SKAY OSADOWE

Skay osadowe powstaj w wyniku egzogenicznych (zewntrznych) procesw

geologicznych. Procesy te zachodz na powierzchni Ziemi lub na niewielkich
gbokociach w skorupie ziemskiej, a take na dnach oceanw, mrz lub jezior. Procesy
te mog by niszczce lub twrcze i stanowi etapy powstawania ska osadowych, takich
jak :
- wietrzenie fizyczne i chemiczne,
- erozja,
- denudacja,
- sedymentacja,
- diageneza.

Klasyfikacja ska osadowych opiera si w gwnej mierze na kryteriach genetycznych, a

skad chemiczny ma znaczenie drugoplanowe. W uproszczonej systematyce ska
osadowych uwzgldnia si podzia na:

- skay osadowe okruchowe (klastyczne, detrytyczne), zoone z materiau

pochodzcego z mechanicznego rozdrobnienia rnych ska okruchw (klastw,
detrytusu) lub mineraw. rodowisko osadzania si tego materiau (rzeczne, inne
kontynentalne, oceaniczne) moe mie wpyw na rodzaj materiau spajajcego
okruchy. Dziel si one oglnie na: gruboziarniste, rednioziarniste, drobnoziarniste i
pyowe lub iowe,

- skay osadowe chemiczne powstaj na skutek reakcji chemicznych

zachodzcych wycznie pomidzy rnymi zwizkami lub zmian koncentracji
roztworw. Skadaj si gwnie z wytrconych z roztworw soli i koloidw, dziki
odparowaniu lub reakcjom chemicznym. Dalszy podzia oparty jest na skadzie
chemicznym osadu, ktry moe by:
o wglanowy kalcyt dolomit,
o krzemionkowy chalcedon, opal,
o elazisty i manganonony,
o solny sl kamienna, gips, itd. Skay solne oglnie zaliczane s do
ewaporatw, poniewa powstaj dziki odparowaniu wody w zamknitych
basenach (laguny, sone jeziora),

- skay osadowe organiczne (organogeniczne, biochemiczne) powstae ze

szcztkw rolin i zwierzt lub substancji wytworzonych przez organizmy ywe
(muszle, szkielety, substancja rolinna). Dzieli si je take w zalenoci od skadu
chemicznego na:
o wglanowe wapienie, dolomity,
o krzemionkowe,
o elaziste,
o fosforanowe fosforyty ,
o wgliste torf, wgiel brunatny, wgle kamienne, antracyt,

- skay piroklastyczne zaliczane s tu skay utworzone z materiau wyrzuconego z

wulkanw jako okruchy skalne lub rozpylona lawa przeksztacona w drobiny szkliwa,
osadzonego nastpnie w warstwach. Materia moe konsolidowa w warunkach
subaeralnych (tuf) lub subakwalnych (tufit). Skay te maj charakter poredni
midzy magmowymi a osadowymi: maj skad tych pierwszych, czsto nieco
zmodyfikowany, a zostay osadzone i zlityfikowane jak te drugie.
Mineray skaotwrcze ska osadowych

Mineray te dzieli si na dwie grupy ze wzgldu na pochodzenie:

1. mineray allogeniczne powstae poza rodowiskiem tworzenia si skay
osadowej. Pochodz najczciej ze ska magmowych i charakteryzuj si du
odpornoci na wietrzenie, np.: cyrkon, granaty, kwarc,
2. mineray autigeniczne tworz si w miejscu sedymentacji, np.: kwarc
autogeniczny.

Mineray skaotwrcze ska osadowych mona uj w nastpujce grupy:

1. grupa krzemionki (opal, chalcedon, kwarc, kwarc autigeniczny),
2. mineray ilaste (kaolinit, illit, smektyty),
3. uwodnione tlenki i wodorotlenki (limonit),
4. mineray wglanowe (kalcyt, dolomit, syderyt, aragonit),
5. mineray siarczanowe (gips, selenit, alabaster, anhydryt),
6. grupa chlorkw (halit, sylwin),
7. grupa fosforanw.
8. inne (piryt).

Struktura ska osadowych

Do cech strukturalnych ska osadowych nale:

1. frakcja, inaczej wielko ziaren materiau okruchowego (najwaniejsza cecha !)
Wyrnia si zasadnicze nastpujce typy struktur ze wzgldu na skad ziarnowy
o blokowa okruchy powyej 10 cm,
o psefitowa (wirowa) o wielkoci okruchw powyej 2 mm,
o psamiotwa (piaskowa) o ziarnach od 0,1 mm do 2 mm,
o aleurytowa (mukowa) o ziarnach od 0,01 mm do 0,1 mm,
o pelitowa (iowa) o ziarnach poniej 0,01 mm.
2. stopie selekcji (wysortowania) pod wzgldem wielkoci materiau okruchowego.
Uzyskuje si na podstawie analizy granulometrycznej (sitowej) ,
3. stopie obtoczenia okruchw i ziarn. Wyrnia si ziarna: ostrokrawdziste, sabo
obtoczone, dobrze obtoczone i bardzo dobrze obtoczone,
4. ksztat okruchw i ziarn, okrelany pojciami: kuliste, dyskowate, wrzecionowate,
pasko wyduone,
5. charakter powierzchni ziarn. Powierzchnie te mog by: porysowane (pochodzenia
lodowcowego), matowe (piasek wydmowy), byszczce (piasek rzeczny).

Dla ska wglanowych (pochodzenia chemicznego) wyrnia si dodatkowo struktury:

- mikrytowa materia wglanowy bardzo drobnoziarnisty rzdu tysicznych milimetra
- sparytowa drobnoziarniste wapienie o wielkoci krysztaw kalcytu od kilku setnych
do kilku milimetrw
Elementy szkieletowe organizmw wystpujce w postaci skadnikw ziarnistych ska
wapiennych to bioklasty

Tekstury ska osadowych

Pod pojciem tym rozumie si, podobnie jak dla ska magmowych, sposb
uoenia i rozmieszczenia skadnikw oraz sposb wypenienia przez nie przestrzeni w
skale, a w skaach okruchowych ponadto wzajemny ilociowy stosunek uoenia
skadnikw i spoiwa. Ze wzgldu na sposb uoenia skadnikw wyrnia si tekstury:
- warstwowe,
- upkowe (skay wykazuj podzielno na pytki, tabliczki, itp.).
Ze wzgldu na sposb wypenienia przestrzeni wyrnia si tekstury:
- zbite,
- masywne,
- porowate,
- gbczaste.
Stosunek materiau okruchowego do spoiwa moe by bardzo rny, wyrnia si tu:
- spoiwo typu kontaktowego ziarna stykaj si ze sob, a spoiwo wypenia wolne
przestrzenie.
- spoiwo typu masy wypeniajcej, tzw. bazalne w obfitym spoiwie tkwi okruchy i
ziarna mineralne, nie stykajce si z sob.

Tabela 1. Uproszczona systematyka ska osadowych

Skay klastyczne (okruchowe)
Rodzaj Skad Skaa luna Skaa zwiza Zastosowanie
Gruboziarniste Okruchy Rumosz skalny Brekcja kanciaste Brekcja jako
d > 2,0 mm ska, Gruz okruchy zlepione dekoracyjny materia
kwarc lepiszczem okadzinowy i
posadzkowy

Otoczaki Zlepieniec otoczaki Zlepieniec jako materia

wiry zlepione lepiszczem budowlany

rednioziarniste Kwarc, Piasek Piaskowiec ziarna od Piaskowiec- czsto

0,1 <d < 2,0 mm okruchy 0,1 do 2 mm, uywany materia
ska, wysortowane i budowlany, take jako
skalenie, obtoczone spojone stosowany do wyrobu
yszczyki lepiszczem kamieni szlifierskich,
materia rzebiarski
Arkoza - ziarna od 0,1 Materia budowlany
do 2 mm, sabo
wysortowane i
kanciaste, spojone
lepiszczem, zawieraj
najwicej skaleni
Drobnoziarniste Kwarc, Mu, muki Muowce - spojone Przemys materiaw
0,01 < d < 0,1 okruchy muy ciernych
mm ska,
skalenie, Lessy (0,03-0,05 mm) Surowiec ceramiczny do
yszczyki, skay pochodzenia prod. cegy, klinkieru.
mineray eolicznego, mikka, Na podou lessowym
ilaste tokremowe rozwijaj si urodzajne
zabarwienie gleby
Ilaste Mineray I s tuste w Iowiec skaa o Iy wyrb ceramiki
d < 0,01 mm ilaste, dotkniciu ze przewadze frakcji przemysowej
kwarc, wzgldu na to, ilastej (dachwki, cegy)
wglany e skadaj si
z drobniutkich
useczek, ktre
przylegaj do
palcw
Py
Gliny Glinki ogniotrwae - Glinki jw. oraz
zawieraj upek ilasty rni zastosowanie do
wikszy % si od iw wiksz produkcji ceramiki
domieszek spjnoci szlachetnej
piaszczystych Gliny
Margle zaw. W produkcji cementu
Powyej 50%
CaCO3
 Skay osadowe chemiczne
Rodzaj Skad Nazwa skay Zastosowanie
Wglanowe Kalcyt, aragonit Wapienie, Wapienie mikrytowe Wany i cenny surowiec
Mikryt zbudowane z drobnych, nie skalny, uywany w
Sparyt widocznych goym okiem ziarenek budownictwie, do
produkcji wapna lub do
celw chemicznych
Dolomit utworzone gwnie z Wany surowiec w
dolomitu, zawieraj take kalcyt, budownictwie, a take w
twardszy od wapieni hutnictwie jako topnik
Syderyt zoone gwnie z wglanu Ruda elaza
elaza (syderytu), barwy beowej,
szarej, brunatnej
Solne Gips, anhydryt, Skay gipsowe biae, szare, te. Budownictwo, przemys
Mineray ilaste, Mog by monomineralne (tylko chemiczny
kwarc gips) lub zawiera domieszki.
Anhydryt twardsze od gipsw,
drobnokrystaliczne lub ziemiste
Halit Halityt sl kamienna Przemys chemiczny
Domieszki:
mineraw
ilastych, gipsu
Rnobarwne Sole potasowo-magnezowe
chlorki i
siarczany
magnezu i
potasu
Krzemionkowe Autigeniczna Czert zawarto CaCO3 < 20% Przemys cementowy
krzemionka:
opal chalcedon,
kwarc

Skay osadowe organogeniczne

Rodzaj Skad Nazwa skay Zastosowanie
Wglanowe Kalcyt (buduje Wapienie zoogeniczne i fitogeniczne,
szkielety np.: muszlowe (zbudowane z muszli
szkarupni), maw)
aragonit Kreda piszca biaa skaa
(buduje wapienne, mao sposita, zbudowana
szkielety korali, ze szcztkw glonw, otwornic i
gowonogw, mikrytu, tworzy si w morzach
limakw) Kreda jeziorna tworzy si w
Mikryt jeziorach, zawiera mineray ilaste i
Sparyt skorupki organizmw
Margle wapienie zawierajce 25
50 % skadnikw ilastych
Krzemionkowe Autigeniczna Ziemia okrzemkowa zbudowana z rodek szlifierski,
krzemionka: resztek rolin o szkielecie opalowym, surowiec do produkcji
opal chalcedon zwanych okrzemkami, skaa mikka dynamitu, materiaem
kwarc i pylasta izolacyjnym i chonnym
Diatomit zwiza ziemia Surowiec lekkich
okrzemkowa kruszyw do betonu
Organogeniczna Gezy porednie skay pomidzy Surowiec cementw
krzemionka, krzemionkowymi i okruchowymi puculanowych
glaukonit,
mineray ilaste
Krzemionka + Opoka Przemys cementowy
wglany
Wglowe C, H, N, O, Torfy wgle o najniszym stopniu
kopalne paliwa popioy uwglenie (do 25% w stanie
stae i pynne wodnym)
Wgle brunatne zawieraj 60-78% Paliwa energetyczne
wgla

Wgiel kamienny 78-91 %

pierwiastka C
Antracyt 95 99% wgla C
Ropa naftowa Przemys produktw
ropopochodnych oleje,
woski, asfalty, itp.
Gytia spropelowy osad jeziorny

Skay wglowe powstaj gwnie z nagromadzenia szcztkw rolinnych, ktre w

warunkach braku tlenu ulegaj procesowi uwglenia. W odrnieniu od innych ska
osadowych skadniki wgla okrela si nazw maceray, a nie mineray. W wglu
kamiennym wyrnia si maceray:
o witryt twardy, silnie byszczcy,
o fuzyt czarny, matowy, mikki, brudzcy,
o klaryt janiejszy od witrytu, poysk jedwabisty,
o duryt szary lub czarny, bez poysku.
Inne postacie wgla to: grafit, szungit (zbliony do grafitu pod wzgldem chemicznym,
wystpuje w ska metamorficznych w formie y lub warstw) oraz diament i sadza.

PRZEGLD GWNYCH SKA OSADOWYCH

1. wir

Skay lune, zoone z obtoczonych ska i mineraw o rednicy wikszej od 2 mm. Ze

wzgldu na rednice wyrniamy wir drobny, redni, gruby i bardzo gruby (do 80mm) W
wirze wystpuj rwnie ziarna mniejszych rozmiarw w iloci nie przekraczajcej 50%.
wir jest stosowany w budownictwie do produkcji betonu.

wir
 wir na dnie rzeki

2. Brekcja

Scementowany rumosz skalny (zwietrzelina na zboczach grskich), gdzie

ostrokrawdziste okruchy zostay zlepione spoiwem wglanowym, krzemionkowym,
elazistym lub ilastym nazywamy brekcj.

Brekcja
3. Zlepieniec

Zlepiece powstaj przez scementowanie wiru. Obok spoiwa wglanowego,

ilastego, elazistego lub krzemionkowego wystpuje tu masa wypeniajca, zoona z
drobnych okruchw skalnych.

Zlepieniec

Zlepieniec
 Zlepieniec

4. Piasek

Lune skay okruchowe, zoone z ziaren o rednicy od 2mm do 0,05mm to

piasek. Najczciej spotykane s piaski kwarcowe (ok. 80% piasku). Ziarna piasku
pokryte s czsto powoczk uwodnionych tlenkw elaza powodujcych tawe
zabarwienie.

Piasek
5. Piaskowiec
Piaskowiec powstaje w wyniku scementowania piasku spoiwem chalcedonowym,
ilastym, elazistym, wglanowym, niekiedy rwnie gipsowym, anhydrytowym lub
barytowym.
Najczciej spotykany jest piasek kwarcowy. Barwa piaskowcw uzaleniona jest od
rodzaju spoiwa.

Piaskowiec

Rne barwy piaskowcw

 Piaskowiec biay

Piaskowiec czerwony (pstry)

6. Less

Less posiada barw t, z wygldu przypomina glin, ale jest bardziej plastyczny
po namoczeniu, a na sucho daje si rozetrze na py. Lessy skadaj si z:
- kwarcu, skaleni, yszczykw (cznie ponad 70%),
- wglanu wapnia (ok. 20%),
- substancji ilastej (do 20%).
Budowa porowata, saba spjno

Less
 Less

7. I

Iy zbudowane s gwnie z materiaw ilastych, zawieraj take pelit kwarcowy,

uwolnione tlenki elaza, jasne yszczyki, niekiedy mineray solne i substancje
organiczne. W stanie suchym nie daj si atwo rozciera, chonc wod staj si
plastyczne i stopniowo przechodz w stan pynny.

I okruchy

I - brya
8. Glina

Skaa o barwie tobrunatnej, tej, szarotej lub zielonej. W jej skad wchodz
mineray ilaste, ziarna kwarcu, uwodnione tlenki elaza, domieszki wglanu wapnia.

Glina

9. Wapienie

Skay o zmiennej barwie, w stanie czystym biaej, pozostae barwy pochodz od

ewentualnych domieszek. Rozkadaj si pod wpywem kwasu solnego dajc burzliw
reakcj.

Wapienie rne formy

 Skaa wapienna

Brekcja wapienna

Brekcja wapienna
10.Kreda

Skaa barwy biaej, sabo scementowana, z atwoci daje si rozciera w palcach.

Zbudowana z wapiennych skorupek otwornic oraz pelitu wapiennego

Rne formy kredy

Kreda
11.Torf

Wglowiec najuboszy w wgiel, zawiera blisko 50% obumarych szcztkw rolin.

wiee skay s porowate i mog wchon du ilo wody.

Torf

Torf
 12.Wgiel brunatny

Ogniwo porednie midzy torfem a wglem kamiennym. Barwa brunatna lub

brunatno-czerwona. Poysk tusty lub matowy.

Wgiel brunatny

Wgiel brunatny
13.Wgiel kamienny

Barwa czarna lub szaroczarna. Zawiera od 75 do 94% pierwiastka wgla.

Wykazuje czsto warstwowanie oraz przeam muszlowy.

Wgiel kamienny

Wgiel kamienny
 Charakterystyka wybranych ska osadowych Polski
Skad Wiek Wystpowanie Zastosowanie
mineralny
Nazwa

CaCO3 mezozoik 1. wapienie dewoskie: Gry - w hutnictwie,

CaMg(CO3)2 paleozoik witokrzyskie, Region lsko-
SiO2 Krakowski, Region Dolnolski,
2. wapienie karboskie: antyklina
Dbnika,
3. wapienie cechsztyskie: Dolny lsk,
Gry witokrzyskie,
WAPIENIE
- w przemyle wapiennym i
cementowym,
- jako kruszywo budowlane
i kamie budowlany,
- w rolnictwie,
- w przemyle cukierniczym

4. wapienie triasowe: Region lsko-

Krakowski, Region witokrzyski,
Region Dolnolski,
5. wapienie jurajskie: Region
witokrzyski, Wyyna Krakowsko-
Wieluska i Pieniski Pas Skakowy,
okolice Cieszyna, Wa Kujawsko-
Pomorski,
6. wapienie trzeciorzdowe: Region
witokrzyski.
CaCO3 mezozoik - Wyyna Lubelska, - w przemyle
CaMg(CO3)2 - kreda - Podlasie: Kornica, Mielnik cementowym (cementy
SiO2 portlandzkie wysokich
PISZCA
KREDA

marek, cementy
specjalne),
- produkcja farb malarskich,
- produkcja nawozw
mineralnych
MgCO3 mezozoik - Masyw Sobtki, - do produkcji spoiw
MAGNEZY

SiO2 - Masyw Gogoowa-Jawornej, magnezytowych,

- Masyw Szklar, - w papiernictwie,
TY

- Masyw Grochowej-Braszowic - w farbiarstwie,

-w przemyle gumowym,
- w elektrotechnice
CaCO3 mezozoik - obszar Gr witokrzyskich, - jako surowiec do
MARGLE

SiO2 paleozoik- - Wyyna Lubelska, produkcji cementu

Al2O3 dewon - okolice Opola

SiO2 mezozoik - Wyyna Lubelska, - kamie budowlany,

Al2O3 - okolice Ozorowa, - surowiec do produkcji
Fe2O3 - okolice odzi, cementu,
OPOKI

CaCO3 - Niecka Nidziaska - materia w budownictwie

mieszkaniowym,
gospodarczym i
drogowym
dolomit, prekambr 1. dolomity prekambru i starego - w przemyle: hutniczym,
kwarc paleozoik paleozoiku: Dolny lsk (okolice ceramicznym i ceramiki
DOLOMITY

- dewon Wojcieszowa, Pasmo Krowiarek), ognio-trwaej, szklarskim,

mezozoik 2. dolomity dewoskie: Region chemicznym,
witokrzyski, Region lsko- budowlanym, drogowym
Krakowski,
3. dolomity triasowe: Region lsko-
Krakowski.
 Gips trzeciorzd - obszar nadnidziaski: Sandomierz, - w przemyle materiaw
- miocen Staszkw, Chemnie, budowlanych,

GIPS
paleozoik - Region Rzeszowski: okolice chemicznym, rolnictwie,
- cechsztyn Strzyowa, Baowej i Przemyla, sztukatorstwie,
- obszar lsko-Krakowski, modelarstwie
- Dolny lsk
gips paleozoik - zoe Opuszka Wielka koo - produkcja gipsw
ALABASTER

- cechsztyn Przeworska specjalnych,

trzeciorzd - w zdobnictwie (pytki,
- miocen kominki)

kaolinit trzeciorzd - na Dolnym lsku: okolice widnicy, - w przemyle:

CERAMICZNE

Kwarc Strzelina, Turoszowa, Strzegomia, ceramicznym,

yszczyki Bolesawca, Zielonej Gry (Racula, papierniczym, gumowym,
IY

illit Droszkw, Nowogrd Bobrzaski) ele-ktrotechnicznym,

inne mineray chemicznym,
cementowym

SiO2 paleozoik - kambryjskie: ysogry, - kamie budowlany

Al2O3 mezozoik - ordowickie: Gry witokrzyskie, (kocioy, zamki),
Fe2O3 kenozoik - dewoskie: Gry witokrzyskie, - kruszywo amane (dla
- karboskie: Grny lsk, potrzeb budownictwa i
KWARCOWE
PIASKOWCE

- permskie: depresja rdsudecka, drogownictwa),

- triasowe: Gry witokrzyskie, - materia cierny,
- jurajskie: Jura Krakowsko- - materia rzebiarski
Czstochowska,
- kredowe: Dolny lsk, Karpaty,
- trzeciorzdowe: piaskowce
cikowickie, kronieskie, magurskie,
flisz podhalaski, obrzee Gr
witokrzyskich,
SiO2 kenozoik piaski szklarskie: Dolny lsk (okolice - do produkcji szka
Fe2O3 Ostrzeszowa), Konin-Koo-Turek,
TiO2 ary, Polska pnocna
Al2O3

CaO piaski formierskie: Ziemia Lubuska, - do odleww: staliwnych

PIASKI

CaCO3 obrzee Gr witokrzyskich, rejon i eliwnych

Konin-Koo-Turek

piaski budowlane: - do produkcji cegy

- lodowcowe - na terenie caego kraju, wapienno-piaskowej,
- wodnolodowcowe - Pradolina betonw komrkowych,
Warszawsko-Berliska, betonw i zapraw
- eoliczne - obszar caego kraju
kwarc (>60%) kenozoik - Niecka Tomaszewska, - do oczyszczania wd
- okolice Opola, pitnych, przemysowych i
FILTRACYJNE

- Ni Polski ciekw
WIRKI