ACIDO- BAZNA RAVNOTEA

Uvod
+
Bubrezi imaju glavnu ulogu o odravanju ravnotee izmeu unosa/stvaranja i izdavanja vodikovih ( H )
iona iz tijela. Njihova se koncentracija odrava na niskoj razini (0,000.04 mmol/L) jer svi enzimski
sustavi bivaju narueni kod veih promjena. Normalna kolebanja iznose 3-5 nmol/L, a moe se
smanjiti do 10 nmol/L ili poveati na 160 nmol/L, a da ne nastupi smrt. Normalan pH krvi je 7,4, a
venske 7,35 zbog poveane koncentracije CO2 u venskoj krvi. Raspon pH krvi pri kojoj ovjek ne umire
je 6,8 8,0. Unutarstanini pH je nii (6,0 7,0) zbog metabolikog stvaranja kiselina, a pri hipoksiji
dolazi do njihovog dodatnog nakupljanja. Mokraa ima pH 4,5 8,0.

Eritrociti i hemoglobin ubrajaju se u najvanije tjelesne baze (i neke aminokiseline imaju svojstva
+
baza, tj. sposobnost vezanje H iona iz otopine). Alkalija (zapravo sinonim za bazu) su molekule koje
+ + +
nastaju spajanjem jednog ili vie alkalnih metala (Na , K , Li ) s jako bazinim ionima (hidroksilni), gdje
+ +
bazini dio molekule reagira s H ionom. Jaka kiselina brzo i potpuno disocira otputajui H ione (kao
+ - +
npr. HCl), a jake baze brzo uklanjaju H ione iz otopine (kao npr. spajanje OH iona s H ionom
stvarajui H2O ). U regulaciji acidobazne ravnotee sudjeluju uglavnom slabe baze i kiseline (H 2CO3).

U spreavanju nastanka alkaloze i acidoze sudjeluju:

1. Kemijski acidobazni puferski sustavi tjelesnih tekuina (djeluju trenutno i prvi se aktiviraju ),

2. Dini sustav ( djeluje nakon nekoliko minuta putem hiperventilacije ili hipoventilacije kojom se
regulira razina CO2 u krvi )

3. Bubrezi ( najsnaniji, djeluju nakon par sati ili dana ).

Pufer je svaka tvar koja moe reverzibilno vezati vodikove ione. Njivoa se funkcija moe jednsotavno
prikazati jednadbom:

+ +
Previe H iona pomie reakciju udesno ( stvara se slaba kiselina H pufe r), a kad je manjak H iona
ulijevo, a tim mehanizmom smanjuju se koncentracijske promjene. Dnevno se u tijelu proizvodu 80
mmol/L kiselina, a koncentracija vodikovih iona ipak ostaje na vrlo niskoj razini zahvaljujui raznim
puferskim sustavima.

Razinu hidrogenkarbonatnih iona reguliraju bubrezi, a razinu CO 2 ventilacija. Acidobazni poremeaji

zbog promjene izvanstanine koncentracije hidrogenkarbonatnih iona su metaboliki acidobazni
poremeaji (alkaloza ili acidoza) . Acidoza uzrokovana poveanim PCO2 je respiracijska acidoza, a
alkaloza uzrokovana smanjenim PCO2 respiracijska alkaloza. Kada je u hidrogenkarbonatnom puferu
jednaka koncentracija hidrogenkarbonatnog iona i CO 2 (svaki sastojak ine 50% otopine), pH je jednak
pK (6,1). U titracijskoj krivulji vidi se da je puferski sustav najuinkovitiji u sredinjem dijelu krivulje,
to znai da je sustav djelotvoran pri pH +/-1. Iznad ili ispod tog raspona pufer gubi mo tj. dolazi do
pretvorbe cijelog ili CO2 u hidrogenkarbonatni ion, ili hidrogenkarbonatnog iona u CO 2. Ovaj pufer je
najvaniji izvanstanini pufer, iako se to na prvi pogled ne bi reklo jer je pH krvi 7,4 (odstupanje od pK
za 1,3) i zbog male koncentracije sastojaka.

Kemijski puferi

Hidrogenkarbonatni pufer sastoji se od vodene otopine slabe kiseline H CO 2 3 i

hidrogenkarbonatne soli npr. NaHCO3. U tijelu pomou enzima karboanhidraze prisutne u alveolama i
epitelnim stanicama bubrenih kanalia nastaje H2CO3 reakcijom iz CO2 i H2O. H2CO3 slabo disocira na
+ +
H ion i hidrogenkarbonatni ion, dok NaHCO3 u izvanstaninoj tekuini potpuno disocira na Na ion i
+
hidrogenkarbonatni ion. Dodatkom jake kiseline (HCl) hidrogenkarbonatni ion puferira disocirane H
ione iz HCl i nastaje H2CO3, koji disocira na CO2 i H2O. Tako se stvara viak CO2 i koji povratnom
-
spregom potie dini sustav. Dodatkom jake baze disocirani OH ioni spajaju se s H2CO3 i nastaju
hidrogenkarbonatni ioni, odnosno slaba baza NaHCO3. CO2 se spaja s vodom radi nadoknade H2CO3,
pri emu se koi disanje radi smanjenja izbacivanja CO2. Ugljikov dioksid otopljen u krvi razmjeran je
koliini nedisociranog H2CO3:

Koliina CO2 u krvi linearna je funkcija umnoka PCO2 i koeficijenta topljivosti CO2 (u fiziolokim
uvjetima iznosi 0,226 mmol/kPa ).

U jednadbi, k je konstanta disocijacije:

Jednadbu (3) moemo prikazati pomou jedinica pH:

Fosfatni pufer vaan je u bubrenoj tubularnoj i unutarstaninoj tekuini. Sastoji se od H PO 2 4

iona i HPO4 ion, te mu je pK 6,8, to je blizu pH krvi, ali je njegov udio samo 8% u krvi i nema vei
utjecaj u izvanstaninoj tekuini. Dodatkom jake kiselina HPO 4 vee vodikove ione i prelazi u H2PO4.
Tom se reakcijom jaka kiselina zamjenjuje dodatnom koliinom slabe kiseline NaH 2PO4. Dodatkom
-
jake baze OH ione vee H2PO4 i nastane HPO4 i H2O. Jaka baza zamijenjena je slabijom bazom
NaHPO4. Ovaj pufer vaan je u tekuini bubrenih kanalia jer se fosfat u kanaliima izrazito
koncentrira (reapsorbira se vie vode od fosfata) i pH tekuine se pribliava pK fosfatnog pufera
(mokraa je blago kisela). Koncentracija fosfata je vea u unutarstaninoj tekuini i pH je takoer neto
nii.

Proteinski pufer je najobilniji tjelesni pufer, pogotovo u stanicama. Promjene staninog pH

+
razmjerne su promjenama izvanstaninog pH, ali za postizanje ravnotee treba i nekoliko sati jer H
ioni i hidrogenkarbonatni ioni slabo difundiraju kroz membranu (osim kroz membranu eritrocita), dok
CO2 difundira puno bre. Proteinski puferi imaju pK blizu pH krvi.

Kada doe do promjene pH svi puferski sustavi reagiraju istodobno to se naziva naelo
izohidrinosti:

Svako stanje koje promijeni ravnoteu u jednom puferu dovest e do promjene i u ostalima jer oni sami
+
sebe puferiraju aljui H ione od jednoga do drugoga pufera.

Dini sustav

Respiracijski pufer je fizioloki pufer koji djeluje brzo i spreava prevelike promjene pH, dok
+
se ne ukljue i bubrezi u regulaciju. Ako se povea koncentracija CO 2, raste i PCO2, H2CO3 i H ioni.
Alveolarna ventilacija moe ukloniti viak CO2 i tako smanjiti PCO2. Poveanje alveolarne ventilacije 2
puta poveava pH za 0,23, a smanjenje ventilacije 4 puta smanjuje pH za 0,45. Dini sustav ima bitnu
ulogu u mijenjanju pH jer se ventilacija moe mijenjati od nitice pa sve do 15 puta vee frekvencije od
normalne. Smanjenjem pH na 7,0 ventilacija se povea 4 puta. Promjene ventilacije po jedinici
promjene pH mnogo su vee pri snienim razinama pH. Povieni pH se ne moe kompenzirati
disanjem jer smanjenjem ventilacije pada parcijalni tlak kisika, to potie ventilaciju. Ukoliko neki
poremeaj izvan dinog sustava poremeti pH, on ga ne moe vratiti na normalnu
vrijednost. Uinkovitost respiracijskog mehanizma u kontroli pH je 50 75% (korisnost povratne
sprege 1-3). Unutar 3-12 min smanjene pH na 7,0, dini sustav ga moe vratiti na 7,2 -7,3. Dini
sustav ima 2 puta veu snagu od svih kemijskih pufera u izvanstaninoj tekuini. U plunom emfizemu
dolazi do nakupljanja CO2 u izvanstaninoj tekuini i nastaje respiracijska acidoza.

Bubrezi

Bubrezi izluuju kiselu ili bazinu mokrau ovisno o promjenama pH izvanstanine tekuine.
+
Normalno se u bubrezima neprestano filtrira hidrogenkarbonatni ion (gubitak baza) i secerniraju H ioni
+
(gubitak kiselina). Da bi se hidrogenkarbonatni ion reapsorbirao, mora se najprije spojiti s H ionom u
+ +
H2CO3, to znai da se uz H ione spojene u H2CO3 moraju secernirati jo dodatni H ioni za uklanjanje
nehalapljivih kiselina (kiselina koje se ne mogu izdahnuti). Pri alkalozi bubrezi ne mogu reapsorbirati
- - +
sav HCO3 ion i povea se izluivanje HCO3 iona. Gubitak tih iona znai isto to i dodavanje H iona u
- + +
izvanstaninu tekuinu jer HCO3 ion puferira H ione, a njegov nedostatak dovest e do poveanja H
-
iona. Kod acidoze sav hidrogenkarbonatni ion se reapsorbira i stvaraju se ujedno i novi HCO 3 ioni.

U gotovo svim dijelovima bubrenih kanalia zbiva se sekrecija vodikovih iona i reapsorpcija
- +
hidrogenkarbonatnih iona. U proksimalnom kanaliu 80-90% HCO 3 iona se reapsorbira i H iona
secernira. U debelom uzlaznom kraku reapsorbira se 10%, a ostatak distalnom kanaliu i sabirnoj
cijevi. Epitelne stanice proksimalnog kanalia, debelog uzlaznog kraka i poetnog distalnog kanalia
+ + +
secerniraju H ione kontratransportom s natrijem preko proteina za izmjenu Na /H . Natrij ulazi u
stanicu zbog gradijenta stvorenog Na/K-ATPaznom crpkom na bazolateralnoj strani, a energiju
+ + - +
stvorenu ulaskom Na u stanicu koriste H ioni. Za reapsorpciju HCO3 iona potrebni su H ioni, koji se
spajaju i nastaje H2CO3. On disocira na H2O i CO2, koji ulazi u stanicu i ponovno se spaja s vodom
+ +
stvarajui H2CO3 (uz karboanhidrazu). H2CO3 ponovno disocira na H ion ( kontratransportom s Na
-
izlazi u lumen) i HCO3 ion (kroz bazolateralnu membranu niz koncentracijski gradijent odlazi u
+ - -
intersticij i krv). Za svaki secernirani H ion jedan HCO3 ion ulazi u krv. HCO3 ion iz stanice u intersticij
+
u proksimalnim kanaliima prelazi bazolateralnu membranu kotransportom Na /HCO3 , a u zavrnim
-

dijelovima proksimalnih kanalia, debelom uzlaznom kraku, sabirnim kanaliima i cijevima zamjenom
- - - +
Cl /HCO3 . HCO3 ion i H ioni se u kanaliima meusobno titriraju jer u kanalie ulaze gotovo jednake
+
koliine obaju iona koji se spajaju. Uglavnom uvijek postoji vie H iona koji nisu u slobodnom obliku,
+ -
nego vezani za mokrane pufere. Kod alkaloze je manjak H iona, pa se HCO3 ioni ne mogu
+ -
reapsorbirati, a kod acidoze je viak H iona, te je reapsorpcija HCO3 iona potpuna. Od zavrnih
distalnih kanalia, pa sve do kraja tubularnog sustava postoji na luminalnoj membrani umetnutih
+
stanica ATP-azna crpka za primarno aktivno secerniranje H iona. U tim stanicama CO2 i H2O spajaju
- + +
se u H2CO3, koji disocira na HCO3 ion (odlazi u krv) i H ion (secernira se). Koncentracija H iona u
proksimalnom kanaliu moe se poveati 3-4 puta, a u sabirnim cijevima 900 puta i zbog toga je taj dio
bitan u tvorbi maksimalno kisele mokrae.
 +
Najmanji mogui pH mokrae je 4,5, to odgovara koncentraciji H iona od 0,03 mmol/L. Znai da se
+ +
svakom litrom izlui 0,03 mmol/L H iona. Kad bi svi H ioni nehalapljivih kiselina bili slobodni bilo bi
+
potrebno 2.667 L mokrae dnevno. Kada postoji viak H iona oni se spajaju s fosfatnim, amonijskim,
-
citratnim ili uratnim puferom u tubularnoj tekuini i dolazi do stvaranja novih HCO 3 iona. Normalno se
+
mnogo odfiltriranog fosfata reapsorbira, pa je vaniji amonijski pufer. Spajanjem H iona sa
2- - -
HPO4 ionom (ili NaHPO4 ) nastaje H2PO4 ion (izluuje se u obliku NaH2PO4). Kad god se vodikov ion
vee za hidrogenfosfatni ion, postoji netodobitak hidrogenkarbonatnog iona u krv.

Amonijski pufer sastoji se od amonijaka (NH ) i amonijevog iona NH4 . Metabolizmom

3

aminokiselina u jetri nastaje glutamin, koji putuje u epitelne stanice proksimalnog kanalia, debelog
uzlaznog kraka i distalnog kanalia, gdje se glutamin metabolizira u dvije molekule amonijevog iona
+
(kontratransportom s Na se secernira u tubularni lumen) i dvije molekule hidrogenkarbonatnog iona
+ -
(zajedno s Na odlazi u intersticij i u krv novonastali HCO3 ion ). U sabirnim cijevima, koje su slabo
+
propusne za amonijev ion, NH3 difundira iz stanice u tubularni lumen, gdje se spaja sa secerniranim H
ionom u amonijev ion, koji biva zarobljen u lumenu jer ne moe proi kroz membranu izluuje se
+
mokraom. Poveana koncentracija H iona potie metabolizam glutamina, to poveava stvaranje
+ +
amonijevih i hidrogenkarbonatnih iona smanjenje H iona. Uklanjanjem H iona vezanih za amonijski
pufer u normalnim okolnostima se izluuje 50% novonastalih kiselina i nastaje 50% novog
hidrogenkarbonatnog iona. Pri kroninoj acidozi se izluivanje amonijevih iona povea i na 500
mmol/danu.

Koliina novog dodanog hidrogenkarbonatnog iona u krv u jedinici vremena jednaka je koliini
+
secerniranih H iona, koji se u veu za nekarbonatne pufere (uglavnom amonijski pufer).

Ostatak nekarbonatnog i neamonijskog pufera izluenog mokraom odreuje se preko titrabilnih

kiselina. Titranjem mokrae jakom bazom (npr. NaOH) do pH 7,4 obru se dogaanja koja su se
+
odigrala u tubularnom lumenu kada se titriralo H ionima. Broj milimola NaOH koritenih u postizanju
+ +
pH od 7,4 ekvivalentan je H ionima iz fosfatnih i drugih pufera. Iz amonijskog pufera se H ioni
odvajaju tek pri pH 9,2. Neto-izluivanje kiselina moe prikazati kao:

- +
Izluivanje HCO3 iona jednako je dodavanju H iona u krv. U alkalozi se ne izluuju titrabilne kiseline
+
niti amonijevi ioni, a pri acidozi obrnuto. Sekreciju H iona u acidozi potie povien parcijalni tlak CO2
+
izvanstanine tekuine (raste i PCO2 u tubularnim stanicama i u njima se poinju stvarati H ioni, to
+
potie njihovu sekreciju) pri respiracijskoj acidozi i poveana koncentracija H iona u izvanstaninoj
+
tekuini pri respiracijskoj ili metabolikoj acidozi. Pojaana sekrecija aldosterona, koji potie luenje H
- +
iona i vraanje HCO3 iona u krv, uzrokuje alkalozu. Sekrecija H iona se smanjuje kod alkaloze jer
pada PCO2 pri npr. respiracijskoj alkalozi. imbenici koji potiu reapsorpciju natrija, ujedno poveavaju
 +
i sekreciju H iona u proksimalnom kanaliu i debelom uzlaznom kraku zbog Na/H-izmjenjivaa
(angiotenzin II takoer potie ovaj izmjenjiva) u umetnutim stanicama kod smanjenog volumena
+
izvanstanine tekuine. Hiperkalemija smanjuje sekreciju H iona (acidoza), a
hipokalemija obrnuto (alkaloza).

Poremeaji acidobaznog statusa

- +
Pri respiracijskoj i metabolikoj acidozi smanjen je omjer HCO3 /H , postoji viak H+ iona i reapsorpcija
- +
HCO3 iona je potpuna, a ostatak H iona spaja se sa amonijskim i fosfatnim puferom. Kod metabolike
-
acidoze smanjena je koncentracija HCO3 iona u izvanstaninoj tekuini, manje se filtrira i nastaje
+
suviak H iona. Kao primarni kompenzacijski mehanizam javlja se pojaana ventilacija i dodavanje
-
novih HCO3 iona. Nastaje kod unoenja hranom kiselina, pretjeranog stvaranja kiselina u tijelu,
smanjenom izluivanju kiselina bubrezima i pri gubljenju baza iz tijela. Bubrena tubularna acidoza
- +
nastaje kod poremeaja bubrene reapsorpcije HCO3 iona, kod nesposobnosti secerniranja H iona,
-
zatajivanja bubrega i nedostatka aldosterona. Proljevom nastaje acidoza jer se gube HCO 3 ioni.
Povraanjem sadraja iz niih dijelova probavnog sustava takoer uzrokuju acidozu jer se opet gube
-
HCO3 ioni. Kod eerne bolesti iskoritava se acetoctena kiselina nastale razgradnjom Peterti, ija se
koncentracija povisi u krvi i nastaje acidoza. Unos velikih koliina aspirina i metilnog alkohola moe
+
nastati teka metabolika acidoza. Kod respiracijske acidoze suviak H iona u tubularnoj tekuini
-
nastaje zbog poveanog PCO2. Kompenzacijski odgovor je dodavanje novih HCO3 iona u krv ime se
smanjuje uinak poveanog PCO2. Moe nastati kod oteenih dinih centara i kod smanjene plune
sposobnosti (upala, emfizem, zaepljenje), a kompenziraju je tjelesne tekuine i bubrezi.

- + -
Tijekom alkaloze raste omjer HCO3 /H u izvanstaninoj tekuini i u bubrezima povean pH. HCO3 ioni
se izluuju mokraom. Respiracijsku alkalozu uzrokuju snieni PCO 2 (hiperventilacija), koji uzrokuje
+ -
smanjenu sekreciju H iona HCO3 ioni se nemaju s ime spojiti pa nema reapsorpcije, stoga nastupa
-
pad plazmatske koncentracije HCO3 iona. Nastaje uglavnom zbog hiperventilacije, a rijetko kada zbog
fizikog patolokih stanja (visoke nadmorske visine, smanjene koliina kisika u zraku, hiperventilacije,
blage respiracijske alkaloze, kompenzacija tjelesnim tekuinama i bubrezima ). Metaboliku alkalozu
-
uzrokuje poveana koncentracija HCO3 iona u plazmi, a kompenzira se hipoventilacijom raste PCO 2
-
normalizacija pH. U tubularnoj tekuini postoji viak HCO3 iona. Primjenom diuretika poveava se
+ + -
protok kroz kanalie, reapsorbira se Na i secernira H ion, koji omoguuje reapsorpciju HCO3 iona -
alkaloza. Metaboliku alkalozu moe uzrokovati viak aldosterona, povraanje eluanog sadraja i
primjena alkalinih lijekova (NaHCO3 kod gastritisa).