Dramat rozdziau midzy wiar a rozumem

45. Od powstania pierwszych uniwersytetw teologia nawizaa bardziej bezpored-

ni kontakt z innymi formami bada i wiedzy naukowej. w. Albert Wielki i w. Tomasz,
cho zachowywali organiczn wi midzy teologi a filozofi, jako pierwsi uznali, e
filozofia i rne dyscypliny nauki potrzebuj autonomii, aby mogy prowadzi owocne
badania w swoich dziedzinach. Jednake poczynajc od pnego redniowiecza to
suszne rozgraniczenie midzy dwoma obszarami wiedzy przeksztacio si w szkodliwy
rozdzia. Przesadny racjonalizm niektrych mylicieli doprowadzi do radykalizacji
stanowisk i do powstania filozofii praktycznie oderwanej i cakowicie autonomicznej
w stosunku do treci wiary. Jedn z konsekwencji tego rozdziau bya take narastajca
podejrzliwo wobec samego rozumu. Niektrzy przyjli postaw cakowitej nieufnoci,
sceptycyzmu i agnostycyzmu, bd to aby rozszerzy przestrze wiary, bd te aby
pozbawi j wszelkich racjonalnych odniesie.
Tak wic to, co myl patrystyczna i redniowieczna pojmowaa i uksztatowaa
jako gbok jedno rdo wiedzy zdolnej dotrze do najwyszych form mylenia
abstrakcyjnego, zostao w praktyce zniszczone przez systemy, ktre opowiedziay
si po stronie poznania racjonalnego oderwanego od wiary i stanowicego dla niej
alternatyw.
46. Sposoby radykalizacji, ktre wywary najwikszy wpyw, s znane i atwo
rozpoznawalne, zwaszcza w historii Zachodu. Nie ma przesady w stwierdzeniu, e
rozwj znacznej czci nowoytnej myli filozoficznej dokona si przy stopniowym
oddalaniu si od chrzecijaskiego Objawienia, sprowadzajc j nawet na pozycje
jawnie z nim sprzeczne. W ubiegym stuleciu proces ten osign apogeum. Niektrzy
przedstawiciele idealizmu starali si na rne sposoby przeksztaci wiar i jej treci,
nawet tajemnic mierci i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa, w struktury dialek-
tyczne poddajce si pojmowaniu racjonalnemu. Temu nurtowi przeciwstawiay si
rne formy humanizmu ateistycznego, wypracowane pod wzgldem filozoficznym.
Uznay one wiar za czynnik alienujcy i szkodliwy dla rozwoju penej racjonalnoci.
Nie wahay si przy tym nada sobie statusu nowych religii i stay si podstaw progra-
mw spoecznych i politycznych, prowadzcych do powstania systemw totalitarnych,
ktre przysporzyy ludzkoci wielu cierpie.
W sferze bada przyrodniczych rozpowszechnia si stopniowo mentalno pozyty-
wistyczna, ktra nie tylko zerwaa wszelkie powizania z chrzecijask wizj wiata,
ale co waniejsze zrezygnowaa te z wszelkich odniesie do wizji metafizycznej
i moralnej. W wyniku tego zaistniao niebezpieczestwo, e niektrzy ludzie nauki,
rezygnujc z jakichkolwiek odniesie etycznych, nie stawiaj ju w centrum swej uwagi
osoby ludzkiej i caoci jej ycia. Co wicej, cz z nich, wiadoma moliwoci otwar-
tych przez rozwj techniki, wydaje si ulega nie tylko logice rynku, ale take pokusie
zdobycia demiurgicznej wadzy nad przyrod, a nawet nad samym bytem ludzkim.
 Konsekwencje kryzysu racjonalistycznego przyjy w kocu posta nihilizmu. Dla
naszych wspczesnych ma on swoisty urok jako filozofia nicoci. Wedug teorii jego
zwolennikw poszukiwanie stanowi cel sam w sobie, nie istnieje bowiem nadzieja ani
moliwo osignicia celu, jakim jest prawda. W interpretacji nihilistycznej ycie jest
jedynie sposobnoci do poszukiwania dozna i dowiadcze, wrd ktrych na pierw-
szy plan wysuwa si to, co przemijajce. Nihilizm jest rdem rozpowszechnionego
dzi pogldu, e nie naley podejmowa adnych trwaych zobowiza, poniewa
wszystko jest ulotne i tymczasowe.
47. Z drugiej strony nie naley zapomina, e we wspczesnej kulturze zmienia
si rola samej filozofii. Stracia ona status uniwersalnej mdroci i wiedzy, aby sta si
stopniowo tylko jedn z wielu dziedzin ludzkiego poznania; pod pewnymi wzgldami
zostaa wrcz sprowadzona do roli zupenie drugoplanowej. Inne formy racjonalnego
poznania zdobywaa w tym samym czasie coraz wiksze znaczenie, podkrelajc
jeszcze bardziej marginesowy charakter wiedzy filozoficznej. Zamiast do kontemplacji
prawdy oraz do poszukiwania ostatecznego celu i sensu ycia, te formy racjonalnoci
su a w kadym razie mog by wykorzystywane jako rozum instrumentalny,
ktry pozwala osiga dorane cele, czerpa korzyci i sprawowa wadz.

Jan Pawe II, Encyklika Fides et ratio, 4547, Pozna 1998, s. 7073.