Psychiatria Polska

2012, tom XLVI, numer 5

strony 829844

Zaburzenia osobowoci rne spojrzenia i prby ich integracji

Personality disroders different outlooks and attempts at their integration

Bartosz Grabski 1 , Jzef Krzysztof G i e r o w s k i 1 , 2

1
Katedra Psychiatrii UJ CM
Kierownik: prof. dr hab. n. hum. J. K. Gierowski
2
Instytut Ekspertyz Sdowych w Krakowie
Kierownik: prof. dr hab. M. Kaa

Summary
The paper presents different approaches to personality disorders. The authors critically
discuss the contemporary categorical psychiatrie (medical) classification and also present psy-
chological approaches with the special attention put to personaity trait theories and stemming
from them the Five Factor Model (FFM).
Due to the coming time of the publication of a new revision of the American classification
DSM- 5 the detailed description of the proposals for the new system has been presented. The
authors included the most updated version which has just recently been published on the
DSM-5 APA web site on 1 lth June 2011.
The proposed changes go forward to the voices of critiue of present solutions, and cre-
ate a hybrid system which will incorporate some elements of the dimensional approach to
personality disorders.
Sowa klucze: zaburzenia osobowoci, DSM-5
Key words: personality disorders, DSM-5

Wstp

Zaburzenia osobowoci rni si od innych stanw patologicznych swoj zoo-

noci. Niektrzy nawet uwaaj je za niemoliwe do sklasyfikowania, podkrelajc,
e idiograficzna intuicja jest istotnym elementem oceny klinicznej [1]. Zdrugiej
strony pamita naley, e podobne intuicje stosowane s mniej lub bardziej wprost
wdiagnostyce innych zaburze (np. schizofrenii). Nawet jeli przyj nieuyteczno
empiryczn takiego stanowiska w diagnostyce zaburze osobowoci, trudno zaprze-
czy, i rozumowanie sprowadzajce osobowo czowieka do prostego zestawu cech
iich implikacji behawioralnych wydaje si mocno uproszczone iredukcjonistyczne.
Allport iOdbert [za: 2] wykazali, e sownik jzyka angielskiego Webstera zawiera
4404 sowa opisujce cechy osobowoci, ktre usiujemy, jak zauway Jablensky [2],
zamkn wmniej ni tuzinie kategorii diagnostycznych. Tyrer [1] podkrela ponadto,
830 Bartosz Grabski, Jan Krzysztof Gierowski

e to, co zreguy opisujemy, uywajc dostpnych systemw diagnostycznych iin-

nych narzdzi oceny osobowoci, to wgruncie rzeczy jedna jej warstwa funkcja,
aniekoniecznie bardziej stabilne wczasie jej cechy iorganizacja (struktura). Ob-
serwowana zmienno iniestabilno moe wgruncie rzeczy odzwierciedla nie tyle
niestabilno struktury icech, ktre zachowuj wzgldn stao, ile zmieniajc si
funkcj osobowoci, ktra bardziej odzwierciedla biec interakcj jej cech istruktury
ze zmiennymi rodowiskowymi [1].
Wpyw na opis osobowoci ijej zaburze we wspczesnych klasyfikacjach miao
wiele tradycji. Wspomnie naley tutaj: 1) kliniczn psychiatri, 2) teorie psychodyna-
miczne i3) teorie wywodzce si znaukowej psychologii, szczeglnie teoria cech.
Na szczegln uwag zasuguj prace Kurta Schneidera, wybitnego psychopatologa
niemieckiego. Wiele zwydzielonych przez niego typw psychopatycznych stao si
pniej rdem inspiracji dla tworzenia wspczesnych kategorii diagnostycznych. Nie
sposb przy tym zauway, e zignorowano prorocz, zdzisiejszego punktu widzenia,
uwag Schneidera. Stwierdzi on jednoznacznie (cytat za: [2], tumaczenie wasne), e:
typologia moe by naduywana oraz podkrela, i: typy psychopatyczne wygldaj
jak diagnozy, ale ta analogia jest faszywa [...] Ludzie lub osobowoci nie mog by
zaetykietowane diagnoz, tak jak choroby lub psychiczne wpywy chorb.

Diagnoza zaburze osobowoci wpraktyce klinicznej krytyczne ujcie

Diagnoza zaburze osobowoci nie jest diagnoz neutraln emocjonalnie. Wpo-

strzeganiu osb ztymi zaburzeniami, sposobie odnoszenia si do nich oraz nastawie-
niu do procesu leczenia uaktywnia si wiele niekorzystnych zjawisk. Naley wspomnie
oczsto niemiych ikrzywdzcych stereotypach, zwizanych znimi uprzedzeniach,
anawet dyskryminacji, albo czsto explicite wyraanym pesymizmie czy wrcz ni-
hilizmie terapeutycznym. Dotyczy to gwnie tych poszukujcych pomocy pacjentw,
ktrych problemy maj przewlek, nie odpowiadajc na leczenie (starania terapeu-
ty, lekarza) natur, budzc uczucia bezradnoci, pesymizmu ifrustracji, prowadzc
do przerzucania na nich odpowiedzialnoci za stan rzeczy. Kolejne osoby ochoczo
zaopatrywane wdiagnoz zaburze osobowoci to te, ktrych cechy, styl funkcjono-
wania interpersonalnego uaktywnia silne itrudne emocje osoby pomagajcej. Diag-
noza ta, mwic wuproszczeniu, zbyt czsto naznacza tych, ktrych po prostu nie
lubimy lub si boimy, albo nie potrafimy im pomc. Podobnie Tyrer [1] zauwaa, e
diagnoza zaburze osobowoci uywana jest czsto przez zesp leczcy do klasyfi-
kowania pacjentw charakteryzujcych si dwiema cechami: 1) nieuprzejmoci
inapastliwoci, i2) du trudnoci angaowania si. Porwnujc t grup pacjentw
zinnymi, take wsensie formalnym speniajcymi diagnoz zaburze osobowoci,
konkluduje nastpnie, e to, co rnicuje te dwie grupy, to charakter osobistej inter-
akcji.
Na inne zagroenia, zwizane zprac kliniczn, zbyt pochopnego diagnozowania
zaburze osobowoci wskazuje take wybitny badacz zaburze nastroju Hagopp Akiskal
[3], ktry zauwaa, i zaopatrzenie pacjenta nie odpowiadajcego na leczenie etykiet
diagnozy zaburze osobowoci moe wgruncie rzeczy hamowa wysiki klinicysty, aby
 Zaburzenia osobowoci rne spojrzenia i prby ich integracji 831

pomc choremu. Inaczej wedug tego autora ni miaoby to miejsce wprzypadku

przyjcia, i mamy do czynienia zopornym na leczenie, chronicznym ipodprogowym
stanem pokrewnym lub tosamym zzaburzeniem ztzw. osi pierwszej.
Tyrer zkolei stwierdza wprost, i diagnoza zaburze osobowoci czsto legitymi-
zuje wrcz pozbawianie rnych ofert terapeutycznych pacjentw trudnych, opornych
na leczenie, budzcych silne emocje [1]. Problem ten obserwujemy take na gruncie
rodzimym, cho wydaje si on traci na znaczeniu wraz zprzybywaniem specyficznych
ofert terapeutycznych dla pacjentw zzaburzeniami osobowoci.
Zwraca si ponadto uwag, i mona zidentyfikowa dwie grupy klinicystw
oskrajnym nastawieniu do tej klasy rozpozna. Pierwsza to ci, ktrzy prawie nigdy
lub wogle nie uywaj tego rozpoznania, drudzy to ci, ktrzy go naduywaj. Wska-
zuje to na niebezpiecznie mao rzetelny isilnie podatny na emocjonaln dystorsj
konstrukt [1].

Osobowo ijej zaburzenia ujcie psychiatryczne (medyczne)

Zaburzenia osobowoci we wspczesnym ujciu psychiatrycznym rozumiane s

najczciej przez pryzmat obowizujcych klasyfikacji. Klasyfikacje te poddawane
s oywionej, nie cakiem bezpodstawnej krytyce. Jednak zastosowany wnich spo-
sb podziau, opisu irozumienia zaburze psychicznych pozostaje wci oficjalnym
jzykiem, ktrym powinien posugiwa si psychiatra. Sposb ten nawizuje do
klasycznych, taksonomicznych uj charakterystycznych dla modelu medycznego.
Wpsychiatrii znany jest jako tzw. podejcie neokraepelinowskie, tj. takie, ktre dy
do wyodrbniania oddzielnych kategorii zaburze, tak jakby istniay one realnie jako
naturalne byty.
Oba systemy klasyfikacyjne zezwalaj na diagnoz zaburze osobowoci po
spenieniu kryteriw oglnych, anastpnie kryteriw konkretnych specyficznych
zaburze. DSM-IV-TR pozwala ponadto na ich quasi-wymiarowe ujcie, poprzez
zastosowanie nadrzdnych, grupujcych zaburzenia, skupie (klasterw), zprzypi-
san im charakterystyk, odnoszc si do pewnych ukrytych wymiarw, iintuicj
etiopatogenetyczn [4, 5].
Wadami dotychczasowych rozwiza, tj. typologii kategorialnej, s: 1) ogra-
niczona rzetelno, azwaszcza trafno diagnostyczna niektrych kategorii;
2) arbitralnie ustawione progi diagnostyczne zwynikajc znich dychotomizacj
kryteriw diagnostycznych na poziomie kategorii (obecne zaburzenie lub nieobecne);
3) dychotomizacja na poziomie danego kryterium (objaw obecny lub nieobecny);
4) poliftetyczno kryteriw (moliwo, i dwie osoby spenia bd dwa cakowi-
cie rne zestawy kryteriw, ajednak nalee do tej samej kategorii diagnostycznej,
iwynikajca std znaczna heterogenno wobrbie grupy); 5) niestabilno diagnoz
(zaburzenia osobowoci to najmniej stabilny typ diagnozy wpraktyce klinicznej);
6) absurdalnie wysokie wskaniki wspwystpowania zaburze (wikszo pacjentw
spenia kryteria wicej ni jednego zaburzenia); 7) wyniki bada nad osobowoci ijej
zaburzeniami zuyciem modeli kategorialnych pozostaj wsprzecznoci zwynikami
bada zuyciem modeli wymiarowych; 8) brak oceny kryteriw pod ktem wanoci
832 Bartosz Grabski, Jan Krzysztof Gierowski

dla procesu diagnozy; 9) brak zapewnienia moliwoci oceny iopisu niepatologicz-

nych wariantw osobowoci; 10) nakadanie si iinterferencja zespow ztzw. osi
Iizaburze osobowoci kodowanych na osi II; 11) nieuwzgldnienie mocnych stron
osobowoci, tj. zasobw (radzenia sobie, umiejtnoci rozwizywania problemw);
12) ograniczona uyteczno kliniczna (planowanie leczenia, formuowanie prognozy,
moliwo zapamitania poszczeglnych kryteriw przez klinicystw iich cisego
przestrzegania); 13) brak wystarczajcej empirycznej bazy dla wyszczeglnionych
kategorii; 14) brak moliwoci stworzenia penego, moliwie wyczerpujcego, opisu
osobowoci, jeli sytuacja kliniczna tego wymaga [2, 6].
Niezadowolenie zobecnych diagnoz powoduje, e najczciej uywan wpraktyce
kategori stay si zaburzenia osobowoci bliej nieokrelone (PDNOS personaity
disorder non otherwise specified), oddajce heterogenn, wieloaspektow natur
osobowoci czowieka ijej dysfunkcji [za: 1]. Istniejce ujcia nie pozbawione s te
pewnych zalet. Naley stwierdzi, e ich wprowadzenie wpostaci tzw. osi pierwszej
wramach klasyfikacji DSM-III pozwolio, przynajmniej czciowo, zwikszy rang
zaburze osobowoci wpsychiatrii klinicznej jako istotnych elementw obrazu kli-
nicznego majcego wpyw na symptomatologi, przebieg, wyniki leczenia zaburze
psychicznych iplanowanie terapii [1].

Osobowo ijej zaburzenia ujcie psychologiczne

Osobowo wujciu psychologicznym to teoretyczna konstrukcja pojciowa, opisu-

jca oglne waciwoci jednostki jej zachowania, postawy, zainteresowania, atake
specyficzne iindywidualne cechy okrelajce sposb jej reagowania [7]. Diagnoza
osobowoci jest nie tylko opisem, lecz suy rwnie do wyjaniania spjnego wzorca
uczu, mylenia izachowania, atake do predykcji (awic do formuowania sdw
prognostycznych), tj. przewidywania prawdopodobnych reakcji osoby wrnych sytu-
acjach [8]. Osobowo jest rozumiana jako centralny system, integrujcy iregulujcy
procesy zarwno przystosowywania si do wiata zewntrznego, jak iintrapsychicz-
ne, przebiegajce niejako wewntrz jednostki. Mona j rozpatrywa jako system
sposobw funkcjonowania wrelacji jawiat lub jako struktur powiza midzy
rnymi funkcjami psychicznymi (potrzebami, motywami, normami iwartociami).
Uwarunkowana zarwno cechami konstytucjonalnymi, jak idowiadczeniami jednostki
jest przy tym wzgldnie niezalena od tego, co aktualnie dzieje si wotoczeniu. Kiedy
mwimy otym, jak kto ma osobowo, najczciej posugujemy si teoriami cech
osobowoci. Opisuj one osobowo za pomoc cech. Jest to oszczdna forma opisu
tego, wjaki sposb ludzie rni si od siebie albo s do siebie podobni. Podstaw
teoretyczn takiego ujcia osobowoci stanowi fakt wzgldnej staoci niektrych
elementw zachowania si czowieka wpodobnych sytuacjach. Znaczenie ma take
regularno ipodobiestwo zachowa rnych ludzi, co pozwala wnosi owsplno-
ci ich cech iopisywa za pomoc tych samych poj [8]. S to cechy uksztatowane
gwnie wwyniku oddziaywa rodowiska wtoku rozwoju jednostki iwtym sensie
rni si od charakterystyk temperamentu, zdeterminowanego raczej genetycznie.
Model, wywodzcy si zpsychologii osobowoci ipsychologii klinicznej, akcentuje
 Zaburzenia osobowoci rne spojrzenia i prby ich integracji 833

dysfunkcje mechanizmw przystosowania imechanizmw regulacji psychicznej czo-

wieka. Ustala si wnim przyczyny ipatomechanizm powstawania rnych zespow
klinicznych oraz kryteria ich diagnozy.
Jak dotd, wszystkie koncepcje ibadania zaburze osobowoci rozwijaj si wczte-
rech gwnych kierunkach, opierajcych si na odrbnych zaoeniach teoretycznych
[7, 8, 9]. S to: konstytucjonalne teorie typologiczne, teorie psychodynamiczne, teorie
systemowe oraz teorie cech. Pierwsze znich maj dzi jedynie historyczny charakter,
teorie psychodynamiczne natomiast s cile powizane zkonkretnymi szkoami psy-
choterapeutycznymi, nie bardzo nadajc si do analiz irozwaa klasyfikacyjnych.
Wspomniane kierunki bada nad zagadnieniami patologii osobowoci wrnym
zakresie odnosz si do podstawowych obszarw wiedzy klinicznej. Zmierzaj te
do doskonalenia procedur diagnostycznych, wnieco mniejszym zakresie su wyja-
nianiu genezy ipatomechanizmw powstawania zaburze, wnajmniejszym natomiast
zakresie zajmuj si programami leczenia iocen ich efektywnoci [10].
Teorie systemowe, propagowane irozwijane wPolsce przez Andrzeja Jakubika,
to wzgldnie nowe ujcie teoretyczno-metodologiczne, ktre wywodzi si gwnie
zoglnej teorii systemw. Wodniesieniu do patologii osobowoci znajduje si jednak
jeszcze na wstpnym etapie opracowa iempirycznych weryfikacji. Mona opisa je
jako zakadajce konieczno midzydyscyplinarnej integracji wiedzy oczowieku,
ktra stworzyaby moliwo powizania rnych danych empirycznych iteore-
tycznych wramy jednej, szerokiej teorii owysokim poziomie oglnoci [9, s. 113].
Podstaw teorii systemowych jest fundamentalne pojcie systemu (ukadu), ktrego
to definicja nie jest do dzisiaj jednoznaczna iprzyjta przez wszystkich psychologw.
Wydaje si jednak, e definicja Jakubika [11, s. 149] jest jedn zprostszych ibardziej
przystpnych: system to zbir elementw izachodzcych midzy nimi wzajemnych
dynamicznych relacji isprze, tworzcych zdoln do funkcjonowania cao. Wan
zasad jest to, i cechy systemu nie daj si sprowadzi do sumy cech jego podsy-
stemw. Podejcie systemowe konsoliduje wjedn cao przypuszczalne znaczenie
czynnikw biologicznych, psychologicznych czy spoeczno-kulturowych majcych rol
wwyjanieniu genezy powstawania zaburze osobowoci. Uwzgldnia jednoczenie
dynamiczne mechanizmy funkcjonowania osobowoci oraz uznaje, e podstawowym
regulatorem zachowania si czowieka jest swoista motywacja wzbudzana wstruk-
turach systemu, gwnie na poziomie struktur informacyjnych (poznawczych). Jak
podaje Reykowski iKochaska [12, s. 6], osobowo jest systemem dziaajcym
jako cao, ktry, uwzgldniajc zmieniajce si warunki, steruje zachowaniem si.
Wychodzc ztakich zaoe, Jakubik [9] przyj, i zaburzenie osobowoci to wzgld-
nie trwae zahamowanie rozwoju osobowoci jako systemu. Uywajc okrelenia
wzgldnie trwae chcia podkreli moliwo rozwoju osobowoci wprzypadku
zaistnienia sprzyjajcych temu okolicznoci (np. jako pozytywny skutek terapii psy-
chologicznej, modyfikacji zachowa pod wpywem otoczenia czy chociaby zmiany
warunkw rodowiskowych). Zahamowanie rozwoju osobowoci charakteryzuje
si gwnie spowolnieniem rozwoju struktur systemu wszczeglnoci dotyczy to
struktur poznawczych pocigajc za sob nieprawidowoci wjego funkcjonowaniu
jako caoci. Ztego powodu, jak podaje Jakubik, analiza zaburze osobowoci po-
834 Bartosz Grabski, Jan Krzysztof Gierowski

winna by prowadzona na dwch poziomach systemu: strukturalnym (wewntrznym)

ifunkcjonalnym (zewntrznym). Warto rwnie wspomnie, e zgodnie zpostulata-
mi oglnej teorii systemw zaburzenia osobowoci rozpatrywane s jako jednolita,
caociowa kategoria diagnostyczna. Nie ma wniej wyszczeglnionych odrbnych
postaci klinicznych, co pozwala unikn zbdnych polemik inieporozumie wtym
temacie. Koncepcja Andrzeja Jakubika, chocia powstaa zkrytycznej oceny wiedzy
idowiadcze klinicznych dotyczcych szerokiej problematyki zaburze osobowoci,
ma przede wszystkim charakter teoretyczny. Wymaga wic praktycznej weryfikacji
wcodziennej pracy klinicznej, co oznacza konieczno dalszej konceptualizacji kon-
struktu zaburze osobowoci, azwaszcza operacjonalizacji uytych teoretycznych
poj czy wymiarw.
Ostatni omawian grup teorii s teorie cech, inaczej nazywane teoriami deskryp-
tywnymi. Warto zauway, e teorie te stanowi dzi zasadniczy kierunek bada nad
zaburzeniami osobowoci wpsychiatrii klinicznej. Spord innych wyrniaj si
tym, i klasyfikuj ludzi zperspektywy ich staych waciwoci psychofizycznych,
czyli cech. Cecha, jak podaje Jakubik [11, s. 149], to hipotetyczny komponent
osobowoci, definiowany przez przypisywanie oglnej nazwy dla zbioru wspwy-
stpujcych zachowa. Za podstaw takiego opisowego ujcia osobowoci uznano
fakt wzgldnej staoci pewnych elementw zachowania si czowieka wpodobnych
sytuacjach, atake podobiestwo iregularno zachowa rnych ludzi, pozwalaj-
ce wnioskowa owsplnoci ich cech iopisywa je za pomoc tych samych poj.
Okrelona konfiguracja cech stanowi zatem struktur osobowoci, sama cecha za jest
determinant iskrtowym opisem zachowa czowieka. Wmyl zaoe teorii cech,
zaburzenie osobowoci definiowane jest jako wzgldnie trwae zahamowanie rozwoju,
cechujce si gwnie zakceniem prawidowego funkcjonowania mechanizmw
integracyjno-regulacyjnych. Najczciej dzieli si je na dwie kategorie: zaburzenia
struktury osobowoci (tzw. osobowo nieprawidowa) oraz na zaburzenia cech oso-
bowoci. Jak wyjaniaj Pervin iJohn [8], rnice pomidzy tymi grupami dotycz
patogenezy, obrazu klinicznego, przebiegu, stopnia trwaoci inasilenia zaburze,
dynamiki zmian, atake skutecznoci stosowanych metod leczenia.
Za reprezentatywnych przedstawicieli teorii cech uzna mona Allporta, Eysen-
cka iCattela. Dzi dominujc koncepcj jest tzw. Wielka Pitka P. T. Costy iR. R.
McCrea. Ta picioczynnikowa teoria cech zakada, e osobowo skada si zpiciu
wymiarw: otwartoci na dowiadczenie, sumiennoci, ekstrawersji, ugodowoci
ineurotycznoci. Powyszy model osobowoci wydaje si uniwersalny kulturowo,
wykazano bowiem, i sprawdza si on wponad 50 kulturach Europy, Azji Afryki iobu
Ameryk [13]. Stanowi wic dobry przejaw unifikacji iglobalizacji rwnie wobszarze
nauk spoecznych ipsychologicznych.

Osobowo ijej zaburzenia wposzukiwaniu wsplnej perspektywy

psychiatryczno-psychologicznej

Poszukiwanie wsplnej perspektywy psychiatryczno-psychologicznej wdiagno-

zowaniu iopisie zaburze osobowoci przebiega na dwch podstawowych poziomach
 Zaburzenia osobowoci rne spojrzenia i prby ich integracji 835

czy te wdwch uzupeniajcych si kierunkach. Pierwszy znich zwizany jest ztym

obszarem postpowania diagnostycznego, ktry akceptujc aktualny stan psychopato-
logii, jej symptomatologii inozologii usiuje da moliwie precyzyjny opis struktury
ifunkcjonalnych waciwoci osobowoci pacjenta, charakterystyczny czy te typowy
dla rnych rodzajw zaburze psychicznych. Wtakim wanie celu stworzono wiele
dekad temu test MMPI. Wielowymiarowy Minnesocki Inwentarz Osobowoci nie
ocenia, tak jak NEO-PI Wielkiej Pitki, konkretnych wymiarw osobowoci, lecz
skale kliniczne (10 skal) odpowiadajce najwaniejszym grupom zaburze psychicz-
nych. Uzyskujemy wic opis funkcjonowania osobowoci typowy ispecyficzny dla
okrelonego typu zaburzenia psychicznego (np. schizofrenii, depresji czy psychopatii).
Kolejny kierunek czy poziom poszukiwania wsplnej psychiatryczno- psychologicznej
perspektywy wopisie zaburze osobowoci ma zdecydowanie bardziej eksploracyjny
idiagnostyczny charakter. Polega on na poszukiwaniu zalenoci pomidzy teore-
tycznym konstruktem osobowoci aujmowanymi wklasyfikacjach psychiatrycznych
typami zaburze pod postaci konkretnych zespow psychopatologicznych. Mwic
dokadniej chodzi opytanie, wjakim stopniu procedury wyodrbniania zaburze psy-
chicznych powinny uwzgldnia koncepcje prototypw, wielowymiarowych dymensji
bd kategorii typw osobowoci normalnej czy zaburzonej, atake oto, czy pomi-
dzy cechami osobowoci normalnej ipatologicznej istnieje pewna cigo, wkocu
rwnie oto, jaki jest charakter podstawowych procesw iwaciwoci struktury
osobowoci normalnej izaburzonej [10]. Najoglniej biorc chodzi oproblem doty-
czcy relacji medycznych ipsychologicznych modeli zaburze osobowoci. Dobrym
przykadem tego kierunku poszukiwa s badania nad zwizkami wymiarw Wielkiej
Pitki zzaburzeniami osobowoci.
Model Wielkiej Pitki, przedstawiony przez Cost iMcCrea, spenia formalne
zaoenia dotyczce statusu teorii cech osobowoci. Wymiary te cechuje nie tylko
uniwersalno ioglno, ale przede wszystkim niezmienno oraz realno istnienia
s one uoglnieniem wielu charakterystyk osobowociowych iodgrywaj istotn
rol wprocesie adaptacji jednostki do rodowiska. Inwentarz NEO-PI-R uywany do
diagnozy wymiarw Wielkiej Pitki znajduje zastosowanie wwielu dziedzinach ycia,
wtym take wpsychologicznej praktyce klinicznej [14]. Mwic inaczej pomimo e
nie zosta stworzony wcelu wykrywania zaburze psychicznych, moe zpoytkiem
by stosowany rwnie wkontekcie klinicznym. Otrzymane dziki niemu dane mog
okaza si niezwykle pomocne wpostawieniu diagnozy czy te wyborze rodzaju terapii,
umoliwia on bowiem szybkie uzyskanie wielu podstawowych informacji opacjencie.
Trzeba jednak zaznaczy, e nie powinien by stosowany upacjentw zzaawansowa-
n demencj, udzieci, atake upacjentw zwyranymi objawami psychotycznymi.
Wyniki uzyskane winwentarzu dostarczaj bogatego obrazu osobowoci pacjenta,
odnosz si do jego charakteru, poziomu aspiracji, wyznawanego systemu wartoci,
mwi owewntrznych potrzebach oraz ocharakterze kontaktw osobistych. Znacze-
nie wynikw wkontekcie diagnozy zaburze zwizane jest zpotwierdzonym licznymi
badaniami faktem, i wymiary osobowoci maj zwizek zjednostkami chorobowymi
diagnozowanymi wDSM-IV [15]. Itak na przykad Piedmont [14] podaje, e uosoby
zwysokim wynikiem ekstrawersji wykluczy naley diagnoz osobowoci schizoidal-
836 Bartosz Grabski, Jan Krzysztof Gierowski

nej; wysoki wynik wskadniku N4 (nadmierny samokrytycyzm) mgby sugerowa

wystpowanie fobii spoecznej, aniski wynik wS3 (obowizkowo) diagnoz
osobowoci antyspoecznej. Zawadzki iwsppracownicy [16] zkolei twierdz, e
osobowo narcystyczna zwizana jest znisk ugodowoci iwysokim neurotyzmem,
antyspoeczne zaburzenie osobowoci zpodwyszonym neurotyzmem oraz nisk su-
miennoci iugodowoci, osobowo obsesyjno-kompulsyjna za zpodwyszonym
neurotyzmem iobnion otwartoci na nowe dowiadczenia iugodowoci.
Wedug Widigera iCosty [17] DSM-IV zaopatruje nas wkryteria rozpoznawania
zaburze osobowoci, nie dostarczajc jednak jakiegokolwiek niezawodnego czy
wanego narzdzia do oceniania jednostek bd ich cech charakteru. Faktem jest,
e istnieje kilka rzetelnych metod oceniajcych wymiary modelu Wielkiej Pitki,
ktre, jeli miayby by konsekwentnie uywane wbadaniach na temat zaburze
osobowoci, mogyby przyczyni si do postpw wtej dziedzinie. Wiggins iPincus
[18] byli pierwszymi, ktrzy opublikowali naukowe badanie dotyczce empirycznego
pokrewiestwa wymiarw Wielkiej Pitki zsymptomami zaburze osobowoci. Przed-
stawione pocztkowo badania wskazyway na istnienie korelacji midzy wymiarami
modelu Wielkiej Pitki azaburzeniami osobowoci zDSM tylko na poziomie gw-
nych wymiarw. Analiza tych piciu gwnych domen modelu dostarcza powanej
iloci informacji, lecz peniejsze zrozumienie zaburze osobowoci wymaga pracy na
gbszym poziomie. Za najwaniejsze inajobszerniejsze badania wtym temacie uznaje
si prac Widigera iCosty [17], ktrzy podjli si przeoenia konstruktw zaburze
osobowoci ujtych wczwartej edycji DSM na bardziej szczegowy jzyk, uyty
wpicioczynnikowym modelu osobowoci. Wzwizku zuzyskiwanymi wynikami,
badacze doszli do wniosku, i korzystanie zgwnych wymiarw oraz podskal Wielkiej
Pitki winterpretowaniu zaburze osobowoci nie tylko pozwala na zrozumienie ich
wspwystpowania (wczajc wto wystpowanie tych samych gwnych wymiarw
Wielkiej Pitki), lecz take daje moliwo bardziej adekwatnego ich rnicowania,
odnoszc si do gbszych poziomw wymiarw gwnych. Przedstawione badania
stwarzaj take podstawy do rozumienia zaburze osobowoci wyszczeglnionych
wklasyfikacji DSM jako dezadaptacyjnych zwizkw tak gwnych wymiarw pi-
cioczynnikowego modelu osobowoci, jak iich poszczeglnych podskal.
Kolejnym problemem na styku medycznego ipsychologiczno-klinicznego po-
dejcia do zaburze osobowoci jest kwestia wystpowania latentnych (ukrytych)
kryteriw diagnostycznych, ktre pozwalayby na ich wykorzystanie woglnym czy
te podstawowym opisie wszystkich typw zaburze osobowoci. Podejmowane prby
wykorzystania, zjednej strony analizy czynnikowej, zdrugiej analizy skupie, po-
zwalaj na wskazanie ograniczonej liczby czynnikw (zmiennych, cech), za pomoc
ktrych mona opisa wszystkie znane typy zaburze osobowoci. Wposzczeglnych
typach zaburze wystpuj one wstaym, typowym nasileniu, wymiarze czy ukadzie.
Takie ukryte kryteria stanowi podstaw czy te uzasadnienie wyodrbnienia wizek
zaburze osobowoci [10], tak jak ujmuje je DSM-IV. Procedury, oktrych mowa,
wykorzystano szeroko wproponowanych modyfikacjach klasyfikacji DSM wprzy-
gotowywanej aktualnie pitej edycji klasyfikacji.
 Zaburzenia osobowoci rne spojrzenia i prby ich integracji 837

DSM-5. Przedstawienie propozycji konstrukcji nowego systemu

Pierwsza publikacja propozycji zmian wklasyfikowaniu idiagnozowaniu zabu-

rze osobowoci na stronach internetowych DSM-5 Amerykaskiego Towarzystwa
Psychiatrycznego ukazaa si wlutym 2010 roku. Ostatnia zmodyfikowana wersja
nowego ujcia pojawia si 21 czerwca 2011 roku (www.dsm5.org) [19].
Autorzy nowego podejcia klasyfikacyjnego idiagnostycznego, uwzgldniajc
krytyk dotychczasowego kategorialnego systemu, jakim jest DSM-IV-R, zapropo-
nowali model mieszany, wymiarowo-prototypowy, zastpujc go jednak wostatniej
ww. modyfikacji modelem wymiarowo-kategorialnym. Model ten ma zosta poddany
badaniom terenowym.
Proponuje si obecnie kryteria diagnostyczne szeciu specyficznych zaburze
osobowoci izaburze osobowoci okrelonych przez cechy (PDTS personality
disorders trait specified).
Istota rozpoznawania zaburze osobowoci zobu grup zawarta jest woglnych
kryteriach diagnostycznych zamieszczonych wtabeli 1 isprowadza si do uwzgld-
nienia obecnoci zarwno upoledzenia funkcjonowania osobowoci wobszarze ja
iinterpersonalnym, jak iprzynajmniej jednej patologicznej domeny cech (trait
domain) lub aspektu przejawiania si cechy (trait facet).
Tabela 1. Oglne kryteria diagnostyczne zaburze osobowoci w DSM-5
(tumaczenie wasne; aktualizacja z 21 czerwca 2011)

Oglne kryteria diagnostyczne zaburze osobowoci

Istotnymi cechami zaburzenia osobowoci jest upoledzenie funkcjonowania (ja i interpersonalnego)
oraz obecno patologicznych cech osobowoci. Aby zdiagnozowa zaburzenie osobowoci, musz by
spenione nastpujce kryteria:
A. Znaczce upoledzenie w obszarze ja (tosamo lub samoukierunkowanie) i interpersonalnym (empa-
tia lub intymno)
B. Jedna lub wicej z patologicznych domen cech lub aspektw przejawiania si cechy
C. Upoledzenie funkcjonowania osobowoci i ekspresja cech jednostki s wzgldnie stabilne w czasie i
powtarzalne w rnych sytuacjach
D. Upoledzenie funkcjonowania osobowoci i ekspresja cech jednostki nie daj si lepiej zrozumie jako
normatywne dla jej etapu rozwojowego lub socjokulturowego rodowiska
E. Upoledzenie funkcjonowania osobowoci i ekspresja cech jednostki nie wynikaj wycznie z bezpo-
redniego dziaania substancji (np. narkotyku, lekarstwa) lub oglnego stanu medycznego (np. powane-
go urazu gowy)

Specyficzne zaburzenia osobowoci (antysocjalne, unikajce, zpogranicza, narcy-

styczne, obsesyjno-kompulsyjne ischizotypowe) zdefiniowane zostaj poprzez typowe
dla nich upoledzenie wzakresie funkcjonowania osobowoci iobecno typowych
cech patologicznych (tabela 2).
838 Bartosz Grabski, Jan Krzysztof Gierowski

Tabela 2. Unikajce zaburzenia osobowoci (kryterium A i B) (tumaczenie wasne;

aktualizacja z 21 czerwca 2011)

A. Znaczce upoledzenie funkcjonowania osobowoci manifestujce si:

1 upoledzeniem w obszarze funkcjonowania ja:
Tosamo: niska samoocena powizana z ocen siebie jako osoby spoecznie niekompe-
tentnej, nieciekawej, gorszej; nadmierne uczucia wstydu lub nieadekwatnoci
Samoukierunkowanie: nierealistyczne standardy dla zachowania powizane z niechci
do podania za celami, podejmowania osobistego ryzyka lub angaowania si w nowe
aktywnoci, ktre wymagaj nawizania kontaktu interpersonalnego
2 upoledzeniem w obszarze funkcjonowania interpersonalnego:
Empatia: zaabsorbowanie i wraliwo na krytycyzm lub odrzucenie powizane ze znie-
ksztaconym wnioskowaniem na temat negatywnej oceny siebie przez innych
Intymno: niech do angaowania si w relacje z ludmi pki nie jest si pewnym bycia
lubianym; zmniejszona wzajemno w relacjach intymnych z powodu lku przed zawstydze-
niem lub wymianiem
B. Patologiczne cechy osobowoci w nastpujcych domenach:
Oderwanie, charakteryzujce si:
a Wycofaniem: maomwno w sytuacjach spoecznych; unikanie kontaktw spoecznych
i aktywnoci; brak inicjacji kontaktw spoecznych
b Unikaniem intymnoci: unikanie bliskich lub romantycznych zwizkw, przywizania
i intymnych zwizkw seksualnych
Anhedonia: brak zadowolenia z, zaangaowania w, lub energii dla dowiadcze yciowych;
deficyty odczuwania przyjemnoci z lub zainteresowania si rnymi sprawami
Negatywna uczuciowo, charakteryzujca si:
a. Lkliwoci: intensywne uczucia nerwowoci, napicia lub paniki, czsto w reakcji na
sytuacje spoeczne; zamartwianie si wpywem nieprzyjemnych przeszych dowiadcze lub
przyszych negatywnych moliwoci; bojaliwo, zagroony lub przeraony przez niepew-
no; lki przed zakopotaniem

Zkolei PDTS stanowi bd mocno heterogenn grup, wktrej dysfunkcji

wzakresie ja iinterpersonalnym, szacowanym za pomoc Skali Poziomw
Funkcjonowania Osobowoci (Levels of Personality Functioning Scale) (tabela
3), towarzyszy bdzie przynajmniej jedna zpatologicznych domen cech lub jeden
zaspektw przejawiania si cechy (tabela 4). Opisowo iwymiarowo zdefiniowana
kategoria PDTS zastpi powszechnie uywan rezydualn, silnie heterogenn isabo
zdefiniowan kategori zaburze osobowoci bliej nieokrelonej (PDNOS) systemu
DSM-IV-TR.
Wymiarowa komponenta systemu wyraona ma by moliwoci opisu kadej
osoby (take niezaburzonej) zarwno przez nadrzdne domeny (grupy) cech irne
aspekty ich przejawiania si, jak ipoprzez uwzgldnienie rnych poziomw nasile-
nia danej cechy (tabela 4). Wymiarow komponent proponowanego systemu bdzie
 Zaburzenia osobowoci rne spojrzenia i prby ich integracji 839

rwnie ocena poziomu dysfunkcji osobowoci odnoszona do rnych wymiarw jej

funkcjonowania (tabela 3).

Tabela 3. Ocena osobowoci w DSM-5 (tumaczenie wasne; aktualizacja z 21 czerwca 2011]

Skala Poziomw Funkcjonowania Osobowoci (Levels of Personality Funtioning Scale)

Charakteryzowane oddzielnie dla dwch obszarw
Ja (Self)
Tosamo (Identity): dowiadczanie siebie jako osoby niepowtarzalnej, z jasnymi granicami pomidzy
sob a innymi; stabilno i adekwatno samooceny i poczucia wasnej wartoci; zdolno dowiadczania
rnych emocji i ich regulacji
Samoukierunkowanie (Self-direction): denie do spjnych i znaczcych celw krtkoterminowych
i yciowych; stosowanie konstruktywnych i prospoecznych standardw zachowania; umiejtno
produktywnej autorefleksji
Interpersonalny (Interpersonal)
Empatia (Empathy): rozumienie i cenienie dowiadcze i motywacji innych; tolerancja rnych perspektyw;
rozumienie wpywu wasnego zachowania na innych
Intymno (Intimacy): gbia i trwao zwizkw z innymi; podanie i umiejtno bycia blisko z innymi;
wzajemny szacunek majcy wyraz w zachowaniu interpersonalnym
Ponisze poziomy funkcjonowania zostay oddzielnie opisane dla poszczeglnych aspektw
funkcjonowania ja i funkcjonowania interpersonalnego.
0 = brak upoledzenia
1 = agodne upoledzenie
2 = umiarkowane upoledzenie
3 = powane upoledzenie
4 = skrajne upoledzenie

Opis osobowoci mgby uwzgldnia jedynie nadrzdne domeny cech (tzw. oglny
opis osobowoci personality overview) lub zawiera ocen wszystkich moliwych
aspektw cech (tzw. peny profil osobowoci comprehensive personality profile).
System zakada take trzeci moliwo opisu, tj. uwzgldniania wnim tylko takich
aspektw przejawiania si danych cech, ktre wumiarkowany lub skrajny sposb
adekwatnie opisuj dan osob. Owyborze jednego ze sposobw opisu decydowa
maj okolicznoci (dostpny czas) lub wzgldy merytoryczne (cel diagnozy iopisu,
poziom konceptualizacji przypadku). Tabela 4 na nastpnej stronie.
Na stronach internetowych DSM-5 umieszczono take tabel zawierajc sposb
translacji klasycznych diagnoz wujciu DSM-IV-TR na proponowany nowy system.
Tabela 5 na stronie 841 zawiera przykad takiego przekadu dla osobowoci sku-
pienia B.
840 Bartosz Grabski, Jan Krzysztof Gierowski

Tabela 4. Formularz oceny cech osobowoci dla DSM-5

(tumaczenie wasne; aktualizacja z 21 czerwca 2011)

Oglny opis osobowoci (Personality overview)

Domeny cech osobowoci (Trait domains) i aspekty przejawiania si cechy (Trait facets)
Negatywna uczuciowo (Negative affectivity; NA)
= czste i intensywne dowiadczanie negatywnych emocji
Aspekty przejawiania si: labilno emocjonalna, lkliwo, submisyjno, niepewno separacyjna,
perseweratywno, depresyjno, podejrzliwo, ograniczenie emocjonalne
Oderwanie (Detachment; DT)
= odsunicie si od innych i wycofanie si z interakcji spoecznych
Aspekty przejawiania si: ograniczony afekt, depresyjno, podejrzliwo, wycofanie, anhedonia, unikanie
intymnoci
Antagonizm (Antagonism; A)
= angaowanie si w zachowania, ktre s rdem trudnoci w relacjach z innymi
Aspekty przejawiania si: manipulacyjno, kamliwo, wielkociowo, potrzeba uwagi, nieczuo,
wrogo
Rozhamowanie (Disinhibition; DS)
= angaowanie si w zachowania kierowane impulsem, bez uwzgldnienia przyszych konsekwencji
Uwaga: Kompulsywno (Compulsivity; C) jest przeciwiestwem rozhamowania i, jeli obecna, powinna
by zapisana na poziomie aspektw przejawiania si cechy jako sztywny perfekcjonizm, bez towarzysz-
cych innych aspektw zwizanych z rozhamowaniem.
Aspekty przejawiania si: nieodpowiedzialno, impulsywno, rozpraszalno, podejmowanie ryzyka,
sztywny perfekcjonizm
Psychotyczno (Psychoticism; P)
= niezwyke i dziwaczne dowiadczenia
Aspekty przejawiania si: niezwyke przekonania i dowiadczenia, ekscentryczno, dysregulacja po-
znawcza i percepcyjna
Peny profil osobowoci (Comprehensive personaliy profile) przykad
Negatywna uczuciowo:
Labilno emocjonalna = niestabilne dowiadczenia emocjonalne i czste zmiany nastroju; emocje s
atwo wzbudzane, intensywne i/lub nieproporcjonalne do wydarze i okolicznoci
Ocena dopasowania opisu poszczeglnych domen cech
0 = bardzo sabo lub w ogle nie opisuje
1 = sabo opisuje
2 = umiarkowanie opisuje
3 = skrajnie dobrze opisuje
 Zaburzenia osobowoci rne spojrzenia i prby ich integracji 841

Tabela 5. Przeoenie diagnoz z DSM-IV-TR na DSM-5 (przykad dla zaburze osobowoci

skupienia B) (tumaczenie wasne; aktualizacja z 21 czerwca 2011)

Zaburzenie osobowoci Typ zaburze osobowoci (DSM-5) Znaczce cechy osobowoci

(DSM-IV-TR) (Domeny cech)
Antyspoeczne Antyspoeczne Manipulacyjno (A)
Kamliwo (A)
Nieczuo (A)
Wrogo (A)
Nieodpowiedzialno (DS)
Impulsywno (DS)
Podejmowanie ryzyka (DS)
Borderline Borderline Labilno emocjonalna (NA)
Lkliwo (NA)
Niepewno separacyjna
(NA) Depresyjno (NA)
Impulsywno (DS)
Podejmowanie ryzyka (DS)
Wrogo (A)
Histrioniczne Zaburzenie osobowoci okrelone Labilno emocjonalna (NA)
przez cechy (PDTS = personality Manipulacyjno (A)
disorder trait specified)
Szukanie uwagi (A)
Narcystyczne Narcystyczne Wielkociowo (A)
Szukanie uwagi (A)

Podsumowanie

Na koniec warto podkreli, i nie udao si jak dotd zidentyfikowa wsposb

jednoznaczny ispjny adnego biologicznego markera, ktry skorelowany byby
zdiagnoz ktregokolwiek zaburzenia osobowoci definiowanego wedug kryteriw
DSM-IV. Podjto rwnie prby poszukiwa neurobiologicznych mechanizmw, ktre
korelowayby zwymiarowymi ujciami osobowoci ijej zaburzeniami; jakkolwiek
otrzymane wyniki s zachcajce, to wci pozostaj niespjne. Prby takie podjte
zostay przede wszystkim dla wymiarowych uj osobowoci (temperamentu) zapro-
ponowanych przez Cloningera, wskazujcego na przykad na istnienie silnej asocjacji
pomidzy wariantem promotora transportera serotoniny aneurotyzmem. Sugeruje si
jednak, e prby budowania modeli dymensjonalnych tylko na podstawie hipotetycz-
nych mechanizmw neurobiologicznych mog by za wczesne. Wydaje si, e wci
wiemy raczej wicej oneurobiologii podstawowych emocji izachowa ni obardziej
obszernych wymiarach osobowoci. Trudno te wskaza tak funkcj mzgu, ktra
ograniczona byaby tylko do jednej lokalizacji lub do jednego neurotransmitera. Zjawi-
842 Bartosz Grabski, Jan Krzysztof Gierowski

ska wzajemnej modulacji iinterakcji pomidzy neurotransmiterami s raczej regu ni

wyjtkiem. Dodatkowo efekty ich dziaania nie s liniowe, co zwizane jest zarwno
zdu heterogennoci samych receptorw dla danego neuroprzekanika, jaki ize
zrnicowan ich funkcj wrnych obszarach mzgu. Wydaje si wic nieprawdo-
podobne, e wykaemy kiedykolwiek istnienie prostego powizania midzy jednym
konkretnym neuroprzekanikiem ajak cech behawioraln [20].

-

.
()
, ,
..
.
DSM-5
,
.
, 21 2011 .

, ,
.

Persnlichkeitsstrungen unterschiedliche Gesichtspunkte und Versuche ihrer Integration

Zusammenfassung
Die Arbeit ist ein Versuch, unterschiedliche Stellungen zu Persnlichkeitsstrungen zu schildern.
Die Autoren nehmen kritische Stellung zu den zeitgenssischen, kategoriellen Auffassungen in den
psychiatrischen (medizinischen) Klassifkationen, sie schildern auch psychologische Auffassungen
dieser Problematik mit besonderer Bercksichtigung der Theorie der Persnlichkeitseigenschaften
und des daraus hervorgehenden sogenannten Fnf-Faktoren Modells Big Five.
Im Hinblick auf die nahe Zeit der Verffentlichung der neuen Version der amerikanischen
Klassifikation DSM-5 wurden auch ausfhrlich illustriert die Vorschlge fr Vernderungen im neuen
System dargestellt. Die Autoren bercksichtigten dabei die neueste Modifizierung der geplanten
Revision vom 21. Juni 2011.
Die Vernderungen kommen den kritischen Stimmen entgegen, die die bisherigen Lsungen
betreffen, und bilden dabei ein Hybridsystem, das die Bestandteile der dimensionalen Auffassung
zur Beschreibung der Persnlichkeitsstrungen verbindet.

Les troubles de la personnalit diverses approches et essai de les intgrer

Rsum
Ce travail prsente plusieurs approches des troubles de la personnalit. Les auteurs discutent les
catgories contemporaines des classifications psychiatriques (mdicales) ainsi quils prsentent ces
approches psychologiques y compris surtout la conception des Big Five.
Vu que la publication de la nouvelle version amricaine de DSM-5 sapproche les auteurs
prsentent en dtaille ces nouvelles propositions en se rfrant la modification prsente le 21
juin 2011.
 Zaburzenia osobowoci rne spojrzenia i prby ich integracji 843

Ces propositions de modification prennent en considration les voix critiques concernant la

version actuelle et il en rsulte un certain systme hybrid qui y incorpore quelques lments de
lapproche dimensionnelle des troubles de la personnalit.

Pimiennictwo
1. Tyrer P. Personality structure as an organizing construct. J. Personal. Disord. 2010; 24, 1:
1424.
2. Jablensky A. The classification of personality disorders: critical review and need for rethinking.
Psychopathol. 2002; 35: 112116.
3. Akiskal HS. Przedmowa. W: Rosenbluth M, Kennedy SH, Bagby RM, red. Depression and
personality. Conceptual and clinical chalanges. Arlington, VA: American Psychiatrie Publishing;
2005, s. XIIIXV.
4. Klasyfikacja zaburze psychicznych izaburze zachowania wICD-10. Badawcze kryteria diagno-
styczne. KrakwWarszawa: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, IPiN; 1998.
5. Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4th ed.). Text Revision. Washington DC:
APA; 2000.
6. Cloninger CR. Apractical way to diagnosis personality disorder: aproposal. J. Personal. Disord.
2000; 14: 99108.
7. Aleksandrowicz J. Zaburzenia nerwicowe, zaburzenia osobowoci izachowania dorosych (we-
dug ICD-10) psychopatologia, diagnostyka, leczenie. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagielloskiego; 1997, s. 121134.
8. Pervin LA, John OP. Osobowo teoria ibadania. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagielloskiego; 2002, s. 1036.
9. Jakubik A. Zaburzenia osobowoci. Warszawa: PZWL; 2003.
10. Cierpiakowska L. Zaburzenia osobowoci wmodelach medycznych ipsychologicznych. W:
Cierpiakowska L, red. Psychologia zaburze osobowoci. Wybrane zagadnienia. Pozna:
Wydawnictwo Naukowe UAM; 2004, s. 1132.
11. Jakubik A. Histeria. Warszawa: PZWL; 1979.
12. Reykowski J, Kochaska G. Szkice zteorii osobowoci. Warszawa: WP; 1980.
13. Zimbardo PG, Johnson RL, McCann V. Psychologia, kluczowe koncepcje. Tom 4: Psychologia
osobowoci. Warszawa: PWN; 2010, s. 3 8 4 3 .
14. Piedmont RL. The Revised NEO Personality Inventory. Clinical and research applications. New
York: Plenum Press; 1998.
15. Siuta J. Inwentarz Osobowoci NEO-PI-R Paula T. Costy Jr iRoberta R. McCrae. Adaptacja
polska. Warszawa: Pracownia Testw Psychologicznych; 2006.
16. Zawadzki B, Szczepaniak P, Strelau J. Diagnoza psychometryczna piciu wielkich czynnikw
osobowoci: Adaptacja kwestionariusza NEO-FFI Costy iMcCrae do warunkw polskich. Studia
Psychol. 1995; XXXIII, 12.
17. Widiger TA, Costa PT Jr. Personality disorders and the Five-Factor Model of personality.
Washington: American Psychological Association; 2001.
18. Wiggins JS, Pincus HA. Conceptions of personality disorder and dimensions of personality.
Psychol. Assessm. 1989; 1: 305316.
19. www.dsm5.org
844 Bartosz Grabski, Jan Krzysztof Gierowski

20. Widiger TA, Simonsen E, Krueger R, Livesley WJ, Verheul R. Personality disorder research
agenda for the DSM- V. J. Personal. Disord. 2005; 19 (3): 315338.

Adres: Katedra Psychiatrii UJ CM Otrzymano: 21.11.2011

31-511 Krakw, ul. Kopernika 21a Zrecenzowano: 21.07.2012
Otrzymano po poprawie: 6.08.2012
Przyjto do druku: 13.08.2012
Adiustacja: L. Sz.