszo ludzi nadal nie jest pewna, czy warto bra przestawanie pod uwag.
Ksika ta nie propaguje przestawania jako niezalenej odpowiedzi. Jeli
przestawaniu nie towarzyszy podjcie nowych celw, nie jest ono adnym
rozwizaniem. W kulturze, ktra ma obsesj na punkcie celebrytw i skupia si na
celach zewntrznych gwnie na pienidzach i sawie by moe naszym zadaniem
jako ludzi, rodzicw i mentorw jest przeniesienie nacisku z cnoty wytrwaoci na
charakter celw, jakie sobie wyznaczamy i do jakich zachcamy innych.
Wiemy ju, e wytrwao wpisana jest w nasz gatunek; trzeba si natomiast nauczy
rozpoznawania, ktre cele s warte wysiku i na tyle sensowne, by przynie szczcie
lub satysfakcj. W czasach, kiedy definicj Ja dzieci i modziey ksztatuje technologia
w ktrych warto oznacza popularno i uwag mierzon liczb obserwujcych na
YouTubeie i Twitterze, SMS-w oraz znajomych na Facebooku waniejsze ni
kiedykolwiek wydaje si skupienie na celach, ktre s wewntrzne i spjne z Ja,
zamiast na celach zewntrznych. W wiecie wszechobecnych rozpraszaczy uwagi
telefony komrkowe przy poduszce, wiele ekranw wczonych non stop priorytetem
powinno by dopilnowanie i zachcanie dzieci do skupiania si na celach, ktre je
odzwierciedlaj, i wspieranie ich w tym wysiku. W kulturze doranych rozwiza, w
ktrej cel zbyt czsto ceni si bardziej ni rodki, dzieci trzeba uczy, e denie do
celu samo w sobie jest cenn podr i e nie tylko cel czyli osignicie si liczy.
Mimo caej kulturowej niechci do przestawania, stanowi ono nieuniknion cz
cyklu ycia, atwiejsz na pewnych etapach, trudniejsz na innych. Radzenie sobie z
mylami, uczuciami i dziaaniami ley u podstaw zarwno biegego przestawania, jak i
satysfakcjonujcego ycia.
wiadome i przemylane przestawanie pozwala nam inaczej spojrze na decyzje,
zarwno wasne, jak i innych. Jak pewien trzydziestoletni mczyzna napisa o swoim
dowiadczeniu zwizanym z tym, e dwukrotnie przerywa nauk w collegeu, a potem
zosta wykadowc na uczelni: Zmienio to mj punkt widzenia, poniewa porzucenie
czego czsto jest prb afirmacji czego wikszego, czego jeszcze nie potrafimy
zrozumie. I cho uwaam to za frustrujco negatywne, kiedy widz, e ludzie
formuuj swoje decyzje w kategoriach przestawania, teraz prbuj dostrzega raczej
pozytywny ruch, jaki staraj si zrobi, cho jeszcze nie maj sw, by to wyrazi.
wite sowa.
Podzikowania

Przypisy kocowe i bibliografia mwi wszystko, ale ta ksika nie powstaaby bez
niezwykej pracy psychologw, ekonomistw i przedstawicieli innych nauk
spoecznych, ktrzy badajc, dlaczego ludzie robi to, co robi, dochodz do nowych
wnioskw na temat procesw mylenia, automatyzmu i niewiadomoci, samoregulacji
i wyznaczania celw. Nowe odkrycia na temat dziaania mzgu cigle owiecaj i
ekscytuj. Cho naukowcy nie s odpowiedzialni za to, jak ich koncepcje s
wykorzystywane lub przedstawiane, bez nich i bez dziea, ktre stworzyli, ta ksika
pozostaaby jedynie interesujcym pomysem i trafiaby do krainy wiecznej
szczliwoci dla niepotwierdzonych, cho zgrabnych idei.
Dla mnie osobicie intelektualna wyprawa odkrywcza w gb tego dziea nauki bya
pasjonujca i niekiedy konsternujca; nadal oswajam si z ide wiadomoci jako
iluzji.
Wielkie podzikowania dla Elizabeth Kaplan, mojej agentki, e nie przestaa, oraz
dla Dana Ambrosia za doprowadzenie tej ksiki do koca.
Przyjaciele i nieznajomi zjednoczyli siy, by rozsya e-maile wzywajce ludzi, eby
przyznali si do przestawania i porozmawiali o odpuszczeniu, porace i alu, a take o
radociach zaczynania od nowa i odkrywania siebie od pocztku. Podzikowania
zechc przyj, w kolejnoci alfabetycznej: Jacqueline Freeman, Leslie Garisto, Ray
Healey, Ed Mickens, Patti Pitcher, Claudia Karabaic Sargent oraz Lori Stein. Dzikuj
rwnie wszystkim tym, ktrzy podzielili si swoimi historiami, ale woleli pozosta
anonimowi; wiecie, kim jestecie i e jestem Wam wdziczna za pomoc. Specjalne
podzikowania kieruj do Karyl McBride za jej e-maile o poranku.
Na niwie domowej wielkie podzikowania dla Alexandry Israel oraz Craiga
Weatherlyego, ktrzy mieszkali z roztrzepan pisark i stosami artykuw. Craig
zasuguje na szczeglne uznanie za mistrzowskie opanowanie JSTOR oraz innych baz
danych w pogoni za nieuchwytnymi artykuami naukowymi, ktrych nie potrafiam
znale w Internecie.
Peg Streep

Chciabym podzikowa przede wszystkim osobom i grupom, z ktrymi


pracowaem przez lata. Ich odwaga i upr, by znale swoj drog i spenia marzenia,
pomoga mi doceni przestawanie jako form sztuki.
W jedn grup zawodow pocz dr. Georgea Weinberga, dr. Louisa Ornonta oraz
dr. Larryego Epsteina, cho kady z tych panw jest indywidualnoci i wyksztaci
wielk liczb terapeutw, ktrzy czerpali z ich wyjtkowych talentw. Kady z nich
pogbi moje rozumienie moliwoci ludzkiego ducha oraz praktyczne umiejtnoci,
bym mg wnie swoj terapeutyczn obecno w ycie innych ludzi.
Wreszcie dziki wsppracy z Dickiem Bollesem, autorem ksiki Jakiego koloru
jest twj spadochron?, dostrzegem w zmianie zawodu metafor duchowej szansy. Nikt
nie zrobi tyle co Dick, by ludzie przechodzcy zmian mogli wyobrazi sobie swoj
przyszo jako proces odkrywania.
Alan Bernstein
Przypisy

Rozdzia 1: Psychologia wytrwaoci

[1] Odpowiednikiem quittera w jzyku polskim byby przestawacz, opuszczacz, rezygnowacz czy rzucacz
[przyp. tum.].
[2] Carston Wrosch i in. (2003). The importance of goal disengagement in adaptive self-regulation: When giving-up is
beneficial. Self and Identity, 2, 120.
[3] Daniel Kahneman (wrzesie 2003). A perspective on judgment and choice: Mapping bounded rationality.
American Psychologist, 85(9), 692720. Zob. te Daniel Kahneman (2012). Puapki mylenia. O myleniu szybkim i
wolnym (s. 31 i nn.). Tum. Piotr Szymczak. Pozna: Media Rodzina.
[4] R.L. Reid (1986). The psychology of the near miss. Journal of Gambling Behavior, 2(1), 3239.
[5] Henry Chase, Luke Clark (2010). Gambling severity predicts midbrain response to near-miss outcomes. Journal
of Neuroscience, 30(18), 61806187.
[6] Amos Tversky, Daniel Kahneman (1973). Availability: A heuristic for judging frequency and probability.
Cognitive Psychology, 4, 207232.
[7] The Psychology of Judgment and Decision-Making (1993). (s. 121). New York: McGraw-Hill.
[8] Barry M. Staw (padziernik 1981). The escalation of commitment to a course of action. Academy of
Management Review, 6(4), 577587.
[9] Emily Pronin, Daniel Y. Lin, Lee Ross (marzec 2002). The bias blind spot: Perceptions of bias in self versus
others. Personality and Social Psychology Bulletin, 28(3), 369381; Justin Kruger (1999). Lake wobegon be
gone! The below-average effect and the egocentric nature of comparative ability judgments. Journal of
Personality and Social Psychology, 77(2), 221232.
[10] David Dunning, Dale W. Griffin, James D. Mikojkovic, Lee Toss (1990). The overconfidence effect in social
prediction. Journal of Personality and Social Psychology, 58(4), 568581; Robert P. Vallone, Dale W. Griffin,
Sabrina Lin, Lee Ross (1990). Overconfident prediction of future actions and outcomes by self and others.
Journal of Personality and Social Psychology, 58(4), 582591.
[11] Dan Lovallo, Daniel Kahneman (lipiec 2003). Delusions of success: How optimism undermines executives
decisions. Harvard Business Review, 5663.
[12] William Samuelson, Richard Zeckhauser (1988). The status quo bias in decision-making. Journal of Risk and
Uncertainty, 1, 759.
[13] Ibid., 37.
[14] Daniel Kahneman, Amos Tversky (marzec 1979). Prospect theory: An analysis of decision under risk.
Econometrica, 47(2), 263291.
[15] George Loewenstein, Nachum Sicherman N. (1991). Do workers prefer increasing wage profiles?. Journal of
Labor Economics, 9, 6784.
[16] Nils B. Jostmann, Sander L. Koole (2009). When persistence is futile. W: Gordon B. Moskowitz, Heidi Grant
(red.), The Psychology of Goals (s. 337361). New York: Guilford Press.
[17] Daniel M. Wegner (2002). The Illusion of Conscious Will (s. 57). Cambridge, MA: MIT Press.
[18] Tanya L. Chartrand, John A. Bargh (1999). The chameleon effect: The perception-behavior link and social
interaction. Journal of Personality and Social Psychology, 76(6), 893910.
[19] John A. Bargh, Tanya L. Chartrand (lipiec 1999). The unbearable automaticity of being. American
Psychologist, 54(7), 462479.
[20] John A. Bargh, Mark Chen, Lara Burrows (1996). Automaticity of social behavior: Direct effects of trait
construct and stereotype activation on actions. Journal of Personality and Social Psychology, 71(2), 230244.
[21] Aaron C. Kay, S. Christian Wheeler, John A. Bargh, Lee Ross (2004). Material priming: The influence of
mundane physical objects on situational construal and competitive behavior choice. Organizational Behavior and
Human Decision Process, 93, 8396.
[22] Ibid., 88.
[23] John A. Bargh i in. (2001). The automated will: Nonconscious activation and pursuit of behavior goals. Journal
of Personality and Social Psychology, 81(6), 10141027; John A. Bargh, Ezequiel Morsella (2003). The
unconscious mind. Perspectives on Psychological Science, 3(1), 7379; John A. Bargh, Julie Y. Huang (2009).
The selfish goal. W: Gordon B. Moskowitz, Heidi Grant (red.), The Psychology of Goals (s. 127150). New
York: Guilford Press.
[24] John A. Bargh, Tanya L. Chartrand (lipiec 1999). The unbearable automaticity of being. American
Psychologist, 54(7), 473.
[25] Daniel M. Wegner (1994). Ironic processes of mental control. Psychological Review, 101(1), 3451.
[26] Daniel M. Wegner (2002). The Illusion of Conscious Will (s. 141).
[27] Pierwszy eksperyment opisany w Daniel M. Wegner, David J. Schneider, Samuel R. Carter III, Teri L. White
(1987). Paradoxical effects of thought suppression. Journal of Personality and Social Psychology, 53(1), 513;
Daniel M. Wegner (1992). You cant always think what you want: Problems in the suppression of unwanted
thoughts. Advances in Experimental Psychology, 25, 193225.

Rozdzia 2: Nieudane przestawanie

[1] O.K. Corral synna na caym Dzikim Zachodzie, i nie tylko, strzelanina z 26 padziernika 1881 roku w
miasteczku Tombstone w dzisiejszym stanie Arizona [przyp. tum.].
[2] Richard M. Ryan, Edward L. Deci (2000). Intrinsic and extrinsic motivations: Classic definitions and new
directions. Contemporary Educational Psychology, 25, 5467.
[3] Ibid., 55.
[4] Ibid.
[5] John A. Bargh, Ezequiel Morsella (2003). The unconscious mind. Perspectives on Psychological Science, 3(1),
7379.
[6] Andrew J. Elliot, Todd M. Thrash (2002). Approach-avoidance motivation in personality: Approach and
avoidance temperaments and goals. Journal of Personality and Social Psychology, 82(5), 804818; Andrew J.
Elliot, Todd M. Thrash (czerwiec 2010). Approach and avoidance temperament as basic dimensions of
personality. Journal of Personality, 78(3), 865906.
[7] Andrew J. Elliot (2006). A hierarchical model of approach-avoidance motivation. Motivation and Emotion, 29,
111116.
[8] Ibid., 115.
[9] Ibid.
[10] Robert A. Emmons, Laura King (1988). Conflict among personal stirrings: Immediate and long-term implications
for psychological and physical well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 54(6), 10401048.

Rozdzia 3: Przestawanie jako sztuka

[1] Tutaj i w innych miejscach definicja elementw odangaowania na podstawie Nils B. Jostmann, Sander L. Koole
(2009). When persistence is futile: A functional analysis of action orientation and goal disengagement. W: Gordon
B. Moskowitz, Heidi Grant (red.), The Psychology of Goals (s. 337361). New YorkLondon: Guilford Press.
Szczeglnie pomocna jest tab. 13.2 ze s. 347.
[2] Daniel M. Wegner (2002). The Illusion of Conscious Will (s. 141). Cambridge, MA: MIT Press.
[3] Daniel M. Wegner (1994). White Bears and Other Unwanted Thoughts: Suppression, Obsession, and the
Psychology of Mental Control (s. 6569). New YorkLondon: Guilford Press.
[4] Ibid., 70.
[5] Roy F. Baumeister, Ellen Bratslavsky, Mark Muraven, Dianne M. Tice (1998). Ego depletion: Is the active self a
limited resource? Journal of Personality and Social Psychology, 74(5), 12531265.
[6] Ibid., 1257. Inny moliwy model wyczerpania ego zob. Michael Inzlicht, Brandon J. Schmeichel (2012). What is
ego depletion? Toward a mechanistic revision of the resource model of self-control. Perspectives on Psychological
Science, 7(5), 450463.
[7] Ibid., 12581259. Zob. te Mark Muraven, Dianne M. Tice, Roy M. Baumeister (1998). Self-control as limited
resource: Regulatory depletion patterns. Journal of Personality and Social Psychology, 74(3), 774789.
[8] Dylan Wagner, Todd F. Heatherton (27 sierpnia 2012). Self-regulatory depletion increases emotional reactivity in
the amygdala. Social, Cognitive and Affective Neuroscience. Doi:10/ 1093scannss082.
[9] Roy F. Baumeister, John Tierney (2013). Sia woli. Odkryjmy na nowo to, co w czowieku najpotniejsze (s. 103
107). Tum. Piotr Budkiewicz. Pozna: Media Rodzina.
[10] E.J. Masicampo, Roy F. Baumeister (2 czerwca 2011). Consider it done! Plan making can eliminate the
cognitive effects of unfulfilled goals. Journal of Personality and Social Psychology. Publikacja online przed
drukiem. Doi:10.1037/ 90024192.
[11] Eric Klinger (1975). Consequences of commitment to and disengagement from incentives. Psychological
Review, 82(2), 125.
[12] Dylan Wagner, Todd F. Heatherton (27 sierpnia, 2012). Self-regulatory depletion. Social, Cognitive and
Affective Neuroscience. Doi:101093scannss082.
[13] Kathleen D. Vohs i in. (b.d.w.). Engaging in self-control heightens urges and feelings. Artyku roboczy.
[14] Ibid., 5.
[15] Daniel Gilbert (2007). Na tropie szczcia (s. 36). Tum. Ewa Rajewska. Pozna: Media Rodzina.
[16] Ibid., s. 38.
[17] Emily Pronin, Daniel Y. Lin, Lee Ross (2002). The bias blind spot: Perception of bias in self versus others.
Personality and Social Psychology Bulletin, 8, 369381.
[18] Daniel Gilbert (2007). Na tropie szczcia (s. 276).
[19] Timothy D. Wilson, Daniel T. Gilbert (2003). Affective forecasting. Advances in Experimental Social
Psychology, 35, 346411.
[20] Ibid., 348.
[21] Julia A. Woodzicka, Marianne LaFrance (2001). Real versus imagined gender harassment. Journal of Social
Issues, 57(1), 1539.
[22] Timothy D. Wilson, Daniel T. Gilbert (2003). Affective forecasting, 351.
[23] Ibid., 380 i nn.
[24] Lauren B. Alloy, Lyn Y. Abramson (1978). Judgment of contingency in depressed and non-depressed students:
Sadder but wiser? Journal of Experimental Psychology, 108(4), 441485.
[25] Inne spojrzenie na ten temat przedstawiaj m.in. David Dunning, Amber L. Story (1981). Depression, realism,
and the overconfidence effect: Are the sadder wiser when predicting future actions and events? Journal of
Personality and Social Psychology, 61(4), 521532; Lorraine G. Alan, Shepherd Siegel, Samuel Hannah (2007).
The sad truth about depressive realis. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 60(3), 482495.
[26] Wilson, Timothy D. (2002). Strangers to Ourselves: Discovering the Adaptive Unconscious (s. 140). Cambridge,
MA: Belknap Press of Harvard University.
[2]7 Uywane na okrelenie mrzonki wyraenie pipe dream znaczy dosownie fajczany sen lub marzenie z fajki i
weszo do amerykaskiego sownika w XIX wieku, kiedy panowaa moda na palenie opium, ktre wywoywao
halucynacje [przyp. tum.].
[28] Stephenie Meyer, oficjalna strona internetowa, Bio, www.stepheniemeyer.com/bio.html [dostp: 16.06.2013].
[29] Gabriele Oettingen, Doris Mayer (2002). The motivating function of thinking about the future: Expectations
versus fantasies. Journal of Personality and Social Psychology, 83(5), 11981212.
[30] Gabriele Oettingen, Hyeon-ju Pak, Karoline Schnetter (2001). Self-regulation of goal-setting: Turning free
fantasies about the future into binding goals. Journal of Personality and Social Psychology, 80(5), 736753.
Rozdzia 4: Talent do przestawania

[1] Charles S. Carver, Michael F. Scheier (2000). Scaling back goals and recalibration of the affect systems are
processes in normal adaptive self-regulation: Understanding the response-shift phenomena. Social Science and
Medicine, 50, 17151722; Carsten Wrosch i in. (grudzie 2003). Adaptive self-regulation of unattainable goals:
Goal disengagement, goal reengagement, and subjective well-being. Personality and Social Psychology Bulletin,
29(12), 14941508. Czy przestawanie moe poprawi stan zdrowia, zob. Carsten Wrosch, Gregory E. Miller,
Michael F. Scheier, Stephanie Brun de Pontet (luty 2007). Giving up on unattainable goals: Benefits for health?.
Personality and Social Psychology Bulletin, 33(2), 251265. Jak niezaprzestanie moe dosownie wpdzi w
chorob, zob. Gregory E. Miller, Carsten Wrosch (2007). Youve gotta know when to fold em: Goal
disengagement and systemic inflammation in adolescence. Psychological Science, 18(9), 773777.
[2] Andrew J. Elliot, Todd M. Thrash (czerwiec 2010). Approach and avoidance temperament as basic dimensions
of personality. Journal of Personality, 76(3), 865906.
[3] Andrew J. Elliot, Harry T. Reis (2003). Attachment and exploration in adulthood. Journal of Personality and
Social Psychology, 85(2), 317331.
[4] Mary Ainsworth (1978). Patterns of Attachment: A Psychological Study of the Strange Situation. Hillsdale, NJ:
Lawrence Erlbaum Associates.
[5] Goals Gone Wild nawizanie do Girls Gone Wild jest to m.in. tytu piosenki Madonny i filmu [przyp. tum.].
[6] Oryginalne badanie dotyczyo percepcji gbi u niemowlt. E.J. Gibson, R.D. Walk (1960). The visual cliff.
Scientific American, 202(4), 6771.
[7] James F. Sorce, Robert N. Emde, Joseph Campos, Mary D. Klinnert (1985). Maternal emotional signaling: Its
effect on the visual cliff behavior of 1-year-olds. Developmental Psychology, 21(1), 195200.
[8] Andrew J. Elliot, Harry T. Reis (2003). Attachment and exploration, 319.
[9] Philip R. Shaver, Mario Mikulincer (2002). Attachment-related psychodynamics. Attachment and Human
Development, 4, 133161.
[10] Heather C. Lench, Linda J. Levine (2008). Goals and responses to failure: Knowing when to hold them and
when to fold them. Motivation and Emotion, 32, 127140.
[11] Ibid., 137.
[12] Ibid., 139.
[13] Andrew J. Elliot, Todd M. Thrash (sierpie 2004). The intergenerational transmission of fear of failure.
Personality and Social Psychology Bulletin, 30(8), 957971.
[14] Ibid., 958.
[15] Ibid., 959.
[16] Andrew J. Elliot, Marcy A. Church (2002). Client-articulated avoidance goals in the therapy context. Journal of
Counseling Psychology, 49(2), 243254.
[17] Ibid., tabela, 244.
[18] Carsten Wrosch, Michael F. Scheier, Charles S. Carver, Richard Schulz (2003). The importance of goal
disengagement in adaptive self-regulation: When giving up is beneficial. Self and Identity, 2, 120.
[19] Nicola Baumann, Julius Kuhl (2002). Intuition, affect, and personality: Unconscious coherence judgments and
self-regulation of negative affect. Journal of Personality and Social Psychology, 83(5), 12131225; Nicola
Baumann, Julius Kuhl (kwiecie 2003). Self-infiltration: Confusing tasks as self-selected in memory. Personality
and Social Psychology Bulletin, 29(4), 487497; Sander L. Koole, Julius Kuhl, Nils B. Jostmann, Kathleen D. Vohs
(2005). On the hidden benefits of state orientation: Can people prosper without efficient affect-regulation skills?
W: Abraham Tesser, Joanne Woods, Diederik Stapel (red.), Building, Defending, and Regulating the Self (s. 217
244). New York: Psychology Press; Nils B. Jostmann, Sander L. Koole (2009). When persistence is futile: A
functional analysis of action orientation and goal disengagement. W: Gordon B. Moskowitz, Heidi Grant (red.),
The Psychology of Goals (s. 337361). New York: Guilford Press. Zob. te Nils B. Jostmann, Sander L. Koole,
Nickie Y. Van Der Wulp, Daniel A. Fockenberg (2005). Subliminal affect regulation: The moderating role of action
versus state orientation. European Psychologist, 10(3), 209217.
[20] James M. Diefendorff, Rosallie J. Hall, Robert G. Ord, Mona L. Strean (2000). Action-state orientation:
Construct validity of a revised measure and its relationship to work-related variables. Journal of Applied
Psychology, 85(2), 250.
[21] Skal Juliusa Kuhla mona znale w Nils B. Jostmann, Sander L. Koole (2009). When persistence is futile. W:
Gordon B. Moskowitz, Heidi Grant (red.), The Psychology of Goals. New York: Guilford Press. Wykorzystane tu
przykady znajduj si na s. 345.
[22] Sander L. Koole, Julius Kuhl, Nils B. Jostmann, Catrin Finkenauer (2006). Self-regulation in interpersonal
relationships: The case of action versus state orientation. W: Kathleen D. Vohs, E.J. Finkel (red.), Self and
Relationship (s. 360386). New YorkLondon: Guilford Press.
[23] Sander L. Koole, Nils B. Jostmann (2004). Getting a grip on your feelings: Effects of action orientation on
intuitive affect regulation. Journal of Personality and Social Psychology, 87(6), 974990.
[24] James M. Diefendorff (2004). Examination of the roles of action-state orientation and goal orientation in the
goal-setting and performance process. Human Performance, 17(4), 375395.
[25] Sander L. Koole, Daniel A. Fockenberg (2011). Implicit emotional regulation under demanding conditions: The
mediating role of action versus state orientation. Cognition and Emotion, 25(3), 440452.

Rozdzia 5: Radzenie sobie z mylami i emocjami

[1] John D. Mayer, Peter Salovey (1999). Czym jest inteligencja emocjonalna?. W: Peter Salovey, D.J. Sluyter
(red.), Rozwj emocjonalny a inteligencja emocjonalna (s. 2356). Tum. Maciej Karpiski. Pozna: Dom
Wydawniczy Rebis.
[2] Daniel Goleman (1997). Inteligencja emocjonalna. Tum. Andrzej Jankowski. Pozna: Media Rodzina.
[3] John D. Mayer, Peter Salovey, David R. Caruso (wrzesie 2008). Emotional intelligence: New ability or eclectic
traits? American Psychologist, 65(7), 515.
[4] John D. Mayer, Peter Salovey (1999). Czym jest inteligencja emocjonalna? (s. 26). Opis poziomw inteligencji
emocjonalnej na podstawie rozdziau ich autorstwa, poszczeglne wyraenia zaczerpnito z tab. 1.1.
[5] Daniel J. Siegel, Mary Hartzell (2003). Parenting from the Inside Out (s. 203205). New York: Jeremy P.
Tarcher/Penguin.
[6] Lisa Feldman Barrett, James Gross, Tamlin Conner Christensen, Michael Benvenuto (2001). Knowing what
youre feeling and knowing what to do about it: Mapping the relation between emotion differentiation and emotion
regulation. Cognition and Emotion, 15(6), 713724.
[7] Yuichi Shoda, Walter Mischel, Philip K. Peake (1990). Predicting adolescent cognitive and self-regulatory
competencies from preschool delay of gratification: Identifying diagnostic conditions. Developmental Psychology,
16(6), 978986.
[8] Ibid., 985.
[9] Lisa D. Butler, Susan Nolen-Hoeksema (1994). Gender differences in response to depressed mood in a college
sample. Sex Roles, 30(56), 331346.
[10] Katherine M. Weinberg, Edward Z. Tronick, Jeffrey F. Cohn, Karen L. Olson (1999). Gender differences in
emotional expressivity and self-regulation during early infancy. Developmental Psychology, 35, 175188.
[11] Robyn Fivush (1989). Exploring sex differences in the emotional context of mother-child conversations about the
past. Sex Roles, 20(1112), 675695.
[12] Susan Nolen-Hoeksema, Benita Jackson (2001). Mediators of the gender difference in rumination. Psychology
of Women Quarterly, 25, 3747.
[13] Daniel M. Wegner (listopad 2011). Setting free the bears: Escape from thought suppression. American
Psychologist, 671679.

Rozdzia 6: Sporzdzanie bilansu

[1] Christopher Chabris, Daniel J. Simons (2011). Niewidzialny goryl. Dlaczego intuicja nas zawodzi? Tum. Jerzy
Korpanty. Warszawa: Larum; Daniel J. Simons, Christopher Chabris (1999). Gorillas in our midst: Sustained
inattention blindness. Perception, 28, 10591074.
[2] Daniel J. Simons, Daniel T. Lewin (1998). Failure to detect changes to people during a real-world interaction.
Psychonomic Bulletin and Review, 5(4), 644649.
[3] Daniel T. Levin, Nausheen Momek, Sarah B. Drivdahl, Daniel J. Simons (2000). Change blindness blindness: The
metacognitive error of overestimating change-detection ability. Visual Cognition, 7(13), 397412.
[4] Lisa D. Ordez, Maurice E. Schweitzer, Adam D. Galinsky, Max H. Bazerman (2009). Goals gone wild: The
systematic side effects of over-prescribing goal setting. Working Paper 09-083, Harvard Business School, Boston.
[5] Edwin A. Locke, Gary P. Latham (padziernik 2006). New directions in goal-setting theory. Current Directions
in Psychological Science, 15(5), 265268.
[6] Ibid., 266.
[7] Anat Drach-Zahavy, Miriam Erez (2002). Challenge versus threat effects on the goal performance relationship.
Organizational Behavior and Human Decision Process, 88, 667682.
[8] Pamitaj o Maine haso propagandowe z 1898 roku nawizujce do wybuchu na okrcie Maine i wzywajce
do wojny z Hiszpani: Remember the Maine, to Hell with Spain! (Pamitaj o Maine. Do diaba z Hiszpani!)
[przyp. tum.].
[9] Lisa D. Ordez i in. (2009). Goals gone wild, 4.
[10] Ibid., 1011.
[11] Edwin A. Locke, Gary P. Latham (2009). Has goal setting gone wild, or have its attackers abandoned good
scholarship?. Academy of Management Perspectives, 23(1), 1723. Zob. te siarczyst odpowied na oskarenie:
Lisa D. Ordez, Maurice E. Schweitzer, Adam D. Galinsky, Max H. Bazerman (2009). On good scholarship,
goal setting and scholars gone wild. Working Paper 09-122, Harvard Business School, Boston.
[12] B.F. Skinner (1938). Superstition in the pigeon. Journal of Experimental Psychology, 38, 168172.
[13] Anne-Marie Slaughter (lipiec/sierpie 2012). Why women still cant have it all. Atlantic.
www.theatlantic.com/magazine/archive/2012/07/why-women-still-cant-have-it-all/309020.
[14] William Bridges (2004). Transitions: Making Sense of Lifes Changes (s. 116117). New York: Da Capo Press.
[15] Ezequiel Morsella, Avi Ben-Zeev, Meredith Lanska, John A. Bargh (2010). The spontaneous thoughts of the
night: How future tasks breed intrusive cognitions. Social Cognition, 28(5), 640649.
[16] N. Pontus Leander, Sarah G. Moore, Tanya L. Chartrand (2009). Mystery moods: Their origins and
consequences. W: Gordon B. Moskowitz, Heidi Grant (red.), The Psychology of Goals (s. 480504). New York
London: Guilford Press.
[17] Tanya L. Chartrand, Clara Michelle Cheng, Amy L. Dalton, Abraham Tesser (2010). Nonconscious incidents or
adaptive self-regulatory tool? Social Cognition, 28(5), 569588.

Rozdzia 7: Sporzdzanie mapy celw

[1] Rewelacj na ten temat ujawni Sid Savara, Writing down your goals: The Harvard Written Goal Study; Fact or
fiction? Personal Development Training with Sid Savara, http://sidsavara.com/personal-productivity/fact-or-fiction-
the-truth-about-the-harvard-written-goal-study [dostp: 17.06.2013].
[2] Dominique Morisano i in. (2010). Setting, elaborating, and reflecting on personal goals improves academic
performance. Journal of Applied Psychology, 85(2), 255264.
[3] Richard M. Ryan, Kennon M. Sheldon, Tim Kasser, Edward L. Deci (1996). All goals are not created equal: An
organismic perspective on the nature of goals and their regulation. W: Peter M. Gollwitzer, John A. Bargh (red.),
The Psychology of Action (s. 126). New York -London: Guilford Press. Zob. te Kennon M. Sheldon, Richard
M. Ryan, Edward L. Deci, Tim Kasser (kwiecie 2004). The independent effects of goal contents: Its both what
you pursue and why you pursue it. Personality and Social Psychology Bulletin, 30(4), 475486; Edward L. Deci,
Richard M. Ryan (2000). The what and why of goal pursuits: Human needs and the self-determination of
behavior. Psychological Inquiry, 13(4), 227268.
[4] Tim Kasser, Richard M. Ryan (marzec 1996). Further examining the American Dream: Differential correlates of
intrinsic and extrinsic goals. Personality and Social Psychology Bulletin, 22(3), 280287.
[5] Mihaly Csikszentmihalyi (2005). Przepyw. Psychologia optymalnego dowiadczenia. Tum. Magdalena Wajda-
Kacmajor. Taszw: Biblioteka Moderatora.
[6] Cytat pochodzi z wiersza Wrd szkolnej dziatwy, tum. Piotr Siemion, w: William Butler Yeats, Wiersze
wybrane, WrocawWarszawaKrakw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich Wydawnictwo, s. 148 [przyp.
tlum.].
[7] Ibid., s. 125.
[8] Ibid. s. 126.
[9] Ibid., s. 95125.
[10] Gabriele Oettingen, Peter M. Gollwitzer (2010). Strategies of setting and implementing goals: Mental contrasting
and implementation intentions. W: J.E. Maddux, J.P. Tanguy (red.), Social Psychological Foundations of Clinical
Psychology (s. 114135). New York: Guilford Press.
[11] Gabriele Oettingen i in. (grudzie 2003). Turning fantasies about positive and negative futures into self-
improvement goals. Motivation and Emotion, 29(4), 237267.
[12] Anja Achtziger i in. (2009). Strategies of intention formation are reflected in continuous MEG activity. Social
Neuroscience, 4(1), 1127.
[13] Ibid., 23.
[14] Ibrahim Senay, Dolores Abarracin, Kenji Noguchi (2010). Motivating goal-directed behavior through
introspective self-talk: The role of the interrogative form of simple future tense. Psychological Science, 21(4),
499504.

Rozdzia 8: Jak dobrze przestawa

[1] Roy F. Baumeister, Ellen Bratslavsky, Catrin Finkenauer, Kathleen Vohs (2001). Bad is stronger than good.
Review of General Psychology, 5(4), 323370. Cytat ze s. 323.
[2] Marcel Zeelenberg, Rik Pieters (2007). A theory of regret regulation 1.0. Journal of Consumer Psychology,
17(1), 315; Rik Pieters, Marcel Zeelenberg (2007). A theory of regret regulation 1.1. Journal of Consumer
Psychology, 17(1), 2935.
[3] Daniel Kahneman (2012). Puapki mylenia. O myleniu szybkim i wolnym (s. 461). Tum. Piotr Szymczak.
Pozna: Media Rodzina.
[4] Ibid., s. 462463.
[5] Thomas Gilovic, Victoria Husted Medvec (1995). The experience of regret: What, when, and why.
Psychological Review, 102(2), 379395.
[6] Thomas Gilovic, Victoria Husted Medvec, Daniel Kahneman (1995). Varieties of regret: A debate and partial
resolution. Psychological Review, 105(3), 602605.
[7] Thomas Gilovic, Victoria Husted Medvec (1995). The experience of regret, 387.
[8] Terry Connolly, Marcel Zeelenberg (grudzie 2002). Regret in decision making. Current Directions in
Psychological Science, 11(6), 212216.
[9] Ibid., 213.
[10] Todd McElroy, Keith Dows (grudzie 2007). Action orientation and feelings of regret. Judgment and Decision
Making, 2(6), 333341.
[11] Colleen Saffrey, Amy Summerville, Neal J. Roese (marzec 2008). Praise for regret: People value regret above
other negative emotions. Motivation and Emotion, 31(1), 4654.
[12] Ibid., 53.
[13] Barry Schwartz i in. (2002). Maximising versus satisficing: Happiness is a matter of choice, Journal of
Personality and Social Psychology, 63(5), 11781197.
[14] Colleen, Saffrey, Amy Summerville, Neal J. Roese (marzec 2008). Praise for regret: People value regret above
other negative emotions, 52.
[15] Daniel Gilbert (2007). Na tropie szczcia (s. 197198). Tum. Ewa Rajewska. Pozna: Media Rodzina.
[16] Kai Epstude, Neal J. Roese (maj 2008). The functional theory of counterfactual thinking. Personality and
Social Psychology Review, 12(2), 168192.
[17] Neal J. Roese, Amy Summerville (wrzesie 2008). What we regret most and why. Personality and Social
Psychology Bulletin, 31(9), 12731285.
[18] Ibid., 1274.
[19] Rik Pieters, Marcel Zeelenberg (2007). A theory of regret regulation 1.1, 33.
[20] Annette van Randenborgh, Joachim Hffmeier, Joelle LeMoult, Jutta Joormann (grudzie 2010). Letting go of
unmet goals: Does self-focused rumination impair goal disengagement? Motivation and Emotion, 34(4), 325332.
[21] Jeli przypadkiem nie znasz tego fragmentu, to prosz bardzo: Sesame Street (Vintage: Put Down the Duckie
(24 sierpnia 2007). YouTube, zamieszczone przez Hellfrick, www.youtube.com/watch?v=SMAixgo_zJ4).

Rozdzia 9: Nastawianie na nowo wewntrznego kompasu

[1] Charles S. Carver, Michael F. Scheier (1998). On the Self-Regulation of Behavior (s. 348). CambridgeLondon:
Cambridge University Press.
[2] Robert A. Emmons (1996). Striving and feeling: Personal goals and subjective well-being. W: Peter Gollwitzer,
John A. Bargh (red.), The Psychology of Action (s. 314). New York -London: Guilford Press.
[3] Ibid., s. 331.
[4] Ibid., s. 333.
[5] Mihaly Csikszentmihalyi (2005). Przepyw. Psychologia optymalnego dowiadczenia (s. 275277). Tum.
Magdalena Wajda-Kacmajor. Taszw: Biblioteka Moderatora.
[6] Patricia W. Linville (1985). Self-complexity and affective extremity: Dont put all of your eggs in one cognitive
basket. Social Cognition, 1(1), 94120.
[7] Ibid., 97.
[8] Patricia W. Linville (1987). Self-complexity as a cognitive buffer against stress-related illness and depression.
Journal of Personality and Social Psychology, 12(4), 663676. Zob. te Erika J. Koch, James A. Shepherd (sierpie
2004). Is self-complexity linked to better coping? A review of the literature. Journal of Personality, 72(4), 727
760.
[9] Ibid., 663.
[10] Charles S. Carver, Michael F. Scheier (1998). On the Self-Regulation of Behavior (s. 348).
[11] Carsten Wrosch, Michael F. Scheier (2003). Personality and quality of life: The importance of optimism and goal
adjustment. Quality of Life Research, 12(supl. 1), 5972.
[12] Charles S. Carver (b.d.). LOT-R (Life Orientation TestRevised). University of Miami, Department of
Psychology, Coral Gables, FL, www.psy.cmu.edu/faculty/scheier/scales/LOTR_Scale.pdf [dostp: 01.07.2013]. Tu
wedug adaptacji Ryszarda Poprawy i Zygfryda Juczyskiego, zob. Zygfryd Juczyski (2009). Narzdzia pomiaru w
promocji i psychologii zdrowia. Wyd. 2. Warszawa: Pracownia Testw Psychologicznych PTP.
[13] Carsten Wrosch, Michael F. Scheier (2003). Personality and quality of life, 69.
[14] Peter M. Gollwitzer (1990). Action phases and mindsets. W: E. Tory Higgins, Richard M. Sorrentino (red.),
Handbook of Motivation and Cognition: Foundation of Social Behavior (t. 2, s. 5392). New YorkLondon: Guilford
Press.
[15] Peter M. Gollwitzer, Heinz Heckhausen, Heike Katajczak (1990). From weighing to willing: Approaching a
change decision through pre-or postdecisional mentation. Organizational Behavior and Human Decision
Processes, 45, 4165. Zob. te Inge Schweiger Gallo, Peter M. Gollwitzer (2007). Implementation intentions: A
look back at fifteen years of progress. Psicothema, 19(1), 3742.
[16] Peter M. Gollwitzer (1999). Implementation intentions: Strong effects of simple plans. American Psychologist,
54(7), 493502. Cytat pochodzi ze s. 496.
[17] Peter M. Gollwitzer, Ute C. Bayer, Kathleen Molloch (2006). The control of the unwanted. W: Ran R. Hassin,
James S. Uleman, John A. Bargh (red.), The New Unconscious (s. 485515). New York: Oxford University
Press.
[18] Sonja Lyubomirsky, Kennon M. Sheldon, David Schkade (2005). Pursuing happiness: The architecture of
sustainable change. Review of General Psychology, 9(2), 111131.
[19] Ibid., 117.
[20] Ibid., 118.
[21] Kennon M. Sheldon, Sonja Lyubomirsky (2006) Achieving sustainable gains in happiness: Change your actions,
not your circumstances. Journal of Happiness Studies, 7, 5586.
[22] Ibid., 80.
Bibliografia

Achtziger, Anja, Thorsten Fehr, Gabriele Oettingen, Peter M. Gollwitzer, Brigitte Rockstroh (2009). Strategies of
intention formation are reflected in continuous MEG activity. Social Neuroscience, 4(1), 1127.
Ackerman, Joshua M., Noah J. Goldstein, Jenessa R. Shapiro, John A. Bargh (2009). You wear me out: The
vicarious depletion of self-control. Psychological Science, 70(3), 327332.
Ainsworth, Mary (1978). Patterns of Attachment: A Psychological Study of the Strange Situation. Hillsdale, NJ:
L. Laurence Erlbaum Associates.
Alan, Lorraine G., Shepherd Siegel, Samuel Hannah (2007). The sad truth about depressive realism. Quarterly
Journal of Experimental Psychology, 60(3), 482495.
Alloy, Lauren B., Lyn Y. Abramson (1978). Judgment of contingency in depressed and non-depressed students:
Sadder but wiser? Journal of Experimental Psychology, 108(4), 441485.
Bargh, John A., Tanya L. Chartrand (lipiec 1999). The unbearable automaticity of being. American Psychologist,
54(7), 462479.
Bargh, John A., Mark Chen, Lara Burrows (1996). Automaticity of social behavior: Direct effects of trait construct
and stereotype activation on actions. Journal of Personality and Social Psychology, 71(2), 230244.
Bargh, John A., Peter Gollwitzer, Annette Lee-Chai, Kimberly Barndollar, Roman Trtschel (2001). The automated
will: Nonconscious activation and pursuit of behavior goals. Journal of Personality and Social Psychology,
81(6), 10141027.
Bargh, John A., Ezequiel Morsella (2003). The unconscious mind. Perspectives on Psychological Science, 3(1),
7379.
Baumann, Nicola, Julius Kuhl (2002). Intuition, affect, and personality: Unconscious coherence judgments and self-
regulation of negative affect. Journal of Personality and Social Psychology, 83(5), 12131225.
Baumann, Nicola, Julius Kuhl (kwiecie 2003). Self-infiltration: Confusing tasks as self-selected in memory.
Personality and Social Psychology Bulletin, 29(4), 487497.
Baumann, Nicola, Julius Kuhl (kwiecie 2005). How to resist temptation: The effects of external control versus
autonomy support on self-regulatory dynamics. Journal of Personality, 73(2), 444470.
Baumeister, Roy F., Ellen Bratslavsky, Catrin Finkenauer, Kathleen Vohs (2001). Bad is stronger than good. Review
of General Psychology, 5(4), 323370.
Baumeister, Roy F., Ellen Bratslavsky, Mark Muraven, Dianne M. Tice (1998). Ego depletion: Is the active self a
limited resource? Journal of Personality and Social Psychology, 74(5), 12521265.
Baumeister, Roy F., John Tierney (2013). Sia woli. Odkryjmy na nowo to, co w czowieku najpotniejsze. Tum.
Piotr Budkiewicz. Pozna: Media Rodzina.
Bridges, William (2004). Transitions: Making Sense of Lifes Changes. New York: Da Capo Press.
Butler, Lisa D., Susan Nolen-Hoeksema (1994). Gender differences in response to depressed mood in a college
sample. Sex Roles, 30(56), 331346.
Carver, Charles S. (2004). Negative affects deriving from the behavior approach system. Emotion, 4(1), 322.
Carver, Charles S. (2006). Approach, avoidance, and the self-regulation of affect and action. Motivation and
Emotion, 30, 105110.
Carver, Charles S., Michael F. Scheier (1998). On The Self-Regulation of Behavior. CambridgeLondon:
Cambridge University Press.
Carver, Charles S., Michael F. Scheier (2000). Scaling back goals and recalibration of the affect systems are
processes in normal adaptive self-regulation: Understanding the response-shift phenomena. Social Science and
Medicine, 50, 17151722.
Chabris, Christopher, Daniel Simons (2011). Niewidzialny goryl. Dlaczego intuicja nas zawodzi? Tum. Jerzy
Korpanty. Warszawa: Larum.
Chartrand, Tanya L., Rick B. van Baaren, John A. Bargh (2006). Linking automatic evaluation to mood and
information processing style: Consequences for experienced affect, impression formation, and stereotyping.
Journal of Experimental Psychology, 35(1), 7079.
Chartrand, Tanya L., John A. Bargh (1999). The chameleon effect: The perception-behavior link and social
interaction. Journal of Personality and Social Psychology, 76(6), 893910.
Chartrand, Tanya L., Clara Michelle Cheng, Amy L. Dalton, Abraham Tesser (2010). Nonconscious incidents or
adaptive self-regulatory tool?. Social Cognition, 28(5), 569588.
Connolly, Terry, Marcel Zeelenberg (grudzie 2002). Regret in decision making. Current Directions in
Psychological Science, 11(6), 212216.
Csikszentmihalyi, Mihaly (2008). Flow: The Psychology of Optimal Experience. New York: Harper
Perennial/Modern Classics.
Deci, Edward L., Richard M. Ryan (2000). The what and why of goal pursuits: Human needs and the self-
determination of behavior. Psychological Inquiry, 13(4), 227268.
Diefendorff, James M. (2004). Examination of the roles of action-state orientation and goal orientation in the goal-
setting and performance process. Human Performance, 17(4), 375395.
Diefendorff, James M., Rosalie J. Hall, Robert G. Ord, Mona L. Strean (2000). Action-state orientation: Construct
validity of a revised measure and its relationship to work-related variables. Journal of Applied Psychology,
85(2), 250261.
Drach-Zahavy, Anat, Miriam Erez (2002). Challenge versus threat effects on the goal performance relationship.
Organizational Behavior and Human Decision Process, 88, 667682.
Duhigg, Charles (2012). The Power of Habit: What We Do in Life and Business. New York: Random House.
Dunning, David, Dale W. Griffin, James D. Mikojkovic, Lee Toss (1990). The overconfidence effect in social
prediction. Journal of Personality and Social Psychology, 58(4), 568581.
Dunning, David, Amber L. Story (1981). Depression, realism, and the overconfidence effect: Are the sadder wiser
when predicting future actions and events? Journal of Personality and Social Psychology, 61(4), 521532.
Elliot, Andrew J. (2006). A hierarchical model of approach-avoidance motivation. Motivation and Emotion, 29,
111116.
Elliot, Andrew J., Marcy A. Church (2002). Client-articulated avoidance goals in the therapy context. Journal of
Counseling Psychology, 49(2), 243254.
Elliot, Andrew J., Harry T. Reis (2003). Attachment and exploration in adulthood. Journal of Personality and
Social Psychology, 85(2), 317331.
Elliot, Andrew J., Kennon M. Sheldon (1997). Avoidance achievement motivation: A personal goals analysis.
Journal of Personality and Social Psychology, 73(1), 151185.
Elliot, Andrew J., Todd M. Thrash (2002). Approach-avoidance motivation in personality: Approach and avoidance
temperaments and goals. Journal of Personality and Social Psychology, 82(5), 804818.
Elliot, Andrew J., Todd M. Thrash (sierpie 2004). The intergeneration transmission of fear of failure. Personality
and Social Psychology Bulletin, 30(8), 957971.
Elliot, Andrew J., Todd M. Thrash (czerwiec 2010). Approach and avoidance temperament as basic dimensions of
personality. Journal of Personality, 78(3), 865906.
Elliot, Andrew J., Todd M. Thrash, Jou Murayama (czerwiec 2011). A longitudinal analysis of self-regulation and
well-being: Avoidance personal goals, avoidance coping, stress generation, and subjective well-being. Journal of
Personality, 73(3), 643674.
Emmons, Robert A., Laura King (1988). Conflict among personal stirrings: Immediate and long-term implications for
psychological and physical well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 54(6), 10401048.
Epstude, Kai, Neal J. Roese (maj 2008). The functional theory of counterfactual thinking. Personality and Social
Psychology Review, 12(2), 168192.
Feldman, Barrett, Lisa, James Gross, Tamlin Conner Christensen, Michael Benvenuto (2001). Knowing what youre
feeling and knowing what to do about it: Mapping the relation between emotion differentiation and emotion
regulation. Cognition and Emotion, 15(6), 713724.
Fivush, Robyn (1989). Exploring sex differences in the emotional context of mother-child conversations about the
past. Sex Role, 20(1112), 675695.
Friedman, Ron, Edward L. Deci, Andrew J. Elliot, Arlen C. Moller, Henk Aarts (2010). Motivational synchronicity:
Priming motivation orientations with observations of others behaviors. Motivation and Emotion, 34, 3438.
Gable, Shelley L. (luty 2006). Approach and avoidance social motives and goals. Journal of Personality, 74(1),
175222.
Gibson, E.J., R.D. Walk (1960). The visual cliff. Scientific American, 202(4), 6771.
Gilbert, Daniel T. (2007). Na tropie szczcia. Tum. Ewa Rajewska. Pozna: Media Rodzina.
Gilbert, Daniel T., Erin Driver-Linn, Timothy D. Wilson (2002). The trouble with Vronsky. W: Lisa Feldman Barrett,
Peter Salovey (red.), The Wisdom in Feeling: Psychological Processes in Emotional Intelligence. New York:
The Guilford Press.
Gilbert, Daniel T., Jane E.J. Ebert (2002). Decisions and revisions: The affective forecasting of changeable
outcomes. Journal of Personality and Social Psychology, 82(4), 503514.
Gilbert, Daniel T., Carey K. Morewedge, Jane L. Risen, Timothy D. Wilson (2004). Looking forward to looking
backward. Psychological Science, 15(5), 346350.
Gilovic, Thomas, Victoria Husted Medvec (1995). The experience of regret: What, when, and why. Psychological
Review, 102(2), 379395.
Gilovic, Thomas, Victoria Husted Medvec, Daniel Kahneman (1995). Varieties of regret: A debate and partial
resolution. Psychological Review, 105(3), 602605.
Goleman, Daniel (1997). Inteligencja emocjonalna. Tum. Andrzej Jankowski. Pozna: Media Rodzina.
Gollwitzer, Peter M. (1990). Action phases and mindsets. W: E. Tory Higgins, Richard M. Sorrentino (red.),
Handbook of Motivation and Cognition: Foundation of Social Behavior (t. 2, s. 5392). New YorkLondon:
Guilford Press.
Gollwitzer, Peter M. (1999). Implementation intentions: Strong effects of simple plans. American Psychologist,
54(7), 493502.
Gollwitzer, Peter M., John A. Bargh (red.), (1996). The Psychology of Action: Linking Cognition and Motivation
to Behavior. New York: Guilford Press.
Gollwitzer, Peter M., Ute G. Bayer, Kathleen Molloch (2006). The control of the unwanted. W: Ran R. Hassin,
James S. Uleman, John A. Bargh (red.), The New Unconscious (s. 485515). New York: Oxford University
Press.
Gollwitzer, Peter M., Heinz Heckhausen, Heike Katajczak (1990). From weighing to willing: Approaching a change
decision through pre-or postdecisional mentation. Organizational Behavior and Human Decision Processes,
45, 4165.
Heatherton, Todd, Patricia A. Nichols (grudzie 1994). Personal accounts of successful versus failed attempts at life
change. Personality and Social Psychology Bulletin, 20(6), 664675.
Henderson, Marlone D., Peter M. Gollwitzer, Gabriele Oettingen (2007). Implementation intentions and
disengagement from a failing course of action. Journal of Behavior Decision Making, 20, 81102.
Houser-Marko, Linda, Kennon M. Sheldon (listopad 2008). Eyes on the prize or nose to the grindstone: The effects
of level of goal evaluation on mood and motivation. Personality and Social Psychology Bulletin, 34(14), 1556
1569.
Inzlicht, Michael, Brandon J. Schmeichel (2012). What is ego depletion? Toward a mechanistic revision of the
resource model of self-control. Perspectives on Psychological Science, 7(5), 450463.
Johnson, Joel T., Lorraine M. Cain, Toni L. Falker, Jon Hayman, Edward Perillo (1985). The barnum effect
revisited: Cognitive and motivational factors in the acceptance of personality descriptions. Journal of Personality
and Social Psychology, 49(5), 13781391.
Jostmann, Nils B., Sander L. Koole, Nickie Y. Van Der Wulp, Daniel A. Fockenberg (2005). Subliminal affect
regulation: The moderating role of action versus state orientation. European Psychologist, 10, 209217.
Kahneman, Daniel (wrzesie 2003). A perspective on judgment and choice: Mapping bounded rationality. American
Psychologist, 85(9), 692720.
Kahneman, Daniel (2012). Puapki mylenia. O myleniu szybkim i wolnym. Tum. Piotr Szymczak. Pozna: Media
Rodzina.
Kahneman, Daniel, Amos Tversky (marzec 1979). Prospect theory: An analysis of decision under risk.
Econometrica, 47(2), 263291.
Kasser, Tim, Richard M. Ryan (1993). The dark side of the American Dream: Correlates of financial success as a
central life aspiration. Journal of Personality and Social Psychology, 65(3), 410422.
Kasser, Tim, Richard M. Ryan (marzec 1996). Further examining the American Dream: Differential correlates of
intrinsic and extrinsic goals. Personality and Social Psychology Bulletin, 22(3), 280287.
Kay, Aaron C., S. Christian Wheeler, John A. Bargh, Lee Ross (2004). Material priming: The influence of mundane
physical objects on situational construal and competitive behavior choice. Organizational Behavior and Human
Decision Process, 93 8396.
Klinger, Eric (1975). Consequences of commitment to and disengagement from incentives. Psychological Review,
82(2), 125.
Koch, Erika J., James A. Shepherd (sierpie 2004). Is self-complexity linked to better coping? A review of the
literature. Journal of Personality, 72(4), 727760.
Koole, Sander L., Daniel A. Fockenberg (2011). Implicit emotional regulation under demanding conditions: The
mediating role of action versus state orientation. Cognition and Emotion, 25(3), 440452.
Koole, Sander L., Nils B. Jostmann (2004). Getting a grip on your feelings: Effects of action orientation on intuitive
affect regulation. Journal of Personality and Social Psychology, 87(6), 974990.
Koole, Sander L., Nils B. Jostmann (grudzie 2006). On the waxing and waning of working memory: Action
orientation moderates the impact of demanding relationship primers on working memory capacity. Social
Psychology Bulletin, 32(12), 17161728.
Koole, Sander L., Julius Kuhl, Nils B. Jostmann, Catrin Finkenauer (2006). Self-regulation in interpersonal
relationships: The case of action versus state orientation. W: Kathleen D. Vohs, E.J. Finkel (red.), Self and
Relationship (s. 360386). New YorkLondon: The Guilford Press.
Koole, Sander L., Julius Kuhl, Nils B. Jostmann, Kathleen D. Vohs (2005). On the hidden benefits of state
orientation: Can people prosper without efficient affect-regulation skills? W: Abraham Tesser, Joanne Woods,
Diederik Stapel (red.), Building, Defending, and Regulating the Self (s. 217244). New York: Psychology
Press.
Kruger, Justin (1999). Lake wobegon be gone! The below-average effect and the egocentric nature of comparative
ability judgments. Journal of Personality and Social Psychology, 77(2), 221232.
Kuhl, Julius (1981). Motivational and functional helplessness: The moderating effect of state versus action
orientations. Journal of Personality and Social Psychology, 40(1), 155170.
Lench, Heather C., Linda J. Levine (2008). Goals and responses to failure: Knowing when to hold them and when to
fold them. Motivation and Emotion, 32, 127140.
Levin, Daniel T., Nausheen Momek, Sarah B. Drivdahl, Daniel J. Simons (2000). Change blindness blindness: The
metacognitive error of overestimating change-detection ability. Visual Cognition, 7(13), 397412.
Linville, Patricia W. (1985). Self-complexity and affective extremity: Dont put all of your eggs in one cognitive
basket. Social Cognition, 1(1), 94120.
Linville, Patricia W. (1987). Self-complexity as a cognitive buffer against stress-related illness and depression.
Journal of Personality and Social Psychology, 12(4), 663676.
Locke, Edwin A., Gary P. Latham (padziernik 2006). New directions in goal-setting theory. Current Directions in
Psychological Science, 15(5), 265268.
Locke, Edwin A., Gary P. Latham (luty 2009). Has goal setting gone wild, or have its attackers abandoned good
scholarship? Academy of Management Perspectives, 23(1), 2723.
Loewenstein, George F., Drazen Prelec (1993). Preferences for sequences of outcomes. Psychological Review,
100(1), 91108.
Lovallo, Dan, Daniel Kahneman (lipiec 2003). Delusions of success: How optimism undermines executives
decisions. Harvard Business Review, 5663.
Lyubomirsky, Sonja, Kennon M. Sheldon, David Schkade (2005). Pursuing happiness: The architecture of sustainable
change. Review of General Psychology, 9(2), 111131.
Masicampo, E.J., Roy F. Baumeister (2 czerwca 2011). Consider it done! Plan making can eliminate the cognitive
effects of unfulfilled goals. Journal of Personality and Social Psychology. Publikacja online przed drukiem.
Doi: 10.1037/ 90024192.
Mayer, John D., Peter Salovey (1999). Czym jest inteligencja emocjonalna? W: Peter Salovey, D.J. Sluyter (red.),
Rozwj emocjonalny a inteligencja emocjonalna (s. 26). Tum. Maciej Karpiski. Pozna: Dom Wydawniczy
Rebis.
Mayer, John D., Peter Salovey, David R. Caruso (listopad 2008). Emotional intelligence: New ability or eclectic
traits. American Psychologist, 65(7), 515.
McElroy, Todd, Keith Dows (grudzie 2007). Action orientation and feelings of regret. Judgment and Decision
Making, 2(6), 333341.
Mikulincer, Mario, Philip R. Shaver, Dana Pereg (czerwiec 2003). Attachment theory and affect regulation: The
dynamics, development, and cognitive consequences of attachment-related strategies. Motivation and Emotion,
27(2), 77102.
Miller, Gregory E., Carsten Wrosch (2007). Youve gotta know when to foldem: Goal disengagement and systemic
inflammation in adolescence. Psychological Science, 18(9), 773777.
Morisano, Dominique, Jacob B. Hirsh, Jordan B. Peterson, Robert O. Pihl, Bruce M. Shore (2010). Setting,
elaborating and reflecting on personal goals improves academic performance. Journal of Applied Psychology,
85(2), 255264.
Morsella, Ezequiel, Avi Ben-Zeev, Meredith Lanska, John A. Bargh (2010). The spontaneous thoughts of the night:
How future tasks breed intrusive cognitions. Social Cognition, 28(5), 640649.
Moskowitz, Gordon B., Heidi Grant (red.), (2009). The Psychology of Goals. New York: Guilford Press.
Muraven, Mark, Dianne M. Tice, Roy M. Baumeister (1998). Self-control as limited resource: Regulatory depletion
patterns. Journal of Personality and Social Psychology, 74(3), 774789.
Nolen-Hoeksema, Susan, Benita Jackson (2001). Mediators of the gender difference in rumination. Psychology of
Women Quarterly, 25, 3747.
Oettingen, Gabriele (2012). Future thought and behaviour change. European Review of Social Psychology, 23(1),
163.
Oettingen, Gabriele, Peter M. Gollwitzer (2010). Strategies of setting and implementing goals: Mental contrasting and
implementation intentions. W: J.E. Maddux, J.P. Tanguy (red.), Social Psychological Foundations of Clinical
Psychology (s. 114135). New York: Guilford Press.
Oettingen, Gabriele, Doris Mayer (2002). The motivating function of thinking about the future: Expectations versus
fantasies. Journal of Personality and Social Psychology, 83(5), 11981212.
Oettingen, Gabriele, Doris Mayer, Jennifer S. Thorpe, Hanna Janetzke, Solvig Lorenz (grudzie 2003). Turning
fantasies about positive and negative futures into self-improvement goals. Motivation and Emotion, 29(4), 237
267.
Oettingen, Gabriele, Hyeon-ju Pak, Karoline Schnetter (2001). Self-regulation of goal-setting: Turning free fantasies
about the future into binding goals. Journal of Personality and Social Psychology, 80(5), 736753.
Ordez, Lisa D., Maurice E. Schweitzer, Adam D. Galinsky, Max H. Bazerman (2009a). Goals gone wild: The
systematic side effects of over-prescribing goal setting. Working Paper 09-083, Harvard Business School, Boston.
Ordez, Lisa D., Maurice E. Schweitzer, Adam D. Galinsky, Max H. Bazerman (2009b). On good scholarship, goal
setting and scholars gone wild. Working Paper 09-122, Harvard Business School, Boston.
Pieters, Rik, Marcel Zeelenberg (2007). A theory of regret regulation 1.1. Journal of Consumer Psychology,
17(1), 2935.
Pronin, Emily, Daniel Y. Lin, Lee Ross (marzec 2002). The bias blind spot: Perceptions of bias in self versus others.
Personality and Social Psychology Bulletin, 28(3), 369381.
Reid, R.L. (1986). The psychology of the near miss. Journal of Gambling Behavior, 2(1), 3239.
Roese, Neal J., Amy Summerville (listopad 2008). What we regret most and why. Personality and Social
Psychology Bulletin, 31(9), 12731285.
Ryan, Richard M., Edward L. Deci (2000). Intrinsic and extrinsic motivations: Classic definitions and new
directions. Contemporary Educational Psychology, 25, 5467.
Saffrey, Colleen, Amy Summerville, Neal J. Roese (marzec 2008). Praise for regret: People value regret above other
negative emotions. Motivation and Emotion, 31(1), 4654.
Salovey, Peter, D.J. Sluyter (1997). Emotional Development and Emotional Intelligence (s. 331). New York:
Basic Books.
Samuelson, William, Richard Zeckhauser (1988). The status quo bias in decision-making. Journal of Risk and
Uncertainty, 1, 759.
Schmeichel, Brandon J., Kathleen Vohs (2009). Self-affirmation and self-control: Affirming core values counteracts
ego depletion. Journal of Personality and Social Psychology, 96(4), 770782.
Schwartz, Barry, Andrew Ward, John Monterosso, Sonja Lyubomirsky, Katherine White, Darrin R. Lehrman (2002).
Maximizing versus satisficing: Happiness is a matter of choice. Journal of Personality and Social Psychology,
83(5), 11781197.
Schweiger, Gallo, Inge, Peter M. Gollwitzer (2007). Implementation intentions: A look back at fifteen years of
progress. Psicothema, 19(1), 3742.
Senay, Ibrahim, Dolores Abarracin, Kenji Noguchi (2010). Motivating goal-directed behavior through introspective
self-talk: The role of the interrogative form of simple future tense. Psychological Science, 21(4), 499504.
Shaver, Philip R., Mario Mikulincer (2002). Attachment-related psychodynamics. Attachment and Human
Development, 4, 133161.
Sheldon, Kennon M., Tim Kasser (1998). Pursuing personal goals: Skills enable progress but not all progress is
beneficial. Personality and Social Psychology Bulletin, 24(12), 13191331.
Sheldon, Kennon M., Tim Kasser, Kendra Smith, Tamara Share (luty 2002). Personal goals and psychological
growth: Testing an intervention to enhance goal attainment and personality integration. Journal of Personality,
70(1), 531.
Sheldon, Kennon M., Sonja Lyubomirsky (2006). Achieving sustainable gains in happiness: Change your actions, not
your circumstances. Journal of Happiness Studies, 7, 5586.
Sheldon, Kennon M., Richard M. Ryan, Edward L. Deci, Tim Kasser (kwiecie 2004). The independent effects of
goal contents: Its both what you pursue and why you pursue it. Personality and Social Psychology Bulletin,
30(4), 475486.
Shoda, Yuichi, Walter Mischel, Philip K. Peake (1990). Predicting adolescent cognitive and self-regulatory
competencies from preschool delay of gratification: Identifying diagnostic conditions. Developmental Psychology,
16(6), 978986.
Siegel, Daniel J., Mary Hartzell (2003). Parenting from the Inside Out. New York: Jeremy P. Tarcher/Penguin.
Simons, Daniel J., Christopher Chabris (1999). Gorillas in our midst: Sustained inattention blindness. Perception, 28,
10591074.
Simons, Daniel J., Daniel T. Lewin (1998). Failure to detect changes to people during a real-world interaction.
Psychonomic Bulletin and Review, 5(4), 644649.
Skinner, B.F. (1938). Superstition in the pigeon. Journal of Experimental Psychology, 38, 168172.
Slaughter, Anne-Marie (lipiec/sierpie 2012). Why women still cant have it all. Atlantic.
www.theatlantic.com/magazine/archive/2012/07/ why-women-still-cant-have-it-all/309020.
Sorce, James F., Robert N. Emde, Joseph Campos, Mary D. Klinnert (1985). Maternal emotional signaling: Its effect
on the visual cliff behavior of 1-year-olds. Developmental Psychology, 21(1), 195200.
Staw, Barry M. (wrzesie 1981). The escalation of commitment to a course of action. Academy of Management
Review, 6(4), 577587.
Thrash, Todd M., Andrew J. Elliot (padziernik 2002). Implicit and self-attributed achievement motives: Concordance
and predictive validity. Journal of Personality, 70(5), 729755.
Tversky, Amos, Daniel Kahneman (1973). Availability: A heuristic for judging frequency and probability. Cognitive
Psychology, 4, 207232.
Vallone, Robert P., Dale W. Griffin, Sabrina Lin, Lee Ross (1990). Overconfident prediction of future actions and
outcomes by self and others. Journal of Personality and Social Psychology, 58(4), 582591.
van Randenborgh, Annette, Joachim Hffmeier, Joelle LeMoult, Jutta Joormann (grudzie 2010). Letting go of unmet
goals: Does self-focused rumination impair goal disengagement? Motivation and Emotion, 34(4), 325332.
Vohs, Kathleen D., Roy F. Baumeister, Nicole L. Mead, Wilhelm Hoffman, Suresh Ramanathan, Brandon J.
Schmeichel (b.d.w.). Engaging in self-control heightens urges and feelings. Working Paper.
Vohs, Kathleen D., Todd Heatherton (maj 2000). Self-regulatory failure: A resource failure approach.
Psychological Science, 11(3), 249254.
Wagner, Dylan D., Todd F. Heatherton (27 sierpnia 2012). Self-regulatory depletion increases emotional reactivity in
the amygdala. Social, Cognitive and Affective Neuroscience. Doi: 10/1093scan/nss082.
Wegner, Daniel M. (1992). You cant always think what you want: Problems in the suppression of unwanted
thoughts. Advances in Experimental Psychology, 25, 193225.
Wegner, Daniel M. (1994a). Ironic processes of mental control. Psychological Review, 101(1), 3452.
Wegner, Daniel M. (1994b). White Bears and Other Unwanted Thoughts: Suppression, Obsession, and the
Psychology of Mental Control. New YorkLondon: Guilford Press.
Wegner, Daniel M. (2002). The Illusion of Conscious Will. Cambridge, MA: MIT Press.
Wegner, Daniel M. (listopad 2011). Setting free the bears: Escape from thought suppression. American
Psychologist, 671679.
Wegner, Daniel M., David J. Schneider, Samuel R. Carter III, Teri L. White (1987). Paradoxical effects of thought
suppression. Journal of Personality and Social Psychology, 53(1), 513.
Weinberg, Katherine M., Edward Z. Tronick, Jeffrey F. Cohn, Karen L. Olson (1999). Gender differences in
emotional expressivity and self-regulation during early infancy. Developmental Psychology, 35, 175188.
Wilson, Timothy D. (2002). Strangers to Ourselves: Discovering the Adaptive Unconscious. Cambridge, MA:
Belknap Press of Harvard University.
Wilson, Timothy D., Daniel T. Gilbert (2003). Affective forecasting. Advances in Experimental Social
Psychology, 35, 346411.
Woodzicka, Julie A., Marianne LaFrance (2001). Real versus imagined gender harassment. Journal of Social
Issues, 57(1), 1539.
Wrosch, Carsten, Gregory E. Miller, Michael F. Scheier, Stephanie Brun de Pontet (luty 2007). Giving up on
unattainable goals: Benefits for health? Personality and Social Psychology Bulletin, 33(2), 251265.
Wrosch, Carsten, Michael F. Scheier (2003). Personality and quality of life: The importance of optimism and goal
adjustment. Quality of Life Research, 12(supl. 1), 5972.
Wrosch, Carsten, Michael F. Scheier, Charles S. Carver, Richard Schulz (2003). The importance of goal
disengagement in adaptive self-regulation: When giving up is beneficial. Self and Identity, 2, 120.
Wrosch, Carsten, Michael F. Scheier, Gregory E. Miller, Richard Schulz, Charles S. Carver (grudzie 2003).
Adaptive self-regulation of unattainable goals: Goal disengagement, goal reengagement, and subjective well-
being. Personality and Social Psychology Bulletin, 29(12), 14941508.
Zeelenberg, Marcel, Rik Pieters (2007). A theory of regret regulation 1.0. Journal of Consumer Psychology,
17(1), 318.
O Autorach

PEG STREEP autorka i wspautorka dziesiciu ksiek (m.in. Mean Mothers i


bestsellerowe Necessary Journeys, wspnie z Nancy L. Snyderman), blogerka
Psychology Today. Wyksztacenie zdobya na University of Pennsylvania i Columbia
University. Mieszka w Nowym Jorku.

ALAN B. BERNSTEIN LCSW, psychoterapeuta i doradca zawodowy, autor ksiek (The


Princeton Reviews Guide to Your Career and Your Retirement, Your Way),
wykadowca New York Medical College i New York University, wyksztacenie zdoby
na University of Michigan i Rutgers University. Mieszka w Nowym Jorku.

You might also like