01 Brylla Dorota Poznanskie Studia Teologiczne 25 2011

SEFER JECIRA.
RYS HISTORYCZNY I BIBLIOGRAFICZNY 7
POZNASKIE STUDIA TEOLOGICZNE

TOM 25, 2011
DOROTA BRYLLA
Uniwersytet Jagielloski
Wydzia Filozoficzny. Instytut Religioznawstwa
Sefer Jecira. Rys historyczny i bibliograficzny
Sepher Yetzirah. Historical and Bibliographical Outline
Praca niniejsza podejmuje temat traktatu Sefer Jecira. Analiza prowadzona

bdzie woparciu o podzia na nastpujce zagadnienia:
1. Tytu dziea. Oglne informacje o utworze; 2.Czas i miejsce powstania
pisma. Hipotezy dotyczce autorstwa ksigi. Sefer Jecira a Sefer Jestrah;
3. Wersje pierwszych manuskryptw ksigi. Komentarze sporzdzone do trakta-
tu oraz ich autorzy; 4. Wydania Sefer Jecira. Tumaczenia ksigi; 5.Struktura
dziea icharakterystyka rozdziaw; 6.Zarys doktryny ksigi; 7. Wnioski.
1. TYTU DZIEA. OGLNE INFORMACJE O UTWORZE
Sefer Jecira, hebr. (czasami ), od hebrajskich terminw se-

fer, ksiga oraz jacar, stwarzanie (tworzenie, ksztatowanie,
formowanie)1, to jeden z najstarszych spisanych po hebrajsku pomnikw y-
dowskiej teozofii mistycznej. Jest toksiga [] maa w rozmiarze, ale ogromna
w[wywartym] wpywie []2. Wpolskichtumaczeniach tytuu traktatu pojawia
si sformuowanie Ksiga Stworzenia, rzadziej take Ksiga Stwarzania, Ksiga
Formowania, Ksiga Tworzenia, Ksiga Ksztatowania, Ksiga Znakw oraz
tytu nierzadko stosowany ztym ostatnim cznie Ksiga Liter [znaki, lite-
ry otij(j)ot, hebr. (l. poj. ot, hebr. ), co implikuje okrelanie ksigi
Jecira mianem Sefer Otij(j)ot, hebr. owa nazwa spotykana jest
1
Kategoria jecira skontaminowana zostanie w dojrzaej wykadni mistyki ydowskiej z jednym
zczterech duchowych wiatw, zwanym odtd wiatem Jecira Olam Jecira, hebr. ,
lub bardziej poprawnie Olam ha-Jecira, hebr. wiatem Ksztatowania, wia-
tem Formowania, wiatem (twrczych) Form.
2
Gershom Scholem, Kabbalah, Jerusalem 1974, s. 23.
8 DOROTA BRYLLA
zwaszcza wstaroytnych rkopisach]. W starszych manuskryptach utwr wyst-

puje take pod tytuem Hilchot Jecira [Hilkhot Yesira], o czym zawiadczaj teks-
ty jednych zcentralnych autorw komentarzy napisanych do ksigi Jecira
Saadiji Gaona (IX/X wiek)3 i Jehudy ben Barzilaja (XII wiek)4.
Owy utwr mistyczno-ezoterycznego nurtu religii mojeszowej, czsto uwa-
any wogle za najwczeniejsz napisan po hebrajsku teozoficzno-filozoficzn
prac prezentujc w miar usystematyzowany wykad doktrynalny, przynaley
do spekulatywnego kierunku mistycznej gazi judaizmu kierunku zwanego
maase bereszit, hebr. 5 [z hebrajskiego dzieo stworzenia (poczt-
ku), od maase, hebr. dzieo, czyn oraz bereszit, hebr. po-
cztek]6. Dywagacje wchodzce w skad owej dyscypliny, traktujc o akcie
kreacji wiata (kosmogonii), ale te ikosmologii, odnosz si do pierwszego roz-
dziau biblijnej Ksigi Rodzaju, awnawizaniu do niego rwnie do eksplikuj-
cej go Sefer Jecira.
Ksiga Jecira zaliczana jest niekiedy do kanonu utworw kabalistycznych,
co wydaje si pewnym nieporozumieniem. O kabale bowiem jako gazi mi-
styki ydowskiej zwyko si mwi, w wietle nauki akademickiej, od momen-
tu ukazania si Sefer ha-Bahir [Ksigi Jasnoci], tj. od okoo XII wieku. To, co
poprzedzao pojawienie si owego dziea przyjmowane jest za wchodzce wkor-
pus ezoteryzmu, mistycyzmu ydowskiego, natomiast nie kabay sensu stricto.
Std Sefer Jecira, jako wykwit wiekw staroytnych (o czym szerzej dalej), sta-
nowi bdzie reprezentatywne pismo mistycznej ydowskiej doktryny pre-kaba-
listycznej. Zgodnie zteori niektrych autorw7, niejednoznaczno cechujca
ten problem determinowana ma by zastosowanym wSefer Jecira terminem se-
firot, hebr. (liczby) kategori zachowujc w istocie status centralnej
ideidojrzaej myli kabalistycznej (tzn.mistycznej myli judaizmu w jej nurcie
formujcym si od plus/minus XIII wieku).
3
Zob. artyku Ronalda C. Kienera, Saadia and the Sefer Yetzirah: Translation Theory in
Classical Jewish Thought, w: Interpretation in Religion, Shlomo Biderman, Ben-Ami Scharfstein
(ed.), Leiden, New York 1992, s. 169-179.
4
G. Scholem, Origins of the Kabbalah, transl. Allan Arkush, ed. R.J. Zwi Werblowsky, Prin-
ceton 1990, s. 25, przypis. Wicej na temat wspomnianych interpretatorw wdalszej czci niniej-
szego artykuu.
5
Gwnym rdem tekstualnym tego nurtu ydowskiego mistycyzmu pozostaje zbir Bara-
ita de-Maase Bereszit. Analizy tekstw wchodzcych w korpus wspomnianej gazi mistyki pod-
j si Nicolas Sed w swoim La mystique cosmologique juive, Paris 1981.
6
Wprzeciwiestwie do maase merkawa, hebr. dziea rydwanu, tj. prdu y-
dowskiego mistycyzmu dotyczcego wizji boskiego tronu iniebiaskich paacw, cile zwizane-
go zpierwszym rozdziaem biblijnej Ksigi Ezechiela. Dzieo pod tym samym tytuem (Maase
merkawa), pochodzce przypuszczalnie zIV w., posiada dwie wersje sporzdzon przez rabbie-
go Akiw oraz przez rabbiego Izmaela. Co charakterystyczne, idea rydwanu czy te wozu obec-
na jest rwnie w staroytnych midraszach, wTalmudzie, a take w rkopisach qumraskich.
7
J.H. Laenen, Jewish Mysticism. An Introduction, transl. David E. Orton, Louisville 2001, s. 24.
SEFER JECIRA. RYS HISTORYCZNY I BIBLIOGRAFICZNY 9
Terminologia traktatu Sefer Jecira uznawana jest za nie posiadajc wczeniej-

szych rde wydowskim pimiennictwie, jakkolwiek niektre uyte tu wyrae-
nia wykazuj paralele do literatury He[j]chalot [Paace] i mistyki merkawy8.
Nomenklatura Sefer Jecira pozostaje take w wielu punktach pokrewna jzykowi
tanaitw9 ydowskich uczonych (odaramejskiego tanna, uczony, na-
uczyciel10), rabbich, komentatorw iegzegetw Tanach (chrzecijaskiego Stare-
go Testamentu), dziaajcych, jak si zakada, od okresu, wktrym nastpio zbu-
rzenie przez Rzymian wityni jerozolimskiej (70 r. n.e.) do mniej wicej pierwszej
poowy III wieku, ktrych pogldy utrwalone zostay w Misznie11. Skutkiem tego
te, przypuszczalnie, ukad ksigi Jecira przybiera form tej ostatniej.
2. CZAS I MIEJSCE POWSTANIA PISMA. HIPOTEZY DOTYCZCE

AUTORSTWA KSIGI. SEFER JECIRA A SEFER JESTRAH
Istnieje kilka hipotez na temat czasu powstania Sefer Jecira. Najwczeniejsza

referencja do ksigi12 pojawi si miaa w dzieach (de facto w wierszach) yjce-
go przypuszczalnie na przeomie ViVI wieku (by moe wczeniej) ydowskiego
barda, synagogalnego poety Eleazara (Elazara) ha-Kallira13 oraz wtekcie Baraita
di-Szemuel (ha-Katan), datowanym na przeom wiekw VIII i IX14.
Gershom Scholem (18971982), niewtpliwy autorytet w kwestii historycz-
nych bada prowadzonych nad ydowskim mistycyzmem, wskazywa pocztko-
wo na przedzia III-VI wiek n.e. jako na okres powstania ksigi Jecira15. Teori
8
Joseph Dan, Ronald C. Kiener, The Early Kabbalah, Mahwah, New Jersey 1986, s. 7. Od-
nonie do merkawy zob. przypis 6 niniejszego artykuu.
9
G. Scholem, Origins, s. 29, przypis.
10
Rdze to pierwotnie aramejski korelat dla hebrajskiego sowa sana/szana, po-
wtarza (to, oczym kto zosta pouczony), naucza, uczy. To ostatnie okrelenie jest dodat-
kowo rdosowem pojcia Miszna (patrz przypis poniej).
11
Miszna, hebr. (od hebr. sana/szana, ) najstarsza cz Talmudu; ydowskie pra-
wo ustne, dopeniajce prawo pisane (tj. Tor), komponowane przez tanaitw, a spisane na przeo-
mie II i III w.; podstawa Halachy (hebr. ) caoksztatu przepisw jurydycznych, religijnych
oraz norm postpowania regulujcych ycie wyznawcw judaizmu.
12
Niektrzy autorzy zaznaczaj dodatkowo, e przed okresem posttalmudycznym w ogle nie
spotyka si cytatw pochodzcych zksigi Jecira [zob. Aryeh Kaplan (transl. and notes), Sefer
Yetzirah. The Book of Creation in Theory and Practice (revised edition), Boston, MA, York Beach,
ME 1997, s. XXI].
13
W ktrych mwi si m.in. o Dziesiciu Wypowiedzeniach (Dziesiciu Sowach) oraz
oszeciu kierunkach, ktre to kategorie pozostaj egzemplaryczne dla tekstu Sefer Jecira (te pierw-
sze denotuj tu dekad sefirot, te drugie sze kecawot, tj. kracw/kierunkw przestrzeni).
14
G. Scholem, Kabbalah, s. 28; podobnie A. Kaplan, Sefer Yetzirah, s. XXIII.
15
G. Scholem, Mistycyzm ydowski i jego gwne kierunki, tum. Ireneusz Kania, Warszawa
2007, s. 90; tene, Kabaa i jej symbolika, tum. Ryszard Wojnakowski, Krakw 1996, s. 184.
10 DOROTA BRYLLA
t przeformuowa jednak na czas pomidzy II a V wiekiem n.e.16 lub jeszcze

precyzyjniej, jakkolwiek tu w sposb, jak si zdaje, implicytny na okres mi-
dzy IIaIII wiekiem17. Tacyuczeni jak Abraham Epstein czy Louis Ginzberg rw-
nie mwili opowstaniu traktatu, tak jak pocztkowo Scholem, w czasie pomi-
dzy III a VI wiekiem18. Podobnie prace Petera Haymana sugeruj umiejscawia
redakcj najstarszej czci ksigi Jecira na przynajmniej III wiek n.e.19, a bada-
nia Leo Baecka na wiek VI (przy neoplatoskich wpywach Proklusa)20. Nie-
miecki historyk ydowskiego pochodzenia (notabene krytyk i adwersarz tradycji
kabalistycznej) Heinrich Graetz take wykaza prbowa21, e traktat napisany
zosta we wczesnych wiekach chrzecijastwa, gwnie wepoce, w ktrej sze-
rzyy si idee ipogldy gnostykw. Pniej tez otak wczesnym pochodzeniu
ksigi jednak uniewani22 imwi zacz przede wszystkim oVIII wieku jako
czasie kompozycji utworu. Inni uczeni rwnie sytuowali powstanie ksigi Jeci-
ra na VIII/IX wiek23 idzie tu o Leopolda Zunza, Wilhelma Bachera24, Blocka25.
Niemniej styl jzykowy Sefer Jecira kazaby raczej wskazywa, gdy idzie
o moment sporzdzenia ksigi, na okres duo wczeniejszy ni ten sugerowany
przez ostatnich wspomnianych badaczy, tj. de facto, tak jak proponowa pniej
16
G. Scholem, O gwnych pojciach judaizmu, tum. Juliusz Zychowicz, Krakw 1989, s. 21.
17
G. Scholem, Kabbalah, s. 26.
18
Tame.
19
Peter A. Hayman, Sefer Yesira and the Hekhalot literature, w: Jerusalem Studies in Je-
wish Thought, vol. 6, Jerusalem 1987, s. 71-84. Odnonie do bada prowadzonych przez Haymana
nad Sefer Jecira zob. jego: Some Observations on Sefer Yesira. Its Use of Scripture, Journal
of Jewish Studies 35 (1984), s. 164-184; The Doctrine of Creation in Sefer Yesira. Some Text-Cri-
tical Problems, w: Rashi 1040-1990. Hommage a E.E. Urbach, Gabrielle Sed-Rajna (d.), Paris
1993, s. 219-228 (godna uwagi jest take dalsza cz tej ostatniej pracy, w ktrej zawarto artyku
autorstwa N. Seda, Rashi et le Pseudo-Sefer Yesirah, s. 238-250); The Temple as the Centre
of the Universe, Journal of Jewish Studies 37 (1986), s. 132-177; Was God a Magician? Sefer
Yesira and Jewish Magic, Journal of Jewish Studies 40 (1989), s. 227-239.
20
Zob. Leo Baeck, Zum Sepher Jezira, Monatsschrift fr Geschichte und Wissenschaft des
Judentums LXX, 1926, s. 371-376 oraz tene, Die zehn Sephirot im Sepher Jezira, Monatsschrift
fr Geschichte und Wissenschaft des Judentums LXXVIII, 1934, s. 448-455.
21
W swoim dziele Gnosticismus und Judenthum, Krotoschin 1846, s. 104, 110.
22
H. Graetz, Geschichte der Juden. Vom Abschluss des Talmuds (500) bis zum Aufblhen der
jdisch-spanischen Kultur (1027), Bd. V, Magdeburg 1860, s. 315, przypis.
23
Za: Bernhard Pick, The Cabala. Its Influence on Judaism and Christianity, Chicago, Lon-
don 1913, s. 20.
24
Bacher jest take autorem m.in. pracy (istotnej, jeli chodzi o badania prowadzone nad Se-
fer Jecira) pt. Die Anfnge der hebrischen Grammatik, Leipzig 1895 (reprint Die Anfnge der
hebrischen Grammatik and die hebrische Sprachwissenschaft vom 10. bis zum 16. Jahrhundert,
Amsterdam 1974).
25
Za: G. Scholem, Kabbalah, s. 26. Takie datowanie szo w parze z ogln tendencj wspo-
mnianych uczonych do przypisywania pnej daty kompozycji hebrajskim mistycznym dzieom
traktujcym otajemnicach kreacji inawizujcym do mistyki merkawy (co, a zwaszcza to pierw-
sze, ustanawia te doktryn Sefer Jecira).
Scholem, na II-III wiek26, zaczym przemawiaj take liczne, obecne w ksidze

referencje do doktryny boej mdroci (chochmy) oraz pewne idee wsplne
zsystematami gnostyckimi, tj. przede wszystkim zpogldami Markosa oraz sek-
t walentynian (co zauway np. Graetz27). Z tymi drugimi wiele wsplnych kon-
cepcji wykazywa bdzie te kabalistyczna Sefer ha-Bahir. Bardzowczesn da-
tacj utworu podaje rwnie Yehuda Liebes uczony mwi o pierwszej poowie
I w. n.e. jako czasie sporzdzenia ksigi28.
Odnonie potencjalnego autora/(-w) Sefer Jecira rwnie istnieje gar teorii.

Pierwsza hipoteza (pominwszy t, ktra wywodzia ksig od samego bi-
blijnego Adama), popularna wrd redniowiecznych ydowskich mistykw,
upatrywaa w twrcy dziea starotestamentowego Abrahama. Sdzili tak na przy-
kad ydowski filozof i poeta Jehuda Halewi (ok. 10751141) oraz kabalista
Mojesz Betril. Komentarz tego ostatniego do Sefer Jecira rozpoczyna si ma
bowiem sowami:
By to Abraham, ojciec nasz (pokj z nim!), ktry napisa to [ksig Jecira D.B.]
przeciw wspczesnym sobie mdrym ludziom nie dowierzajcym zasadom Monoteiz-
mu. Przynajmniej wiar temu daje rwnie rabbi Saadia (pami jego niech bdzie
bogosawiona!) wpierwszym rozdziale swojego dziea Kamie Filozofw29.
W istocie, rwnie rabbi Saadija (Saadia) Gaon (ok. 882942), nawiasem

mwic jeden zpierwszych ydowskich filozofw, ktry prbowa zintegrowa
teologi judaizmu zfilozofi greck, jednoczenie take autor najwczeniejsze-
go komentarza do Sefer Jecira spisanego w jzyku arabskim na pocztku X
wieku pt. Tafsir Kitab al-Mabadi30 zaczyna swoj przedmow do prezentowa-
nego pisma, stwierdzajc: Ksiga ta, zwana Ksig Pocztkw, przypisywana jest
26
Tame.
27
W zwizku z t optyk zob. jego wielotomow Geschichte der Juden.
28
W swojej Ars poetica in Sefer Yetzira, Jerusalem-Tel Aviv 2000.
29
Za: Adolph Franck, The Kabbalah, or The Religious Philosophy of the Hebrews, transl. Isaac
Sossnitz, New York 1926, s. 83.
30
Arab. tafsir komentarz, interpretacja; kitab ksiga; al mabadi (l. mn.) poczt-
kw, podstaw, zasad (tytu jasno koresponduje zatem ze sformuowaniem Ksiga Stworzenia,
tj. de facto Sefer Jecira). Owykomentarz opublikowany zosta w postaci wydania dwujzycznego
(arabsko-francuskiego) przez Mayera Lamberta jako: Commentaire sur le Sefer Yesira par le Gaon
Saadya, Paris 1891. Nowa, skrcona edycja, rwnie ztumaczeniem na francuski Lamberta, do-
datkowo z opracowaniem Ren Lviego, ukazaa si jako: Saadia Gaon, Commentaire sur le Sfer
Yetzira, trad. Mayer Lambert, prface et notices Ren Lvy, Paris 2001. Z kolei wydanie arabskie
zprzekadem hebrajskim sporzdzi Joseph Kafih, ktre wyszo jako: Perusz Sefer Jetzira [Kitab
al-Mabadi], Jeruszalajim 1972 (za: Karl Erich Grzinger, Jdisches denken. Band II: Von der mit-
telalterlichen Kabbala zum Hasidismus, Frankfurt am Main, New York 2005, s. 29, przypis). Wer-
sjahebrajska, tym razem w opracowaniu JehudyRatzaby, zostaa take ogoszona drukiem pod
tytuem: Ocar ha-laszon ha-Arwit. Be-Tafsir R. Seadia Gaon, Ramat-Gan 1985.
12 DOROTA BRYLLA
naszemu ojcu Abrahamowi (pokj zNim) [] (Saadija bazowa na najstarszym,

tj. X-wiecznym rkopisie ksigi Jecira31).
Pogld o Abrahamowym autorstwie zbudowany zosta najprawdopodobniej
w oparciu o ostatni akapit Sefer Jecira, ktry koczy si mow orzeczonym
patriarsze i zawartym przez niego z Bogiem przymierzu. Abraham jest zreszt
jedyn postaci, ktra pojawia si w tekcie ksigi Jecira. Ow tendencj do
upatrywania w twrcy dziea Abrahama powiadcza miay rwnie najdawniej-
sze rkopisy Sefer Jecira, opatrujce omawiany traktat tytuem Sefer Otij(j)ot
de-Abraham [Awraham] Awinu, tj. Ksiga Znakw wedug Abrahama, Ojca
Naszego32, bd te: Ksiga Liter naszego patriarchy Abrahama.
Druga koncepcja, ktrej przedstawicielami mieli by poszczeglni ydowscy
pisarze, widziaa w roli autora ksigi Jecira rabbiego Akiw [Akib] (ok. 50135).
Jak mwi Aryeh Kaplan (19341983), amerykaski rabbi oraz uczony zajmuj-
cy si tak kaba, jak izagadnieniami judaizmu ortodoksyjnego (przede wszyst-
kim ydowskimi wierzeniami orazfilozofi):
Nie dziwi zatem fakt, e spora liczba rde przypisuje autorstwo Sefer Jecira Rab-
biemu Akibie. Wikszo wczesnych tekstw talmudycznych wywodzi si od Akiby,
ktry przekazywa je ustnie w dobrze ujtej formie. Chocia ksigi te nie zostay spi-
sane, zostay one przez Akib ujte w formu, ktrej naucza ustnie.
[]. Prawdopodobne jest, e Rabbi Akiba przedstawi[a] ustn wersj tekstu Se-
fer Jecira swoim uczniom []33.
Przypisywanie ksigi Akibie, skdind wielkiemu autorytetowi ydowskie-

mu wczesnych czasw (przez wielu uwaanego za jednego z najwczeniejszych
zaoycieli judaizmu rabinicznego), pojawi si miao w literaturze kabalistycz-
nej w wieku XIII, w lad za midraszem Otij(j)ot de-Rabbi Akiwa, tj. Sowa Rab-
biego Akiby34.
Istnie miaa nastpnie grupa uczonych, ktra kwesti autorstwa ksigi Jeci-
ra pozostawiaa na uboczu, datujc zarazem jego powstanie na pne lata epoki
31
G. Scholem, Origins, s. 25, przypis. Zob. Geniza-Fragmente zur Hekhalot Literatur, Hrsg.
Peter Schfer, Tbingen 1984, a w nawizaniu do tego ostatniego: Rachel Elior, Schfers Geniza-
Fragmente zur Hekhalot-Literatur, The Jewish Quarterly Review LXXX, 1989, s. 142-145. Owy
najwczeniejszy rkopis Sefer Jecira opublikowany zosta przez A.M. Habermanna (Abhanim
le-Heker Sefer Yesira, Sinai 10, Jeruszalajim 1947).
32
Ithamar Gruenwald, A Preliminary Critical Edition of Sefer Yezira, Israel Oriental Studies 1
(1971), fragm. 64 [za tekstem Wojciecha Brojera, Archeologia Ksigi Stworzenia, w: Sefer Jecira
czyli Ksiga Stworzenia (wydanie dwujzyczne), tum., opr. i kom. Wojciech Brojer, Jan Doktr,
Bohdan Kos, Warszawa 1995, s. 172, przypis]. Rzeczona praca Gruenwalda zamieszczona zostaa
na stronach 132-177 wspomnianego tomu Israel Oriental Studies.
33
A. Kaplan, Sefer Yetzirah, s. XVII.
34
G. Scholem, Kabbalah, s. 28. Otijot de-rabbi Akiwa opublikowane zostay w Krakowie
w roku 1579. Zob.take Midrasz Otijot de-rabbi Akiwa ha-szalem, Solomon Aaron Wertheimer
(ed.), Jeruszalajim 1914 (rwnie Jeruszalajim 1999).
talmudycznej (ok. VI wiek). Zawspomnianym zaoeniem przemawia chocia-

by Leopold Zunz (17941886), niemiecki badacz ydowskiej kultury, a zwasz-
cza judaistycznych pism, ktry uzna Sefer Jecira za skomponowan w czasach
post-talmudycznych. Zhipotez t polemizowa jednak chociaby twrca pierw-
szego opublikowanego tumaczenia Ksigi Stworzenia na jzyk angielski, Isidor
Kalisch (18161886), twierdzc, e okres tak pny wydaje si mao prawdopo-
dobny, zwaywszy na fakt, e Saadija Gaon i Jehuda Halewi prezentuj w swo-
ich pismach niniejsz ksig jako bardzo staroytny utwr35.
Czwarta teoria wywodzi si miaa od niemieckiego uczonego zajmujcego
si midzy innymi gnostycyzmem i staroytn religi greck, jednego z czoo-
wych postaci szkoy historii religii Richarda Reitzensteina (18611931), ktry
przyj, e Sefer Jecira jest wytworem ydowskim z II wieku p.n.e.36. Tez sw,
zreszt szybko przez innych badaczy cakowicie zignorowan, zbudowa wopar-
ciu oodrzucenie jakichkolwiek zwizkw, ktre miayby wystpowa pomidzy
doktryn liczb iliter z teje ksigi apodobn ide zaznaczajc si wtauma-
turgicznych (magicznych) tekstach gnostykw z II wieku n.e.37.
W kwestii autorstwa Sefer Jecira wspomnie naley jeszcze przypuszczenie
wysunite przez Scholema, wedug ktrego ksiga Jecira napisana zostaa []
przez jakiego ydowskiego neopitagorejczyka []38 oraz zasygnalizowane przez
Jerzego Ochmana hipotezy przypisujce sporzdzenie traktatu Johananowi ben
Zakkaj (I wiek), Szymeonowi ben Zakkaj (II wiek), Ismaelowi ben Elisza
(II wiek), Jozjaszowi (II wiek) czy wkocu Jehudzie ha-Nasi (II-III wiek)39.
Tumacze i komentatorzy polskiego wydania Sefer Jecira40 przypuszczaj, e
utwr powsta na przeomie II i III wieku w Aleksandrii, w krgu ydowskiej
diaspory (a nie jak w bardziej popularnych pogldach w Palestynie), wro-
dowisku kultywujcym tradycj helleno-judaistyczn. Sugeruj take, e nauki
Filona Aleksandryjskiego, Plotyna, innych greckich filozofw (jak Platona czy
35
Sepher Yezirah. A Book on Creation, or The Jewish Metaphysics of Remote Antiquity, transl.,
preface, notes, and glossary Isidor Kalisch, New York 1877, s. 4-5.
36
Richard Reitzenstein, Poimandres. Studien zur griechischgyptischen und frhchristlichen
Literatur, Leipzig 1904 (take Stuttgart 1966), s. 14, 56, 261, 291.
37
Rozrnienia powyszych czterech teorii dokonano za: Joshua Abelson, Jewish Mysticism,
London 1913, s. 98-99. Dla samego badacza najbardziej przekonywujca wydawaa si trzecia hi-
poteza, co podpiera faktem, i dla VI wieku, historycznie okrelajcego pocztek ydowskiej epo-
ki znanej pod nazw epoki Geonim/gaonatu okresu, jaki nastpi po ostatecznym zredagowaniu
Talmudu Babiloskiego, tj. od ok. VI w. n.e. reprezentatywne byo powstanie sporej liczby rabi-
niczno-mistycznych pism (w ktry to nurt wpisuje si take Sefer Jecira); zob. tame, s. 99.
38
G. Scholem, Kabaa, s. 184, jakkolwiek zwizki doktryny Sefer Jecira z filozofi (neo)pi-
tagoreizmu s dzi przez uczonych (np. Liebesa) poddawane w spor wtpliwo.
39
Jerzy Ochman, Peryferie filozofii ydowskiej, Krakw 1997, s. 70.
40
Sefer Jecira czyli .
14 DOROTA BRYLLA
neopitagorejczykw41) i chrzecijaskich egzegetw znane musiay by autorowi

pisma (samemu te pochodzcemu z Aleksandrii)42. Stworzy mia on swoje dzie-
o wcharakterze odpowiedzi ortodoksyjnego judaizmu na popularn wowych
czasach kosmogoni gnostyck. Antygnostycyzm uzewntrznia si midzy in-
nymi wfakcie, i womawianej ksidze to Bg Izraela tworzy wszechwiat (za
porednictwem trzydziestu dwch tzw. cieek mdroci). Demiurgiem jest tu
wic sam Bg Jahwe: Trzydziestoma dwiema cudownymi ciekami mdroci
Jah, Jahwe Zastpw, Bg Izraela [] wyry istworzy swj wiat [] (1.1.)43
wkontracie do pogldw gnostyckich, zgodnie z ktrymi stwrca nie jest to-
samy zbstwem starotestamentalnym44. Autor, spisujc Sefer Jecira, poda
mia za wykadni biblijnej wersji kapaskiej, sytuujc si swoj nauk pomi-
dzy judaizmem, hellenizmem ignostycyzmem ([] nieuwiadomiony, mentalny
synkretyzm wyobrani twrcy [])45. Powysze przewiadczenia zaleno
doktrynalna ksigi Jecira od Filona, pokrewiestwo zpewnymi koncepcjami
zEnnead, gnostycyzm jako najbardziej prawdopodobny czynnik sprawczy
oraz, dodatkowo, sownikowe zapoyczenia zgreki konfirmowa te maj o te-
zie sytuujcej powstanie Sefer Jecira na II/III wiek46.
Adolph Franck (18091893) francuski filozof ydowskiego pochodzenia,
badacz teologicznej i filozoficznej myli judaizmu (od kabay po na przykad
prawo ydowskie) utrzymywa47, jakoby pewni egzegeci wierzy mieli, e pod
tytuem Sefer Jecira kryy si dwie rne monografie. Jedn miaa by ksiga
przypisywana autorstwu Abrahama, drug co w wietle przedstawionych ju
informacji nie powinno dziwi rabbiemu Akibie. SamFranck nie podziela tej
opinii. Uczonym, ktry imi Abrahama zastpi imieniem Akiby mia by XIV-
-wieczny, yjcy wProwansji rabbi Izaak de Lattes, ktry to wswoim wstpie
do kabalistycznej Sefer ha-Zohar [Ksigi Blasku] pyta mia: Kto zezwoli Rab-
biemu Akibie napisa ksig, ktra bya przekazywana ustnie od czasw Abra-
hama?48.
41
Zob. te Philip Merlan, Zur Zahlenlehre im Platonismus und im Sefer Yezira, Journal
of the History and Philosophy 3 (1965), s. 167-181.
42
Podobnego zdania by Scholem, dla ktrego Sefer Jecira wskazuje na greckie gwnie
stoickie oraz, jak zostao zaznaczone powyej, neopitagorejskie wpywy (zob. tene, Kabbalah,
s. 27).
43
Sefer Jecira czyli, s. 83.
44
Owo swoiste uydowienie wyjtkowo widoczne jest w ostatnim rozdziale ksigi, gdzie,
o czym ju wspomniano, pojawia si posta biblijnego patriarchy Abrahama. Powiadczane jest
ono zreszt take przypisywaniem utworu Abrahamowi.
45
Sefer Jecira czyli, s. 7, 37-44, 58 (Wstp W. Brojera, J. Doktra, B. Kosa) oraz W. Brojer,
Archeologia, s. 163, 185-187.
46
W. Brojer, Archeologia, s. 201-203.
47
A. Franck, The Kabbalah, s. 85.
48
Tame, s. 86. Dokadniej rzecz biorc, de Lattes pisa mia: Kto zezwoli R. Akibie napi-
sa ksig Sefer Jecira, ktr zwa on Miszn i ktr otrzymali drog tradycji od Abrahama, ojca
Intrygujcym problemem pozostaje fakt, e w Talmudzie wspominane jest

dzieo opodobnie brzmicym do Sefer Jecira tytule, mianowicie Sefer Jestrah49,
o ktrym wtym pierwszym zapisane zostao, e: Rabbi Hanina i rabbi [H]Osza-
ja50 studiowali j [tj. Sefer Jestrah DB] w kady pitek, przed sabatem []51.
Co do ewentualnej zbienoci owego utworu z sam ksig Jecira, to uczeni
hipotez t raczej odrzucaj52, jakkolwiek Lazarus Goldschmidt (18711950) na
przykad urodzony na Litwie, wyuczony w kwestiach ydowskich orientalista,
ponadto autor przekadu Sefer Jecira na jzyk niemiecki53 skonny by uzna-
wa ksig Jecira za t sam prac ostworzeniu, oktrej wzmianki znajduj si
wTalmudzie54. Dodatkowo, umiejscawia on moment powstania Sefer Jecira a
na II wiek p.n.e. oraz uwaa Palestyn za najbardziej prawdopodobne miejsce
pocztkw owego traktatu55. Kaplan take konstatuje, e praktycznie nie istniej
naszego (pokj z nim!)? [], na co uwag, w swojej rzetelnoci, zwraca Adolph Jellinek w przy-
pisie do przytaczanego przez Francka cytatu (tame).
49
W alternatywnym tumaczeniu nadmieniana moe by Hilchot Jecira, ale z uwagi na fakt,
e tytu ten stosowany bywa zSefer Jecira zamiennie (bowiem, jak ju zaznaczono, niektre star-
sze manuskrypty ksigi Jecira mwi nie oSefer Jecira, awanie o Hilchot Jecira), nie zmienia
to istoty rzeczy.
50
Ta dwjka rabbich miaa by uczniami rabbiego Jehudy (Judy) ha-Nasi, nazywanego te
Jehud Ksiciem yjcego w latach 135220 gwnego redaktora ostatecznej wersji Miszny.
Poniewa owa Miszna zredagowana zostaa w roku 204, wysuwa si przypuszczenie (zob. A. Ka-
plan, Sefer Yetzirah, s. XVIII), jakoby Sefer Jecira wswojej zasadniczej formie istniaa ju
w tyme 204 roku. Owo opracowanie Miszny samo take czyni ma referencje do ksigi Jecira,
gdy mwi si ma tu o dwch nurtach ydowskiego ezoteryzmu tajemnicy Stworzenia
maase bereszit, tj. de facto prdzie skupionym w duym stopniu wok Ksigi Stworzenia, oraz
tajemnicy Merkawy maase merkawa. Sam Jehuda ha-Nasi zaznajomiony mia by ztajemni-
c Merkawy, przez co przypuszczalnie wiedzia i o tajemnicy Stworzenia, a wic i o Sefer Jeci-
ra, jakkolwiek adepci obu szk, mimo wiadomoci istnienia konkurencyjnego prdu ydow-
skiego mistycyzmu, nie znali prawdopodobnie nawzajem swoich nauk. Symptomatyczn rzecz
pozostaje, e nigdzie wpismach He[j]chalot, tj. w klasycznej literaturze merkawicznej, nie wzmian-
kuje si o ksidze Jecira (tame, s. XVIII-XX).
51
Talmud Babiloski, Sanhedryn, 65b. W dalszej czci mwi si, e owi rabini stworzyli dla
siebie cielca (i go spoyli), co przyczynio si do wysuwania spekulacji na temat moliwoci krea-
cyjnych prawdopodobnych do wykonania po odpowiednim uyciu magicznych sw (gwnie bo-
ych imion) mianowicie poprzez stwrcz moc hebrajskich liter (jako liter witej Tory). Sefer
Jecira, ktr zajmowali si i ktr zgbiali wspomniani wzacytowanym talmudycznym passusie
amoraici, suya ydowskim mistykom za taki podrcznik magicznego posugiwania si hebraj-
skim alfabetem, wkonsekwencji za przypuszczalnie i za podrcznik tworzenia homoidalnego go-
lema. Zwr te uwag na kreacyjn moc waciw Abrahamowi, wyraon w ostatnim akapicie
ksigi Jecira 6.4. (zob. Sefer Jecira czyli, s. 143-144).
52
Za: B. Pick, The Cabala, s. 21.
53
Das Buch der Schpfung, bers. Lazarus Goldschmidt, Frankfurt am Main 1894. Wedug
Scholema tumaczenie to nie posiada wikszej wartoci naukowej (zob. G. Scholem, Origins,
s. 25, przypis).
54
Das Buch, s. 10.
55
Za: B. Pick, The Cabala, s. 20, przypis.
16 DOROTA BRYLLA
adne podstawy, aby wtpi, jakoby ksiga wspominana w Talmudzie nie bya
waciw Sefer Jecira, przy czym przyznaje, e brakuje rwnoczenie ostatecz-
nych dowodw przemawiajcych za tez przeciwn56. Rwnie dla Scholema nie
jest cakowicie wykluczone, aby to wanie ksiga Jecira odnotowana zostaa,
jako Sefer Jestrah, w owym przytoczonym fragmencie Talmudu57.
3. WERSJE PIERWSZYCH MANUSKRYPTW KSIGI.

KOMENTARZE SPORZDZONE DO TRAKTATU ORAZ ICH AUTORZY
Okresem, na ktry przypada powszechna wiadomo istnienia Sefer Jecira

jest wiekX. W tym te czasie powstaje pierwszy komentarz do ksigi spisany
po arabsku wroku 931 przez rabbiego Saadiji Gaona z Fajum (Egipt). Dwa
kolejne komentarze wychodz spod pira Dunasza ben Tamima (ok. 900960)
z Kairuanu (Tunezja) oraz Szabataja Donnolo (ok. 913982) z Italii i pojawiaj
si wdrugiej poowie wieku Szabataja Donnolo, pt. Sefer Chakmoni, w roku
94658; ben Tamima dekad pniej. Dunasz ben Tamim by ydowskim uczonym,
lekarzem, astronomem ijednym zpionierw naukowej komparatystyki jzykw
hebrajskiego i arabskiego (starajcym si zarazem wykaza, e jzyk arabski jest
jedynie gorsz form czystszego, nieskalanego jzyka hebrajskiego). Szaba-
tajDonnolo podobnie by medykiem, astronomem oraz astrologiem59. Wszystkie
trzy komentarze to komentarze mocno filozoficzne, w nikym stopniu mistyczne.
Owi pierwsi komentatorzy posugiwa mieli si dwiema istniejcymi wersja-
mi traktatu, odmiennymi jedynie pod wzgldem liczby adnotacji, wnioskw
ipowtrze, nie rnicymi si natomiast w kwestiach merytorycznych. Wersja,
na ktrej opar si Dunasz ben Tamim bya krtszym wariantem Sefer Jecira
i to notabene ta wersja, z maymi rnicami, ogoszona zostanie drukiem w Man-
tui. Na niej te bazowa ma wikszo publikowanych dzi wyda ksigi60. Pod-
staw zkolei komentarza Szabataja Donnolo by duszy wariant dziea wiele
drukowanych dzi wyda utworu zawiera ow dug wersj jako rodzaj dodat-
ku61. Naistnienie krtszej i duszej wersji ksigi Jecira uwag zwrci mia
56
A. Kaplan, Sefer Yetzirah, s.XV.
57
Zob. G. Scholem, Origins, s. 25.
58
Komentarz Sefer Chakmoni Szabataja Donnolo opublikowany zosta w Firenze w roku 1880
(przez Davida Castelli).
59
Co nie pozostaje bez znaczenia, jeli idzie o tre Sefer Jecira. Ksiga obfituje bowiem za-
rwno wodniesienia do czci i organw ludzkiego ciaa, jak i w szereg korespondencji astrono-
micznych oraz astrologicznych.
60
A. Kaplan, Sefer Yetzirah, s. XXIV.
61
Poza, jakkolwiek istotn, rnic w przyporzdkowaniu wartoci do liter hebrajskiego alfa-
betu iplanet, wersja ta pozostaje bardzo podobna do wersji krtszej. Charakterystyczne dla wspo-
minanego wariantu Sefer Jecira s pojawiajce si w dalszych akapitach powtrzenia wczeniej-
wXIII wieku ydowski mistyk Abraham Abulafia. Oba warianty miay te ju

istnie wXwieku.
Porwnania owych dwch wyda ksigi podj si Franck, ktrywe wnios-
kach orzek, i wobu odnale mona nie tylko t sam baz, ten sam punkt
widzenia, w oparciu oktry budowane s rozwaania, ale rwnie taki sam po-
dzia tekstu i tak sam liczb rozdziaw, rozmieszczonych w ten sam sposb
ipowiconych temu samemu zagadnieniu. Co wicej, wsplne idee wyraone
miay zosta identyczn terminologi. Pewne dysproporcje natomiast zauway
si da w liczbie i lokalizacji przyimkw, w powtrzeniach oraz wskrtach.
Szczeglnie zwraca Franck uwag na jedno miejsce w tekcie, ktre znacz-
nie rozmija si wobu manuskryptach Sefer Jecira, mianowicie na koniec pierw-
szego rozdziau, gdzie wyliczane s zasady wszechwiata korespondujce
zdziesicioma (pra)liczbami, tj. zsefirot. Pierwszymanuskrypt bardzo jasno
stwierdza ma, e na samym pocztku (stworzenia jako takiego) istnieje duch
ywego Boga, drugi zkolei nadmienia, i owy duch jest Duchem wi-
tym, bdcym rwnoczenie Duchem, Gosem iwiatem62 [por. tekst
polskiego tumaczenia owego wersetu: Otodziesi sefir nicoci: jeden Duch
Boga ywego, tchnienie zDucha, woda ztchnienia iogie zwody oraz wznio-
so gry i dou, wschodu izachodu, pnocy i poudnia (1.14.)63].
Komentarz Saadiji Gaona z kolei jako trzecia wersja ksigi Jecira, zwa-
na de facto wersj Saadiji by, pod wzgldem obszernoci, wariantem po-
rednim i, dodatkowo, mia by bardzo podobny do wersji duszej traktatu (ale
przy innym rozkadzie wersw iinnym porzdku) oraz, jak twierdzi cytowany
wczeniej Kaplan, zosta przez kabalistw praktycznie zignorowanym64.
Owe trzy wersje ksigi Jecira nosiy ten sam tytu: Ksiga Znakw [tudzie
Liter] zwana te Prawa [fakultatywnie: Sposoby/Zasady] Stworzenia [lub Two-
rzenia], tj. w istocie Hilchot Jecira. Znana powszechnie nazwa Sefer Jecira
pojawi si miaa dopiero w XVI-wiecznych rkopisach hiszpaskich65 (cho
szych fragmentw pisma. Szsty rozdzia z kolei jest tu swoistym komentarzem do rozdziau pierw-
szego (A. Kaplan, Sefer Yetzirah, s. XXIV).
62
A. Franck, The Kabbalah, s. 81-82.
63
64
A. Kaplan, Sefer Yetzirah, s.XXIV, mimo e to na tym wariancie ksigi wanie opiera
si hiszpaski filozof ydowski Jehuda Halewi, piszc swoj Kuzari (tj. Sefer ha-Kuzari, hebr.
) wysoko cenione redniowieczne dzieo z zakresu literatury, filozofii i teologii ydow-
skiej, szeroko komentujce Sefer Jecira. Ksiga Kuzari pierwotnie sporzdzona zostaa wjzyku
arabskim, na hebrajski przetumaczono j w 1167 r. (naterenieLunel [Prowansja]). Zob. wydanie
angielskie: Yehuda HaLevi, The Kuzari. In Defense of the Despised Faith [Kuzari: W Obronie
Wzgardzonej Wiary], transl. and notes N. Daniel Korobkin, Northvale, New Jersey 1998. Drug,
poprawion edycj (pod tym samym tytuem) opublikowano nakadem Feldheim Publishers, Jeru-
salem, Nanuet, New York 2009.
65
Sefer Jecira czyli, s. 61 (Wstp).
18 DOROTA BRYLLA
wedug innego rda ju w 946 roku uwspominanego Szabataja Don-

nolo66).
Wpniejszym czasie powstaa czwarta edycja ksigi. By to wariant XVI-
-wiecznego ydowskiego mistyka Izaaka Lurii Ariego (Lwa), std wariant
ten zwany by wersj Ariego/Ari-wersj, a przypomina wersj krtsz utwo-
ru, jakkolwiek znaczco si od tej ostatniej rni zastosowanym podziaem teks-
tu. Wydanie to miao by czsto publikowane (zreguy jako cz innych, skom-
pilowanych dzie) ipozostawa ma jedyn wersj Sefer Jecira utrzymujc
merytoryczn zgodno ztekstem Sefer ha-Zohar67.
Najwczeniejszy komentarz Saadiji przetumaczony zosta na jzyk hebraj-
ski po raz pierwszy na pocztku XI wieku (i wielokrotnie pniej). Po nim poja-
wiaj si, w ogromnej liczbie, kolejne komentarze do Sefer Jecira, twrcami kt-
rych byli rnej maci rabini, filozofowie ydowscy68, hebrajscy poeci, kabalici
(spora ich liczba powstaa w krgu chasydw aszkenazyjskich, tzn. chasydw
rodkowo- i wschodnioeuropejskich).
Owi autorzy komentarzy to midzy innymi:
Dawid ibn Merwan (?ok. 937) filozof zwizany z myl ydowsk, pozo-
stajcy praktycznie nieznany a do drugiej poowy XIX wieku.
Salomon ibn Gabirol (ok. 10211058) ydowski poeta i filozof zAndalu-
zji. Jedenzpierwszych propagatorw neoplatonizmu w Europie, prbujcy po-
godzi ten system zteologi judaizmu.
Eleazar ben Mojesz ha-Darszan XI-wieczny rabbi i hagadysta.
Jehuda ben Barzilaj (ok. 10701130) ydowski myliciel, ktrego komen-
tarz do Sefer Jecira ma by jednym z najwaniejszych do tej ksigi powstaych69.
Abraham ibn Ezra, zwany te Aben Ezr lub Abrahamem ben Meir ibn Ezr
(ok.10891164) jeden z wybitniejszych ydowskich uczonych i poetw. Wy-
ksztacony wfilozofii, matematyce, astronomii, astrologii, medycynie, poezji ij-
zykoznawstwie.
Jehuda (Juda) Halewi hiszpaski filozof ydowski ipoeta zprzeomu wie-
kw XIiXII. Autor Sefer ha-Kuzari, komentujcej Sefer Jecira.
Abraham ben Dawid ibn Daud (ok. 11101180) hiszpaski filozof ydow-
ski, historyk iastronom. Twrca midzy innymi Sefer ha-Kabbalah [Ksiga Tra-
66
Roland Goetschel, Kabaa, tum. Regina Gromacka, Warszawa 1994, s. 35.
67
A. Kaplan, Sefer Yetzirah, s. XXV.
68
Odnonie do komentarzy do Sefer Jecira spisanych w duchu filozoficznym zob. Raphael
Jospe, Early Philosophical Commentaries on the Sefer Yezira. Some Comments, Revue des tu-
des Juives CXLIX, 4 (1990), s. 369-415.
69
Komentarz ten, bardzo ceniony przez Scholema, spisany zosta w Barcelonie na pocztku
XII w., opublikowany natomiast (w jzyku niemieckim) jako Kommentar zum Buch Jezira przez
S.Z.H. Halberstamma w Berlinie w roku 1885 (zob. G. Scholem, Kabbalah, s. 28).
dycji]70 (dziea prcz tytuu majcego niewiele wsplnego z kaba rozumian

jako ezoteryczno-mistyczny nurt judaizmu, abdcego gwnie apologetyk ju-
daizmu rabinicznego, tj. tradycyjnego [namocy ekwiwalencji znaczeniowej ka-
baa tradycja71]).
Abraham ben Dawid z Posquieres, Rabad (ok. 11251198) prowansalski
rabbi, komentator Tory i Talmudu, mistyk. Uwaany za jednego zojcw kaba-
y, rwnoczenie take ojciec kabalisty Izaaka lepego. Autor wielu pism zdzie-
dziny filozofii ydowskiej irabinicznego prawa.
Jehuda ha-Chasid (ok. 11501217) niemiecki kabalista zainteresowany
midzy innymi kwestiami etycznymi. Chasyd aszkenazyjski, ktry teologi swo-
jego ruchu pietystycznego zawar w Sefer Chasidim [Ksiga Pobonych]72.
Izaak lepy (ok. 11601235) ydowski uczony z Hiszpanii, mistyk i rabbi.
Wkomentarzu do Sefer Jecira jego autorstwa (notabene prawdopodobnie pierw-
szym powstaym dziele wyjaniajcym ksig Jecira w wietle systematycznej
teorii sefirot waciwejduchowi kabay par excellence) odnale mona egzem-
plaryczne dla sefirot desygnaty, ktre si konwencjonalnie przyjm i ktre w tej
postaci stosowane i analizowane bd wcaej klasycznej mistycznej myli
judaizmu73.
Azriel zGerony, inaczej Azriel ben Menahem lub te Ezra ben Salomon (ok.
11601238) jeden z bardziej uznanych kabalistw. Przedstawiciel spekulatyw-
nego podejcia do kabay (kabala ijjunit). Ucze Izaaka lepego, jakkolwiek
momentami odcinajcy si od pogldw swojego nauczyciela. Zwizany z geo-
graficznym centrum XIII-wiecznej kabay Geron. Sporo uwagi w swoich roz-
waaniach powici koncepcji sefirot (wdywagacjach czy interpretacj mi-
styczn z egzegez hagadyczn i bardziej ortodoksyjn). Komentarz Azriela do
Sefer Jecira przypisywany by Nachmanidesowi (tj. Mojeszowi ben Nachman,
70
Zob. Abraham ben David ibn Daud, Sefer ha-kabbalah: Libro de la tradicin, trad. Jaime
Bages, Valencia 1972 (wjzyku hiszpaskim).
71
Hebr. (kabaa) pochodzi od rdzenia -- (k-b-l), konotujcego tradycj (jako co
przekazanego/ otrzymanego).
72
Jest to przypuszczalnie najwaniejszy tekst halachiczny powstay w krgu chasydw nie-
mieckich. Spisany zosta pod koniec XII w. Merytorycznie oscyluje wok problematyki moralno-
ci ydowskiej. Sefer Chasidim istnieje w dwch wersjach krtszej (czciej drukowanej) i du-
szej. Zob. Jehuda ha-Chasid, Sefer Chasidim, Hrsg. Wistinetzki, Berlin 1891 (wersja dusza,
prawdopodobnie rzetelniejsza) oraz tene, Sefer Chasidim, Bolonia 1538 i Lww 1926. Wydanie
angielskie: Yehudah HaChasid, Sefer Chasidim. The Book of the Pious, transl. Avraham Yaakov
Finkel, Northvale, New Jersey 1997.
73
Komentarz owy, na co uwag zwraca Roland Goetschel, podejmuje po raz pierwszy werset
29,21 zIKsigi Kronik [] jako referencj biblijn do nazw i kolejnoci siedmiu niszych sefirot
(tene, Kabaa, s. 73). Godne uwagi ma by wydanie tego komentarza opublikowane przez Scho-
lema jako dodatek do skryptu okabale prowansalskiej (Jerozolima 1970); za: R. Goetschel, Kaba-
a, s. 72-73, przypis.
20 DOROTA BRYLLA
Rambanowi [ok. 11941270] kabalicie, filozofowi, rabbiemu, lekarzowi,

poecie, znanemu redniowiecznemu komentatorowi Tory ibadaczowi Talmudu)
i pod jego imieniem te zosta opublikowany74.
Eleazar z Wormacji (ok. 11651230) ostatni gwny reprezentant aszkena-
zyjskiego ruchu chasydzkiego. Prcz doktryny ksigi Jecira75 interesowao go te
zagadnienie boych imion, ktrym zaj si na kartach teologicznej Sefer ha-
-Chochma [Ksiga Mdroci]76. Bytake autorem Chochmat ha-Nefesz [Wiedza
o Duszy]77.
Pseudo-Saadija anonimowy myliciel yjcy w czasach Eleazara zWor-
macji, nalecy rwnoczenie do jego szkoy.
Jakub ben Saul ha-Nazir kabalista dziaajcy w XII wieku. Jak wielu tu
wymienionych zwizany z orodkiem prowansalskim.
Abraham ben Dior XII-wieczny rabbi, zainteresowany midzy innymi ka-
ba iastronomi.
Baruch Togarmi rabbi, autor komentarza do ksigi Jecira pt. Maftehot ha-
-Kabbala [Klucze Kabay]78. Nauczyciel Abrahama Abulafii, od ktrego ten
ostatni przejmie zainteresowanie gematri, notarikonem79 i kombinatoryk lite-
row (chochmat ha-Ceruf dosownie wiedza o kombinatoryce literowej/
sztuka kombinatoryki literowej [kombinacji])80, atake podstawowe nauki ka-
bay profetycznej. Niewiele istnieje informacji na jego temat. W XIV-wiecznym
dziele Izaaka ben Samuela z Akry pt. Meirat Einajim autor mwi o Togarmim,
e owy mistyk y przynajmniej pokolenie przed nim samym81.
74
Azriel z Gerony by m.in. autorem Szaar ha-Szoel [Brama Zapytujcego] (utwr ten po
raz pierwszy opublikowany zosta jako wstp do ksigi Meira ibn Gabbai pt. Derek Emuna [Droga
Wiary], Berlin 1850). Owedzieo, opatrzone licznymi komentarzami kabalisty, zajmuje si wyja-
nianiem doktryny sefirot.
75
Jego komentarz do ksigi opublikowano w Przemylu w 1889 r.
76
Pismo istnieje jedynie w postaci manuskryptu (z 1568 r.).
77
Eleazar z Wormacji, Chochmat ha-Nefesz, Lemberg 1876.
78
Tekst komentarza tylko w formie rkopisu.
79
Najoglniej mwic: gematria sztuka numeryczna, notarikon sztuka akrostychw (trze-
ci kabalistyczn metod analizy tekstu stanowi temura sztuka przemian literowych).
80
O chochmat ha-Ceruf Abulafii (i nie tylko) zob. Dorota Brylla, ydowskie dewekut
w postaci kontemplacji tetragramu oraz kombinatoryki literowej jako droga duchowego rozwoju,
Poznaskie Studia Teologiczne 24 (2010), s. 23-39.
81
Za: Sefer Yetzirah Bibliography compiled by Scott J. Thompson
http://www.wbenjamin.org/biblio_yetzirah.html (dostp: 15-10-2009). Tre Meirat Einajim Iza-
aka z Akry opublikowa w roku 1984 Amos Goldreich (nakadem Uniwersytetu Hebrajskiego
w Jerozolimie) [za: Moshe Idel, Metamorphoses of a Platonic Theme in Jewish Mysticism plik
pdf zamieszczony na http://web.ceu.hu/jewishstudies/yb03/08idel.pdf, s. 69, przypis 7 (dostp:
15-10-2009)].
Abraham Abulafia82 XIII-wieczny przedstawiciel kabay profetycznej (au-

tor dwudziestu szeciu dzie profetycznych83) i ekstatycznej, podajcy drog
[boych] imion (derech/derek ha-szemot w przeciwiestwie do drogi sefirot,
tj. derech/derek ha-sefirot), ktra otwiera si niejako przed mistykiem dopiero
po intensywnych studiach nad Sefer Jecira84. Poza tym kabalista uskuteczniajcy
mistyczne techniki chochmat ha-Ceruf85.
Jzef ben Szalom Aszkenazi myliciel ydowski z XIII wieku. W ramach
kabay koncentrujcy si midzy innymi na dziaaniach majcych skutkowa
stworzeniem golema86.
Bachja ben Aszer XIII-wieczny hiszpaski rabbi i kabalista, ucze Salo-
mona ibn Adreta.
Aszer ben Dawid (syn Abrahama ben Dawida z Posquieres) yjcy wXIII
wieku ucze Izaaka lepego (ten ostatni by zarazem jego wujem). Jeden zpod-
niejszych intelektualnie wczesnych kabalistw.
Elchanan ben Jakar XIII-wieczny myliciel zainteresowany lingwistycznym
podejciem do zagadnie kabay (tzn. gwnie teori boskich imion)87.
Jakub ben Jakub ha-Kohen z Sorii XIII-wieczny kastylijski (pnocna Hisz-
pania) przedstawiciel gazi kabay, ktr okrela si mianem kabay gnostyc-
kiej kabala maamikim (terminu mamakim [ci,ktrzy zgbiaj/ci, ktrzy
dociekaj gboko] na oznaczenie kabalistw propagujcych trend gnostycki,
tym samym na odrnienie ich od kabalistw prawej cieki, po raz pierwszy
82
O Abulafii traktuje np. A. Jellinek, Auswahl kabbalistischer Mystik, Leipzig 1853 oraz M. Idel,
The Mystical Experience in Abraham Abulafia, transl. Jonathan Chipman, Albany, New York 1988.
83
Z ktrych przetrwao tylko jedno Sefer ha-Ot (za: G. Scholem, Kabbalah, s. 54).
84
Komentarz do Sefer Jecira jego autorstwa, zatytuowany Gan Naul [Zamknity Ogrd],
prawie w caoci zawarto w Sefer ha-Pelia [Ksiga o Cudzie], Korzec 1784 (take Przemyl 1883).
85
Abulafia by rwnie autorem podrcznika owej metody mistycznej, zatytuowanego wsze-
lako Sefer ha-Ceruf [Ksiga Kombinacji]. SamAbulafia swoj metod okrela jako chochmat ha-
higajon ha-penimi ha-eljon (za: A. Jellinek, Philosophie und Kabbala, Leipzig 1854, s. 15).
86
Golem, hebr. wedug legend ydowskich i pomnikw kabalistycznych antropoidalna
posta, homoid lepiony zgliny, swoisty paracelsusowski homunkulus, powoywany (przez kabali-
stw) do ycia przy pomocy praktyk ydowskiej magii (por. z definicj Scholema: Golem jest
stworzeniem, szczeglnie ludzkim, stworzonym w sztuczny sposb na mocy magicznego aktu, po-
przez uycie witych imion []; tene, Kabbalah, s.351). Natemat kategorii golema w mistycy-
zmie ydowskim zob.: M. Idel, Golem. Jewish Magical and Mystical Traditions on the Artificial
Anthropoid, Albany, New York 1990; Byron L. Sherwin, The Golem, Zevi Ashkenazi and Repro-
ductive Biotechnology, Judaica 44 (1995), s. 314-322; G. Scholem, Magische und tellurische
Elemente in der Vorstellung vom Golem, Eranos-Jahrbuch.XXII, 1953, s. 235-289; tene, Golem
artyku w Encyclopaedia Judaica VII, s. 501-507; tene, Kabaa, s. 184-212; tene, Kabbalah,
s. 351-355; Beate Rosenfeld, Die Golemsage und ihre Verwertung in der deutschen Literatur, Bre-
slau 1934 (praca bazujca na koncepcji Scholema); zob. rwnie wydawnictwa popularne: Chajim
Bloch, Der Prager Golem, Berlin 1920 oraz (wjzyku polskim) Ali(pseud.), Legenda o golemie,
Lww 1931 i Gustav Meyrink, Golem, tum. Antoni Lange, Krakw 1958 (pierwsze wydanie).
22 DOROTA BRYLLA
uy Todros ben Jzef Abulafia w swoich pismach) nurtu eksponujcego du-

alizm ontologiczny oraz skupiajcego si szeroko nadywagacjach nad katego-
ri za88.
Meir ben Salomon ibn Sahula (ok. 12551335) kabalista znany z krytyki
Nachmanidesa, czego wyraz daje midzy innymi w swoim komentarzu do ksigi
Jecira (komentarz ten, pochodzcy z1331 roku, charakteryzuje si stylem eg-
zemplarycznym dla kabay geroskiej iuwzgldnia tezy zamieszczone wkabali-
stycznych dzieach Sefer ha-Bahir oraz Sefer ha-Ijjun).
Izaak ben Samuel z Akry (przeom wiekw XIII i XIV) kabalista palesty-
ski, najprawdopodobniej ucze Nachmanidesa.
Jehuda ben Nissim ibn Malka ydowski mistyk z XIV wieku, szeroko czer-
picy zmylicieli geroskich. Utosamia kaba z filozofi.
Samuel ibn Motot kabalista z XIV wieku. Jego komentarz do ksigi Jecira
pt. Meszowew Netiwot [Prostujcy cieki] jest najprawdopodobniej najbardziej
uznanym komentarzem paranaukowym sporzdzonym do tego traktatu89.
Mojesz Botarel hiszpaski uczony yjcy na przeomie XIV i XV wieku.
Wyksztacony w kabale, filozofii, medycynie i astronomii.
Mojesz Kordowero, Ramak (15221570) rabbi oraz najbardziej znany,
po Izaaku Lurii, myliciel kabalistyczny. Nalea do grona w Safed krgu y-
dowskich mistykw, ktrego sam by inicjatorem. Autor midzy innymi Pardes
Rimonim [Sad Granatw] (pierwsze stworzone przez kabalist dzieo) iTomer
Devorah [Palma Dewory].
Meir ben Jehuda Leib (ha-Kohen Aszkenazi) Poppers (16241662) czeski
rabbi i mistyk. Twrca wielu kabalistycznych pism, sporzdzonych gwnie
wduchu lurianizmu (tj.zgodnie z wykadni mistyki ydowskiej przedstawion
przez Izaaka Luri), cho opartych take bezporednio na Zoharze oraz na teks-
tach z zakresu etyki.
87
Komentarz do Sefer Jecira autorstwa Elchanana ben Jakar opublikowa George Vajda
w Kovez al Yad 6 (1966), s. 145-197.
88
W wietle optyki oglnej wydaje si, e konceptualn kategori za zajmowali si w istocie
bardziej mistycy (zob. G.Scholem, Sitra achra dobro i zo w ujciu kabalistycznym, w: tene,
O mistycznej postaci bstwa, tum. Agnieszka K. Haas, Warszawa 2010, s. 53-89) lub ewentualnie
filozofowie ydowscy (zob. np. Oliver Leaman, Evil and Suffering in Jewish Philosophy, Cambrid-
ge, New York 1997), a nie a tak bardzo oficjalni teologowie judaizmu. Kabaa gnostycka przein-
terpretowaa take na swoje potrzeby Sefer Jecira, tzn. uja ksig [] wduchu gnostycznym
iwkontekcie problematyki gnostyckiej (J. Ochman, Peryferie, s. 92).
Jakub ben Jakub ha-Kohen z Sorii by m.in. autorem obszernej Sefer ha-Ora [Ksigi o Dro-
dze; dzieo to zwano rwnie Ksig Iluminacji] z ok. 1270r. (nie zachowanej jednak do dzisiej-
szych czasw w caoci).
89
Tekst komentarza nie zosta opublikowany (tylko forma manuskryptu).
Dawid Habillo XVII-wieczny kabalista i rabbi. Konserwatywny zwolennik

systemu luriaskiego, rwnoczenie gboko zaznajomiony z ideami mesjaski-
mi i nauk Sabataja Cwi90 (ktrego zna osobicie)91.
Neftali Bacharach niemiecki rabbi i poeta z XVII wieku. W swojej filozo-
fii prezentowa refleksj osadzon gwnie na doktrynie luriaskiej.
Samuel ben Elisza Portaleone yjcy w XVII wieku myliciel kabalistyczny.
Eliasz ben Salomon Zalman, zwany Gaonem z Wilna (17201797) rabbi,
talmudysta, ale i kabalista. Krytyk nurtu chasydzkiego, zarazem przeciwnik Ha-
skali92. Komentarz do Sefer Jecira jego autorstwa powsta w Polsce.
Solomon Toriel kabalista zwizany z pogldami Izaaka Lurii93.
Charakterystyczn cech sporzdzonych do Sefer Jecira komentarzy pozosta-
je, e nierzadko stanowiy one bardzo odmienne opracowania. Wynikao to z uj-
cia ksigi ipotraktowania jej czy to jako tekstu religijnego, stricte mistycznego,
filozoficznego (tych ostatnich najwicej powstawa miao na pocztku procesu
eksplanacyjnego), czy wkocu magicznego, astrologicznego i alchemicznego.
Poza tym rnorodne podejcia do odczytywania traktatu wynikay zapewne te
i z faktu, e kabalistyczne grupy nim si zajmujce, wwyniku ezoterycznoci swo-
ich nauk, nie porozumieway si midzy sob. Jednym znajbardziej wszechstron-
nych komentarzy do dziea jest przypuszczalnie ten napisany wXIV wieku przez
Jehud ben Nissima ibn Malka zFezu (ktry to humanista by zarazem twrc
komentarzy astrologicznych ialchemicznych do innych utworw94).
90
ydowski mistyk (1626-1676) dziaajcy na terenach imperium osmaskiego. Stworzy an-
tynomiczny ruch mesjaski w obrbie judaizmu od jego imienia zwany sabataizmem.
91
G. Scholem, Sabbatai Sevi. The Mystical Messiah, transl. R.J. Zwi Werblowsky, Princeton,
New Jersey 1973, s. 172. Odnonie w ogle rozumienia mesjanizmu w judaizmie zob. tene, The
Messianic Idea in Judaism and Other Essays on Jewish Spirituality, New York 1971 oraz skoma-
sowany przekad tego ostatniego pt. Orozumieniu idei mesjaskiej wjudaizmie, w: tene, Judaizm.
Par gwnych poj, tum. Juliusz Zychowicz, Krakw 1991, s. 152-208.
92
Hebr. owiecenie, w znaczeniu owiecenia ydowskiego. Ruch intelektualny, kt-
rego rozwj przypad na pne lata wieku XVIII. Zaangaowani we ydzi dyli do powszechne-
go przyjcia owieceniowych ideaw, wyraajcych si m.in. we wprowadzeniu nauczania zwi-
zanych zydowsk kultur zagadnie, aprzede wszystkim w zintegrowaniu narodu ydowskiego
ze spoeczestwem innowierczym (czego celem miao by doprowadzenie do wikszej asymila-
cji europejskich wyznawcw judaizmu zreszt spoeczestwa).
93
Nazwiska komentatorw w wikszoci podano w oparciu o przypisy z: M. Idel, Kabaa.
Nowe perspektywy, tum. Mikoaj Krawczyk, Krakw 2006 oraz informacje zamieszczone
w: J. Ochman, Peryferie, s. 72-74 (do tego ostatniego rda warto zajrze po nieco wicej fak-
tw na temat wybranych komentarzy poczynionych do Sefer Jecira) i w: G. Scholem, Kabbalah,
s. 28-29. Pozostae informacje pochodz wgwnej mierze zelektronicznej Jewish Encyclopedia-
.com http://www.jewishencyclopedia.com/index.jsp (dostp: 16-10-2009) oraz, sporadycznie,
z Sefer Yetzirah Bibliography compiled by Scott J. Thompson http://www.wbenjamin.org/
biblio_yetzirah.html (dostp: 16-10-2009).
94
J. Ochman, Peryferie, s. 74, 337, 353.
24 DOROTA BRYLLA
Ostatecznie, ksiga Jecira posiada ma ponad osiemdziesit komentarzy95,

pozostajc a do czasw pojawienia si Sefer ha-Zohar (tj. XIII wieku) naj-
szerzej studiowanym ieksplikowanym ydowskim pismem mistycznym96. Jak
konstatuje Scholem, przez okres ponad tysica lat dzieo objanione zostao na
ogromn liczb sposobw97. Traktat uchodzi mia [] obok Biblii iliteratury
talmudycznej za trzecie podstawowe rdo dla niemal wszystkich spekulatyw-
nych tekstw ydowskich98.
Ponadto, adna inna hebrajska ksiga nie ma istnie w tylu wersjach, co wa-
nie Sefer Jecira. Efektem wieloci wariantw poza nierzadko do utworu docza-
nymi rnorodnymi przypisami iadnotacjami jest fakt, e traktat pocztkowo nie
wychodzi spoza stanu ukrytych zwojw (tzw. megillat setarim). Tredziea
Strona tytuowa Sefer Jecira, Mantua 1562 [pierwsze wydanie]

(http://www.ritmanlibrary.nl/c/r/ph/c/exh_ph/kabb/ph_12.jpg dostp: 16-11-2009).
95
A. Kaplan, Sefer Yetzirah, s.XXVI. Z kolei wedug Scholema (Kabbalah, s. 29) blisko
pidziesit.
96
Edward Hoffman, The Way of Splendor. Jewish Mysticism and Modern Psychology, Lan-
ham 2007, s. 12.
97
dugo przekazywana bowiem bya ustnie, pozostajc nieopublikowan (dopiero

wczasach pno-talmudycznych nauka ksigi przelana zostaa na papier). Za-
piski przechowywane byy przez uczonych lub prywatnych wacicieli i te per-
sonalne manuskrypty nie byy udostpniane publicznie std okrelenie ukry-
te zwoje. Sefer Jecira stanowia de facto materia stricte ezoteryczny. Albowiem
upyno wiele czasu, zanim tekst ksigi zosta szeroko ogoszony drukiem, ipo-
niewa rne warianty utworu nauczane byy przez rnych nauczycieli, nie ist-
niaa droga porwnania owych wersji, w celu ewentualnego skorygowania i ujed-
nolicenia doktryny dziea (wprzeciwiestwie np. do Miszny, ktra zostaa
opublikowana wjednej, ostatecznej, zdefiniowanej edycji)99.
4. WYDANIA SEFER JECIRA. TUMACZENIA KSIGI
Pierwsze ogoszone drukiem wydanie Sefer Jecira (w jzyku hebrajskim)

pochodzi zMantui (Wochy) z 1562 roku100. Publikacja owa bya nastpnie wie-
lokrotnie wznawiana, anajbardziej popularna jej reedycja to ta z Warszawy
z roku 1884 (wydanie zaopatrzone zostao take w kilka komentarzy do ksigi).
Mantuaska edycja zawieraa najprawdopodobniej dwa wspominane ju manu-
skrypty duszy i krtszy (jakkolwiek istnieje rwnie teoria mwica, e bya
to publikacja wydana wycznie woparciu o krtk wersj ksigi Jecira101).
Wydanie z Mantui ustali miao [] kanoniczny tekst traktatu []102.
Na przeomie XV i XVI wieku dzieo wychodzi poza granice kultury ydow-
skiej. WXVI wieku rozpoczynaj si te tumaczenia Sefer Jecira na obce
jzyki.
Pierwsze translacje, jakie zostay sporzdzone, to przekady na acin. Naj-
wczeniejszym mia by ten uczyniony zinspiracji woskiego filozofa, pisarza
ipoligloty, Giovanniego Pico della Mirandoli (zainteresowanego kaba i magi
ydowsk), przez Samuela ben Nissima Abulafrad jednego z najlepszych
hebraistw europejskich XVwieku ktry po konwersji na chrzecijastwo
przyj imi Reimondo Guglielmo de Moncada. Pierwsze aciskie wydanie
Sefer Jecira z kolei dokonane zostao przez francuskiego mistyka chrzecija-
skiego, Gulielmusa Postellusa (Guillaume Postela)103, ipochodzi z1552 roku
98
R. Goetschel, Kabaa, s. 39.
99
A. Kaplan, Sefer Yetzirah, s. XVIII, XXIV.
100
Sefer Jecira ha-mejuchaz le-Abraham Abinu, Mantua 1562. Wydanie to pojawio si do-
piero w dziesi lat po aciskim przekadzie Postela (wicej poniej).
101
Zob. A. Kaplan, Sefer Yetzirah, s. XXIV.
102
103
Tame, s. 66.
26 DOROTA BRYLLA
zParya104. Dwie kolejne wersje aciskie ksigi to translacje niemieckiego hi-

storyka Johanna Pistoriusa (15461608)105 i, take niemieckiego, zmarego
w 1652 roku, pisarzaoraz tumacza rwnie innych, poza Sefer Jecira, utworw
zjzyka hebrajskiego Johannesa Stephanusa Rittangeliusa. Przekad tego ostat-
niego106 poza tym, e zawiera zarwno hebrajsk, jak iacisk wersj tekstu
doczony mia dodatek zatytuowany Trzydzieci dwie cieki Mdroci107.
Nie wiadomo do koca na kiedy dokadnie umiejscawia pojawienie si tego
pisma. Istnieje teza, e by to rok 1613108, wedug innych rde natomiast rok
1642109 lub nawet 1652110. Trzydzieci dwie cieki Mdroci zostay nastp-
nie wczone do niektrych wyda Sefer Jecira, wbrew obecnemu pord kryty-
kw trendowi sytuowania momentu powstania tego tekstu na czas pniejszy ni
okres, wktrym dokonano kodyfikacji samej ksigi Jecira. Faktem bezspornym
pozostaje natomiast miejsce wydania owej pozycji by to Amsterdam.
104
Sefer Jesirah. Clavis philosophiae, trans. Guillaume Postel, Paris 1552. Kolejne edycje:
Amsterdam 1613 oraz Mantua 1962.
105
Tumaczenie to opublikowane zostao przez Pistoriusa w jego zbiorze zatytuowanym Artis
Cabalisticae, h. e. reconditae theologiae et philosophiae scriptorum tomus unus, Basileae 1587,
bdcym kompilacj przekadw dzie uwaanych przez historyka za najwaniejsze teksty kabali-
styczne.
Niektrzy uczeni utrzymywa mieli (zob. Sepher Yezirah, transl. I. Kalisch, s. 9), e twrc
owej translacji by John Reuchlin (1455-1522) niemiecki humanista i znawca jzykw greckiego
ihebrajskiego. Wrd innych jeszcze badaczy (tame) za autora uchodzi Paul Riccius, ktry
w 1516 r. w Augsburgu ogosi drukiem przekad innej szerzej znanej kabalistycznej ksigi, miano-
wicie Portae Lucis [Bramy wiata], tj. aciskie tumaczenie hebrajskiej Szaare Ora pira rabbie-
go Jzefa Gikatilli. W Artis Cabalisticae zamieci Pistorius (prcz translacji Sefer Jecira) rwnie
(m.in.) dwa dziea Ricciego (tj. De Coelesti Agricultura z 1514 r. bdce zbiorem pism zawiera-
jcym, notabene, Portae Lucis oraz De Verbo Mirifico) i tekst De Arte Cabalistica Johna Reu-
chlina. Niejasno zwizana z problemem autorstwa zasygnalizowanego tumaczenia ksigi Jecira
implikowana moe by wanie umieszczeniem wjednym wydawnictwie (tj. w Artis Cabalisticae)
prac owych trzech wspomnianych twrcw.
106
Zatytuowany Liber Yezirah qui Abrahamo patriarchae adscribitur, una cum commentario
Rabbi Abraham F. D. (filii Dior) super 32 Semitis Sapientiae, a quibus liber Yezirah incipit. Trans-
latus et notis illustrates, a Joanne Stephano Rittangelio, ling. Orient. in Elect. Acad. Regiomonta-
na Prof. extraord. Amstelodami ap. Jo. and Jodoc. Janssonios, Amsterdam 1642 (rok najbardziej
prawdopodobny, cho nie bezdyskusyjny).
107
Dodatek ten odegra ogromn rol w systemie mylowym kabay hermetycznej (ktrej roz-
wj przypad na przeom wiekw XIX i XX), rwnoczenie take wdziedzinie praktyki (magicz-
nej) uskutecznianej przez czonkw owego zmodyfikowanego nurtu kabalistyki. w synkretyczny
prd szeroko czerpa zinnych systemw religijnych oraz tradycji ezoterycznych, pozostajc jed-
nake, wswej podstawie doktrynalnej, w silnej zalenoci od kabay ydowskiej.
108
109
Sepher Yezirah, transl. I. Kalisch, s. 9 oraz Isreal Regardie, A Garden Of Pomegranates.
Skrying on the Tree of Life, Chic Cicero, Sandra Tabatha Cicero (ed. and notes), St. Paul, Minneso-
ta 2002, s. XXV-XXVI, przypis. Ten ostatni autor w innym miejscu przytaczanego rda mwi
take, e twrca owego zacznika pozostaje nieznany, zwracajc jednoczenie uwag na nazwiska
jego tumaczy (zob. tame, s. XXIX).
110
Przekady ksigi na jzyki nowoytne zapocztkowa Johann Friedrich von

Meyer (17721849) pochodzcy z Niemiec prawnik, polityk i teolog ewange-
licki. W 1830 roku111 opublikowa w Lipsku, wraz z wasnym komentarzem, tu-
maczenie Sefer Jecira na jzyk niemiecki (oparte na wersji Rittangeliusa)112. Dru-
gie, poprawione wydanie niemieckie ogoszono drukiem w 1891 roku, kolejne
natomiast pochodzi z Berlina z roku 1993113. Pozostae translacje na jzyk nie-
miecki wyszy spod pira wspominanego wczeniej Lazarusa Goldschmidta,
w1894roku114, oraz, zainteresowanego kwestiami doktrynalnymi judaizmu mi-
stycznego, Ericha Bischoffa (18651936)115 w roku 1913116.
Na jzyk woski ksig Jecira przeoy Savino Savini (w 1938 roku)117,
a pniej Gadiel Toaff (w1979roku)118; na wgierski Bla Tennen (w roku
1931)119; na czeski, w roku 1921 Otakar Griese (18811932)120, pochodzcy
z Czech hermetysta, martynista ipublicysta zzakresu paranauk (niemniej czo-
wiek posiadajcy tytu naukowy) oraz, take na czeski (publikacja wraz z teks-
tem hebrajskim) Ladislav Mouka (w roku 1991)121.
Francuskiego tumaczenia Sefer Jecira dokona w 1887 lub 1888 roku uro-
dzony wHiszpanii francuski lekarz oraz zaoyciel zakonu martynistw Grard
Encausse (18651916)122, ktry poprawiony tekst owego przekadu zamieci
wswojej Kabale123. Kolejni twrcy francuskich translacji to Comtesse Calomira
111
Sefer Jecira czyli, s. 68 (Wstp) oraz Sepher Yezirah, transl. I. Kalisch, s. 10.
112
Das Buch Jezira, die lteste kabalistische Urkunde der Hebrer, nebst den zweyunddreys-
sig Wegen der Weisheit. Hebrisch und teutsch, mit Einleitung, erluternden Anmerkungen und
einem punktirten Glossarium der rabbinischer Wrter, bers. Johann Friedrich von Meyer, Leipzig
1830.
113
Das Buch Jezira, bers. Johann Friedrich von Meyer, Hrsg. Eveline Goodman-Thau, Chri-
stoph Schulte, Berlin 1993 (z posowiem M.Idela).
114
Das Buch, bers. L. Goldschmidt. Jest to krytyczna edycja tekstu.
115
Bischoff jest take twrc m.in. publikacji pt. Die Kabbalah. Einfhrung in die jdische
Mystik und Geheimwissenschaft, Leipzig 1903; wangielskim przekadzie Kabbala. An Introduc-
tion to Jewish Mysticism and its Secret Doctrine, Boston, MA, York Beach, ME 1985. Praca ta nie
wydaje si jednak ceniona przez badaczy zob. J.H. Laenen, Jewish Mysticism, s. 270-271.
116
W: Erich Bischoff, Theoretische Kabbalah das Buch Jezirah, Sohar-Auszge, sptere Kab-
balah, Berlin 1913.
117
Il Sepher Jetsirah. Il libro della formazione, trad. Savino Savini, Lanciano 1938 (take
Foggia 1994).
118
Sefer Yezirah. Il libro della creazione, trad. Gadiel Toaff, Roma 1979.
119
A Teremts Knyve, fordt Bla Tennen, Budapest 1931.
120
Sefer Jecira. Nniha O Utven, pekl. Otakar Griese, Perov 1921.
121
Sefer Jecira, pekl. Ladislav Mouka, Praha 1991 (kolejne wydania 1993 oraz 1997).
122
Szerzej znany pod pseudonimem Papus. Encausse pooy take fundamenty pod nauki
kabay hermetycznej (zob. przypis 107 niniejszego artykuu).
123
Za: Feliks Koneczny, Cywilizacja ydowska, Komorw 1997, s.103. Chodzi o pozycj
Encaussea (w jzyku francuskim): Papus, La Kabbale (tradition secrte de loccident). Rsum
mthodique, Paris 1892 (publikacja parokrotnie wznawiana). W jzyku angielskim utwr ogoszo-
28 DOROTA BRYLLA
de Cimara (przekad z roku 1913)124 oraz Carlo Suars (18921976) francuski

pisarz i autor z zakresu tematyki kabalistycznej125 (tumaczenie z1968 roku)126.
Spora liczba przekadw Sefer Jecira sporzdzona zostaa na jzyk angiel-
ski. Pierwszej translacji angielskiej (publikacja z roku 1877) dokona, urodzony
w Prusach iyjcy wXIX wieku, Isidor Kalisch znany zpolemik dotyczcych
judaizmu reformowanego rabbi (ktrego to nurtu zreszt by liderem), jednocze-
nie autor kilku pozycji z zakresu religii ydowskiej127. Nastpne angielskie tu-
maczenie ksigi wyszo w roku 1883 spod pira Alfreda Edersheima (1825
1889)128 uczonego biblisty zuniwersytetu wOksfordzie, konwertyty na
chrzecijastwo zjudaizmu oraz twrcy dzie zpogranicza tych dwch religii.
Kolejnym przekadem by ten poczyniony przez Williama Wynn Westcotta
(18481925) brytyjskiego okultyst, masona, rokrzyowca, doktora medy-
cyny, osob silnie zainteresowan narracj kabalistyczn (gwnie w jej wydaniu
hermetycznym), wspzaoyciela opierajcego si na przeksztaconym systemie
kabay hermetycznego Zakonu Zotego Brzasku129 oraz autora licznych tekstw.
Westcott zamieci w swoim tumaczeniu Sefer Jecira dodatek Trzydzieci dwie
cieki Mdroci130, czego dokona take Peter Davidson (18371915) podob-
no drukiem jako: Papus, The Qabalah. Secret Tradition of the West, Wellingborough 1977 (take
transl. W.N. Schors, Boston, MA, York Beach, ME 2000).
124
Sefer Yetsirah, trad. Comtesse Calomira de Cimara, Paris 1913.
125
Twrca m.in. monografii pt. La Kabale des Kabales. La Gense daprs la tradition onto-
logique (Paris 1962) oraz tzw. trylogii kabalistycznej, w skad ktrej prcz przekadu ksigi
Jecira (patrz przypis poniej) wchodz rwnie prace: La Nouvelle Cration (Paris 1929, take
La Bgude de Mazenc 2006) i Le Cantique des cantiques (Boucherville, Qubec 1995) [edycje
wjzyku angielskim: The Cipher of Genesis. The Original Code of the Qabala as Applied to the
Scriptures (Berkeley 1970) oraz The Song of Songs. The Canonical Song of Solomon Deciphered
According to the Original Code of the Qabala (Berkeley 1972)]. Trylogi w caoci (poangielsku)
opublikowano jako: The Qabala Trilogy, Boston, Massachusetts, New York 1985.
126
Le Sepher Yetsira. Le livre de la structuration, trad. Carlo Suars, Genve 1968 (angielskie
tumaczenie owego przekadu Suarsa wydano pod tytuem: The Sepher Yetsira, transl. Micheline
Stuart, Boulder, Colorado 1976).
127
Sepher Yezirah, transl. I. Kalisch.
128
W: Alfred Edersheim, Life and Times of Jesus the Messiah, London 1883 (w dwch to-
mach). Wydanie to byo wielokrotnie wznawiane, bdc drukowanym przez rnych wydawcw
(np. przez: Wm. B. Eerdmans Publishing Co., 1943, a do roku 1981; MacDonald Publishing and
World Bible Publishing Company, 1994; Hendrickson Publishers, 1993 oraz 1997).
129
Hermetic Order of the Golden Dawn funkcjonowa w Anglii, do pocztku XX wieku
(powsta w Londynie w drugiej poowie wieku XIX), po czym rozpad si na mniejsze odamy,
bardziej lub mniej uwypuklajce swj zwizek z macierzyst organizacj. Cechowa si okulty-
styczn doktryn, skupiajc si na naukach kabay, magii, alchemii, rokrzyowcw i pokrewnych
nurtach ezoteryki.
130
Sepher Yetzirah. The Book of Formation and the Thirty-two Paths of Wisdom, transl. Wil-
liam Wynn Westcott; pierwsze wydanie Bath 1887; drugie (wznowione i poprawione) London
1893; trzecie London 1911 (reprint New York 1975, reprint San Diego 1990); czwarte za-
warte w trzecim tomie Golden Dawn Studies Series pod redakcj Darcy Kuntz, Edmonds 1996.
Tumaczenieto umieszczone zostao take wprzedruku serii Collectan Hermetica, Boston, MA,
nie jak Westcott, czonek wsplnoty hermetycznej wswoim z kolei przekadzie

ksigi Jecira na jzyk angielski, powstaym wroku 1896. Tenostatni uzupeni
swoje dzieo take o zacznik zatytuowany Pidziesit Bram Inteligencji131.
Ksiga Jecira w jzyku angielskim wysza rwnie (w roku 1923) spod pi-
ra yjcego na przeomie XIX i XX wieku Knuta Stenringa132, oraz uznanego
badacza, twrcy pism dotyczcych mistycznego kierunku religii mojeszowej,
Tory i Talmudu, rwnoczenie take broszur opisujcych ydowsk myl teolo-
giczno-filozoficzn (skierowanych gwnie do ydw niereligijnych oraz nawr-
conych) Aryeha Kaplana (publikacja z roku 1990)133. Translacja tego ostatnie-
go wydaje si, gdy idzie owspczesne przekady zachodnie ksigi, wysoko
ceniona. Zostaa ona opracowana woparciu otzw. wersj Gra (zwan te Gra-
-Ari wersj134) dziea ostateczny wariant Sefer Jecira, pochodzcy zXVIII wie-
ku iprzedstawiony przez rabbiego Eliasza Gaona z Wilna. Wydanie to czsto
uznawane byo przez kabalistw za najbardziej autentyczn wersj ksigi Jeci-
ra135. Oprcz tego wswojej pracy zawar Kaplan w dodatku pierwszym po-
zostae trzy istniejce postacie (warianty) traktatu (tj. wersj krtk ksigi, wer-
sj dug oraz wersj Saadiji).
Jeli idzie o polskie tumaczenia Sefer Jecira, to ukazay si dwie pozycje
jedna136 wprzekadzie orazopracowaniu Wojciecha Brojera137, Jana Doktra138
York Beach, ME 1998 (ktr Westcott redagowa wlatach 1893-1911) [przypis sporzdzono
w oparciu oNotes on Edition of Sefer Yetzirah in English autorstwa Dona Karra http://
www.digital-brilliance.com/kab/karr/syie.pdf (dostp: 10-10-2009)].
Translacja Sefer Jecira Westocotta zostaa rwnie opublikowana jako: Sepher Yetzirah. The
Book of Creation, transl. William Wynn Westcott, Cambridge 1978.
131
The Sepher Jetsirah, or Book of Formation [to which is added the thirty-two ways of wis-
dom and the fifty gates of intelligence], transl. Peter Davidson, Loudsville 1896.
132
Akiba ben Joseph, The Book of Formation. Sepher Yetzirah, transl. Knut Stenring, introd.
Arthur Edward Waite, London 1923; pozycja opublikowana take jako: The Book of Formation, or
Sepher Yetzirah. Attributed to Rabbi Akiba Ben Joseph, transl. Knut Stenring, ed. and introd.
Arthur Edward Waite, Berwick, ME 2004.
133
A. Kaplan (transl. and notes), Sefer Yetzirah. The Book of Creation in Theory and Practice,
York Beach, ME 1990 (drugie wydanie 1993, trzecie 1995, czwarte 1997). Ten sam autor
przeoy na jzyk angielski take inn wyjtkowo istotn ksig mistyki ydowskiej (oraz pierw-
sze dzieo historycznej kabay), mianowicie Sefer ha-Bahir (The Bahir. Illumination, Translation,
Introduction, and Commentary by Aryeh Kaplan, York Beach, ME 1979 [pierwsze wydanie]).
134
Zawarty tu przydomek Izaaka Lurii kabalisty, ktry zachowywa, anastpnie odwiey
tekst ksigi Jecira tj. Ari (Lew), wskazuje na sporzdzon przez niego wanie wersj edycji
SeferJecira, okrelan std Ari wersj/wersj Ariego.
135
A. Kaplan, Sefer Yetzirah, s. XXV-XXVI.
136
Sefer Jecira czyli .
137
Historyk zwizany z Instytutem Historii PAN.
138
Ur. w 1952 r. historyk, tumacz, pracownik naukowy ydowskiego Instytutu Historycznego
wWarszawie. Zainteresowany zagadnieniami mistyki ydowskiej, w tym problematyk mesjanizmu
ydowskiego, a gwnie dziaalnoci XVIII-wiecznego zaoyciela religijno-mistycznego ruchu fran-
kistw Jakuba Francka. Twrca kilku publikacji z zaznaczonego zakresu tematycznego.
30 DOROTA BRYLLA
i Bohdana Kosa139, adruga w tumaczeniu Mariusza Prokopowicza140. Tekst

pierwszej z przytoczonych publikacji (na ktry artyku niniejszy powouje si,
stosujc cytacj z ksigi) bazuje na krtszej wersji ksigi (wedug sporej liczby
badaczy jest to wariant najbliszy pierwowzorowi), uzupenionej momentami
ofragmenty wersji duszej141.
5. STRUKTURA DZIEA ICHARAKTERYSTYKA ROZDZIAW
Tekst Sefer Jecira dzi osigalny dzielony jest na sze rozdziaw, co moe
stanowi paralel do szeciu porzdkw Miszny. Owe rozdziay zwane s misz-
139
Ur. w 1941 r. filozof, rwnie poeta. Prezes Fundacji i Wydawnictwa Tikkun (ktre opu-
blikowao Sefer Jecira czyli).
140
Mariusz Prokopowicz, Ksiga Jecira. Klucz kabay, Warszawa 1994.
141
Odnonie do informacji na temat literatury zwizanej z Sefer Jecira zob. dodatkowo Appen-
dix A. Jellinka do dziea A. Francka, The Kabbalah, s. 314-315, gdzie wyszczeglniono 47 pozycji
bibliograficznych traktujcych oksidze (sporzdzonych wrnych jzykach w tym po francusku,
wosku, angielsku, niemiecku, hebrajsku). Nieco danych zwizanych zbibliografi ksigi Jecira do-
starcza rwnie A. Kaplan, Sefer Yetzirah, s. XXII-XXIII (tabela), jakkolwiek zorganizowane s
one tutaj bardziej pod ktem zawartych wwypunktowanych monografiach opinii, kiedy utwr mg
zosta sporzdzony. Scholem wyrnia nastpujce pozycje traktujce oliteraturze Sefer Jecira: seri
artykuw LouisaGinzberga pod hasem Book Yezirah wJewish Encyclopedia XII, 1906; swojego
autorstwa Kabbalah, s. 23-30; A.M. Habermanna Abhanim; Leo Baecka Aus drei Jahrtausenden.
Wissenschaftliche Untersuchungen und Abhandlungen zur Geschichte des jdischen Glaubens, Tbin-
gen 1958, s. 256-271 (G. Scholem, Origins, s. 24-25, przypis). Baeck jest poza tym autorem, gdy
idzie o ksig Jecira, artykuw: Die zehn Sephirot oraz Zum Sepher Odnonie do hase ency-
klopedycznych sporzdzonych przez Scholema zob. Yezirah Sefer w Encyclopaedia Judaica XVI,
s. 782-788 i Buch Jezira w Encyclopaedia Judaica IX, s. 104-111. Zob. take artykuy powicone
Sefer Jecira autorstwa Georgea Vajdy: Le Commentaire kairouanais sur le Livre de la Creation,
Revue des tudes Juives CVII (1946-47), s. 99-I56; Deux nouveaux fragments arabes du Com-
mentaire de Dunas ben Tamim sur le Sefer Yesira, Revue des tudes Juives CXXII (1963),
s. 149-162; La structure du corps humain daprs le commentaire de Dunash ben Tamim sur le Livre
de la cration, Journal of Semitic Studies 23, 1 (1978), s. 88-94; Le Commentaire de Saadia sur le
sefer Yecira, Revue des tudes Juives CVI (1941-46), s. 64-86; Nouveaux fragments arabes du
Commentaire de Dunash ben Tamim sur le Livre de la Cration, Revue des tudes Juives CXIII
(1954), s. 37-61; Quelques notes sur le Commentaire kairouanais du Sefer Yesira, Revue des tudes
Juives CV (1939), s. 132-140; Saadya commentateur du Livre de la cration, Annuaire de
lcole Pratique des Hautes tu des, Section des Sciences Religieuses 1959-1960, s. 1-35 (za: J. Och-
man, Peryferie, s. 465, przypis). Zob.w kocu http://www.wbenjamin.org/biblio_yetzirah.html (do-
stp: 16-10-2009), tj. Sefer Yetzirah Bibliography compiled by Scott J. Thompson, gdzie zamiesz-
czono szczegow literatur przedmiotu odnonie do tego traktatu, jakkolwiek niewyczerpujc
(zostaa tu ona podzielona na szeczci: I.Teksty Sefer Jecira; II. Angielskie wydania Sefer
Jecira; III. Obcojzyczne [tj. sporzdzone w jzyku innym ni angielski] edycje Sefer Jecira; IV.
Komentarze do Sefer Jecira; V.Gwne rda przetumaczone [na jzyk angielski]; VI.Litera-
tura drugorzdna). Informacje te cz (aktualizujc jednoczenie) informacje podane przez Lazaru-
sa Goldschmidta w zaczonej przez niego do swojej Das Buch bibliografii ksigi Jecira zporzd-
kiem zaproponowanym przez Jellinka w jego zkolei Beitrge zur Geschichte der Kabbala, 2 Hefte,
Leipzig 1852 (reprint New York 1980).
najot lub halakhot (halachot). Niektre staroytne rda orzekaj, e ksiga Je-
cira zoona bya pierwotnie zpiciu rozdziaw iwydaje si prawdopodobne,
e inherentny dzi utworowi rozdzia szsty by wczeniej czony z rozdziaem
pitym, z ktrym stanowi cao142.
Informacje w dziele, jak konstatuje Kaplan143, przedstawiane s dogmatycz-
nie, bez uzasadnie i wyjanie. Autor/-rzy traktatu zastosowali rwnie kilka
cytatw biblijnych wersetw. Jedyn postaci biblijn (i notabene postaci
w ogle) pojawiajc si w Sefer Jecira jest Abraham.
Ksiga Jecira podzielona zdaje si by na cztery gwne czci. Pierwszy
rozdzia (zarazem pierwsza cz tekstu) wprowadza w zagadnienie sefirot (po-
czwszy od akapitu 1.2., a do koca rozdziau)144 oraz, rozwijajc ten temat,
wypowiada si onich w do szczegowy sposb, poszczeglne sefirot swoicie
charakteryzujc. Wkolejnych rozdziaach o sefirot nie wspomina si ju jednak
ani sowem, std wysuwano spekulacje, jakoby na obecn Sefer Jecira skaday
si pierwotnie dwa (lubwicej) rne dziea staroytne145. Rwnie kategoria
trzydziestu dwch cieek mdroci, jako stwrczego narzdzia Boga (aka-
pit 1.1.)146, nigdzie poza pierwszym rozdziaem nie zostaje w utworze nadmie-
niona.
Kolejne rozdziay ksigi traktuj okreacyjnej funkcji hebrajskich liter147.
Drugirozdzia dziea (druga cz) to oglna dyskusja nad natur liter hebrajskie-
go alfabetu. Tekst ksigi wprowadza wtej czci wzagadnienie piciu jzyko-
wych rodzin fonetycznych (akapit 2.3.)148, atake w ide 231 bram (akapit
2.4.)149, ktre niemniej, podobnie jak wsytuacji powyej, rwnie nigdzie dalej
w utworze si nie pojawiaj150.
142
Za: A. Kaplan, Sefer Yetzirah, s. XI. Autor dodaje tu take, e wersja ksigi Saadiji
Gaona zoona bya pierwotnie a z omiu rozdziaw.
143
Tame.
144
Sefirot okrelane s tu jako Dziesi sefir nicoci (zob. Sefer Jecira czyli, s. 83 i da-
lej).
145
Co oznacza ma take, e zespolone tu zostay dwie rne doktryny kosmogoniczne: jedna
zwizana zsefirot, druga z hebrajskim alfabetem.
146
Trzydziestoma dwiema cudownymi ciekami mdroci Jah, Jahwe Zastpw, Bg Izra-
ela, Bg ywy i Krl wiata, El Szaddaj Miociwy i Miosierny, Wysoki i Wzniosy, Mieszkajcy
na Wysokoci i wity Imi Jego, wyry i stworzy swj wiat; Sefer Jecira czyli, s. 83.
147
Rola hebrajskich liter w konstrukcji wiata wspominana jest te w Midraszu Tanhuma, co
pozostaje wbliskoci z ow ide reprezentatywn dla Sefer Jecira, a przede wszystkim z rozdzia-
em drugim tej ostatniej.
148
Dwadziecia dwa podstawowe znaki wyryte gosem, wyciosane tchnieniem, wyznaczone
w piciu miejscach ust; Sefer Jecira czyli, s. 101.
149
Dwadziecia dwa podstawowe znaki wprawione w koo. Przez 231 bram obracane jest to
koo tam izpowrotem oto znak sowa; tame, s. 101.
150
Odnonie do koncepcji fonetycznej Sefer Jecira wartociow prac jest: M.Z. Segal, Jesode
ha-Phonetica ha-Iwrit, Jeruszalajim 1928 (s. 96-100).
32 DOROTA BRYLLA
Rozdziay trzeci do pitego (cz trzecia Sefer Jecira) dyskutuj o trjpo-

dziale hebrajskich liter, co korelowane jest z kategoriami wiata, roku oraz
istoty mskiej ieskiej151 [tekst hebrajski wyraa si tu o olam hebr. ,
szana hebr. i nefesz hebr. 152, tj. de facto: wiat, rok (czas) i dusza
(nefesz bowiem to prcz istoty, osoby, czowieka rwnie dusza)].
Nadto,cz ta prezentuje niele uszczegowiony system astrologiczny.
Rozdzia szsty traktatu (cz czwarta) nie wykazuje, jak si wydaje, ja-
snych zwizkw zwczeniejszymi czciami dziea, pozostajc przy tym najbar-
dziej niejasnym itajemniczym rozdziaem ksigi. Pojawia si na jego stronach
figura Abrahama, jednoczenie wprowadzony tu zostaje koncept axis153 obrt
rodek, ujmowany te jako axis obrt serce154 (ktry notabene poza Sefer
ha-Bahir nie jest najprawdopodobniej omawiany wadnej innej kabalistycznej,
ani nawet hebrajskiej literaturze)155.
6. ZARYS DOKTRYNY KSIGI
Podstawowymi ideami Sefer Jecira pozostaj sefirot oraz litery hebrajskiego

alfabetu. Sefer Jecira jest de facto dzieem, zktrego po raz pierwszy wyania
si pojcie sefirot. Jestzarazem tekstem zawierajcym najwczeniejsze, jakkol-
wiek nieusystematyzowane informacje o tych ostatnich.
Sefirot wystpuj w ksidze jako podstawowe potencjalnoci, najbardziej
pierwotne koncepty bytu, za pomoc ktrych (ale nie wycznie nich) ydowskie
bstwo (Jahwe) stwarza, wok siebie, wiat. Dzieo traktuje bowiem na co
wskazuje sam tytu [Ksiga Stworzenia] oakcie kosmogonii. Boskie siy inhe-
rentne sefirotycznemu systemowi su tu wprocesie kreacji wiata. Jak mwi,
emerytowany dzi, izraelski badacz autor ponad szedziesiciu prac oraz
pierwszy bezporedni nastpca Scholema (pod ktrego wpywem zreszt gbo-
151
Zob. np. akapit 3.5.: [] Zapiecztowa nimi [tj. trzema literami matkami , , D.B.]
trzy matryce w wiecie, trzy matryce w roku i trzy matryce wistocie mskiej i eskiej (Sefer
Jecira czyli, s. 109). Podobnie dzieje si wprzypadku pozostaych grup literowych tj. siedmiu
liter podwjnych oraz dwunastu liter prostych.
152
Tekst hebrajski zob.: tame, s. 110 (akapit 3.5.).
153
Przy czym termin axis (jako o) w polskim przekadzie ksigi (Sefer Jecira czyli) nie
wystpuje. Odnonie do tej kategorii mwi si tu onadzorcy w Smoku (akapit 6.1., s. 137), kt-
re to sformuowanie konotuje, jak zauwaaj tumacze i komentatorzy polskiego wydania (tame,
s. 161 komentarz), okoobiegunowy gwiazdozbir nieba pnocnego. Nadzorca jest aluzj do
osi wiata (gwiazdy polarnej), ktra symultanicznie pozostaje osi obrotu krgu zodiakalnego.
154
[] Zasada dwunastu, siedmiu i trzech [wyraz klasyfikacji hebrajskich liter podug dok-
tryny traktatu D.B.] i ich nadzorca w Smoku, obrt i rodek (akapit 6.1), tame, s. 137; Smok
w wiecie jako krl na swoim tronie. Obrt wroku jako krl w pastwie, serce w istocie jako krl
w szyku bojowym (akapit 6.2.), tame, s. 139.
155
A. Kaplan, Sefer Yetzirah, s. XI-XII.
ko zainteresowa sistyczn mi teozofi judaizmu) na katedrze ydowskiego

Mistycyzmu Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie Joseph Dan156: Sefer
Jecira [] prezentuje system naukowej myli opisujcej pojawianie si kosmosu
zBoga []157.
Sefirot, hebr. (l. poj. sefira, hebr. ), wyaniaj si zksigi Jeci-
ra jako dziesi pierwotnych liczb, praliczb (pojcie sefira uzewntrznia si
tu jako etymologiczny derywat od hebrajskiego czasownika liczy safar,
hebr. ), przy czym termin sefirot uyty zostaje w Sefer Jecira wzorem wyra-
enia substytuujcego pojcie misparim (hebr. ) [liczby, numery].
Przekonywujc hipotez wyjaniajc motywy zastosowania przez autora/(-w)
traktatu owego zabiegu transpozycji jest ta goszca, e zamian t podkreli
chcia/(-eli) on/(-i), jak si zdaje, e dzieo traktuje nie tyle ozwykych liczbach,
co raczej oliczbach bdcych [] metafizycznymi zasadami wszechwiata lub
stadiami kreacji [tego ostatniego]158, tj. traktuje o liczbach stanowicych stadia
stworzenia. To te z ksigi Jecira ydowska myl mistyczna zaczerpnie teori
dekady sefirot isamopojcie sefirot, ktre to struktury bd nastpnie bardzo
gboko, przy czym te irnorodnie, opisywane iinterpretowane. Notabene,
rozwj kategorii sefirot przebiega bdzie w ezoterycznej teozofii judaizmu od
sygnowania przez nie (pra)liczb jak to zilustrowane zostao wSefer Jecira.
Sefirot w ksidze Jecira konstytuuj pierwsz dekad ztrzydziestu dwch
cieek (netiwot, hebr. )159 tj. cieek (boskiej) mdroci su-
cych stwrcy wprocesie kreacyjnym. Std stanowi elementy itworzywo bu-
dujce wszechwiat: Trzydziestoma dwiema cudownymi ciekami mdroci Jah,
Jahwe Zastpw, Bg Izraela [] wyry istworzy swj wiat [] (akapit 1.1.)160.
Pozostae dwadziecia dwie z trzydziestu dwch cieek, tj. te poza deka-
d sefirot, przypadaj na poszczeglne litery hebrajskiego alfabetu (tych ostat-
nich jest, nie liczc wariantw kocowych waciwych niektrym literom, dwa-
dziecia dwa), ktre jako zgodnie z tekstem Sefer Jecira (akapit 2.1. i dalej)
156
M.in. autor projektu Toledot Torat Hasod Haiwrit [Historia Mistycyzmu iEzoteryzmu y-
dowskiego] (pierwsze trzy tomy wydano nakadem wydawnictwa Zalman Shazar Center, Jerozo-
lima 2008).
157
J. Dan, The Language of the Mystics in Medieval Germany, w: Mysticism, Magic, and
Kabbalah in Ashkenazi Judaism [Studia Judaica. Forschungen zur Wissenschaft des Judentums,
Band XIII], K.E. Grzinger, J. Dan (ed.), Berlin, New York 1995, s. 15. Odnonie do bada prowa-
dzonych przez Dana nad Sefer Jecira zob.take: tene, The Language of Creation and its Gram-
mar, w: tene, Jewish Mysticism. vol. 1: Late Antiquity, Northvale, New Jersey 1998, s. 129-187.
158
G. Scholem, Origins, s. 27.
159
Jako ciekawostk poda mona, e liczba trzydzieci dwa jest rwnie sum, ze wzgldu
na warto gematryczn, pierwszej i ostatniej litery Picioksigu Mojeszowego (za: Sepher
Yezirah, transl. I. Kalisch, s. 50, przypis).
160
34 DOROTA BRYLLA
otij(j)ot jesod161, hebr. 162, tj. podstawowe znaki163, litery podstawy

(fakultatywnie litery fundamentalne), fundamentalne elementy stworzenia
take odpowiedzialne s za powstanie wiata (akapit 2.2.)164.
Trzydzieci dwie cieki mdroci manifestuj si zatem jako dziesi liczb
(tj. cyfr, uzewntrzniajcych si w dziesiciu sefirot) i dwadziecia dwie litery
hebrajskiego alfabetu. Litery i cyfry s fundamentem najbardziej podstawowych
skadnikw stworzenia: jakoci (litery) i iloci (cyfry). Wikszo tekstu Sefer
Jecira tyczy si de facto trzydziestu dwch cieek w ich przejawianiu si
w literach i liczbach (cyfrach)165.
Cechujcy jeciratyczne sefirot brak formy, fizycznej substancji, przypisana
im niewyraalno, podobnie jak bezdwiczno (wraz ze specyfik pozostawa-
nia sefirot poza procesem pojmowania), ma by tym, co odrnia analizowan
dekad od zarysowanej wksidze koncepcji liter166 (te ostatnie bowiem utrzymu-
j w pewien sposb status fizycznoci oraz co nie podlega kwestii mog
by werbalizowane).
Co rwnie godne zaznaczenia to fakt, e Sefer Jecira, jak si wydaje, nie
prezentuje jasnego utosamienia sefirot, tj. boskich (sefirotycznych) si, z b-
stwem par excellence. Natura sefirot nie jest bowiem w tekcie analizowanego
dziea jeszcze przejrzycie wyeksplikowana. Sefirot zatem w swej dziesitnej
kreacyjnej czy te demiurgicznej totalnoci nie s tu prawdopodobnie uwaane
przez autora/-w za bezspornie identyczne zBogiem, ewidentnie kongruentne
jego esencji czy te istocie167. Niemniej obiektywno badawcza nie zezwala na
161
Tame, s. 99-100.
162
Wyraenie to obejmowa ma dwa znaczenia greckiego pojcia stoicheia tj. nie sens li-
ter oraz elementw, ywiow (sugeruje to G. Scholem w swoich Origins, s. 28, przypis).
163
Dwadziecia dwa podstawowe znaki (2.1.); Sefer Jecira czyli, np. s. 99.
164
Idea dwudziestu dwch liter alfabetu hebrajskiego jako swoistych elementw duchowych,
ktre stay si podstaw stworzenia to te sugestia talmudyczna, co implikowao podejmowanie
przez ezoterykw ydowskich prb odgadnicia tajemnic liter sitre otij(j)ot. Mistyka liter, in-
spirowana by moe pitagorejsk koncepcj liczb, waciwa ma by te (poza Sefer Jecira i Tal-
mudem): literaturze He[j]chalot, utworom Pirkei de-Rabbi Eliezer i Sziur Koma, a w kabale Se-
fer ha-Bahir [Ksiga Jasnoci], Sefer ha-Temuna [Ksiga Obrazu], Sefer ha-Jasar [Ksiga
Sprawiedliwego], Sefer Raziel ha-Malak [Ksiga Anioa Raziela], Sefer ha-Zohar [Ksiga Blasku]
(za: J. Ochman, Peryferie, s. 421-422, przypis).
165
Doktryna Sefer Jecira charakteryzowana std bywa jako teozoficzna arytmetyka (takie
okrelenie pojawia si u B. Picka, The Cabala, s. 22).
166
Ron H. Feldman, Fundamentals of Jewish Mysticism and Kabbalah, Freedom, California
1999, s. 40. Taksamo Kaplan skonstatuje, e podczas gdy litery s elementarnie modusami wypo-
wiadania si, artykulacji, tosefirot jako odrnialne od liter pozostaj niewyraalne, nieartyku-
owane ze swojej natury (tene, Sefer Yetzirah, s. 26).
167
Podobnie powie Scholem w swojej Kabbalah, s. 24. Rwnie Idel orzeknie, e o ile kon-
wergencj pomidzy sefirot abstwem zauway si da ju w najstarszych rdach ydowskich,
o tyle nie ma wikszych podstaw, aby wnioskowa o istotowej jednoci i ekwiwalencji midzy
sefirot liczbami astwrc (Jahwe) czy te bo manifestacj (zob. M. Idel, Historical Intro-
ostateczne odrzucenie i takiej hipotezy, a to chociaby ze wzgldu na fakt, i owa

pierwotna dekada sefirot konstytuuje na stronach pisma pewn rzeczywist trans-
naturaln, teomorficzn, bosk jedno168.
Optykaprecyzyjnie ujtego izomorfizmu sefirot i rzeczywistoci boskiej
(acmut Boga) bdzie natomiast dominowa wpost-jeciratycznej ydowskiej re-
fleksji mistycznej. Przeformuowanie numerycznych sefirot w integraln cz
nadprzyrodzonoci, stwrczej pleromy, tj. boej peni, ktra objawia si
w wiecie, wydaje si wmyli mistycznego judaizmu reprezentatywne dla czasu
pomidzy XaXII/XIII wiekiem. Taka tendencja zaznacza si te bdzie w he-
brajskich mistycznych tekstach z tego okresu, poczwszy odprac Szabataja Don-
nolo169 i Salomona ibn Gabirola170 (na ktrego wpyn swoj nauk Saadija
Gaon)171, a po pniejsze, klasyczne ju, dziea kabay.
7. WNIOSKI
Staroytna Sefer Jecira, stanowic najwczeniejsze znane dzieo ezoteryki,

mistyki ydowskiej tj., cilej, bdc dokumentem pre-kabalistycznej ezote-
ryczno-mistycznej teozofii i filozofii judaizmu zdecydowanie zasuguje na
uwag badaczy, i to zarwno hebraistw oraz judaistw, jak iteologw, religio-
znawcw czy historykw. W zakresie bada znale powinno si to historyczne
i kulturowe procesu powstawania owego traktatu, ktre niewtpliwie wywaro
przemony wpyw na autora (-w) utworu, podobnie jak i sama doktryna ksigi,
ktra pozostaje wymagajca z uwagi na silne zawoalowanie treciowe, czynic
wiele, niebezporednich, odniesie do nauk religii mojeszowej, gwnie w jej
mistycznym, ezoterycznym wydaniu. Obszar badawczy zwizany z Sefer Jecira
pozostaje bowiem na gruncie polskich bada cigle mao zagospodarowanym
terenem. Niniejszy artyku, prezentujcy rozbudowany rys historyczny oraz bi-
bliograficzny ksigi, wyznacza moe wstp do dalszych rozwaa i bada nad
tekstem, bdc przede wszystkim pomocny historykom i teologom172.
duction, w: Joseph Gikatilla, Gates of Light. Shaare Orah, transl. Avi Weinstein, Walnut Creek,
California 1994, s. XXV).
168
Dziesi sefir nicoci. Wetknij ich koniec w ich pocztek tak pomie jest zwizany za-
rzcym si wglem, bowiem Pan jest Jeden i nie ma drugiego. A wobec jednego, c ty liczysz?
(akapit 1.7.) [Sefer Jecira czyli, s. 89]; Otodziesi sefir nicoci: jeden Duch Boga ywego
(akapit 1.14.) [tame, s. 97].
169
Zob. Elliot R. Wolfson, The Theosophy of Shabbetai Donnolo, with Special Emphasis on
the Doctrine of Sefirot in His Sefer Hakhmoni, Jewish History, vol. 6: 1-2 (1992), s. 281-316.
170
Zob. M. Idel, Sefirot me-Al Sefirot, Tarbiz LI, 1982, s. 278-280.
171
Za: tene, Historical, s. XXV.
172
Powyszy tekst stanowi fragment nieopublikowanej pracy magisterskiej autorki pt. Kate-
goria sefirot w pre-kabalistycznej i wczesnokabalistycznej ydowskiej teozofii mistycznej, napisanej
pod kierunkiem dr hab. Kazimiery Miko, Uniwersytet Jagielloski, Krakw 2010.
36 DOROTA BRYLLA
SUMMARY
The article presents the history of the Sepher Yetzirah (Book Yetzirah, Yetzirah Book)
the earliest written work of Jewish mysticism or esoterism. Sepher Yetzirah arose in the first
centuries A.D., so the prevalent opinion that it exemplifies the kabbalistic writing is false
(viz. Kabbalah is the branch of Jewish mysticism/esoterism which came into being around XII
century).
The article deals with the hypotheses about the time the treatise was written, the problem
of the authorship of the book, it analyses the title and presents the main ideas of this influential
work Sefer Yetzirah played namely an enormous role in the whole Jewish mystical, esoteric
system of thought. Apart from Sefer ha-Zohar and Sefer ha-Bahir, the Book Yetzirah was the
fundamental book which was explored and widely commented by a great number of kabbalists. For
this reason the article briefly characterizes also the Jewish commentators of the book, as well as
takes up the question of the variety of versions and editions of Sepher Yetzirah, and, besides,
contains the information about the translations of the book (written in various languages).
Furthermore, the present text describes the structure of the work and gives the characteristic
of each yetziratic chapter, placing emphasis on the role playing in the Yetzirah Book by the concept
of ten sephiroth and twenty two letters of Hebrew alphabet. The article is also noted into
bibliographical guidelines on the presented topic.
Key words:
Sepher Yetzirah, Book Yetzirah, Yetzirah Book, Jewish mysticism, Jewish esoterism, Judaism,
Kabbalah, kabbalists

01 Brylla Dorota Poznanskie Studia Teologiczne 25 2011

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

01 Brylla Dorota Poznanskie Studia Teologiczne 25 2011

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SEFER JECIRA.

RYS HISTORYCZNY I BIBLIOGRAFICZNY 7

POZNASKIE STUDIA TEOLOGICZNE

Sefer Jecira. Rys historyczny i bibliograficzny

Sepher Yetzirah. Historical and Bibliographical Outline

Praca niniejsza podejmuje temat traktatu Sefer Jecira. Analiza prowadzona

1. TYTU DZIEA. OGLNE INFORMACJE O UTWORZE

Sefer Jecira, hebr. (czasami ), od hebrajskich terminw se-

zwaszcza wstaroytnych rkopisach]. W starszych manuskryptach utwr wyst-

Terminologia traktatu Sefer Jecira uznawana jest za nie posiadajc wczeniej-

2. CZAS I MIEJSCE POWSTANIA PISMA. HIPOTEZY DOTYCZCE

Istnieje kilka hipotez na temat czasu powstania Sefer Jecira. Najwczeniejsza

t przeformuowa jednak na czas pomidzy II a V wiekiem n.e.16 lub jeszcze

Scholem, na II-III wiek26, zaczym przemawiaj take liczne, obecne w ksidze

Odnonie potencjalnego autora/(-w) Sefer Jecira rwnie istnieje gar teorii.

W istocie, rwnie rabbi Saadija (Saadia) Gaon (ok. 882942), nawiasem

naszemu ojcu Abrahamowi (pokj zNim) [] (Saadija bazowa na najstarszym,

Przypisywanie ksigi Akibie, skdind wielkiemu autorytetowi ydowskie-

talmudycznej (ok. VI wiek). Zawspomnianym zaoeniem przemawia chocia-

neopitagorejczykw41) i chrzecijaskich egzegetw znane musiay by autorowi

Intrygujcym problemem pozostaje fakt, e w Talmudzie wspominane jest

3. WERSJE PIERWSZYCH MANUSKRYPTW KSIGI.

Okresem, na ktry przypada powszechna wiadomo istnienia Sefer Jecira

wXIII wieku ydowski mistyk Abraham Abulafia. Oba warianty miay te ju

wedug innego rda ju w 946 roku uwspominanego Szabataja Don-

dycji]70 (dziea prcz tytuu majcego niewiele wsplnego z kaba rozumian

Rambanowi [ok. 11941270] kabalicie, filozofowi, rabbiemu, lekarzowi,

Abraham Abulafia82 XIII-wieczny przedstawiciel kabay profetycznej (au-

uy Todros ben Jzef Abulafia w swoich pismach) nurtu eksponujcego du-

Dawid Habillo XVII-wieczny kabalista i rabbi. Konserwatywny zwolennik

Ostatecznie, ksiga Jecira posiada ma ponad osiemdziesit komentarzy95,

Strona tytuowa Sefer Jecira, Mantua 1562 [pierwsze wydanie]

dugo przekazywana bowiem bya ustnie, pozostajc nieopublikowan (dopiero

4. WYDANIA SEFER JECIRA. TUMACZENIA KSIGI

Pierwsze ogoszone drukiem wydanie Sefer Jecira (w jzyku hebrajskim)

zParya104. Dwie kolejne wersje aciskie ksigi to translacje niemieckiego hi-

Przekady ksigi na jzyki nowoytne zapocztkowa Johann Friedrich von

de Cimara (przekad z roku 1913)124 oraz Carlo Suars (18921976) francuski

nie jak Westcott, czonek wsplnoty hermetycznej wswoim z kolei przekadzie

i Bohdana Kosa139, adruga w tumaczeniu Mariusza Prokopowicza140. Tekst

5. STRUKTURA DZIEA ICHARAKTERYSTYKA ROZDZIAW

Rozdziay trzeci do pitego (cz trzecia Sefer Jecira) dyskutuj o trjpo-

6. ZARYS DOKTRYNY KSIGI

Podstawowymi ideami Sefer Jecira pozostaj sefirot oraz litery hebrajskiego

ko zainteresowa sistyczn mi teozofi judaizmu) na katedrze ydowskiego

otij(j)ot jesod161, hebr. 162, tj. podstawowe znaki163, litery podstawy

ostateczne odrzucenie i takiej hipotezy, a to chociaby ze wzgldu na fakt, i owa

Staroytna Sefer Jecira, stanowic najwczeniejsze znane dzieo ezoteryki,

You might also like