Professional Documents
Culture Documents
xuo-decembro 2006
volume I, nmeros 1-2
CEIDA
CENTRO DE EXTENSIN
UNIVERSITARIA E DIVULGACIN
AMBIENTAL DE GALICIA
SERVIZO DE PUBLICACINS
Correccin Lingustica
Servizo de Normalizacin Linguistica da Universidade
da Corua (Amelia Snchez Prez)
Imprime
Sertrico
Deseo da cuberta
la nuestra comunicacin
Este volume edtase co apoio econmico da Direccin Xeral de Investigacin, Desenvolvemento e Innovacin
Consellera de Innovacin e Industria da Xunta de Galicia
Edicin impresa en papel reciclado
5 Presentacin do nmero
MARCO TERICO
MEDIDAS ESTRATXICAS
TRAXECTORIAS E RETOS
O terceiro espellismo da
Educacin Ambiental
Susana Calvo Roy
Gabinete Tcnico da Secretara Xeral do Ministerio de Medio Ambiente (Espaa)-Membro da
Xunta Directiva da Comisin Internacional de Educacin e Comunicacin da UICN
Os comezos romnticos teen un fondo de boa vontade que xurde nos pases do
norte, especialmente no mundo anglosaxn. A primeira definicin amplamente
aceptada a que propn a Conferencia sobre a Educacin Ambiental e a Escola,
organizada pola UICN (Unin Mundial para a Conservacin) e pola UNESCO
en Carson City (Nevada, EUA) en 1971: A educacin ambiental o proceso de
recoecer os valores e de clarificar os conceptos para desenvolver as destrezas e as
actitudes necesarias para entender e para apreciar as interrelacins entre o home,
a sa cultura e o seu medio biofsico. A educacin ambiental tamn comprende
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 7-12
Susana Calvo Roy
comn, nun camio que permitir a Est por ver que a mudanza do nome
supervivencia da especie humana no sirva para cumprir eses obxectivos, sobre
planeta, coma nunha coartada perfecta todo se consideramos que as estratexias
para dilur os modelos de crecemento que xorden con motivo da declaracin
desorbitado e para enmascarar as das Nacins Unidas dun decenio, 2005-
desigualdades, para prometer, novamente, 2014, dedicado educacin para o
unha resolucin dos problemas sen unha desenvolvemento sustentable volven falar,
mudanza das causas. D a posibilidade prioritariamente, do cambio nos currculos
de vestir, ou mellor, de disfrazar co mesmo escolares. Para comprobalo, abonda
concepto das accins contrarias a revisar a estratexia para a educacin
capacidade de converxencia demostrou sobre o desenvolvemento sustentable na
ser o punto forte do desenvolvemento pxina web da Comisin Econmica para
sustentable e a ambigedade semntica o a Europa das Nacins Unidas (CEPE).
seu punto dbil (Sachs, 2002: 10). http://www.unece.org/env/documents/2005/
cep/ac.13/cep.ac.13.2005.3.rev.1.sp.pdf
Se a educacin ambiental se chama
educacin para o desenvolvemento O intento de mudar a educacin ambiental
sustentable, a ambigidade mantense, pola educacin para o desenvolvemento
mais prdese a converxencia, posto que sustentable ofrece unha oportunidade para
non est aceptado en todas as partes o reflexionar sobre os obxectivos e os logros
cambio de denominacin. Se revisamos desa educacin ambiental, que a UNESCO
as novas definicins, en especial a que considerou superados, ao tempo que moitos
ofrece a UNESCO, non achamos unhas dos seus practicantes, especialmente
diferenzas apreciables con aquelas no mundo hispano-portugus, a seguen
que xurdiron de Belgrado. En ambas considerando unha entidade con historia e
as denominacins se poden apreciar con futuro. O relevante que esta polmica
profesionais activos e comprometidos, con sobre a sostenibilidade pon en primeiro plano
mis puntos en comn que desacordos a dimensin poltica da EA, aspecto algo
conceptuais ou procedementais. Nos esquecido ata a formulacin da concepcin de
dous casos se pode caracterizar como desenvolvemento sostible (Garca, 2004: 30).
unha profesin emerxente baseada na
vontade dos seus prcticos, con pouca A reflexin iniciada debe resolver unha
visibilidade, necesitada de formacin e serie de problemas de orde ideolxico,
de investigacin autctona na prctica conceptual, tico, poltico, filosfico e
e sobre esa prctica, para facer aflorar cultural, mais non semella que a adhesin
a sa utilidade e para lograr o respaldo dos educadores e das educadoras
institucional e acadmico. ambientais nova fe vaia achegar unha
maior claridade, xa que detrs achamos que dirixen as empresas e cos sindicatos,
que implicitamente, aparezan distintas coas comunidades e coas poboacins
maneiras de entender a sustentabilidade. que temos, ou non o faremos en absoluto.
Estas diferenzas reflicten ideoloxas Esta realidade comeza a se perfilar: a EA
diferentes... e denotan como, a pesar entrou nunha fase na que se fai mIs crtica,
de se referir todas elas educacin para menos inxnua e mis escptica consigo
a sustentabilidade, fracasan hora de mesma, conforme a quens analizan as sas
describiren a esencia deste novo foco e de prcticas ou as resolven diariamente como
diferenciaren esta formulacin dos enfoques educadores son cada vez mis conscientes
previos (Tilbury, 1995: 198). das sas limitacins frente a unha realidade
e a unha transformacin que se reclama -o
Hai que mirar con novos ollos o mbito paso a unha sociedade sustentable-, pero
que nos rodea e hai que modificar as que escapa en grande medida as sas
formas de entendermos e de explicarmos posibilidades (Caride e Meira, 1998: 9).
o que acontece, cmpre acostumarnos
incerteza, compartila cos participantes nos O segundo espellismo da educacin
nosos programas e traballar desde ela. O ambiental que ese paso do discurso
papel dos novos profesionais ser, mis cara accin, con repercusins e con
que inventar programas illados, a medida visibilidade, se poida dar sen entrar na area
de quen os prepara, mediar nos conflitos comn dos debates sobre o ambiente e a
e nas tensins. Estamos nun momento cultura, sobre a sustentabilidade e sobre o
que esixe pragmatismo e a adaptacin modelo de desenvolvemento.
nos mbitos de traballo, nos que debemos
aprender a equilibrar os principios cos Nos niveis que poderiamos chamar niveis
procedementos e a proximidade cos micro, achamos programas que marcan
axentes sociais coa capacidade de novos rumbos de colaboracin e de
diagnosticar os problemas compartidos eficacia, como mostra o recentemente
e a clarificacin das metas. o paso dos publicado Un viaje por la educacin
discursos declarativos cara planificacin ambiental en Espaa. Una visita a algunas
estratxica das polticas ambientais. Ese de las iniciativas promovidas desde la
paso non o pode dar ningn colectivo en administracin general y autonmica tras
solitario, os discursos que os educadores la publicacin del Libro Blanco (2006). Na
ambientais lanzan ao aire como denuncias variada panormica que nos ofrece a
xeneralizadas deben, s veces, matizarse, investigacin observamos uns programas,
porque ese cambio que procuramos uns equipamentos e unhas realizacins
farmolo cos polticos que temos, cos que nos falan dunhas relacins diferentes
xestores que traballan sobre o terreo, cos entre a administracin e os cidadns, coa
educacin como un instrumento para para o perseguir seguimos sen contar coa
crear escenarios en que a participacin poboacin e sen a desenvolver como un
sexa un proceso de aprendizaxe, centros instrumento social.
de recursos que ofrezan unha variedade
de ferramentas dispoibles, redes de Se concibimos a educacin ambiental
profesionais que mantean seminarios como un proceso e como un instrumento
como lugares de reflexin e de formacin social, a sa potencialidade de cambio
entre iguais. Nas reunins internacionais, non est na integracin de contidos
nos seminarios e nos obradoiros por sociais e econmicos (nos currculos
todo o territorio nacional estamos a achar ou nos programas). Esta integracin
experiencias de colaboracin de xito. pertinente mais, probablemente, a menos
Mais os problemas ambientais son cada potente. A integracin mis necesaria a
vez mis graves e a educacin ambiental de incorporar o sentido da aprendizaxe en
non tivo a suficiente relevancia social como todos os mbitos precisos para o cambio
para ser considerada un instrumento mis, de modelo de desenvolvemento, para
do mesmo rango que a normativa. facilitar unhas dinmicas comns con
todos os colectivos implicados en cada un
O desenvolvemento sustentable pdese dos seus aspectos.
converter no novo espellismo para
os educadores ambientais. O propio Que podemos facer para achegar a
concepto podera marcar unha corrente de nosa realidade aos nosos soos? Temos
renovacin ao inclur, de feito, os aspectos que combater mis coa realidade,
sociais e econmicos, mais non pode achegarnos aos problemas tanxibles, non
constitur un grande avance para aqueles tanto a travs de grandes definicins ou
que xa o tian como ideario. Por outra ttulos mis ou menos rimbombantes ou
banda, a proclamada transicin desde novidosos, senn a travs da construcin
a educacin ambiental cara educacin de procedementos, de plataformas, de
para o desenvolvemento sustentable non acordos e de compromisos, dunhas
parece facer xustiza suposta capacidade complicidades que poidan inverter as
de integracin dos aspectos sociais. Resta dinmicas de enfrontamento ou de
sentido educacin borrarlle o adxectivo indiferenza.
de ambiental por considerar unicamente
o ambiente como un obxectivo naturalista, Cmpre democratizar a xestin, convertela
cando xa deberiamos saber que o ambiente nun exercicio de aprendizaxe e atreverse a
non s a natureza. Non lle ofrece ningn formular publicamente cal o futuro que
sentido educacin engadirlle a finalidade se est a forxar con este presente, se se
para o desenvolvemento sustentable se quere seguir as, se se quere cambiar, que
Bibliografa
Se a Educacin para o
Desenvolvemento a resposta,
cal era a pregunta?
Pablo Angel Meira Cartea
Departamento de Teora da Educacin, Historia da Educacin e Pedagoxa Social-Universidade
de Santiago de Compostela (Galicia-Espaa). Profesor do programa Interuniversitario de Dou-
torado en Educacin Ambiental
Cando eu uso unha palabra, dixo Humpty Dumpty nun ton completa-
mente desdeoso, esa palabra significa o que eu quero que signifique,
nin mis nin menos.
A cuestin -insistiu Alicia- se se pode facer que as palabras signifiquen
tantas cousas diferentes.
A cuestin -resolveu Humpty Dumpty- saber quen o que manda, iso
todo.
Lewis Carrol. Alicia a travs do espello
O ttulo que encabeza este texto un plaxio ou, como se adoita disimular nos
tempos que corren, unha cita intertextual. A pregunta orixinal d ttulo a outro
texto, de Jorge Wagensberg (2002) -sen dbida mis atractivo que este e que
aproveito para recomendar-, que tan brillante como suxestivos son os 500
aforismos que analiza o autor: Si la naturaleza es la respuesta, cul era la pregunta?.
O fo condutor do mosaico de pensamentos que ofrece Wagensberg na sa obra
a incerteza. De feito, a sa obra un tratado cientfico sui generis sobre a
epistemoloxa da complexidade e o seu impacto na ciencia contempornea. Di,
ademais, Wagensberg (2002: 11): Abro os ollos, vexo o espectculo do mundo
e, claro, maravillome. Entn, para pensar a maravilla, considero as das opcins
que se abren ante min. Unha: o mundo un mundo de preguntas e a mia tarefa
buscar as respostas. A outra: o mundo un mundo de respostas e a min tcame
descubrir de qu preguntas.
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 13
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 13-26
Pablo A. Meira Cartea
2001 e 2006; Caride e Meira, 2001 etc.), A estas xustificacins habera que
a redaccin do capitulo 36 da Axenda engadir outras incorporadas nas ltimas
21 en Ro-1992 transmuta a educacin elaboracins do discurso da EDS:
ambiental nunha referencia histrica -
ctase a Conferencia Intergobernamental - O impulso dos mbitos non formal e
de Educacin Ambiental celebrada en 1977 informal da accin educativa, unidos
en Tbilisi como antecedente-, superada na idea da educacin permanente, fronte
por un prometedor neo-discurso a unha EA demasiado paidocntrica
educativo que aparece institucionalmente e centrada na escola e no sistema
ligado ao concepto de desenvolvemento educativo formal.
sustentable. - A adopcin dunha epistemoloxa da
complexidade e dun discurso que
Os argumentos para xustificar esta asume certo relativismo cultural e
transicin -para uns- ou ruptura -para ideolxico propio da posmodernidade,
outros- son basicamente tres (Gonzlez fronte ao discurso simplista da EA
Gaudiano, 2001: 149): conservacionista (UNESCO, 2004) ou
ao, supostamente unidimensional e
- que a educacin ambiental era con ideoloxicamente dogmtico, da EA
frecuencia demasiado abstracta e de orientacin crtica (Scout e Oulon,
estaba moi desligada da realidade do 1999).
mbito local
- que se centraba na transmisin de
1 Autores como Scott e Oulon (1999) instrumen-
coecementos sen atender a formacin talizan o discurso posmoderno para cuestionar
de comportamentos responsables a validez terica, ideolxica e metodolxica da
pedagoxa crtica no campo da EA, a que acu-
- que daba excesiva atencin aos saron de dogmtica, pouco pragmtica e, na
problemas de conservacin dos recursos medida en que forma parte da pulsin moder-
na das grandes ideoloxas fenecidas aos ps
naturais e proteccin da vida silvestre do relativismo cultural, tamn como un enfo-
e a temas parecidos, para descoidar as que anacrnico. Fronte s sas formulacins,
avogan por un eclecticismo terico e prctico
dimensins econmicas e socioculturais que poa en valor enfoques mltiples cuida-
dosamente discutidos por la comunidad, para
que definen as orientacins e os
desarrollar y cumplir las metas educativas que
instrumentos conceptuais e tcnicos se consideren apropiadas y necesarias por esas
mismas comunidades (px. 41). Como non hai
requiridos para comprender e para nada tan vello como o novo -como recordaba
utilizar mellor eses recursos da natureza sempre Bugs Bunny aos seus interlocutores
con aquel antolxico que hai de novo, vello-,
na satisfaccin de necesidades materiais os autores reinventan o comunitarismo propio
e espirituais, presentes e futuras da dos albores do movemento ambientalista con-
temporneo. Mais o mis curioso e sorprenden-
humanidade. te que, desde os mesmos sectores acadmi-
cos, acllese agora con fervor a causa do DS
que agora se centre mis no como que Aquino designa habitus principiorum, ou
no para que (quen se opora a un futuro hbito de proclamar principios para non vivir
social e ambientalmente sustentable?). segundo eles, por iso non admirable
que a teora posmoderna relativice os
Porn, hai unha limitacin estrutural valores e, nesa medida, tea unha forte
anda maior para contextualizar a difcil compoente de deconstrucin (...). Mais a
pragmtica da EA, isto , para definir o posmodernidade de oposicin non pode
como: as condicins de realizabilidade quedar na deconstrucin, unha vez que
dos valores, os comportamentos e as esta, levada ao extremo, deconstre a propia
prcticas proambientais e sustentables posibilidade da resistencia alternativa. Para
que a EA debe formar no seo das ir mis al da simple deconstrucin, o autor
sociedades, fundamentalmente as mis propn unha teora crtica posmoderna -e
avanzadas (mais cada vez mis en todas asume o contraditorio da sa formulacin-
as sociedades do planeta por efecto e por que transcenda a crtica conformista -dado
defecto da globalizacin econmica), onde que a teora crtica dunha modernidade
as prcticas, os valores, os estilos de vida autorreflexiva responde ao mesmo canon
e os modelos socioeconmicos vixentes que cuestiona- para se converter en accin
son intrinsecamente insostibles. rebelde (px. 31). Non en van, autoras
como Michelle Sato claman pola rebelda
Se a EDS realmente unha resposta fronte hexemona do desenvolvemento
diferente ao como da praxe educativa sustentable no campo educativo-
ante a crise socio-ambiental deber ter ambiental fronte s mltiples identidades
en conta tamn este limitante estrutural, que o construron e que o habitan a pesar
sobre todo se asume, de entrada, que de todo (Sato, 2005).
a sa proposta funcional no marco do
mercado: os valores, os comportamentos, Nesta tesitura, convn desconfiar dos
os estilos de vida e o modelo de sociedade enfoques e das prcticas da EA que non
(sustentables?) identificados como problematicen a realidade, comezando
desexables para afrontar a crise ambiental por cuestionar o propio sentido da
convrtense, no escenario social dos intervencin (o como, o que, o por que
pases desenvolvidos, en contravalores e o para que). A EA est condenada a
e contraprcticas, convertendo a EA que fracasar se non recoece as sas propias
consinte esta contradicin nunha praxe limitacins, comezando polo risco de se
contra-cultural, contra-hexemnica e converter nunha especie de resoltica
contra-econmica. Advirte Sousa Santos ou tecnoloxa social para solucionar
(2000) que vivimos nunha sociedade as disfuncins do sistema, mais incapaz
dominada por aquilo que Santo Tome de de cuestionar a lxica -econmica e
poltica- que o fai radical e estruturalmente e social que levan consigo para que se
insostible. Esta a principal debilidade poidan consumir sen que as conciencias
da EA, polo menos nas sociedades individuais e colectivas se resintan. Mentres
avanzadas. Mirar o como implica analizar nos afanamos en separar os residuos que
o sentido e o valor da accin mis al da producimos cada vez en maior cantidade
sa concrecin instrumental. (o maior xito da EA en Europa durante as
das ltimas dcadas foi o adestramento
A maiora da poboacin occidental dos cidadns para a separacin do lixo
declrase moi preocupada polo estado do domstico en fraccins reciclables, anda
medio e pola fenda de desenvolvemento que a prioridade, agora abandonada, foi
que separa o norte e o sur, mais a sa inicialmente a reducin) non chegamos,
predisposicin ao cambio, na medida sequera, a intur os custos ambientais e
en que supoa asumir transformacins sociais que se xeraron antes ou que se
substanciais nos estilos de vida (un producirn despois de pasar polas nosas
eufemismo usado nas demoscopias mans. Na lxica do mercado acptase
para sondar a predisposicin ao como natural a obsolescencia tcnica ou
cambio social), mnima. O bosque cultural dos produtos, programndose a
da crise socio-ambiental, convertida en sa caducidade para alimentar a espiral da
espectculo meditico, non deixa ver as demanda, a producin e o consumo. Os
rbores das responsabilidades individuais discursos simtricos do desenvolvemento
e colectivas que a alimentan e que a sustentable e da sociedade pos
agravan. Somos cmplices, a maiora das materialista, coexisten cunha cultura
veces involuntarios e inxenuos, daquilo que da insustentabilidade que se impn a
rexeitamos e repudiamos formalmente. travs dos recursos da publicidade,
A complexidade do mercado, a distancia da mercadotecnia e da dependencia
entre a extraccin e a transformacin docilmente asumida dun estilo de vida que
dos recursos en obxectos de consumo, produce, obxectiva e subxectivamente,
e o individualismo, que se premia e que benestar aos que o gozamos.
se alimenta na recreacin permanente
de necesidades e de desexos, velan as Atrevmonos, mesmo, a propoer unha
conexins directas coa degradacin do nova lei para expresar a insustentabilidade
planeta e coa degradacin fsica e moral ambiental e social inherente
que padecen a maior parte dos seus globalizacin entendida como unha nova
habitantes. O labirinto por que circulan fase na expansin do mercado: o mundo
as mercadoras, os servizos e os capitais tanto mis insostible canto menor a
na economa global oculta a sa orixe e o probabilidade de que os produtos que
seu destino, camufla a mochila ecolxica consumo provean do mbito en que
autolimitacin-, acaso o denominador
comn dos dous campos. Quedan,
Neste relatorio deslizamos unha crtica tamn, moitos interrogantes abertos sobre
problema de substancia epistemolxica Lewis Carrol que charla con Alicia na cita
recordar, non sen certa irona, que o optar por un ou por outro concepto ou
libro de estilo elaborado pola UNESCO discurso sexa, simplemente, saber quen
CMMAD (1987). Nuestro futuro comn. Madrid: Hesselink, F.; Van Kempen, P.P. e Wals, A. (2000,
Alianza Editorial. Edts.). ESDebate. International debate on edu-
Daly, H. (1997). De la economa del mundo vaco cation for sustainable development. Gland:
a la del mundo lleno, en Goodland, R.; Daly, IUCN.
H.; El Serafy, S. y Von Droste (Edts.). Medio Lucas, A.M. (1988). Environmental Education:
ambiente y desarrollo sostenible. Ms all del definitional debates and conceptual issues.
informe Brudtland. Valladolid: Trotta. En Actas del Congreso Internacional sobre Edu-
Jickling, B. (2006). Advertencia sostenida. Desar- cacin Ambiental. Madrid, 22 a 26 de marzo,
rollo sustentable en un mundo globalizador. 1988, pxs. 9-14.
En Trayectorias. Revista de Ciencias Sociales, Meira, P.A. (1995). Das estratexias diverxentes
Ao VIII, n 20-21, pxs. 63-73. para a Educacin Ambiental?. En Revista Ga-
Jonas, H. (1995). El principio de responsabilidad. lega de Educacin, n 22, enero-marzo, pxs.
Ensayo de una tica para la civilizacin tecnol- 41-52.
gica. Barcelona: Herder. Meira, P.A.e Caride, J.A. (2006). La geometra de
Fernndez Buey, F. (2005). Filosofa de la sosteni- la Educacin para el Desarrollo Sostenible, o
bilidad. En Gaceta Sindical. Reflexin y Deba- la imposibilidad de una nueva cultura ambien-
te, n 6, pxs. 17-32). tal. En Revista Iberoamericana de Educacin,
Fien, J. e Tilbury, D. (2002). The global challen- n 41 (en prensa).
ge of sustainability, en Tilbury, D. et alli (Ds.) Sato, M. (2005). Identidades da Educaao Am-
Education and sustainability: responding to the biental como rebeldia conta a hegemonia do
global challenge. Gland: CEC-UICN, pxs. 1- desenvolvimento sustentable. En Actas das
12. XII Jornadas Pedaggicas de Educaao Am-
Freitas, M. (2004). A Educaao para o desenvol- biental, Lisboa: ASPEA, pxs. 18-20.
vimento sustentable a formaao de educao- Sauv, L. (1999). La educacin ambiental entre la
res/profesores. En Perpsectiva, Florianpolis, modernidad y la posmodernidad: en busca de
V. 22, n. 2, pxs. 547-575. un marco de referencia educativo integrador.
Freitas, M. (2006). A Dcada de Educaao para o En Tpicos en Educacin Ambiental. Vol. 1, n2,
desenvolvimento sustentvel: do que nao deve Agosto, pxs. 7-26.
ser ao que pode ser. Ponencia presentada en Scott, W. e Oulton, Ch. (1999). Educacin Am-
V Congresso Iberoamericano de Educaao Am- biental: un debate desde mltiples perspecti-
biental, Joinville, Brasil, 5 a 8 de abril. vas. En Tpicos de Educacin Ambiental, Vol.
Fukuda-Parr, S. (Ed., 2003). Desarrollo Humano 1, n2, pxs. 37-43.
2003. Los Objetivos de Desarrollo del Milenio: Scott, W. e Gough, S. (2003). Sustainable develop-
un pacto entre las naciones para eliminar la po- ment and learning. Framing the issues. London:
breza. Nueva York: Programa de las Naciones Routledge Falmer.
Unidas para el Desarrollo. Sousa Santos, B. (2000). A crtica da razao indolen-
Garca, E. (2002). Los problemas de la Educa- te. Contra o desperdicio da experiencia. Porto:
cin Ambiental: es posible una educacin Edioes Afrontamento.
ambiental integradora?. En Investigacin en la UNESCO (1997). Educacin para un futuro sosteni-
Escuela, n 46, pxs. 5-25. ble: una visin transdisciplinaria para una accin
Gonzlez Gaudiano, E. (2001). Otra lectura a la concertada. Pars: UNESCO.
historia de la educacin ambiental en Amrica UNESCO (2004). United Natins Decade of Edu-
Latina y el Caribe. En Desenvolvimento e Meio cation for Sustainable Development 2005-2014.
Ambiente, n 3, pxs. 141-158. Draft International Implementation Scheme. Pa-
Gonzlez Gaudiano, E (2004). Encuesta latinoa- rs: UNESCO.
mericana y caribea sobre la Educacin para Wagensberg, J. (2003). Si la Naturaleza es la Res-
el Desarrollo Sustentable. Estudio presentado puesta, cul era la pregunta? Barcelona: Tus-
na Conferencia Internacional de Educaao para quets Editores.
o Desenvolvimento Sustentable, Universidade
de Mio, Braga, Portugal, maio 2004.
Gonzlez Gaudiano, E. (2006). Configuracin y
significado. Educacin para el Desarrollo Sus-
tentable. En Trayectorias. Revista de Ciencias
Sociales, Ao VIII, n 20-21, pxs. 100-109.
Resulta difcil o intento, nunha colaboracin como esta, de dar resposta a cal
a situacin da Educacin Ambiental nos centros educativos. Resulta mis difcil,
anda, cando o pblico destinatario desta procede de diferentes sectores, ten
distinta formacin e s ten en comn o seu traballo na Educacin Ambiental, en
mbitos diversos e con diferentes dedicacins.
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 27
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 27-35
Jos Mara de Pedro Corrales Vzquez
non unha parcela do traballo escolar,
senn un enfoque determinado deste que
concrecin do currculo, mais non como educacin debe ser a proporcin, aos
unha acumulacin de contidos, senn nenos e s nenas, aos mozos dun e doutro
como unha perspectiva que impregne sexo, dunha formacin plena que lles
unha gran parte deles, para interrelacionar, permita conformar a sa propia e esencial
seu conxunto. Para que as sexa, requrese elixir, de xeito crtico e nunha sociedade
a Subdireccin de
A planificacin e o desenvolvemento de
Formacin e o Centro de actuacins formativas experimentou nos
Desenvolvemento Curricular ltimos anos un descenso e, actualmente,
chase nunha situacin preocupante, quer
polo nmero de actividades organizadas
Na estratexia para a implantacin dos temas quer polo nmero de participantes.
transversais, desempeou un importante
papel o Centro de Desenvolvemento De calquera maneira, convn sinalar
Curricular, que produciu unhas iniciativas, que algunhas actividades de formacin
uns materiais e unhas campaas que an relacionadas coa Educacin Ambiental
desde o Ministerio s subdireccins deste estn moi arraigadas nos centros de
e s propias direccins provinciais profesores e nos centros de educacin
ambiental, de modo que o profesorado
As etapas que seguan nesta cadea pode achar actuacins formativas, relativas
seran: a un tema transversal tan relevante na
nosa sociedade, sen moita dificultade. Un
1 Formacin dos responsables das bo exemplo diso o CEIDA para Galicia.
unidades de programa
2 Difusin de materiais A sinatura dos sucesivos convenios
3 Transmisin ao profesorado entre o Ministerio de Educacin e o de
Agricultura, posibilitou dar unha formacin
A Subdireccin de Formacin do Ministerio ao profesorado que coordina os proxectos
elaborou un plano que marcaba as lias xerais de Educacin Ambiental, aos asesores
que deban ser recollidas nos planos provinciais. dos centros de profesores e aos asesores
O Centro de Desenvolvemento Curricular tcnicos docentes das unidades de
encargbase da difusin de materiais. programas educativos no CENEAM (Centro
Nacional de Educacin Ambiental); anda
Os pasos para dar seran: que o seu papel e a sa funcionalidade
- formacin dos asesores tcnicos actual, merecera unha reflexin parte.
- elaboracin de estratexias para a sa
divulgacin Son diversos os factores que explican esta
- difusin nos centros educativos situacin. Do forte apoio inicial que se veu
- seguimento e avaliacin prestando a esta temtica pasamos a unha
situacin onde o apoio se centra noutros nos CPR, para mellorar os deseos e a
temas, a mido impostos por temticas mis organizacin das actividades de formacin,
actuais como a violencia de xnero ou nas as como para a correcta incorporacin do
aulas... Diminuron, as mesmo, as accins enfoque educativo-ambiental na totalidade
de formacin conxunta para os profesionais das actividades planificadas.
dos mbitos ambiental e docente.
Por outro lado, mantense como a lia de
As pois, o esforzo ser dirixido ao traballo a elaboracin de materiais de apoio
mantemento do desenvolvemento formacin do profesorado que posibilite
adquirido e, para tal efecto, propense o deseo e a planificacin de calquera
dous obxectivos bsicos: actuacin formativa que se leve a cabo,
de forma coherente e que responda aos
- a formacin complementaria dirixida aos obxectivos. O tratamento desta temtica
responsables da sa potenciacin ten como obxectivo a sa integracin de
- a formacin do profesorado, en xeral, modo transversal no Proxecto Curricular
mediante estratexias e diversificadas dos centros educativos.
segundo o perfil do profesorado, quer a
travs de actuacins especficas, quer
noutras actividades que poden incorporar O papel das universidades
os obxectivos e os contidos propios da
na Educacin Ambiental no
Educacin Ambiental.
sistema educativo
A posta en marcha dunhas actividades
especficas, que debern estar incorporadas en
A maior parte das universidades espa-
cada plano dos centros de profesores e recursos
olas, desde o ano 1995, foron transferidas
e que estarn, por un lado, encamiadas
s diferentes comunidades autnomas.
sensibilizacin de novos colectivos de
Ata entn, dependan directamente do
docentes e, por outro, ao afondamento en
Ministerio de Educacin e Ciencia, hoxe
aspectos concretos que demanden os grupos
o Ministerio de Educacin, Ciencia e
de profesorado mis concienciados ou mis
Tecnoloxa. Como o responsable de
motivados e coecedores dos principios e das
outorgar os ttulos de formacin do
estratexias en EA. Como exemplo poderiamos
futuro profesorado, tamn sufriu reformas
falar de: desenvolvemento sustentable,
importantes destinadas a adaptar ou a
avaliacin en EA, estratexias...
converter as antigas titulacins que se
impartan nova realidade educativa.
necesaria a revisin dos planos e das
As en 1992 nas escolas universitarias
actuacins formativas que se levan a cabo
Este foi o punto de partida dun percorrido por algunhas das experiencias mis
representativas dos cambios que xerou o proceso aberto polo Libro Branco. O
resultado un libro de inminente publicacin polo Ministerio de Medio: Unha
viaxe pola educacin ambiental en Espaa. Unha visita a algunhas das iniciativas
promovidas desde a administracin xeral e autonmica tras a publicacin do Libro
Branco. Aqu tratamos de compartir as principais coordenadas desta viaxe.
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 37
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 37-48
Carlos Mediavilla, Javier Garca e Yolanda Sampedro
Moi en relacin coa chave anterior, hai Unha nova mirada aos
que desenvolver e manter frmulas equipamentos
para a sa implantacin participativa. O
Unhas canles de achegamento entre
os educadores e os xestores, que
destacado con especial nfase tanto po- da xestin. Consguense, as, redes
coma polo propio Libro Branco. Os desa- sa vez novas iniciativas e proxectos
todos pasan por un mellor coecemento a sectores e a entidades que, ata hai
translocen unha procura de estratexias de punto forte dos seus programas e que,
actuacin conxunta que supn un cambio posiblemente, ten moito que ver cunha
en conta:
capaz de cubrir os ocos non cubertos por que o sector vai xerando
pr en marcha. Unha vez mis achamos enfoque que tea en conta a diversidade
a necesidade de explorar mbitos de de escenarios e de axentes implicados.
coordinacin e de esforzo comn, un
Hai novos retos que van poer en evidencia
terreo en que as administracins deberan
esta necesidade. A nova normativa
continuar invertendo recursos.
en materia de acceso informacin
e participacin pblica en asuntos
Relendo o diario de a bordo: ambientais (as leis 7/2006, de planos e
o que aprendemos programas, e 27/2006, coecida como
Lei Aarhus) pon a proba a capacidade de
resposta das administracins ambientais
Impulso da participacin...
19. O programa promove nas persoas a conciencia da sa capacidade para intervir na resolucin dos
problemas e axuda a construr alternativas de accin positiva
20. O programa promove a implicacin, quer individual quer colectiva, nos procesos de toma de decisi-
ns
21. O programa conta con tempo abondo, predisposicin, responsabilidade e actitude aberta cara
participacin
22. O programa dispn de espazos para fomentar a aprendizaxe de habilidades sociais e de mtodos
de participacin
23. O programa facilita canles de participacin para todos os axentes afectados e procura que as
devanditas canles estean adaptadas s particularidades de cada situacin
24. O programa apoia o movemento asociativo e fomenta o voluntariado como vas de participacin
comunitaria
uma grande oportunidade para nos conectarmos para dentro e para fora de cada
um, de cada grupo (familiar, tribal, social), de cada comunidade, estado ou pas,
unindo-nos para enfrentar no s as causas das mudanas climticas mas as de
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 49
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 49-68
Marcos Sorrentino
Sistemas Nacionais
conservao e melhoria do meio ambiente
Comunicao em de EA com e da qualidade de vida.
Larga Escala enraizamento
territorial
Como benefcio conexo desta cooperao,
EDUCACIN lanada simultaneamente em vrios
AMBIENTAL pases, pode-se mencionar o estmulo
percepo e compreenso de uma
Sujeitos e Grupos Sociais
de Ao Local identidade que fortalece o idioma e o
sentimento de pertencer a uma nao e a
uma comunidade de pases, contribuindo
tambm para o sentir-se pertencente
Figura 1 prpria Terra - a Terra-Ptria ou Mtria,
como dizem alguns autores.
seu projeto de futuro e a disposio de cada passo que o aprendizado obtido com
dialogar sobre ele, aprimor-lo e constru- ele seja socializado, interiorizado em cada
lo individual e coletivamente. um e no grupo e permita as redefinies
na caminhada, re-direcionando as velas,
Outra questo que se coloca de carter o rumo, as estratgias e at mesmo os
metodolgico. Como formar lideranas? objetivos.
Protagonistas? No grupo, nos processos
educacionais, a liderana e o protagonismo Dar o testemunho fundamental! Teste-
de uns estimula ou inibi a liderana e o munho de disposio ao dilogo. Ter
protagonismo de outros? tempo para o outro. Saber ouvi-lo e
consider-lo interlocutor para o seu
Para estimular, necessrio, em pensamento e opinies, incomodando-o,
primeiro lugar, que a questo se coloque estimulando-o a pensar e a expressar-se,
individualmente e ao grupo. mas dando-lhe segurana de que, seja
qual for a opo que ele fizer, continuar
Em seguida, preciso exercitar-se a t-lo como interlocutor/educador (amigo
cotidianamente a humildade, o despir-se da ou amiga, pai, me, irmo ou irm, filho
vaidade e da necessidade de ser lder, sem ou filha, professor ou professora, pastor
perder a vontade de fazer, de cooperar, de ou pastora, padre ou madre, psiquiatra ou
auxiliar, sem receio de em certos momentos psiclogo(a), estudante, servidor pblico
protagonizar e liderar. No livro O TAO ou atendente no comrcio, entrevistador
da Liderana, de Lao Ts, encontramos ou vendedora...).
importantes provocaes neste sentido e
em livros e textos de Boaventura de Souza Portanto, ser educador ou educadora
Santos, Carlos Rodrigues Brando, Rubem ambiental popular, exige ter contedos
Alves, Eda Terezinha de Oliveira Tassara, e objetivos a perseguir, mas sejam quais
Krisnamurti, Roberto Freire e outros bons forem eles, so apenas suporte para
escritores anarquistas depreendemos a um objetivo maior de propiciar a todos
compreenso de uma vanguarda que e a qualquer um, o acesso ao dilogo
se auto-anula, de uma liderana que empoderador. O dilogo crtico e acolhedor
sai de cena para a emergncia de novas que permite a tomada de posies
lideranas e para o desenvolvimento de pautadas nas prprias convices e na
processos auto-gestionrios. capacidade de rev-las e increment-las
em direo construo do seu projeto de
Em terceiro lugar, deve-se realizar plane- futuro, dos seus sonhos e utopias. Dilogo
jamentos estratgicos, participativos, que permita abrir-se ao prximo e planejar
incrementais e articulados, propiciando a e avaliar juntos. Dilogo consigo mesmo,
2003. Pode-se dizer que ela sintetiza a rgo Gestor (OG) da Poltica Nacional
atuando neste mesmo sentido junto aos de Meio Ambiente e Qualidade de Vida
sua realizao cotidiana, sujeitos esses que junto s Com-Vidas, estimula-se a unio
sociedade e tem nela a sua principal aliada variar em funo das condies de
se unem para criar o Coletivo Educador representantes dos mais diversos setores
(CE) da regio. da sociedade brasileira).
COM-VIDAs
Colectivos Educadores
CIEAs
Comit Assessor
Orgo
REDES DE EA
FINANCIAMENTO
Gestor
ENCONTROS PRESENCIAIS
SISTEMAS DE COMUNICAO
Figura 2
Nos ltimos dias de agosto ocorreu um suas relaes cotidianas como catadores,
Encontro de Especialistas em Educao deficientes auditivos e aposentados.
Ambiental voltado a criao do Centro
de Saberes e Cuidados Socioambientais preciso ampliar os mecanismos sociais
da Bacia do Prata, tendo por objetivo para ouvi-los com freqncia, sistematizar
maior a promoo de dilogos e aes os seus depoimentos e possibilitar a todos
educacionais e ambientalistas, atravs de se ouvirem e se expressarem. Apenas
uma Rede de Atores Sociais capilarizada assim superaremos o habitual seqestro
numa regio que abrange cinco paises de toda mobilizao social para os campos
(Paraguai, Brasil, Bolvia, Argentina e de poder de uma antiga, arrogante e
Uruguai) e aproximadamente 132 milhes decrpita elite econmica e intelectual, que
de habitantes. A receptividade dos insiste em manter as bases da sociedade
participantes a uma proposta voltada a brasileira margem das instncias e
aprofundar os dilogos sobre polticas processos de enunciao dos sonhos
pblicas de formao de educadores individuais e dos diversificados projetos
ambientais atravs de coletivos coletivos de futuro, distanciando-as da
institucionais territorializados, como oportunidade de se co-responsabilizarem
pontos centrais de uma proposta de pela construo de um Brasil e um Planeta
enraizamento e expanso da EA que vem de Todos e de Todas.
sendo feita a inmeras mos, h dcadas,
em inmeros locais de todo Planeta,
renovam as expectativas e esperana Consideraes Finais
sobre a possibilidade de avanar-se
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 69
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 69-73
Aidil Borges
RESUMO
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 75
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 75-101
Joaquim Ramos Pinto
da sociedade com as questes ambientais
eram assumidas no mbito da lgica e
- Lei de bases do ambiente e qualidade potenciadas e para que lhes sejam dadas
de vida e do projecto de lei n. 51/IV, condies para actuar? E ao mesmo tempo
da Sr. Deputada Independente Maria - mas resolvendo o problema por outro
Santos - Criao do cargo de promotor caminho no seria muito mais til que a
ecolgico com vista defesa da vida e criao do promotor ecolgico a criao
do meio ambiente. Questionava, ento, de uma forma continuada - como, alis,
o Deputado: no considera V. Ex., que a Secretaria de Estado do Ambiente, quer
seria muito mais til, muito mais vlido e deste Governo, quer do antecedente, tem
pertinente para os fins que so visados por vindo a fazer e mais alargada de programas
este projecto, por exemplo, criar condies vlidos de formao e educao ambiental
para que, de facto, as associaes de nas escolas, nas fbricas, enfim por todo
defesa do ambiente sejam valorizadas, o lado?
(*) 4 Reviso da Constituio da Repblica Portuguesa que introduz uma alnea com referncia Educao Ambiental.
(**) Discusso e aprovao das Grandes Opes do Plano do Governo para 2004 em que faz a referncia Estratgia
Nacional de Educao Ambiental e aposta na formao no mbito da Educao Ambiental no Sector da Educao.
Associado aos factores atrs descritos Espera-se, ainda, que esta Rede possa
reflecte-se no Oramento de Estado reforar as experincias e a partilha na
dos anos de 2002 e 2003 alteraes produo de conhecimento, procurando
oramentais, respectivamente, atravs da alternativas que possibilitem a valorizao
Lei n. 109-B/2001, de 27 de Dezembro e das vivncias em EA na Comunidade dos
da Lei n. 32-B/2002, de 30 de Dezembro Pases de Lngua Portuguesa (CPLP).
que autorizam o Governo a transferir Desta forma pretende-se contribuir para
para obras nas instalaes do Jardim as polticas e programas nacionais de
Zoolgico e de Aclimao em Portugal, Educao Ambiental, podendo ser dada
S.A., a dotao inscrita nos captulos uma resposta efectiva s prioridades
50 dos oramentos do Ministrio das definidas na III Reunio de Ministros de
Cidades, Ordenamento do Territrio e Ambiente da Comunidade de Pases de
Ambiente e do Ministrio da Educao, Lngua Portuguesa que aconteceu em
o montante total para os dois anos de Braslia entre 24 e 26 de Maio de 2006.
2.615.167 (dois milhes, seiscentos e
quinze mil, cento e sessenta e sete) euros. Numa mistura entre esperana e
Deste valor total correspondia 1.896.033, necessidade de uma sociedade civil mais
ao Programa de Promoo, Informao e activa vo surgindo os vrios programas de
Educao Ambiental, da responsabilidade Governo aprovados nos quais se vai dando
do Instituto de Promoo Ambiental / prioridade Educao Ambiental. Podemos
Instituto do Ambiente e 719,134, ao considerar como exemplo o Programa
Programa de Apoio a Instituies Ligadas do actual XVII Governo Constitucional
Educao Ambiental, da responsabilidade quando refere em matria de Educao
do Gabinete de Gesto Financeira do Ambiental: Captulo III ponto 3: O XVII
Ministrio da Educao. Governo assumir o objectivo de inverter
o ciclo de degradao e desinvestimento
Num contexto de instabilidade sobre o na poltica de conservao da natureza
futuro da Educao Ambiental em Portugal e da biodiversidade, comprometendo-
foi criada, no mbito das XII Jornadas se a concretizar a Estratgia Nacional
Pedaggicas de Educao Ambiental de Conservao da Natureza e da
da ASPEA - Janeiro de 2005, a Rede Biodiversidade e articul-la com as
Lusfona de Educao Ambiental. No polticas sectoriais; (); dinamizar o
cenrio da globalizao, a REDELUSO Programa Nacional de Turismo de Natureza
pretende ser um espao de construo e promover um esforo de educao
de identidades, proporcionado pela ambiental para o usufruto sustentvel
articulao entre diferentes abordagens destes espaos naturais; ().
no campo da Educao Ambiental.
Por outro lado vo-se debatendo e nacional e comunitria no que diz respeito
aprovando propostas de resoluo na ao territrio e conservao dos valores
Assembleia da Repblica como o caso da naturais, que tem vindo a ser perpetrado
proposta de resoluo n. 7/X que aprova, por particulares e por autoridades pblicas
para ratificao, o Acordo de dilogo nacionais, regionais e locais (em http://
poltico e cooperao entre a Comunidade www.quercus.pt).
Europeia e os seus Estados-membros, por
um lado, e as Repblicas da Costa Rica, de
El Salvador, da Guatemala, das Honduras, Como se foram sucedendo e
da Nicargua e do Panam, por outro,
fracassando as intenes de
assinado em Roma, em 15 de Dezembro de
estabelecer uma Estratgia
2003, reforando na sua alnea f) do artigo
38, sobre Cooperao em matria de Nacional de Educao
ambiente e da biodiversidade, a Promo- Ambiental em Portugal
o da educao ambiental, criao de
manter os benefcios;
Melhor planeamento, maior eficincia e
A anlise de alguns estudos sobre a
conhecimento do problema a partir dos
efectividade da participao, levada a
interesses e ideias do maior nmero de
cabo pelo Banco Inter-Americano de
interessados;
Desenvolvimento, e os resultados do
Melhor conexo entre as capacidades
trabalho de investigao desenvolvido
humanas e os investimentos ao nvel dos
por Ramos-Pinto (2004) mostram que
recursos fsicos, materiais e financeiros;
os princpios do desenvolvimento
Maior transparncia, mais responsa-
sustentvel so tanto mais explcitos
bilidade e funcionamento mais gil das
quanto mais se implicam os actores-
instituies;
chave (pessoas e entidades que tm
Maior fluxo de informao e de contri-butos
interesse legtimo nas matrias de
nos processos de tomada de deciso;
sustentabilidade) no planeamento e na
Equidade e maiores benefcios para as
execuo dos projectos e instrumentos de
pessoas de escassos recursos e grupos
Educao Ambiental. Esta apreciao
marginais;
essencialmente visvel onde se requer uma
Fortalecimento das capacidades dos
alterao fundamental no comportamento
agentes como consequncia do seu
da comunidade para que se possam atingir
envolvimento nos processos de polticas
os objectivos previstos. Nestes casos, a
de ambiente e educao ambienal.
participao alimenta um processo que
facilita o desenvolvimento sustentvel
No outro lado da balana, podem-se
e a consolidao da democracia no
considerar como custos da no utilizao
mundo. Os benefcios da participao da
dos mtodos participativos, os seguintes:
Sistema democrtico
Comunicao
Escola
Educao Ambiental
RELACIONADA COM
Condicionada por
PARTIPAO Condicionada por
SOCIAL
AFECTA A
Polticas ambientais
Desenvolvimento
Sustentvel
Introducin
ambientalMENTEsustentable
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 103-120
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 103
Jos Gutirrez Prez e M Teresa Pozo LLorente
Sen a avaliacin nunca seriamos conscientes
de se alcanzamos os obxectivos que nos
A avaliacin en Educacin
propoiamos, se os visitantes cubriron as
Ambiental: concepto, sas expectativas, se a nosa actuacin
necesidade, finalidades e como monitor foi satisfactoria... A nece-
usos posibles sidade de pr en marcha procesos de
avaliacin sistemtica para garantir o bo
funcionamento dos programas de visitas
responde a un interese expreso por parte
Entendemos por avaliacin toda
do mediador, do axente, do profesor ou do
aquela accin sistemtica e continuada
educador ambiental, ou ben por parte da
encamiada a recoller informacin sobre
institucin a que pertenzan (unha empresa
o xito dun programa, a satisfaccin
prestamista de servizos, un membro da
dos visitantes ao faceren unha ruta,
administracin...), de obter informacin,
a adecuacin dos recursos e dos
de exercer un certo nivel de control sobre
tempos, as como a valoracin do papel
o desenvolvemento do programa e de
desempeado por un monitor ao longo
tomar as correspondentes medidas de
dunha actividade de Educacin Ambiental.
cambio, innovacin ou mellora. Por iso, a
Evidentemente, os procesos de avaliacin
avaliacin non un proceso terminal que
pense en marcha coa idea de emitir un
se realiza ao final do desenvolvemento
xuzo ou de ditaminar un veredicto sobre
dunha visita ou dun programa de traballo
As finalidades da
Valoracin
avaliacin Estratexia interna ou
informativa control
Toma de externo
decisins,
mellora,
En termos xerais, podemos
innovacin e
destacar como finalidades bsicas cambio Cadro 1
da avaliacin as seguintes:
UTILIDADES DA AVALIACIN
nun importante estmulo para seguir cara credibilidade e confianza e que nos
a diante marcndose novas metas e permiten fiarnos dos seus resultados. Mais
intervencins para suplir as deficiencias isto non sempre as, xa que, nalgunhas
e os erros cometidos con anterioridade. ocasins, tamn facemos trampas coa
Canto sa funcin formativa, non cabe avaliacin, cando empregamos resultados
dbida que os procesos avaliativos, que foron manipulados e cambiados, ou
favorecen a autocrtica e contriben ben cando utilizamos datos pouco fiables
reflexin colectiva, dado que requiren dun simplemente porque nos veen ben para
alto nivel de sistematizacin e toma de xustificar intencins ocultas e intereses
conciencia dos lmites e das posibilidades concretos.
de cada plano de traballo. Neste sentido,
a avaliacin cumpre as funcins dunha Para que a avaliacin poida ser empregada
investigacin na accin preocupada pola como unha FERRAMENTA TIL,
mellora, polo cambio, pola innovacin e CIENTFICA e RIGOROSA, debe cumprir,
pola autoformacin. polo menos, os seguintes requisitos (Cadro 3):
Unha avaliacin formulada desde este Ser fiable, dicir, estar baseada nunha
enfoque constite un proceso sistemtico recollida e nunha anlise de datos
e rigoroso, guiado pola periodicidade orientada por unhas recomendacins
na recollida de datos, a constancia na tcnicas e cientficas de que nos
sa anlise e a disciplina na revisin, na poidamos fiar.
anlise e na interpretacin compartida dos Ser viable, dicir, que se poida
significados e das tendencias manifestas levar a cabo con certa facilidade,
nos datos e nas informacins que empregando tcnicas que non sexan
achegan os diferentes axentes. Por tanto,
a avaliacin unha ferramenta til que
contribe formacin na prctica diaria do
PARTICI-
monitor e dos demais axentes implicados, PATIVA
correccin das deficiencias detectadas
FIABLE INNOVA-
nunha ruta ou ampliacin das fronteiras Avaliacin DORA
de intervencin, ao incorporar novos como
ferramenta
elementos, novas estratexias, novos
cientfica e
recursos... rigurosa
VIABLE PRCTICA
AVALIACIN CUALITATIVA
A A
V V
A D D A
L E E L
I S I
A S A
C D Avaliacin Inicial D C
I E E I
N D Avaliacin de Proceso N
F
I E U
N N Avaliacin Final E
X
T E
T R
T
E E
R R A R
N O N
A A
AVALIACIN CUANTITATIVA
Cadro 4
axente 1 tcnica 1
momento 1
Cadro 5
axente 2 axente 3
tcnica 2 TRIANGULACIN tcnica 3
momento 2 momento 3
O papel que debe cubrir a avaliacin nestes dos programas. Hoxe resulta impensable
mbitos constite unha peza chave para desenvolver un programa de visitas ou un
cubrir as tres finalidades que mencionamos plano de actuacins dentro dun espazo
na epgrafe primeira: ofrecer informacin, natural que non integre propostas de
exercer un control de calidade e favorecer avaliacin sistemticas ao longo de todo
a toma de decisins de mellora en cada un o proceso de deseo, de planificacin e
dos mbitos correspondentes. de execucin das actuacins en forma de
avaliacin inicial, de proceso e final.
Cadro 6
Cadro 8
A avaliacin
contnua necesita
un modelo para o
un listado de anlise e
un
indicadores interpretacin
sistema de
catalogacin da infor-
e organizacin da macin
informacin
A avaliacin interna non , nin mis nin ancdotas... cuxa consideracin ser tanto
menos, que o conxunto das decisins que ou mis relevante que os propios nmeros
toma o equipo de traballo dun determinado para podermos construr unha visin
espazo protexido para a recollida de datos integradora do que acontece en cada fase
e para a valoracin de determinados do programa que se desenvolve.
aspectos sobre a organizacin, o
funcionamento, as demandas ou a
satisfaccin dos usuarios. avaliacin avaliacin
cualitativa cuantitativa
Bibliografa 296-308.http://www.wwwords.co.uk/pdf/viewpdf.
asp?j=pfie&vol=3&issue=3&year=2005&article=7_Gu-
tirrez-Prez_PFIE_3_3_web&id=150.214.32.110
AZOFRA, M. J. (1999). Cuestionarios. Madrid: HERRERA, M. M. (1998). El desarrollo de proce-
Centro de Investigaciones Sociolgicas. sos de accin socioeducativa desde la pers-
BENAYAS, J. (1991). Paisaje y Educacin Am- pectiva de la animacin sociocultural. Univer-
biental. Evaluacin de cambios de actitudes sidad de Sevilla.
hacia el entorno. Madrid. Direccin General MARCEN, C. (1996). El ro vivido. Propuestas di-
de Poltica Ambiental. dcticas de Educacin Ambiental. Ministerio
BENAYAS, J. (1996). Sugerencias para la evalua- de Educacin y Ciencia.
cin de programas de Educacin Ambiental. MEIRA, P. A. (2001). La investigacin en Educa-
Ponencia a las Segundas Jornadas de Educa- cin Ambiental y las Nuevas Tecnologas de
cin Ambiental de Castilla y Len. la Informacin y la Comunicacin Revista Te-
BENAYAS, J. (1998). Evaluacin de la eficiencia ora de la Educacin. Nuevas Tecnologas en
de diferentes campaas de sensibilizacin so- la Sociedad del Conocimiento Vol. 2 (2). http://
cial sobre temas ambientales tomando como www3.usal.es/~teoriaeducacion/DEFAULT.htm.
referencia a la administracin y a colectivos PREZ DE CAMPANERO, M. P. (1991). Cmo de-
sociales, en Leducaci ambiental a lescolar, tectar las necesidades de intervencin socio-
al treball i al carrer. Mallorca: Sa nostra, papers educativa. Madrid: Narcea.
de medi ambient. ROSALES, C. (1989). Evaluar es reflexionar sobre
CALVO, S. y GUTIRREZ, J. (2006). El espejismo la prctica. Madrid: Narcea.
de la educacin ambiental. Madrid: Morata. STUFFLEBEAN, D. L. y SHINKINFIELD, A. J.
CASANOVA, A. (1995). Manual de evaluacin (1987). Evaluacin sistemtica. Gua terica y
educativa. Madrid: La Muralla. prctica. Barcelona: Paids.
DE ALBA, A. y GAUDIANO, E. (1997). Evaluacin
de Programas de Educacin Ambiental. Expe-
riencias en Amrica Latina y el Caribe. Mxico:
Universidad Nacional Autnoma de Mxico.
FERNNDEZ, R. (1995). Evaluacin de programas
sociales y educativos. Madrid: Sntesis.
GARCA, J. M. (1989). Bases pedaggicas de la
evaluacin. Gua prctica para educadores.
Madrid: Sntesis.
GUTIRREZ, J. (1995). Evaluacin de la calidad
educativa de los Equipamientos Ambientales.
Madrid: Direccin General de Poltica Ambien-
tal.
GUTIRREZ, J., PERALES, J., BENAYAS, J. y
CALVO, S. (1997). Lneas de investigacin en
educacin ambiental. Granada: Universidad
de Granada.
GUTIRREZ, J. (2000). El educador ambiental. Di-
ficultades gremiales y retos profesionales. Re-
vista de la Sociedad Catalana de Educacin
Ambiental n 19.
GUTIRREZ, J., BENAYAS, J., POZO, M.T. (1999).
Modelos de calidad y prcticas evaluativas
predominantes en los Equipamientos de edu-
cacin ambiental. Revista Mexicana Tpicos
en Educacin Ambiental 1 (2), pp. 49-64.
GUTIRREZ, J. y POZO, M T. (2005). Stultifera
Navis: institutional tensions, conceptual chaos,
and profesional uncertainty at the beginning of
the Decade of Education for Sustainable Deve-
lopment. Policy Futures in Education 3 (3), pp.
Introduccin
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 121
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 121-144
scar Cid Fav
empresas privadas, que viron no grande As, pois, achmonos s portas dunha nova
nmero de visitantes dalgns ENP unha etapa na evolucin da Educacin Ambiental
potencial fonte de beneficios. que se caracteriza pola necesidade de
reorientar os seus obxectivos, de maneira
Este proceso, acelerado durante os ltimos que a educacin poida contribur ao
anos de bonanza econmica, carece dunha desenvolvemento sustentable e o uso
falta de coordinacin administrativa e da racional dos espazos naturais.
necesaria planificacin e avaliacin, que
provoca un cheo catico que distorsiona Os ENP debern preguntarse cal o seu papel
os autnticos obxectivos da Educacin neste proceso e orientar os esforzos educativos
Ambiental. para enmarcalos dentro dos obxectivos para
conseguir unha sociedade mis sustentable,
Paralelamente, desde as diferentes superando as anteriores etapas:
instancias internacionais e os foros de
debate especializados, prodcense algns 1. Os ENPs como recurso para a
documentos-chave que clarifican e que
1
Educacin Ambiental
reformulan os obxectivos da conservacin: 2. A Educacin Ambiental como un
o mantemento dos procesos ecolxicos instrumento de xestin dos ENPs
esenciais e dos sistemas vitais; a 3. EA nos ENPs: cara ao desenvolve-
preservacin da biodiversidade; o uso mento sustentable e o manexo
de xeito sustentable das especies e dos prudente dos recursos naturais.
ecosistemas.
A nosa contribucin neste relatorio
As concepcins -da conservacin e da limtase a intentar evidenciar algns
educacin- que se manexan e/ou que aspectos relevantes que, durante as tres
subxacen nas formulacins educativas ltimas dcadas, presentaron as reflexins
para a conservacin do patrimonio natural, e as actuacins en materia de Educacin
foron evolucionando a medida que as Ambiental relacionada coa conservacin
experiencias, a reflexin terica e, ante e coa xestin nos espazos naturais en
todo, a urxencia histrica dos problemas Espaa.
ambientais puxeron de manifesto a
necesidade de reformular as distintas
dimensins dos programas educativos.
insuficiente
grande efecto no incremento do turismo para o uso sustentable das zonas hmidas
Cadro: Comparacin do esforzo educativo e os actores nos humedais espaois. Exercizo do Seminario
CECoP Ramsar
patrimonio natural
3. O divorcio entre os programas de
educacin e de comunicacin por un
1. A identificacin do patrimonio natural
lado e a xestin do patrimonio natural
coas reas protexidas. O esquecemento
por outro.
dos espazos naturais non protexidos e
a trama da biodiversidade.
4. A predominancia das mensaxes
orientadas mudanza da conduta
2. A priorizacin dos obxectivos de
individual dos cidadns -que, maiorita-
sensibilizacin da sociedade, en xeral,
riamente, non teen ningunha posibili-
versus a necesidade de capacitar
Documentos consultados
Outra realidade habitual que por falar da EA se cobra moito mis que por facer
EA. Nos seminarios, os relatores e as relatoras cobran unha cantidade que,
comparada co que adoita cobrar un educador ou unha educadora ambiental en
Galicia por unha xornada de traballo completa, muito superior.
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 141
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 141-164
Susana Soto Fernndez
se seguiu mantendo con periodicidade
anual desde entn nun lugar diferente
constantes desde hai uns 20 anos, en que e participacin dos profesionais da EA. Os
primeiros e as primeiras profesionais foro o marco que nos falta para reivindicar
ambientais en Espaa.
comn profesional que intentamos longo que pode abranguer dous ou tres
A principal hiptese de que se parte para mis un campo profesional que unha
Os principais obxectivos deste estudo son: traballadores por conta allea (asalariados
e parados).
Achegar datos relevantes sobre un
colectivo profesional sobre o cal anda Todas as persoas entrevistadas son de
non hai en Galicia, nin no resto de nacionalidade espaola, a maiora son
Espaa, un estudo en profundidade galegas (85%) e s sete proveen doutras
sobre o seu perfil socioprofesional. provincias do Estado.
Detectar os puntos fortes e febles
do sector para as contribur sa As datas de nacemento estndense entre
consolidacin e mellora da sa o ano 1953, para o entrevistado mis vello,
prctica e da sa situacin profesional. e 1981, para o mis novo. A idade media
Favorecer o proceso de de 35 anos, mais hai grandes diferenzas
profesionalizacin no campo da entre os grupos.
educacin ambiental non formal.
Facilitar a toma de decisins O estado civil vara notablemente
estratxicas relativas a aspectos segundo os grupos. Entre os funcionarios
fundamentais sobre os educadores e son maiora os casados/as (79%), mentres
as educadoras ambientais en Galicia que nos demais grupos predominan os
como son a formacin continuada e o solteiros/as (83%).
asociacionismo profesional.
Tan s 21 dos entrevistados declaran ter
O instrumento de recollida de informacin fillos, o que representa o 22% do total.
foi un cuestionario, que se distribuu entre
o maior nmero posible de educadores O perfil social revela un alto grao de
ambientais e unhas entrevistas persoais compromiso e unha alta implicacin no
con algns deles e delas. tecido asociativo pois mis da metade dos
entrevistados/as (54,16%) participa en
No tratamento dos datos tomronse das ou mis asociacins.
como referencia as categoras laborais
e acometeuse de forma sistemtica a As simpatas polticas estn moi
anlise dos resultados en funcin de cinco claramente definidas, pois case o 80% dos
categoras, mais a medida que a anlise entrevistados/as se sitan en posicins
foi progresando, fxose evidente a grande de esquerda ou de centro esquerda, e s
afinidade entre algunhas delas, polo que se algo mis do 8% se define como de centro
procedeu a un novo agrupamento en tres ou de centro dereita. Ningun se declara
categoras: funcionarios, traballadores por abertamente de dereitas.
conta propia (autnomos e empresarios) e
traballa desde o ano 2003 con grupos O obxectivo deste contraste analizar en
de expertos tecnolxicos e formativos que medida estas propostas se axustan s
dos distintos sectores produtivos necesidades dos sectores de producin
na identificacin e na definicin das de bens e de servizos, as como a sa
cualificacins que se van incorporando formacin asociada, para identificar as
ao Catlogo Nacional de Cualificacins modificacins necesarias e as mellorar a
Profesionais, en desenvolvemento da Lei sa calidade, antes da sa aprobacin polo
orgnica 5/2002 das cualificacins e da Consello Xeral de Formacin Profesional e
formacin profesional. da sa posterior tramitacin.
Este Catlogo ser a base para as ofertas En maio de 2005 o INCUAL ponse en
de formacin regulada, ocupacional e contacto coa SGEA co fin de recoller
continua, as como o referente para avaliar, as achegas da asociacin. Envanse as
recoecer e acreditar as aprendizaxes non propostas de cualificacins profesionais
formais e informais, includa a experiencia (mbito profesional, unidades de
laboral. As primeiras 97 cualificacins competencia e mdulos formativos), un
e os seus correspondentes mdulos cuestionario en que se poden consignar
formativos, incorporados ao Catlogo as observacins e as propostas de
modular de formacin profesional foron modificacin as como un documento que
establecidas polo Real Decreto 295/2004, explica a natureza das cualificacins, a sa
do 20 de febreiro (BOE do 9 de marzo). elaboracin e os seus principais termos.
O 11 de xaneiro incorporronse 67
cualificacins, na do 8 de marzo, 13 novas O grupo de traballo de Dignificacin
cualificacins, e na do 17 de maio, 35 novas Profesional da SGEA traballa na anlise
cualificacins, despois de que todas elas dos documentos achegados polo
fosen sometidas sa consideracin a un INCUAL, redactando unha memoria que
contraste externo para dar participacin consensuada posteriormente polo
s organizacins implicadas e co fin de conxunto da asociacin e presentando as
mellorar a sa calidade. sas conclusins en outubro de 2005.
debe ter nocins de primeiros auxilios feitas pola SGEA e por outras asociacins
e de protocolos de actuacin en caso estatais de educacin ambiental, e
de emerxencias, mais non pode nin manifesta que as tomar en consideracin
debe suplir o persoal sanitario, a quen para desenvolver a cualificacin profesional
corresponde aplicar os tratamentos. definitiva.
que, anda que as realice un/unha EA, son permanentemente) esta ocupacin.
propias dunha empresa e non funcins e - Un especialista en infraestruturas ou
labores dos ErAm. equipamentos un educador ambiental
con formacin e experiencia nesas
Inclumolo debido particularidade de que, tarefas.
como moitos ErAm pertencemos a nano- - Un director-xerente de centros de EA
empresas, temos que facer estas tarefas un educador ambiental que realiza tal
e compaxinalas coas tarefas propias de funcin.
educacin ambiental. - Un asesor de centros e programas
un educador ambiental que realiza
Listaxe 3 (ocasional ou permanentemente) esta
- Tarefas administrativas e de xestin funcin.
relacionadas cos centros onde se - Un documentalista de educacin
desenvolven as actividades de EA ambiental un educador ambiental que
como aulas de natureza, centros de realiza (ocasional ou permanentemente)
interpretacin, centros de visitantes e esta funcin.
outros equipamentos de EA - Un deseador de materiais de educacin
- Tarefas administrativas e de xestin ambiental un educador ambiental que
relacionadas con empresas e entidades realiza (ocasional ou permanentemente)
de EA esta funcin.
educador/a ambiental.
- A coordinacin de equipos de EA Entre as reunins e os grupos de traballo
unha das ocupacins que pode realizar dedicados a estes tres estudos e os
un educador ambiental. encontros das asociacins estatais de
- Un orientador ambiental un educador EA, levamos varios anos debatendo e
ambiental que realiza (ocasional ou
divagando sobre o tema, sen conseguirmos existe unha formacin clara e especfica
desenvolver unhas propostas concretas para o sector. Non hai un deseo
e organizadas que desemboquen no curricular concreto e definitorio.
recoecemento profesional das e dos - As nosas mellores credenciais continan
educadores ambientais. a ser a nosa experiencia e a nosa
formacin prctica, ademais do noso
Cando entramos en debate e afondamos compromiso para facer do noso traballo
un pouco en diferentes cuestins aparecen a nosa forma de vida.
as primeiras discrepancias e decatmonos
de que non existe un autntico consenso Neste punto, e despois do recente 7
entre ns. Encontro de Asociacins de EA realizado
entre o 10 e o 12 de novembro de 2006
Estas discrepancias dbense, en en Valencia, co ttulo A profesionalizacin
boa medida, a que desenvolvemos o do educador ambiental como eixe de
noso traballo en mbitos moi diversos traballo, as e os educadores ambientais
(administracin, empresas, ONGs, sistema queren darlle un impulso definitivo
educativo...). Tamn son moi diversos os regularizacin da nosa situacin laboral e
nosos destinatarios e destinatarias. Temos profesional, unha vez que comprobamos
experiencias e formacins diversas, sobradamente que por parte das diferentes
exercemos multitude de funcins e administracins non podemos esperar
de competencias, temos diferentes iniciativas neste sentido.
condicins laborais (contratos e salarios) e
o recoecemento persoal, social e laboral As propostas de traballo no Encontro de
desigual. Valencia articulronse en base a dous
grupos de discusin:
Semella unha incongruencia mais, a
pesar das nosas marcadas diferenzas, - Competencias profesionais do educador
temos un consenso canto a cuestins moi ambiental:
importantes para o desenvolvemento do Que debe ser, que debe saber e que
noso traballo: debe facer o educador ambiental do
sculo XXI?
- As e os educadores ambientais teen Nova licenciatura - educador socio
un currculo profesional heteroxneo ambiental
e multidisciplinario, construmos o - Recoecemento socio laboral do
noso propio itinerario vital a travs da educador ambiental
experiencia e da formacin permanente. O caso dos colexios profesionais de
- A pesar desta orixe tan heteroxnea, non educacin social
B. Colexios profesionais
En todo este proceso de construcin da figura Este cdigo reunira unha serie de
espazos dentro dos cales se recoeza a parte das e dos educadores ambientais,
Conclusins
Ningn destes convenios reflicte con
Declaracin conxunta dos ministros europeos de Ministerio de Medio Ambiente (1999): Libro Blanco
educacin (1999): O Espazo Europeo do Ensino de la Educacin Ambiental en Espaa. Madrid.
Superior. Boloa. 19 de xuo de 1999. Morales Lozano, J. A. (2005): De los Subsistemas
Gutirrez Roger, X. (2005): O Perfil Socioprofesional de Formacin a los Centros Integrados, en IV
dos Educadores e Educadoras Ambientais en Congreso de Formacin para el Trabajo, Zaragoza,
Galicia. Traballo de investigacin tutelado do 9-11 novembro de 2005, pxs. 203-230.
Doutoramento Interuniversitario en Educacin Real Decreto 1046/2003 (2003): regula o
Ambiental da Universidade de Santiago subsistema de formacin profesional continua.
de Compostela Departamento de Teora e Boletn Oficial do Estado, 12 de setembro.
Historia da Educacin. http://www.sgea.org/perfil_ Real Decreto 1125/2003 (2003): establece o
socioprofesional.pdf sistema europeo de crditos e o sistema de
Instituto Mediterrneo polo Desenvolvemento cualificacins nas titulacins universitarias de
Sustentable (IMEDES): Las ocupaciones en carcter oficial e validez en todo el territorio
el subsector Educacin Ambiental. El empleo nacional, 18 de setembro.
medioambiental en Espaa. http:// www. Real Decreto 1128/2003 (2003): Catlogo Nacional
ecoempleo.com/downloads/empleoambiental/spain/ de Cualificacins Profesionais. Boletn Oficial
1/10educa.pdf do Estado, 5 de setembro.
Instituto Mediterrneo polo Desenvolvemento Real Decreto 1506/2003 (2003): establece as
Sustentable (IMEDES): La gua de ocupaciones directrices dos certificados de profesionalidade.
medioambientales. http://www.ecoempleo.com/ Boletn Oficial do Estado, 18 de decembro.
modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=121 Real Decreto 55/2005 (2005): establece a estrutura
Instituto Nacional das Cualificacins (INCUAL) do ensino universitario e regula os estudos
(2005): Catlogo Nacional de Cualificacins universitarios oficiais de grao. Boletn Oficial
Profesionais. http://www.mec.es/educa/incual/ice_ do Estado, 25 de xaneiro.
catalogoWeb.html Real Decreto 56/2005 (2005): regula os estudos
Jimnez Gonzlez, J. M. (2005): De las Formaciones universitarios oficiais de posgrao. Boletn
Profesionales a la Formacin profesional: La Oficial do Estado, 25 de xaneiro.
integracin de subsistemas, en IV Congreso Resolucin (2004): dispn a inscricin no rexistro
de Formacin para el Trabajo, Zaragoza, 9-11 e a publicacin do V Convenio colectivo de
novembro de 2005, pxs. 173-183. ensino e formacin non regulada. Direccin
Lei 1/1990 (1990): Lei de ordenacin xeral do Xeral de Traballo, 13 de febreiro 2004.
sistema educativo. Boletn Oficial do Estado, 4 Rial Snchez, A (2005): La integracin de
de outubro. Subsistemas Formativos: el estado de la
Lei 5/2002 (2002): Lei de cualificacins e da cuestin, en IV Congreso de Formacin para
formacin profesional. Boletn Oficial do el Trabajo, Zaragoza, 9-11 novembro de 2005,
Estado, 19 de xuo. pxs. 185-194
Lpez Lacalle, I. (2005): El dispositivo de Ruz Bueno, C. (2005): La Certificacin Profesional:
Reconocimiento de la Competencia del Pas Algunas reflexiones y cuestiones a debate, en
Vasco, en IV Congreso de Formacin para el IV Congreso de Formacin para el Trabajo,
Trabajo, Zaragoza, 9-11 novembro de 2005, Zaragoza, 9-11 novembro de 2005, pxs. 233-
pxs. 243-250. 241.
Mardones Alonso, J. (2005): La integracin de Universidade de Santiago de Compostela.
Subsistemas de Formacin Profesional: una Espazo Europeo de Educacin Superior.
visin desde el Pas Vasco, en IV Congreso http://www.usc.es/eees/
de Formacin para el Trabajo, Zaragoza, 9-11 Xunta de Galicia (2000): Estratexia Galega de
novembro de 2005, pxs. 195-201. Educacin Ambiental. Consellara de Medio
Ministerio de Educacin Cultura e Deporte (2003): Ambiente. Santiago de Compostela.
Documento Marco: La Integracin del Sistema
Universitario Espaol en el Espacio Europeo de
Enseanza Superior.
Ministerio de Educacin e Ciencia (2006). La
Organizacin de las Enseanzas Universitarias
en Espaa. Documento de trabajo. Setembro
de 2006. http://www.usc.es/estaticos/destacados/
proposta_MEC_set06.pdf
Introduccin
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 165
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 165-183
Javier Asn Semberoiz
A necesaria coherencia
A xeito de hiptese, cabera pensar que
ambiental das
a importancia da integracin ambiental
administracins -que se destaca en moitas declaracins
internacionais-, obedece a mltiples
razns e criterios, entre os que cmpre
O tipo de xestin que desenvolven os
resaltar os seguintes:
axentes da Administracin pblica,
representa un elemento fundamental
introduce elementos de coherencia nas
no desenvolvemento sustentable dun
polticas pblicas e evita os conflitos e
territorio, dado que a sa influencia
as contradicins entre unhas supostas
decisiva ao:
polticas "expansionistas" e outras
"conservacionistas"
actuar directamente no ambiente
supn un bo ensaio para comezar a tratar
a travs, entre outras, das obras
a complexidade da regulamentacin
pblicas, das actividades tursticas ou
pblica e a multicausalidade dos
deportivas, mediante a construcin e/
fenmenos implicados no crecemento
ou o mantemento dos centros en que se
econmico e no desenvolvemento
prestan a maiora dos servizos pblicos:
socioambiental
pblicos -en boa parte, por non seren seus tcnicos e dos seus directivos na lia
planos e dos seus programas de actuacin. pode manter sobre a base dunha sobre-
que dean unha maior coherencia ao (2000: 69-92) refrese aos problemas que as
sector pblico no exercicio das sas persoas temos para percibir e para actuar
a que sexa necesario xerar -en opinin de industria etc.), que non sexa considerado
Leff (1999: 10)- unha conciencia sobre as como un fin en si propio senn como un
causas da problemtica ambiental da nosa medio para -en opinin de Lpez Ospina
sociedade e as posibles vas de solucin. (2000: 40) (...) provocar los cambios
necesarios en el mbito de los valores, las
Este conxunto de circunstancias son conductas y los modos de vida con el fin de
as que xustifican a necesidade de lograr un desarrollo sostenible (...); difundir
contemplar a educacin como un los conocimientos, el saber tcnico y las
elemento imprescindible en todo proceso capacidades necesarias de introducir modos
de integracin e de cambio ambiental nas de produccin y consumo viables y mejorar
administracins. O seu rol consistir en la gestin de los recursos (...).
facilitar os cambios culturais e promover
as capacidades individuais e colectivas As pois, unha Administracin que desexe
dos directivos e dos funcionarios, que son impulsar un proceso de integracin
necesarias para saber analizar os procesos ambiental debera dispor dun programa
socioambientais e para tratar de reverter as educativo ao servizo dese obxectivo.
sas tendencias e as rutinas profesionais, Ese programa deber contemplar as
transformando os coecementos, os necesidades internas dos funcionarios que
valores e os comportamentos que traballan nas administracins especficas
conforman a actual racionalidade social ambientais, e as do resto dos tcnicos e
(Leff, 1999: 33). dos directivos que traballan nas outras
reas de xestin pblica.
A educacin convrtese, as, nun
proceso estratxico co propsito de Non recomendable que ese programa
formar uns valores, unhas habilidades o elabore unha consultara, habera que o
e unhas capacidades para orientar o preparar nun proceso participativo interno
proceso da integracin e para as poder que defina e que acorde os seus obxectivos
progresar cara sustentabilidade. Neste e as sas accins. O desenvolvemento
sentido, Hesselink (2000: 96) afirma que do devandito proceso participativo o
la tendencia emergente en Europa es a que garantir que o programa se axuste
considerar la Educacin para el Desarrollo s necesidades reais dos empregados
Sostenible como un amplio proceso de pblicos e que cree unhas condicins
aprendizaje de la sociedad civil. Este poltico-administrativas determinadas para
proceso de aprendizaxe require, no sector o seu xito posterior.
gobernamental, un programa educativo que
abranga ao conxunto das administracins Para que o proceso de integracin
sectoriais (economa, agricultura, sade, ambiental tea xito, os directivos e
Se inicia con posiciones fijas Se inicia desde los intereses y/o visiones
Cerrada sobre motivos/ antecedentes Abierta
No existe una bsqueda de datos de Bsqueda conjunta de informacin
manera conjunta
Sobrecargada No sobrecargada
Amenazante No amenazante
No se desarrollan relaciones Se construyen relaciones
No tiene efectos de aprendizaje Aprendizaje social
No existe una preocupacin por los otros Existe preocupacin por los otros.
ferramenta educativa ao
Por iso, os poderes pblicos -de acordo
alcance das administracins coas recomendacins internacionais
recollidas en varios documentos e en
declaracins internacionais, europeas
Os retos da integracin ambiental e
e nacionais- necesitan inclur de forma
do desenvolvemento sustentable fan
programada e permanente a formacin
necesario formar capacidades para
ambiental entre os seus planos e os seus
orientar un desenvolvemento fundado en
obxectivos, para formar os seus xestores
bases ecolxicas, de equidade social,
e os equipos tcnicos na cultura da
na diversidade cultural e na democracia
sustentabilidade ambiental, econmica e
participativa. Isto formula o dereito das
social. Para iso deben ter en conta que
persoas e da sociedade formacin
non hai un saber ambiental feito e xa dado,
ambiental como un fundamento da
que se imparte por un experto e que se
sustentabilidade.
insire nas mentes dos funcionarios, senn
que se trata, como dixemos en repetidas
Aprender en el sentido clsico, es decir,
ocasins, dun proceso educativo que debe
como transferencia de conocimientos, ya
fomentar a capacidade de construcin
no es suficiente dinos Hesselink (2000:
dos conceptos e de elaboracin das
98)-. El aprendizaje tambin se relaciona
respostas aos problemas ambientais polos
con la orientacin social, el aprendizaje
propios participantes, a partir das sas
en contextos sociales, el desarrollo de
significacins primarias.
opiniones, la exploracin de posibilidades
y el trabajo con incertidumbres. Por lo
Porn, a formacin ambiental debe ser algo
tanto, la educacin para el medio ambiente
mis que un proceso de capacitacin que
est slidamente orientada al cambio. El
procura reciclar e axustar as habilidades
aprendizaje se convierte en gran medida
profesionais dos empregados pblicos s
en la identificacin de oportunidades y
novas funcins e s normas ecolxicas dos
limitaciones a la vez. Esto se logra mediante
procesos produtivos e producin e ao
la reflexin sobre las nuevas posibilidades
control das novas tecnoloxas (anda que
y sobre la profundidad del conocimiento
estes obxectivos teen moita importancia
disponible
e, por tanto, tamn os debe considerar).
Denzin, N.K. (1970 ): The research act in sociology: Goyette, G. e Lessard-Herbert, M. (1988): La
A theooretical introduction to sociological investigacin-accin. Funciones, funda-
method. London. The Butterwoth Grouup. mentos e instrumentacin. Ed. Laertes.
Dente, B. (1985): Gobernare la frammentazione, Barcelona.
Bolonia, Il Mulino. Grasa, R. e Ulied, A. (2000): Medio Ambiente y
Direccin Xeral de Medio Ambiente (1999): Estrategia gobernabilidad. Diagnstico y sostenibilidad
Navarra para la conservacin y el uso en el Mediterrneo. Barcelona. Ed. Icaria.
sostenible de la diversidad biolgica, y Plan de Grassa, R. e Sach, I. (2000): Ecodesarrollo
Accin 1999-2004. Documento sen publicar. y gobernabilidad: Sugerencias para la
Pamplona. aplicacin de nuevas estrategias de
Echebarria, K. (2000): Reivindicacin de la desarrollo, en Grassa, R. e Ulied, A. Medio
reforma administrativa: significado y modelos Ambiente y gobernabilidad. Diagnstico y
conceptuales, en Revista CLAD Reforma y sostenibilidad en el Mediterrneo, Ed. Icaria,
Democracia, nm. 18, outubro. Barcelona.
Elcome, D e Baines, J. (1999): Steps to succes. Heras, F. (1996): Medio Ambiente, educacin y
Working with residents and neighbours to participacin. Artigo que no se publicou na
develop and implement plans for protected Revista Ciclos nm. 1. Valladolid.
areas. IUCN Commision on Education and Hernndez de la Torre, E. (2001): La intercultura-
Communication; European Committee for lidad y la escuela para todos. De la educacin
EE. Suza. inclusiva a la educacin intercultural, un
Elliot, J. (1980): Implications of classroom paso ms, en Actas das XI Xornadas
reasearch for professional development. LOGSE Diversidade e Escola. Grupo Editorial
En Hoyle, E. e outros (edit.): Professional Universitario.
development of teachers: World year bood of Hesselink, F. (2000): La gestin de los procesos
education. London. Kogan Page. de aprendizaje para el desarrollo sostenible
Folch, R. (2000): Socioecologa y gobernabilidad: en Europa en Revista Perspectivas, vol.
La subversin posindustrial, en Grassa, R. e XXX, nm. 1, marzo.
Ulied, A. Medio Ambiente y gobernabilidad. Hesselink, F. (1999): La comunicacin sobre
Diagnstico y sostenibilidad en el conservacin de la naturaleza. 10 errores
Meditterneo. Ed. Icaria, Barcelona.. frecuentes, en 30 reflexiones sobre
Font, N. e Subirats, J. (2000): Local y sostenible. Educacin Ambiental. Ministerio de Medio
La Agenda 21 Local en Espaa. Ed. Icaria. Ambiente. Madrid.
Barcelona. Novembro. Hogget, P. Does local government want local
Galano, C. (1999): Por una pedagogoa de la democracy?, en Town and Country Planning,
complejidad para el desarrollo sostenible, Vol. 64, Nm. 4.
na revista Educacin en ambiente para el Instituto Nacacional de Administracins Pblicas
desarrollo sustentable, Bos Aires. (1995): Modernizacin y cambio en las
Garca, E. e Rivero, A. (2001): Modelos de Administraciones Pblicas. La misin del
aprendizaje y estrategias de Educacin INAP
Ambiental. Documento no publicado Kemmis, S. e McTaggart, R (1988): Cmo planificar la
entregado en el Curso de Doctorado en investigacin-accin. Ed. Laertes. Barcelona.
Educacin Ambiental. Valsain (Segovia). Leff, E. (1999): Educacin ambiental y desarrollo
Garca, E. (1999): El trampoln fustico. Ciencia, mito sostenible, en Educacin en Ambiente para
y poder en el desarrollo sostenible. Ediciones el Desarrollo Sustentable. Bos Aires.
Tilde. Valencia. Leff, E. (1999): La Pedagoga del ambiente,
Garcia, R. Interdisciplinariedad y sistemas en Educacin en ambiente para el desarrollo
complejos, en Educacin en Ambiente para sustentable. Escuela Marina Vilte. CTERA.
el Desarrollo Sustentable. Bos Aires 1999. Bos Aires.
Giolitto, P. e Clary, M.( 1994): Eduquer Lpez Ospina, G. (2000): La Educacin para un
lenvironnement. Hachette. Paris. desarrollo sostenible: un desafo para asumir
Gom, R. e Subirats, J. (1998): Polticas Pblicas del nivel local al internacional en Rev.
en Espaa. Contenidos, redes de actores y Perspectivas, vol. XXX, nm. 1, marzo.
niveles de gobierno. E. Ariel S.A. Barcelona.
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 185
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 185-191
Diego Garca Ventura e Javier Benayas del lamo
PROBLEMAS
POTENCIALIDADES
Proximidade cidadana
Promocin de mltiples iniciativas de interese (URBAN, LEADER, PRODER, Escolas-obradoiro...)
A Axenda 21 Local como un instrumento para a promocin da reflexin e para o compromiso colectivo
no mbito local
RECOMENDACINS
Promocin da EA nos planos e nos servizos das institucins locais, ao fomentar a coherencia ambien-
tal das actividades propias e alleas, ao asentar os recursos econmicos e humanos e ao mellorar o
deseo e a diversidade dos recursos de EA
Apoio doutras iniciativas locais de EA, en especial as que desenvolven os colectivos, as asociacins,
as plataformas cidads, as escolas etc., ao favorecer o seu coecemento a travs dos medios de
comunicacin locais
Promocin da elaboracin e da aplicacin das Axendas 21 Locais
Fomento da cooperacin supramunicipal para a posta en marcha dos programas de EA e das iniciati-
vas proambientais
Tboa 1. Diagnstico da EA desde as administracins locais espaolas. Fonte: Libro Branco da Educacin
Ambiental en Espaa, 1999
est a ter a EA polo propio feito de estar poboacin percibe do seu ambiente local,
includa dentro das recomendacins de isto , uns diagnsticos socioambientais.
Aalborg. Non obstante, anda existen Non esquezamos que, fronte grande
moitas dificultades para reflectir a EA en cantidade de informacin xeneralista
feitos concretos, ben porque moitas das de corte ambiental que a xente recibe a
Axendas 21 estn a quedar en diagnsticos travs dos medios, as vivencias cotis
e en planos de accin moi xenricos directas prodcense dentro do mbito do
(OUSE, 2006), ben polo propio risco de propio municipio (os atoamentos, a perda
institucionalizacin que estn a sufrir, de paisaxes, as restricins de auga, a
como xa se indicaba en Meira (2002). contaminacin atmosfrica, os rudos, os
incendios...).
Neste sentido, tamn se botan en falta
uns diagnsticos municipais que non s A devandita falta de coherencia entre os
analicen a realidade ambiental do municipio, problemas ambientais locais e as mensaxes
senn que tamn estuden o que a propia xeneralistas un dos tpicos en que caeu
GAL NAV ARA CEL MUR CAN BAL CAM AND CAT MAD
Tboa 3: Principais lias de accin a nivel local das estratexias autonmicas de educacin ambiental 1 Fonte:
Elaboracin propia a partir de Daz Gonzlez, 2004
1 GA: Galicia, NA: Navarra, ARA: Aragn, CYL: Castilla y Len, MUR: Murcia, CAN: Cantabria, BAL: Bale-
ares, CLM: Castilla La Mancha, AND: Andaluca, CAT: Catalua, MAD: Madrid.
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 193
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 193-208
Araceli Serantes Pazos
presentan unha caracterizacin dos EqEA Anda que nos informes e nas declaracins
no Brasil. Nos congresos iberoamericanos internacionais, e nas leis e plans nacionais
de educacin ambiental tamn se e rexionais considerronse unha estratexia
comproba a existencia de numerosas chave, na actualidade est a ser desbotada
experiencias en pases como Arxentina, pola Educacin para o Desenvolvemento
Chile, Cuba, Costa Rica, Nicaragua, Sustentable (EDS): dunha tica baseada
Uruguai, Paraguai Os EEUU foron na conservacin e no uso racional dos
pioneiros na creacin de equipamentos recursos para promover a mellora da
nos parques naturais e na actualidade calidade de vida a travs da participacin
existen numerosas experiencias como as e do empoderamento, a unha visin do
recollidas nas pxinas web do Estado de desenvolvemento como prosperidade
New York ou do Centro para a Educacin
1
econmica. A partir de Salnica (1997),
Ambiental de Pensylvania2. Non temos a EA aparecer como unha ferramenta
datos da cuestin en frica e Asia, mais ben tecnocrtica de solucin de problemas
podemos considerar que os equipamentos e de xestin a travs da ciencia, a
son un recurso para a educacin ambiental tecnoloxa e a administracin (Luci Sauv
(EA) importante e estendido, que est en e outros, 2006, px. 76), descoidando os
continua evolucin. compoentes de tipo social. Esta mesma
apreciacin extensible ao mbito dos
Porn, e ao contrario do que cabera equipamentos.
esperar polo nmero de iniciativas e po-
los investimentos millonarios que estn As, a nivel internacional, pasou de
a facer os estados, e tamn desde a recomendarse, no Seminario Interna-
iniciativa privada, comprbase que os cional de EA Belgrado, 1975 a creacin
EqEA son inexistentes nas polticas e de centros coordinadores a nivel
nos programas internacionais de EA, as rexional, para fomentar redes capaces
como marxinais nas estratexias nacionais de optimizar a informacin e a formacin
e autonmicas de EA, polo menos no que ambiental (UNESCO, 1977, px. 24) ou de
respecta ao Estado espaol. Coincidimos recoecelos na Conferencia Internacional
con Luci Sauv e outros (2006, px. 74) de Educacin Ambiental Tbilisi, 1977
en que o principal problema da EA a como medios educativos de especial
falta de apoio e vontade institucional. relevancia (UNESCO, 1980, pxs. 37 e
55), a desaparecer das conclusins e das
recomendacins como recurso estratxico:
1 www.dec.state.ny.us/website/education/ Moscova (1987), Ro de Xaneiro (1992),
ednysctr.html Salnica (1997), Nova York (1997) ou
2 www.pcee.org/Useful_EE_Aids/Facilities_
1Main.asp Xohanesburgo (2002).
avaliacin EQUIPO
PROXECTO
EDUCATIVO EDUCATIVO
USUARIOS XESTIN
avaliacin
do cliente porque o que temos son
persoas usuarias e beneficiarias, non
Anda que nos ltimos anos se falou clientes nin se pensa nos profesionais
a necesaria autoavaliacin etc. compro- 1994, pxs. 53-54); polo contrario, unha
bamos, xunto con moitos outros autores educacin (ambiental) de calidade busca
intencins mis pouco elaborado no mbito e socialmente xustas, polo que os criterios
empresarial un discurso que sorprende e ponderar. Por outra banda, non debemos
dificilmente encaixa cando o aplicamos esquecer que este modelo de calidade est
amplindose nos anos 50 tamn aos servizos, na obxectividade dos procesos xa que
para introducir nos anos 80 a preocupacin por teen ao seu favor a proba de validez
dos EqEA que estn a xurdir vinclanse de vern, actividades nas aulas, servizos
mis a obxectivos relacionados co lecer de informacin ou realmente aulas da
e co turismo. Tal e como cabera esperar, natureza) tamn un motivo de confusin.
as prcticas educativas reflicten as Todo isto fai pensar que necesario que
preferencias sociais (Pierre Bourdieu, 1991; exista certa regulacin no sector.
Renald Legendre, 2002) convertndose
en propostas menos comprometidas: Os procesos de calidade poderan ser unha
a sociedade pos-industrial altamente resposta; para Jos Gutirrez e outros,
(pdense atopar baixo o nome de aula autnomas que iniciaron este proceso
CONSERVACIN TURISMO
EDUCACIN DESENVOLVEMENTO LECER
LOCAL
Cadro n 2: Evolucin dos equipamentos para a educacin ambiental segn a actividade principal
Cadro n 3: Procesos de calidade nas distintas Comunidades Autnomas: fins dos estudos previos realizados,
instrumentos para a recollida de datos, documento final e promotores do proceso.
seu recurso para a calidade; quedan desde Navarra onde introducen ademais
pendentes os seguintes pasos do criterios que teen que ver coas persoas
proceso: usuarias (cadro n. 4)
ANDALUCA 77 34 0 12 0 0
CASTELA-LEN 38 5 12 13 0
CATALUA 14 10 0 0 20 0
GALICIA 17 7 5 6 7 0
PAIS BASCO
P. VALENCI 10 8 6 10 0
NAVARRA 9 4 0 7 8 4
Cadro n 4: Nmero de criterios de calidade dos instrumentos elaborados en cada Comunidade atendendo
ao proxecto educativo, as instalacins, aos recursos materiais, ao equipo educativo, ao modelo xestin e aos
usuarios e s usuarias
usuarios e as usuarias
potenciar procesos de avaliacin interna Na Galiza ser no ano 2000 cando se inicia
e externa este proceso. Prtese dun documento
facer unha promocin conxunta dos tcnico inicial (Araceli Serantes, 1999) que
servizos, e ser discutido en das sesins de traballo
regular as axudas por parte das con formato de seminario (contribucins
administracins competentes para iniciais por parte de persoas expertas
evitar a arbitrariedade en EqEA e traballo en grupos sobre o
documento inicial, con contribucins e
Os procesos de calidade poen de manifes- acordos no plenario); nesta etapa partici-
to o dinamismo e a madurez do movemento paron diferentes representantes do sector:
de EqEA, non obstante son anda moitos persoal dos equipos educativos, xestores
os problemas e as contradicins con que e promotores de EqEA, responsables
se enfronta o sector. Na actualidade son das administracins, representantes da
poucas as redes creadas que estn a educacin formal, dos sindicatos, do
funcionar (s o Consello de Centros de movemento asociativo e persoas expertas.
Catalua). Anda non se iniciou ningn
proceso de aplicacin dos instrumentos Posteriormente, estableceuse un pero-
creados: a necesaria precaucin, unida do de consulta a travs do correo
falta de tempo e de financiamento electrnico en que se recibiron achegas
de procesos tan custosos poden ser persoais e colexiadas, moitas das cales
algunhas das razns. A falta de apoio e de foron consideradas e introducidas como
compromiso das administracins para que melloras do documento.
validen o proceso e que realmente sirva
para regular. O cansazo do sector, imbudo A continuacin presntase o documento
nun proceso voluntarista e voluntario que definitivo que ser aprobado por unanimi-
pasa o seu custo. dade nunha asemblea.
1. Ser visibles ante a sociedade, fundamen- extensa e conxunta das actividades e dos
talmente diante da poboacin prxima programas que se estn a desenvolver ou
ao centro e diante dos posibles usuarios promover desde os EqEA
e usuarias das nosas instalacins 8. Crear e consolidar unha rede de EqEA para
2. Converterse en aliados estratxicos se converter nun interlocutor recoecido
ante as administracins que teen e como smbolo de madurez e de
competencias xurdicas e administra- fortaleza do sector. Favorecer a creacin
tivas no mbito da educacin ambiental: de consellos ou federacins de redes.
facer visible o papel que poden Coincidimos con Henry Giroux (2003, px.
desenvolver os EqEA nas polticas 100) na necesidade de que as educadoras
locais e autonmicas e os educadores creen e participen
3. Ser relevantes a nivel local: xerar desde organizacins en profundar nos
e dinamizar redes de centros e de valores democrticos, facendo fronte
axentes na comunidade onde estn aos valores da economa de mercado e
localizados, comprometidos social e do neoliberalismo, promovendo cambios
ambientalmente, achegando desde os e xerando resistencias
EqEA prcticas educativas de calidade 9. Intensificar os procesos de formacin e
e exemplos de xestin sostible de actualizacin dos equipos educativos
4. Dar resposta a problemas reais e de para que poidan acometer os retos dos
interese social, facilitar recursos, persoal novos e crecentes problemas ambientais
e instalacins ante demandas de 10. Seguir investigando, reflexionando
carcter social, favorecendo sinerxas e xerando procesos conxuntos que
5. Presentarse como instrumentos educa- permiten enriquecer o propio colectivo.
tivos que favorecen a xestin dos espazos Os procesos de calidade precisan
naturais e dos lugares de interese cultural, de instrumentos de seguimento que
coordinndose para tratar problemas e respondan a obxectivos especficos,
presentar programas que faciliten o uso mais que sexan flexibles e adaptables
dos espazos e a conservacin s realidades e s caractersticas
6. Crear alianzas con outros planos e tan diversas dos EqEA. Henry Giroux
estratexias que se estn a desenvolver (Ibid., px. 90) recomenda que non se
a nivel local ou autonmico: axendas 21 poidan estandarizar, rutinizar e reducir
locais, axendas 21 escolares, estratexias a un currculo prefabricado xa que
de sustentabilidade, estratexias de a EA debera poer en prctica unha
conservacin da biodiversidade, planos educacin crtica e transformadora.
de manexo de espazos, uso pblico etc. Tamn investigacins deseadas polo
7. Crear unha imaxe coherente e atractiva que propio equipo educativo en alianza coas
permita facer unha divulgacin intensa, universidades e coas asociacins de EA.
A calidade non est nas preguntas, senn Deboni da Silva, Fabio e Marcos Sorrentino (2003):
Los centros de educacin ambiental (CEA)
nas respostas; e as respostas estn nos brasileos y los equipamientos de educacin
procesos e nos actores. ambiental (EEA) espaoles: aproximaciones y
diferenciaciones. Tpicos en Educacin Am-
biental, Vol. 4, n 13, pxs. 58-72. www.anea.
org.mx/Topicos.htm
Dog (2001): Orde do 28 de marzo de 2001 pola
Referencias bibliogrficas que se aproba a Carta Galega de Calidade
dos centros de educacin ambiental.
Ambigus SL (Coord.)(1993): Curso de Monitores Escudero, Clotilde (2003): Gua de recursos para
de Educacin Ambiental. Dossier informativo. aeducacin ambiental. Araceli Serantes (co-
Len: Junta de Castilla y Len e Fondo Social ord.): Seminario itinerante Recursos e equipam-
Europeo. netos de educacin ambiental. A Corua: De-
Aveads (2005): Criterios de Calidad de los Equipa- putacin Provincial da Corua, pxs. 85-92.
mientos y Servicios de Educacin Ambiental. www.udc.es/dep/pdce/Boli/CV_Boli.htm
http://www.mma.es/educ/ceneam/pdf/calidadeseas.pdf Estada, Pilar; Herrero, Trinidad; Martn, Manuel
Bolivar Bota, Antonio (1994): Autonoma escolar Angel e Ferreras, Josechu (2000): Los cen-
en el desarrollo curricular: razones y proble- tros de educacin ambiental. Carpeta Infor-
mas. Aurelio Villa (Ed), Autonoma Institucional mativa CENEAM, junio, pxs. . http://www.mma.
de los Centros Educativos. Presupuestos, Orga- es/portal/secciones/formacion_educacion/reflexio-
nizacin y Estrategias. Bilbao: Universidade de nes/firma45.htm
Deusto, pxs. 363-400. Gento Palacios, Samuel (1996): Instituciones edu-
Bourdieu, Pierre (1991: El sentido prctico. Madrid: cativas para la calidad total. Madrid: La Mu-
Taurus. ralla.
Caride, Jos A. e Pablo A. Meira (2001): Educaci- Gimeno Sacristn, Jose (1992): mbitos de di-
n ambiental y desarrollo humano. Barcelona: seo. Jos Gimeno e Angel I. Prez, Compren-
Ariel. der y transformar la enseanza. Madrid: Mora-
Cid Fav, Oscar (2002): La heterogeneidad como ta, pxs. 265-333.
resultado de la falta de planificacin. El volun- Giroux, Henry (2003): La inocencia robada. Juven-
tarismo se paga. La dependencia tambin. tud, multinacionales y poltica cultural. Madrid:
Carpeta Informativa CENEAM, enero, pxs. Morata.
9.184-9.186. www.mma.es/portal/secciones/for- Gonzlez de la Campa, Mercedes (coord.) (2005):
macion_educacion/recursos/rec_documentos/equi- Gua de recursos para la educacin ambiental.
pamientos.htm Madrid: Ministerio de Medio Ambiente-CENE-
Cid, Oscar e Agustn Cuello (1996): Seminario AM. (Formato cd)
permanente de introduccin de la educacin Grupo de Trabajo de Equipamientos de Educacin
ambiental en el sistema educativo: Grupo de Ambiental (1998): Diagnstico de los Equipa-
trabajo de recursos y equipamientos para la mientos de Educacin Ambiental de Andaluca.
educacin ambiental.Susana Calvo e Eva Sevilla: Junta de Andaluca.
Garca (Coord.), Seminarios permanentes de Gutirrez, Jos (2002): Homologacin, estn-
educacin ambiental. Madrid: Ministerio de dares e indicadores de calidad en los equi-
Medio Ambiente, pxs. 157-216. pamientos ambientales. Carpeta informativa
Cobo Suero, Juan Manuel (1995): El reto de la CENEAM, enero, 9.186-9.189 http://www.mma.
calidad en la educacin. Propuesta de un mo- es/portal/secciones/formacion_educacion/recursos/
delo sistmico. Revista de Educacin, n 308, rec_documentos/equipamientos.htm
pxs. 353-373. Gutirrez, Jos, Javier Benayas, e Teresa Pozo
Comisin Temtica de Educacin Ambiental (1999): Li- (1999): Modelos de calidad y prcticas eva-
bro Blanco de Educacin Ambiental en Espaa. luativas predominantes en los equipamientos
Madrid: Ministerio de Medio Ambiente de educacin ambiental. Tpicos en Educa-
Consell de Centres (2004): El Manual de Centres cin Ambiental, vol. 1, n 2, pxs. 49-63. www.
de Educaci Ambiental. Revista de la Socie- anea.org.mx/Topicos.htm
dad Catalana de Educacin Ambiental, n 21, Habea (1998): Criterios de calidad para los Cen-
pxs. 13-21. tros de Educacin Ambiental (material polico-
piado).
Imaxinemos tamn unha realidade indiscutible: hai xente que acode a visitar esas
reas para coecelas, pola sa fama ou, simplemente, para pasar un momento
agradable nun lugar sublime, coa familia ou cos amigos. Os motivos da visita
son de diverso tipo e, se o pblico non ten coecementos previos, seguramente
non chegar a coecer por si propio o significado nin o valor destes lugares...
poderase marabillar da esttica, mais non do seu significado. Mesmo, por
descoecemento, algunhas persoas poden comportarse de forma inapropiada
ou descoidada.
Que estratexia poderiamos utilizar para revelar o significado ntimo do sitio aos
visitantes que estn a gozar do seu tempo libre nel ou nas sas proximidades?
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 209
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 209-230
Jorge Morales Miranda
seus valores. As, hai case un sculo que evolucionou en todos estes anos. As bases
se vn utilizando este termo. metodolxicas e a filosofa subxacente de
todo este proceso foron ben explicadas
Non obstante, a palabra interpretacin ten por Freeman Tilden no seu libro de
moitas interpretacins e, por iso, crea mediados dos anos 50: Interpreting Our
confusin. Por exemplo, desde o punto de Heritage (1957), un libro que recomendo
vista cientfico, no proceso de estudo e de encarecidamente aos que estean
anlise, os investigadores teen que facer interesados nesta materia. A Asociacin
unha interpretacin dos seus achados para a Interpretacin do Patrimonio
ou dos seus resultados (en arqueoloxa, (AIP) editouno en espaol en 2006: La
socioloxa, ecoloxa, xeografa etc.). Esta interpretacin de nuestro patrimonio.
primeira interpretacin podmola achar en
teses de doutoramento, en publicacins Foi entn, na segunda metade do sculo
especializadas e, en fin, no mbito dunha XX, cando esta disciplina entra nunha etapa
elite que capaz de acceder a esa informa- de maduracin, impulsada certamente polo
cin e de comprender a terminoloxa monumental e serio traballo dos parques
cientfica utilizada. Mais o pblico xeral nacionais norteamericanos por atenderen
non comprendera esa xerga complexa e dunha forma correcta, profesional e
afastada, por tanto, hai que realizar unha humana os seus visitantes. Non tardou en
segunda interpretacin (traducin) para exportarse a outros pases, do mbito
que este pblico non erudito comprenda o anglosaxn, primeiro, e a Iberoamrica,
significado do patrimonio. Comunmente, a Europa e a algns pases africanos e
este proceso poderimoslle chamar tamn asiticos, con posterioridade.
difusin, divulgacin ou socializacin
do patrimonio -de feito, isto faise con Os escenarios tradicionais de tipo
efectividade a travs de diversos medios naturalstico, principalmente os parques
ex situ-. nacionais, os parques naturais, as reservas
ecolxicas etc., foron o laboratorio para
Porn, hai un matiz: esta socializacin o crecemento e para a consolidacin da
do patrimonio pasa a denominarse disciplina. Durante varias dcadas do
interpretacin no feito moi concreto sculo XX denominouse interpretacin
das visitas, in situ. Por tanto, o termo ambiental, como caba esperar.
interpretacin emprgase nun contexto
ben determinado: un lugar con valores Hoxe en da os escenarios cambiaron,
patrimoniais que visitado polo pblico; diversificronse. Tras recoecerse
este o contexto que define a nosa que estas tcnicas de comunicacin
interpretacin e o marco en que estratxica, denominadas interpretacin
ambiental, tamn podan empregarse arte (en sentido figurado), posto que para
para explicar aos visitantes o significado levala a cabo se require moita creatividade
dos lugares de importancia histrica, e non a simple aplicacin dunha frmula.
prehistrica e cultural en xeral, a sa Ao igual que o ensino, o xornalismo ou a
utilizacin estendeuse a museos, a xardns publicidade, a interpretacin non unha
histricos, a parques arqueolxicos e a ciencia exacta. Implica un esforzo sempre
sitios histricos de diverso tipo. O referente creativo, que se nutre do empirismo e da
deste cambio foi o Primeiro Congreso investigacin social.
Mundial de Interpretacin do Patrimonio,
celebrado en Banff, Canad, en 1985 un proceso porque consta de
(Lunn, 1988). Na actualidade xa case todos varias etapas, que comezan con: a) o
falamos de interpretacin do patrimonio, recoecemento dunha necesidade: a
entendendo que nos referimos aplicacin conservacin do patrimonio visitado,
desta disciplina nun patrimonio integral, explicndoo; b) a determinacin da
dicir, que comprende o patrimonio natural audiencia: que tipo de pblico o que
e o cultural -e que na maior parte dos visita; c) a xestacin e o deseo de
casos non se poden disociar-. solucins: definir unha mensaxe e elixir
o medio de interpretacin axeitado; d)
A estas alturas convn definir a contina co desexado contacto do pblico
interpretacin para os lectores non con esa mensaxe: que lean un panel, que
familiarizados con esta disciplina. escoiten un gua etc.; e e) concle cunha
idea ben clara na mente dos visitantes: un
La interpretacin del patrimonio es
significado.
un proceso creativo de comunicacin
estratgica, entendido como el arte de
revelar in situ el significado del legado
comunicacin estratxica porque debe
natural o cultural, al pblico que visita
esos lugares en su tiempo libre. estar orientada a lograr uns propsitos ben
(Adaptacin de Morales, 2001a,
concretos: uns obxectivos especficos,
a definicin que propuxen co meu
colega Francisco Guerra para a AIP) entendidos como a gua indispensable
para lograr un maior aprecio e gozo por
Con esta definicin quero destacar que se parte dos visitantes, por unha parte e,
trata dunha intervencin destinada ao pblico por outra, a conservacin do patrimonio
xeral, ao visitante non cativo de lugares de grazas s actitudes e aos comportamentos
importancia patrimonial, que se acha no seu deses mesmos visitantes (Ham, 2003, e
tempo de lecer, de vacacins ou con das Morales, 2001b). Unha parte fundamental
libres, e que, por tanto, non est obrigado a da estratexia consiste en saber quen son
pr atencin e libre para decidir se participa eses visitantes, como varan, que traen
ou non nos programas interpretativos. unha nas sas experiencias vitais e cales son os
Interpretacin do Patrimonio e
Educacin Ambiental
Francisco J. Guerra Rosado
Director do Posgrao en Interpretacin ambiental e do patrimonio da UOC. Coeditor do Boletn
de Interpretacin. Director de SEEDA S.L. (Sevilla-Espaa)
Introduccin
A pesar de todo o que expuxemos, resulta curioso comprobar como, cada vez
que ten lugar un debate sobre calquera dos diferentes aspectos da disciplina,
xorden dbidas e discusins a respecto da sa propia esencia de ser, do seu
pblico destinatario, dos seus medios etc. Todo iso, probablemente, sera debido
a que, por moi diferentes razns, se asumiu o seu uso de palabra (os centros de
interpretacin, os itinerarios interpretativos etc., forman parte da paisaxe habitual
dos espazos naturais protexidos) e se esqueceu por completo, non s o verdadeiro
significado do concepto, senn, sobre todo, a sa filosofa e os seus principios.
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 221
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 221-227
Francisco J. Guerra Rosado
medio natural aparece como algo alleo a ten que se realizar de xeito atractivo, para
ns, cando non nos infunde un estrao procurar os elementos comns entre a
respecto que se aproxima, nalgns casos, nova realidade que se ofrece ao pblico e
ao medo. o seu mundo cotin; a informacin debe
ser absolutamente concisa e debe ser
Se temos en conta que a interpretacin realista cos tempos que as persoas estn
vai dirixida a un pblico voluntario (non dispostas a nos dedicar; o proceso debe
cativo), que visita algn lugar, durante realizarse en presenza do obxecto que
o seu tempo de lecer (na procura de interpretado e o seu obxectivo debe ir
satisfaccins internas) e nun mundo que mis al da simple informacin, dirixindo
lle , en parte, alleo, dificilmente podemos os esforzos revelacin do significado
esixirlle que acte como se estivese nunha daquela realidade que interpretada.
clase ou nun traballo, para que estude ou
para que intente aspectos da vida que,
probablemente, o traen sen coidado. A xeito de conclusin
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 229
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 229-242
Francisco Heras Hernndez
Rutinas insostibles moi asentadas e asumidas Reconsideracin crtica das formas de facer actuais
Conxunto das opcins que se toman en consideracin Conxunto das opcins que se toman en consideracin
para dar resposta aos problemas, moi limitado para dar resposta aos problemas, mis amplo
Desacordo social sobre as respostas para dar Construcin de acordos que permitan asumir os
perante os problemas ambientais cambios necesarios
Grande peso dos intereses corporativos no Maior equilibrio entre os intereses en xogo
desenvolvemento da poltica ambiental
Receitas para afrontar os problemas aplicadas de Respostas aos problemas mis adaptadas
forma mimtica, sen realizar unha axeitada realidade socioambiental local
adaptacin aos contextos locais
Recursos escasos para acometer accins de Mobilizacin de recursos dun conxunto mis amplo
mellora ambiental de actores sociais
Hai diversos argumentos que apoian a idea
de que os procesos participativos poden
proceso de participacin que aspire a ser aprendizaxe. Algns dos mis significativos
cambien teremos que nos educar; porque as experiencias vitais, poden traducirse en
estamos a falar do cambio da xente. novas formas de facer. Mais tamn pode
chegarse a unha maior sensibilizacin ou a
ao deseo e dinamizacin dos procesos BLOOMFIELD, D, COLLINS, K, FRY, CH, & MUN-
TON, R. (2001). Deliberation and inclusion:
participativos tamn limitada, anda vehicles for increasing trust in UK public go-
que comeza a se consolidar en campos vernance? Environment and Planning C: Go-
vernment and Policy, 2001, Vol. 19: 501-513
de intervencin como o voluntariado DANIELS, STEVEN E. & WALKER, G.B. (1996).
ambiental. Collaborative learning : improving public de-
liberation in ecosystem-based management.
Environmental Impact Assessment Review.
A concepcin da participacin ambiental Vol. 16 (1996), n 2 march ; p. 71-102
ELCOME, D. Y BAINES, J. (1999). Steps to suc-
como un instrumento de aprendizaxe cess. Working with residents and neighbours
e de coecemento social ten unhas to develop and implement plans for protected
areas. IUCN. Commission on Education and
implicacins innegables para o deseo, Communication; European Committee for
a dinamizacin e a investigacin destes EE, Suiza,42 pgs.
HERAS, F. (1997). Medio ambiente, educacin y
procesos sociais que anda non foron participacin. Ciclos, 1: 24-27
exploradas ou aplicadas en profundidade. HERAS, F. (2002). Entretantos. Gua prctica para
dinamizar procesos participativos sobre pro-
Estamos convencidos, non obstante, que blemas ambientales y sostenibilidad. Ed.
esta debe ser unha tarefa prioritaria para GEA, Valladolid.
HERAS, F. (2006). La participacin como proce-
acometer desde a educacin ambiental so de aprendizaje y conocimiento social: La
nos prximos anos, xa que, se concibimos participacin pblica en la Evaluacin de Im-
pacto Ambiental del embalse de Bernardos
os procesos participativos como (Segovia). Memoria de suficiencia investiga-
instrumentos de aprendizaxe persoal e dora. Departamento de Ecologa Universi-
dad Autnoma de Madrid. Doctorado Interu-
colectiva estaremos mis preto de lograr niversitario en Educacin Ambiental
que estes procesos constitan ferramentas MINISTERIO DE MEDIO AMBIENTE (1999). Libro
Blanco de la Educacin Ambiental en Espaa.
efectivas de mellora social e ambiental. Ministerio de Medio Ambiente, Madrid.
PAGE, N. Y CZUBA, CH.E. (1999). Empowerment:
what is it? Journal of Extension, Vol 39, n5
october 1999.
PINDADO, F. (coord.) (2002) Eines per a la partici-
Referencias bibliogrficas
paci ciutadana. Bases, mtodes i tcniques.
Diputaci de Barcelona. Papers de Participa-
ALI, M.A. Y OLIVELLA, M. (coords.) (1999). Per
ci Ciutadana, 6. http://www.diba.es/flordemaig/
viure b nolsaltres i les generacions que vin-
participacio (acceso 08.12.06)
drn. Con prende part a fer sostenibles els
SUBIRATS, J. (2001). Nuevos mecanismos partici-
nostres pobles i ciutats. Diputaci de Barce-
pativos y democracia: promesas y amenazas.
lona, Barcelona.
En J. Font (coord..) Ciudadanos y decisiones
pblicas. Ariel. Barcelona.
VVAA (2005). Once historias sobre participacin
ambiental. Y algunas reflexiones comparti-
das. Ed. Ministerio de Medio Ambiente. Or-
ganismo Autnomo Parques Nacionales, Se-
rie Educacin Ambiental. Madrid. http://www.
1 En Espaa merece unha mencin o traballo do
mma.es/ceneam (acceso 08.12.06)
seminario permanente sobre educacin ambiental
e participacin, promovido polo CENEAM e que
rene unha vintena de educadores que traballan e
reflexionan nesta lia (VV. AA., 2005).
Sustentabilidade do fogo na
Tria Amaznica
Michle Sato
Departamento de Ensino e Organizao Escolar da Universidade Federal do Mato Grosso
do Sul e da Universidade Federal de So Carlos. Lider do Grupo Pesquisador em Educao
Ambiental (Brasil)
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 243
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 243-255
Michlle Sato
da tragdia e da comdia: por um lado, o com Eric Clapton2 e ainda assim, recusar-
DESENVOLVIMENTO sustentvel pauta se a acreditar que a promessa finalizou.
de grandes incorporaes internacionais Acreditamos na correspondncia dos
poderosas. Por outro, a reivindicao signos sustentveis e o significado das
pelas SOCIEDADES sustentveis coaduna opes de vida, como a autoria de uma
com os prprios princpios surrealistas em composio musical e sua vida, e talvez
rejeitar a submisso da fora dominante entre a criao e o delrio. E para isso,
busca de tticas inventivas (Certeau, 1988). talvez o amor pela Educao Ambiental
Trata-se, tambm, de confrontar poderes se finde somente quando o fogo deixar
interminveis entre deuses e mortais, e de de arder em labaredas. Para alm de
explorar as idias subjacentes que ainda vencer a realidade, ou representar
hoje se esparramam em suas dilacerantes uma maioria dominante, a esttica da
confuses. Na recuperao do mito do Educao Ambiental prefere a luta contra
fogo, a pretensa vontade de criar um a sociedade burguesa, pautada e instituda
mar do caos, para que dele origine a vida pelos modelos de desenvolvimento,
de Gaia. somente mais um pretexto para estratificando desejos e nivelando sonhos.
que a paixo pela Educao Ambiental E por isso mesmo, ultrapassa os muros
adquira uma materialidade e se projete na da realidade para construir sociedades
dramtica relao do eu potico com o outro sustentveis alm do bvio senso comum.
enigmtico, e de reinventar os signos para Maffesoli (1998) faz uma epgrafe em
que seus significados sejam linguagens um de seus livros, citando Atlan: O real
possveis de audincia. possvel que no verdadeiro, ser j o contenta. um
se estabelea a o que Barthes (1972, pensamento rebelde, talvez vencido antes
p.18) chama de duplicidade semiolgica mesmo de se consagrar como oposio.
do espetculo: a se confundem signos e Entretanto, pensar uma operao
significados, realismo e irracionalidade. violenta, cataclsmica, da qual o suor o
menor dos signos (Barthes, 1972, p.40).
Entretanto, e sobremaneira, o ad libitum
tambm uma coragem fenomenolgica Nosso allegretto exibe a temporalidade e o
de lanar notas sinfnicas em melodias palco amaznico, num pequeno recorte de
que estilhacem o estoque de argumentos um vilarejo chamado Guariba, localizado
viciados at subverter a ordem cartesiana ao norte do estado mato-grossense,
e dizer: Eu sou rock and roll, por isso centro-oeste do Brasil. uma poro de
existo . Perder-se em labirintos junto
1
terra amaznica onde desenvolvemos um
1 New Power Generation, I rock, therefore I am. 2 Eric Clapton, Promises. The Yardbirds: the
Warner Bross: chaos and disorder. cream of Clapton.
construo. O que nos interessa, nesta astronmicos das crateras da lua, Tychos
regncia andante, o elemento fogo, a metfora de Tria, ambos iniciados pela
brilhante como a conscincia da solido. letra T. O astronauta solitrio o troiano,
Queremos, sobremaneira, curar o esprito perplexo frente ao monlito, smbolo
na construo de felicidades, dando foras dos muros de Tria. Mas um signo mais
de convico que o calor e o entusiasmo iluminado provm do interior da pedra
so chamas da doura e da tortura que filosofal, significando Zeus, ou o Jpiter
habitam nossos coraes. Assim, talvez, romano, senhor dos climas e atmosferas
no se tenha reparado o bastante que o do Universo.
fogo muito mais um ser social do que um
ser natural (Bachelard, 1999, p.15).
Embora Kubrick favorea o suor do
ancestral humano com Richard Strauss4, na
Parece que ali a imponncia dos
virtude e conquista do poder das cincias,
problemas implica o discurso vagaroso
das anlises: s indues avantajam- que torna a cena ainda mais dramtica, o
se demasiado os lances da fantasia. As
monlito o signo emprestado tambm
verdades desfecham em hiprboles. E
figura-se alguma vez em idealizar aforado sinfonia cannica de Vivaldi5, onde a
o que ressai nos elementos tangveis da
espcie humana descobre seu poder no
realidade surpreendedora, por maneira
que o sonhador mais desensofrido se pedao de osso, facilmente transformado
encontre bem na parceria dos sbios
no poder capaz de matar. Seu sangue
deslumbrados (Cunha, 2003, p.12).
pulsa em veias abertas e o humanide
sente-se incompleto em suas imensides
Neste territrio geogrfico de imensido
internas. A Grcia poder construir os
florstica, acidentes geogrficos, hidrografia
muros cinza e o cavalo o procura. Porm,
e cenrios pitorescos, a Amaznia
prximo ao abismo, ele sobrevive com
expressa suas eloqentes energias que
os sonhos no horizonte. Projeta linhas,
modelam e transfiguram a paisagem, numa
inscreve-se em circunferncias e corre
dialtica de tambm ser transformada,
perseguindo as chamas da existncia. A
transcendendo a energia natural em
energia espiritual, nitidamente notada nas
lutas de seus habitantes, seus desejos e
3 Stanley Kubrick: 2001 odissia no espao.
hbitos de vida. Movem o mundo, e so Metro Golden Mayer.
movidos por suas foras, demonstrando 4 Richard Strauss: das cincias, Royal Philhar-
monic Orchestra. Assim falou Zaratustra.
a polissemia de sentidos provenientes do 5 Antonio Vivaldi: Cnone em r maior, Royal
que compreendemos como fogo, ou Philharmonic Orchestra. Na tentativa de fugir o
perodo barroco que predominava na Espanha,
pela pedra filosofal roubada na metfora Cnone foi uma pedra de inveno em forma
Kubrickiana, em 2001 odissia no espao3: de sonata. As entradas sucessivas mascaram
a forma clssica tradicional, permitindo que a
O poder humano! Aproximando os nomes passacaglia mantenha o tema fixo no baixo.
Ter a esperana uma cor? Cartola7, um sangre suas pequeninas mos. Pulsa, em
grande compositor brasileiro, canta: cada casebre, corao e fora do trabalho,
a esperana em se ter, minimamente, uma
E no canto de amor assim,
vida digna.
Sempre vo surgir em mim, novas fantasias,
Sinto vibrando no ar,
E sei que no v, a cor da esperana,
A Tria Amaznica carrega enorme
A esperana do amanh.
quantidade de matria e energia pelas
guas, e o cenrio humano parece
A esperana tem todas as cores, sabores e
tambm ser destrutivo. Como a Tria
odores, e circula tambm em Guariba, que
contempornea com muralhas em runas,
esmagada entre a RESEX G&R e as terras
o que ali est sob o disfarce das matas
de fazendeiros que destroem a floresta
uma runa (Cunha, 2003, p.6). Em Guariba,
em nome do gado, no quer se sucumbir
h uma moldura circundante dos agentes
inevitabilidade do duelo entre os Tits.
externos entre os quais os dois grandes
Itinerantes, seringueiros, madeireiros,
rios, Guariba e Roosevelt, imprimem os
colonos e fazendeiros confrontam-se
acidentes naturais, simultaneamente,
em disputas sobrevivncia digna, nas
suaviza a condio de existncia. A viso
empoeiradas ruas sem asfalto, no nico
de esperana entrelaada com a destruio
posto de sade que lida com alto ndice
transfigura num emaranhado de condies
de impaludismo dizimando parcelas da
difceis de serem compreendidas,
populao, ou na rdio comunitria tida
desafiando a proposio da prpria
como melhor meio de comunicao. Se
dignidade humana encerrada como meta
os livros didticos so condenados pelo
primordial do projeto biodiesel.
seu uso excessivo, h ainda, o cenrio das
escolas rurais sem nenhum tipo de material
Sobem, velozes, o rio; descarregam,
educativo, com classes multisseriadas precipitadamente, em vrios pontos as
mercadorias consignadas; carregam-se
e professores sem adequada formao,
de borracha; e tornam logo, precpites,
e de estudantes que possuem cadernos guas abaixo, fugindo. E l se ficam, longos
meses - esperando a outra enchente,
sem folhas para anotar uma lio ofertada
ou o inesperado de um repiquete
na construo e no desejo impetuoso de propcio, invernando paradoxalmente
sob as soalheiras caniculares - nas mais
compreender o mundo das letras. A leitura
curiosas situaes: ora em pleno rio,
do mundo realizada por casamentos agarradas pelos centenares de braos
das rvores secas, que as imobilizam;
consangneos entre pais e filhas, e uma
ora a meio da barranca, onde as
menina de apenas 3 anos lida com um surpreendeu a vazante, grosseiramente
especadas, encombentes, com as proas
faco sem temer que o corte da mandioca
afocinhando, inclinadas, em riscos
permanentes de queda em plena entrada
da mata majestosa (Cunha, 2003, p.18).
7 Cartola, a cor da esperana. Copacabana
discos: razes da mangueira.
Uma pergunta se apresenta como fio condutor cultural resiste bioqumica. Em Guariba,
s proposies da Educao Ambiental: O possivelmente o desejo da mudana
que deseja os habitantes de Guariba?. se expressa no fogo de embriaguez, e
As interpretaes fenomenolgicas a conquista do suprfluo produz uma
acerca das percepes sobre meio excitao espiritual maior que a conquista
ambiente e sustentabilidade, com especial do necessrio (Bachelard, 1999, p.
nfase dimenso energtica, marcam 25). Afinal, os habitantes de Guariba se
estruturalmente o encontro dos moradores percebem como criao do desejo e no
com o mundo enquanto fenmeno. do consumo. E, portanto, ainda que no
Representam, assim, a prpria constituio expressem oralmente, torna-se perceptvel
no mundo, aceitando que ele deriva deles os desejos pelas sociedades sustentveis,
mesmos, como um artefato prprio. Guariba, contra a seduo dos bens materiais que
de certa forma, nos precede e determina o desenvolvimento sustentvel possa
nosso aparelho perceptivo, este ltimo, acenar.
contudo, no se dobra sua objetividade:
organiza-o, nomiza-o, transporta-o em Para alm das duvidosas orientaes do
linguagem, o configura, para que possamos desenvolvimento sustentvel, a noo
lhe atribuir um sentido. Chamamos mundo de sociedades sustentveis aproximou-
no o que ele em si, mas aquilo que nele se da cidadania. Entre os ensaios,
dizemos para que ele exista/seja para ns afinao dos instrumentos, regncia,
(Passos, 2003). partitura e a apresentao da orquestra, a
apresentao sempre inacabada. Nossa
A trilogia fenomenolgica do eu-outro- in-completude pode revelar o quanto
mundo demarca as caractersticas ainda temos que aprender, mas evidencia
geogrficas e biolgicas de Guariba, e a transcendncia da conscincia, atravs
fortemente evidencia que sua cultura do reconhecimento que a vida mutante
dinamiza o ambiente - e vice-versa. e que os sujeitos se transformam. Se o
Benjamin (2006) revelou seus desejos fenmeno h de se mostrar transcendente,
por alucingenos em um de seus preciso que o prprio sujeito transcenda
textos surrealistas. Recentemente, a apario rumo srie total da qual ela faz
uma publicao narra sua ousadia em parte (Sartre, 1997, p. 17).
desafiar as poderosas leis farmacolgicas,
experimentando haxixe para finalmente So percepes disformes, todavia,
clamar que os alucingenos no distorcem abrindo-se na incerteza de desarranjos
seus pensamentos e percepes. musicais indesejados na sinfonia
Seus experimentos des-velam que a interpretativa, como uma msica inacabada
subjetividade da existncia histrica e que no consegue ser orquestrada, porque
lhe faltam as notas que lhes representem que contemplam um projeto de vida e que
sua existncia. O devaneio dramtico, aguardam a ancoragem em territrios e
entretanto consegue unir as esperanas espaos das identidades de um povo que
do mundo esperana pessoal, como vive na floresta.
uma pequena lareira ao imperial vulco.
Uma fagulha incide no desejo de Benjamin Assim talvez sejam homens, mulheres
(2006), que o mundo pode ser o mesmo, e crianas de Guariba, na reao da
mas algum sempre ter pacincia. O temperatura e umidade que abatem o
clido bem-estar do amor fsico deve ter trabalho e a sobrivivncia da tenso arterial.
valorizado as experincias primitivas. Para Mesmo que por segundos, talvez, consigam
inflamar um pedao de pau esfregando- arrancar as vlvulas, a eminncia da
o na ranhura da madeira seca, preciso fadiga mrbida da malria e a melanclica
pacincia. Foi talvez neste devaneio que existncia, aprisionando a felicidade contra
o homem aprendeu a cantar (Bachelard, o isolamento, inscrevendo-a numa espiral
1999, p.43). de esperanas. Do contrrio, as narrativas
desta gente no apontariam que Guariba
Porm Chronos no benevolente aos o melhor lugar do mundo para seus
projetos de pesquisa de uma equipe habitantes. Com ou sem alucingenos,
universitria. bem verdade que temos compreendemos que mesmo com tantas
conscincia de que os frutos de nossos disparidades, Guariba tem o seu direito
desejos no sero evidenciados ao felicidade. como deixar a emoo fluir
trmino de 2 ou 3 anos, como aes de um na regncia de Arias, onde Bach tem o
convnio de uma academia e companhia dom de roubar palavras, permitindo que o
eltrica. Estabelece-se o grande desafio de inefvel voe nas notas musicais.
permitir que os membros da comunidade
sejam autnomos no gerenciamento A Tria Amaznica, enfim, no uma
e destino da produo do biodiesel, regio brasileira margem da histria,
mas igualmente, tambm podero ser muito menos um filme de fico que
sucumbidos ao processo poltico perverso estabelece a territorialidade. em feito de
testemunhado nas polticas pblicas imigrao telrica, na mistura orquestral
desta Nao. No temos, assim, resposta de civilizao humana inscrita na regncia
chamada sustentabilidade, seno da natureza. A Educao Ambiental
arriscar-se na aventura de transcender perspectivada nestas sinfonias quer des-
as mazelas scio-ambientais e ousar o velar algumas incgnitas de um territrio
sobrevo liberdade. So cartografias ainda em marcha, compondo as notas
de um desejo pulsantes no apenas no musicais que recusam ser esquecidas.
interior de um projeto de pesquisa, mas No arranjo do concerto, s margens dos
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 257
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 257-264
M del Carmen Conde, Jos M de P. Corrales e Samuel Snchez
colaborativa e participativa.
ciclos:
profesorado neste campo, para lle permitir do proxecto levado a cabo desde a
facer fronte aos novos retos que ten a organizacin Anlise do proceso e dos
Ciclos Ciclo de Accin 1: Desde o inicio ata o comenzo do curso 2002/03 Ciclo de accin 2
Curso 2002/03
Introduccin
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 265
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 265-279
Carlos Vales Vzquez
600.000 350.000
500.000 300.000
250.000
400.000
200.000
300.000
150.000
200.000
100.000
100.000 50.000
0 0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2001 2002 2003 2004 2005 2006
como aparece reflectido no mapa que segue. da Corua ou o Consorcio das Marias,
empresas como o Grupo Gadisa, co cal
Actividades de formacin e
divulgacin ambiental 8 29 32 30 21 31 445 1.140 1.210 1.393 769 1.415
Programas de educacin
ambiental 22 61 169 151 194 151 1.352 2.527 3.150 5.664 6.389 3.771
Total 31 95 206 191 226 191 2.677 9.067 16.046 21.732 25.735 20.834
N de actividades N de participantes
Exposicins 41 72.746
temos unha lia de colaboracin estable entidades diferentes, o que significa que se
moi frutfera, universidades como as outras tecen redes, que se crean sinerxas e que
universidades galegas, a Universidade se intenta involucrar a amplos sectores no
Internacional Menndez Pelayo etc. No traballo pola defensa do medio ambiente.
perodo 2001-2006 colaboraron mis de 70
En definitiva, ao longo destes anos fomos dos xestores dos parques e dos espazos
traballando nunha serie de mbitos que protexidos galegos. Desenvolvemos
incluan a informacin e a comunicacin campaas destinadas a que a sociedade
ambiental, os programas especficos de comprenda a importancia de ter espazos
Educacin Ambiental, o CEIDA como naturais protexidos e de os conservar ben.
punto de encontro ( dicir, non s as Colaboramos, as mesmo, na identificacin
actividades que nos promovemos, senn das debilidades do noso sistema de
o ofrecemento das nosas instalacins a proteccin: por exemplo o Programa
grupos ecoloxistas, a grupos cientficos, Amares, que xurde para a promocin
a calquera colectivo que estea a traballar da creacin de reservas marias nun
por un tema ambiental concreto e a axuda programa entre a Consellera de Pesca e
no desenvolvemento do seu traballo), Recursos Marios e a Consellera de Medio
ou en colaboracin coa Vicerreitora de Ambiente e Desenvolvemento Sostible, en
Extensin Universitaria e Comunicacin colaboracin co CEIDA e coa Fundacin
da Universidade da Corua na promocin Territori i Paisatge.
da cultura ambiental.
2. Polticas e prcticas de
sustentabilidade
Lias de traballo para colaborar na posta en marcha
de Axendas 21 Locais, para asesorar
concellos ou para colaborar en procesos
No momento actual, as lias principais de de xestin do lixo etc.
traballo do CEIDA son as seguintes:
3. Problemas ambientais emerxentes/
1. Problemas ambientais globais urxentes
uns seminarios que procuramos que lia de traballo sistemtica que colabore
Monografas
Como se observa, houbo un descenso
A finais do ano 2006 contase con 3623
no nmero de revistas recibidas no ltimo
rexistros na base de datos
ano, con motivo do cese da publicacin
dalgunha delas.
A grfica mostra este crecemento regular
(Figura 4)
Ademais desta cantidade de revistas
catalogadas, no centro de documentacin
Revistas
existe un amplo fondo, con 235 exemplares,
No centro de documentacin pdense
de nmeros soltos de publicacins
achar un total de 120 publicacins
peridicas.
peridicas catalogadas, das cales se
3623
2952
2153
n monografas
1362
348
0
2006 34
2005 36
2004 34
2003 32
2002 28
2001 21
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2001 2002 2003 2004 2005 2006
mais que este non dependa das achegas MEIRA CARTEA, P. 1998. Educacin Ambiental.
Fontes e Recursos Documentais. Centro de
dos socios do consorcio, e a definicin Documentacin Domingo Quiroga, Oleiros,
de maneira explcita, da utilidade que A Corua.
MMA, 1999. Libro Blanco de la Educacin Ambiental
o centro ten para as institucins que o en Espaa. Secretara General de Medio
avalan. Na medida en que eses obxectivos Ambiente, Ministerio de Medio Ambiente,
Madrid.
se consigan, a aposta do actual proxecto SERANTES PAZOS, A. 2005. Gua dos
de xestin do CEIDA por conseguir que a Equipamentos para a Educacin Ambiental na
Galiza. Documentos de Educacin Ambiental
Educacin Ambiental sexa un instrumento do CEIDA n1. Centro de Extensin
social til para facer fronte crise Universitaria e Divulgacin Ambiental de
Galicia, Oleiros, A Corua.
ambiental, tanto global como no mbito TILDEN, F. 2006. Interpretacin del Patrimonio. AIP,
galego, na lia do marco conceptual que CEIDA e Caja de Burgos, Sevilla.
VALDS, O. 2000. A Educacin Ambiental para o
sustenta o noso traballo (MMA, 1999 e Desenvolvimento Sostible nas Montaas de
Xunta de Galicia, 2000), estara garantida. Cuba. Centro de Documentacin Domingo
Quiroga, Oleiros, A Corua.
VALES, C. 2003. El Centro de Extensin
Universitaria y Divulgacin Ambiental de
BIBLIOGRAFIA
Galicia (CEIDA): un modelo original de Centro
de Educacin Ambiental. En IV Congreso
CARIDE, J.A., 2000. Estudar Ambientes. A Anlise
Iberoamericano de Educacin Ambiental. La
de Contextos como Prctica Educativo-
Habana, Cuba.
ambiental. Centro de Documentacin
VALES, C. & SERANTES, A. 2002. Castillo
Domingo Quiroga, Oleiros, A Corua.
de Santa Cruz: Un centro de educacin
CEIDA, 2001. Itinerario Ambiental pola Illa de Santa
ambiental para Galicia. En III Jornadas
Cruz. Centro de Extensin Universitaria e
de Educacin Ambiental, Pamplona, 1998.
Divulgacin Ambiental de Galicia, Castelo de
Documentos CENEAM.
Santa Cruz, Oleiros.
XUNTA de GALICIA, 2000. Estratexia Galega de
FERNANDEZ NAVAL, F.X., 1999. O Mundo
Educacin Ambiental. Centro de Informacin
da Pesca na Literatura Galega. Centro de
e Tecnoloxa Ambiental, Consellera de
Documentacin Domingo Quiroga, Concello
Medio Ambiente, Xunta de Galicia, Santiago
de Oleiros.
de Compostela.
IGLESIAS DA CUNHA, L. 1999. A Educacin
Ambiental nos Concellos. A Experiencia de
Oleiros. Centro de Documentacin Domingo
Quiroga, Oleiros, A Corua.
DATOS PERSONAIS
Nome.......................................... Apelidos.......................................................................................
Ra/Praza.........................................................................................................................................
CP................... Poboacin................................................................................................................
Provincia/Pas...................................................................................................................................
Telfono............................................... Fax.......................................................................................
Correo electrnico..............................................................................................................................
FORMA DE PAGO
Domiciliacin Bancaria (20 dxitos)
Titular..................................... Banco/caixa......................................................................................
Asinado/Firma