BEATA FORTUNA-ANTOSZKIEWICZ, JAN UKASZKIEWICZ*1

OBSADZANIE DRG DRZEWAMI OWOCOWYMI W POLSCE

TRADYCJAIWSPCZESNO (XIX/XX W.)

FRUIT TREES PLANTINGS ALONG ROADS IN POLAND

TRADITIONANDPRESENT(19TH/20TH CENTURY)

Streszczenie
Drzewa owocowe w sadach lub jako pojedyncze egzemplarze rosnce przy domach to jeden z najwaniejszych elementw ogrodw
uytkowych. Pod koniec XIX w. szeroko propagowano dodatkowy sposb ich wykorzystania do obsadzania drg (publicznych, w obrbie
gospodarstw i zaoe parkowych), a take wzdu linii kolejowych. Doceniono tym samym, obok podstawowego waloru uytkowego
(owocowanie), take walor estetyczny (pikne, obfite wiosenne kwitnienie) oraz znaczenie krajobrazowe (zadrzewienia przydrone) zca
gam swoich specyficznych funkcji (technicznych, biocenotycznych, spoecznych). Propagatorem tej idei by np. Ogrodnik Polski
(wyd.XIX/XX w.), redagowany m.in. przez F. Szaniora i E. Jankowskiego. W ostatnich latach mona zaobserwowa niejako renesans tej formy
wykorzystania drzew i krzeww owocowych.
Sowa kluczowe: architektura krajobrazu, drzewa owocowe, nasadzenie komunikacyjne

Abstract
Fruit trees kept in orchards or as individuals planted around dwelling-places are one of the most important garden utility components. At the
end of 19th century the idea of additional application of such trees was widely propagated fruit trees plantings along roads (with the public
access, around households and in parks) as well as in the vicinity of railroads. In this way a main asset utility (fruiting), the aesthetic value
(beautiful, rich spring flowering) and the importance of landscape (roadside trees) with a range of its specific functions (technical, biocenotic,
social) were much appreciated. The proponent of this idea was in example a biweekly Ogrodnik Polski (The Polish Gardener) published
in the 19th and 20th century and edited by F. Szanior and E. Jankowski. In recent years, one can observe a kind of renaissance of this form
ofapplication of trees and shrubs.
Keywords: landscape architecture, fruit trees, trees plantings along roads

Dr in. Beata Fortuna-Antoszkiewicz, dr in. Jan ukaszkiewicz, Katedra Architektury Krajobrazu, Wydzia Ogrodnictwa,
*

Biotechnologii i Architektury Krajobrazu, Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.

128

1. WPROWADZENIE

Drzewa owocowe w sadach lub jako pojedyncze egzemplarze rosnce przy do-
mach to jeden znajwaniejszych elementw ogrodw uytkowych. Pod koniec XIX w.
szeroko propagowano rwnie inny sposb ich wykorzystania do obsadzania drg
(publicznych iw obrbie prywatnych majtkw), anawet wzdu linii kolejowych. Do-
ceniono tym samym, obok podstawowego waloru uytkowego (owocowanie), take
walor estetyczny (interesujce pokroje, pikne iobfite wiosenne kwitnienie) oraz znacze-
nie krajobrazowe jako bardzo cennych zadrzewie przydronych, zca gam swoich
specyficznych funkcji technicznych (ochrona podrnych przed nadmiernym socem
podczas letnich upaw, osona drogi przed wiatrem lub nawiewanym niegiem, wyzna-
czenie przebiegu traktu podczas nienych zimowych nocy, gdy atwo zgubi drog).
Propagatorem tej idei na ziemiach polskich by wduej mierze Ogrodnik Polski, wy-
dawany od 1879 r., aredagowany m.in. przez Edmunda Jankowskiego iFranciszka Szanio-
ra, wybitnych postaci zwizanych zogrodnictwem iplanowaniem zaoe ogrodowych,
zasuonych na polu edukacyjnym iprojektowym. Ogrodnik Polski by to dwutygodnik
powicony wszystkim gaziom ogrodnictwa. Wydawany od pocztku w Warszawie,
najpierw wdrukarni Jzefa Sikorskiego przy ul. Mazowieckiej 6, apniej przy ul.Wareckiej
6. Od 1899 r. pismo, przekazane wdarze Towarzystwu Ogrodniczemu Warszawskiemu,
stao si jego oficjalnym organem1. Czasopismo to zajmowao si upowszechnianiem
szeroko rozumianej wiedzy ogrodniczej, propagowaniem nowych form ogrodnictwa,
nowych trendw w planowaniu ogrodw (publicznych i prywatnych), urzdzaniu zie-
leni miejskiej, idei ochrony starych drzew. Osoby z nim zwizane walnie przyczyniy si
do stworzenia podstaw nowoczesnego ogrodnictwa, atake rozwoju zieleni Warszawy
iterenw dawnych ziem polskich, azwaszcza Kongreswki, gdzie przyszo im dziaa.
Na amach Ogrodnika Polskiego systematycznie ukazyway si notatki iartykuy, kt-
re wznaczcy sposb wpyway na wiadomo spoeczn ipoziom wiedzy ogrodniczej
wnarodzie, atake zaangaowanie obywatelskie wdbao opikno naszego krajobrazu.
Zamieszczano wnim rne informacje zinnych zachodnich pastw ostanie ogrod-
nictwa, nowociach technicznych i botanicznych, porady z zakresu uprawy rolin,
wprowadzania nowych odmian ozdobnych iowocowych, przekazywano relacje do-
tyczce trendw w ksztatowaniu ogrodw i przestrzeni publicznej, pokazujc pozy-
tywne wzorce godne naladowania. Prezentowano wreszcie przykady interesujcych,
wartociowych inicjatyw iefektw dziaa, atake obiektw (terenw owysokich wa-
lorach krajobrazowych, parkw, ogrodw, gospodarstw ogrodniczych, szkek rolin
itd.) zcaej dawnej Polski.
Od samego pocztku istnienia pisma intensywnie apelowano owsplny, oglno-
spoeczny udzia wporzdkowaniu iupikszaniu krajobrazu zaniedbanej wwczas roz-
biorowej Polski na poziomie najbliszego otoczenia, atake wszerszym zakresie ak-
tywizowania iinicjowania do dziaa caych rodowisk (wacicieli majtkw ziemskich,
nauczycieli i proboszczw wiejskich itd.) oraz jednostek administracyjnych (gmin). Tu
jednym zprzejaww byo propagowanie naprawy polskich drg itraktw oraz inten-
sywne ich zadrzewianie.

2. DRZEWA OWOCOWE WZADRZEWIENIACH PRZYDRONYCH TRADYCJA

Propagowanie wykorzystania drzew owocowych do zadrzewie przydronych

oparto wduej mierze na przytaczaniu uznanych autorytetw. Wartykule Sadze-

1
E. Jankowski, Wspomnienia ogrodnika, Warszawa 1972, s. 10.
 129

nie iprowadzenie drzew alejowych przez E. Petzolda2 przytoczono zalecenia tego

wybitnego planisty ogrodw, ktry proponowa sadzi wzdu drg, obok drzew
ozdobnych, take drzewa owocowe, np. jabonie, grusze, czerenie, kwan wi-
ni, liw wgierk oraz morw, dobr ostateczny uzaleniajc od rodzaju zasta-
nego miejsca igruntu.
Aby zachci og do masowego zadrzewiania drg i stosowania nowych
trendw, wOgrodniku Polskim przedstawiano pozytywne, zrealizowane ju przy-
kady. Wtomie IV z1882 r.3 relacjonowano m.in., e wanie na drodze folwarcz-
nej wfolwarku aziska na dolnej Opolszczynie waciciel p. Jan Kleniewski zaoy
alej orzechow (orzech woski, ok. 600 szt.) 2-rzdow na czarnoziemiu na poka-
dzie wapienno-marglowym, (...) bdzie to prawdopodobnie pierwsza aleja orze-
chowa unas (...).
W cigu kolejnych lat sytuacja nie ulega jeszcze wikszej zmianie. Artyku E. Jan-
kowskiego Grusze przy drogach z 1883 r.4 przynosi informacj, e w owym czasie
wdalszym cigu drzewa przy drogach sadz jedynie zapalecy. Przykad: na drogach
wmajtku Cielenica pod Janowem Siedleckim w1878 r. waciciel p. de Rosenwert,
za namow autora artykuu, posadzi grusze zodmian rosyjskich. (...) Drzewa te prze-
pysznie rosn iowocuj ju, awaciciel zamierza now ilo posadzi (...)5.
E. Jankowski do nasadze przy drogach proponuje przede wszystkim wanie gru-
sze, bowiem (...) Grusza jest najozdobniejszem izarazem najksztatniejszem znaszych
drzew owocowych. Prdki jej wzrost i posta stokowa, stanowi wane zalety po-
wierzchowne, owoce za maj zawsze wielk warto. Mimo te przymioty rzadko gru-
sz szlachetn przy drodze lub wpolu widzie mona, co pochodzi ztd, e drzewo to
jest wogle delikatne ina ostre mrozy czue (...)6.
Autor poleca odmiany rosyjskie, odporne na mrz: (...) Najpikniejszym wzrostem
odznacza si pomidzy niemi Bezsiemianka (Bezziarnwka), po niej id Tonkowietka
(Cienkogazista), Dua miodowaja, Gliwa ocze socznaja iin. (...)7.
Wymienione gatunki sprowadzi w tym czasie od dr. Regla z Petersburga war-
szawski Ogrd Pomologiczny.
Propagujc potrzeb zadrzewiania drg iomawiajc pynce ztego oglne ko-
rzyci, od pocztku zwracano uwag na przekazanie konkretnych informacji doty-
czcych waciwego podejcia do sprawy. Wane dla autorw byo, aby wszelkie
dziaania prowadzono wsposb kompetentny, stosujc sprawdzone metody tech-
niczne iodpowiednio dobrany materia rolinny, aby nie popenia bdw, awy-
konane prace iponiesione koszty przyniosy rzeczywiste efekty wpostaci efektow-
nych izdrowych nasadze.
W artykule Obsadzanie drg publicznych drzewami owocowemi (oprac. J. Ka-
czyski) z 1883 r.8 autor opisuje istniejce w tym czasie drogi na zachodzie Europy
(gwnie na terenie Niemiec), obsadzone piknie drzewami, gdy tymczasem wPol-
sce ze drogi, mosty, mostki, trakty gdzieniegdzie otaczaj (...) nasze wierzby nap
zesche, krzywe (...), zrujnowane drzewa jakby resztkami ycia gonice (...), wyobra-
ay one wiernie (...) stan rzeczywisty naszego gospodarstwa (...)9. Aby to skutecz-
nie zmieni, autor zaleca sadzenie drzew przy drogach ze wzgldu na korzyci prak-
tyczne (cie tak wczasie upaw podany10), azwaszcza drzew owocowych ze
2
Ogrodnik Polski Nr 1, t. II, 1880, s. 12-17.
3
Ogrodnik Polski Nr 12, t. IV, 1882, s. 287.
4
E. Jankowski, Grusze przy drogach, Ogrodnik Polski Nr 10, t. V, 1883, s. 222-223.
5
Ibidem, s. 222.
6
Ibidem.
7
Ibidem, s. 223.
8
J. Kaczyski, Obsadzanie drg publicznych drzewami owocowemi, Ogrodnik Polski Nr 19, t. V, 1883, s. 433-439.
9
Ibidem, s. 433.
10
Ibidem, s. 433.
130

wzgldu na realne zyski (sprzeda owocw izwizane ztym dochody). Fundusze zob-
rotu owocami przekazywane byyby np. na cele uytecznoci publicznej (szkoy wiej-
skie, szpitale, polepszenie drg iinne wane danej gminy potrzeby)11.
W artykule przedstawiono wskazwki dotyczce wykonywania nasadze. Zaleca-
no np. nastpujc kolejno obsadzania drg: 1) najpierw drogi na ziemiach najlep-
szych, czsto przechodzce midzy polami ornymi, kami, majtkami; 2) te, ktre s
blisko kolei lub szos (co umoliwia szybki transport owocw).
Proponowano rwnie, co sadzi: gwnie jabonie, grusze (odpowiednie do
uprawy wnaszym klimacie, zatem stanowice podstawowy artyku handlowy), take
liwki iwinie kwane; raczej nie polecano czereni (bo marzncych doszcztnie pra-
wie co dziesi lat, oowocach nie nadajcych si do transportu)12.
Autor sugerowa, aby prowadzi odpowiedni propagand wrd ludu, by nie
dochodzio do niszczenia drzew oraz by wydano prawa chronice drzewa przed
dewastacj (kary finansowe z przeznaczeniem na zakup kolejnych drzewek; ubo-
dzy odrabianie zasdzonej kary na rzecz gminy). Apelowa do wacicieli majt-
kw, nauczycieli wiejskich, proboszczw aby dawali przykad innym iwpajali po-
czucie poszanowania drzew oraz namawiali do przekazywania funduszy na zakup
drzewek. Nawoywa do czynnego dziaania: drogi (...) wwielu miejscowociach
krzywe (...) naleaoby (...) wyprostowa je iwytkn linije przydrone imiejsca wa-
ciwe dla posadzenia drzew (...)13.
Stopniowo akcja zadrzewiania drg zacza przynosi realne efekty. Przystpiono
do powszechnego wprowadzania zadrzewie towarzyszcych take innym niezmier-
nie wanym traktom komunikacyjnym liniom kolejowym. Wprowadzano odrbne
przepisy, ktre cile okrelay zasady tworzenia takich nasadze. Specjalna instruk-
cja14, zatwierdzona przez dyrekcj drg elaznych Terespolskiej iNadwilaskiej, okre-
laa wyrane cele sadzenia drzew wzdu linii kolejowych estetyczne ihigieniczne,
a przede wszystkim wprowadzaa nowy aspekt ekonomiczny (wydzielenie prze-
strzeni kolejowych, osony przeciwniene, umocnienie skarp nasypw kolejowych).
Do nasadze kolejowych proponowano wprowadzanie take drzew owocowych,
gwnie przy domkach drnikw. Wnastpnych latach na amach Ogrodnika Pol-
skiego nie milky apele, wskazwki iporady dla wszystkich pragncych przyczy
si do dziaa na rzecz zadrzewiania drg. Niezmiennie pojawiay si relacje ze stanu
aktualnego wrodzaju: (...) P. Kazimierz Czarnowski posiada pod Zakroczmiem 8000
wisien czarnych przy drogach wmajtku, zktrych maa cz dopiero wzeszym
roku rodzia iprzyniosa dochd 800 rs. Winie na drogi s wybornem drzewami (owo-
ce na nalewki, soki, suszone, itd.)15.
Bez wzgldu na stan rzeczy Ogrodnik Polski nieustannie prowadzi kampani pro-
mocyjn na rzecz stosowania drzew owocowych przy drogach, wprowadzajc stale
nowe informacje iuszczegawiajc zalecenia. Wroku 1901 ukaza si np. obszerny
artyku Wacawa Oldzkiego W sprawie obsadzania drg16. Autor poleca wielk
rnorodno gatunkw tak drzew ozdobnych, jak iowocowych. Nie ma tu praktycz-
nie ogranicze wdoborze, naleao jedynie uwzgldni odpowiednie miejsca iwa-
runki. WPolsce istniao ju wtym czasie wiele pozytywnych przykadw (jak zjednych
tak iz drugich mamy liczne aleje17). Oldzki zaleca sadzenie przede wszystkim drze-
wek owocowych ze wzgldu na wszelakie korzyci. Bola nad tym, e nadal sadzi si

11
Ibidem, s. 438.
12
Ibidem, s. 434-435.
13
Ibidem, s. 437.
14
W. Kaczyski, Instrukcja dotyczca zadrzewienia drogi elaznej, Ogrodnik Polski Nr 21, t. VI, 1884, s. 495-496.
15
Ogrodnik Polski Nr 4, t. XVI, 1894, s. 93.
16
W. Oldzki, Wsprawie obsadzania drg, Ogrodnik Polski Nr 19, t. XXIII, 1901, s. 456-461.
17
Ibidem, s. 456.
 131

ich niewiele, ato zbraku szkek, (...) ktreby specyalnie zajmoway si odpowied-
ni hodowl (...)18. Drzewa do obsadzania drg wymagaj bowiem zupenie innej
metody prowadzenia, co podwysza koszty ich produkcji. Wpublikacji autor podaje,
jakie cechy powinny charakteryzowa odpowiedni materia rolinny:
silny wzrost,
wysoko pnia od ok. 2 m,
korony stokowe,
wytrzymao na mrozy iodporno na przymrozki wiosenne,
mocno trzymajcy si na drzewie owoc,
odmiany gwnie jesienne izimowe (aby zbir owocw przypada po sprzcie
zpl, wcelu uniknicia deptania plonw19).
W zakresie doboru gatunkowego Oldzki sugerowa: (...) najlepiej ograniczy si na
dwch lub nawet jednej najodpowiedniejszej, it posadzi wwielkiej iloci. Owoce jed-
nej odmiany zawsze chtniej s kupowane wwikszych partyach, izbyt na nie atwiejszy,
aprzytem droga wysadzona jedn odmian, rwno rosnc, tworzy adn alej (...)20.
Ponadto autor radzi, aby podczas zakadania zadrzewie kadorazowo przeana-
lizowa panujce warunki:
pooenie obszaru (rejon grzysty, nizinny),
uksztatowanie teren iekspozycja (teren paski, pochyy),
rodzaj gruntu.
Na gruntach gliniastych, gliniasto-prchnicowych, mukowatych najbardziej
wskazane byyby przede wszystkim jabonie, grusze na glebach gliniastych, czerenie
na glebach niezbyt mokrych, gliniasto-piaszczystych, mukowatych (w wikszej iloci
naley sadzi je wpobliu duych miast, lub nad rzek spawn, gdy nie znosz du-
giego transportu21), winie na glebach piaszczystych, piaszczysto-gliniastych, muko-
watych, marglowych, liwy na nadrzecznych madach, mukowatych iwapiennych;
na terenach grskich gwnie czerenie idzikie gatunki owocowe, na nizinach,
kach, groblach gwnie jabonie.
Proponowane wwczas odmiany: jabonie Boikenapfel, Grochwka wielka
(Grosser Bohnapfel), Kuzynek (Condinot purpurrother), Kosztela, Reneta Baumana,
Reneta Karelska wielka, Reneta Szampaska, Reneta Landsberska, eleniak (Eise-
rapfel rother); grusze Bergamota czerwona jesienna (Bergamotce rouge), Urbanist-
ka (Beurr Colomas dautomne), Jedwabnica, Pomaraczwka; czerenie Blado-
-rowa wczesna, Blado-rowa sercowa, Czarne wczesne, Olbrzymka.
W zakresie prac agrotechnicznych Oldzki radzi22:
termin sadzenia przede wszystkim jesie,
materia rolinny zdrowy, bez uszkodze,
odlego sadzenia od 6 do 10 m,
ukad: na drogach szerokich wczwrk, na wskich naprzemianlegle,
wielko dow pod drzewka: szeroko 1,5 m, gboko 1,0 m,
drzewka po posadzeniu opalikowa (dla zachowania stabilnoci drzew iprostej li-
nii nasadzenia) iuformowa mis wok pnia (dla gromadzenia wody),
(...) Koniecznem jest, zaraz po posadzeniu, zabezpieczy drzewka od zniszczenia,
przez ludzi izwierzta. Od ludzi uchronimy si, urzdzajc wito sadzenia drzew (!),
od drugich ochronnymi przyrzdami. Najpraktyczniej jest wbi okoo drzewa 3 sil-
ne pale, wystajce nad ziemi na 1,5m ipoczy je poprzecznemi atami (...)23.
18
Ibidem, s. 457.
19
Ibidem.
20
Ibidem.
21
Ibidem.
22
Ibidem, s. 459.
23
Ibidem, s. 460.
132

Na zakoczenie autor gorco apelowa: Drzewa przy drogach to wielka ozdoba

kraju, oznaczajca dobrobyt mieszkacw danej okolicy (...)24.
Po latach akcje propagandowe przyniosy pozytywne efekty. Dziaalno Ogrod-
nika Polskiego, kontynuowana nastpnie przez czasopismo Ogrodnik, spowodowa-
a, e ilo ijako zadrzewie przydronych ulega znacznej poprawie. Niemniej stan
zieleni na ziemiach polskich po odzyskaniu niepodlegoci w1918 r. by nadal niedo-
stateczny iwymaga dalszych intensywnych dziaa. Wtym celu wkolejnych latach
powstay istotne akty prawne, ktre nakazyway intensyfikacj prac wtym zakresie25.
wczenie nadal zwracano uwag na wykorzystanie drzew owocowych wzaka-
danych zadrzewieniach wzdu drg. Informacje na ten temat pojawiaj si wpublika-
cjach, np. wksice B. Gaczyskiego Drzewa liciaste lene ialejowe z1928 r.26.
Autor, publicysta iszkkarz, zaleca sadzi przy drogach, obok drzew ozdobnych,
nastpujce drzewa owocowe:
na szosy i ruchliwe trakty dzik czereni (na glebach przepuszczalnych, su-
chych), orzechy woski (na glebach rednich, umiarkowanie wilgotnych),
na drogi boczne, mao ruchliwe czerenie, grusze (na glebach przepuszczal-
nych, suchych), jabonie, grusze, orzech woski (na glebach rednich, umiarkowa-
nie wilgotnych), liwy, jabonie (na glebach wilgotnych).
Ze wszystkich drzew owocowych za najpikniejsze uwaa czerenie i orzechy wo-
skie, tworzce pikne aleje. Oba te gatunki wymagaj jednak specyficznych warunkw
gleb wapiennych iodpowiednich miejsc niezbyt osonitych (na stanowiskach zbyt
osonitych sabo rosn, owocuj i s podatne na patogeny), a zarazem zbyt odkry-
tych (na stanowiskach zbyt otwartych, zwaszcza na glebach sabo przepuszczalnych,
naraone s na przemarzanie). Polecane odmiany czereni: Guigne dAnnonay, Frog-
more early (wczesna Frogmorea), Rivers early (wczesna Riversa), Olbrzymia zHedelfin-
gen, Czarna wielka, zw. Czarn pn, Rowa wielka. Za najlepsze owocowe drzewa
przydrone autor uwaa grusze jako gboko korzenice si, odporniejsze na wiatry, wy-
sokie, ostosunkowo wskiej koronie, dajce si przycina iformowa. Polecane grusze:
Kalebasa Bosca, zw. Apremontk (Beurr dApremont), Wyborna zCharneux (Dsire).
Jabonie zalecane byy przede wszystkim ze wzgldu na swoje owoce, przynoszce sta-
y i pewny dochd, a nie istotne walory przyrodnicze (zbyt szerokie korony, pytki sys-
tem korzeniowy). Polecane odmiany: Grochwka, Ontario. Za bardzo dobre drzewo ale-
jowe Gaczyski uwaa rwnie morw bia odmiany kulistej (Morus alba globosa)27.
Przez okres dziaalnoci Ogrodnika Polskiego i jego wybitnych redaktorw oraz
wsppracownikw, a take na skutek aktywnoci publicystycznej innych autorw
w nastpnych latach, osignito znaczne rezultaty w kwestii zadrzewiania polskich
drg. Akcje propagandowe doprowadziy do znacznego polepszenia stanu i wize-
runku zarwno publicznych, jak znajdujcych si w obrbie majtkw prywatnych
drg. Stosowanie zalecanych zasad doboru rolinnego i struktury przestrzennej na-
sadze przynioso pozytywne efekty dziki zastosowaniu drzew obficie kwitncych,
o ciekawych pokrojach drzew w pnym wieku, powstao wiele efektownych alei
wzbogacajcych miejscowe krajobrazy.
Te dawne nasadzenia obecnie praktycznie znikny znaszego pejzau na sku-
tek krtkowiecznoci drzew owocowych, niemniej mona spotka takie pojedyn-
cze, przerzedzone ukady reliktowe, zlokalizowane prawie wycznie na terenie
zabytkowych zaoe parkowych (il. 1).

24
Ibidem.
25
Ustawa zdnia 7 padziernika 1921 roku oprzepisach porzdkowych na drogach publicznych; Oklnik Ministra Spraw
Wewntrznych zdnia 2 listopada 1927 roku wsprawie zadrzewienia kraju (Min. Sawoj Skadkowski).
26
B. Gaczyski, Drzewa liciaste lene ialejowe, Piaseczno pod Warszaw 1928, s. 170-178.
27
Ibidem, s. 144.
 133

Il. 1. Fragment reliktowej alei orzechowej (orzech woski) na terenie parku zabytkowego,
Wielgie (Mazowieckie) (foto B. Fortuna-Antoszkiewicz, 2012)

Ill. 1. The part of relict walnut avenue in the historic park of Wielgie (Mazovia)
(photo by B. Fortuna-Antoszkiewicz, 2012)

3. DRZEWA OWOCOWE WZADRZEWIENIACH PRZYDRONYCH WSPCZESNO

W latach po II wojnie wiatowej drzewa owocowe przy drogach stosowano raczej

sporadycznie aleje czy szpalery owocowe spotyka si bowiem stosunkowo rzadko,
praktycznie wycznie wzdu mao uczszczanych drg lokalnych, m.in. na obszarze
Mazowsza (il. 2), Pomorza Zachodniego, Wielkopolski ilska.
Ponadto w2 poowie XX wieku wraz zrozwojem technik uprawy wrolnictwie, wtym
take rozwojem sadownictwa, wprowadzono zmiany wdoborze odmian drzew owo-
cowych. Powszechne wokresie midzywojennym wysokopienne odmiany czereni, ja-
boni, liw i grusz zostay zastpione nowoczesnymi, corocznie owocujcymi karo-
watymi odmianami28, ktre jednak okazay si bardziej podatne na choroby iszkodniki
oraz bardziej wymagajce wuprawie (posiaday take mniej wyrazisty smak owocw).
Przede wszystkim od lat 80. XX wieku obserwuje si zanik alei rdpolnych oraz
drzew owocowych wzdu cigw komunikacyjnych. W ostatnich latach masowe
wycinki oraz le rozumiana pielgnacja, skutkujca niejednokrotnie dewastacj

28
J. Grecka, Sady i ogrody w krajobrazie wiejskim, Kwartalnik Wigierskiego Parku Narodowego Nr 3, Suwaki 2005
(http://www.wigry.win.pl/kwartalnik/nr19_sady.htm 23.07.2012).
134

Il. 2. Droga niedaleko wsi Dugosiodo (Mazowsze)

z zachowanymi fragmentami dwustronnego obsadzenia jaboniami

Ill. 2. The road near the village of Dugosiodo (Mazovia)

with preserved fragments of double-sided filling of apple trees

i ogawianiem drzew owocowych, spowodoway bezpowrotn utrat tych warto-

ciowych elementw krajobrazu wiejskiego. Take wspczesne nowoczesne rolnic-
two nie sprzyja powstawaniu bdz odtwarzaniu alei drzew owocowych. Wrd naj-
istotniejszych przyczyn zaniku zadrzewie owocowych wymieni mona29:
usuwanie drzew ze wzgldu na potrzeby komunikacyjne,
wypadanie drzew zpowodu naturalnego starzenia si oraz chorb,
brak nasadzen uzupeniajcych,
wypalanie k imiedz oraz umyslna dewastacja drzew,
niedostateczna wiedza oznaczeniu zadrzewien wsrd spoecznoci lokalnych.
Mimo tych negatywnych tendencji aleje izadrzewienia zoone zdrzew owoco-
wych stanowi od dawna nieodczn cz polskiego krajobrazu. Wostatnich la-
tach mona zaobserwowa niejako renesans tej formy wykorzystania drzew ikrzeww
owocowych. Jest to wynikiem m.in. wzrostu wiadomoci kulturowej i ekologicznej
spoeczestwa. Wspczenie wiadomo, e wsrd gatunkw wchodzcych wskad
zadrzewien rdpolnych, wyjtkowe znaczenie maj gatunki roslin miododajnych
oraz owocowych, wtym starych odmian oduych wartosciach kulturowo-krajobrazo-
wych. Najczstszym gatunkiem sadowniczym wPolsce jest jabo. Jedyn naturalnie
wystpujc unas odmian jaboni jest jabo lena, omaych, niezbyt smacznych
owocach. Wikszo szlachetnych odmian jaboni zostaa sprowadzona do Polski
zEuropy Zachodniej iRosji, nieliczne (np. Kosztela czy Ananas Berenicki) powstay na
terenie naszego kraju. Wrnych regionach Polski dominoway rne odmiany jabo-
ni, na przykad wDolinie Dolnej Wisy ina lsku popularna bya odmiana Landsber-
ska iKoksa Pomaraczowa, ktre wymarzay na Kurpiach iw pnocno-wschodniej
Polsce, za Ananas pochodzi wanie zpnocnego wschodu30.
29
J. Jzefczuk, Ochrona krajobrazu izadrzewien na obszarach wiejskich metod aktywizowania spoecznosci lokalnych,
Kliczkw 2010 (http://www.zielonaakcja.pl 09.08.2012).
30
J. Grecka, op. cit.
 135

W ostatnich latach pojawiy si inicjatywy wskazujce na koniecznosc ratowa-

nia (tam gdzie to moliwe) iodtwarzania zadrzewie drzew owocowych. Aleje drzew
owocowych przy polnych drogach czy nawet pojedyncze okazy wrd pl maj bo-
wiem due znaczenie dla krajobrazu, niosc wiele wartosci31, ktre mona wtym miej-
scu tylko pokrtce scharakteryzowa:
stanowi miejsce erowania ikryjwk przed drapienikami dla drobnej zwierzyny
polnej, aw okresie kwitnienia siedlisko dla owadw ierowisko dla ptakw, zwik-
szajc tym samym rnorodno biologiczn krajobrazu,
liniowe, pasowe zadrzewienia tworz kortytarze ekologiczne sprzyjajce migracji
zwierzt,
zwikszaj retencj wodn, agodz mikroklimat, a przez to wpywaj pozytyw-
nie na wysoko plonw ssiednich upraw isame dostarczaj poytkw wposta-
ci owocw lub miodu wytworzonego przez pszczoy,
stanowi charakterystyczny element tradycyjnego krajobrazu rolniczego o zna-
czeniu praktycznym (wskazywanie przebiegu drg, miedz lub granic posesji),
stanowi element krajobrazu oznaczeniu estetycznym32.
Dziaalno istniejcych wPolsce coraz liczniejszych fundacji iorganizacji proeko-
logicznych daje nadziej na odtworzenie zadrzewie owocowych zwaszcza wkra-
jobrazie rolniczym. Istniej liczne przykady zorganizowanych kampanii informacyj-
no-edukacyjnych popularyzujcych wprowadzanie nasadze drzew owocowych.
Sone moliwe do zrealizowania take dziki funduszom zUE.
Jedn z licznych inicjatyw tego rodzaju jest projekt Historie drzewami pisane,
realizowany przez Fundacj Porozumienie Wzgrz Dalkowskich oraz Fundacj Eko-
logiczn Zielona Akcja dla samorzdowcw i mieszkancw Wzgrz Dalkowskich
(pooone s wpoudniowo-zachodniej Polsce obszar na granicy wojewdztw lu-
buskiego idolnolskiego). Wytyczne doboru gatunkw do nasadzen realizowanych
wtym projekcie zalecaj m.in., aby drogi lokalne imao uczszczane, przebiegaj-
ce przez obszary rolne, obsadzane byy drzewami owocowymi. Przewidziane wpro-
jekcie dziaania obejmuj poza popularyzacj idei m.in. inwentaryzacj iwykonanie
nowych nasadze drzew owocowych33.
Innym przykadem wartym wspomnienia jest projekt Najdusza aleja drzew owo-
cowych w Europie, bignca od Krakowa przez Morawy do Wiednia. Krakw
Morawy Wiede Greenways to midzynarodowy, polsko-czesko-austriacki, szlak
dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego, ktrego o gwn stanowi 780-kilometrowa
trasa rowerowa, czca zabytkowe miasta imiasteczka, atake cenne przyrodni-
czo, krajobrazowo ikulturowo tereny wiejskie wsamym sercu Europy rodkowej. Wra-
mach tej inicjatywy mieszkacy terenw wzdu szlaku zachcani s do sadzenia lo-
kalnych odmian drzew owocowych, aby zielony szlak Krakw Morawy Wiede sta
si wprzyszoci najdusz alej drzew owocowych wEuropie. Inicjatyw na terenie
Polski organizuje Fundacja Partnerstwo dla rodowiska, apopieraj j liczni darczy-
cy, partnerzy ipartnerzy strategiczni oraz media34.
Warto take wspomnie ozadaniu Analiza biornorodnosci znaciskiem na sta-
re odmiany czeresni wobszarze Stowarzyszenia Kraina sw. Anny iniezbdne dziaania
suce ich ocaleniu, wspfinansowanym ze srodkw Unii Europejskiej wramach osi
IV Leader Programu Rozwoju Obszarw Wiejskich na lata 2007-2013. Wramach tego

31
S. Baazy, K. Ziomek, H. Weyssenhof, A. Wjcik, Zasady ksztatowania zadrzewien srdpolnych, [w:] Ksztatowanie
srodowiska przyrodniczego na przykadzie Parku Krajobrazowego im. Gen. D. Chapowskiego, (red.) L. Ryszkowski,
S.Baazy, Poznan 1998, s. 49-65.
32
J. Pajkowski, Przyrodnicze znaczenie starych sadw, [w:] Poradnik sadowniczy starych odmian drzew owocowych,
(red.) R. Sobieralska, wiecie 2003, s. 72-73 (http://stareodmiany.pl/przyrodnicze-znaczenie-sadow 11.08.2012).
33
J. Jzefczuk, I. Krukowska-Szopa, Chromy aleje rdpolne iprzydrone, Legnica 2010.
34
http://greenways.pl/pl/s/krakow-morawy-wieden-greenways (17.08.2012).
136
projektu, ktremu patronuj m.in. Lokalna Grupa Dziaania Stowarzyszenie Kraina
sw. Anny oraz Slski Ogrd Botaniczny, planuje si otworzenie zadrzewie czereni
wzdu drg wrejonie Gry w. Anny na lsku. W2010 roku wykonano szczegow
inwentaryzacj alei drzew czeresniowych upodna Gry sw. Anny. W2011 roku wy-
konano szczegow inwentaryzacj alei znajdujcych si na drogach czcych
miejscowosci: Ligota Dolna iLigota Grna, oraz zachowany fragment alei wiodcej
zLigoty Grnej wstron miejscowosci Wysoka35.
Poniewa w rnych rejonach Polski mona zaobserwowa pozytywne tenden-
cje, polegajce na odtwarzaniu alei owocowych iochronie pozostaych wspcze-
nie reliktw tego rodzaju, istnieje szansa, e zczasem nasz rodzimy krajobraz odzyska
choby wczci jeden ze swoich charakterystycznych atrybutw. Zpewnoci na-
ley chronic istniejce zadrzewienia owocowe i racjonalnie nimi zarzdzac, a tam,
gdzie to moliwe, zakadac nowe, tak by cieszyy oko ipodnosiy wartosc przyrodni-
cz krajobrazu, take dla przyszych pokolen.

LITERATURA

BAAZY S., ZIOMEK K., WEYSSENHOFF H., WJCIK A., Zasady ksztatowania zadrzewien
srdpolnych, [w:] Ksztatowanie srodowiska przyrodniczego na przykadzie Par-
ku Krajobrazowego im. Gen. D. Chapowskiego, (red.) L. Ryszkowski, S. Baazy,
Poznan 1998, 49-65.
FORTUNA-ANTOSZKIEWICZ B., Struktura przestrzenna nasadze drzew przy ulicy miej-
skiej wwietle archiwaliw, Przyroda imiasto t. VI, Warszawa 2004.
Fundacja Partnerstwo dla rodowiska (http://greenways.pl/pl/s/krakow-morawy-wie-
den-greenways 17.08.2012).
GACZYSKI B., Drzewa liciaste lene ialejowe, Piaseczno pod Warszaw 1928.
JANKOWSKI E., Grusze przy drogach, Ogrodnik Polski Nr 10, t. V, 1883, 222-223.
JANKOWSKI E., Wspomnienia ogrodnika, Warszawa 1972.
JACZAK M., PIKUA W., Analiza biornorodnosci z naciskiem na stare odmiany
czeresni wobszarze Stowarzyszenia Kraina sw. Anny iniezbdne dziaania su-
ce ich ocaleniu, MikowKrapkowice 2011.
JZEFCZUK J., Ochrona krajobrazu izadrzewien na obszarach wiejskich metod ak-
tywizowania spoecznosci lokalnych, Kliczkw 2010 (http://www.zielonaakcja.pl
09.08.2012).
JZEFCZUK J., KRUKOWSKA-SZOPA I., Chromy aleje rdpolne iprzydrone, Legnica
2010.
KACZYSKI J., Obsadzanie drg publicznych drzewami owocowemi, Ogrodnik Pol-
ski Nr 19, t. V, 1883, 433-439.
KACZYSKI W., Instrukcja dotyczca zadrzewienia drogi elaznej, Ogrodnik Polski Nr
21, t. VI, 1884, 495-496.
Ogrodnik Polski Nr 1, t. II, 1880, 12-17; Nr 12, t. IV, 1882, 287; Nr 4, t. XVI, 1894, 93.
Oklnik Ministra Spraw Wewntrznych zdnia 2 listopada 1927 roku wsprawie zadrze-
wienia kraju (Min. Sawoj Skadkowski).
OLDZKI W., Wsprawie obsadzania drg, Ogrodnik Polski Nr 19, t. XXIII, 1901, 456-461.
PAJKOWSKI J., Przyrodnicze znaczenie starych sadw, [w:] Poradnik sadowniczy sta-
rych odmian drzew owocowych, (red.) R. Sobieralska, wiecie 2003, 72-73 (http://
stareodmiany.pl/przyrodnicze-znaczenie-sadow 11.08.2012).
Ustawa zdnia 7 padziernika 1921 roku oprzepisach porzdkowych na drogach pu-
blicznych.
35
M. Jaczak, W. Pikua, Analiza biornorodnosci znaciskiem na stare odmiany czeresni wobszarze Stowarzyszenia Kra-
ina sw. Anny iniezbdne dziaania suce ich ocaleniu, MikowKrapkowice 2011.