Professional Documents
Culture Documents
oryginau Mastering the Art of Quitting. Why It Matters in Life, Love, and Work Peg Streep and Alan B.
Bernstein, LCSW
Copyright 2013 by Peg Streep and Alan B. Bernstein First published in the United States by Da Capo Press, a
member of the Perseus Books Group Po raz pierwszy opublikowano w Stanach Zjednoczonych nakadem Da Capo
Press, czonka Perseus Books Group Projekt okadki i stron tytuowych Micha Bator Wydawca Aleksandra
Maek-Leniewska Redaktor prowadzcy Jolanta Kowalczuk Redaktor Magdalena Pluta Produkcja Mariola
Iwona Keppel Przygotowanie publikacji elektronicznej Ewa Modliska Recenzent dr Pawe Fortuna Copyright
for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2015
Brzydkie swko
Mzg i wytrwao
Trudno umiejtnego przestawania jest po czci konsekwencj sposobu, w jaki nasz
mzg przetwarza informacje pynce ze zmysw. Zarwno kulturowa presja na
trwanie, jak i mechanizmy mzgowe razem utrzymuj nas w pogoni za celami, ktre
ostatecznie nie s osigalne.
Dymy do swoich celw, wierzc, e proces ten jest uporzdkowany, logiczny i
wiadomy, w rzeczywistoci jednak nasze mzgi stosuj strategie, ktre mog by
cenne, jeli cel jest atwo osigalny, bd szkodliwe, gdy jest on nieosigalny.
Naukowcy wyrniaj dwa nakadajce si na siebie systemy mylenia, czyli systemy
poznawcze[3]. Pierwszy, zwany intuicj, jest szybki i wzgldnie niewymagajcy
wysiku. Dziaa na zasadzie skojarze i czsto jest zabarwiony emocjonalnie. Drugi
system opiera si na rozumowaniu; jest duo wolniejszy, celowy i wiadomy. Poniewa
oglne zasoby poznawcze czowieka s ograniczone, procesy mylowe wymagajce
wikszego wysiku zwykle zakcaj si nawzajem. Natomiast intuicyjny rodzaj
mylenia przebiega bez zakce w poczeniu z innymi zadaniami. W rezultacie, kiedy
mylimy o wicej ni jednej rzeczy naraz, do gowy najprawdopodobniej przyjdzie
nam atwa odpowied podsunita przez system intuicyjny. Rzecz jasna, nie zdajemy
sobie sprawy z tego, e tak si dzieje, i zwykle wszystkim swoim mylom przypisujemy
racjonalno.
Mylenie intuicyjne byo kiedy ludziom niezmiernie przydatne, najbardziej w
sytuacjach, ktre wymagay pogoni za czym (na przykad podczas polowania) lub
fizycznej sprawnoci, kiedy warunkiem przeycia bya zarwno szybka reakcja, jak i
zwyka wytrzymao. W XXI wieku nasze umysy nadal uywaj tych strategii, ktre
nie maj nic wsplnego z logik czy rozumem.
Sposoby reagowania wikszoci ludzi na trudne do osignicia cele s na tyle
uniwersalne, e zostay nazwane i zbadane przez naukowcw. W niektrych wypadkach
dla jasnoci wywodu nadalimy im nowe nazwy, ale podajemy te terminy naukowe. S
to powszechne nawyki umysu, ktre musimy rozpozna i zrozumie, poniewa
wyjaniaj, dlaczego wytrwao naley temperowa umiejtnoci przestawania.
Wszystkie te wrodzone zachowania podtrzymywane s przez nasze mity kulturowe oraz
zakazy nakadane na przestawanie.
Trafnym przykadem jest historia Jennifer. Jennifer ma 32 lata, jest crk prawnika i
obecnie pracuje w maej, lecz prestiowej kancelarii prawnej. Zosta prawniczk
postanowia w collegeu i bya zdoln i zaangaowan studentk na wydziale prawa. Z
takim samym oddaniem i zapaem podchodzia do praktykowania prawa, ktre
uwielbiaa przez pierwsze cztery lata mimo dugich godzin pracy. Potem jej
bezporedni przeoony odszed do innej kancelarii.
Nowy szef by inny. Cho klienci i pozostali czonkowie zespou kancelarii prawnej
najwyraniej j lubili, szef odnosi si do niej i do jej pracy wyjtkowo krytycznie. A
w firmowej hierarchii jego ocena bya istotna.
Zmienia sposb postpowania, aby go zadowoli, i od czasu do czasu czua si
podbudowana jego reakcj. W takich chwilach moga si pociesza, e wkrtce go do
siebie przekona. Koniec kocw jednak, cokolwiek by zrobia, i tak nie uwaa tego za
do dobre.
Z czasem zacza ba si chodzi do pracy. Praktykowanie zawodu sprawiao jej
coraz mniej przyjemnoci. Bya niespokojna i przygnbiona i nie miaa pojcia, co
robi. Wszyscy, z ktrymi rozmawiaa m, rodzice i przyjaciele radzili, eby si
nie poddawaa.
Zainwestowaa za duo czasu i wysiku trzy lata studiw prawniczych i prawie
cztery w kancelarii eby odej. Nadal chciaa prbowa zosta wsplnikiem i miaa
nadziej, e w kocu zdoa zjedna sobie szefa. Gdyby zrezygnowaa, byoby to jego
zwycistwo. Sytuacja gospodarcza bya za, prawnikw byo wicej ni pracy dla nich,
wic Jennifer mogaby ju nigdy nie dosta zatrudnienia w kancelarii. Odejcie
mogoby postawi j w zym wietle, e nie potrafia poradzi sobie z presj. Ze
referencje od szefa mogyby cign si za ni latami. Gdyby wytrzymaa, miaaby
wiksz kontrol nad tym, co bdzie dalej, ni gdyby po prostu odesza.
Historia Jennifer nie jest nietypowa. Szczegy tej opowieci (zawd, cel,
scenariusz ze zym szefem itp.) mona zastpi innymi, a i tak bdzie ona obrazowa
rodzaj dylematw, jakie rodzi nasze szczeglne poleganie na nieustpliwoci. Mogaby
to rwnie dobrze by opowie o zwizku czy nawet maestwie, w ktrej rozterka
dotyczyaby tego, czy zosta, czy odej, a gos w naszej gowie i chr na zewntrz
mwiyby nam jednomylnie, by si nie poddawa.
Jak zobaczymy, w obliczu przeszkd w realizacji celu moemy myle, e reagujemy
wiadomie i racjonalnie, lecz faktycznie dzieje si co innego.
Widzenie prawie wygranej
Karmieni mitem wytrwaoci ludzie, kiedy o may wos nie osigaj celu, najczciej
s skonni widzie w tym prawie wygran ni przegran czy porak. Nie dzieje si tak
bez przyczyny.
Ludzki mzg jest tak zaprogramowany, eby reagowa na prawie wygran (near
miss)[4], poniewa jeli chodzi o umiejtnoci fizyczne, prawie wygrana rzeczywicie
jest dobrym wskanikiem przyszego sukcesu. Powiedzmy, e prbujesz upolowa
zwierz na jedzenie, strzelasz do celu lub uderzasz pik baseballow moe to by
dowolna aktywno fizyczna wymagajca konkretnych umiejtnoci i wprawy i
prawie ci si udao. Prawie wygrana sygnalizuje, e zbliasz si do osignicia
swojego celu, e jeli jeszcze tylko troch podszlifujesz swoje umiejtnoci, bdziesz
mie due szanse powodzenia. Jeli chodzi o nauk szkoln, prawie wygrana kiedy
niewiele zabraknie ci do oceny, jak postawie sobie za cel rwnie jest
miarodajna. Prawdopodobnie wystarczy, e nastpnym razem pouczysz si wicej i
solidniej.
Niestety, ani ludziom, ani ich mzgom nie idzie jednakowo dobrze rozpoznawanie,
kiedy prawie wygrana ma zastosowanie, a kiedy nie. W pewnych brytyjskich badaniach
nad grami hazardowymi[5] posadzono grup zwykych ludzi przed automatami do gier,
a nastpnie zmierzono aktywno mzgu w trakcie gry. Wygrana w automatach nie jest,
rzecz jasna, w najmniejszym stopniu kwesti umiejtnoci, ale naukowcy zauwayli, e
gracze i ich mzgi reagowali na prawie wygran dokadnie tak samo, jakby w gr
faktycznie wchodziy umiejtnoci. Orodki przyjemnoci i nagrody w mzgu
uaktywniay si rwnie mocno jak wtedy, gdy badani rzeczywicie wygrywali
pienidze. Co wicej, prawie wygrana wystarczaa, eby kontynuowali gr, mimo e w
rzeczywistoci tracili pienidze i to, co brali za prawie wygran, byo cakowicie
bezuyteczne jako wskanik przyszej prawdziwej wygranej. Nie miao to znaczenia.
Nic dziwnego, e prawie wygrana odgrywa wielk rol w yciu tych, ktrzy zostaj
naogowymi hazardzistami.
Nie musimy jednak gra na automatach, eby odczu skutki prawie wygranej. Nawet
kiedy nie ma ona zastosowania do danej sytuacji, i tak wzmacnia nasze pozytywne
przekonania i nasila predyspozycje do mylenia yczeniowego. W rezultacie czsto
pozostajemy w relacjach i sytuacjach, ktrych termin wanoci ju dawno min, nawet
wtedy, gdy dla reszty wiata jest oczywiste, e mamy nike szanse powodzenia. Wiara
w wytrwao skania nas do przeformuowania tego, co w rzeczywistoci jest pudem,
w prawie wygran.
W historii Jennifer prawie wygrana w pracy pojawia si wtedy, kiedy prawniczka
prbuje nowych sposobw zdobycia pochway szefa i zaczyna interpretowa kad
jego reakcj, ktra nie wydaje si cakowicie lekcewaca, jako dowd na to, e jest
coraz blisza przekonania go do siebie. Zdawkowe okay zamiast miadcej krytyki
wystarczy, by poczua, e robi postpy.
Prawie wygrana wpywa na nas nie tylko z powodu naszych uwarunkowa
mzgowych, lecz take ze wzgldu na kulturowe zakazy nakadane na przestawanie.
Jeli porzucenie celu nie wchodzi w gr, jestemy o wiele bardziej otwarci na jej
pokusy, czy to w dziedzinie biznesu, czy te relacji lub mioci. Zrozumienie siy tego
szczeglnego nawyku umysu i rozpoznanie naszej indywidualnej skonnoci do
przerabiania przegranej na prawie wygran to wane pierwsze kroki na drodze do
perspektywy potrzebnej nam, abymy byli w stanie przesta.
Suchanie anegdot
Nie ma zgody co do tego, kto pierwszy powiedzia: When the going gets tough, the
tough get going (Kiedy sytuacja robi si trudna, twardzi wzmagaj wysiki, by stawi
jej czoo), ale sowa te okazuj si prawdziwe w nieoczekiwany sposb. W szerszym
obiegu kulturowym powiedzenie to funkcjonuje jako wezwanie do szlachetnej
wytrwaoci pomylmy o D-day i plaach Normandii lub Rockym wbiegajcym po
tych schodach lecz prawda jest zupenie inna. Eskalacja zaangaowania[8], bo tak
si to nazywa, jest ulubionym zjawiskiem naukowcw z powodw, ktre szybko stan
si jasne. Ujmujc rzecz skrtowo: uczeni odkryli, e ludzie faktycznie zwikszaj
swoje zaangaowanie, kiedy cel upada albo nawet jest nie do uratowania, i czyni to
bez zachty czy choby modlitwy do w. Judy, patrona spraw trudnych i
beznadziejnych.
Eskalacja zaangaowania to zjawisko fascynujce z rnych powodw. Po pierwsze,
jest uniwersalne i wystpuje we wszystkich kulturach na caym wiecie bez wzgldu na
dzielce je rnice. Po drugie, inteligencja i wyksztacenie nie chroni przed
wpadniciem w puapk eskalacji. Po trzecie, wszyscy z wyjtkiem tego, kto zdwaja
wysiki, wiedz, e eskalacja jest nieracjonalna. Wreszcie, eskalacja zaangaowania
mwi nam wiele o ludziach i ich mzgach, motywacjach i dziaaniach.
Nie trzeba dodawa, e prawie wygrana, heurystyka dostpnoci i wzmocnienie
sporadyczne rwnie mog si przyczynia do eskalacji zaangaowania. Istniej jednak
rwnie inne powody bdy w myleniu, rozmaite zachowania wrodzone bd
spoeczne oraz brzemi zaprzestania, rzecz jasna ktre sprawiaj, e wzmacniamy
wysiki nawet wwczas, gdy porak wida jak na doni.
Jednym z gwnych czynnikw odpowiadajcych za to zjawisko jest cecha leca w
naturze czowieka: nasza niezdolno do realistycznego oceniania siebie i swoich
zdolnoci. Podczas gdy poradniki i programy telewizyjne skupiaj si zwykle na
naszym zbiorowym braku poczucia wasnej wartoci, wikszo z nas w istocie ma
przesadne wyobraenia na temat swoich umiejtnoci i zdolnoci w porwnaniu z
innymi. Rwnie i ten bd w myleniu prawdopodobnie czemu suy w ktrym
momencie dziejw dawa naszemu paleolitycznemu przodkowi dodatkow porcj
wigoru i pewnoci siebie, eby sta si przywdc, jakiego potrzebowa klan, albo
psychologiczn przewag, dziki ktrej polowa on lepiej ni inni myliwi. W
dzisiejszych czasach jednak kojarzy si raczej z klapkami na oczach.
Zudzenie ponadprzecitnoci[9] polega na tym, e wikszo ludzi poproszona o
porwnanie swoich zdolnoci z innymi ocenia siebie jako ponadprzecitn. Ta ocena
dotyczy wielu rnych kategorii, midzy innymi umiejtnoci prowadzenia samochodu,
sprawnoci sportowej, zdrowia, umiejtnoci kierowniczych oraz cech charakteru,
takich jak yczliwo czy wspaniaomylno. W przeprowadzonym na ogromn skal
przez College Board badaniu, ktre objo milion licealistw, okazao si, e 70%
uczniw ocenia siebie powyej redniej, jeli chodzi o zdolnoci przywdcze! Co
jeszcze bardziej zdumiewajce, kiedy proszono o oszacowanie swoich umiejtnoci w
zakresie utrzymywania dobrych stosunkw z innymi, wszyscy ocenili je przynajmniej
jako przecitne, 60% natomiast zaliczyo siebie do grnych 10%, a cae 25% umiecio
siebie w najwyszym 1%! Ujmujc to w inny sposb: z miliona osb tylko 15% uznao
swoje zdolnoci za przecitne.
Mwic wprost, moemy wpada w puapk eskalacji, poniewa le oceniamy, czy
nasze umiejtnoci s wystarczajce do osignicia celu i czy w ogle nadaj si do
tego. Kiedy rywalizujemy, najczciej przeceniamy wasne zdolnoci i nie doceniamy
zdolnoci konkurentw. Na og jestemy zbyt pewni siebie[10].
To jednak nie wszystko. W Harvard Business Review Dan Lovallo i Daniel
Kahneman[11] zwrcili uwag, e zudzenie ponadprzecitnoci ma jeszcze kilka
innych nastpstw. Po pierwsze, ma og jestemy nadmiernie optymistyczni co do
rezultatw, wyolbrzymiajc ich prawdopodobiestwo, tak jak czynimy to ze swoimi
talentami. Naley pamita, e w odpowiednich okolicznociach optymizm to bardzo
dobra rzecz, tak samo jak nieustpliwo. Optymizm napdza nasze starania, kiedy
znajdujemy si we waciwym miejscu, z waciwymi umiejtnociami i waciwym
celem. Bez optymizmu niewielu z nas udaoby si cokolwiek osign. Ale owszem,
jest pewne ale w swobodnym spadaniu, ktrym ostatecznie staje si eskalacja
zaangaowania, oparty na zudzeniach optymizm tylko przyspiesza katastrof. Nie
chodzi tylko o to, e zbiorowo mamy skonno do patrzenia w przyszo z
optymizmem; rzecz rwnie w tym, e niekoniecznie patrzymy na dowiadczenia z
przeszoci jako na wskanik tego, jak potoczy si przyszo. Ludzie patrz naprzd w
abstrakcyjnych i oglnych kategoriach, niezmconych przez zoone niekiedy szczegy
wczeniejszych dowiadcze.
Lovallo i Kahneman wyjaniaj rwnie, e skonno do wyolbrzymiania swoich
zdolnoci potguje nasz sposb atrybucji przyczyn sukcesw i poraek. Ludzie
przypisuj sobie zasugi za pozytywne rezultaty, ale wyniki negatywne przypisuj
czynnikom zewntrznym, na ktre, jak uwaaj, nie maj osobicie wpywu. Te dwa
sposoby mylenia wpywaj na eskalacj zaangaowania, tym bardziej e zaprzestanie
nie wchodzi w gr i jest wycznie ostatecznoci.
I jeszcze jedno: przy caej tendencji do przeceniania swoich umiejtnoci bardzo,
ale to bardzo nerwowo reagujemy na prby prostowania tego punktu widzenia. To
kolejny powd, dla ktrego ludzie eskaluj swoje zaangaowanie w obliczu krytyki.
Jak wykazao wiele bada, kiedy otrzymujemy ze wiadomoci lub negatywne
informacje zwrotne na temat przedsiwzicia, w ktre si zaangaowalimy, jestemy o
wiele bardziej skonni eskalowa swoje wysiki, ni je ograniczy lub si wycofa,
bez wzgldu na to, jak przekonujca czy negatywna jest otrzymana informacja zwrotna.
Poznalimy ju kilka sposobw, w jakie umys przeksztaca sytuacj na uytek
wytrwaoci, lecz w rzeczywistoci wykracza on poza to wszystko. Im wicej
pienidzy, czasu, energii i wysiku czowiek powici i im bardziej czuje si osobicie
odpowiedzialny za pocztkow decyzj, tym bardziej skonny jest nie ustawa.
Uzasadnienie pocztkowej decyzji wysuwa si na pierwszy plan i inwestujc w ni
jeszcze wicej, czowiek ma poczucie, jakby rzeczywicie utwierdza samego siebie i
swoje pocztkowe rozumowanie.
Nie jest to zbyt sensowne, ale ludzie postpuj tak przez cay czas, w yciu
osobistym i zawodowym, indywidualnie i zbiorowo. Jak pokazuj badania,
kierownik[12], ktry by osobicie odpowiedzialny za zatrudnienie pracownika
osigajcego sabe wyniki, jest o wiele mniej skonny zwolni go ni kierownik, ktry
z tym zatrudnieniem nie mia nic wsplnego. Pierwszy kierownik bdzie eskalowa
swoje zaangaowanie wobec pocztkowej decyzji o zatrudnieniu pracownika. W
firmach, w ktrych decyzje podejmowane s przez zespoy ludzi, w ten sam sposb
zwykle przyjmuje si ze wiadomoci. Ludzie postpuj tak rwnie z rozpadajcymi
si maestwami, a nawet ze starymi samochodami, ktrych postanowili si trzyma.
Samochd, ktry w kocu staje si gruchotem, stanowi doskonay przykad tego, jak
dziaa rozumowanie lece u podstaw eskalacji zaangaowania. Patrick i jego ona
Barbara nie zgadzaj si w kwestii, czy kupi nowy samochd, czy wyremontowa
stary. Patrick chce zostawi stary samochd. Stawia na swoim i zaczyna wydawa
pienidze na naprawy nowe opony, nowe hamulce, nowy tumik i wszystko inne, co
zdaniem mechanika trzeba wymieni. Co typowe, w miar wzrostu wydatkw bdzie
mia coraz wiksz nadziej, e to czymkolwiek owo to akurat jest ju ostatnia
naprawa do zrobienia. Im wicej pienidzy Patrick woy w auto, tym bardziej
prawdopodobne, e bdzie nadal w nie inwestowa, poniewa nie skupia si ju na
kawaku metalu, ktry ma przed sob, lecz na dolarach, ktre w nim utopi.
Zjawisko to nazywa si efektem utopionych kosztw i jest kolejnym motorem
wytrwaoci.
Wrbel w garci
A. Okreli cel.
B. Pomyle, jak go osign.
C. Opracowa dziaania i strategie.
D. Dziaa.
E. Zastanowi si, jak dziaania zbliaj do celu.
Profil wytrwaoci
Moe si wyda zaskakujce, e nie do, i czsto nie wiemy, dlaczego mylimy o
tym, o czym mylimy, to jeszcze nie bardzo si orientujemy, co nas uszczliwi i jak
bardzo. Wielu z nas wyznacza sobie cele tylko po to, by odkry, e to, czego kiedy
chcielimy, nie wystarcza. Poniewa nie dysponujemy niezawodn szklan kul,
zdolno do podejmowania decyzji, czy si odangaowa od jakiego celu, a potem
zdolno odpuszczania i rozpoczynania od nowa nale do repertuaru podstawowych
umiejtnoci yciowych.
Prosz zwrci uwag na sowo odangaowa. Odangaowanie czy umiejtne
przestawanie nie ma nic wsplnego z przestawaniem pod wpywem emocji, ktre
wielu z nas, jeli nie wszyscy, pozwolio sobie popeni w tym czy innym momencie
swojego ycia. Niektrzy maj nawet wasny styl przestawania i w takim wypadku
warto najpierw ten styl rozpozna, zanim zaczniemy si uczy, jak przestawa
umiejtnie.
Ponisze opisy stylw przestawania nie maj, rzecz jasna, charakteru naukowego;
chodzi o obrazowe przedstawienie, ktre pozwoli rozpozna aspekty wasnego
zachowania i stylu przestawania.
Przestawanie z lenistwa
Rzekome przestawanie
Rzekome przestawanie nie jest jednym stylem, lecz zbiorem wariacji na podobny
temat. Wszystkie jednak odmiany rzekomego przestawania, cho na pozr zbliaj dan
osob do wyjcia, w rzeczywistoci utrzymuj j w miejscu. Taka jednostka moe
faktycznie wykonywa rne ruchy, ktre sugeruj odangaowanie, na przykad
tymczasowo zerwa relacj, wyznaczy nowe granice lub zaproponowa rne
moliwe dziaania, ale w kocu od nich odstpi. Ten gatunek przestawania ma ogromne
pole do popisu w dziedzinie celw dugoterminowych, pracy zawodowej oraz relacji.
Rzekome przestawanie raczej podtrzymuje ni koczy konflikt.
W napitych relacjach rodzinnych midzy matkami i crkami, ojcami i synami,
rodzestwem czasami wyksztaca si cykliczny schemat rzekomego przestawania,
ktry w praktyce nie dopuszcza do rozwizania czy choby odprenia emocjonalnego.
Sprzeczne pragnienia kto jest niezadowolony z partnera, ale nie chce zosta sam,
kto nie cierpi swojej pracy, lecz lubi wypat, i tym podobne sprzeczne czy
przeciwstawne emocje mog przeksztaci rzekome zaprzestanie w zaprzestanie
niepene, w rezultacie ktrego czowiek ma poczucie braku moliwoci ruchu czy
wrcz paraliu. Choby potrafi zupenie wyranie wyartykuowa potrzeb i
pragnienie zaprzestania, nie jest w stanie tego zrobi. Rzekome przestawanie czsto
staje si stanem zawieszenia, w ktrym czowiek nie jest zdolny bez terapii ani si w
peni zaangaowa w jaki kierunek dziaania, ani z niego zrezygnowa. Czasami nawet
terapia nie zdoa rozwiza tego konfliktu.
Rzekome lub niepene przestawanie opisuje rwnie to, co si dzieje, kiedy kto
odchodzi z jakiej sytuacji czy relacji bd porzuca dugoterminowy cel yciowy, ale
dalej o tym myli i przeywa to rwnie mocno, jak wczeniej. Przykadem moe by
rozwdka, ktra godzinami opowiada o swoim byym mu na randkach z innymi
mczyznami, kto, kto zosta zwolniony i obmawia byych pracodawcw na kadej
rozmowie kwalifikacyjnej, czy osoba, ktra rezygnuje z jakiego denia, ale pozostaje
tak bardzo uwikana w nie emocjonalnie, e brakuje jej energii, by ruszy do przodu.
Przypadki rozwodw z dugimi bataliami sdowymi czsto s rezultatem jednego lub
nawet dwch niepenych zaprzesta; cho strony pozornie finalizuj swoje rozstanie,
pozostaj jednak w peni zaangaowane i licz na zwycistwo. Rzekome
przestawanie z definicji utrzymuje nas w stanie zaangaowania.
Straszak
Straszak to postawa typu: jeli tego nie zrobisz, odejd. Zamiast tego mona
podstawi dowoln rzecz. Straszak nie jest wcale prawdziwym przestawaniem; to
manipulacja za pomoc groby przestania. Czsto osoba, ktra posuguje si takim
straszakiem, wcale nie ma zamiaru poniecha tego, o czym mwi. Ten styl
przestawania znany jest kierownikom w firmach, gdzie stosowany bywa jako chwyt w
celu uzyskania podwyki lub awansu. Straszenie czasami rzeczywicie dziaa na krtk
met, ale nigdy nie jest dobr strategi dugofalow w kocu kto pozwoli nam
speni grob. W relacjach osobistych straszenie odejciem jest czci schematu
zachowania bierno-agresywnego, w ktrym jedna osoba usiuje uagodzi drug,
przynajmniej na pewien czas. W straszaku zwykle chodzi o wadz. cile rzecz
biorc, podejcie to nie jest zbyt zdrowym sposobem angaowania.
Zniknicie
Wielki wybuch
Ukradkowe przestawanie
Nawet kiedy faktycznie zaprzestajemy jakich stara, pierwsze, o co pytaj nas inni, to
to, czy prbowalimy sprawi, eby si udao. Kiedy na przykad kto wspomni o
zbliajcym si rozwodzie (z czym mniej wicej poowie z nas przyjdzie si zmierzy),
znajomi i nieznajomi bd pyta, czy maonkowie poddali si terapii. Kulturowo
akceptowalna odpowied brzmi tak, poniewa wiadczy to o naszych prbach
wytrwania mimo ostatecznej poraki zwizku i zdejmuje z nas cz brzemienia.
Wystarczy jednak udzieli przeczcej odpowiedzi, by si przekona, co myl i mwi
ludzie. Wielu z nas jest tak silnie uwarunkowanych, eby odczuwa wstyd za brak
wytrwaoci czy nie daj Boe faktyczn decyzj o zaprzestaniu, e prawdopodobnie
bdziemy czuli, i musimy si tumaczy. Moe si niestety okaza, e nieumylnie
sabotujemy wasne wysiki, by pj do przodu z yciem.
Tak wanie byo w przypadku Tima, dobiegajcego trzydziestki prawnika, ktry by
absolwentem uczelni zaliczanej do Ivy League. Mia wszystko, czego potrzebuj ludzie
sukcesu w kulturze korporacji wietne wyksztacenie, wdzik, inteligencj i
wyrobion ju w uniwersyteckiej druynie sportowej opini gracza zespoowego. Ale
po czterech latach w kancelarii zda sobie spraw, e cho uwielbia pewne aspekty
swojej pracy podre i rozmowy z klientami, ktrzy otwierali nowe firmy to z ca
pewnoci nie lubi sporzdzania umw, co w rzeczy samej naleao do jego gwnych
obowizkw. apa si na tym, i auje, e nie jest po drugiej stronie biurka, e nie
zakada nowej firmy, a jednoczenie martwi si, e szefowie mog wyczu jego
niezadowolenie. Tim uda si po rad do terapeuty i za jego namow zacz chodzi na
rozmowy informacyjne, na ktrych dowiadywa si, dokd zwrci si dalej. Mia
mnstwo dobrych kontaktw szerokie grono przyjaci, znajomych i przyjaci
przyjaci wszystko wygldao obiecujco.
Dziwnym trafem te rozmowy informacyjne ktre zwykle s wstpem do innych
spotka, a potem prawdziwych rozmw kwalifikacyjnych i ofert pracy prowadziy
donikd. Ludzie po prostu nie polecali go dalej. Dlaczego tak byo? Okazao si, e
podczas tych rozmw Tim zawsze wplata kilka uwag o tym, e popeni ogromny bd,
i poszed na prawo, a potem zmarnowa kolejne cztery lata, i e schrzani swoj
ciek kariery. Innymi sowy, przeprasza i jednoczenie prezentowa si jako kto, kto
atwo si poddaje, zamiast reklamowa si jako cenny nabytek dla firmy, zwaywszy
na jego dowiadczenie i wyksztacenie. Tim nie robi tego, rzecz jasna, wiadomie; nie
zdajc sobie z tego sprawy, wyraa trapice go wtpliwoci zwizane z
zaprzestaniem.
Kiedy Tim uwiadomi sobie, co robi, i przesta myle o sobie jako o kim, kto
atwo si poddaje, zacz otrzymywa zaproszenia na rozmowy kwalifikacyjne, a w
kocu udao mu si zmieni drog zawodow zgodnie z tym, czego pragn.
Zachowanie Tima nie jest wcale czym rzadkim: presje kulturowe mog by
niewidoczne, niemniej s silne i wszechobecne.
Gwoli wyjanienia
Cho wszyscy uywamy sowa cel, wypadaoby nieco bardziej szczegowo omwi
to pojcie. Czym w ogle s cele i dlaczego s wane? Poniewa cele kieruj naszymi
dziaaniami, wic ludzie s z definicji zorientowani na cel. Na pocztku pierwotne cele
ktre nadal wszyscy podzielamy byy prostsze ni te, ktre tocz si w naszych
umysach w XXI wieku. Lista rzeczy do zrobienia bya niegdy krtka, ale zawieraa
wycznie rzeczy niezbdne i skupiaa si na utrzymaniu si przy yciu: znalezienie
poywienia, wody i schronienia, uprawianie seksu, przynaleno do jakiej grupy.
Dzisiaj w kadym momencie wszyscy mamy wiele celw, ktrym w rnym stopniu
powicamy uwag. Niektre z nich s tak proste, e realizujemy je, nawet o tym
wiadomie nie mylc. (Jeli celem jest dojazd do pracy, mamy seri celw porednich
wsta z ka, wzi prysznic, ubra si, szybko wypi kaw lub zje niadanie,
zabra rzeczy, ktrych potrzebujemy w danym dniu, zamkn drzwi, uruchomi
samochd ktre przybliaj nas do osignicia tego celu).
Cele mog by wewntrzne lub zewntrzne. Cel wewntrzny wypywa z wntrza
osoby jego zacztkiem s umysowy obraz nas samych, tego, jacy jestemy lub
chcemy by, oraz nasze najpilniejsze pragnienia. Jak pisz Richard M. Ryan i Edward
L. Deci[2]: Najbardziej podstawowy jest podzia na motywacj wewntrzn, ktra
odnosi si do robienia czego, dlatego e jest to z natury interesujce lub przyjemne,
oraz motywacj zewntrzn, ktra odnosi si do robienia czego, dlatego e prowadzi
to do oddzielnego rezultatu[3]. Nic dziwnego, e cele motywowane wewntrznie
zgarniaj lwi cz kreatywnoci i wysiku.
Cele wewntrzne mog by abstrakcyjnymi deniami osobistymi i dotyczy
wasnego rozwoju (chodzi o takie cele, jak: sta si bardziej empatycznym, broni
wasnych pogldw, zdoby nowych przyjaci, bardziej interesowa si kultur i
osign wewntrzny spokj), mog te by konkretne (na przykad postpowa w taki
sposb, eby by postrzeganym jako osoba inteligentna lub dobry pracownik). Cele
zewntrzne natomiast maj korzenie w wiecie zewntrznym. Mog to by rzeczy,
ktrych oczekuje od nas kto inny (by pilnym uczniem, zosta prawnikiem jak tata, by
lepszym maonkiem) lub ktre wypywaj z innych niespoecznych wskazwek w
otoczeniu. Jak zauwaaj Ryan i Deci: Motywacj zewntrzn zwykle charakteryzuje
si jako blad i ubog (choby siln) form motywacji, ktra kontrastuje z motywacj
wewntrzn[4]. Kiedy w dalszych rozdziaach bdziemy si skupia na sporzdzaniu
mapy celw, odpowied na pytanie, czy dany cel jest wewntrzny, czy zewntrzny,
bdzie miaa kluczowe znaczenie, by ustali, czy musisz przesta, a co waniejsze,
dokd chcesz pj dalej.
Niektre cele s krtkoterminowe i zdecydowanie konkretne (odebra rzeczy z
pralni, kupi wirek dla kota, zawie dzieci do szkoy, wysa kartk urodzinow do
wujka Davea, zapaci rachunki). Inne s rednioterminowe, cz czasem elementy
konkretne z abstrakcyjnymi (wicej wiczy, eby by zdrowszym, zaoszczdzi
pienidze, eby przenie si do lepszego okrgu szkolnego, pracowa nad
samoopanowaniem, eby rodzinne obiady przebiegay spokojniej). S te cele
dugoterminowe zwizane z osigniciami (pj na studia prawnicze i zosta
wsplnikiem kancelarii, zarabia mnstwo pienidzy, kupi d i popyn na Fidi,
znale odpowiedniego partnera na reszt ycia). W teorii psychologicznej cele
zwizane z osigniciami dzieli si na trzy przydatne kategorie. Cele mistrzostwa
skupiaj si na rozwoju jakiej umiejtnoci bd obszaru kompetencji lub biegoci.
Cele dokona ukierunkowane na denie koncentruj si na uzyskaniu kompetencji lub
biegoci w porwnaniu z innymi ludmi. Cele dokona ukierunkowane na unikanie
dotycz wystrzegania si niekompetencji w porwnaniu z innymi.
W cigu ycia kady z nas bdzie mia zarwno cele dokona ukierunkowane na
denie, jak i te ukierunkowane na unikanie. Pewne cele wybieramy ze wzgldu na
obietnic, jak ze sob nios jaki podany stan lub rezultat. Takie cele nazywaj si
celami ukierunkowanymi na denie, poniewa podejmujemy dziaania, aby
doprowadzi do podanego rezultatu lub zbliy si do niego. Formua brzmi w tym
przypadku: Jeli zrobi X, nastpi Y, przy czym X i Y to odpowiednio wybrane
przez nas dziaanie i rezultat, ktrego sobie yczymy. Cele denia mog by konkretne
(Jeli umiechn si do niej i wzbudz jej zainteresowanie, umwi si ze mn) bd
abstrakcyjne (Jeli naucz si innego jzyka, ludzie bd uwaa mnie za osob
bardziej kulturaln). Analogicznie cele unikania wybieramy, aby wystrzec si
niepodanego rezultatu. Formua jest nastpujca: Jeli nie zrobi X, to nie nastpi
Y. To dlatego niektrzy na przykad w ogle nie pal, a inni rzucaj palenie. Zarwno
cele denia, jak i cele unikania odgrywaj wan rol w yciu czowieka, nie
wspominajc ju o yciu niszych gatunkw, na przykad psa czy kota, ktre by moe
siedz przy tobie podczas czytania, albo gazeli, ktra postanawia pozosta spragniona
na widok lwa przy wodopoju. Jak wykazali John A. Bargh i wsppracownicy[5], w
wikszoci wypadkw ludzie automatycznie i nierzadko bezwiednie klasyfikuj i
oceniaj wszystko w swoim polu widzenia w wymiarze pozytywnym lub negatywnym;
jest to wpisane w przetrwanie naszego gatunku, tak samo zreszt jak i innych gatunkw.
Andrew J. Elliot i Todd M. Thrash[6] stwierdzili, e odwoujc si do denia i
unikania, mona opisa temperament osoby. Powstaje w ten sposb inny i chyba
bardziej uyteczny model osobowoci w odniesieniu do celw ni wielka pitka
cech stosowana w psychologii. Elliot i Thrash przekonuj, e osoby z temperamentem
deniowym s wraliwe na cele pozytywne i podane, wykazuj w odniesieniu do
nich emocjonaln i behawioraln receptywno i skonne s dy do ich osignicia.
Natomiast osoby z temperamentem unikowym maj skonno do reagowania na
negatywy obecne w kadej sytuacji, wybieraj cele, kierujc si unikaniem, i skupiaj
si na negatywnych wskazwkach w swoim otoczeniu.
Temperament deniowy i temperament unikowy nie s synonimami widzenia
szklanki w poowie penej lub w poowie pustej optymistycznego lub
pesymistycznego sposobu postrzegania lecz duo oglniejszego podejcia do ycia,
przejawiajcego si w afektywnych, poznawczych i behawioralnych reakcjach na
sytuacje, zdarzenia, a nawet ludzi i relacje w wiecie. W rzeczy samej nasza orientacja
ukierunkowanie na denie bd na unikanie jest czym tak staym, e rozciga si z
jednej dziedziny na drug, co wida w serii eksperymentw przeprowadzonych przez
Elliota i wsppracownikw, i utrzymuje si niezmiennie przez cae ycie.
Wyobramy sobie dwie osoby, ktre maj za cel nawizanie przyjani. Jedna z nich
motywowana jest przez denie; cel zaprzyjanienia si pociga j ze wzgldu na
satysfakcjonujc wi spoeczn, przeywanie bliskoci, szans rozwoju spoecznego
i emocjonalnego, jak stwarza posiadanie przyjaci. Druga osoba motywowana jest
przez unikanie; szuka przyjani, aby unikn zwizanej z samotnoci izolacji
spoecznej, nie chce czu si nielubiana, odrzucona czy niedopasowana do wiata, w
ktrym ludzie maj przyjaci. Jeli te dwie osoby sprbowayby si zaprzyjani, to
rezultatem tego byby do przewidywalny scenariusz nieporozumie i rozczarowa.
Cho cel (zaprzyjanienie si) jest pozornie ten sam, stojce za nim motywacje s
uderzajco rne. Zmiemy ten przykad na bardziej intymny zwizek chopak i
dziewczyna, kochankowie, m i ona a znaczenie motywacji stanie si jeszcze
bardziej oczywiste.
Rnica midzy tymi dwiema motywacjami[7] oraz tym, co przydarza si ludziom
reprezentujcym jedn lub drug orientacj, jest ogromna. Jak zauwaa Elliot,
motywacja unikowa jest ograniczona w sensie strukturalnym, jako e ze swojej istoty
moe prowadzi jedynie do braku rezultatu negatywnego (kiedy jest skuteczna) bd
obecnoci rezultatu negatywnego (kiedy jest nieskuteczna)[8]. Co bardziej znamienne
(i chyba przygnbiajce), motywacja unikowa suy zatem przetrwaniu, motywacja
deniowa natomiast rozkwitaniu[9].
Przechodzenie w tryb przetrwania, nawet gdy nie ma niebezpieczestwa
mylenie, e przy wodopoju mgby by lew, moe doprowadzi do mierci z
pragnienia nierzadko nie tylko oznacza stracone szanse wzrostu i rozwoju, lecz wrcz
popycha czowieka lub zwierz do tego, czego wanie staraj si unikn.
Co sprawia, e niektrzy ludzie s zorientowani na denie, a innymi kieruje
unikanie? Odpowiedzi, przyjaciele, jest dziecistwo owszem, z powrotem do
pokoju dziecinnego i wychowanie, a zwaszcza przywizanie do rodzicw lub
opiekunw. Do tego tematu powrcimy w nastpnym rozdziale.
Sprzeczne cele
Odangaowanie poznawcze
Odangaowanie afektywne
Odangaowanie motywacyjne
Odangaowanie behawioralne
W pogoni za szczciem
O pozytywnym myleniu
Jamie, lat dwadziecia dziewi, radzia sobie ze wszech miar dobrze. Od dwch lat
pisze dla maej, cho cenionej gazety na Zachodnim Wybrzeu i jest dziennikark od
czasu ukoczenia prestiowego collegeu sze lat temu. Zostanie pisark byo jej
celem od gimnazjum, ale na dziennikarstwie skupia si dopiero po studiach i to tylko
za rad promotora z collegeu. Zatrudnia si jako reporterka, mylc, e bdzie to
swego rodzaju pisarski obz szkoleniowy. Taki by pomys mojego promotora mwi
Jamie. Uwaa, e dziki pracy reporterskiej poznam tajniki pisarstwa, naucz si
codziennego zasiadania przy biurku, nabior dyscypliny i udoskonal warsztat. Nie
myli si; nauczya si tego wszystkiego i jeszcze wicej.
Miao to jednak swoj cen, jakiej Jamie si nie spodziewaa; codzienna praca w
dziennikarstwie gazetowym nie daje jej szczcia. Nie jest to rodzaj pisania, jakie chce
uprawia chciaaby sprbowa czego bardziej twrczego i wie, e nie chce
prowadzi takiego ycia. Nie pamitam, kiedy ostatni raz nie musiaam pracowa
(albo martwi si o sprawy zwizane z prac) w weekend. Boj si wstawa rano.
Czuj si umysowo, fizycznie i duchowo wyczerpana, kiedy wychodz z biura pod
koniec dnia. Boli mnie kark. Bol mnie barki. Nawet niespecjalnie interesuj mnie
historie, o ktrych pisz. Nie cieszy ju mnie nawet widok wasnego nazwiska w
druku.
Mimo to jeszcze nie zrezygnowaa. Po czci wynika to z lojalnoci wobec szefw i
kolegw oraz samej gazety. Jamie jest niepewna, poniewa taki niepokj czua ju
wczeniej w dwch pierwszych gazetach, w ktrych pracowaa, potem jednak
stwierdzia, e po prostu nie nadaje si na pisark. Teraz wie, e w dalszym cigu chce
pisa, ale o czym innym i w innych warunkach. Martwiam si, e to oznacza, e
jestem nieudacznikiem, ktry nie potrafi w niczym wytrwa mwi. Ale z drugiej
strony, jak przypominaj mi inni i jak sama sobie przypominam, trzymaam si
dziennikarstwa przez sze lat. Jamie przez kilka miesicy prbowaa zrozumie, co
powinna zrobi. Rozmylaam o tym w nieskoczono. Roztrzsaam t spraw z
kadej strony. Do szau doprowadzao mnie gwkowanie, ktra decyzja jest bardziej
tchrzliwa. Czy tchrzostwem bdzie odejcie z pracy, rezygnacja z zawodu, w ktrym
naprawd jestem cakiem nieza, tylko dlatego, e praca jest cika i wyczerpujca? A
moe bd tchrzem, jeli pogodz si ze status quo i ugrzzn w pracy, ktra mnie
gboko unieszczliwia?.
Na razie odoya decyzj o ewentualnym odejciu i wzia urlop, eby podrowa
i pisa, dopki nie postanowi, co dalej. Uwaa, e jako wolny strzelec piszcy na
rne tematy zyskaaby poczucie wolnoci i dysponowania wasnym czasem oraz
moliwo zastanowienia si, kiedy tego potrzebuje. Chc mie moliwo manewru.
Nie jestem pewna, czy chc robi tylko jedno w yciu. Cho racjonalnie wie, e to
dobry moment w jej yciu, eby zrobi duy krok naprzd ma ma, ale nie ma
kredytu hipotecznego ani innych obcie finansowych i nie jest jeszcze gotowa na
dziecko nadal ma wtpliwoci. Jestem specjalistk od ruminowania mwi.
Kwestionuj wszystkie swoje decyzje. Kiedy prbuj uj to w sposb pozytywny,
mwi, e jestem niesamowicie otwart, empatyczn osob, ktra naprawd potrafi
spojrze na dan kwesti z kadego punktu widzenia. Ale to oczywicie oznacza, e
zadrczam si kad najmniejsz decyzj.
Co ciekawe, sformuowany niedawno przez Jamie cel, eby pisa jako wolny
strzelec, jest od czasu studiw jednym z pierwszych celw zawodowych, jakie sama
sobie wyznaczya. Myl, e nie jestem osob wybitnie zorientowan na cele
przyznaje. Do tej pory szam przez ycie, zmierzajc z grubsza w jednym oglnym
kierunku, patrzc, jakie drzwi same mi si otworz. Zbliam si do tego, eby
wiedzie, dokd chc pj dalej i dziki czemu jestem szczliwsza. Mam nadziej,
e stawiam krok w kierunku takiego ycia, jakie chciaabym wie.
Cho Jamie nie odesza, to zbiera kontakty do rnych redakcji z myl o artykuach i
esejach, ktre planuje napisa w trakcie urlopu i ktre ma nadziej opublikowa.
Krtko mwic, zaczyna uczy si sztuki przestawania.
W nastpnym rozdziale przyjrzymy si temu, co oznacza talent do przestawania.
Ty i twoje cele
Lk przed porak
Cho kady z nas niewtpliwie bdzie mie w swoim yciu jednoczenie cele denia i
cele unikania, skupienie si na unikaniu wpywa w dosowny sposb na nasze
samopoczucie. Andrew J. Elliot i Marcy A. Church wykazali na przykad, e pacjenci z
celami unikania podejmujcy terapi[15] nie dowiadczali tak duej poprawy
samopoczucia, jak pacjenci z celami denia, a ponadto uwaali, e terapeuta,
podobnie jak samo dowiadczenie terapeutyczne, jest mniej skuteczny. Prosimy
pamita, e faktyczne cele mog by takie same, ale wany jest sposb ich
sformuowania w kategoriach denia bd unikania. Oto par przykadw
zaczerpnitych z omawianego badania[16], ktre ilustruj rnic:
Zastanw si przez chwil, jak formuujesz swoje cele, kiedy je ustalasz, i jak
zwykle o nich mylisz, kiedy podejmujesz decyzj, czy przesta, czy i dalej. Czy
masz w zwyczaju myle: Jeli zrobi X, to nie zdarzy si Y? A moe zwykle
mylisz: Jeli zrobi X, to bdzie Y?
W codziennym yciu to, co z zewntrz wyglda na postaw wytrwa, moe by
motywowane unikaniem. Ludzie, ktrzy dorastaj w niestabilnych rodzinach z cigymi
napiciami lub ktniami, rodzicem alkoholikiem lub jak inn form dysfunkcji,
czsto niewiadomie przyjmuj strategie unikowe, aby trzyma si z dala od
konfliktw.
Niewtpliwie tak wanie byo w przypadku Henryego,
pidziesicioomioletniego prawnika, ktry, jak sam mwi, nigdy niczego nie rzuci. Z
zewntrz jego ycie maestwo z dwudziestopicioletnim staem, stabilne wspinanie
si po szczeblach kariery, dwadziecia dziewi lat pracy w jednej kancelarii prawnej
zdawao si wiadczy o niezwykej stabilnoci i wytrwaoci. Henry dorasta w
komfortowych warunkach, ale jego dziecistwo naznaczone byo chaosem; ojciec
upija si, znika z domu bez sowa i wraca rwnie niespodziewanie bez adnych
otwartych komentarzy ze strony rodziny. O niczym nigdy si nie mwio i Henry
niewiadomie przenis t lekcj na swoje ycie, w ktrym unika konfrontacji za
wszelk cen. W kocu jednak dotar do punktu krytycznego i zda sobie spraw z tego,
jak gboko jest nieszczliwy. Odszed od ony w fatalnym stylu, w atmosferze ktni,
podjcie decyzji zajo mu wiele lat, w rezultacie zepsu swoje relacje z dziemi. Dzi
mwi, i auje, e nie mia narzdzi, by upora si z rnymi sprawami duo
wczeniej, bo tak byoby lepiej dla wszystkich.
Niekiedy rwnie strategia unikania przyjta przez kogo z celami dokona moe
wpywa na samopoczucie. Przestawanie w realnym wiecie, w przeciwiestwie do
warunkw laboratoryjnych, jest czasem skomplikowan spraw, decyzj obarczon
konsekwencjami. Tak byo z Sarah, ktra w wieku dwudziestu dwch lat rozpocza
pierwsz prac po studiach w duej firmie public-relations w San Francisco. Bya
pewna swoich kompetencji, odbya bowiem wczeniej sze praktyk, i uwaaa, e
nadaje si do tej pracy. Zoya latem dosownie dziesitki poda, w kilku przypadkach
udao si jej doj do etapu rozmowy kwalifikacyjnej, bya wic zadowolona, e cay
proces rekrutacji ma ju za sob. Rozpocza prac pena nadziei i zapau jako jeden z
kilku nowych szeregowych pracownikw. Jak na ironi, zaledwie po paru tygodniach
od tego momentu otrzymaa kolejn ofert. Jej przeoeni byli wymagajcy i surowi;
Sarah i pozostali nowi pracownicy byli regularnie krytykowani (a waciwie ajani).
Pierwsza ocena, jak otrzymaa po szeciu miesicach, bya zniechcajca: na szeciu
czy siedmiu stronach pisemnej ewaluacji nie byo ani sowa pochway. Przez nastpne
p roku Sarah staraa si ze zdwojon si, ale szef pozostawa bardzo krytyczny, a
nawet nieprzyjazny. Kiedy Sarah wykonaa naprawd dobr robot, uzyskujc znaczny
rozgos dla jednego z klientw firmy, zostaa obwiniona o jakie inne niedocignicie.
Zacza czu lk na myl o pjciu do pracy.
Ale Sarah bya dopiero rok po studiach, w gospodarce kryzys, a czynsz trzeba
paci. Ubiegaa si o prac przy kadej nadarzajcej si okazji, ale teraz miaa
problem z porednim poziomem umiejtnoci. Nie bya co prawda zupenym
todziobem, lecz brakowao jej umiejtnoci potrzebnych do awansu o szczebel
wyej. Rozpaczliwie chciaa odej z pracy, martwia si jednak, jak to bdzie
wyglda w CV i z czego opaci rachunki; rodzice zachcali j, eby nie rzucaa pracy.
Robia wszystko, by odangaowa si emocjonalnie, przyja strategi unikania,
starajc si mie jak najmniej do czynienia z szefem, i zacza si koncentrowa na
znalezieniu nowej pracy. Trwanie w dotychczasowej odbio si jednak na jej zdrowiu.
W cigu nastpnych szeciu miesicy pojawio si u niej kilka dolegliwoci
zdrowotnych zwizanych ze stresem. Zasza daleko w rekrutacji na par stanowisk, ale
trudno jej byo pogodzi wszystkie wysiki. Jej nastpna ocena okoo ptora roku po
rozpoczciu pracy bya jednoznaczna: jeli si nie poprawi, zostanie zwolniona.
Ocena bya pena osobistych komentarzy, ktre niewiele miay wsplnego z
dokonaniami Sarah. W tym momencie znalezienie nowej pracy stao si jej jedynym
celem i trzy miesice pniej odesza, gdy tylko dostaa dobr ofert.
Dzisiaj mwi, e gdyby miaa drugi raz podejmowa decyzj, rzuciaby prac duo
szybciej, bez ogldania si na zabezpieczenie: Jeli znw znajd si w takiej sytuacji,
podejm wiksze ryzyko i rozwi j. Po prostu nie byo warto tak dugo by
nieszczliw; przez to si dosownie rozchorowaam. Powinnam bya zwyczajnie
odej i zaryzykowa. Myl, e i tak znalazabym now prac. To byaby tylko
kwestia czasu.
Sarah jest moda i dopiero rozpoczyna karier zawodow, niemniej jej historia
pokazuje, e w prawdziwym yciu kwestia odangaowania si od celu nie jest taka
prosta. Jest bardziej zniuansowana i pena napi, ni sugeruj schematy, ktre
ogldamy w artykuach psychologicznych, zawierajce ramk z napisem
odangaowanie si od celu i strzak wskazujc na nastpn ramk z napisem
nowy cel/pozytywny rezultat. Sarah miaa to szczcie, e jest osob zorientowan na
dokonania i cele, i zdoaa zebra w sobie siy, by nadal szuka pracy, cho bya mocno
zniechcona i przybita.
Jeli, jak twierdz Carsten Wrosch i wspautorzy[17], odangaowanie si od celu
jest czci adaptacyjnej samoregulacji i pomaga zmniejszy stres, a zwikszy
moliwo pozytywnych rezultatw, to musimy rwnie uzna, e w rzeczywistych
warunkach regulowanie wasnych emocji wymaga umiejtnoci i skoordynowanych
wysikw.
Jaki jest twj styl radzenia sobie, kiedy ycie ci si komplikuje? Albo kiedy znajdujesz
si pod siln presj? Czy twj silnik dawi si, czy pod wpywem cinienia po prostu
zwiksza obroty? Jak reagujesz, kiedy uwiadamiasz sobie, e stracia/stracie jak
fantastyczn okazj? Czy wymylasz plan, jak to sobie powetowa, czy te siadasz i
zadrczasz si tym? Jak rozwizujesz kwesti sprzecznych celw bd wymaga? Co
zrobiaby, gdyby szef powiedzia ci, e musisz pracowa w ten weekend, a ty
wczeniej obiecaa ukochanemu, e zrobicie sobie wtedy wypad za miasto? Odwoasz
plany czy pojedziesz? Czy kiedy musisz zrezygnowa z jakiego celu, skupiasz si na
tym, co w tobie najlepsze, i idziesz naprzd? Czy raczej dopada ci takie
przygnbienie, e nie jeste w stanie dziaa?
Na tego rodzaju pytania od trzydziestu lat odpowiada inna teoria psychologiczna
zwana teori interakcji systemw osobowoci (personality systems interactions, PSI)
[18], skupiajc si na dwch rodzajach radzenia sobie: orientacji na dziaanie i
orientacji na stan. Teoria PSI, ktra proponuje inne spojrzenie na angaowanie si i
odangaowywanie od celu, rni si od teorii deniaunikania, cho take odwouje
si do teorii przywizania i stylw wychowawczych. PSI szczegln uwag zwraca na
stres wywoywany przez realizacj celu i odangaowywanie si od niego i dlatego
skupia si na umiejtnociach radzenia sobie. Wspomniane orientacje, na dziaanie
oraz na stan, rwnie ksztatuj si we wczesnym okresie ycia. Szacuje si, e mniej
wicej poowa mieszkacw zachodniego wiata zorientowana jest na dziaanie, druga
za w przewaajcej mierze zorientowana jest na stan. Orientacje reprezentuj
kontinuum zachowania, mog by specyficzne dla jakiej sytuacji lub dziedziny ycia
bd stanowi cech dominujc. W warunkach skrajnego stresu niemal kady staje si
zorientowany na stan.
Zdefiniujmy kilka poj. Zorientowani na dziaanie, jak sama nazwa wskazuje, s
ludzie, ktrzy w warunkach stresu s w stanie regulowa negatywne emocje, potrafi
zdoby si na pozytywny i akceptujcy obraz samych siebie, s stanowczy, nie polegaj
na zewntrznych wskazwkach i pozostaj skuteczni w sferze dziaania, zarwno pod
wzgldem zaangaowania w cel, jak i odangaowania od celu. Natomiast zachowanie
zorientowane na stan polega na tym, e w stresujcych warunkach stan emocjonalny
danej osoby dyktuje jej funkcjonowanie w wiecie. Kiedy pojawia si stres lub
konflikt czyli w sytuacji bardzo wymagajcej lub stanowicej zagroenie osoby
zorientowane na stan dowiadczaj napywu negatywnych uczu i nie potrafi sobie z
nimi poradzi. Kiedy musz wybra now drog w warunkach stresu, na og si
wahaj. Ruminuj, s podatne na wskazwki zewntrzne, zdaj si na struktur i
terminy i wykazuj skonno do prokrastynacji (zwlekania). Trudno im samodzielnie
utrzyma skupienie na czym. Maj problem z odangaowaniem si.
W deniu do celu zorientowani na dziaanie odcinaj si od myli o porace i nie
daj si rozprasza, natomiast zorientowanych na stan absorbuje mylenie o
moliwoci poraki. W stresujcej sytuacji zorientowani na dziaanie dziaaj, a
zorientowani na stan si wahaj. Zorientowani na dziaanie skupiaj si na zadaniach,
zorientowani na stan s bardziej chwiejni. Ci ostatni mog si rozprasza, schodzi na
boczny tor czy po prostu si poddawa, nie odpuszczajc jednoczenie na poziomie
myli i emocji.
Jak zauway James M. Diefendorff ze wsppracownikami[19], rnice midzy
orientacj na dziaanie a orientacj na stan mog wyjania, dlaczego dwie osoby,
ktre maj podobne cele, wiedz, zdolnoci i pragnienie dobrych wynikw, nie
osigaj mimo wszystko takiego samego ich poziomu.
Jak orientacje te wygldaj w realnym wiecie, najatwiej chyba zobaczy na
boisku. Wyobramy sobie dwch golfistw o zblionych umiejtnociach, ktrzy bior
udzia w turnieju, i przy ostatnim doku okazuje si, e maj remis. Doek znajduje si
za przeszkod. Jeden golfista skoncentrowany jest na doku, w mylach wiczy zamach
i zastanawia si, co musi zrobi, eby trafi i zwyciy w rozgrywce. Nie myli
zupenie o presji zwizanej z remisem i przeszkod, podbudowuje si, przypominajc
sobie, e takie uderzenia wykonywa wczeniej dziesitki razy. Nie widzi ani nie syszy
tumu widzw; teraz liczy si tylko uderzenie. Drugi golfista, ktry prowadzi na
pocztku meczu, skupiony jest wycznie na unikniciu przeszkody; potrafi myle
jedynie o remisie, o tym, jak straci wczeniejsze prowadzenie, i jakie to byo gupie, i
e jeli trafi w przeszkod, to na pewno przegra. Rozpamitywanie rozprasza go,
golfista zamiast na zwycistwie zacz si skupia na unikniciu przegranej. Nie
koncentruje si na uderzeniu, poniewa jest dotkliwie wiadomy obecnoci
ruchliwego, pomrukujcego tumu widzw. Tak wanie orientacja na dziaanie i
orientacja na stan wygldaj na polu golfowym, ale zjawisko tak zwanego clutch
player osoby, ktra znakomicie funkcjonuje w warunkach stresu jest dobrze znane
w niemal kadej dyscyplinie sportu, przy stole negocjacyjnym, na sali sdowej i na
wielu innych polach dziaania.
Wedug PSI realizacja celu odbywa si zarwno na poziomie wiadomym,
wolicjonalnym, jak i na poziomie niewiadomym. Analogicznie afekt regulowany jest
zarwno wiadomie, jak i niewiadomie. Orientacja na dziaanie wyrnia si
zdolnoci do wykorzystywania intuicyjnej regulacji afektu, ktra jest w duej mierze
procesem automatycznym, funkcjonujcym poza wiadomoci i zachodzcym szybko i
bez wysiku, w przeciwiestwie do wiadomego przetwarzania myli i emocji.
W uproszczeniu mona powiedzie, e jeli kto potrafi skutecznie regulowa
emocje w chwilach stresu, to bdzie rwnie mia dostp do tych intuicyjnych
programw, ktre zawieraj jego wasne preferencje emocjonalne, jego reprezentacje
Ja oraz dowiadczenie autobiograficzne. To wanie robi pierwszy golfista w naszym
przykadzie, kiedy w sytuacji stresu przywouje w mylach swoje najlepsze Ja.
Wykorzystuje wewntrzny autoportret swoje umiejtnoci, swoj histori jako
golfisty, swoj pewno siebie aby wykona to uderzenie. Inaczej mwic, ludzie
zorientowani na dziaanie maj lepszy kontakt z samymi sob i lepszy dostp do tego,
co motywuje ich na zupenie niewiadomym poziomie, a nastpnie czy si z bardziej
wiadomymi motywacjami.
Z kolei ludzie zorientowani na stan zachowuj si tak jak drugi golfista. Gracz ten
pogrony jest w negatywnych mylach, co skutecznie odcina go od dostpu do dobrych
rzeczy, ktre wie o sobie. Poddaje si wskazwkom z otoczenia, na ktre patrzy
gwnie przez pryzmat utraty swojej pocztkowej przewagi. Jest to zachowanie typowe
dla zorientowanych na stan; w warunkach stresu nie potrafi przywoa umysowych
obrazw swojego najlepszego Ja i trac dostp do owych niewiadomych i
intuicyjnych motywatorw.
Przy pomiarach orientacji na dziaanie i stan w warunkach laboratoryjnych zadaje
si pytania w rodzaju przytoczonych niej, ktre pochodz ze skali opracowanej przez
Juliusa Kuhla w 1994 roku[20]. Przeczytaj pytania i odpowiedz sobie na nie.
cieka kariery Lizabeth jest duga, pena zakrtw i zwrotw i zupenie niezwyka.
Lizabeth ma dzi szedziesit dwa lata i bya ju ratowniczk medyczn i specjalistk
od resuscytacji kreniowo-oddechowej, profesjonaln zawodniczk grajc we
frisbee, wacicielk orodka medycyny holistycznej i nauczycielk, a teraz jest
rolniczk, pisark i pszczelark. We wszystkich tych dziedzinach odnosia sukcesy,
wic jej schemat podejmowania nowych zaj niewiele ma wsplnego z porak.
Zawsze miaa bezbdne wyczucie, kiedy czas zrobi krok naprzd i odej, co
zawdzicza swoim rodzicom, zwaszcza ojcu, o ktrym mwi: Nauczy mnie, e
trzeba myle samodzielnie i by przedsibiorczym. Dziki temu potrafiam rozpozna,
czy praca mnie cieszy, czy przestaa by dla mnie wana. Zawsze miaam poczucie
wolnoci, e mog zaj si czym innym, nie czuam presji, by cign co dalej,
kiedy uznaam, e nie sprawia mi to ju radoci lub nie jest warte mojego czasu i
wysiku. Lizabeth jest najstarsza z czworga rodzestwa i wspomina swoje
dziecistwo jako ciepe i wspierajce. Miaa poczucie bezpieczestwa, czua si
kochana zarwno przez rodzicw, jak i dziadkw, i kademu z nich zawdzicza inne
mocne strony. Ojciec by praktycznym, pewnym siebie self-made manem, matka
nauczya j ufa intuicji, a babcia entuzjastycznie jej kibicowaa. Z okresu dorastania
wkroczya w doroso jako osoba nie tyle wolna od problemw, ile wierzca w
siebie i swj instynkt.
W historii Lizabeth wida, e jej cele zawsze miay charakter wewntrzny
wypyway z niej samej, a nie z jakiego zewntrznego rda i okrelane s przez
wikszy, nadrzdny cel wyraajcy jej filozofi yciow: Towarzyszyo mi
przekonanie, e mam si rozwija i zdobywa wiedz przez cae ycie. Podejmowanie
nowych prac, pozostawanie w nich dopty, dopki byo mi to potrzebne, by potem
ruszy dalej, byo przy takim przekonaniu waciwie koniecznoci. Przestawanie
uwaa Lizabeth za niezbdn umiejtno yciow: Za kadym razem, kiedy co
zarzucaam, pozwalao to na otwarcie kolejnych drzwi. Kade nastpne zajcie byo
kolejnym, lepszym krokiem w moim rozwoju osobistym. Naprawd podoba mi si to,
kim staam si w yciu, i uwaam, e cz tej edukacji polega na tym, eby wiedzie,
kiedy wycofa si z czego, co przestao mi suy. Myl, e przestawanie wymaga
odwagi; skok naprzd nie zawsze jest atwy. Lubiam zmusza si do wysiku zmiany
sposobu bycia.
Porzucajc jedn rzecz, nie zawsze od razu wiedziaa, co dalej. Nie powiem,
ebym nie miaa adnych obaw, ale kiedy podejmuj decyzj, co robi dalej, staram si
utrzyma strach i wtpliwoci w ryzach. Mam nadziej, e nie zakrawa to na arogancj
czy egocentryzm. Szanuj wasne ciao i umys, podoba mi si to, e z rozmachem id
przez ycie. Nie oznacza to, e Lizabeth nigdy nie rozmyla nad swoimi wyborami.
Czsto intuicja podpowiada mi, jak podj decyzj i przystpi do dziaania. Jeli
decyzja wymaga czego wicej, nie spiesz si i rozwaam j na spokojnie.
Jak przyznaje, byo jej atwiej dokonywa zmian w yciu, poniewa do czterdziestki
nie wysza za m. Stracia jedno dziecko, a potem ci, co pozbawio j szans na
macierzystwo. Lizabeth ywi jednak nadziej, e nawet gdyby miaa wicej
zobowiza osobistych, nie zabrakoby jej odwagi, by zrobi krok naprzd, kiedy
uznaaby to za dobry pomys. Mimo to decyzj o wyjciu za m uwaa za
najwaniejsz w yciu: Poniewa zmiany przychodz mi tak atwo, zobowizanie si
do czego na reszt ycia byo wspaniaym i pouczajcym dowiadczeniem. Razem z
mem prowadz gospodarstwo biodynamiczne i robi to od dziesiciu lat.
Jej zdolnoci do przekierowywania energii nie naley jednak myli z brakiem
wytrwaoci, jak bowiem widzi to Lizabeth, przestawanie z powodu braku siy, by
doprowadzi co do owocnego zakoczenia, to sabo charakteru. Przysaa e-mail,
ktry warto przytoczy: Alternatyw dla przestawania jest nieustpliwa determinacja,
by jecha na tym koniu tam, dokd podr bdzie najowocniejsza. Trwa w tym
deniu, chyba e a) dotrze si tam, b) podr tam przestanie by rzecz suszn lub c)
okae si, e zmierzasz do lepszego miejsca. Niezalenie od determinacji dwa z tych
trzech celw podry pocigaj za sob zarzucenie pierwotnych zamiarw. Na mojej
licie nie ma d) poniewa jest za trudno ani e) poniewa byo za duo przeszkd na
drodze.
Bezpieczne przywizanie Lizabeth, jej zdolno do radzenia sobie z emocjami i
zaufanie do wasnej intuicji pokrywaj si z wieloma cechami wrodzonego talentu do
przestawania. Lizabeth ma szczcie, e wyniosa z domu nie tylko poczucie wasnych
moliwoci, lecz take autonomii, zdolnoci do samodzielnego wyznaczania sobie
celw, a w razie potrzeby rwnie odangaowywania si od nich. Byy to jednak cele
wewntrzne, wynikajce zarwno z jej biecych, jak i dugoterminowych potrzeb, i
kiedy si dezaktualizoway, bya w stanie z nich zrezygnowa. Miaa rwnie zdolno
do samouspokajania i radzenia sobie z uczuciami w obliczu niepokoju zwizanego ze
zmian, ktra przypominaa czasem swobodne spadanie.
Przestawania mona si jednak nauczy, a umiejtnoci podszlifowa, o czym si
wkrtce przekonamy.
Stopie rozwoju tej grupy konkretnych umiejtnoci bezporednio wpywa na to, jak
dobrze idzie nam przewidywanie i prognozowanie wasnych uczu. Zdolno do
wykorzystywania emocji do wspomagania mylenia o przyszych zdarzeniach jest
niezwykle przydatna, kiedy postanawiamy dy do jakiego celu bd z niego
zrezygnowa. Nie mona zapomina, e jak wynika z prac Daniela Gilberta i
wspautorw, prognozowanie nie jest, z rnych powodw, mocn stron ludzkiej
natury. Im bardziej jestemy inteligentni emocjonalnie, tym dokadniej nasze wybory
bd odzwierciedla to, czego naprawd chcemy. Zrozumienie swoich nastrojw i
dostrzeenie, e emocje s czci mylenia, a nie jego przeciwiestwem rwnie
stanowi przeciwwag dla nadmiernego optymizmu i innych opisanych wczeniej
bdw w myleniu. Podobnie zwrcenie uwagi na jak emocj negatywn (na
przykad uwiadomienie sobie, e pochodzi z zewntrznej wskazwki) pomaga nam
zatrzyma si i rozway nasze decyzje w inny sposb. Zrozumienie zwizku midzy
tym, co czujemy, a tym, co mylimy, przydaje si we wszystkich aspektach wyznaczania
celw, a take umiejtnego przestawania.
Trzecia ga inteligencji emocjonalnej jest bardziej zniuansowana i dotyczy
zoonej roli, jak emocje odgrywaj w procesie podejmowania decyzji zarwno na
poziomie wiadomym, jak i niewiadomym, niezalenie od tego, czy postanawiamy
wyznaczy sobie jaki cel, trwa w deniu do niego, czy te zrezygnowa. Dziki tym
procesom rozumienia i analizowania swoich emocji zdobywamy z kolei wiedz
emocjonaln o zdarzeniach, sytuacjach i ludziach w naszym yciu. S to nastpujce
zdolnoci, od najprostszych do najbardziej zoonych:
akocie i ty[6]
Spis inwentarza
Przerwanie ruminacji
Historia Rity pokazuje od innej strony, dlaczego czasami trudno przesta. Razem z
dobr znajom pracowaymy nad zaoeniem nowej organizacji non profit wyjania
kobieta. Pocztki byy naprawd ekscytujce burze mzgw, opracowywanie misji
i planw, zarwno samej organizacji, jak i jej dziaania, kadzenie podwalin, dziaania
promocyjne i naganianie sprawy. Czuam si fantastycznie, poniewa w kocu
mogam wykorzysta wszystkie swoje umiejtnoci, ktre zgromadziam i
wyszlifowaam w cigu dwudziestu lat pracy w korporacji, z poytkiem dla jakiego
wikszego celu ni zwikszanie poziomu sprzeday. Ale po trzech latach zdaam sobie
spraw, e staam si kim w rodzaju ebraka non profit, e ebrz o pienidze od
firm, ktre niby wspieraj nasz spraw, ale tak naprawd niczego waciwie nie chc
nam da. Sytuacji nie uatwia oczywicie fakt, e by to czas recesji i ci w
wydatkach przedsibiorstw na cele charytatywne.
Rita opisuje, jak pogorszyo si jej ycie zawodowe. Znajoma bya moj szefow i
niewtpliwie sama bya te zdoowana i sfrustrowana, ale uwaaa, e gdybym tylko
bardziej si staraa, mogoby si uda. Cisna mnie mocno i nie suchaa moich relacji
ze spotka, na ktrych mwiam swoje i umiechaam si, a ci po drugiej stronie stou
te si umiechali i skadali obietnice, za ktrymi nie szy adne czeki. Ca win
zrzucaa na mnie.
Rita chciaa zrezygnowa, ale wahaa si: Niepoddawanie si zawsze byo moj
specjalnoci. Czuam, e jestem winna organizacji i szefowej cignicie tego dalej. W
kocu zaczo brakowa mi paliwa, ale ilekro mylaam o odejciu, dopada mnie
niepokj. W tyle gowy cigle miaam te wszystkie historie osb, ktre nie mogy
znale nowej pracy po odejciu z poprzedniej straszne opowieci o ludziach latami
szukajcych zatrudnienia. Policzyam, jak wygldayby finanse rodziny bez moich
dochodw, i dalej trzymaam si pracy. Nie mogam przesta myle o najgorszych
moliwych scenariuszach, nawet w nocy. Utknam bez reszty.
Jest rnica midzy zastanawianiem si nad tym, co zdarzyo si w naszym yciu
czy bdzie to jaka przeciwno, przeszkoda, czy oczywista poraka a ruminowaniem
tego. Ruminacja jest czym biernym, tworzy zamknit ptl obrazw, uczu i myli
skupionych wycznie na negatywach, skutecznie uniemoliwiajc nam
przeformuowanie wizji, wymylenie rozwiza i podjcie dziaania. To zamknity
pokj w umyle bez okien i drzwi. Wikszo z nas znalaza si kiedy, przynajmniej
chwilowo, w potrzasku tej ciemnej nocy duszy; dla niektrych jest to jednak problem
chroniczny.
Z bada wynika, e kobiety ruminuj czciej ni mczyni[8], cho nie wiadomo
dokadnie, dlaczego tak jest. Susan Nolen-Hoeksema i Benita Jackson sugeruj, e
skonno kobiet do ruminowania moe by odzwierciedleniem tego, e maj bardziej
stresujce ycie ni mczyni (obowizki wychowawcze, wiksze obcienie
zwizane z penionymi rolami itp.), moe te odzwierciedla sposb socjalizacji
kobiet. Badania dowodz[9], e matki zwykle ucz swoich malekich synw
powciga i tumi emocje, po czci dlatego, e czsto s bardziej marudni ni
niemowlta pci eskiej. Niewtpliwie pewn rol odgrywaj rwnie normy
kulturowe, ktre wymagaj od mczyzn nieokazywania negatywnego afektu, zwaszcza
paczliwoci, bo jest to oznaka saboci. Poza tym matki rozmawiaj z crkami[10] o
emocjach w ogle, a w szczeglnoci o smutku, wczeniej i duo czciej ni z synami.
Nolen-Hoeksema i Jackson[11] po przeprowadzeniu serii bada odkryy, e na to,
dlaczego kobiety ruminuj czciej ni mczyni, skada si kilka czynnikw. Po
pierwsze, w porwnaniu z mczyznami kobiety zwykle uwaaj, e emocje negatywne
(strach, smutek i zo) trudniej kontrolowa, a w rezultacie maj wicej problemw z
ich kontrolowaniem. Przekonanie to moe by wzmacniane przez powszechny w
kulturze pogld, e kobiety s z natury bardziej emocjonalne od mczyzn. Po drugie,
kobiety s socjalizowane w taki sposb, by czuy si odpowiedzialne za emocjonalny
ton relacji, co wedug hipotezy badaczek moe sprawia, e kobiety czujnie
obserwuj wasne stany emocjonalne jako barometr stanu swoich zwizkw, co
przyczynia si do ruminacji. Do wikszej ruminacji moe wreszcie skania kulturowe
przekonanie, e kobiety maj mniejsz ni mczyni kontrol nad wanymi
wydarzeniami w yciu. Niezalenie od tego, jakie przyczyny za tym stoj, kobiety
powinny zwraca szczegln uwag na to, jak ruminacja pojawia si w ich yciu i jak
wpywa na ich zdolno do umiejtnego przestawania.
Przy ruminacji potrzebne jest otwarcie okien i drzwi, a jeli kto utkn w jakim
schemacie, wiele moe da uzyskanie wsparcia. Spotkaj si z przyjacimi, ktrych
opinii moesz zaufa, i porozmawiaj z nimi o swojej sytuacji; posuchaj, jak widz
twoje pooenie, i sprbuj skierowa myli na co innego. Rzecz jasna, take dobry
terapeuta moe pomc ci wysi z karuzeli ruminowania. Skup si na przerwaniu
ruminacyjnej ptli za pomoc nowych myli, a nie tylko odwracania uwagi. Pamitaj,
e mwienie sobie, eby si nie martwi, to w gruncie rzeczy sposb na zaproszenie
zmartwie na duej. wiadomie skupiaj si na pozytywnych wskazwkach i zmuszaj
si do dziaania, choby nawet miao to by tylko sporzdzenie listy, co planujesz
zrobi, by wyrwa si z ptli. Z bada laboratoryjnych jasno wynika, e
wizualizowanie wesoego i beztroskiego wydarzenia ze swojego ycia rwnie moe
pomc w poradzeniu sobie z ruminacj.
Uwiadom sobie, w jaki sposb ukadasz negatywne karty i sporzd list swoich
zmartwie. Posortuj je: ktre s prawdopodobne, a ktre nie? Jedn ze strategii
radzenia sobie z powtarzajcymi si, natrtnymi mylami jest stawienie im czoa;
skonfrontowanie si z lkami rozbraja je. Wyobra sobie, co zrobiaby w najgorszym
scenariuszu, o ktrym cigle mylisz. Co si stanie, jeli nie uda ci si poukada
spraw i zwizek si zakoczy? Co si stanie, jeli bdziesz musiaa przyzna, e
przedsiwzicie, za ktre si zabraa, najprawdopodobniej si nie powiedzie? Albo
e nie jeste waciw osob, dziki ktrej mogoby si to uda?
Odpowied na to ostatnie pytanie Czy jestem osob, dziki ktrej mogoby si to
uda? daa wreszcie Ricie to, co nazywa przyzwoleniem na odejcie: Zdaam
sobie spraw, e poczuwam si do odpowiedzialnoci za wszystko, co dziao si i co
si nie dziao w pracy, ale kiedy powanie przyjrzaam si temu, jak zmieni si zakres
moich obowizkw a przecie byam jedynie osob od zbierania funduszy
uwiadomiam sobie, e nie ley to w mojej naturze. Nie czuam si dobrze w tej roli i
pewnie byo to wida. Kiedy to zrozumiaam, przestaam dusi to w sobie, po czym
zrobiam inwentaryzacj swojego ycia i tego, czego chc. Stao si jasne, co mam
zrobi. Odeszam.
Daniel Wegner, ten sam, ktry odkry, jak funkcjonuje w naszych mylach biay
niedwied, zaproponowa kilka sposobw radzenia sobie z nimi w tekcie
zatytuowanym Setting free the bears (Uwolni niedwiedzie)[12]. Wikszo
propozycji Wegnera jest nadzwyczaj praktyczna i warta stosowania, cho adna nie
zostaa, jak sam od razu przyznaje, dowiedziona naukowo. Przede wszystkim, radzi,
pamitaj, e stres i przecienie osabiaj zdolno do sprawowania samokontroli,
wic warto zrobi, co si da, eby zmniejszy swoje obcienie umysowe. Uwiadom
sobie zadania pamiciowe, ktrymi onglujesz, i odrzu presj, by szybko reagowa.
Moesz rwnie skorzysta z techniki, ktra sprawdza si u osb zorientowanych na
stan, a polega na wizualizowaniu beztroskiego lub szczliwego czasu ze swojego
ycia. Wegner wspomina, e u niektrych wietnie si sprawdza wyznaczanie sobie
konkretnego czasu na martwienie si czyli metoda zwana odkadaniem myli.
Cho zdaje si to przeczy intuicji, najlepsz strategi moe by zaproszenie biaego
niedwiedzia. Przywoanie myli obnaa j. Moesz wypowiedzie j na gos lub po
prostu o niej pomyle.
Sprbuj medytacji lub innych wicze, ktre rozwijaj uwano. Ta wywodzca si
z buddyzmu technika celowego kierowania umysu na obecn chwil na teraz
dowiadczenia powoduje wyciszenie uporczywych myli lub zmartwie, ktre mog
zajmowa rodek sceny. Rozmaite programy osigania uwanoci mog obejmowa
rne elementy, na przykad techniki oddychania, jog lub inne wiczenia, ale
wszystkie su temu samemu.
Krzywa uczenia si
Jak opowiada Jill, odejcie od zawodu prawnika zajo jej trzynacie lat. Jak wielu
modych ludzi nie wiedziaa, jak drog obra po skoczeniu collegeu. Cho miaa
licencjat z nauk przyrodniczych, bya pewna, e nie chce i na medycyn ani robi
doktoratu; podobao jej si uczenie, ale majc do spacenia kredyt studencki, uznaa ten
kierunek za zbyt ryzykowny z ekonomicznego punktu widzenia. W kocu posza na
prawo waciwie z braku innej decyzji, ze wiadomoci, jak mwi dzisiaj, e raczej
nie bdzie pasjonowa si prawem ani prac prawnika.
Bya jednak w tym dobra. wietnie radzia sobie na studiach prawniczych i podja
prac w kancelarii, w ktrej zajmowaa si procesami sdowymi. Lubia swoich
wsppracownikw i bya przez nich lubiana. Problem polega na tym, e nie znosia
antagonistycznej natury swojej pracy. Wiem, e brzmi to gupio, ale wybr tego
zawodu by dla mnie najgorszy z moliwych, bo nie znosz konfliktw. Od samego
pocztku to wiedziaam. Ale powiciam tak wiele czasu na studia prawnicze, a potem
na prac w kancelarii, e trudno mi byo nawet myle o odejciu, a poza tym nie
potrafiam wyobrazi sobie adnej alternatywy. Wic dalej to cignam.
Po piciu latach przeniosa si do wielkiej kancelarii, ktra zaproponowaa jej
wysze wynagrodzenie. Powanie rozwaaa odejcie podczas pierwszego urlopu
macierzyskiego, ale nie znalaza wsparcia wrd rodziny i przyjaci. Zarabiaa due
pienidze i wykonywaa prestiowy zawd, wic wszyscy mwili jej, e powinna
uwaa si za szczciar. Odoya pomys na pk. Na co dzie jednak wcale nie
byo lepiej i ilekro zaczynaa si zastanawia nad zejciem z obranej drogi i
znalezieniem czego, co byoby dla niej pasj, natrafiaa na silny opr. Nawet jej m
uwaa, e pomys odejcia jest bez sensu przecie jeli wytrzyma do czasu, kiedy
zostanie wsplnikiem, to bdzie moga mniej podrowa subowo, krcej pracowa
i spdza wicej czasu w domu. Gdyby za powicia kolejne dziesi lat, miaaby
do pienidzy, by odej z pracy, jeli zechce.
eby byo jasne, cho nie znosiam tak dugich godzin pracy i wyjazdw, w
pomyle rzucenia pracy nie chodzio mi o powrt do roli kury domowej, jak niektrym
kobietom mwi cicho Jill. Prawda jest taka, e dzieci byy szczliwe i
zadowolone. Kiedy mnie nie byo, by przy nich m. Moja pensja pozwalaa nam na
bardzo wygodne ycie. Byo mi trudno, poniewa chciaam rzuci prac ze wzgldu na
siebie i swoje potrzeby i czuam, e to egoistyczne. Im duej pracowaam, tym
bardziej czuam si zobowizana wobec wszystkich ma, dzieci, rodzicw eby
pracowa dalej. Ale jednoczenie po prostu nienawidziam swojej pracy. Skupiam si
wic na tym, eby zosta wsplnikiem, to by mj cel poredni, i miaam ogromn
nadziej, e zmieni to moje samopoczucie.
Przez te lata Jill leczya depresj i czasami przyjmowaa leki. Niestety zauwaa
nie bya to kwestia zaburzenia rwnowagi chemicznej. Zwyczajnie nienawidziam
swojej pracy i tego, jak niekomfortowo si w niej czuam, mimo e odnosiam w niej
sukcesy. Zostaa wsplnikiem i cho zacza zarabia jeszcze wicej, tak naprawd
nic si nie zmienio. Potem zarzd zoy wsplnikom propozycj: jeli chc, mog
pracowa w niepenym wymiarze godzin. Jill skwapliwie skorzystaa z tej moliwoci,
ale natrafia na silny opr. Wycofali propozycj mwi. Jakbym dopucia si
jakiego wykroczenia. Powiedzieli mi po prostu, e moja praca musi by wykonywana
dokadnie w taki sposb, jak dotychczas.
Tamten moment uwiadomi Jill, e ma tylko dwie moliwoci do wyboru: zosta
lub odej. Postanowia zoy wypowiedzenie, z rocznym wyprzedzeniem, eby moga
wypeni wszystkie swoje zobowizania wobec klientw i wsppracownikw, i od
razu poczua si lepiej. W kancelarii doceniono takie zaatwienie sprawy i rwnie
potraktowano j dobrze.
W tym dugim procesie odchodzenia czuam, e waciwie musz pozna sam
siebie wspomina dzisiaj. W kocu zostaam zmuszona do tego, by okreli, czego
chc, zamiast poda drog wyznaczan przez to, czego nie chc. Nie miaa planu B,
ale daa sobie rok, by stan na nogi. Postanowia rozejrze si za prac w
szkolnictwie czym, co interesowao j dawno temu, ale co odrzucia wwczas jako
nieyciowe rozwizanie. Teraz jednak po latach zarabiania i oszczdzania miaa
zabezpieczenie i praca w szkole wydawaa si realna. Jill zacza systematycznie
bada teren. Pracowaa jako wolontariuszka w szkole, potem obserwowaa lekcje i
uczya na zastpstwach. Przekonawszy si, e to waciwa droga, wrcia na studia,
eby zdoby tytu magistra edukacji.
Jill jest dzisiaj szczliwa w pracy, uczy przyrody i bardzo lubi pracowa w
zespole, doradza modym ludziom i mie poczucie, e jest czci wikszej
spoecznoci i suy wyszemu celowi. Jest zadowolona, e ma luksus spdzania czasu
z rodzin, zamiast godzinami by w trasie czy tkwi na rozprawie sdowej
prowadzonej w innym miecie. Wielu ludzi odbiera moje wybory jedynie w
kategoriach powicenia finansowego i spotkaam si z ostr krytyk mwi. Z
drugiej strony jednak niektrzy moi dawni koledzy z pracy mwi, e mi zazdroszcz.
To prawda, e ycie nie jest tak stabilne finansowo czy wygodne jak kiedy, ale to
wielkie szczcie, kiedy kocha si to, co si robi na co dzie.
wiadome wyznaczanie celw
Im wicej jest zda z numerem parzystym oznaczonych jako ja, tym lepiej
rozwinita jest twoja zdolno do przestawania.
6.
SPORZDZANIE BILANSU
Widzielicie goryla?[13]
Nie, to nie literwka (ale przykulimy twoj uwag); ma wanie by goals, nie girls.
Goals Gone Wild (Cele zaszalay)[3] to tytu Biaej Ksigi opracowanej przez Harvard
School of Business, ktra kwestionuje pewne mdroci wyznawane w ostatnim
wierwieczu bada oraz rady dotyczce wyznaczania celw w rodowisku pracy[4]
. Cz z tego, co maj do powiedzenia autorzy, jest do sprzeczna z intuicj i ma
wcale niemae zastosowanie, jeli chodzi o ocen wasnych celw oraz analiz
sposobu wykorzystywania motywacji przez firm, w ktrej pracujesz. Obserwacje te
przydadz si te komu, kto zastanawia si nad zaoeniem start-upu, pracuje nad
jakim przedsiwziciem lub zamierza wej z kim w spk; mog mie
zastosowanie rwnie do relacji. Chodzi o to, by zacz myle o celach w sposb
wiadomy, a jakie miejsce lepiej nadaje si do badania celw ni wiat biznesu?
Zacznijmy od propozycji teoretykw, ktr omwili w wanym podsumowaniu
Edwin A. Locke i Gary P. Latham[5]:
Konkretne, ambitne (trudne) cele prowadz do wyszego poziomu
wykonywania zada ni cele atwe czy niesprecyzowane, abstrakcyjne, takie jak
wezwanie, eby dokada wszelkich stara. Stwierdzenie to w zasadzie powtarza
mantr im wyej postawiona poprzeczka, tym lepszy skok, ale trzeba tu doda istotne
zastrzeenie: osoba musi by zaangaowana w cel, musi mie zdolno lub umiejtno
jego osignicia oraz nie moe mie sprzecznych celw. Kwestia dotyczca tych
ostatnich jest szczeglnie istotna, o ile bowiem w rodowisku pracy da si je
wyeliminowa zwaszcza e okrelaj je osoby trzecie o tyle w szerszym
kontekcie ycia czsto bywa to trudne. Zgodno ma znaczenie. Mantra zakada, e
trudniejszy cel wzbudzi nie tylko wiksz motywacj, lecz take wiksze poczucie
osobistego sukcesu i satysfakcji ni atwy cel.
Niemniej t zalet ambitnego celu podwaaj czciowo pewne istotne zastrzeenia
odnoszce si rwnie do celw, ktre sami sobie wyznaczamy. Na nie take naley
zwrci uwag.
Podnoszenie poprzeczki w ten sposb nie suy celom uczenia si. To co, o
czym wszyscy powinni pamita, a zwaszcza rodzice. Skupienie na celu uczenia si
jedynie pod ktem wynikw moe skutkowa klapkami na oczach martwieniem si
o ocen zamiast o nabywanie umiejtnoci. Jedno z bada wykazao na przykad, e
studenci MBA (Master of Business Administration), ktrzy przyjmowali szersze cele
uczenia si[6], wykraczajce poza samo uzyskanie dobrych ocen (skupiali si na
opanowaniu konkretnego materiau, deniu do tworzenia sieci wsppracy itp.), w
rzeczywistoci mieli wysze rednie ni studenci, ktrzy skupiali si wycznie na nich.
(Moe to pomc w wyjanieniu, dlaczego nacisk na wyniki testw i stopnie w liceum i
na studiach doprowadzi nie tylko do obnienia poziomu nabywania umiejtnoci, lecz
take do pandemii cigania. Zjawisko to bdzie si nasila).
Wane jest waciwe sformuowanie celu. W poprzednich rozdziaach omwilimy
formuowanie celw unikania i celw denia, a to zastrzeenie dotyczy tego, jak rne
metody kija i marchewki dziaaj w rzeczywistych sytuacjach. Jest w tym mdro,
ktr naley stosowa zarwno do celw, ktre sami sobie wyznaczamy upewniajc
si, e poprzeczka nie jest ustawiona zbyt wysoko jak i do tych, ktre wyznaczaj
nam inni, czy to w relacjach, czy w pracy. To kolejny powd, by odrzuci pogld, e
poraka jest ksztaccym dowiadczeniem, z ktrego niechybnie wyoni si sukces;
wikszo ludzi nie wyciga wnioskw z poraek. Poza tym cele przedstawiane jako
wyzwania prowadz do wyszych wynikw ni cele, ktre zawieraj grob zwizan
z niepowodzeniem.
Liczne badania, w tym przeprowadzone przez Anat Drach-Zahavy i Miriam Erez[7],
wykazay, e sposb sformuowania celw wpywa bezporednio na rezultaty. W
eksperymencie, w ktrym uczestnicy mieli przewidzie kursy akcji na podstawie
danych biznesowych, badaczki stwierdziy rnic midzy zadaniem przedstawionym
jako wyzwanie a tym samym zadaniem przedstawionym jako zagroenie pierwsze
sprzyjao tworzeniu strategii i dawao lepsze wyniki, drugie za prowadzio do
koncentrowania si wycznie na bezporednim wykonywaniu zadania oraz moliwoci
poraki. Badaczki sformuoway zadanie w postaci wyzwania, mwic uczestnikom,
eby podali swoje nazwiska i numery telefonw, by mona byo skontaktowa si z
tymi, ktrzy uzyskaj najlepsze wyniki; poinformoway ich rwnie, e jedynie 15%
studentw, ktrzy wczeniej wykonywali te zadania, odnioso sukces. Natomiast w
formule zawierajcej grob proszono uczestnikw o podanie nazwisk i telefonw,
eby mona byo si skontaktowa z picioma osobami, ktre uzyskaj najgorsze
wyniki; powiedziano te, e 85% studentw, ktrzy wczeniej wykonywali zadanie, nie
udao si zrobi tego dobrze. Na koniec uczestnicy zostali poproszeni, by 1) dooyli
wszelkich stara (atwy, niesprecyzowany cel) lub 2) osignli cel w postaci 80
poprawnych przewidywa (trudny, oparty na wynikach cel) bd 3) powicili
pierwsze dwadziecia minut trwajcego godzin testu na znalezienie najlepszych
strategii pomylnego wykonania zada (trudny, szerszy cel). Uczestnicy z grupy
wyzwania osignli znacznie lepsze wyniki ni ci z grupy groby, ale co ciekawsze,
najlepiej ze wszystkich poszo tym, ktrzy skupili si na strategii zamiast na wynikach.
Sposb formuowania celw ma zasadnicze znaczenie.
Pamitaj o Pinto
Czy zatem ustawianie sobie poprzeczki wysoko jest dobr strategi? Wedug Ordez i
pozostaych autorw tekstu o rozkosznym tytule Goals Gone Wild niekoniecznie.
Pamitaj o Pinto nie ma zapewne takiej mocy, co wzywajce do broni Pamitaj o
Maine[8], ale jest jednym z najlepszych przykadw przedstawionych przez Ordez i
jej wspautorw. (Ich praca ukazaa si przed kryzysem finansowym lat 20082009,
autorzy nie mogli wic wykorzysta wiedzy o fiasku kredytw hipotecznych wysokiego
ryzyka i celw wyznaczanych przez banki, wspominaj jednak o wczeniejszym upadku
Continental Illinois Bank).
Histori Pinto mona streci nastpujco[9]. Pod koniec lat szedziesitych
ubiegego wieku Lee Iacocca, legendarny i ekstrawagancki autor bestsellerw, prezes
Forda i guru marketingu, zaniepokojony by zagraniczn konkurencj. Ogosi, e
koncern wyprodukuje nowy samochd Pinto, ktry bdzie kosztowa mniej ni dwa
tysice dolarw i way poniej tony, i co wicej, w mig bdzie gotowy do
wprowadzenia na rynek. Firma wrzucia najwyszy bieg (e posuymy si
motoryzacyjn metafor), aby dotrzyma obietnicy. Niestety presja zarwno celu, jak i
czasu w gruncie rzeczy zmusia menederw do pjcia na skrty. Cicia objy midzy
innymi kontrol bezpieczestwa i okazao si, e droga na skrty doprowadzia do
wcale niemaego problemu: Pinto mia tendencj do stawania w ogniu po wypadku.
Szefowie firmy jednak nie zatrzymali si, by poprawi projekt; twardo trzymajc si
celu wyznaczonego przez Iacocc, szybko policzyli, e niezalenie od tego, ile mog
wynie koszty ugd w procesach sdowych z powodu niedoskonaoci samochodu, i
tak przeway je liczba aut do sprzedania oraz, rzecz jasna, realizacja celu
wyznaczonego przez Iacocc.
Pinto to tylko jeden z kilku przykadw[10] przytaczanych przez autorw, by
przestrzec przed celem z wysok poprzeczk. Zawenie skupienia na jednym
trudnym celu nie tylko skania ludzi do wybierania drogi na skrty, tak jak zrobio to
kierownictwo Forda, lecz take sprzyja kamstwu i oszustwom, wszystko w imi
osignicia celu. Co ciekawe, jednym z przykadw podanych w artykule jest
katastrofalna i tragiczna wyprawa na Mount Everest, o ktrej Jon Krakauer napisa
ksik Wszystko za Everest. Kierownicy zespou, dowiadczeni himalaici, tak dalece
utosamili si z zamierzeniem klientw, by zdoby szczyt, e koncentracja na celu
wzia gr nad ostronoci i osdem tak samo jak w przypadku kierownictwa Forda.
O tym, jak wyznaczenie limitu czasu na realizacj celu wpywa na zachowanie ludzi,
wiadcz rwnie inne przykady oprcz Pinto; do podejmowania nieakceptowalnego
ryzyka zachcaj te cele, ktre s zbyt wielkim wyzwaniem; podobny skutek odnosi
wyznaczanie zbyt wielu celw naraz. Poza tym wytyczanie rygorystycznych celw w
rodowisku biznesowym podkopuje motywacj wewntrzn. Takie s, jak dowodz
autorzy, bardzo przewidywalne skutki obierania ambitnych celw dokona. Gwoli
sprawiedliwoci musimy doda, e replik na Goals Gone Wild opublikowali Edwin
A. Locke i Gary P. Latham[11], ktrzy skrytykowali posugiwanie si przez autorw
anegdot.
Jakie z tego pyn wnioski dla reszty z nas, ktrzy prbujemy radzi sobie z
wasnymi celami? Oto kilka sugestii niezweryfikowanych co prawda przez nauk, ale
cakowicie zgodnych z wynikami bada.
Wyznaczanie celw dokona niekoniecznie jest czym dobrym. Bardziej
przydatna od samego wyznaczenia celu dokona moe by refleksja nad tym, co chcemy
osign w ramach jakiego celu uczenia si czyli takiego, ktry wymaga
opanowania pewnych umiejtnoci lub sformuowania strategii osignicia celu
kocowego. Mdro kulturowa dotyczca wytrwaoci kadzie rzecz jasna zwykle
nacisk na dokonania, wic ludzie wanie w takich kategoriach na og myl o swoich
celach. W dziedzinie pracy moe to by zarabianie 150 tysicy dolarw rocznie,
objcie fotela wiceprezesa korporacji lub uzyskanie statusu wsplnika w cigu piciu
lat czy osignicie sprzeday na kwot X dolarw. Ale skupienie si na tym, w jaki
sposb do tego doj i elastyczne podejcie do wasnych strategii z wikszym
prawdopodobiestwem doprowadzi do sukcesu ni koncentracja na samych wynikach.
Dotyczy to rwnie celw w sferze relacji zaagodzenia problemw, poprawy
komunikacji, zwikszenia bliskoci, nawizania nowych przyjani ktrym moe lepiej
suy mylenie o tym, co trzeba zrobi, aby dany cel osign, ni mylenie o samym
celu. Wymaga to pewnej zmiany mentalnej: zamiast myle o znalezieniu waciwego
partnera dla siebie, pomyl o tym, co moesz zrobi, eby zachowywa si z wiksz
otwartoci i bardziej komunikatywnie, kiedy poznasz kogo, w kim zobaczysz
potencjalnego partnera. W nastpnym rozdziale zajmiemy si tym, jak kontrastowanie
mentalne moe pomc osign wicej w kadej dziedzinie denia do celu.
Sposb formuowania moe by kluczem do udanego wyznaczania celw. Zanim
przystpisz do oceniania wasnych celw i tego, jaki maj zwizek z twoim
szczciem, musisz zrozumie, jakie masz podejcie do wyzwa w yciu. Jak ju
pisalimy, skonno do patrzenia na sprawy w kategoriach denia bd unikania
wpywa zarwno na to, jakie cele sobie wyznaczasz, jak i na to, jak reagujesz na
wysiek ich osigania. Oprcz wiadomego wyartykuowania swoich celw musisz
wyranie zda sobie spraw z tego, jak je formuujesz czy w przypadku celw
zewntrznych jak inni formuuj je za ciebie. Wyobra sobie, e przydzielono ci
zadanie i powiedziano, e 85% osb, ktre prboway je wykona, nie udao si to;
czy z wikszym prawdopodobiestwem utosamisz si z 15%, ktrym si udao? Czy
stres wyzwania oywia ci, czy paraliuje? (To jest podstpne pytanie o to, czy jeste
osob zorientowan na dziaanie, czy na stan).
Kiedy masz trudnoci w jakiej relacji z maonkiem, przyjacielem, kim z rodziny
lub koleg z pracy czy zwykle formuujesz te trudnoci w kategoriach wyzwania
(Moglibymy by sobie o wiele bardziej bliscy, gdybymy nauczyli si nie kci o
drobnostki), czy te ujmujesz je jako zagroenie (Nie wyobraam sobie, ebymy
zostali razem, jeli nie przestaniemy handryczy si o kady drobiazg)? Jak
zareagujesz na te dwa sposoby formuowania? W kadego rodzaju relacji partnerskiej
czy to w sferze pracy, czy mioci wane jest zwracanie uwagi na to, jak ta druga
osoba formuuje nie tylko wasne, lecz take wasze wsplne cele. Ten rodzaj
wiadomej oceny celw, do ktrego namawiamy, obejmuje rwnie wiadomo ich
formuowania jako pewnego procesu.
Skupianie si na jednym celu nie zawsze jest pomocne. Mitologie naszej kultury
oprcz indywidualizmu wychwalaj skupianie si na nagrodzie, ale jak pokazuj
przykady niewidzialnego goryla i Pinto, niekoniecznie jest to najlepsze podejcie. W
rzeczy samej skupianie si na jednym celu stanowi pod wieloma wzgldami zupene
przeciwiestwo kontrastowania mentalnego, ktrego musisz si nauczy, by jak
najlepiej funkcjonowa. Wskie skupienie si na czym sprawia rwnie, e jestemy o
wiele bardziej podatni na inne rodzaje znieksztace poznawczych: na liczenie trafie
zamiast chybie, wzmocnienie sporadyczne, bd kosztw utopionych oraz kolejny do
kolekcji, oparty na artykule B.F. Skinnera bd przesdnego gobia[12].
Eksperyment Skinnera z gry przepraszamy mionikw i obrocw zwierzt, ale
wszystko to zdarzyo si ponad szedziesit lat temu polega na tym, e uczony
wstawi bardzo, bardzo godnego i specjalnie niekarmionego przez jaki czas gobia
do klatki, do ktrej wsuwaa si taca z pokarmem w przypadkowych odstpach czasu.
Skinner odkry, e trzy czwarte gobi przypisao swoim dziaaniom zwizek
przyczynowy z pojawianiem si pokarmu. Skd jednak wycign takie wnioski? Ot
na podstawie powtarzajcych si zachowa samych gobi. Niezalenie od tego, co
akurat robiy i co, rzecz jasna, byo zupenie niepowizane z podaniem pokarmu w
chwili, kiedy pojawiao si jedzenie, wanie to zachowanie miay pniej powtarza
gobie, by sprawi, e taca pojawi si znowu. Zachowania byy bardzo wyrane i
oczywiste jeden ptak krci si w kko z wycignit szyj, inny za huta si z
boku na bok i tak dalej.
Skinner wysnu analogi midzy zachowaniem gobia a opartymi na przesdach
rytuaami, jakie odprawiaj ludzie, na przykad noszc szczliw koszul czy
kapelusz. Opisa krglarza, ktry pchnwszy kul, dalej wykonuje ruch rkami, eby
kula nie wpada do rynny i trzymaa si linii, by trafi w krgle. Zachowanie to z
pewnoci jest dobrze znane kademu, kto kiedykolwiek zawita do krgielni lub
obserwowa prby trafienia pik do doka.
Potraktuj krglarza jako metafor i zadaj sobie pytanie, czy jeste jak krglarz, kiedy
skupiasz si na realizacji jednego celu. Czy prawdopodobnie bdziesz zakada
zwizek przyczynowy za kadym razem, kiedy uznasz, e robisz postpy? Czy w efekcie
skupienia twj mzg przechodzi na tryb automatyczny rodzaj szybkiego mylenia,
ktre sprawia, e ludzie wycigaj wnioski tam, gdzie nie ma do tego podstaw czy
raczej zwracasz uwag na strategi? Niestety skupiajc si na jednym, najczciej
stajesz si krglarzem gestykulujcym w kierunku kuli, bez wzgldu na to, co mwi mit
miej przed oczami nagrod.
Co pewnie jeszcze waniejsze, wskie skupienie uwagi sprzyja patrzeniu na
pojedynczy cel w oderwaniu od kontekstu, bez przygldania si jego zwizkom z
innymi wanymi celami w yciu.
Czy twoje cele przystaj do siebie? Jak zobaczymy, nasze szczcie w duej
mierze zaley nie od osignicia jakiego pojedynczego celu, lecz od tego, jak bardzo
zbliymy si do urzeczywistnienia wszystkich rozmaitych celw, jakie mamy w danym
momencie. Dla wikszoci z nas jest to worek krtko-i dugoterminowych aspiracji,
celw osobistych i zawodowych oraz celw uczenia si i dokona, ktre mog by
zorientowane na denie lub unikanie. Rodzaj mylenia redukcjonistycznego, ktre
stanowi rezultat skupiania si na jednym celu, oywia wiele dyskusji kulturowych o
tym, e mona mie wszystko.
Z punktu widzenia teorii celw to, czy moemy mie wszystko, jest silnie powizane
ze stopniem sprzecznoci bd zgodnoci midzy wanymi celami. Dobrym przykadem
suy artyku opublikowany w 2012 roku w Atlantic przez Anne-Marie Slaughter[13].
Tekst zatytuowany Why women still cant have it all (Dlaczego kobiety nadal nie
mog mie wszystkiego) rozpta burz komentarzy za i przeciw i przynis autorce
lukratywny kontrakt na ksik. Slaughter, profesor Uniwersytetu w Princeton, bya
wwczas dyrektorem w Departamencie Stanu, musiaa wic pracowa w Waszyngtonie
i czsto podrowa subowo; bya te matk dwch synw, ktrzy podczas jej
dwuletniego urzdowania mieszkali dalej w Princeton z ojcem, rwnie profesorem.
Kryzysowa sytuacja zwizana z jednym z jej dzieci zmusia j do rezygnacji z pracy w
Departamencie Stanu std tytuowe nie mc mie wszystkiego.
Z naszego punktu widzenia zasadnicze pytanie dotyczy tego, dlaczego Slaughter,
majc dzieci w wieku bliskim dorastania, nie przewidziaa moliwego konfliktu
midzy utrzymaniem wysokiego stanowiska w Departamencie Stanu a rol matki.
Dlaczego zaskoczeniem okazao si to, e midzy celami, ktre zdaway si realne,
cho z definicji niespecjalnie zgodne, pojawi si konflikt i autorka musiaa dokona
wyboru? Wydaje si, e jeli upieramy si przy tym, eby mie wszystko, to kady musi
przyjrze si swoim celom w ich wzajemnym powizaniu, nie traktujc ich jako
pojedynczych, niepowizanych ze sob pozycji na licie ycze czy rzeczy do
zrobienia. Zmiana skupienia na szersze spojrzenie moe by jedynym sposobem
zblienia si do tego, eby mie wszystko czymkolwiek owo wszystko miaoby by.
Mylenie o wasnych celach nie jako jednostkowych aspiracjach, lecz czym
powizanym ze sob jak o zazbiajcych si elementach jakiej caoci pomaga
nam mdrzej rozwaa decyzj, czy faktycznie da si osign kilka celw naraz i czy
powinnimy si ich trzyma, czy te si wycofa. Jeli to, czego chcemy dla siebie,
obejmuje cele, ktre s niemal zgodne ze sob, to jestemy w dobrej sytuacji, cho
nadal musimy pamita, e w pewnym momencie moe doj do konfliktu. (To wanie
Slaughter powinna bya umie sobie wyobrazi). Musimy rwnie by przygotowani na
prawdopodobiestwo, e czasami cele, ktre osigniemy, przestan nas uszczliwia.
Tak wanie byo w przypadku Roberta, prawnika specjalizujcego si w
nieruchomociach, ktry do swoich priorytetw zalicza zarwno dobr pensj, jak i
ambitne wyzwania zawodowe i przez lata osiga jedno i drugie. A nadszed moment,
kiedy zorientowa si, e jest coraz bardziej niezadowolony i znudzony, a poniewa w
jego pracy trzeba zawsze zwraca uwag na szczegy, wic im bardziej by znudzony,
tym bardziej obawia si popenienia bdu. Niepokj nie pozwala mu spa Robert
w rodku nocy analizowa szczegowe informacje w gowie i jeszcze bardziej
zniechca si do pracy. Robert zda sobie spraw, e zamiast obsugiwa transakcje
swoich klientw, sam chce by stron transakcji. Znalaz wsplnika do swego
przedsiwzicia, projektanta, i kupi pierwsz nieruchomo, ktr zamierza
wyremontowa i wystawi na sprzeda. Jak wikszo zmian w yciu, rwnie i ta
wymagaa, by przedefiniowa pozostae cele i poradzi sobie z nowymi stresami, do
ktrych naleao midzy innymi ryzyko poraki. Tempo rozwoju nowego biznesu
wymagao od niego cierpliwoci i wizji, czyli czego innego ni jego dotychczasowe
zajcie, i wizao si z utrat strumienia stabilnego dochodu, do ktrego przywyk
przez wiele lat. Rwnie wiara Roberta w siebie zostaa na nowo poddana prbie,
niemniej by zadowolony ze zmiany, jakiej dokona w swoim yciu.
Niekiedy cel trzeba zmodyfikowa, by pogodzi go z innymi priorytetami. Wyjcie
za m podczas rezydentury pediatrycznej zmusio Dian do ponownego przemylenia
zarwno swojej specjalizacji, jak i cieki kariery. Jako jedynaczka zawsze chciaa
mie dzieci to przede wszystkim mio do dzieci zadecydowaa o wyborze pediatrii
kiedy jednak polubia Martina, ktry by specjalist od finansw midzynarodowych
i duo podrowa, uwiadomia sobie, e woli specjalizacj mniej angaujc
czasowo. Przesza na radiologi, praktycznie zaczynajc od nowa. Nigdy nie aowaa
tej decyzji, bo jak mwi: W moim przypadku celem nadrzdnym byo zachowanie w
yciu rwnowagi midzy prac i rodzin. Wiedziaam to od samego pocztku. Czy
radiologia sprawia mi tak wewntrzn satysfakcj, jak mogaby da pediatria?
Chyba nie. Ale mj wybr by bardzo przemylany i wiele musiaabym powici jako
matka, gdybym nie dokonaa zmiany.
Zbyt wielu z nas yje w cigym konflikcie, poniewa nie dokonalimy wiadomie
wyboru, ktre cele s naszymi absolutnymi priorytetami.
Cele a tosamo
Chopiec wyglda na jakie sze lub siedem lat i przebrany jest w strj Batmana.
Razem z ojcem czekaj przy stoliku na podanie lunchu. Dziecko szeroko si umiecha,
trzyma figurk Batmana w rce i mwi, gestykulujc:
Wiem, kim chc zosta, kiedy dorosn. Chc by Batmanem.
Jake umiecha si ojciec nie moesz by Batmanem, bo Batman nie jest
prawdziwy. To posta z bajki.
Nastpuje chwila ciszy, po czym chopiec mwi:
Ale i tak chc nim by. apa zych ludzi.
No to mgby zosta policjantem ojciec na to. Albo detektywem.
Nie zdecydowanie oponuje chopiec nie chc by policjantem. Chc by
Batmanem.
Najwyraniej zaskoczyo to ojca, ktry w kocu odpowiada:
Mgby zosta lekarzem jak ja, Jake. Postanowiem, e bd lekarzem, kiedy
byem w twoim wieku, ale masz duo czasu, eby zdecydowa, co chcesz robi.
Nie. Chc by Batmanem, a nie gupim lekarzem.
Ojciec podnosi wzrok, rozgldajc si za kelnerk, jakby szuka ratunku w jej
obecnoci.
Jake mwi mczyzna Batman nie jest prawdziwy. Nie moesz by Batmanem.
Moda kobieta stawia na stole ich talerze dokadnie w chwili, kiedy chopiec mwi:
Nie masz racji. Mog by Batmanem. Poczekaj, to si przekonasz.
Jako dzieci snujemy fantazje, kim bdziemy, kiedy doroniemy weterynarzem lub
dokejem, baletnic lub kosmonautk, kierowc autobusu lub pilotem, mam lub tat,
profesorem lub policjantem albo te ma syrenk Arielk czy nawet Batmanem. Paru z
nas pody drog, ktr kultura kocha najbardziej wczenie wyznaczony cel, pewny i
niezachwiany postp, stopniowa lub byskawiczna kariera. (Oto scenariusz Stevena
Spielberga: ju jako dziecko wiedzia, e chce zosta filmowcem, zaplanowa
odpowiednie dziaania, wczenie odnis sukces i poszed za ciosem). Pod wpywem
mitw o wytrwaoci wyobraamy sobie drog wznoszc z najlepszym moliwym
scenariuszem, ktry sytuuje si gdzie pomidzy odniesieniem wielkiego sukcesu (w
pracy) a yli dugo i szczliwie (w relacjach), i tak przez cae ycie. Ale te
opowieci o znalezieniu pasji w dziecistwie i osigniciu sukcesu bez przeszkd s
wyjtkami od reguy.
Wielu wybierze inn drog i bdzie prbowa rnych rzeczy rnych zawodw,
rnych zwizkw by si dowiedzie, co ich uszczliwi. Inni znajd prac, ktr
lubi, ale mog odkry, e nie zaspokaja to pozostaych wanych w danym czasie
potrzeb lub celw. Poniewa nasza tosamo jest pynna, wzajemne relacje midzy
celami mog si zmienia w rnych momentach ycia. Przykadem niech posuy
historia dobiegajcego obecnie szedziesitki Daniela, ktry w wieku dwudziestu
kilku lat by szczliwym nauczycielem w prywatnej szkole, ale z czasem przesta by
zadowolony z pensji i definiujcej go roli. Nie widziaem siebie za dwadziecia lat,
jak w wytartej tweedowej marynarce dalej wykadam Szekspira szesnastolatkom
opowiada. Po prostu nie. Przebranowiem si wic, najpierw zostaem
dziennikarzem prasowym, a potem dziki znajomemu dostaem prac w agencji
reklamowej. Szczerze mwic, zaleao mi na prestiu chciaem czu si tak samo
zaradny i speniony, jak moi znajomi i wysoko zarobkw zdecydowanie miaa
znaczenie. Kiedy jednak dzieci dorosy, zacza mi si zmienia perspektywa. Prawda
jest taka, e uczenie byo straw dla duszy, dawao mi to, czego nie daaby inna praca;
praca w reklamie bya fajna, oparta na rywalizacji i dobrze patna, ale mimo to
chciaem czego innego. Kiedy dzieci dorosy, Daniel mg, nie bez trudnoci, wrci
do nauczania, czym zajmuje si do dzisiaj.
Rzeczy, ktre rozpraszaj nasz uwag, konkurencyjne czy dorane cele, a nawet
sprawy codziennego ycia mog komplikowa lub zakca osignicie zamierzonego
celu. Niewtpliwie tak byo z Carolyn, ktra obecnie ma pidziesit trzy lata, a
trzydzieci lat wczeniej podja decyzj o rzuceniu studiw magisterskich ktra, jak
mwi, jest teraz zmor jej ycia. Uwielbiaam zajcia i brakowao mi tylko
dwunastu punktw do uzyskania dyplomu miaam dwadziecia cztery z trzydziestu
szeciu ale byam te wyczerpana i nie miaam pojcia, czego chc. Chodziam na
uczelni, miaam prac i rozpaczliwie prbowaam poukada sobie wszystko w
gowie, przechodziam przez cay ten chaos typowy dla dwudziestoparolatkw, ktrzy
nie wiedz, czego chc. W kadym razie rzuciam studia. W kocu wysza za m,
posza na zajcia z poradnictwa, potem miaa kilka prac, ktre uwielbiaa zajmowaa
si profilaktyk i poradnictwem dla modziey. Po uzupenieniu wyksztacenia kursami
uczelnianymi zostaa doradc do spraw uzalenienia od narkotykw, nastpnie
zrezygnowaa z pracy, by zosta w domu z trojgiem dzieci. Wtedy wydawao si to
suszn decyzj, zarwno pod wzgldem ekonomicznym, jak i emocjonalnym, ale byam
nieszczliwa opowiada. Czuam si bezuyteczna i gupia i kiedy odebraam
telefon z ofert pracy, natychmiast z niej skorzystaam. Zrezygnowaam z
penoetatowego macierzystwa bez najmniejszego alu. Przez nastpne dziesi lat
pracowaa jako doradca midzy innymi do spraw uzalenienia od narkotykw w
szkolnictwie publicznym, dopki w wyniku ci budetowych nie zlikwidowano jej
stanowiska.
W tej czci opowieci powraca echo dawnej decyzji sprzed niemal trzydziestu
lat. Carolyn nie moga znale zatrudnienia w zawodzie doradcy, w ktrym
przepracowaa dwadziecia lat, poniewa nie miaa tytuu magistra pracy socjalnej ani
innego dyplomu magisterskiego. Niemniej wyranie wida, e jej nadrzdny cel ch
pracy z ludmi i doradzania im pozostawa przez lata nadzwyczaj stay, cho na
pocztku i w kilku pniejszych okresach ycia na chwil stracia go z oczu. Jak wielu
z nas podejmowaa decyzje, borykajc si z codziennoci, rozpraszajc si na inne
dorane cele, nie bdc w peni wiadom swojego wikszego celu.
Prawda jest taka, e Carolyn ze swoj histori nie jest wcale nietypowa. Tak ujmuje
to, czego si nauczya: Myl, e najwaniejsze, co moemy dla siebie zrobi, to
dowiedzie si, co jest dla nas istotne, zanim dowiemy si, co jest istotne dla innych.
Kiedy rzuciam studia magisterskie, nie miaam pojcia, czego naprawd chc, ani
adnej dugofalowej wizji. Nie wiedziaam, jak zwraca uwag na sam siebie czy na
swoje intuicje, i zmagaam si z tym przez lata. Wrciam na studia i zajam si czym
innym, poniewa potrzebowalimy pienidzy i z powodu innych spraw. Teraz, kiedy
moje najmodsze dziecko koczy liceum, wiem, co chc robi i co musz zrobi, eby
tak byo.
Wszyscy prbujemy godzi rne priorytety i cele w codziennym yciu, tym bardziej
wic musimy pracowa nad tym, by mie jasno co do swoich aspiracji. Jak
stwierdza Daniel Gilbert, nie natykamy si tylko na szczcie, natykamy si rwnie na
prac, zwizki oraz wszelkiego rodzaju inne sytuacje. ycie jest o wiele bardziej
nieuporzdkowane ni laboratoria, w ktrych przeprowadza si eksperymenty i testuje
teorie. Dlatego niezbdna jest wiadoma ocena wasnych celw, jak pokazuje
opowie Lynne o tym, co dzisiaj okrelane jest mianem starter marriage (maestwa
na prb).
Wyszam za czowieka, ktrego przedstawili mi rodzice, kiedy miaam dwadziecia
dwa lata opowiada Lynne. By sze lat starszy ode mnie, co stanowio spor
rnic wieku pracowa, by ustatkowany, a ja dopiero co skoczyam college
miaam wtpliwoci, ale jako daam si ponie sile tego wszystkiego. Owiadczy
si mi w obecnoci trzydziestu osb c mogam odpowiedzie? i cho
zastanawiaam si nad tym, eby nie bra lubu, myl, e nie byam na tyle pewna
siebie, by cokolwiek zrobi. Ale kiedy si pobralimy, poczuam si strasznie
stamszona i unieruchomiona. Byo oczywiste, e kade z nas ma inne cele, inne
spojrzenie na wiat, inne priorytety. Wytrzymaam dwa lata, prbowaam, czy dam rad
co zrobi, eby byo dobrze, ale potem uciekam, dosownie. To pierwszy i jedyny
raz, kiedy rzuciam co wanego; wyszam ponownie za m w wieku dwudziestu
omiu lat i jestem matk od trzydziestu jeden lat. Nadal auj, e nie postpiam
wtedy inaczej e nie porozmawiaam wprost z moim byym mem, zamiast
zachowa si jak uciekajca panna moda ale wwczas nie byam w stanie tego
zrobi. Byo mi z tym fatalnie, czuam si samotna, ale nawet nie w poowie tak
samotna, jak w cigu tamtych dwch lat maestwa.
Dzisiaj, po wielu latach, zadowolona z pracy zawodowej, ktr udao si jej
pogodzi z wychowaniem trojga dzieci, Lynne mwi: To dowiadczenie uwiadomio
mi jednak, e potrzebuj zwizku, ktry da mi wicej autonomii ni moje maestwo.
Stao si to jednym z moich celw i wyszo mi na dobre.
Moliwie najlepsze uwiadomienie sobie tego, czego naprawd chcemy, wymaga
czasu, wysiku i niemaej dawki strategicznego planowania.
Niestety, takiego badania nigdy nie przeprowadzono. Podobnie jednak jak aligatory w
nowojorskiej kanalizacji, i ta miejska legenda zasuguje na to, by by prawdziw. Tak
si wanie skada, e w 2011 roku na Uniwersytecie McGilla i uniwersytecie w
Toronto przeprowadzono badanie[2], z ktrego wynika, e zapisywanie celw jest
poyteczne i e uszczegowianie celw osobistych i zastanawianie si nad nimi
rzeczywicie wpywa na popraw ocen studentw majcych kopoty z nauk.
Sformuowanie celw na pimie moe zwikszy nasz zdolno do oceny, czy wysiki
zmierzajce do realizacji danego celu s skuteczne i czy osignicie go jest realne;
pomaga zatem ustali, czy powinnimy kontynuowa denie do danego celu, czy raczej
odangaowa si od niego. Rwnie sporzdzenie mapy pozwala nam zobaczy
wzajemne relacje midzy celami, co jest rzecz bezcenn.
Chodzi nam o sporzdzenie mapy celw w cakiem dosownym sensie za pomoc
kartki i owka lub ekranu komputera. (Kto jest fantastycznie dobry w wizualizowaniu,
przypuszczalnie bdzie umia zrobi to w swojej gowie). Wikszoci z nas jednak
zapisanie czego pomaga na rne sposoby rozjani procesy mylowe i zmusza nas do
wikszej klarownoci i konkretnoci odnonie do wasnych pragnie i aspiracji. Jeli
chcesz, moesz najpierw przeczyta ten rozdzia bez sporzdzania mapy swoich celw
na papierze czy ekranie, a potem do niego wrci, moesz te sporzdza map celw
krok po kroku w trakcie lektury.
Przejrzyj swoj list i na pocztku zastanw si, czy poszczeglne cele s zewntrzne,
czy wewntrzne. Jak opisuj psychologowie Richard M. Ryan i wsppracownicy[3],
cele zewntrzne to nie te, ktre po prostu narzucaj nam osoby trzecie (na przykad
ojciec, matka, mentor czy maonek chce, eby zostaa prawniczk, albo trener chce,
eby dalej pywa), lecz cele, ktre uzalenione s od reakcji lub aprobaty osb
trzecich. Cele zewntrzne czciej s rodkami do innych celw ni celami samymi w
sobie. Nasza kultura ma, rzecz jasna, obsesj na punkcie sukcesu definiowanego w
kategoriach celw zewntrznych mianowicie pienidzy, sawy i wizerunku.
W badaniu zatytuowanym Further Examining the American Dream (Dalsze badania
nad American Dream)[4], Tim Kasser oraz Richard M. Ryan poprosili dorosych i
studentw collegeu o wypenienie kwestionariuszy na temat czterech aspiracji
wewntrznych i trzech zewntrznych oraz wskazanie, ktre cele lub zasady maj
najwaniejsze znaczenie w ich yciu. Te cztery dziedziny wewntrzne to:
samoakceptacja (osignicie rozwoju psychicznego, autonomii i szacunku dla samego
siebie), afiliacja (utrzymywanie satysfakcjonujcych relacji z rodzin i przyjacimi),
poczucie wsplnoty (ulepszanie wiata przez dziaalno spoeczn lub szczodro)
oraz kondycja fizyczna (zdrowie i brak chorb). Trzema zasadami zewntrznymi byy:
sukces finansowy (by bogatym i odnie sukces materialny), uznanie spoeczne (by
sawnym lub znanym i podziwianym) oraz atrakcyjny wizerunek (atrakcyjno fizyczna
obejmujca ciao, ubir i mod). Osoby, ktre skupiay si na bardziej wewntrznych
celach, deklaroway lepszy dobrostan, niszy poziom niepokoju i przygnbienia oraz
mniej dolegliwoci fizycznych ni osoby, ktre ukierunkowane byy na cele zewntrzne.
Nie oznacza to, e cele zewntrzne s z natury czym zym czy e denie do nich z
koniecznoci skazuje nas na nieszczliwe ycie. Spokojnie: miao moesz dalej
poda szafy penej louboutinw czy porsche z kompletnym wyposaeniem. Wydaje
si, e istotne znaczenie ma, po pierwsze, to czy dysz do celw zewntrznych,
zachowujc autonomi, a po drugie, jak wane dla twojego poczucia tosamoci s
cele zewntrzne. Cele zewntrzne, niestety, nie stanowi pokarmu dla duszy; jak pisz
badacze, ich urok tkwi zwykle w domniemanym podziwie, ktry im towarzyszy, bd
w sile i poczuciu wartoci, ktre mona czerpa z ich osignicia. Okazuje si, e tak
jak racj mieli Beatlesi, kiedy piewali Money cant buy you love (Za pienidze nie
mona kupi mioci), tak samo sawa, pienidze, a nawet uroda nie s gwarancj
szczcia czy zadowolenia z ycia, bez wzgldu na to, czym karmi nas telewizja bd
tygodnik People. Najszczliwsi i najzdrowsi s ludzie, ktrzy maj w przewaajcej
mierze cele wewntrzne i wnosz aktywny wkad w swoje poczucie tosamoci.
Przy kadym ze swoich celw napisz W jak wewntrzny lub Z jak zewntrzny.
Pamitaj jednak, e nawet cele wewntrzne mog przeterminowa si z czasem; nawet
dugo houbiony cel wewntrzny moe przesta ci uszczliwia, poniewa zarwno
poczucie tosamoci, jak i potrzeby zmieniaj si w czasie. Cho jest to korzystne dla
rozwoju osobistego, to jednak komplikuje ycie i moe wymaga dokonania bolesnych
niekiedy zmian i porzucenia wyznaczonych celw.
Tak wanie byo w przypadku Marie, ktra po ponad dwudziestu latach pracy w
zawodzie grafika wiedziaa, e musi zrezygnowa. O tym, eby zosta plastyczk,
marzya od wczesnego dziecistwa od kiedy skoczya trzy lub cztery lata i miaa
potrzebny talent, zapa i perfekcjonizm. Posza na prestiow uczelni artystyczn, w
wieku dwudziestu dwch lat rozpocza prac jako grafik uytkowy i niedugo pniej
wysza za m. Odnosia sukcesy i od wykonywania jednorazowych ilustracji przesza
do tworzenia kolorowych ksiek, co przynioso jej stay dopyw tantiem; nastpnie
rozszerzya dziaalno o pocztwki i kalendarze. Marie zaleao na karierze, ktra da
jej niezaleno, pozwoli jej w samotnoci robi to, co kocha, i umoliwi prac w
wybranych samodzielnie porach, ale z upywem lat wanie to, czego pragna dla
siebie na pocztku, zaczo coraz bardziej j unieszczliwia. Z powodu problemw z
organizacj czasu chronicznie spniaa si z kadym projektem i czua si uwiziona
w swojej pracowni, odcita od reszty wiata.
Z perspektywy czasu Marie mwi: Mj sposb pracy mia charakter autosabotau i
by wyczerpujcy fizycznie, emocjonalnie i artystycznie. Praca bya efektowna, ale
zarazem zjadaa mnie ywcem. Opuszczaam luby, pogrzeby, chrzciny, rodzinne
wakacje. Rwnoczenie zmienia si sytuacja na rynku, spad popyt na ksiki
upominkowe. Coraz mniej zarabiaam za to, co robiam. Powoli zacza modyfikowa
swoje cele i podejmowa kroki, ktre miay zaprowadzi j do ycia odpowiadajcego
odmiennym aspiracjom. Najbardziej zaleao jej na tym, by wyj do wiata, do ludzi,
opuci samotne ycie zawodowe graficzki.
Bywa, e cel, ktry wydawa si wewntrzny, ostatecznie przynosi jedynie
zewntrzn satysfakcj. David sam by dzieckiem rozwiedzionych rodzicw i z
rozmysem wybra specjalizacj w dziedzinie prawa rodzinnego; jego celem bya praca
z parami, czyli denie do agodzenia napicia i cierpienia przeywanego przez rodziny
w trakcie rozwodu. Lecz po jakich dziesiciu latach praktyki zacz rozumie, e
wysiki podejmowane przez niego w imieniu klientw czsto wyduaj proces
rozwodowy, a niekiedy nawet pogbiaj krzywd rodziny. Uwiadomienie sobie tego
wywoao w nim kryzys; zrezygnowa z praktyki w kancelarii, w ktrej by
wsplnikiem, i przekwalifikowa si na mediatora. Dwa lata zajo mu podjcie
decyzji o odejciu, a kolejne trzy otworzenie wasnej praktyki mediacyjnej, ale teraz
jego praca zawodowa jest motywowana wewntrznie stanowi odzwierciedlenie i
zarazem element jego poczucia tosamoci.
Wyartykuowanie celw i sporzdzenie ich mapy oraz przewidywanie zmian, jakie
by moe trzeba bdzie poczyni w przyszoci, to skuteczne strategie.
Denie i unikanie
Majc przed sob map celw, zastanw si, w jaki sposb zwykle formuujesz swoje
cele. Czy masz zwyczaj postrzega je w kategoriach unikania, czy denia? Czy midzy
tymi typami celw zachodzi rwnowaga, czy raczej przewaa jeden z nich? Zwrcenie
uwagi na sposb formuowania wasnych aspiracji pomoe ci ustali, czy dalej
poda w tym samym kierunku, czy choby czciowo zmieni kurs.
Kwestia priorytetw
Skok wiary
Wrmy do historii Marie, graficzki, ktra po dwudziestu latach pracy jako wolny
strzelec uwiadomia sobie, e jej pierwotne cele przestay j uszczliwia. Na
pocztku nie potrafia wymyli, co dalej poza grafik nie miaa innego praktycznego
dowiadczenia zawodowego sklecaa wic naprdce dorane rozwizania, by
pogodzi potrzeb zarabiania na ycie z potrzeb zadowolenia z pracy. W dalszym
cigu przyjmowaa zlecenia, ale podja nowe dziaania, ktre pozwoliy jej wyj z
pracowni do ludzi. Zostaa rzeczniczk praw plastykw i zdobya certyfikat mediatora;
zacza prowadzi warsztaty i doradza plastykom, jak rozwizywa spory z klientami,
negocjowa umowy i rozumie zawioci prawa autorskiego. Ale cho nowa praca
pozwolia jej wyj do ludzi, oywi kontakty i pomaga innym co, jak sobie
uwiadomia, byo jednym z jej podstawowych celw to jednak Marie nie chciaa
cigle by w drodze. A zarazem nadal uprawiaa swj artystyczny zawd i nie bya
gotowa, by rzuci grafik, przynajmniej na razie.
Dylemat Marie jest typowy dla sytuacji, kiedy jaki wany cel, cile powizany z
definicj Ja, nie sprawdza si, a rezygnacja z niego nie wchodzi jeszcze w gr. Kiedy
wytrwao nie znajduje przeciwwagi w postaci zdolnoci do odangaowania si, nie
ma szans na wyobraenie sobie innej przyszoci.
W przypadku Marie impuls do dziaania przyszed z zewntrz tragiczne wydarzenia
z 11 wrzenia i mier tylu ludzi. Urodzona i wychowana w Nowym Jorku Marie pod
wpywem tego wydarzenia poczua piln potrzeb nadania swemu yciu sensu i
stabilizacji. Przestaa tworzy sztuk i skoncentrowaa si na nowej ciece
zawodowej w handlu detalicznym, gdzie moga spoytkowa zarwno swj zmys
plastyczny, jak i umiejtno pracy z ludmi. Z czasem zostaa wietn kierowniczk
sklepu. Dowiadczenie to doprowadzio j z kolei do pracy, w ktrej wreszcie znalaza
poczucie sensu w sektorze non profit z modzie w trudnej sytuacji. Mino ju
dziesi lat, od kiedy ostatni raz nazwaa si graficzk, i nie brakuje jej rysowania czy
malowania. Zdigitalizowaa wszystkie swoje prace z okresu ponad dwudziestu lat i od
czasu do czasu udaje si jej sprzeda licencj na te obrazy. Bycie graficzk nie jest ju
jej gwnym sposobem definiowania siebie i Marie nie auje tego.
Niestety, nie w kadym przypadku tak si dzieje, zwaszcza gdy w gr wchodzi cel o
charakterze wewntrznym i istotnym znaczeniu. W takich wanie momentach
opanowanie sztuki przestawania jest absolutnie podstawow spraw, tym bardziej jeli
utrata samookrelenia nie bya efektem wasnej decyzji, jak na przykad wtedy, kiedy
kto zostaje zwolniony z pracy czy zostawiony przez maonka. Uporanie si z
uczuciami straty, alu i nieudolnoci moe stanowi cz pracy koniecznej do penego
odangaowania si, aby sta si gotowym do ponownego zaangaowania si i
wyznaczenia nowego celu. W nastpnej kolejnoci zajmiemy si kwesti
rozwizywania problemw po drodze za pomoc samowiedzy i wiadomych strategii.
Uczenie si/
Napisa powie
/osignicia Znale czas, by czyta jak najwicej ksiek Nauczy si jakiego jzyka, moe portugalskiego
8.
JAK DOBRZE PRZESTAWA
Wida tu drobne rnice; jest duy obszar midzy pierwszym zdaniem (by
ciekawym) a pitym (nigdy nie oglda si wstecz). Jeli potrafisz, sprbuj ulokowa
wasn postaw gdzie na tej licie.
Uczestnikw poproszono nastpnie o skupienie si na dwunastu negatywnych
emocjach (al, frustracja, niepokj, obrzydzenie, poczucie winy, rozczarowanie,
smutek, strach, wstyd, zazdro, zo i znudzenie). Mieli zgodzi si lub nie z dwoma
zdaniami na temat kadej emocji, oceniajc je pod ktem piciu funkcji pozytywnych:
zrozumienie sytuacji; wspomaganie lub motywowanie podejcia do przyszych dziaa;
unikanie popeniania tego samego bdu; wgld w siebie; poprawa relacji z innymi
ludmi lub lepsze rozumienie innych.
Badacze odkryli, e ludzie uwaali, i al peni wszystkie pi funkcji, co bardziej
szczegowo potwierdzio wyniki pierwszego badania, w ktrym uczestnicy uznali, e
al niesie pozytywne korzyci. (Nie bdzie zaskoczeniem, e take trzy inne z
pozostaych ocenianych emocji negatywnych poczucie winy, wstyd i rozczarowanie
postrzegano jako majce pozytywny wpyw na zachowanie). Wreszcie uczestnicy
rzeczywicie uwaali, e dowiadczaj wicej alu ni przyjaciel. By moe wic
dith Piaf nie bya mimo wszystko w najlepszej formie, kiedy piewaa, e niczego nie
auje. Wybacz, Wrbelku.
Jak zauwaya Saffrey ze wsppracownikami, dostrzeganie w alu pozytyww moe
te by po prostu mechanizmem radzenia sobie[14], czci tego, co Daniel Gilbert
nazywa psychicznym ukadem odpornociowym[15]. Niemniej warto przyjrze si
myleniu kontrfaktycznemu ktre stanowi fundament alu oraz temu, jak moe ono
posuwa naprzd bd powstrzymywa nasze wysiki, by opanowa sztuk
przestawania.
O myleniu kontrfaktycznym
Ty i al
Wpajanie realizmu
Czy nowy cel, ktry sobie wyznaczasz, jest realistyczny? Czy masz do talentw i
zdolnoci, by go urzeczywistni? Pamitaj, e ludzie s z natury nadmiernie
optymistyczni (i maj skonno do przeceniania wasnych zdolnoci i umiejtnoci),
sprbuj wic oceni swoje cele moliwie jak najbardziej obiektywnie. Posu si
kontrastowaniem mentalnym, aby oceni swoje zdolnoci, cel i ustalone strategie. Jeli
popadasz w schematy mylenia kontrfaktycznego, upewnij si, e s oparte na
rzeczywistoci. Jeli nie masz pewnoci, e obrany cel faktycznie jest osigalny,
wyznacz sobie terminy porednie, by mc monitorowa wasne postpy.
Pamitanie o przepywie
Motywuj siebie, przypominajc sobie wasne dowiadczenia przepywu, i wyobraaj
sobie, jak osignicie celw sprzyja bdzie przepywowi w twoim yciu. Bd
wasnym kibicem i zadawaj sobie pytania (Czy zrobi X?), zamiast po prostu
oznajmia (Zrobi X). Pamitaj, e zarwno rezygnacja z jakiego celu, jak i
wyznaczenie nowego to zasadniczo czynnoci twrcze, ktre wymagaj elastycznego
podejcia.
Uzyskanie wsparcia
Jeli potrzebna ci pomoc, by odangaowa si od celu, poradzi sobie z mylami czy
emocjami lub znale nowy kierunek, poszukaj porady. Przechodzenie przez to samemu
wcale nie jest cnot wbrew temu, co powiada mitologia kulturowa. Dotyczy to
zwaszcza sytuacji, gdy przyczyn twoich trudnoci jest zwolnienie z pracy bd naga
odmiana losu w yciu osobistym lub zawodowym.
Prawdziwych kompasw nie da si, rzecz jasna, nastawi na nowo kierunki wiata s
stae ale poniewa nasz wewntrzny kompas jest metafor zoonej interakcji
midzy poznaniem, motywacj, zachowaniem oraz Ja, mona nastawi go na nowo.
Cele, ktre sobie wyznaczamy, odzwierciedlaj zarwno to, kim jestemy, jak i to, kim
chcielibymy by. Poprzednie rozdziay skupiay si na przeszkodach utrudniajcych
prawdziwe odangaowanie si, ale proces odangaowania nie bdzie zakoczony,
dopki nie nastpi zaangaowanie w nowy cel. Ruch do przodu zwizany z wybraniem
go wyzwala w nas now motywacj, ktra z kolei prowadzi do nowego sposobu
zachowania. Ponowne zaangaowanie si, w poczeniu z lekcj wyniesion z
przestawania, sprawia, e rozwijamy si pod wzgldem psychicznym i zachowania i
pozwala nam stworzy na nowo aspekty samych siebie w tym procesie. Wyznaczony
przez nas nowy cel odzwierciedla zarwno nasze obecne Ja, jak i przysze Ja, ktre
sobie wyobraamy.
Jak zauwaaj Charles S. Carver i Michael F. Scheier[1], cho jedn z
podstawowych umiejtnoci yciowych jest rozpoznawanie, kiedy trwa i kiedy
przesta, to inn wan umiejtnoci byaby zdolno do cakowitego zaprzestania
odpuszczenia naprawd w okolicznociach, gdy okazuje si to konieczne. Rezultatem
poczenia tych dwch umiejtnoci jest elastyczno, dziki ktrej dana osoba potrafi
rozpozna trudne do rozwizania sytuacje i z nich wyj, a jednoczenie
zmaksymalizowa wysiki w sytuacjach, ktre da si zmieni.
Skierowanie energii na nowy cel jest pierwszym krokiem.
Ja i elastyczno
Poytek z planowania
O szczciu
Okazuje si, e droga do szczcia[18] wcale nie pieka, jak mwi przysowie
wybrukowana jest chciami, przynajmniej tak wynika z bada Sonji Lyubomirsky,
Kennona M. Sheldona i Davida Schkadea. Twierdz oni, e istniej trzy czynniki
wpywajce na to, czy uwaamy si za szczliwych: zaprogramowana norma
szczcia, okolicznoci yciowe oraz aktywno intencjonalna. Pojcia te wymagaj
wyjanienia i cho pewnie oswoie si ju, czytelniku, z myl, e to, co uwaae za
swoj woln wol, wcale nie jest takie wolne, jak ci si wydawao i e nie
sprawujesz cakowitej kontroli nad samochodem, ktrym jeste ta ostatnia salwa
przynosi porcj dobrych wiadomoci.
Zaprogramowana norma szczcia to czynnik odpowiedzialny za mniej wicej
poow twojego potencjalnego szczcia. Zaprogramowana norma, tak jak skadajce
si na ni cechy osobowoci, jest stabilna w czasie i w duej mierze zdeterminowana
genetycznie.
Nastpne s okolicznoci yciowe, ktre, co zaskakujce, odpowiadaj jedynie za
10% naszego szczcia; okolicznoci yciowe obejmuj zdarzenia zarwno pozytywne,
jak i negatywne (szczliwe i stabilne lub traumatyczne dziecistwo; otrzymanie
nagrody za wyniki w nauce lub niepowodzenia szkolne) oraz stan cywilny, zawd,
bezpieczestwo zatrudnienia, dochd, zdrowie i religijno. Badacze zauwaaj, e
ludzie zarabiajcy wicej faktycznie s relatywnie szczliwsi; e osoby pozostajce w
zwizku maeskim s szczliwsze ni osoby samotne, rozwiedzione czy owdowiae;
e osoby religijne zwykle opisuj siebie jako szczliwsze ni te, ktre nie s religijne;
e zdrowi ludzie mwi o wikszym szczciu ni chorzy. Ale Lyubomirsky i jej
wsppracownicy podkrelaj rwnie, e wszystkie te rne okolicznoci razem
wzite odpowiadaj jedynie za 815% rnic w poziomie szczcia: Te do sabe
powizania[19] uznano za zaskakujce i paradoksalne, wziwszy pod uwag wstpne
oczekiwania badaczy dobrostanu, e czynniki sytuacyjne, takie jak dochd i zdrowie
fizyczne, bd silnie powizane ze szczciem.
Daniel Gilbert w swojej pracy na temat szczcia tumaczy t zaskakujco nisk
warto zudzeniem wielkoci wpywu oraz zdolnoci czowieka do szybkiej
adaptacji do nowych warunkw. (Wanie dlatego rado, jakiej spodziewalimy si
po otrzymaniu awansu, nie trwa dugo, ale to samo dotyczy rwnie emocjonalnego
zaamania po porzuceniu przez ukochan osob). Jak pisze Lyubomirsky ze
wsppracownikami: W wyniku hedonistycznej adaptacji[20] ludzie zwykle wracaj
do punktu wyjcia po kadej pozytywnej zmianie okolicznoci. To tyle, jeli idzie o
prawdopodobiestwo, e wygrana na loterii uczyni nas o wiele szczliwszymi.
Dobra wiadomo jest taka, e cho zaprogramowana norma szczcia i
okolicznoci yciowe w 60% determinuj nasz poziom szczcia, a 40% bierze si z
aktywnoci intencjonalnej i to daje nam kontrol nad tym kawakiem tortu szczcia.
Aktywno intencjonalna, jak mona sobie wyobraa, to ogromny wachlarz
wszystkiego, co ludzie robi, obejmujcy midzy innymi aktywno behawioraln
(spacer w lesie lub spotkanie z bliskim przyjacielem), aktywno poznawcz
(przeformuowanie sytuacji, by nada im bardziej pozytywny charakter) oraz
aktywno wolicjonaln (denie do realizacji osobistych celw).
Co wane, w przeciwiestwie do sytuacyjnych zmian szczcia, ktre z powodu
adaptacji s stosunkowo ulotne, aktywno intencjonalna przynosi dugotrwae efekty.
Sheldon i Lyubomirsky sprawdzili t hipotez[21] w serii eksperymentw
porwnujcych trwao wpywu poprawy okolicznoci na szczcie z efektem
aktywnoci intencjonalnej. W pierwszym badaniu poprosili uczestnikw, eby sami
podzielili si na grupy na tych, u ktrych zasza pozytywna zmiana okolicznoci, oraz
na tych, ktrzy dokonali pozytywnej zmiany aktywnoci. Naukowcy stwierdzili, e z
upywem czasu zmiana okolicznoci skutkowaa mniejsz popraw ni podtrzymywana
aktywno. W drugim badaniu, ktre trwao dwanacie tygodni, stwierdzono, e
aktywno intencjonalna powodowaa wzrost poziomu szczcia w czasie, cho nie w
sposb stopniowy; pocztkowy skok szczcia utrzymywany by na tym samym
poziomie przez aktywno. W trzecim badaniu mierzono zmiany dobrostanu
psychicznego i zaobserwowano tak sam prawidowo.
Trzeba tu jednak poczyni pewne zastrzeenie; zmiana okolicznoci moe mie
trwalszy wpyw na szczcie, jeli pocztkowe okolicznoci nie speniay
podstawowych potrzeb danej osoby. Inaczej mwic, przeprowadzka z domu z trzema
sypialniami do wikszego nie podtrzyma szczcia po prostu przyzwyczaimy si do
wikszej przestrzeni podtrzyma je jednak przeprowadzenie si z niebezpiecznej
okolicy do miejsca, w ktrym czujemy si bezpiecznie. Czciowo zaley to od tego,
jaka bya pierwotna sytuacja. Rwnie sposb, w jaki podchodzimy do zmiany
okolicznoci w yciu, wpywa na to, czy zaadaptujemy si do zmiany i wrcimy do
swojej zaprogramowanej normy szczcia. Zmiana okolicznoci moe uszczliwi nas
na duej, jak pisz naukowcy, tylko w takim stopniu, w jakim podejmuje si dziaania
podtrzymujce wieo nowych okolicznoci tj. pamita si o tym, by je docenia
lub czu za nie wdziczno, lub podejmuje si wysiek wykorzystywania stwarzanych
przez nie moliwoci pozytywnych dowiadcze. Jest to innymi sowy osigalne, kiedy
podejmuje si intencjonaln aktywno w odniesieniu do okolicznoci w swoim yciu
to znaczy kiedy oddziauje si na wasn sytuacj[22].
Nic dziwnego, e wiele punktw dotyczcych sposobu rozstrzygania, czy zaprzesta
denia do jakiego celu, ma zastosowanie rwnie przy wybieraniu nowych celw i
dziaa, ktre przynios szczcie lub subiektywny dobrostan. Po pierwsze,
Lyubomirsky ze wsppracownikami zauwaaj, e wana jest zgodno osoby i
dziaania; widzielimy, i uwaga ta pojawiaa si ju w rnych innych kontekstach. Po
drugie, podkrelaj znaczenie rozpoczynania od wysiku i podtrzymywania go. atwiej
kontynuowa wysiek, jeli dane dziaanie ma charakter wewntrzny i
samopodtrzymujcy si lub wyzwala w nas stan przepywu.
Sprowadzajc rzecz do sedna: moe i sabo nam idzie okrelanie, co uszczliwi nas
teraz lub w przyszoci, mamy zaprogramowan norm szczcia opart na tym, kim
jestemy, i stabiln w czasie, moe i jestemy te podatni na adaptowanie si do zmian
okolicznoci, ktre powinny nas uszczliwia, lub ich ignorowanie, ale i tak furtka
jest szeroko otwarta.
Wany wniosek
Badania, ktre omwilimy w tym rozdziale, wskazuj na skuteczno wiadomego
zachowania oraz na to, jak moe nam ono pomc w kierowaniu samochodem, ktrym
jestemy. Wszystkie te teoretyczne koncepcje mona przeoy na umotywowane
zachowania, ktre mog pomc ci w wyborze celw spjnych, satysfakcjonujcych i
osigalnych. Moesz wykorzysta te strategie poznawcze stany umysu i intencje
implementacyjne by zaangaowa si w nowe cele. Z bada nad szczciem wynika,
e cho na pewne aspekty szczcia nie masz wpywu, do jest takich, na ktre wpyw
masz. Sposb mylenia o tym, co ci uszczliwia na przykad postanowienie, e
bdziesz dopatrywa si dobrych stron zamienia to na aktywno intencjonaln.
Zarwno wiadome mylenie, jak i wiadome dziaanie wzmacnia twoje poczucie Ja i
daje ci poczucie mocy sprawczej. I cho mercedes na podjedzie i ubrania od
Gucciego w garderobie nie podtrzymaj twojego szczcia, twj sposb mylenia o
nich praca woona w zarobienie na te rzeczy oraz uczucia z ni zwizane moe to
uczyni.
Nastawianie na nowo kompasu po odangaowaniu si jest aktem wymagajcym
wiary i odwagi, ale te penym moliwoci. Ja, ktre wyoni si z tej transformacji, nie
bdzie tym samym Ja, ktre rozpoczo cay proces. Liczymy, e wiedza wyniesiona z
lektury tej ksiki pozwoli ci odej i pomacha na poegnanie, kiedy bdziesz tego
potrzebowa, bez ogldania si na to, co mwi kultura czy postronni widzowie, i e
uczynisz to z wdzikiem w sposb wiadomy i inteligentny. Mamy te nadziej, e po
okresie niepewnoci, co dalej po zaprzestaniu przyjdzie czas, kiedy poczujesz pewno
siebie. I wreszcie w peni wykorzystasz ten kawaek tortu szczcia, ktry jest tylko
twj.
POSOWIE
MDRO PRZESTAWANIA
Jednym z interesujcych aspektw pisania tej ksiki byo suchanie opowieci kobiet i
mczyzn z rnych pokole o tym, czego nauczyli si w dziecistwie o wytrwaoci.
Pokolenie powojennego wyu demograficznego wychowywao si na historiach o
wytrwaoci opowiadanych przez rodzicw i dziadkw, ktrzy przeyli zarwno
wielki kryzys, jak i drug wojn wiatow. Temat wytrwaoci by silnie spleciony z
heroizmem i przewija si w ksikach, w filmach i na lekcjach w szkole. Jednak
odrzucenie przez t generacj mylenia w kategoriach utopionych kosztw, ktre
przeduyo wojn w Wietnamie, spowodowao zmian nastawienia tej grupy do
wytrwaoci. W tamtym kontekcie cnota wytrwaoci poczya si z
konserwatyzmem, brakiem realizmu i sentymentem do przegranych spraw. Wielu
modych ludzi porzucio oczekiwania kulturowe swoich rodzicw, przynajmniej na
pewien czas, a cz z nich postpia zgodnie z hasem, ktre gosi Timothy Leary:
Wcz si, dostrj, odpadnij.
Dlatego dzieci baby boomers dzisiejsi dwudziesto-, trzydziesto-i
czterdziestolatkowie zdaj si mie wiksz swobod, jeli chodzi o zdolno do
zmiany zdania na temat swoich zobowiza. Zarazem jednak ci modzi ludzie mwi,
e ich rodzice nawet gdy nie zachwalali wytrwaoci jako cnoty, sami czsto dawali jej
przykad.
Kwestionariusz wykorzystywany na potrzeby tej ksiki nie tyle ankieta naukowa,
ile zaproszenie do podzielenia si swoimi historiami ujawni, jak ambiwalentne
uczucia cigle budzi przyznanie si do zaprzestania czego wanego, choby w
ostatecznym rozrachunku byo to susznym posuniciem. Kulturowy portret quittera
osoby, ktra nigdy do niczego nie dojdzie, bo nie potrafi w niczym wytrwa nadal
trzyma si mocno. Podczas gdy rodzice baby boomers zwykle nie pozwalali swoim
dzieciom rezygnowa z niczego, czego si podjy jak dziecko poprosio o saksofon,
to musiao na nim wiczy sami baby boomers najwyraniej starali si manewrowa
midzy trudnymi mieliznami wpajania dziecku wartoci mozou i systematycznego
wysiku z jednej strony, a zapewnieniem mu swobody sprawdzania si w rnych
dziedzinach i porzucania ich, kiedy okazywao si, e modemu czowiekowi nie
odpowiadaj, z drugiej.
Trudno stwierdzi, dlaczego dziecko chce przesta czym si zajmowa
powiedziaa jedna z matek. Strach przed porak to zawsze kiepski powd do
rezygnacji i nigdy nie pozwalaam dzieciom rezygnowa z jakich zaj, jeli
mylaam, e wanie o to naprawd chodzi. Z drugiej strony nie ma sensu zmusza
dziecka do wytrwaoci w czym, czego nienawidzi. Inna matka zaja odmienne
stanowisko, piszc, e mona si czego nauczy z doprowadzania do koca tego, co
si zaczo. Powiedziaa, e w yciu jest peno sytuacji, kiedy trzeba by wytrwaym,
cho czowiek marzy jedynie o tym, by da sobie spokj. Sporo w tym prawdy.
Rezygnacja ze sportu druynowego to najbardziej draliwy problem dla wikszoci
rodzicw, wymagajcy wywaenia midzy indywidualnymi pragnieniami a
zobowizaniem wobec innych. Pewien ojciec trzydziestotrzylatka wspomnia, jak
pozwoli synowi zrezygnowa z hokeja, cho wczeniej kupi mu cay drogi sprzt do
tego sportu: Zastanawiam si, czy byem w porzdku, bo nie zaleao mi na tej
dyscyplinie. Czy zareagowabym inaczej, gdyby to by golf, sport, ktry uprawiaem
przez cae ycie? Zastanawiam si.
Zarwno ogromna popularno Bojowej pieni tygrysicy Amy Chua, jak i wrzawa
wywoana jej wizj wychowania opartego na dyscyplinie i wytrwaoci,
zmierzajcego do maksymalizacji osigni dziecka, wyranie wiadcz o tym, e
wikszo ludzi nadal nie jest pewna, czy warto bra przestawanie pod uwag.
Ksika ta nie propaguje przestawania jako niezalenej odpowiedzi. Jeli
przestawaniu nie towarzyszy podjcie nowych celw, nie jest ono adnym
rozwizaniem. W kulturze, ktra ma obsesj na punkcie celebrytw i skupia si na
celach zewntrznych gwnie na pienidzach i sawie by moe naszym zadaniem
jako ludzi, rodzicw i mentorw jest przeniesienie nacisku z cnoty wytrwaoci na
charakter celw, jakie sobie wyznaczamy i do jakich zachcamy innych.
Wiemy ju, e wytrwao wpisana jest w nasz gatunek; trzeba si natomiast nauczy
rozpoznawania, ktre cele s warte wysiku i na tyle sensowne, by przynie szczcie
lub satysfakcj. W czasach, kiedy definicj Ja dzieci i modziey ksztatuje technologia
w ktrych warto oznacza popularno i uwag mierzon liczb obserwujcych na
YouTubeie i Twitterze, SMS-w oraz znajomych na Facebooku waniejsze ni
kiedykolwiek wydaje si skupienie na celach, ktre s wewntrzne i spjne z Ja,
zamiast na celach zewntrznych. W wiecie wszechobecnych rozpraszaczy uwagi
telefony komrkowe przy poduszce, wiele ekranw wczonych non stop priorytetem
powinno by dopilnowanie i zachcanie dzieci do skupiania si na celach, ktre je
odzwierciedlaj, i wspieranie ich w tym wysiku. W kulturze doranych rozwiza, w
ktrej cel zbyt czsto ceni si bardziej ni rodki, dzieci trzeba uczy, e denie do
celu samo w sobie jest cenn podr i e nie tylko cel czyli osignicie si liczy.
Mimo caej kulturowej niechci do przestawania, stanowi ono nieuniknion cz
cyklu ycia, atwiejsz na pewnych etapach, trudniejsz na innych. Radzenie sobie z
mylami, uczuciami i dziaaniami ley u podstaw zarwno biegego przestawania, jak i
satysfakcjonujcego ycia.
wiadome i przemylane przestawanie pozwala nam inaczej spojrze na decyzje,
zarwno wasne, jak i innych. Jak pewien trzydziestoletni mczyzna napisa o swoim
dowiadczeniu zwizanym z tym, e dwukrotnie przerywa nauk w collegeu, a potem
zosta wykadowc na uczelni: Zmienio to mj punkt widzenia, poniewa porzucenie
czego czsto jest prb afirmacji czego wikszego, czego jeszcze nie potrafimy
zrozumie. I cho uwaam to za frustrujco negatywne, kiedy widz, e ludzie
formuuj swoje decyzje w kategoriach przestawania, teraz prbuj dostrzega raczej
pozytywny ruch, jaki staraj si zrobi, cho jeszcze nie maj sw, by to wyrazi.
wite sowa.
Podzikowania
Przypisy kocowe i bibliografia mwi wszystko, ale ta ksika nie powstaaby bez
niezwykej pracy psychologw, ekonomistw i przedstawicieli innych nauk
spoecznych, ktrzy badajc, dlaczego ludzie robi to, co robi, dochodz do nowych
wnioskw na temat procesw mylenia, automatyzmu i niewiadomoci, samoregulacji
i wyznaczania celw. Nowe odkrycia na temat dziaania mzgu cigle owiecaj i
ekscytuj. Cho naukowcy nie s odpowiedzialni za to, jak ich koncepcje s
wykorzystywane lub przedstawiane, bez nich i bez dziea, ktre stworzyli, ta ksika
pozostaaby jedynie interesujcym pomysem i trafiaby do krainy wiecznej
szczliwoci dla niepotwierdzonych, cho zgrabnych idei.
Dla mnie osobicie intelektualna wyprawa odkrywcza w gb tego dziea nauki bya
pasjonujca i niekiedy konsternujca; nadal oswajam si z ide wiadomoci jako
iluzji.
Wielkie podzikowania dla Elizabeth Kaplan, mojej agentki, e nie przestaa, oraz
dla Dana Ambrosia za doprowadzenie tej ksiki do koca.
Przyjaciele i nieznajomi zjednoczyli siy, by rozsya e-maile wzywajce ludzi, eby
przyznali si do przestawania i porozmawiali o odpuszczeniu, porace i alu, a take o
radociach zaczynania od nowa i odkrywania siebie od pocztku. Podzikowania
zechc przyj, w kolejnoci alfabetycznej: Jacqueline Freeman, Leslie Garisto, Ray
Healey, Ed Mickens, Patti Pitcher, Claudia Karabaic Sargent oraz Lori Stein. Dzikuj
rwnie wszystkim tym, ktrzy podzielili si swoimi historiami, ale woleli pozosta
anonimowi; wiecie, kim jestecie i e jestem Wam wdziczna za pomoc. Specjalne
podzikowania kieruj do Karyl McBride za jej e-maile o poranku.
Na niwie domowej wielkie podzikowania dla Alexandry Israel oraz Craiga
Weatherlyego, ktrzy mieszkali z roztrzepan pisark i stosami artykuw. Craig
zasuguje na szczeglne uznanie za mistrzowskie opanowanie JSTOR oraz innych baz
danych w pogoni za nieuchwytnymi artykuami naukowymi, ktrych nie potrafiam
znale w Internecie.
Peg Streep
[1] Odpowiednikiem quittera w jzyku polskim byby przestawacz, opuszczacz, rezygnowacz czy rzucacz
[przyp. tum.].
[2] Carston Wrosch i in. (2003). The importance of goal disengagement in adaptive self-regulation: When giving-up is
beneficial. Self and Identity, 2, 120.
[3] Daniel Kahneman (wrzesie 2003). A perspective on judgment and choice: Mapping bounded rationality.
American Psychologist, 85(9), 692720. Zob. te Daniel Kahneman (2012). Puapki mylenia. O myleniu szybkim i
wolnym (s. 31 i nn.). Tum. Piotr Szymczak. Pozna: Media Rodzina.
[4] R.L. Reid (1986). The psychology of the near miss. Journal of Gambling Behavior, 2(1), 3239.
[5] Henry Chase, Luke Clark (2010). Gambling severity predicts midbrain response to near-miss outcomes. Journal
of Neuroscience, 30(18), 61806187.
[6] Amos Tversky, Daniel Kahneman (1973). Availability: A heuristic for judging frequency and probability.
Cognitive Psychology, 4, 207232.
[7] The Psychology of Judgment and Decision-Making (1993). (s. 121). New York: McGraw-Hill.
[8] Barry M. Staw (padziernik 1981). The escalation of commitment to a course of action. Academy of
Management Review, 6(4), 577587.
[9] Emily Pronin, Daniel Y. Lin, Lee Ross (marzec 2002). The bias blind spot: Perceptions of bias in self versus
others. Personality and Social Psychology Bulletin, 28(3), 369381; Justin Kruger (1999). Lake wobegon be
gone! The below-average effect and the egocentric nature of comparative ability judgments. Journal of
Personality and Social Psychology, 77(2), 221232.
[10] David Dunning, Dale W. Griffin, James D. Mikojkovic, Lee Toss (1990). The overconfidence effect in social
prediction. Journal of Personality and Social Psychology, 58(4), 568581; Robert P. Vallone, Dale W. Griffin,
Sabrina Lin, Lee Ross (1990). Overconfident prediction of future actions and outcomes by self and others.
Journal of Personality and Social Psychology, 58(4), 582591.
[11] Dan Lovallo, Daniel Kahneman (lipiec 2003). Delusions of success: How optimism undermines executives
decisions. Harvard Business Review, 5663.
[12] William Samuelson, Richard Zeckhauser (1988). The status quo bias in decision-making. Journal of Risk and
Uncertainty, 1, 759.
[13] Ibid., 37.
[14] Daniel Kahneman, Amos Tversky (marzec 1979). Prospect theory: An analysis of decision under risk.
Econometrica, 47(2), 263291.
[15] George Loewenstein, Nachum Sicherman N. (1991). Do workers prefer increasing wage profiles?. Journal of
Labor Economics, 9, 6784.
[16] Nils B. Jostmann, Sander L. Koole (2009). When persistence is futile. W: Gordon B. Moskowitz, Heidi Grant
(red.), The Psychology of Goals (s. 337361). New York: Guilford Press.
[17] Daniel M. Wegner (2002). The Illusion of Conscious Will (s. 57). Cambridge, MA: MIT Press.
[18] Tanya L. Chartrand, John A. Bargh (1999). The chameleon effect: The perception-behavior link and social
interaction. Journal of Personality and Social Psychology, 76(6), 893910.
[19] John A. Bargh, Tanya L. Chartrand (lipiec 1999). The unbearable automaticity of being. American
Psychologist, 54(7), 462479.
[20] John A. Bargh, Mark Chen, Lara Burrows (1996). Automaticity of social behavior: Direct effects of trait
construct and stereotype activation on actions. Journal of Personality and Social Psychology, 71(2), 230244.
[21] Aaron C. Kay, S. Christian Wheeler, John A. Bargh, Lee Ross (2004). Material priming: The influence of
mundane physical objects on situational construal and competitive behavior choice. Organizational Behavior and
Human Decision Process, 93, 8396.
[22] Ibid., 88.
[23] John A. Bargh i in. (2001). The automated will: Nonconscious activation and pursuit of behavior goals. Journal
of Personality and Social Psychology, 81(6), 10141027; John A. Bargh, Ezequiel Morsella (2003). The
unconscious mind. Perspectives on Psychological Science, 3(1), 7379; John A. Bargh, Julie Y. Huang (2009).
The selfish goal. W: Gordon B. Moskowitz, Heidi Grant (red.), The Psychology of Goals (s. 127150). New
York: Guilford Press.
[24] John A. Bargh, Tanya L. Chartrand (lipiec 1999). The unbearable automaticity of being. American
Psychologist, 54(7), 473.
[25] Daniel M. Wegner (1994). Ironic processes of mental control. Psychological Review, 101(1), 3451.
[26] Daniel M. Wegner (2002). The Illusion of Conscious Will (s. 141).
[27] Pierwszy eksperyment opisany w Daniel M. Wegner, David J. Schneider, Samuel R. Carter III, Teri L. White
(1987). Paradoxical effects of thought suppression. Journal of Personality and Social Psychology, 53(1), 513;
Daniel M. Wegner (1992). You cant always think what you want: Problems in the suppression of unwanted
thoughts. Advances in Experimental Psychology, 25, 193225.
[1] O.K. Corral synna na caym Dzikim Zachodzie, i nie tylko, strzelanina z 26 padziernika 1881 roku w
miasteczku Tombstone w dzisiejszym stanie Arizona [przyp. tum.].
[2] Richard M. Ryan, Edward L. Deci (2000). Intrinsic and extrinsic motivations: Classic definitions and new
directions. Contemporary Educational Psychology, 25, 5467.
[3] Ibid., 55.
[4] Ibid.
[5] John A. Bargh, Ezequiel Morsella (2003). The unconscious mind. Perspectives on Psychological Science, 3(1),
7379.
[6] Andrew J. Elliot, Todd M. Thrash (2002). Approach-avoidance motivation in personality: Approach and
avoidance temperaments and goals. Journal of Personality and Social Psychology, 82(5), 804818; Andrew J.
Elliot, Todd M. Thrash (czerwiec 2010). Approach and avoidance temperament as basic dimensions of
personality. Journal of Personality, 78(3), 865906.
[7] Andrew J. Elliot (2006). A hierarchical model of approach-avoidance motivation. Motivation and Emotion, 29,
111116.
[8] Ibid., 115.
[9] Ibid.
[10] Robert A. Emmons, Laura King (1988). Conflict among personal stirrings: Immediate and long-term implications
for psychological and physical well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 54(6), 10401048.
[1] Tutaj i w innych miejscach definicja elementw odangaowania na podstawie Nils B. Jostmann, Sander L. Koole
(2009). When persistence is futile: A functional analysis of action orientation and goal disengagement. W: Gordon
B. Moskowitz, Heidi Grant (red.), The Psychology of Goals (s. 337361). New YorkLondon: Guilford Press.
Szczeglnie pomocna jest tab. 13.2 ze s. 347.
[2] Daniel M. Wegner (2002). The Illusion of Conscious Will (s. 141). Cambridge, MA: MIT Press.
[3] Daniel M. Wegner (1994). White Bears and Other Unwanted Thoughts: Suppression, Obsession, and the
Psychology of Mental Control (s. 6569). New YorkLondon: Guilford Press.
[4] Ibid., 70.
[5] Roy F. Baumeister, Ellen Bratslavsky, Mark Muraven, Dianne M. Tice (1998). Ego depletion: Is the active self a
limited resource? Journal of Personality and Social Psychology, 74(5), 12531265.
[6] Ibid., 1257. Inny moliwy model wyczerpania ego zob. Michael Inzlicht, Brandon J. Schmeichel (2012). What is
ego depletion? Toward a mechanistic revision of the resource model of self-control. Perspectives on Psychological
Science, 7(5), 450463.
[7] Ibid., 12581259. Zob. te Mark Muraven, Dianne M. Tice, Roy M. Baumeister (1998). Self-control as limited
resource: Regulatory depletion patterns. Journal of Personality and Social Psychology, 74(3), 774789.
[8] Dylan Wagner, Todd F. Heatherton (27 sierpnia 2012). Self-regulatory depletion increases emotional reactivity in
the amygdala. Social, Cognitive and Affective Neuroscience. Doi:10/ 1093scannss082.
[9] Roy F. Baumeister, John Tierney (2013). Sia woli. Odkryjmy na nowo to, co w czowieku najpotniejsze (s. 103
107). Tum. Piotr Budkiewicz. Pozna: Media Rodzina.
[10] E.J. Masicampo, Roy F. Baumeister (2 czerwca 2011). Consider it done! Plan making can eliminate the
cognitive effects of unfulfilled goals. Journal of Personality and Social Psychology. Publikacja online przed
drukiem. Doi:10.1037/ 90024192.
[11] Eric Klinger (1975). Consequences of commitment to and disengagement from incentives. Psychological
Review, 82(2), 125.
[12] Dylan Wagner, Todd F. Heatherton (27 sierpnia, 2012). Self-regulatory depletion. Social, Cognitive and
Affective Neuroscience. Doi:101093scannss082.
[13] Kathleen D. Vohs i in. (b.d.w.). Engaging in self-control heightens urges and feelings. Artyku roboczy.
[14] Ibid., 5.
[15] Daniel Gilbert (2007). Na tropie szczcia (s. 36). Tum. Ewa Rajewska. Pozna: Media Rodzina.
[16] Ibid., s. 38.
[17] Emily Pronin, Daniel Y. Lin, Lee Ross (2002). The bias blind spot: Perception of bias in self versus others.
Personality and Social Psychology Bulletin, 8, 369381.
[18] Daniel Gilbert (2007). Na tropie szczcia (s. 276).
[19] Timothy D. Wilson, Daniel T. Gilbert (2003). Affective forecasting. Advances in Experimental Social
Psychology, 35, 346411.
[20] Ibid., 348.
[21] Julia A. Woodzicka, Marianne LaFrance (2001). Real versus imagined gender harassment. Journal of Social
Issues, 57(1), 1539.
[22] Timothy D. Wilson, Daniel T. Gilbert (2003). Affective forecasting, 351.
[23] Ibid., 380 i nn.
[24] Lauren B. Alloy, Lyn Y. Abramson (1978). Judgment of contingency in depressed and non-depressed students:
Sadder but wiser? Journal of Experimental Psychology, 108(4), 441485.
[25] Inne spojrzenie na ten temat przedstawiaj m.in. David Dunning, Amber L. Story (1981). Depression, realism,
and the overconfidence effect: Are the sadder wiser when predicting future actions and events? Journal of
Personality and Social Psychology, 61(4), 521532; Lorraine G. Alan, Shepherd Siegel, Samuel Hannah (2007).
The sad truth about depressive realis. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 60(3), 482495.
[26] Wilson, Timothy D. (2002). Strangers to Ourselves: Discovering the Adaptive Unconscious (s. 140). Cambridge,
MA: Belknap Press of Harvard University.
[2]7 Uywane na okrelenie mrzonki wyraenie pipe dream znaczy dosownie fajczany sen lub marzenie z fajki i
weszo do amerykaskiego sownika w XIX wieku, kiedy panowaa moda na palenie opium, ktre wywoywao
halucynacje [przyp. tum.].
[28] Stephenie Meyer, oficjalna strona internetowa, Bio, www.stepheniemeyer.com/bio.html [dostp: 16.06.2013].
[29] Gabriele Oettingen, Doris Mayer (2002). The motivating function of thinking about the future: Expectations
versus fantasies. Journal of Personality and Social Psychology, 83(5), 11981212.
[30] Gabriele Oettingen, Hyeon-ju Pak, Karoline Schnetter (2001). Self-regulation of goal-setting: Turning free
fantasies about the future into binding goals. Journal of Personality and Social Psychology, 80(5), 736753.
Rozdzia 4: Talent do przestawania
[1] Charles S. Carver, Michael F. Scheier (2000). Scaling back goals and recalibration of the affect systems are
processes in normal adaptive self-regulation: Understanding the response-shift phenomena. Social Science and
Medicine, 50, 17151722; Carsten Wrosch i in. (grudzie 2003). Adaptive self-regulation of unattainable goals:
Goal disengagement, goal reengagement, and subjective well-being. Personality and Social Psychology Bulletin,
29(12), 14941508. Czy przestawanie moe poprawi stan zdrowia, zob. Carsten Wrosch, Gregory E. Miller,
Michael F. Scheier, Stephanie Brun de Pontet (luty 2007). Giving up on unattainable goals: Benefits for health?.
Personality and Social Psychology Bulletin, 33(2), 251265. Jak niezaprzestanie moe dosownie wpdzi w
chorob, zob. Gregory E. Miller, Carsten Wrosch (2007). Youve gotta know when to fold em: Goal
disengagement and systemic inflammation in adolescence. Psychological Science, 18(9), 773777.
[2] Andrew J. Elliot, Todd M. Thrash (czerwiec 2010). Approach and avoidance temperament as basic dimensions
of personality. Journal of Personality, 76(3), 865906.
[3] Andrew J. Elliot, Harry T. Reis (2003). Attachment and exploration in adulthood. Journal of Personality and
Social Psychology, 85(2), 317331.
[4] Mary Ainsworth (1978). Patterns of Attachment: A Psychological Study of the Strange Situation. Hillsdale, NJ:
Lawrence Erlbaum Associates.
[5] Goals Gone Wild nawizanie do Girls Gone Wild jest to m.in. tytu piosenki Madonny i filmu [przyp. tum.].
[6] Oryginalne badanie dotyczyo percepcji gbi u niemowlt. E.J. Gibson, R.D. Walk (1960). The visual cliff.
Scientific American, 202(4), 6771.
[7] James F. Sorce, Robert N. Emde, Joseph Campos, Mary D. Klinnert (1985). Maternal emotional signaling: Its
effect on the visual cliff behavior of 1-year-olds. Developmental Psychology, 21(1), 195200.
[8] Andrew J. Elliot, Harry T. Reis (2003). Attachment and exploration, 319.
[9] Philip R. Shaver, Mario Mikulincer (2002). Attachment-related psychodynamics. Attachment and Human
Development, 4, 133161.
[10] Heather C. Lench, Linda J. Levine (2008). Goals and responses to failure: Knowing when to hold them and
when to fold them. Motivation and Emotion, 32, 127140.
[11] Ibid., 137.
[12] Ibid., 139.
[13] Andrew J. Elliot, Todd M. Thrash (sierpie 2004). The intergenerational transmission of fear of failure.
Personality and Social Psychology Bulletin, 30(8), 957971.
[14] Ibid., 958.
[15] Ibid., 959.
[16] Andrew J. Elliot, Marcy A. Church (2002). Client-articulated avoidance goals in the therapy context. Journal of
Counseling Psychology, 49(2), 243254.
[17] Ibid., tabela, 244.
[18] Carsten Wrosch, Michael F. Scheier, Charles S. Carver, Richard Schulz (2003). The importance of goal
disengagement in adaptive self-regulation: When giving up is beneficial. Self and Identity, 2, 120.
[19] Nicola Baumann, Julius Kuhl (2002). Intuition, affect, and personality: Unconscious coherence judgments and
self-regulation of negative affect. Journal of Personality and Social Psychology, 83(5), 12131225; Nicola
Baumann, Julius Kuhl (kwiecie 2003). Self-infiltration: Confusing tasks as self-selected in memory. Personality
and Social Psychology Bulletin, 29(4), 487497; Sander L. Koole, Julius Kuhl, Nils B. Jostmann, Kathleen D. Vohs
(2005). On the hidden benefits of state orientation: Can people prosper without efficient affect-regulation skills?
W: Abraham Tesser, Joanne Woods, Diederik Stapel (red.), Building, Defending, and Regulating the Self (s. 217
244). New York: Psychology Press; Nils B. Jostmann, Sander L. Koole (2009). When persistence is futile: A
functional analysis of action orientation and goal disengagement. W: Gordon B. Moskowitz, Heidi Grant (red.),
The Psychology of Goals (s. 337361). New York: Guilford Press. Zob. te Nils B. Jostmann, Sander L. Koole,
Nickie Y. Van Der Wulp, Daniel A. Fockenberg (2005). Subliminal affect regulation: The moderating role of action
versus state orientation. European Psychologist, 10(3), 209217.
[20] James M. Diefendorff, Rosallie J. Hall, Robert G. Ord, Mona L. Strean (2000). Action-state orientation:
Construct validity of a revised measure and its relationship to work-related variables. Journal of Applied
Psychology, 85(2), 250.
[21] Skal Juliusa Kuhla mona znale w Nils B. Jostmann, Sander L. Koole (2009). When persistence is futile. W:
Gordon B. Moskowitz, Heidi Grant (red.), The Psychology of Goals. New York: Guilford Press. Wykorzystane tu
przykady znajduj si na s. 345.
[22] Sander L. Koole, Julius Kuhl, Nils B. Jostmann, Catrin Finkenauer (2006). Self-regulation in interpersonal
relationships: The case of action versus state orientation. W: Kathleen D. Vohs, E.J. Finkel (red.), Self and
Relationship (s. 360386). New YorkLondon: Guilford Press.
[23] Sander L. Koole, Nils B. Jostmann (2004). Getting a grip on your feelings: Effects of action orientation on
intuitive affect regulation. Journal of Personality and Social Psychology, 87(6), 974990.
[24] James M. Diefendorff (2004). Examination of the roles of action-state orientation and goal orientation in the
goal-setting and performance process. Human Performance, 17(4), 375395.
[25] Sander L. Koole, Daniel A. Fockenberg (2011). Implicit emotional regulation under demanding conditions: The
mediating role of action versus state orientation. Cognition and Emotion, 25(3), 440452.
[1] John D. Mayer, Peter Salovey (1999). Czym jest inteligencja emocjonalna?. W: Peter Salovey, D.J. Sluyter
(red.), Rozwj emocjonalny a inteligencja emocjonalna (s. 2356). Tum. Maciej Karpiski. Pozna: Dom
Wydawniczy Rebis.
[2] Daniel Goleman (1997). Inteligencja emocjonalna. Tum. Andrzej Jankowski. Pozna: Media Rodzina.
[3] John D. Mayer, Peter Salovey, David R. Caruso (wrzesie 2008). Emotional intelligence: New ability or eclectic
traits? American Psychologist, 65(7), 515.
[4] John D. Mayer, Peter Salovey (1999). Czym jest inteligencja emocjonalna? (s. 26). Opis poziomw inteligencji
emocjonalnej na podstawie rozdziau ich autorstwa, poszczeglne wyraenia zaczerpnito z tab. 1.1.
[5] Daniel J. Siegel, Mary Hartzell (2003). Parenting from the Inside Out (s. 203205). New York: Jeremy P.
Tarcher/Penguin.
[6] Lisa Feldman Barrett, James Gross, Tamlin Conner Christensen, Michael Benvenuto (2001). Knowing what
youre feeling and knowing what to do about it: Mapping the relation between emotion differentiation and emotion
regulation. Cognition and Emotion, 15(6), 713724.
[7] Yuichi Shoda, Walter Mischel, Philip K. Peake (1990). Predicting adolescent cognitive and self-regulatory
competencies from preschool delay of gratification: Identifying diagnostic conditions. Developmental Psychology,
16(6), 978986.
[8] Ibid., 985.
[9] Lisa D. Butler, Susan Nolen-Hoeksema (1994). Gender differences in response to depressed mood in a college
sample. Sex Roles, 30(56), 331346.
[10] Katherine M. Weinberg, Edward Z. Tronick, Jeffrey F. Cohn, Karen L. Olson (1999). Gender differences in
emotional expressivity and self-regulation during early infancy. Developmental Psychology, 35, 175188.
[11] Robyn Fivush (1989). Exploring sex differences in the emotional context of mother-child conversations about the
past. Sex Roles, 20(1112), 675695.
[12] Susan Nolen-Hoeksema, Benita Jackson (2001). Mediators of the gender difference in rumination. Psychology
of Women Quarterly, 25, 3747.
[13] Daniel M. Wegner (listopad 2011). Setting free the bears: Escape from thought suppression. American
Psychologist, 671679.
[1] Christopher Chabris, Daniel J. Simons (2011). Niewidzialny goryl. Dlaczego intuicja nas zawodzi? Tum. Jerzy
Korpanty. Warszawa: Larum; Daniel J. Simons, Christopher Chabris (1999). Gorillas in our midst: Sustained
inattention blindness. Perception, 28, 10591074.
[2] Daniel J. Simons, Daniel T. Lewin (1998). Failure to detect changes to people during a real-world interaction.
Psychonomic Bulletin and Review, 5(4), 644649.
[3] Daniel T. Levin, Nausheen Momek, Sarah B. Drivdahl, Daniel J. Simons (2000). Change blindness blindness: The
metacognitive error of overestimating change-detection ability. Visual Cognition, 7(13), 397412.
[4] Lisa D. Ordez, Maurice E. Schweitzer, Adam D. Galinsky, Max H. Bazerman (2009). Goals gone wild: The
systematic side effects of over-prescribing goal setting. Working Paper 09-083, Harvard Business School, Boston.
[5] Edwin A. Locke, Gary P. Latham (padziernik 2006). New directions in goal-setting theory. Current Directions
in Psychological Science, 15(5), 265268.
[6] Ibid., 266.
[7] Anat Drach-Zahavy, Miriam Erez (2002). Challenge versus threat effects on the goal performance relationship.
Organizational Behavior and Human Decision Process, 88, 667682.
[8] Pamitaj o Maine haso propagandowe z 1898 roku nawizujce do wybuchu na okrcie Maine i wzywajce
do wojny z Hiszpani: Remember the Maine, to Hell with Spain! (Pamitaj o Maine. Do diaba z Hiszpani!)
[przyp. tum.].
[9] Lisa D. Ordez i in. (2009). Goals gone wild, 4.
[10] Ibid., 1011.
[11] Edwin A. Locke, Gary P. Latham (2009). Has goal setting gone wild, or have its attackers abandoned good
scholarship?. Academy of Management Perspectives, 23(1), 1723. Zob. te siarczyst odpowied na oskarenie:
Lisa D. Ordez, Maurice E. Schweitzer, Adam D. Galinsky, Max H. Bazerman (2009). On good scholarship,
goal setting and scholars gone wild. Working Paper 09-122, Harvard Business School, Boston.
[12] B.F. Skinner (1938). Superstition in the pigeon. Journal of Experimental Psychology, 38, 168172.
[13] Anne-Marie Slaughter (lipiec/sierpie 2012). Why women still cant have it all. Atlantic.
www.theatlantic.com/magazine/archive/2012/07/why-women-still-cant-have-it-all/309020.
[14] William Bridges (2004). Transitions: Making Sense of Lifes Changes (s. 116117). New York: Da Capo Press.
[15] Ezequiel Morsella, Avi Ben-Zeev, Meredith Lanska, John A. Bargh (2010). The spontaneous thoughts of the
night: How future tasks breed intrusive cognitions. Social Cognition, 28(5), 640649.
[16] N. Pontus Leander, Sarah G. Moore, Tanya L. Chartrand (2009). Mystery moods: Their origins and
consequences. W: Gordon B. Moskowitz, Heidi Grant (red.), The Psychology of Goals (s. 480504). New York
London: Guilford Press.
[17] Tanya L. Chartrand, Clara Michelle Cheng, Amy L. Dalton, Abraham Tesser (2010). Nonconscious incidents or
adaptive self-regulatory tool? Social Cognition, 28(5), 569588.
[1] Rewelacj na ten temat ujawni Sid Savara, Writing down your goals: The Harvard Written Goal Study; Fact or
fiction? Personal Development Training with Sid Savara, http://sidsavara.com/personal-productivity/fact-or-fiction-
the-truth-about-the-harvard-written-goal-study [dostp: 17.06.2013].
[2] Dominique Morisano i in. (2010). Setting, elaborating, and reflecting on personal goals improves academic
performance. Journal of Applied Psychology, 85(2), 255264.
[3] Richard M. Ryan, Kennon M. Sheldon, Tim Kasser, Edward L. Deci (1996). All goals are not created equal: An
organismic perspective on the nature of goals and their regulation. W: Peter M. Gollwitzer, John A. Bargh (red.),
The Psychology of Action (s. 126). New York -London: Guilford Press. Zob. te Kennon M. Sheldon, Richard
M. Ryan, Edward L. Deci, Tim Kasser (kwiecie 2004). The independent effects of goal contents: Its both what
you pursue and why you pursue it. Personality and Social Psychology Bulletin, 30(4), 475486; Edward L. Deci,
Richard M. Ryan (2000). The what and why of goal pursuits: Human needs and the self-determination of
behavior. Psychological Inquiry, 13(4), 227268.
[4] Tim Kasser, Richard M. Ryan (marzec 1996). Further examining the American Dream: Differential correlates of
intrinsic and extrinsic goals. Personality and Social Psychology Bulletin, 22(3), 280287.
[5] Mihaly Csikszentmihalyi (2005). Przepyw. Psychologia optymalnego dowiadczenia. Tum. Magdalena Wajda-
Kacmajor. Taszw: Biblioteka Moderatora.
[6] Cytat pochodzi z wiersza Wrd szkolnej dziatwy, tum. Piotr Siemion, w: William Butler Yeats, Wiersze
wybrane, WrocawWarszawaKrakw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich Wydawnictwo, s. 148 [przyp.
tlum.].
[7] Ibid., s. 125.
[8] Ibid. s. 126.
[9] Ibid., s. 95125.
[10] Gabriele Oettingen, Peter M. Gollwitzer (2010). Strategies of setting and implementing goals: Mental contrasting
and implementation intentions. W: J.E. Maddux, J.P. Tanguy (red.), Social Psychological Foundations of Clinical
Psychology (s. 114135). New York: Guilford Press.
[11] Gabriele Oettingen i in. (grudzie 2003). Turning fantasies about positive and negative futures into self-
improvement goals. Motivation and Emotion, 29(4), 237267.
[12] Anja Achtziger i in. (2009). Strategies of intention formation are reflected in continuous MEG activity. Social
Neuroscience, 4(1), 1127.
[13] Ibid., 23.
[14] Ibrahim Senay, Dolores Abarracin, Kenji Noguchi (2010). Motivating goal-directed behavior through
introspective self-talk: The role of the interrogative form of simple future tense. Psychological Science, 21(4),
499504.
[1] Roy F. Baumeister, Ellen Bratslavsky, Catrin Finkenauer, Kathleen Vohs (2001). Bad is stronger than good.
Review of General Psychology, 5(4), 323370. Cytat ze s. 323.
[2] Marcel Zeelenberg, Rik Pieters (2007). A theory of regret regulation 1.0. Journal of Consumer Psychology,
17(1), 315; Rik Pieters, Marcel Zeelenberg (2007). A theory of regret regulation 1.1. Journal of Consumer
Psychology, 17(1), 2935.
[3] Daniel Kahneman (2012). Puapki mylenia. O myleniu szybkim i wolnym (s. 461). Tum. Piotr Szymczak.
Pozna: Media Rodzina.
[4] Ibid., s. 462463.
[5] Thomas Gilovic, Victoria Husted Medvec (1995). The experience of regret: What, when, and why.
Psychological Review, 102(2), 379395.
[6] Thomas Gilovic, Victoria Husted Medvec, Daniel Kahneman (1995). Varieties of regret: A debate and partial
resolution. Psychological Review, 105(3), 602605.
[7] Thomas Gilovic, Victoria Husted Medvec (1995). The experience of regret, 387.
[8] Terry Connolly, Marcel Zeelenberg (grudzie 2002). Regret in decision making. Current Directions in
Psychological Science, 11(6), 212216.
[9] Ibid., 213.
[10] Todd McElroy, Keith Dows (grudzie 2007). Action orientation and feelings of regret. Judgment and Decision
Making, 2(6), 333341.
[11] Colleen Saffrey, Amy Summerville, Neal J. Roese (marzec 2008). Praise for regret: People value regret above
other negative emotions. Motivation and Emotion, 31(1), 4654.
[12] Ibid., 53.
[13] Barry Schwartz i in. (2002). Maximising versus satisficing: Happiness is a matter of choice, Journal of
Personality and Social Psychology, 63(5), 11781197.
[14] Colleen, Saffrey, Amy Summerville, Neal J. Roese (marzec 2008). Praise for regret: People value regret above
other negative emotions, 52.
[15] Daniel Gilbert (2007). Na tropie szczcia (s. 197198). Tum. Ewa Rajewska. Pozna: Media Rodzina.
[16] Kai Epstude, Neal J. Roese (maj 2008). The functional theory of counterfactual thinking. Personality and
Social Psychology Review, 12(2), 168192.
[17] Neal J. Roese, Amy Summerville (wrzesie 2008). What we regret most and why. Personality and Social
Psychology Bulletin, 31(9), 12731285.
[18] Ibid., 1274.
[19] Rik Pieters, Marcel Zeelenberg (2007). A theory of regret regulation 1.1, 33.
[20] Annette van Randenborgh, Joachim Hffmeier, Joelle LeMoult, Jutta Joormann (grudzie 2010). Letting go of
unmet goals: Does self-focused rumination impair goal disengagement? Motivation and Emotion, 34(4), 325332.
[21] Jeli przypadkiem nie znasz tego fragmentu, to prosz bardzo: Sesame Street (Vintage: Put Down the Duckie
(24 sierpnia 2007). YouTube, zamieszczone przez Hellfrick, www.youtube.com/watch?v=SMAixgo_zJ4).
[1] Charles S. Carver, Michael F. Scheier (1998). On the Self-Regulation of Behavior (s. 348). CambridgeLondon:
Cambridge University Press.
[2] Robert A. Emmons (1996). Striving and feeling: Personal goals and subjective well-being. W: Peter Gollwitzer,
John A. Bargh (red.), The Psychology of Action (s. 314). New York -London: Guilford Press.
[3] Ibid., s. 331.
[4] Ibid., s. 333.
[5] Mihaly Csikszentmihalyi (2005). Przepyw. Psychologia optymalnego dowiadczenia (s. 275277). Tum.
Magdalena Wajda-Kacmajor. Taszw: Biblioteka Moderatora.
[6] Patricia W. Linville (1985). Self-complexity and affective extremity: Dont put all of your eggs in one cognitive
basket. Social Cognition, 1(1), 94120.
[7] Ibid., 97.
[8] Patricia W. Linville (1987). Self-complexity as a cognitive buffer against stress-related illness and depression.
Journal of Personality and Social Psychology, 12(4), 663676. Zob. te Erika J. Koch, James A. Shepherd (sierpie
2004). Is self-complexity linked to better coping? A review of the literature. Journal of Personality, 72(4), 727
760.
[9] Ibid., 663.
[10] Charles S. Carver, Michael F. Scheier (1998). On the Self-Regulation of Behavior (s. 348).
[11] Carsten Wrosch, Michael F. Scheier (2003). Personality and quality of life: The importance of optimism and goal
adjustment. Quality of Life Research, 12(supl. 1), 5972.
[12] Charles S. Carver (b.d.). LOT-R (Life Orientation TestRevised). University of Miami, Department of
Psychology, Coral Gables, FL, www.psy.cmu.edu/faculty/scheier/scales/LOTR_Scale.pdf [dostp: 01.07.2013]. Tu
wedug adaptacji Ryszarda Poprawy i Zygfryda Juczyskiego, zob. Zygfryd Juczyski (2009). Narzdzia pomiaru w
promocji i psychologii zdrowia. Wyd. 2. Warszawa: Pracownia Testw Psychologicznych PTP.
[13] Carsten Wrosch, Michael F. Scheier (2003). Personality and quality of life, 69.
[14] Peter M. Gollwitzer (1990). Action phases and mindsets. W: E. Tory Higgins, Richard M. Sorrentino (red.),
Handbook of Motivation and Cognition: Foundation of Social Behavior (t. 2, s. 5392). New YorkLondon: Guilford
Press.
[15] Peter M. Gollwitzer, Heinz Heckhausen, Heike Katajczak (1990). From weighing to willing: Approaching a
change decision through pre-or postdecisional mentation. Organizational Behavior and Human Decision
Processes, 45, 4165. Zob. te Inge Schweiger Gallo, Peter M. Gollwitzer (2007). Implementation intentions: A
look back at fifteen years of progress. Psicothema, 19(1), 3742.
[16] Peter M. Gollwitzer (1999). Implementation intentions: Strong effects of simple plans. American Psychologist,
54(7), 493502. Cytat pochodzi ze s. 496.
[17] Peter M. Gollwitzer, Ute C. Bayer, Kathleen Molloch (2006). The control of the unwanted. W: Ran R. Hassin,
James S. Uleman, John A. Bargh (red.), The New Unconscious (s. 485515). New York: Oxford University
Press.
[18] Sonja Lyubomirsky, Kennon M. Sheldon, David Schkade (2005). Pursuing happiness: The architecture of
sustainable change. Review of General Psychology, 9(2), 111131.
[19] Ibid., 117.
[20] Ibid., 118.
[21] Kennon M. Sheldon, Sonja Lyubomirsky (2006) Achieving sustainable gains in happiness: Change your actions,
not your circumstances. Journal of Happiness Studies, 7, 5586.
[22] Ibid., 80.
Bibliografia
Achtziger, Anja, Thorsten Fehr, Gabriele Oettingen, Peter M. Gollwitzer, Brigitte Rockstroh (2009). Strategies of
intention formation are reflected in continuous MEG activity. Social Neuroscience, 4(1), 1127.
Ackerman, Joshua M., Noah J. Goldstein, Jenessa R. Shapiro, John A. Bargh (2009). You wear me out: The
vicarious depletion of self-control. Psychological Science, 70(3), 327332.
Ainsworth, Mary (1978). Patterns of Attachment: A Psychological Study of the Strange Situation. Hillsdale, NJ:
L. Laurence Erlbaum Associates.
Alan, Lorraine G., Shepherd Siegel, Samuel Hannah (2007). The sad truth about depressive realism. Quarterly
Journal of Experimental Psychology, 60(3), 482495.
Alloy, Lauren B., Lyn Y. Abramson (1978). Judgment of contingency in depressed and non-depressed students:
Sadder but wiser? Journal of Experimental Psychology, 108(4), 441485.
Bargh, John A., Tanya L. Chartrand (lipiec 1999). The unbearable automaticity of being. American Psychologist,
54(7), 462479.
Bargh, John A., Mark Chen, Lara Burrows (1996). Automaticity of social behavior: Direct effects of trait construct
and stereotype activation on actions. Journal of Personality and Social Psychology, 71(2), 230244.
Bargh, John A., Peter Gollwitzer, Annette Lee-Chai, Kimberly Barndollar, Roman Trtschel (2001). The automated
will: Nonconscious activation and pursuit of behavior goals. Journal of Personality and Social Psychology,
81(6), 10141027.
Bargh, John A., Ezequiel Morsella (2003). The unconscious mind. Perspectives on Psychological Science, 3(1),
7379.
Baumann, Nicola, Julius Kuhl (2002). Intuition, affect, and personality: Unconscious coherence judgments and self-
regulation of negative affect. Journal of Personality and Social Psychology, 83(5), 12131225.
Baumann, Nicola, Julius Kuhl (kwiecie 2003). Self-infiltration: Confusing tasks as self-selected in memory.
Personality and Social Psychology Bulletin, 29(4), 487497.
Baumann, Nicola, Julius Kuhl (kwiecie 2005). How to resist temptation: The effects of external control versus
autonomy support on self-regulatory dynamics. Journal of Personality, 73(2), 444470.
Baumeister, Roy F., Ellen Bratslavsky, Catrin Finkenauer, Kathleen Vohs (2001). Bad is stronger than good. Review
of General Psychology, 5(4), 323370.
Baumeister, Roy F., Ellen Bratslavsky, Mark Muraven, Dianne M. Tice (1998). Ego depletion: Is the active self a
limited resource? Journal of Personality and Social Psychology, 74(5), 12521265.
Baumeister, Roy F., John Tierney (2013). Sia woli. Odkryjmy na nowo to, co w czowieku najpotniejsze. Tum.
Piotr Budkiewicz. Pozna: Media Rodzina.
Bridges, William (2004). Transitions: Making Sense of Lifes Changes. New York: Da Capo Press.
Butler, Lisa D., Susan Nolen-Hoeksema (1994). Gender differences in response to depressed mood in a college
sample. Sex Roles, 30(56), 331346.
Carver, Charles S. (2004). Negative affects deriving from the behavior approach system. Emotion, 4(1), 322.
Carver, Charles S. (2006). Approach, avoidance, and the self-regulation of affect and action. Motivation and
Emotion, 30, 105110.
Carver, Charles S., Michael F. Scheier (1998). On The Self-Regulation of Behavior. CambridgeLondon:
Cambridge University Press.
Carver, Charles S., Michael F. Scheier (2000). Scaling back goals and recalibration of the affect systems are
processes in normal adaptive self-regulation: Understanding the response-shift phenomena. Social Science and
Medicine, 50, 17151722.
Chabris, Christopher, Daniel Simons (2011). Niewidzialny goryl. Dlaczego intuicja nas zawodzi? Tum. Jerzy
Korpanty. Warszawa: Larum.
Chartrand, Tanya L., Rick B. van Baaren, John A. Bargh (2006). Linking automatic evaluation to mood and
information processing style: Consequences for experienced affect, impression formation, and stereotyping.
Journal of Experimental Psychology, 35(1), 7079.
Chartrand, Tanya L., John A. Bargh (1999). The chameleon effect: The perception-behavior link and social
interaction. Journal of Personality and Social Psychology, 76(6), 893910.
Chartrand, Tanya L., Clara Michelle Cheng, Amy L. Dalton, Abraham Tesser (2010). Nonconscious incidents or
adaptive self-regulatory tool?. Social Cognition, 28(5), 569588.
Connolly, Terry, Marcel Zeelenberg (grudzie 2002). Regret in decision making. Current Directions in
Psychological Science, 11(6), 212216.
Csikszentmihalyi, Mihaly (2008). Flow: The Psychology of Optimal Experience. New York: Harper
Perennial/Modern Classics.
Deci, Edward L., Richard M. Ryan (2000). The what and why of goal pursuits: Human needs and the self-
determination of behavior. Psychological Inquiry, 13(4), 227268.
Diefendorff, James M. (2004). Examination of the roles of action-state orientation and goal orientation in the goal-
setting and performance process. Human Performance, 17(4), 375395.
Diefendorff, James M., Rosalie J. Hall, Robert G. Ord, Mona L. Strean (2000). Action-state orientation: Construct
validity of a revised measure and its relationship to work-related variables. Journal of Applied Psychology,
85(2), 250261.
Drach-Zahavy, Anat, Miriam Erez (2002). Challenge versus threat effects on the goal performance relationship.
Organizational Behavior and Human Decision Process, 88, 667682.
Duhigg, Charles (2012). The Power of Habit: What We Do in Life and Business. New York: Random House.
Dunning, David, Dale W. Griffin, James D. Mikojkovic, Lee Toss (1990). The overconfidence effect in social
prediction. Journal of Personality and Social Psychology, 58(4), 568581.
Dunning, David, Amber L. Story (1981). Depression, realism, and the overconfidence effect: Are the sadder wiser
when predicting future actions and events? Journal of Personality and Social Psychology, 61(4), 521532.
Elliot, Andrew J. (2006). A hierarchical model of approach-avoidance motivation. Motivation and Emotion, 29,
111116.
Elliot, Andrew J., Marcy A. Church (2002). Client-articulated avoidance goals in the therapy context. Journal of
Counseling Psychology, 49(2), 243254.
Elliot, Andrew J., Harry T. Reis (2003). Attachment and exploration in adulthood. Journal of Personality and
Social Psychology, 85(2), 317331.
Elliot, Andrew J., Kennon M. Sheldon (1997). Avoidance achievement motivation: A personal goals analysis.
Journal of Personality and Social Psychology, 73(1), 151185.
Elliot, Andrew J., Todd M. Thrash (2002). Approach-avoidance motivation in personality: Approach and avoidance
temperaments and goals. Journal of Personality and Social Psychology, 82(5), 804818.
Elliot, Andrew J., Todd M. Thrash (sierpie 2004). The intergeneration transmission of fear of failure. Personality
and Social Psychology Bulletin, 30(8), 957971.
Elliot, Andrew J., Todd M. Thrash (czerwiec 2010). Approach and avoidance temperament as basic dimensions of
personality. Journal of Personality, 78(3), 865906.
Elliot, Andrew J., Todd M. Thrash, Jou Murayama (czerwiec 2011). A longitudinal analysis of self-regulation and
well-being: Avoidance personal goals, avoidance coping, stress generation, and subjective well-being. Journal of
Personality, 73(3), 643674.
Emmons, Robert A., Laura King (1988). Conflict among personal stirrings: Immediate and long-term implications for
psychological and physical well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 54(6), 10401048.
Epstude, Kai, Neal J. Roese (maj 2008). The functional theory of counterfactual thinking. Personality and Social
Psychology Review, 12(2), 168192.
Feldman, Barrett, Lisa, James Gross, Tamlin Conner Christensen, Michael Benvenuto (2001). Knowing what youre
feeling and knowing what to do about it: Mapping the relation between emotion differentiation and emotion
regulation. Cognition and Emotion, 15(6), 713724.
Fivush, Robyn (1989). Exploring sex differences in the emotional context of mother-child conversations about the
past. Sex Role, 20(1112), 675695.
Friedman, Ron, Edward L. Deci, Andrew J. Elliot, Arlen C. Moller, Henk Aarts (2010). Motivational synchronicity:
Priming motivation orientations with observations of others behaviors. Motivation and Emotion, 34, 3438.
Gable, Shelley L. (luty 2006). Approach and avoidance social motives and goals. Journal of Personality, 74(1),
175222.
Gibson, E.J., R.D. Walk (1960). The visual cliff. Scientific American, 202(4), 6771.
Gilbert, Daniel T. (2007). Na tropie szczcia. Tum. Ewa Rajewska. Pozna: Media Rodzina.
Gilbert, Daniel T., Erin Driver-Linn, Timothy D. Wilson (2002). The trouble with Vronsky. W: Lisa Feldman Barrett,
Peter Salovey (red.), The Wisdom in Feeling: Psychological Processes in Emotional Intelligence. New York:
The Guilford Press.
Gilbert, Daniel T., Jane E.J. Ebert (2002). Decisions and revisions: The affective forecasting of changeable
outcomes. Journal of Personality and Social Psychology, 82(4), 503514.
Gilbert, Daniel T., Carey K. Morewedge, Jane L. Risen, Timothy D. Wilson (2004). Looking forward to looking
backward. Psychological Science, 15(5), 346350.
Gilovic, Thomas, Victoria Husted Medvec (1995). The experience of regret: What, when, and why. Psychological
Review, 102(2), 379395.
Gilovic, Thomas, Victoria Husted Medvec, Daniel Kahneman (1995). Varieties of regret: A debate and partial
resolution. Psychological Review, 105(3), 602605.
Goleman, Daniel (1997). Inteligencja emocjonalna. Tum. Andrzej Jankowski. Pozna: Media Rodzina.
Gollwitzer, Peter M. (1990). Action phases and mindsets. W: E. Tory Higgins, Richard M. Sorrentino (red.),
Handbook of Motivation and Cognition: Foundation of Social Behavior (t. 2, s. 5392). New YorkLondon:
Guilford Press.
Gollwitzer, Peter M. (1999). Implementation intentions: Strong effects of simple plans. American Psychologist,
54(7), 493502.
Gollwitzer, Peter M., John A. Bargh (red.), (1996). The Psychology of Action: Linking Cognition and Motivation
to Behavior. New York: Guilford Press.
Gollwitzer, Peter M., Ute G. Bayer, Kathleen Molloch (2006). The control of the unwanted. W: Ran R. Hassin,
James S. Uleman, John A. Bargh (red.), The New Unconscious (s. 485515). New York: Oxford University
Press.
Gollwitzer, Peter M., Heinz Heckhausen, Heike Katajczak (1990). From weighing to willing: Approaching a change
decision through pre-or postdecisional mentation. Organizational Behavior and Human Decision Processes,
45, 4165.
Heatherton, Todd, Patricia A. Nichols (grudzie 1994). Personal accounts of successful versus failed attempts at life
change. Personality and Social Psychology Bulletin, 20(6), 664675.
Henderson, Marlone D., Peter M. Gollwitzer, Gabriele Oettingen (2007). Implementation intentions and
disengagement from a failing course of action. Journal of Behavior Decision Making, 20, 81102.
Houser-Marko, Linda, Kennon M. Sheldon (listopad 2008). Eyes on the prize or nose to the grindstone: The effects
of level of goal evaluation on mood and motivation. Personality and Social Psychology Bulletin, 34(14), 1556
1569.
Inzlicht, Michael, Brandon J. Schmeichel (2012). What is ego depletion? Toward a mechanistic revision of the
resource model of self-control. Perspectives on Psychological Science, 7(5), 450463.
Johnson, Joel T., Lorraine M. Cain, Toni L. Falker, Jon Hayman, Edward Perillo (1985). The barnum effect
revisited: Cognitive and motivational factors in the acceptance of personality descriptions. Journal of Personality
and Social Psychology, 49(5), 13781391.
Jostmann, Nils B., Sander L. Koole, Nickie Y. Van Der Wulp, Daniel A. Fockenberg (2005). Subliminal affect
regulation: The moderating role of action versus state orientation. European Psychologist, 10, 209217.
Kahneman, Daniel (wrzesie 2003). A perspective on judgment and choice: Mapping bounded rationality. American
Psychologist, 85(9), 692720.
Kahneman, Daniel (2012). Puapki mylenia. O myleniu szybkim i wolnym. Tum. Piotr Szymczak. Pozna: Media
Rodzina.
Kahneman, Daniel, Amos Tversky (marzec 1979). Prospect theory: An analysis of decision under risk.
Econometrica, 47(2), 263291.
Kasser, Tim, Richard M. Ryan (1993). The dark side of the American Dream: Correlates of financial success as a
central life aspiration. Journal of Personality and Social Psychology, 65(3), 410422.
Kasser, Tim, Richard M. Ryan (marzec 1996). Further examining the American Dream: Differential correlates of
intrinsic and extrinsic goals. Personality and Social Psychology Bulletin, 22(3), 280287.
Kay, Aaron C., S. Christian Wheeler, John A. Bargh, Lee Ross (2004). Material priming: The influence of mundane
physical objects on situational construal and competitive behavior choice. Organizational Behavior and Human
Decision Process, 93 8396.
Klinger, Eric (1975). Consequences of commitment to and disengagement from incentives. Psychological Review,
82(2), 125.
Koch, Erika J., James A. Shepherd (sierpie 2004). Is self-complexity linked to better coping? A review of the
literature. Journal of Personality, 72(4), 727760.
Koole, Sander L., Daniel A. Fockenberg (2011). Implicit emotional regulation under demanding conditions: The
mediating role of action versus state orientation. Cognition and Emotion, 25(3), 440452.
Koole, Sander L., Nils B. Jostmann (2004). Getting a grip on your feelings: Effects of action orientation on intuitive
affect regulation. Journal of Personality and Social Psychology, 87(6), 974990.
Koole, Sander L., Nils B. Jostmann (grudzie 2006). On the waxing and waning of working memory: Action
orientation moderates the impact of demanding relationship primers on working memory capacity. Social
Psychology Bulletin, 32(12), 17161728.
Koole, Sander L., Julius Kuhl, Nils B. Jostmann, Catrin Finkenauer (2006). Self-regulation in interpersonal
relationships: The case of action versus state orientation. W: Kathleen D. Vohs, E.J. Finkel (red.), Self and
Relationship (s. 360386). New YorkLondon: The Guilford Press.
Koole, Sander L., Julius Kuhl, Nils B. Jostmann, Kathleen D. Vohs (2005). On the hidden benefits of state
orientation: Can people prosper without efficient affect-regulation skills? W: Abraham Tesser, Joanne Woods,
Diederik Stapel (red.), Building, Defending, and Regulating the Self (s. 217244). New York: Psychology
Press.
Kruger, Justin (1999). Lake wobegon be gone! The below-average effect and the egocentric nature of comparative
ability judgments. Journal of Personality and Social Psychology, 77(2), 221232.
Kuhl, Julius (1981). Motivational and functional helplessness: The moderating effect of state versus action
orientations. Journal of Personality and Social Psychology, 40(1), 155170.
Lench, Heather C., Linda J. Levine (2008). Goals and responses to failure: Knowing when to hold them and when to
fold them. Motivation and Emotion, 32, 127140.
Levin, Daniel T., Nausheen Momek, Sarah B. Drivdahl, Daniel J. Simons (2000). Change blindness blindness: The
metacognitive error of overestimating change-detection ability. Visual Cognition, 7(13), 397412.
Linville, Patricia W. (1985). Self-complexity and affective extremity: Dont put all of your eggs in one cognitive
basket. Social Cognition, 1(1), 94120.
Linville, Patricia W. (1987). Self-complexity as a cognitive buffer against stress-related illness and depression.
Journal of Personality and Social Psychology, 12(4), 663676.
Locke, Edwin A., Gary P. Latham (padziernik 2006). New directions in goal-setting theory. Current Directions in
Psychological Science, 15(5), 265268.
Locke, Edwin A., Gary P. Latham (luty 2009). Has goal setting gone wild, or have its attackers abandoned good
scholarship? Academy of Management Perspectives, 23(1), 2723.
Loewenstein, George F., Drazen Prelec (1993). Preferences for sequences of outcomes. Psychological Review,
100(1), 91108.
Lovallo, Dan, Daniel Kahneman (lipiec 2003). Delusions of success: How optimism undermines executives
decisions. Harvard Business Review, 5663.
Lyubomirsky, Sonja, Kennon M. Sheldon, David Schkade (2005). Pursuing happiness: The architecture of sustainable
change. Review of General Psychology, 9(2), 111131.
Masicampo, E.J., Roy F. Baumeister (2 czerwca 2011). Consider it done! Plan making can eliminate the cognitive
effects of unfulfilled goals. Journal of Personality and Social Psychology. Publikacja online przed drukiem.
Doi: 10.1037/ 90024192.
Mayer, John D., Peter Salovey (1999). Czym jest inteligencja emocjonalna? W: Peter Salovey, D.J. Sluyter (red.),
Rozwj emocjonalny a inteligencja emocjonalna (s. 26). Tum. Maciej Karpiski. Pozna: Dom Wydawniczy
Rebis.
Mayer, John D., Peter Salovey, David R. Caruso (listopad 2008). Emotional intelligence: New ability or eclectic
traits. American Psychologist, 65(7), 515.
McElroy, Todd, Keith Dows (grudzie 2007). Action orientation and feelings of regret. Judgment and Decision
Making, 2(6), 333341.
Mikulincer, Mario, Philip R. Shaver, Dana Pereg (czerwiec 2003). Attachment theory and affect regulation: The
dynamics, development, and cognitive consequences of attachment-related strategies. Motivation and Emotion,
27(2), 77102.
Miller, Gregory E., Carsten Wrosch (2007). Youve gotta know when to foldem: Goal disengagement and systemic
inflammation in adolescence. Psychological Science, 18(9), 773777.
Morisano, Dominique, Jacob B. Hirsh, Jordan B. Peterson, Robert O. Pihl, Bruce M. Shore (2010). Setting,
elaborating and reflecting on personal goals improves academic performance. Journal of Applied Psychology,
85(2), 255264.
Morsella, Ezequiel, Avi Ben-Zeev, Meredith Lanska, John A. Bargh (2010). The spontaneous thoughts of the night:
How future tasks breed intrusive cognitions. Social Cognition, 28(5), 640649.
Moskowitz, Gordon B., Heidi Grant (red.), (2009). The Psychology of Goals. New York: Guilford Press.
Muraven, Mark, Dianne M. Tice, Roy M. Baumeister (1998). Self-control as limited resource: Regulatory depletion
patterns. Journal of Personality and Social Psychology, 74(3), 774789.
Nolen-Hoeksema, Susan, Benita Jackson (2001). Mediators of the gender difference in rumination. Psychology of
Women Quarterly, 25, 3747.
Oettingen, Gabriele (2012). Future thought and behaviour change. European Review of Social Psychology, 23(1),
163.
Oettingen, Gabriele, Peter M. Gollwitzer (2010). Strategies of setting and implementing goals: Mental contrasting and
implementation intentions. W: J.E. Maddux, J.P. Tanguy (red.), Social Psychological Foundations of Clinical
Psychology (s. 114135). New York: Guilford Press.
Oettingen, Gabriele, Doris Mayer (2002). The motivating function of thinking about the future: Expectations versus
fantasies. Journal of Personality and Social Psychology, 83(5), 11981212.
Oettingen, Gabriele, Doris Mayer, Jennifer S. Thorpe, Hanna Janetzke, Solvig Lorenz (grudzie 2003). Turning
fantasies about positive and negative futures into self-improvement goals. Motivation and Emotion, 29(4), 237
267.
Oettingen, Gabriele, Hyeon-ju Pak, Karoline Schnetter (2001). Self-regulation of goal-setting: Turning free fantasies
about the future into binding goals. Journal of Personality and Social Psychology, 80(5), 736753.
Ordez, Lisa D., Maurice E. Schweitzer, Adam D. Galinsky, Max H. Bazerman (2009a). Goals gone wild: The
systematic side effects of over-prescribing goal setting. Working Paper 09-083, Harvard Business School, Boston.
Ordez, Lisa D., Maurice E. Schweitzer, Adam D. Galinsky, Max H. Bazerman (2009b). On good scholarship, goal
setting and scholars gone wild. Working Paper 09-122, Harvard Business School, Boston.
Pieters, Rik, Marcel Zeelenberg (2007). A theory of regret regulation 1.1. Journal of Consumer Psychology,
17(1), 2935.
Pronin, Emily, Daniel Y. Lin, Lee Ross (marzec 2002). The bias blind spot: Perceptions of bias in self versus others.
Personality and Social Psychology Bulletin, 28(3), 369381.
Reid, R.L. (1986). The psychology of the near miss. Journal of Gambling Behavior, 2(1), 3239.
Roese, Neal J., Amy Summerville (listopad 2008). What we regret most and why. Personality and Social
Psychology Bulletin, 31(9), 12731285.
Ryan, Richard M., Edward L. Deci (2000). Intrinsic and extrinsic motivations: Classic definitions and new
directions. Contemporary Educational Psychology, 25, 5467.
Saffrey, Colleen, Amy Summerville, Neal J. Roese (marzec 2008). Praise for regret: People value regret above other
negative emotions. Motivation and Emotion, 31(1), 4654.
Salovey, Peter, D.J. Sluyter (1997). Emotional Development and Emotional Intelligence (s. 331). New York:
Basic Books.
Samuelson, William, Richard Zeckhauser (1988). The status quo bias in decision-making. Journal of Risk and
Uncertainty, 1, 759.
Schmeichel, Brandon J., Kathleen Vohs (2009). Self-affirmation and self-control: Affirming core values counteracts
ego depletion. Journal of Personality and Social Psychology, 96(4), 770782.
Schwartz, Barry, Andrew Ward, John Monterosso, Sonja Lyubomirsky, Katherine White, Darrin R. Lehrman (2002).
Maximizing versus satisficing: Happiness is a matter of choice. Journal of Personality and Social Psychology,
83(5), 11781197.
Schweiger, Gallo, Inge, Peter M. Gollwitzer (2007). Implementation intentions: A look back at fifteen years of
progress. Psicothema, 19(1), 3742.
Senay, Ibrahim, Dolores Abarracin, Kenji Noguchi (2010). Motivating goal-directed behavior through introspective
self-talk: The role of the interrogative form of simple future tense. Psychological Science, 21(4), 499504.
Shaver, Philip R., Mario Mikulincer (2002). Attachment-related psychodynamics. Attachment and Human
Development, 4, 133161.
Sheldon, Kennon M., Tim Kasser (1998). Pursuing personal goals: Skills enable progress but not all progress is
beneficial. Personality and Social Psychology Bulletin, 24(12), 13191331.
Sheldon, Kennon M., Tim Kasser, Kendra Smith, Tamara Share (luty 2002). Personal goals and psychological
growth: Testing an intervention to enhance goal attainment and personality integration. Journal of Personality,
70(1), 531.
Sheldon, Kennon M., Sonja Lyubomirsky (2006). Achieving sustainable gains in happiness: Change your actions, not
your circumstances. Journal of Happiness Studies, 7, 5586.
Sheldon, Kennon M., Richard M. Ryan, Edward L. Deci, Tim Kasser (kwiecie 2004). The independent effects of
goal contents: Its both what you pursue and why you pursue it. Personality and Social Psychology Bulletin,
30(4), 475486.
Shoda, Yuichi, Walter Mischel, Philip K. Peake (1990). Predicting adolescent cognitive and self-regulatory
competencies from preschool delay of gratification: Identifying diagnostic conditions. Developmental Psychology,
16(6), 978986.
Siegel, Daniel J., Mary Hartzell (2003). Parenting from the Inside Out. New York: Jeremy P. Tarcher/Penguin.
Simons, Daniel J., Christopher Chabris (1999). Gorillas in our midst: Sustained inattention blindness. Perception, 28,
10591074.
Simons, Daniel J., Daniel T. Lewin (1998). Failure to detect changes to people during a real-world interaction.
Psychonomic Bulletin and Review, 5(4), 644649.
Skinner, B.F. (1938). Superstition in the pigeon. Journal of Experimental Psychology, 38, 168172.
Slaughter, Anne-Marie (lipiec/sierpie 2012). Why women still cant have it all. Atlantic.
www.theatlantic.com/magazine/archive/2012/07/ why-women-still-cant-have-it-all/309020.
Sorce, James F., Robert N. Emde, Joseph Campos, Mary D. Klinnert (1985). Maternal emotional signaling: Its effect
on the visual cliff behavior of 1-year-olds. Developmental Psychology, 21(1), 195200.
Staw, Barry M. (wrzesie 1981). The escalation of commitment to a course of action. Academy of Management
Review, 6(4), 577587.
Thrash, Todd M., Andrew J. Elliot (padziernik 2002). Implicit and self-attributed achievement motives: Concordance
and predictive validity. Journal of Personality, 70(5), 729755.
Tversky, Amos, Daniel Kahneman (1973). Availability: A heuristic for judging frequency and probability. Cognitive
Psychology, 4, 207232.
Vallone, Robert P., Dale W. Griffin, Sabrina Lin, Lee Ross (1990). Overconfident prediction of future actions and
outcomes by self and others. Journal of Personality and Social Psychology, 58(4), 582591.
van Randenborgh, Annette, Joachim Hffmeier, Joelle LeMoult, Jutta Joormann (grudzie 2010). Letting go of unmet
goals: Does self-focused rumination impair goal disengagement? Motivation and Emotion, 34(4), 325332.
Vohs, Kathleen D., Roy F. Baumeister, Nicole L. Mead, Wilhelm Hoffman, Suresh Ramanathan, Brandon J.
Schmeichel (b.d.w.). Engaging in self-control heightens urges and feelings. Working Paper.
Vohs, Kathleen D., Todd Heatherton (maj 2000). Self-regulatory failure: A resource failure approach.
Psychological Science, 11(3), 249254.
Wagner, Dylan D., Todd F. Heatherton (27 sierpnia 2012). Self-regulatory depletion increases emotional reactivity in
the amygdala. Social, Cognitive and Affective Neuroscience. Doi: 10/1093scan/nss082.
Wegner, Daniel M. (1992). You cant always think what you want: Problems in the suppression of unwanted
thoughts. Advances in Experimental Psychology, 25, 193225.
Wegner, Daniel M. (1994a). Ironic processes of mental control. Psychological Review, 101(1), 3452.
Wegner, Daniel M. (1994b). White Bears and Other Unwanted Thoughts: Suppression, Obsession, and the
Psychology of Mental Control. New YorkLondon: Guilford Press.
Wegner, Daniel M. (2002). The Illusion of Conscious Will. Cambridge, MA: MIT Press.
Wegner, Daniel M. (listopad 2011). Setting free the bears: Escape from thought suppression. American
Psychologist, 671679.
Wegner, Daniel M., David J. Schneider, Samuel R. Carter III, Teri L. White (1987). Paradoxical effects of thought
suppression. Journal of Personality and Social Psychology, 53(1), 513.
Weinberg, Katherine M., Edward Z. Tronick, Jeffrey F. Cohn, Karen L. Olson (1999). Gender differences in
emotional expressivity and self-regulation during early infancy. Developmental Psychology, 35, 175188.
Wilson, Timothy D. (2002). Strangers to Ourselves: Discovering the Adaptive Unconscious. Cambridge, MA:
Belknap Press of Harvard University.
Wilson, Timothy D., Daniel T. Gilbert (2003). Affective forecasting. Advances in Experimental Social
Psychology, 35, 346411.
Woodzicka, Julie A., Marianne LaFrance (2001). Real versus imagined gender harassment. Journal of Social
Issues, 57(1), 1539.
Wrosch, Carsten, Gregory E. Miller, Michael F. Scheier, Stephanie Brun de Pontet (luty 2007). Giving up on
unattainable goals: Benefits for health? Personality and Social Psychology Bulletin, 33(2), 251265.
Wrosch, Carsten, Michael F. Scheier (2003). Personality and quality of life: The importance of optimism and goal
adjustment. Quality of Life Research, 12(supl. 1), 5972.
Wrosch, Carsten, Michael F. Scheier, Charles S. Carver, Richard Schulz (2003). The importance of goal
disengagement in adaptive self-regulation: When giving up is beneficial. Self and Identity, 2, 120.
Wrosch, Carsten, Michael F. Scheier, Gregory E. Miller, Richard Schulz, Charles S. Carver (grudzie 2003).
Adaptive self-regulation of unattainable goals: Goal disengagement, goal reengagement, and subjective well-
being. Personality and Social Psychology Bulletin, 29(12), 14941508.
Zeelenberg, Marcel, Rik Pieters (2007). A theory of regret regulation 1.0. Journal of Consumer Psychology,
17(1), 318.
O Autorach