You are on page 1of 288

Revista Cientfica Galego-Lusfona de Educacin Ambiental

Un ollar estratxico educacin ambiental

xuo-decembro 2006
volume I, nmeros 1-2

CEIDA
CENTRO DE EXTENSIN
UNIVERSITARIA E DIVULGACIN
AMBIENTAL DE GALICIA

SERVIZO DE PUBLICACINS

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 


Consello de direccin
Carlos Vales Vzquez CEIDA
Araceli Serantes Pazos Universidade da Corua
Revista Cientfica Galega-Lusfona de Educacin
Edita Ambiental
Servizo de Publicacins da Universidade da Corua Revista Semestral, Ano I, n 1-2
Centro de Extensin Universitaria e Divulgacin Ambiental de Galicia CEIDA xuo-decembro de 2006

Consello cientfico asesor ambientalMENTEsustentable unha publicacin


Javier Benayas del lamo Universidade Autnoma de Madrid semestral de ciencias sociais, ciencias da natureza, ciencias
da sade, ciencias qumicas, inxeera civil e arquitectura,
Susana Calvo Roy Ministerio de Medio Ambiente ciencias xurdicas, ciencias econmicas, inxeera infor-
Jos Antonio Caride Gmez Universidade de Santiago mtica e ciencias fsicas e matemticas,
editada pola Universidade da Corua e o CEIDA (Centro
Oscar Cid Fav Universidade Rovira i Virgili de Extensin Universitaria e Divulgacin Ambiental de
Jos M de P. Corrales Vzquez Universidade de Extremadura Galicia) coa colaboracin da Direccin Xeral de Investigacin,
Isabel Garca-Rodeja Galloso Universidade de Santiago Desenvolvemento e Innovacin da Consellera de Innovacin
e Industria.
Fernando Gonzlez Laxe Universidade da Corua
Jos Gutirrez Prez Universidade de Granada Os obxectivos da revista son divulgar as aportacins de
Pablo A. Meira Cartea Universidade de Santiago carcter cientfico que desde distintas reas do coece-
mento estanse a facer no mbito da educacin ambiental,
Pedro Membiela Iglesias Universidade de Vigo abordar temas socioambientais de actualidade e presentar
Ignacio Munilla Rumbao Universidade de Vigo propostas innovadoras nas que se ane investigacin e ac-
cin, reflexin terica e xestin.
Pablo Raimil Rigo Universidade de Santiago
Marcos Reigota Universidade de Sorocaba A revista admite colaboracins en calqueira idioma, mis
Michle Sato Universidade Federal de Mato Grosso sern publicados en galego ou portugus

Lucie Sauv Universidade de Quebec


Araceli Serantes Pazos Universidade da Corua
Marcos Sorrentino Universidade de Sao Paulo
Emilio Surez Fernndez Universidade de Vigo
Carlos Vales Vzquez CEIDA

Correccin Lingustica
Servizo de Normalizacin Linguistica da Universidade
da Corua (Amelia Snchez Prez)

Imprime
Sertrico

Deseo da cuberta
la nuestra comunicacin

Deseo e maquetacin do interior


Araceli Serantes Pazos

Depsito Legal C-3317-2006


Suscripcins-Distribuzn
ISSN 1887-2417 Centro de Documentacin Domingo Quiroga-CEIDA
Castelo de Santa Cruz, s/n
Fotografas no nmero 1-2 15179 Lins-Oleiros (A Corua)
Xacobe Melndrez (www.xacobe.tk) telf: 0034-981 630 618
2 Premio de fotografa no I Certame Artstico do
documentacion@ceida.org
Ministerio de Medio Ambiente 2006

Este volume edtase co apoio econmico da Direccin Xeral de Investigacin, Desenvolvemento e Innovacin
Consellera de Innovacin e Industria da Xunta de Galicia
Edicin impresa en papel reciclado

 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


INDICE

5 Presentacin do nmero
MARCO TERICO

7 O terceiro espellismo da educacin ambiental


Susana Calvo Roy

13 Si a Educacin para o Desenvolvemento Sostible a resposta, cal era a


pregunta?
Pablo Angel Meira Cartea

27 Educacin Ambiental nos centros educativos


Jos Mara de Juan Corrales Vzquez

MEDIDAS ESTRATXICAS

37 Claves dunha viaxe pola educacin ambiental en Espaa


Carlos Mediavilla, Javier Garca e Yolanda Sampedro

49 Do diversionismo cotidiano s Polticas Pblicas Nacionais e Internacionais


voltadas a enfrentar as Mudanas Climticas: a formao do educador
ambiental popular
Marcos Sorrentino

69 A educao ambiental no contexto lusfono: o caso Cabo-verdiano


Aidil Borges

75 De uma poltica pblica de Ambiente e Educao Ambiental em Portugal a


uma Estratgia Nacional de Educao Ambiental: sucessos e fracassos
Joaquim Ramos Pinto

TRAXECTORIAS E RETOS

103 Avances e retrocesos no campo da avaliacin da educacin ambiental:


dunha tarea pendiente a unha realidade en marcha
Jos Gutirrez Prez e M Teresa Pozo Llorente

121 Aportacins da educacin ambiental conservacin do patrimonio natural


scar Cid Fav

141 O reto da profesionalizacin das educadoras e dos educadores ambientais


Susana Soto Fernndez

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 


165 Bases tericas para a elaboracin dun Plan de formacin Ambiental nas
Administracins Pblicas
Javier Asn Semboroiz

185 A ulmeira de Fuenteovejuna: o reto dos Concellos ante a educacin ambiental


Diego Garca Ventura e Javier Benayas del lamo

RECURSOS E INSTRUMENTOS SOCIAIS

193 E anda as, sobreviven. Os procesos de calidade nos equipamentos para a


educacin ambiental
Araceli Serantes Pazos

209 A Interpretacin do Patrimonio (natural e cultural), unha disciplina para pro-


ducir significados
Jorge Morales Miranda

221 Interpretacin do Patrimonio e Educacin Ambiental


Francisco J. Guerra Rosado

229 A participacin como proceso de aprendizaxe e coecemento social


Francisco Heras Hernndez

BANCO DE BOAS PRCTICAS

243 Sustentabilidade do fogo na Tra Amaznica


Michle Sato

257 Ecocentros. Unha experiencia de intervencin, investigacin e compromiso


por unha educacin para a sostenibilidade
M del Carmen Conde Nez, Jos Mara de P. Corrales Vzquez e Samuel Snchez Cepeda

265 O CEIDA: un centro de referencia para a educacin ambiental en Galicia


Carlos Vales Vzquez

281 Normas de publicacin

 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Presentacin do nmero

A revista ambientalMENTEsustentable nace coa intencin de convertirse nunha


publicacin cientfica que permita o intercambio e a divulgacin das investiga-
cins e reflexins que se estn a facer no mbito da educacin ambiental desde
distintas reas cientficas. O obxectivo abordar cunha perspectiva interdiscipli-
nar os actuais problemas e retos socioambientais, as como presentar iniciativas
e prcticas innovadoras que supoen avances no mbito da conservacin, da
equidade, do desenvovemento humano e da xestin responsable dos recursos.

A crise ambiental esixe a realizacin de todos os esforzos tericos posibles as


como a divulgacin das boas prcticas que contribuian a reducir o noso impacto
degradante dos sistemas biolxicos que sustentan a vida na Terra. As como
durante varias dcadas do sculo XX os temas ambientais foron o centro da pre-
ocupacin dun nmero relativamente reducido de especialistas, principalmente
vinculados s ciencias da vida e s ciencias sociais, a evidencia da crise, impn
a necesidade de reflexionar a toda a sociedade sobre un modelo econmico que
se basa no uso ineficiente dos recursos, do deterioro dos ecosistemas, e da ine-
quidade social. Os impactos sobre a sociedade actual e as consecuencias para
as xeracins futuras levan a que o medio ambiente e a sustentabilidade sexan
motivo de reflexin e traballo de prcticamente todas as disciplinas do coece-
mento cientfico.

Anda que para as persoas que desenvolvemos o noso traballo no mbito da


educacin ambiental sexa unha evidencia, conveniente insistir en que os pro-
blemas ambientais non son problemas da natureza, senn da sociedade que os
provoca e, compre decir, que os padece. E que a fascinacin tecnolxica, a ilu-
sin esprea que acredita en que a tecnoloxa asociada ao coecemento cient-
fico vai ser quen de resolver todos os nosos problemas, teimudamente contra-
decida pola evidencia da realidade. Xa que a educacin ten ante s o desafo de
axudarnos a xestionar mellor o mundo, e as nosas vidas, a educacin ambiental

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 


ten ante s o desafio de ensinarnos a xes- tir esta visin cos representantes expertos
tionar o medio ambiente do que depende en educacin ambiental de algn dos pa-
o noso futuro como sociedade. ses lusfonos, co fin de xerar espazos de
cooperacin e intercambio. Neste caso a
Este nmero recolle muitas das apor- lingua comn convirtese nunha oportuni-
tacins elaboradas polas personas que dade para a cooperacin que se consoli-
participaron como poentes no Semina- dar no Simposium Lusfono-Galego que
rio Internacional de Perfeccionamiento de se celebrar en outubro do 2007 na cidade
Educacin Ambiental celebrado no CEIDA de Santiago de Compostela (Galicia).
(Galcia-Espaa) nos das 23 ao 25 de no-
vembro, baixo o ttulo pensar estratexi- Como calquiera outra revista cientfica, os
camente. O fin do Semianario foi doble, nmeros seguintes estn abertos cola-
para o que se contou coa colaboracin boracin das personas investigadoras e
de moitas das personas especialistas en profesionais que dende calquiera mbito
distos mbitos: por unha banda presen- do coecemento poidan aportar luz a un
tar a traxectoria da educacin ambiental problema que compete a todos e todas: o
no Estado espaol nos 30 ltimos anos, a futuro comn no Planeta Terra.
modo de balance, e propoer retos a curto
e medio plazo e, por outra banda, compar- Consello de Direccin

 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


MARCO TERICO
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

O terceiro espellismo da
Educacin Ambiental
Susana Calvo Roy
Gabinete Tcnico da Secretara Xeral do Ministerio de Medio Ambiente (Espaa)-Membro da
Xunta Directiva da Comisin Internacional de Educacin e Comunicacin da UICN

As consecuencias do reverso tenebroso do desenvolvemento estn a ser


amosadas con desastres naturais e con catstrofes artificiais. O Prestige, Nova
Orlens, os atentados en Madrid e en Londres, non s poen en crise o modelo,
tamn apelan educacin ambiental tal e como a estivemos a realizar.

A educacin ambiental, tal e como hoxe a entendemos, naceu para responder


os problemas ambientais nos anos sesenta do sculo pasado, mesturada co
Maio do 68 e coa poca do peace and love. Unha poca en que, ao contrario
que agora, haba unha gran efervescencia social na construcin dunha mudanza
que pareca posible. Grazas ao apoio dos organismos das Nacins Unidas tivo
un enorme eco internacional, que atraeu ao seu contorno moitos daqueles
cambiadores de mundos e deu unha lexitimacin internacional moi valiosa para
os activos practicantes. O Programa Internacional de Educacin Ambiental tivo
un gran protagonismo desde 1975, coa conxuncin da UNESCO-PNUMA, e cun
desapercibido final en 1995, da man do desenvolvemento sustentable.

Os comezos romnticos teen un fondo de boa vontade que xurde nos pases do
norte, especialmente no mundo anglosaxn. A primeira definicin amplamente
aceptada a que propn a Conferencia sobre a Educacin Ambiental e a Escola,
organizada pola UICN (Unin Mundial para a Conservacin) e pola UNESCO
en Carson City (Nevada, EUA) en 1971: A educacin ambiental o proceso de
recoecer os valores e de clarificar os conceptos para desenvolver as destrezas e as
actitudes necesarias para entender e para apreciar as interrelacins entre o home,
a sa cultura e o seu medio biofsico. A educacin ambiental tamn comprende

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 7-12
Susana Calvo Roy

a prctica na toma de decisins e a propia outras mudanzas converxentes nos


formulacin dun cdigo de comportamentos mbitos polticos, sociais e econmicos
sobre os aspectos relacionados coa calidade para inverter a tendencia que agudiza
ambiental. Hoxe, trinta e cinco anos mis a crise socioambiental e para abrir uns
tarde, podemos considerar que nada procesos amplos e fondos de cambio
fundamental lle falta a esta definicin, que e de construcin de novos modelos
asume o carcter procesual da educacin de sociedade. Anda as, esta idea de
ambiental e que leva os seus obxectivos traballar preferentemente cara ao sistema
ata as actitudes, ata a cultura, ata a toma educativo formal, persiste en boa parte da
de decisins. Non obstante, na prctica, EA actual, como unha fantasa que pode
durante estas dcadas o tratamento desta ser inxenua ou interesada. Persiste en
definicin en todo o seu alcance foi mis polticos, en xestores e nalgunhas ONGs
unha excepcin que unha regra. que prefiren realizar grandes campaas
xenricas nos medios de comunicacin ou
O primeiro espellismo da educacin xogos e programas para os escolares, que
ambiental a crenza, romntica, de que precisan moitos recursos econmicos e
a formacin que se d nas escolas pode cuxa efectividade case non se avala.
modificar, por si propia, os sistemas
de producin e de consumo do mundo Estes dous destinatarios, os escolares e o
occidental. A sa orixe claramente pblico en xeral, foron os recomendados
occidental, posto que o seu propsito pola Conferencia de Estocolmo, en
lograr unha cidadana informada e 1972. Semella que todos os avances de
formada, que tea opinins e que poida conceptualizacin, de experimentacin,
facer que estas opinins sexan tidas en de avaliacin e a madureza crecente dos
conta. Isto s acontece nas democracias educadores ambientais, quedasen nos
avanzadas, con sistemas de eleccins seus propios crculos, non transcenderon,
polticas firmemente establecidas, con nin sequera, aqueles mbitos ou entidades
canles desenvolvidas para a accin social en que se desenvolveu o seu traballo.
e cunha poboacin con conciencia da sa Estamos na definicin de 1971 e nos
capacidade de influr no desenvolvemento destinatarios de 1972.
da poltica e na propia concepcin do
poltico. Unhas sociedades en que O concepto desenvolvemento sustentable,
os nenos e as nenas estn, ademais, que se mencionou por primeira vez
plenamente escolarizados. na estratexia Coidar a Terra (UICN/
WWF/PNUMA, 1991) e que se difundiu
Sen dbida, unha boa educacin mundialmente no Cumio da Terra (ONU,
imprescindible, mais son necesarias 1992), converteuse tanto nun horizonte

 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


O terceiro espellismo da Educacin Ambiental

comn, nun camio que permitir a Est por ver que a mudanza do nome
supervivencia da especie humana no sirva para cumprir eses obxectivos, sobre
planeta, coma nunha coartada perfecta todo se consideramos que as estratexias
para dilur os modelos de crecemento que xorden con motivo da declaracin
desorbitado e para enmascarar as das Nacins Unidas dun decenio, 2005-
desigualdades, para prometer, novamente, 2014, dedicado educacin para o
unha resolucin dos problemas sen unha desenvolvemento sustentable volven falar,
mudanza das causas. D a posibilidade prioritariamente, do cambio nos currculos
de vestir, ou mellor, de disfrazar co mesmo escolares. Para comprobalo, abonda
concepto das accins contrarias a revisar a estratexia para a educacin
capacidade de converxencia demostrou sobre o desenvolvemento sustentable na
ser o punto forte do desenvolvemento pxina web da Comisin Econmica para
sustentable e a ambigedade semntica o a Europa das Nacins Unidas (CEPE).
seu punto dbil (Sachs, 2002: 10). http://www.unece.org/env/documents/2005/
cep/ac.13/cep.ac.13.2005.3.rev.1.sp.pdf
Se a educacin ambiental se chama
educacin para o desenvolvemento O intento de mudar a educacin ambiental
sustentable, a ambigidade mantense, pola educacin para o desenvolvemento
mais prdese a converxencia, posto que sustentable ofrece unha oportunidade para
non est aceptado en todas as partes o reflexionar sobre os obxectivos e os logros
cambio de denominacin. Se revisamos desa educacin ambiental, que a UNESCO
as novas definicins, en especial a que considerou superados, ao tempo que moitos
ofrece a UNESCO, non achamos unhas dos seus practicantes, especialmente
diferenzas apreciables con aquelas no mundo hispano-portugus, a seguen
que xurdiron de Belgrado. En ambas considerando unha entidade con historia e
as denominacins se poden apreciar con futuro. O relevante que esta polmica
profesionais activos e comprometidos, con sobre a sostenibilidade pon en primeiro plano
mis puntos en comn que desacordos a dimensin poltica da EA, aspecto algo
conceptuais ou procedementais. Nos esquecido ata a formulacin da concepcin de
dous casos se pode caracterizar como desenvolvemento sostible (Garca, 2004: 30).
unha profesin emerxente baseada na
vontade dos seus prcticos, con pouca A reflexin iniciada debe resolver unha
visibilidade, necesitada de formacin e serie de problemas de orde ideolxico,
de investigacin autctona na prctica conceptual, tico, poltico, filosfico e
e sobre esa prctica, para facer aflorar cultural, mais non semella que a adhesin
a sa utilidade e para lograr o respaldo dos educadores e das educadoras
institucional e acadmico. ambientais nova fe vaia achegar unha

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 


Susana Calvo Roy

maior claridade, xa que detrs achamos que dirixen as empresas e cos sindicatos,
que implicitamente, aparezan distintas coas comunidades e coas poboacins
maneiras de entender a sustentabilidade. que temos, ou non o faremos en absoluto.
Estas diferenzas reflicten ideoloxas Esta realidade comeza a se perfilar: a EA
diferentes... e denotan como, a pesar entrou nunha fase na que se fai mIs crtica,
de se referir todas elas educacin para menos inxnua e mis escptica consigo
a sustentabilidade, fracasan hora de mesma, conforme a quens analizan as sas
describiren a esencia deste novo foco e de prcticas ou as resolven diariamente como
diferenciaren esta formulacin dos enfoques educadores son cada vez mis conscientes
previos (Tilbury, 1995: 198). das sas limitacins frente a unha realidade
e a unha transformacin que se reclama -o
Hai que mirar con novos ollos o mbito paso a unha sociedade sustentable-, pero
que nos rodea e hai que modificar as que escapa en grande medida as sas
formas de entendermos e de explicarmos posibilidades (Caride e Meira, 1998: 9).
o que acontece, cmpre acostumarnos
incerteza, compartila cos participantes nos O segundo espellismo da educacin
nosos programas e traballar desde ela. O ambiental que ese paso do discurso
papel dos novos profesionais ser, mis cara accin, con repercusins e con
que inventar programas illados, a medida visibilidade, se poida dar sen entrar na area
de quen os prepara, mediar nos conflitos comn dos debates sobre o ambiente e a
e nas tensins. Estamos nun momento cultura, sobre a sustentabilidade e sobre o
que esixe pragmatismo e a adaptacin modelo de desenvolvemento.
nos mbitos de traballo, nos que debemos
aprender a equilibrar os principios cos Nos niveis que poderiamos chamar niveis
procedementos e a proximidade cos micro, achamos programas que marcan
axentes sociais coa capacidade de novos rumbos de colaboracin e de
diagnosticar os problemas compartidos eficacia, como mostra o recentemente
e a clarificacin das metas. o paso dos publicado Un viaje por la educacin
discursos declarativos cara planificacin ambiental en Espaa. Una visita a algunas
estratxica das polticas ambientais. Ese de las iniciativas promovidas desde la
paso non o pode dar ningn colectivo en administracin general y autonmica tras
solitario, os discursos que os educadores la publicacin del Libro Blanco (2006). Na
ambientais lanzan ao aire como denuncias variada panormica que nos ofrece a
xeneralizadas deben, s veces, matizarse, investigacin observamos uns programas,
porque ese cambio que procuramos uns equipamentos e unhas realizacins
farmolo cos polticos que temos, cos que nos falan dunhas relacins diferentes
xestores que traballan sobre o terreo, cos entre a administracin e os cidadns, coa

10 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


O terceiro espellismo da Educacin Ambiental

educacin como un instrumento para para o perseguir seguimos sen contar coa
crear escenarios en que a participacin poboacin e sen a desenvolver como un
sexa un proceso de aprendizaxe, centros instrumento social.
de recursos que ofrezan unha variedade
de ferramentas dispoibles, redes de Se concibimos a educacin ambiental
profesionais que mantean seminarios como un proceso e como un instrumento
como lugares de reflexin e de formacin social, a sa potencialidade de cambio
entre iguais. Nas reunins internacionais, non est na integracin de contidos
nos seminarios e nos obradoiros por sociais e econmicos (nos currculos
todo o territorio nacional estamos a achar ou nos programas). Esta integracin
experiencias de colaboracin de xito. pertinente mais, probablemente, a menos
Mais os problemas ambientais son cada potente. A integracin mis necesaria a
vez mis graves e a educacin ambiental de incorporar o sentido da aprendizaxe en
non tivo a suficiente relevancia social como todos os mbitos precisos para o cambio
para ser considerada un instrumento mis, de modelo de desenvolvemento, para
do mesmo rango que a normativa. facilitar unhas dinmicas comns con
todos os colectivos implicados en cada un
O desenvolvemento sustentable pdese dos seus aspectos.
converter no novo espellismo para
os educadores ambientais. O propio Que podemos facer para achegar a
concepto podera marcar unha corrente de nosa realidade aos nosos soos? Temos
renovacin ao inclur, de feito, os aspectos que combater mis coa realidade,
sociais e econmicos, mais non pode achegarnos aos problemas tanxibles, non
constitur un grande avance para aqueles tanto a travs de grandes definicins ou
que xa o tian como ideario. Por outra ttulos mis ou menos rimbombantes ou
banda, a proclamada transicin desde novidosos, senn a travs da construcin
a educacin ambiental cara educacin de procedementos, de plataformas, de
para o desenvolvemento sustentable non acordos e de compromisos, dunhas
parece facer xustiza suposta capacidade complicidades que poidan inverter as
de integracin dos aspectos sociais. Resta dinmicas de enfrontamento ou de
sentido educacin borrarlle o adxectivo indiferenza.
de ambiental por considerar unicamente
o ambiente como un obxectivo naturalista, Cmpre democratizar a xestin, convertela
cando xa deberiamos saber que o ambiente nun exercicio de aprendizaxe e atreverse a
non s a natureza. Non lle ofrece ningn formular publicamente cal o futuro que
sentido educacin engadirlle a finalidade se est a forxar con este presente, se se
para o desenvolvemento sustentable se quere seguir as, se se quere cambiar, que

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 11


Susana Calvo Roy

se quere cambiar, como e con quen. Se


se quere asumir o que supn o cambio, se
que sabemos o que supn ese cambio.
Se que estamos dispostos a realizar os
soos.

Bibliografa

Caride, J. A. e Meira, P. A. (1998): Educacin


Ambiental y Desarrollo, La Social, nm. 2,
pxs. 7-30.
Garca, E. (2004): Educacin Ambiental.
Construtivismo y Complejidad. Sevilla:
Dada.
Garca, J. e Sampedro, E. (2006): Un viaje por la
educacin ambiental en Espaa. Una visita a
algunas de las iniciativas promovidas desde
la administracin general y autonmica tras
la publicacin del Libro Branco. Madrid:
Ministerio de Medio.
Sachs, W. (2002): Equidad en un mundo frgil.
Memorando para la Cumbre Mundial sobre
Desarrollo Sostenible. Valencia: Edicins Til.

12 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


MARCO TERICO
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

Se a Educacin para o
Desenvolvemento a resposta,
cal era a pregunta?
Pablo Angel Meira Cartea
Departamento de Teora da Educacin, Historia da Educacin e Pedagoxa Social-Universidade
de Santiago de Compostela (Galicia-Espaa). Profesor do programa Interuniversitario de Dou-
torado en Educacin Ambiental

Cando eu uso unha palabra, dixo Humpty Dumpty nun ton completa-
mente desdeoso, esa palabra significa o que eu quero que signifique,
nin mis nin menos.
A cuestin -insistiu Alicia- se se pode facer que as palabras signifiquen
tantas cousas diferentes.
A cuestin -resolveu Humpty Dumpty- saber quen o que manda, iso
todo.
Lewis Carrol. Alicia a travs do espello

O ttulo que encabeza este texto un plaxio ou, como se adoita disimular nos
tempos que corren, unha cita intertextual. A pregunta orixinal d ttulo a outro
texto, de Jorge Wagensberg (2002) -sen dbida mis atractivo que este e que
aproveito para recomendar-, que tan brillante como suxestivos son os 500
aforismos que analiza o autor: Si la naturaleza es la respuesta, cul era la pregunta?.
O fo condutor do mosaico de pensamentos que ofrece Wagensberg na sa obra
a incerteza. De feito, a sa obra un tratado cientfico sui generis sobre a
epistemoloxa da complexidade e o seu impacto na ciencia contempornea. Di,
ademais, Wagensberg (2002: 11): Abro os ollos, vexo o espectculo do mundo
e, claro, maravillome. Entn, para pensar a maravilla, considero as das opcins
que se abren ante min. Unha: o mundo un mundo de preguntas e a mia tarefa
buscar as respostas. A outra: o mundo un mundo de respostas e a min tcame
descubrir de qu preguntas.

Ambas as perspectivas para enfocar o coecemento do mundo son vlidas, mais


son tamn substancialmente diferentes. Na primeira o que importa o por que

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 13
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 13-26
Pablo A. Meira Cartea

e o para que das cousas, a casualidade Un dos problemas, que Wagensberg


e a finalidade do que acontece e do que non necesita resolver de forma tan
inquieta ao ser humano. Nesta opcin as incitante como os que nos dedicamos
preguntas son sempre as mesmas e o que educacin -en xeral- ou educacin
cambia, de cando en vez, a variedade ambiental -en particular- , precisamente,
das respostas, un camio -advirte o sentido normativo ou prescritivo
Wagensberg- que desemboca, tarde ou do coecemento que xeramos. O noso
cedo, no coecemento revelado e nas coecemento non ten sentido en si
creenzas. Na segunda perspectiva o que propio: para ns a comprensin do mundo
importa mis o como das cousas e a o punto de partida para desear un
intelixibilidade de todo o que ocorre, unha proceso de cambio, for como for que se
va que leva ao coecemento cientfico defina este. Dito doutra forma, ademais
e investigacin. Concle Wagensberg de entender que acontece, de facer mis
(2002:12): A historia da ciencia a historia intelixible a realidade, debemos explicar
das boas preguntas. Avnzase cando que facer para que determinados aspectos
cambia a pregunta. A resposta casi rutina. desta, cualificados como indesexables
Un paradigma unha tregua entre das desde un punto de vista antropolxico,
boas preguntas. tico e/ou poltico, deixen de acontecer
e se produzan cambios cara a formas
Como se pode advertir, o autor ordena as desexables de ser e de estar no mundo e
sas reflexins arredor dun concepto de de se relacionar con el -o cal incle tamn
ciencia circunscrito s ciencias naturais, as relacins entre os seres humanos-.
mais ofrece, na mia opinin, unha
plataforma interesante para reflexionar
sobre as relacins entre a Educacin Son a educacin ambiental e
Ambiental (EA), a Educacin para o a educacin para o desenvol-
Desenvolvemento Sustentable (EDS) e a vemento sustentable das
realidade. Entndase aqu por realidade
respostas distintas mesma
a crise ambiental, posto que a xnese
do debate EA/EDS, se ten algn sentido,
pregunta ou son a mesma
radica na forma en que facemos intelixible resposta a preguntas distintas?
a devandita crise e na forma en que

facemos intelixibles -e operativas- as


respostas educativas devandita crise, as Pode parecer un interrogante imposible -
que se estn a dar na prctica e as que se anda que loxicamente correcto- sacado
proxectan como desexables para o logro do dilogo entre a Alicia de Lewis Carrol
dunha sociedade futura sustentable. e Humpty Dumpty, mais encaixa e,

14 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Se a Educacin para o Desenvolvemento a resposta, cal era a pregunta?

quizais, reflicte con bastante fidelidade o o propiamente ambiental, o poltico, o


rumbo que est a adquirir por momentos ideolxico, o cultural etc. A superposicin
o debate entre a EA e a EDS. Como se de campos enriquece mais, tamn
puxo de manifesto en diferentes estudos, simultaneamente, tende a facer cada vez
a mesma comunidade de practicantes mis confusas as coordenadas desde as
e de reflexivos que se moven no campo que construr a resposta educativa. Tal
das respostas educativas crise as, que ata agora se aceptase, mis
ambiental, non ten clara cl a relacin ou menos tacitamente, que a EA era
(continuidade, complementariedade, un campo plural, multiparadigmtico e,
exclusin, interseccin, oposicin...) que tamn, multidisciplinario. Mentres que,
se establece entre as das, digamos, polo menos desde determinadas miradas
disciplinas (Hesselink, Van Kempen e Wals, da EDS e segundo translocen tamn os
2000 e Gonzlez Gaudiano, 2004). De feito, documentos da Dcada da educacin
a mesma confusin que existe no campo para o desenvolvemento sustentable
educativo sobre o significado e os (2005-2014), a EA quedara reducida a
lmites dunha e doutra, existe tamn nos unha praxe conservacionista e, polo
campos da economa e da poltica (unha mesmo, reducionista e simplificadora da
distincin absurda posto que a economa, realidade -da crise ambiental-, superada
como ciencia, s pode ser ciencia pola nova fronteira a que nos guiar
poltica) hora de interpretar a partitura o desenvolvemento sustentable. Non
do desenvolvemento sustentable (ou deixa de ser irnico que un dos poucos
sostible, que ata nesta cuestin existen textos que lle conceden EA o grao de
diferentes pareceres na comunidade disciplina sexa o Draft da Dcada, polo
hispano-falante). menos na sa versin de 2004, anda
que a mesma definicin se vexa lastrada
fin, e iso tamn importante, a distincin
polos intereses estratxicos, corporativos
establcena -ou establecmola- ao
e tamn ideolxicos, de quen constre a
utilizaren a linguaxe para intentar facer
definicin.
intelixible a realidade. Como en todo
proceso de significacin da realidade, Hai un punto sobre o que coincide a
os discursos que elaboramos dependen maiora dos implicados neste debate: que
dos intereses que defendemos -lextimos o desenvolvemento sustentable , como
ou non- e das posicins relativas que moito, un concepto ambiguo e sometido
ocupamos nos distintos campos -no a unha feroz loita pola interpretacin e,
sentido que Bourdieu d a este termo- como pouco, unha palabra sen concepto,
que, neste caso e en moitos outros, se un pasto doado da mercadotecnia
superpoen: o acadmico, o cientfico, ambientalista para moldear a propaganda

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 15


Pablo A. Meira Cartea

e a publicidade ao gusto dunha opinin desaxustes ambientais e sociais que


pblica -occidental ou occidentalizada- ameazan a evolucin do sistema a medio
cada vez mis consciente e mis e a longo prazo? Este interrogante tera
preocupada polas ameazas ambientais unha segunda parte: a resposta non pode
e, sobre todo, por como as devanditas ser a mesma que a ofrecida pola EA desde
ameazas poden coartar o seu o noso- a dcada dos anos setenta do sculo
estilo de vida. Se nisto, polo menos, pasado e que, explcita ou implicitamente,
estamos de acordo, resulta difcil defender se axuza desde o campo da EDS como
que a EDS poida constitur unha nova e unha parcial, insuficiente e, en certo sentido,
slida perspectiva educativa para enfocar fracasada. Se esta a pregunta, das son
as respostas educativas crise ambiental. as consideracins en que queremos facer
Nin tampouco parece doado considerar fincap na nosa anlise:
que o paradigma do desenvolvemento
sustentable, se lle concedemos este grao - discutible que se poida resolver a
epistemolxico, permite ascender un crise ambiental, na sa dimensin
chanzo nesa escaleira de progresiva -e de ecolxica, ligada sustentabilidade,
suposta- sofisticacin e axuste realidade e na sa dimensin social, ligada s
que parece seguir a educacin ambiental desigualdades no desenvolvemento, no
ao longo da sa curta historia. Se a EDS marco da sociedade de mercado e sen
a resposta, non existen indicios de cuestionar a lxica econmica e a lxica
que, como tal, resolva mellor que outras cultural que lle afn, que a globalizacin
propostas educativas xa coecidas os impuxo e xeneralizou como a nica
retos educativos e socioculturais da crise posible.
ambiental, polo menos no contexto das - discutible que a educacin ambiental
sociedades avanzadas. sexa un camio sen sada, posto que
non se pode valorar o seu xito ou o
seu fracaso relativo sen considerar o
Cal a pregunta a que d
contexto socio-cultural e econmico en
resposta a EDS? que se desenvolveu como teora e como

prctica socio-educativa. Ademais, e iso
fundamental, a educacin ambiental
Non doado resolver esta cuestin. non un campo monoltico, senn
Poamos por caso que sexa a seguinte: un campo plural no cal coexistiron
como se pode educar a sociedade dialecticamente diferentes enfoques,
para que asuma certos cambios que, quer desde o punto de vista terico e
sen cuestionar no substancial o marco ideolxico quer desde o punto de vista
socioeconmico establecido, evite os epistemolxico.

16 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Se a Educacin para o Desenvolvemento a resposta, cal era a pregunta?

A insoportable levidade priva sociedade da base necesaria para

do desenvolvemento un desenvolvemento sostible, posto que a


educacin fundamental para mellorar a
sustentable
sade, a nutricin e a productividade. Por

consiguinte, o Obxetivo da educacin


crucial para acadar os demis Obxetivos
Vexamos estas das cuestins con
(Fukuda, 2003: 7).
certo detemento. Nos documentos
preparatorios da Dcada da EDS
Anda que nas das citas se desliza
auspiciada pola UNESCO pdese ler: A
unha tenue crtica da economa global
economa global de mercado tal e como
de mercado e das sas derivacins
existe non protexe o ambiente e non alcanza
ecolxicas e sociais indesexables, os dous
a beneficiar aproximadamente metade da
delinean unha educacin entendida como
poboacin mundial (sic). Un cambio bsico
un instrumento de mercado, considerada
crear sistemas de goberno global que
como parte do sistema econmico
harmonicen mis efectivamente o mercado
en sentido amplo ou como un factor
coa proteccin ambiental e co obxectivo da
ligado produtividade. Entndese, en
equidade. Ademais, necesario impulsar
definitiva, como un mecanismo regulador
unha revolucin na tecnoloxa que incremente
que responda s forzas do mercado.
significativamente a eficiencia enerxtica,
Esta visin funcionalista non cuestiona a
o uso das fontes renovables de enerxa,
lxica do mercado, senn que a reforza
a reciclaxe e a reducin de residuos. A
ao considerar que posible incorporar
educacin ela propia parte do sistema
correctores culturais -entre outros, como
econmico en sentido amplo e est
os tecnolxicos- no sistema que, a
influenciada por patrns de oferta e de
travs da formacin do capital humano,
demanda, polos niveis de fiscalidade e por
permitan incrementar a sa eficiencia e a
outras forzas econmicas (...). Para que a
sa produtividade. O obxectivo , dgase
EDS ache o seu lugar nas ofertas educativas
como se diga, garantir o crecemento
que respondan s forzas do mercado,
sustentable das magnitudes econmicas.
ser importante influr nas normas e no
Convn non esquecer que o Informe
funcionamento do mercado (UNESCO,
Brundtland (CCMAD, 1987), un fito na
2004: 20). Nunha lia sutilmente similar
institucionalizacin do concepto de
manifstase o PNUD con respecto ao
desenvolvemento sustentable, afirmaba
papel da educacin na consecucin dos
literalmente que Se se quere que boa parte
obxectivos do milenio relacionados coa
do mundo desenvolvido evite as catstrofes
sustentabilidade: A falta de educacin
econmicas, sociais e ambientais
priva s personas dunha vida plena. Tamn
indispensable que se revitalice o crecemento

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 17


Pablo A. Meira Cartea

econmico mundial. Na prctica, esto consumo, beneficio, capital, renda,


significa crecimento econmico mis rpido comercio etc.) para producir os recursos
nos pases industriais e nos pases en suficientes que satisfagan as necesidades
desenvolvemento, acceso mis libre aos bsicas de toda a poboacin e para xerar
mercados para os productos dos pases os excedentes econmicos que se poidan
en desenvolvemento, tipos de interese mis inverter na conservacin do medio. A
baixos, maior transferencia de tecnoloxa suposta racionalidade que incorpora a
e correntes de capital considerablemente economa de mercado explotacin,
maiores, tanto en condicins favorables xestin e distribucin dos recursos,
como de tipo comercial (px. 118). con leves axustes que non afecten sa
Convn lembrar aqu que o concepto estrutura e que reforcen a lxica que a
de desenvolvemento sustentable, tal e fai funcionar, a nica que pode garantir
como foi concibido orixinalmente por o logro concertado dos obxectivos do
economistas como Herman Daly, parta desenvolvemento e do medio. De feito,
da idea dun mundo cheo que est a a EDS perflase como unha tecnoloxa
alcanzar os seus lmites fsicos para prover social ligada a conceptos como os de
recursos e para asumir residuos e que, informacin ambiental, alfabetizacin
por tanto, a productividade do capital cientfica ou formacin ambiental.
formado polo home vese cada vez mis Tratarase de ofrecer aos destinatarios,
limitada pola decrecente disponibilidade de aos individuos e s comunidades, a base
capital natural complementario (1997: 39). formativa -ntese o emprego frecuente
Desde esta ptica, calquera alternativa dos termos cualificacin, capacitacin,
de futuro pasara por reducir a presin competencia, eficien-cia, produti-
sobre o mbito, limitando o crecemento vidade- para que o seu comporta-mento
da economa humana e redistribundo dentro do sistema sexa racional e, por
mis xustamente os recursos que ofrece; tanto, tendan a actuar conscientemente
non obstante, a institucionalizacin do para evitar nas sas actividades como
concepto do DS no sistema das Nacins produtores, consumidores ou cidadns
Unidas sucumbe ao discurso e praxe do efectos indesexables sobre o medio. No
mercado. Xa dixo Bush pai sa chegada docu-mento preparatorio da Conferencia
ao Cumio de Ro de 1992 que todo Internacional sobre Ambiente e Sociedade:
negociable, menos o noso estilo de vida. Educacin e Conciencia Pblica para a
dicir, nada negociable. Sustentabilidade celebrada en Tesalnica
en 1997 e que foi un fito na transicin
A tese en que se fundamenta este enfoque cara EDS (anda que se evitou esta
de sobra coecida: preciso medrar denominacin no ttulo da conferencia,
nas magnitudes econmicas (producin, como se evitou tamn a de EA), pdese

18 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Se a Educacin para o Desenvolvemento a resposta, cal era a pregunta?

ler o seguinte: a eficacia da concientizacin medida, estn na orixe da crise ambiental


e da educacin para un desenvolvemento e da crise de civilizacin que padecemos
sustentable deber en ltima instancia e que, sobre todo, padece o 80% da
cuantificarse pola medida na que modifica poboacin mundial. A representacin en
as actitudes e os comportamentos dos forma de tringulo equiltero ou de tres
individuos en tanto que consumidores e conxuntos que interseccionan dos tres
ciudadns (UNESCO, 1997: 6). piares bsicos do desenvolvemento
sustentable e, por tanto, da EDS -a
O mito da racionalidade do sistema cultura, a economa e o ambiente-, non
econmico transfrese aqu ao mito da deixa de ser unha idealizacin xeomtrica
racionalidade (ou da informacin) como que encobre simbolicamente que unha
determinante dos comportamentos das tres dimensins, a economa, unha
proambientais. A idea da educacin invariante -posto que a economa de
como un instrumento incorporado mercado-, e que as outras das son as
xestin ambiental recalcara este enfoque. variables dependentes ou subordinadas
Como suxera Jonas (1995), o capitalismo (Meira e Caride, 2006). Os diagnsticos
moderno unha corrente mis tecnoflica sobre o estado do desenvolvemento e
que tecnocrtica, posto que o poder do ambiente e de como interactuar coa
segue en mans dunhas elites econmicas economa global, non fan mis que mostrar
cada vez mis difusas e descentralizadas unha sinerxa negativa crecente a nivel
que ocultan a sa identidade nas redes estrutural, de que son evidencias claras
da globalizacin. Nada mellor que reducir a alteracin da atmosfera pola emisin
o problema ambiental a unha avara de gases invernadoiro, o conseguinte
importante do sistema que preciso e quentamento global no campo ambiental
posible reparar desde dentro, entre outras e as crecentes tensins migratorias norte-
cousas porque o sistema necesita recursos sur no campo social.
naturais, para manter a orde establecida.
Se desde a EDS se asume, pois, a
O principal inconveniente desta perspectiva economa de mercado como a economa,
-se as se entende a EDS- que ignora a non parece que poida ser considerada
natureza social e poltica da resposta -ou como a resposta renovadora, alternativa
das respostas- educativas crise ambiental. e socialmente necesaria que moitos dos
A aceptacin da economa de mercado seus defensores afirman que . En obras
como un marco inmutable en que e para anteriores situamos esta interpretacin
o que se pretende educar a poboacin da crise ambiental e das alternativas de
supn asumir unha serie de postulados resposta educativa nun paradigma
ticos, ideolxicos e polticos que, en boa ambientalista (Caride e Meira, 2001). Visto

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 19


Pablo A. Meira Cartea

desta forma, a caracterizacin da resposta que son doadamente asimilables nos


educativa crise ambiental non tanto discursos do ambientalismo neoliberal
un problema epistemolxico ou tctico, para manter e para lexitimar a que para
como suxire Freitas (2004, 2006), como un ns a causa primaria da crise socio-
problema ideolxico e poltico. ambiental: a primaca dos intereses do
mercado e dos capitais sobre a satisfaccin
A forma en que se diagnostica a crise das necesidades humanas basendose
ambiental, en que se identifican as sas na crenza, sincera ou cnica, de que
causas primarias e as sas consecuencias, a mellor forma, mesmo a mis natural
e en que se define a natureza do cambio desde un punto de vista antropolxico, de
que se prescribe, se este o obxectivo, extraer, de transformar e de distribur os
condicionan a resposta educativa. O DS recursos -entre eles, os recursos naturais-
non un concepto neutro e a EDS vese dispoibles no planeta.
penalizada polo seu uso para lexitimar
o ambientalismo de mercado. A sa
Do suposto fracaso da
ambigidade -calculada, como suxiren
Cainrcross (1993) ou Fien e Tilbury (2002)- educacin ambiental ao
fainos presa doada de calquera discurso suposto xito da EDS
inmobilista de fondo. De feito, iso o que

est a suceder en Europa ao introducir a


Na xenealoxa da EDS, sobre todo no
EDS nas polticas ambientais e educativas
impulso que lle deu a UNESCO a partir
da UE e dos estados membros: en
da conferencia de Tesalnica de 1997
moitos casos substitese, simplemente, a
(UNESCO, 1997), ocupou un lugar principal
expresin EA por EDS, sen maiores cambios
a diferenciacin do novo campo con
relevantes que un acento mis claro na
respecto s tradicins da educacin
necesidade de harmonizar o mercado
ambiental. De feito, os documentos
e o ambiente. Noutros mbitos sociais,
de traballo e a propia Declaracin de
a nivel, por exemplo, dos colectivos de
Tesalnica constiten unha especie de
educadores ambientais e das ONGs mis
carta de agradecemento EA polos
crticas co mercado global, as etiquetas de
servizos prestados, como as que adoitan
DS e EDS ascianse cos intentos do propio
acompaar as cartas de despedimento
sistema por adoptar unha linguaxe pro-
para suavizar o trauma. Como recolle un
ambiental que enmascare e que lexitime
refrn casteln: a rei morto, rei posto. A
as sas actividades socio-ambientalmente
ruptura comezouse a fraguar realmente
insostibles ou inxustas. Non que o DS,
con anterioridade. Como xa se destacou
e a EDS como o seu hbrido educativo,
(Meira, 1995 e 2004; Gonzlez Gaudiano,
sexan conceptualmente febles, senn

20 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Se a Educacin para o Desenvolvemento a resposta, cal era a pregunta?

2001 e 2006; Caride e Meira, 2001 etc.), A estas xustificacins habera que
a redaccin do capitulo 36 da Axenda engadir outras incorporadas nas ltimas
21 en Ro-1992 transmuta a educacin elaboracins do discurso da EDS:
ambiental nunha referencia histrica -
ctase a Conferencia Intergobernamental - O impulso dos mbitos non formal e
de Educacin Ambiental celebrada en 1977 informal da accin educativa, unidos
en Tbilisi como antecedente-, superada na idea da educacin permanente, fronte
por un prometedor neo-discurso a unha EA demasiado paidocntrica
educativo que aparece institucionalmente e centrada na escola e no sistema
ligado ao concepto de desenvolvemento educativo formal.
sustentable. - A adopcin dunha epistemoloxa da
complexidade e dun discurso que
Os argumentos para xustificar esta asume certo relativismo cultural e
transicin -para uns- ou ruptura -para ideolxico propio da posmodernidade,
outros- son basicamente tres (Gonzlez fronte ao discurso simplista da EA
Gaudiano, 2001: 149): conservacionista (UNESCO, 2004) ou
ao, supostamente unidimensional e
- que a educacin ambiental era con ideoloxicamente dogmtico, da EA
frecuencia demasiado abstracta e de orientacin crtica (Scout e Oulon,
estaba moi desligada da realidade do 1999).
mbito local
- que se centraba na transmisin de
1 Autores como Scott e Oulon (1999) instrumen-
coecementos sen atender a formacin talizan o discurso posmoderno para cuestionar
de comportamentos responsables a validez terica, ideolxica e metodolxica da
pedagoxa crtica no campo da EA, a que acu-
- que daba excesiva atencin aos saron de dogmtica, pouco pragmtica e, na
problemas de conservacin dos recursos medida en que forma parte da pulsin moder-
na das grandes ideoloxas fenecidas aos ps
naturais e proteccin da vida silvestre do relativismo cultural, tamn como un enfo-
e a temas parecidos, para descoidar as que anacrnico. Fronte s sas formulacins,
avogan por un eclecticismo terico e prctico
dimensins econmicas e socioculturais que poa en valor enfoques mltiples cuida-
dosamente discutidos por la comunidad, para
que definen as orientacins e os
desarrollar y cumplir las metas educativas que
instrumentos conceptuais e tcnicos se consideren apropiadas y necesarias por esas
mismas comunidades (px. 41). Como non hai
requiridos para comprender e para nada tan vello como o novo -como recordaba
utilizar mellor eses recursos da natureza sempre Bugs Bunny aos seus interlocutores
con aquel antolxico que hai de novo, vello-,
na satisfaccin de necesidades materiais os autores reinventan o comunitarismo propio
e espirituais, presentes e futuras da dos albores do movemento ambientalista con-
temporneo. Mais o mis curioso e sorprenden-
humanidade. te que, desde os mesmos sectores acadmi-
cos, acllese agora con fervor a causa do DS

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 21


Pablo A. Meira Cartea

- A centralidade da economa nos aqu obviamos por falta de espazo. Autores


procesos educativos para impulsar a como Sauv (1999) ou Garca (2002)
sustentabilidade, fronte centralidade realizan anlises extraordinariamente
das ciencias naturais nos enfoques atinadas das limitacins, das contradicins
pioneiros da EA. e das incertezas que afrontar a EA
- A incorporacin do discurso das ante a evolucin da crise ambiental e
novas tecnoloxas da informacin e da da sa representacin, que derivan da
comunicacin, quer como instrumentos dificultade para contestar o interrogante
quer na adopcin mimtica de estratexias primario de como educar para o cambio
educativas baseadas na configuracin na sa tripla dimensin: individual, socio-
en redes descentralizadas, fronte comunitaria e global. O que resulta obvio
denunciada falta de imaxinacin que a educacin ambiental, como xa
metodolxica da EA. se apuntara en Tbilisi nun afastado 1977,
- A relevancia da globalizacin -non non responde taxonoma elaborada por
se sabe moi ben se na sa dimensin Lucas (1988) que fixo fortuna nos debates
cultural ou na sa dimensin econmica- sobre a sa identidade na dcada dos
como contorno determinante da tarefa oitenta do sculo pasado: a EA non -non
educativa en todos os mbitos, fronte pode ser- s educacin sobre o ambiente,
cal a EA non posuira os instrumentos no ambiente e para o ambiente -entendido
analticos, terico-conceptuais metodo- na sa concrecin biofsica-, senn que se
lxicos con que semella contar a EDS. formular como unha educacin sobre as
relacins sociais e as accins humanas que
O certo que os flancos dbiles da EA, teen o ambiente como obxecto indirecto,
como unha praxe educativa socialmente para procurar a sa transformacin
construda ao longo de tres dcadas - en termos de sustentabilidade socio-
e non s, ademais, desde o campo das ambiental. O ambiente, digmolo as,
Ciencias Sociais ou das Ciencias da Edu- non ten ningn problema, somos ns, a
Educacin-, son estes e algns mis, que nosa especie e a forma de civilizacin que
escollemos para os tempos que corren,
os que si o temos. Desde este punto de
e da EDS, ata o punto, como denuncia Jickling vista, a EA unha pedagoxa radicalmente
(2006), de confiar na conversin de la desilu-
sionada minora (agardemos que algn da sexa antropolxica, social e poltica (Caride e
pequena) que considera que el DS es un ardid, Meira, 2001). Chegados ata aqu, haber
un truco o un taladro (Scout e Gough, 2003:
77). Obviamente, quen as pensa, considera que agradecer EDS que provocase
que nada hai de ideolxico nas entraas do DS coa sa irrupcin o redescubrimento da
e, anda menos, na educacin que o propugna.
Unha vez abolidas as ideoloxas s queda a re- natureza poltica do debate educativo
alidade e esta , por definicin tautolxica e
arredor da crise ambiental (o que), anda
teolxica, a que .

22 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Se a Educacin para o Desenvolvemento a resposta, cal era a pregunta?

que agora se centre mis no como que Aquino designa habitus principiorum, ou
no para que (quen se opora a un futuro hbito de proclamar principios para non vivir
social e ambientalmente sustentable?). segundo eles, por iso non admirable
que a teora posmoderna relativice os
Porn, hai unha limitacin estrutural valores e, nesa medida, tea unha forte
anda maior para contextualizar a difcil compoente de deconstrucin (...). Mais a
pragmtica da EA, isto , para definir o posmodernidade de oposicin non pode
como: as condicins de realizabilidade quedar na deconstrucin, unha vez que
dos valores, os comportamentos e as esta, levada ao extremo, deconstre a propia
prcticas proambientais e sustentables posibilidade da resistencia alternativa. Para
que a EA debe formar no seo das ir mis al da simple deconstrucin, o autor
sociedades, fundamentalmente as mis propn unha teora crtica posmoderna -e
avanzadas (mais cada vez mis en todas asume o contraditorio da sa formulacin-
as sociedades do planeta por efecto e por que transcenda a crtica conformista -dado
defecto da globalizacin econmica), onde que a teora crtica dunha modernidade
as prcticas, os valores, os estilos de vida autorreflexiva responde ao mesmo canon
e os modelos socioeconmicos vixentes que cuestiona- para se converter en accin
son intrinsecamente insostibles. rebelde (px. 31). Non en van, autoras
como Michelle Sato claman pola rebelda
Se a EDS realmente unha resposta fronte hexemona do desenvolvemento
diferente ao como da praxe educativa sustentable no campo educativo-
ante a crise socio-ambiental deber ter ambiental fronte s mltiples identidades
en conta tamn este limitante estrutural, que o construron e que o habitan a pesar
sobre todo se asume, de entrada, que de todo (Sato, 2005).
a sa proposta funcional no marco do
mercado: os valores, os comportamentos, Nesta tesitura, convn desconfiar dos
os estilos de vida e o modelo de sociedade enfoques e das prcticas da EA que non
(sustentables?) identificados como problematicen a realidade, comezando
desexables para afrontar a crise ambiental por cuestionar o propio sentido da
convrtense, no escenario social dos intervencin (o como, o que, o por que
pases desenvolvidos, en contravalores e o para que). A EA est condenada a
e contraprcticas, convertendo a EA que fracasar se non recoece as sas propias
consinte esta contradicin nunha praxe limitacins, comezando polo risco de se
contra-cultural, contra-hexemnica e converter nunha especie de resoltica
contra-econmica. Advirte Sousa Santos ou tecnoloxa social para solucionar
(2000) que vivimos nunha sociedade as disfuncins do sistema, mais incapaz
dominada por aquilo que Santo Tome de de cuestionar a lxica -econmica e

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 23


Pablo A. Meira Cartea

poltica- que o fai radical e estruturalmente e social que levan consigo para que se
insostible. Esta a principal debilidade poidan consumir sen que as conciencias
da EA, polo menos nas sociedades individuais e colectivas se resintan. Mentres
avanzadas. Mirar o como implica analizar nos afanamos en separar os residuos que
o sentido e o valor da accin mis al da producimos cada vez en maior cantidade
sa concrecin instrumental. (o maior xito da EA en Europa durante as
das ltimas dcadas foi o adestramento
A maiora da poboacin occidental dos cidadns para a separacin do lixo
declrase moi preocupada polo estado do domstico en fraccins reciclables, anda
medio e pola fenda de desenvolvemento que a prioridade, agora abandonada, foi
que separa o norte e o sur, mais a sa inicialmente a reducin) non chegamos,
predisposicin ao cambio, na medida sequera, a intur os custos ambientais e
en que supoa asumir transformacins sociais que se xeraron antes ou que se
substanciais nos estilos de vida (un producirn despois de pasar polas nosas
eufemismo usado nas demoscopias mans. Na lxica do mercado acptase
para sondar a predisposicin ao como natural a obsolescencia tcnica ou
cambio social), mnima. O bosque cultural dos produtos, programndose a
da crise socio-ambiental, convertida en sa caducidade para alimentar a espiral da
espectculo meditico, non deixa ver as demanda, a producin e o consumo. Os
rbores das responsabilidades individuais discursos simtricos do desenvolvemento
e colectivas que a alimentan e que a sustentable e da sociedade pos
agravan. Somos cmplices, a maiora das materialista, coexisten cunha cultura
veces involuntarios e inxenuos, daquilo que da insustentabilidade que se impn a
rexeitamos e repudiamos formalmente. travs dos recursos da publicidade,
A complexidade do mercado, a distancia da mercadotecnia e da dependencia
entre a extraccin e a transformacin docilmente asumida dun estilo de vida que
dos recursos en obxectos de consumo, produce, obxectiva e subxectivamente,
e o individualismo, que se premia e que benestar aos que o gozamos.
se alimenta na recreacin permanente
de necesidades e de desexos, velan as Atrevmonos, mesmo, a propoer unha
conexins directas coa degradacin do nova lei para expresar a insustentabilidade
planeta e coa degradacin fsica e moral ambiental e social inherente
que padecen a maior parte dos seus globalizacin entendida como unha nova
habitantes. O labirinto por que circulan fase na expansin do mercado: o mundo
as mercadoras, os servizos e os capitais tanto mis insostible canto menor a
na economa global oculta a sa orixe e o probabilidade de que os produtos que
seu destino, camufla a mochila ecolxica consumo provean do mbito en que

24 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Se a Educacin para o Desenvolvemento a resposta, cal era a pregunta?

habito e canto maior a probabilidade de de fondo e de discurso que existen entre


que calquera habitante do mundo poida os documentos aprobados en Belgrado
consumir un produto que provea do ou Tbilisi e os que agora se fan explcitos
mbito en que habita. como marco doutrinal da EDS.

Qudanos, en fin, a sustentabilidade -


Eplogo se que se significa como limitacin e


autolimitacin-, acaso o denominador
comn dos dous campos. Quedan,

Neste relatorio deslizamos unha crtica tamn, moitos interrogantes abertos sobre

fundamentalmente ideolxica EDS e os intereses institucionais, corporativos,

sa irrupcin no campo das respostas culturais e cientfico-acadmicos que

educativas crise ambiental. Non desembocaron nesta confrontacin. Como

estamos, como xa advertimos, ante un afirma Humpty Dumpty, a personaxe de

problema de substancia epistemolxica Lewis Carrol que charla con Alicia na cita

ou disciplinaria. De feito, debemos que abre este texto, quizais a cuestin de

recordar, non sen certa irona, que o optar por un ou por outro concepto ou

libro de estilo elaborado pola UNESCO discurso sexa, simplemente, saber quen

para a Dcada da EDS un dos poucos o que manda.

documentos que recoece explicitamente


que a EA unha disciplina consolidada
(UNESCO, 2004). Un presuposto bsico da Bibliografa
dialctica marxista ensnanos que a crtica
Cairncross, F. (1993). Las cuentas de la Tierra. Eco-
ideolxica ela propia ideoloxa e que, por noma verde y rentabilidad meioambiental. Ma-
drid: Acento Editorial-The Economist Books.
tanto, est sometida mesma lxica de
Caride, J.A. e Meira, P. (2001). Educacin Ambien-
cuestionamento. Un presuposto para ter tal y desarrollo humano. Barcelona: Ariel.

en conta por quen, se asumimos a EDS


como unha nova ferramenta, marxinan a  Non achamos palabras mellores que estas
traxectoria e os fundamentos da EA. Dito para explicar a nosa idea de sustentabilidade:
Polo xeral, e nas sas formulacins mis ra-
doutra maneira: a EA e a EDS son repostas zoables, a autolimitacin implicada na defensa
da sostenibilidade entndese como unha cor-
mesma pregunta (a como enfocar a
reccin drstica ou radical do antropocentris-
educacin para superar a crise ambiental), mo que dominou a filosofa occidental durante
sculos, como un recoecento do lmite natural
mais a EDS rachou o pacto de pluralidade co que choca unha civilizacin expansiva ou
tacitamente establecido na primeira como aceptacin de que non toda necesidade
humana, culturalmente inducida, pode ser sa-
metade da dcada dos anos setenta do tisfeita, dado o risco que esto supora para a
sculo pasado. Paradoxicamente, son parte maioritaria da especie de que formamos
parte e, tal vez, para toda a especie (Fernndez
poucas e pouco significativas as diferenzas Buey, 2005: 18).

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 25


Pablo A. Meira Cartea

CMMAD (1987). Nuestro futuro comn. Madrid: Hesselink, F.; Van Kempen, P.P. e Wals, A. (2000,
Alianza Editorial. Edts.). ESDebate. International debate on edu-
Daly, H. (1997). De la economa del mundo vaco cation for sustainable development. Gland:
a la del mundo lleno, en Goodland, R.; Daly, IUCN.
H.; El Serafy, S. y Von Droste (Edts.). Medio Lucas, A.M. (1988). Environmental Education:
ambiente y desarrollo sostenible. Ms all del definitional debates and conceptual issues.
informe Brudtland. Valladolid: Trotta. En Actas del Congreso Internacional sobre Edu-
Jickling, B. (2006). Advertencia sostenida. Desar- cacin Ambiental. Madrid, 22 a 26 de marzo,
rollo sustentable en un mundo globalizador. 1988, pxs. 9-14.
En Trayectorias. Revista de Ciencias Sociales, Meira, P.A. (1995). Das estratexias diverxentes
Ao VIII, n 20-21, pxs. 63-73. para a Educacin Ambiental?. En Revista Ga-
Jonas, H. (1995). El principio de responsabilidad. lega de Educacin, n 22, enero-marzo, pxs.
Ensayo de una tica para la civilizacin tecnol- 41-52.
gica. Barcelona: Herder. Meira, P.A.e Caride, J.A. (2006). La geometra de
Fernndez Buey, F. (2005). Filosofa de la sosteni- la Educacin para el Desarrollo Sostenible, o
bilidad. En Gaceta Sindical. Reflexin y Deba- la imposibilidad de una nueva cultura ambien-
te, n 6, pxs. 17-32). tal. En Revista Iberoamericana de Educacin,
Fien, J. e Tilbury, D. (2002). The global challen- n 41 (en prensa).
ge of sustainability, en Tilbury, D. et alli (Ds.) Sato, M. (2005). Identidades da Educaao Am-
Education and sustainability: responding to the biental como rebeldia conta a hegemonia do
global challenge. Gland: CEC-UICN, pxs. 1- desenvolvimento sustentable. En Actas das
12. XII Jornadas Pedaggicas de Educaao Am-
Freitas, M. (2004). A Educaao para o desenvol- biental, Lisboa: ASPEA, pxs. 18-20.
vimento sustentable a formaao de educao- Sauv, L. (1999). La educacin ambiental entre la
res/profesores. En Perpsectiva, Florianpolis, modernidad y la posmodernidad: en busca de
V. 22, n. 2, pxs. 547-575. un marco de referencia educativo integrador.
Freitas, M. (2006). A Dcada de Educaao para o En Tpicos en Educacin Ambiental. Vol. 1, n2,
desenvolvimento sustentvel: do que nao deve Agosto, pxs. 7-26.
ser ao que pode ser. Ponencia presentada en Scott, W. e Oulton, Ch. (1999). Educacin Am-
V Congresso Iberoamericano de Educaao Am- biental: un debate desde mltiples perspecti-
biental, Joinville, Brasil, 5 a 8 de abril. vas. En Tpicos de Educacin Ambiental, Vol.
Fukuda-Parr, S. (Ed., 2003). Desarrollo Humano 1, n2, pxs. 37-43.
2003. Los Objetivos de Desarrollo del Milenio: Scott, W. e Gough, S. (2003). Sustainable develop-
un pacto entre las naciones para eliminar la po- ment and learning. Framing the issues. London:
breza. Nueva York: Programa de las Naciones Routledge Falmer.
Unidas para el Desarrollo. Sousa Santos, B. (2000). A crtica da razao indolen-
Garca, E. (2002). Los problemas de la Educa- te. Contra o desperdicio da experiencia. Porto:
cin Ambiental: es posible una educacin Edioes Afrontamento.
ambiental integradora?. En Investigacin en la UNESCO (1997). Educacin para un futuro sosteni-
Escuela, n 46, pxs. 5-25. ble: una visin transdisciplinaria para una accin
Gonzlez Gaudiano, E. (2001). Otra lectura a la concertada. Pars: UNESCO.
historia de la educacin ambiental en Amrica UNESCO (2004). United Natins Decade of Edu-
Latina y el Caribe. En Desenvolvimento e Meio cation for Sustainable Development 2005-2014.
Ambiente, n 3, pxs. 141-158. Draft International Implementation Scheme. Pa-
Gonzlez Gaudiano, E (2004). Encuesta latinoa- rs: UNESCO.
mericana y caribea sobre la Educacin para Wagensberg, J. (2003). Si la Naturaleza es la Res-
el Desarrollo Sustentable. Estudio presentado puesta, cul era la pregunta? Barcelona: Tus-
na Conferencia Internacional de Educaao para quets Editores.
o Desenvolvimento Sustentable, Universidade
de Mio, Braga, Portugal, maio 2004.
Gonzlez Gaudiano, E. (2006). Configuracin y
significado. Educacin para el Desarrollo Sus-
tentable. En Trayectorias. Revista de Ciencias
Sociales, Ao VIII, n 20-21, pxs. 100-109.

26 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


MARCO TERICO
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

Educacin Ambiental nos


centros educativos
Jos Mara de Pedro Corrales Vzquez
Departamento de Didctica das Ciencias. Universidade de Extremadura. Director Xeral de
comunicacin cultural da Junta de Extremadura (Espaa)

Resulta difcil o intento, nunha colaboracin como esta, de dar resposta a cal
a situacin da Educacin Ambiental nos centros educativos. Resulta mis difcil,
anda, cando o pblico destinatario desta procede de diferentes sectores, ten
distinta formacin e s ten en comn o seu traballo na Educacin Ambiental, en
mbitos diversos e con diferentes dedicacins.

Se seguimos os principios didcticos cabera, antes de comezar, coecer cales


son as ideas previas e as preconcepcins dos destinatarios destas reflexins.
Iso permitira coecer mellor a situacin de partida e detectar preconcepcins
errneas.

Como exemplo, suxerimos algunhas preguntas para, polo menos, facilitar a


autorreflexin:

Cantos de ns traballamos sobre Educacin Ambiental no sistema educativo?


Interesa realmente a Educacin Ambiental comunidade educativa?
Interesa ao profesorado? A todo? Quizais s ao de Ciencias Experimentais?
Interesa ao alumnado? a Educacin Ambiental un tema de interese para os
mozos?
Preocpalles o medio?
Interesa aos pais e s nais? Consideran que se trata dunha materia verdadeiramente
importante para o futuro dos seus fillos?
Trabllase sobre Educacin Ambiental nas academias e noutros centros
formativos, ademais do ingls ou das matemticas?

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 27
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 27-35
Jos Mara de Pedro Corrales Vzquez

Interesa s administracins pblicas? A est nun continuo proceso de interaccin,


cales? que chega, en ocasins, a unha clara
Ten o profesorado unha formacin axeitada inestabilidade ou a un afastamento perma-
para ensinar Educacin Ambiental? nente do equilibrio. De a a crise e de a a
A formacin inicial e permanente do reforma, as continuas reformas.
profesorado de Educacin Ambiental a
axeitada? Desde unha perspectiva de desenvolvemento,
Desde cando vimos traballando sobre a Educacin Ambiental no sistema educativo
Educacin Ambiental? non se pode reducir ao tratamento educativo
Educacin Ambiental ou Educacin para o de contidos puntuais, descontextualizados
Desenvolvemento Sustentable? e fragmentados en diferentes disciplinas.
Tampouco pode quedar en actuacins
espordicas en forma de campaas, que

(des)Consideracins sobre substitan un tratamento continuado da


problemtica existente ou a consolidacin
a Educacin Ambiental nos
de actitudes que favorezan actuacins
centros educativos responsables e solidarias co medio.

No mesmo sentido, a Educacin Ambiental


Unha vez que formulamos as preguntas
no mbito escolar, se o entendemos como
previas, realizamos unha reflexin sobre
un mbito de accins intencionadas, non
a situacin da Educacin Ambiental nos
abrangue todas as influencias que o alumno
centros educativos nun marco mais amplo,
recibe, mais pode darlle os instrumentos
que tea en conta a educacin en xeral,
necesarios para as interpretar e para as
a educacin en valores e o ensino dos
valorar, ademais de propiciar a participacin
chamados temas transversais.
activa e solidaria na solucin dos problemas
detectados.
Na actualidade, e desde hai varias
dcadas, a maiora dos pases do noso
A opcin por un deseo curricular aberto
contorno inician uns procesos de reforma,
permite dar unha resposta educativa que
como unha consecuencia ou como unha
tea en conta os diferentes contextos en
expresin do desaxuste que semella existir
que estn encravados os centros escolares.
entre as expectativas sociais depositadas
Este enfoque favorece os obxectivos da
na educacin e a resposta que a elas dan
Educacin Ambiental, que son relativos
os sistemas educativos. E que o sistema
ao fomento dunha toma de contacto
educativo un subsistema aberto, que non
coa realidade a partir da formulacin de
pode entenderse sen o seu medio, con el
problemas prximos propia escola.

28 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Educacin Ambiental nos centros educativos

Por ltimo, nos diferentes niveis de ensino necesario que o tratamento da


recllese a ampliacin do espazo educativo, transversalidade non se desvirte ao
a travs dunhas actividades e dunhas se centrar de maneira prioritaria sobre
orientacins que inducen exploracin do os aspectos disciplinarios, ou sobre os
mbito e intervencin frecuente sobre contidos conceptuais, senn que se debe
el. En relacin con iso, as actividades facer analizando, tamn, as decisins que
extraescolares poden perder o seu carcter de afecten quer formulacin dun concepto de
complementariedade e articularse plenamente educacin en chave de principios e de fins,
coa educacin formal, para aproveitar mis quer concrecin do estilo da lia docente
axeitadamente os recursos do medio. que o centro vai asumir en coherencia coa
formulacin dos principios e dos fins.

Da teora prctica A Educacin Ambiental debe constitur,


non unha parcela do traballo escolar,
senn un enfoque determinado deste que

A Educacin Ambiental forma parte do impregne todas as reas do currculo desde

conxunto do currculo nas diferentes reas e os primeiros niveis.

o seu tratamento educativo debe reflectirse


nos diferentes momentos ou nos niveis de O obxectivo primeiro e fundamental da

concrecin do currculo, mais non como educacin debe ser a proporcin, aos

unha acumulacin de contidos, senn nenos e s nenas, aos mozos dun e doutro

como unha perspectiva que impregne sexo, dunha formacin plena que lles

unha gran parte deles, para interrelacionar, permita conformar a sa propia e esencial

ademais, os conceptos, os procedementos identidade, as como a construcin dunha

e as actitudes. concepcin da realidade que integre vez


o coecemento e a valoracin da tica e

O feito de que a Educacin Ambiental, estea da moral desta.

presente no currculo unha condicin


necesaria, mais non suficiente, para que se Esta formacin plena estar dirixida ao
impregne a accin educativa dun centro no desenvolvemento da sa capacidade para

seu conxunto. Para que as sexa, requrese elixir, de xeito crtico e nunha sociedade

unha reflexin da comunidade educativa axioloxicamente plural, uns valores como

sobre o que significa o estudo deste tema no a liberdade, a tolerancia e a solidariedade.

contexto do centro educativo e necesario


que esta reflexin informe as decisins que
tomen no Proxecto Educativo, no Proxecto Na actualidade vemos que existe unha

Curricular e nas Programacins de Aula. preocupacin crecente por fomentar nos

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 29


Jos Mara de Pedro Corrales Vzquez

escolares a competitividade en lugar da metodolxicos nas disciplinas clsicas e,


competencia, preparando os cidadns mesmo, reconsideracins epistemolxicas
para un mercado, en lugar de ter en conta o dalgunhas delas, luz do tratamento dalgns
interese social unanimemente compartido destes contidos. As, por exemplo, no noso
de educar non s para uns determinados pas iniciouse xa unha crtica dos nesgos
roles produtivos senn tamn para: androcntricos na filosofa, na historia,
a tolerancia, a convivencia pacfica e na economa etc. e, por tanto, comezan a
democrtica, a participacin cidad, existir as condicins para poder avanzar
o respecto polos dereitos humanos, o nun coecemento non androcntrico da
recoecemento da igualdade entre as creatividade humana.
persoas, a sade, a proteccin do medio,
o lecer e a cultura. A Educacin Ambiental desenvolve no
alumnado unha conciencia crtica que lle
permite un protagonismo activo como

Por que e para que a un cidadn no seu medio natural, social


e cultural. Ofrece os coecementos
Educacin Ambiental no
precisos que potencian no alumnado un
sistema educativo? compromiso razoado coas opcins vitais

mis axeitadas aos valores aceptados
nunha sociedade democrtica. Axuda
A necesidade do tratamento dos contidos
a tomar decisins informadas, resiste
transversais, emerxe dunha demanda social,
a presin social e atende valores como
das sociedades desenvolvidas, en relacin
o respecto, a xustiza, a cooperacin, a
con situacins problemticas que se
solidariedade, a tolerancia ou a igualdade.
observan no contexto social; con situacins
Potencia estilos de vida saudables que
discriminatorias, coa degradacin do medio
contemplen as dimensins do ser humano
natural, social ou cultural etc.
referidas ao benestar fsico, psquico,
social e de relacin co mbito.
A incorporacin dos contidos transversais
leva implcita a integracin do coecemento
experiencial (obtido fra da aula) e do
coecemento acadmico (obtido na aula),
que funcionar como un saber estruturado
que facilita a comprensin da realidade.

Permiten tamn mltiples experiencias


de adopcin de novos enfoques

30 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Educacin Ambiental nos centros educativos

Evolucin histrica e Mis adiante aparecen en escena as

situacin actual da implan- comunidades autnomas que, xunto coas


unidades de programas das direccins
tacin da Educacin
provinciais, comezan a desenvolver uns
Ambiental programas especficos, nomendose

responsables por parte das consellaras
correspondentes para colaborar cos
Os temas transversais aparecen
centros de profesores.
fundamentalmente da man da Educacin
para a Sade, a partir da experiencia
A Educacin Ambiental en secundaria
europea. O Ministerio de Sanidade
trabllase, nesta primeira poca, mis
comezou a xestionar aqueles programas
en contidos que en valores. Nunha
que lle interesaban e, ao necesitar a
primeira avaliacin conclese que haba
maquinaria do Ministerio de Educacin
que cambiar os procedementos por uns
e Ciencia para os poder levar a cabo,
logros mis adaptados filosofa que se
estableceu a primeira sinatura dun
pretenda: a concienciacin e o cambio
convenio entre ambos os ministerios.
de actitude da comunidade escolar con
respecto aos temas ambientais.
En segundo lugar aparece a Educacin
Ambiental. Partase da grande sensibilizacin
Todo iso facase en mans dos centros
da poboacin e intentouse copiar o modelo
de profesores. Creronse zonas de
que se tia levado a cabo en Educacin
actuacin e chegouse descentralizacin.
para a Sade. Fixronse cursos mixtos ao
Posteriormente desenvolvronse cursos de
respecto con docentes/educadores e con
perfeccionamento, os cales deron paso a
axentes forestais e ambientais.
seminarios, de maneira que, na maior parte
dos centros educativos, se desenvolveron
A Educacin Ambiental chega ao Ministerio
programas de Educacin Ambiental
de Educacin e Ciencia e, desde aqu,
referidos a temticas diferentes.
a travs dos centros de profesores,
realzanse as primeira actuacins. Estamos
Unha vez sensibilizada a poboacin, o
arredor do curso 1990/91, cando comezan
Ministerio continuou producindo materiais
as primeiras accins.
e divulgndoos, anda que cedeu cada
vez mis protagonismo s comunidades
O obxectivo fundamental, nese momento,
autnomas.
a creacin de equipos que tean
actuacins conxuntas no mesmo mbito
da comunidade.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 31


Jos Mara de Pedro Corrales Vzquez

Unha ferramenta para Educacin Ambiental a


a implantacin da EA comezos dun novo sculo
no sistema educativo:

a Subdireccin de
A planificacin e o desenvolvemento de
Formacin e o Centro de actuacins formativas experimentou nos
Desenvolvemento Curricular ltimos anos un descenso e, actualmente,

chase nunha situacin preocupante, quer
polo nmero de actividades organizadas
Na estratexia para a implantacin dos temas quer polo nmero de participantes.
transversais, desempeou un importante
papel o Centro de Desenvolvemento De calquera maneira, convn sinalar
Curricular, que produciu unhas iniciativas, que algunhas actividades de formacin
uns materiais e unhas campaas que an relacionadas coa Educacin Ambiental
desde o Ministerio s subdireccins deste estn moi arraigadas nos centros de
e s propias direccins provinciais profesores e nos centros de educacin
ambiental, de modo que o profesorado
As etapas que seguan nesta cadea pode achar actuacins formativas, relativas
seran: a un tema transversal tan relevante na
nosa sociedade, sen moita dificultade. Un
1 Formacin dos responsables das bo exemplo diso o CEIDA para Galicia.
unidades de programa
2 Difusin de materiais A sinatura dos sucesivos convenios
3 Transmisin ao profesorado entre o Ministerio de Educacin e o de
Agricultura, posibilitou dar unha formacin
A Subdireccin de Formacin do Ministerio ao profesorado que coordina os proxectos
elaborou un plano que marcaba as lias xerais de Educacin Ambiental, aos asesores
que deban ser recollidas nos planos provinciais. dos centros de profesores e aos asesores
O Centro de Desenvolvemento Curricular tcnicos docentes das unidades de
encargbase da difusin de materiais. programas educativos no CENEAM (Centro
Nacional de Educacin Ambiental); anda
Os pasos para dar seran: que o seu papel e a sa funcionalidade
- formacin dos asesores tcnicos actual, merecera unha reflexin parte.
- elaboracin de estratexias para a sa
divulgacin Son diversos os factores que explican esta
- difusin nos centros educativos situacin. Do forte apoio inicial que se veu
- seguimento e avaliacin prestando a esta temtica pasamos a unha

32 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Educacin Ambiental nos centros educativos

situacin onde o apoio se centra noutros nos CPR, para mellorar os deseos e a
temas, a mido impostos por temticas mis organizacin das actividades de formacin,
actuais como a violencia de xnero ou nas as como para a correcta incorporacin do
aulas... Diminuron, as mesmo, as accins enfoque educativo-ambiental na totalidade
de formacin conxunta para os profesionais das actividades planificadas.
dos mbitos ambiental e docente.
Por outro lado, mantense como a lia de
As pois, o esforzo ser dirixido ao traballo a elaboracin de materiais de apoio
mantemento do desenvolvemento formacin do profesorado que posibilite
adquirido e, para tal efecto, propense o deseo e a planificacin de calquera
dous obxectivos bsicos: actuacin formativa que se leve a cabo,
de forma coherente e que responda aos
- a formacin complementaria dirixida aos obxectivos. O tratamento desta temtica
responsables da sa potenciacin ten como obxectivo a sa integracin de
- a formacin do profesorado, en xeral, modo transversal no Proxecto Curricular
mediante estratexias e diversificadas dos centros educativos.
segundo o perfil do profesorado, quer a
travs de actuacins especficas, quer
noutras actividades que poden incorporar O papel das universidades
os obxectivos e os contidos propios da
na Educacin Ambiental no
Educacin Ambiental.
sistema educativo

A posta en marcha dunhas actividades
especficas, que debern estar incorporadas en
A maior parte das universidades espa-
cada plano dos centros de profesores e recursos
olas, desde o ano 1995, foron transferidas
e que estarn, por un lado, encamiadas
s diferentes comunidades autnomas.
sensibilizacin de novos colectivos de
Ata entn, dependan directamente do
docentes e, por outro, ao afondamento en
Ministerio de Educacin e Ciencia, hoxe
aspectos concretos que demanden os grupos
o Ministerio de Educacin, Ciencia e
de profesorado mis concienciados ou mis
Tecnoloxa. Como o responsable de
motivados e coecedores dos principios e das
outorgar os ttulos de formacin do
estratexias en EA. Como exemplo poderiamos
futuro profesorado, tamn sufriu reformas
falar de: desenvolvemento sustentable,
importantes destinadas a adaptar ou a
avaliacin en EA, estratexias...
converter as antigas titulacins que se
impartan nova realidade educativa.
necesaria a revisin dos planos e das
As en 1992 nas escolas universitarias
actuacins formativas que se levan a cabo

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 33


Jos Mara de Pedro Corrales Vzquez

de formacin do profesorado e nas ltimos anos, levaron a cabo un labor


facultades de Educacin desaparecan investigador importante e unha formacin
os antigos ttulos de Preescolar, de profesionais que chega, mesmo, ao
Ciencias Humanas, Ciencias e Filoloxa e terceiro grao (doutoramento). Anda cedo
comezaban a impartirse as de Educacin para recoller os froitos deste labor, mais,
Infantil, Educacin Primaria, Educacin sen dbida, ter unha influencia no futuro.
Fsica, Linguas Estranxeiras, Educacin
Musical, Educacin Social e Educacin
Especial, que son acordes xa coas novas A xeito de conclusin
formulacins que recolla a LOXSE.

Gustarame facer unha ltima reflexin,


Debo dicir, na mia crenza, que s desde a se vostedes o permiten. Penso que se
crtica construtiva posible lograr avances comezou a andar, que a primeira inercia
significativos. As novas titulacins a partir a mis difcil de vencer e que, esta,
das directrices marcadas polo Ministerio non s afectou propia administracin
de Educacin e Cultura, entndase senn, principalmente, aos responsables
desde o Consello de Universidades, non polticos, igual que ao profesorado e ao
consideraron os temas transversais como propio alumnado. Mais, unha vez iniciada
unhas materias fundamentais, posto a rodaxe desta bla, o proceso debera ser
que non apareceron nos novos planos imparable. Se o rozamento maior, a bla
de estudos como materias troncais e ir mis lenta; se conta con axuda, ir mis
obrigatorias, e s grazas ao interese rpida.
dalgns dos centros que organizan a
docencia se ofreceron e anda se ofrecen Non estamos ante unha carreira a
na actualidade, anda que ben verdade ningunha parte, estamos nun camio
que como materias optativas e de libre cara a un futuro en que imperen uns
eleccin. O que quere dicir que s son valores como: a tolerancia, a convivencia
cursadas por aquel alumnado interesado pacfica e democrtica, a participacin
e sensibilizado nestas materias. cidad, o respecto polos seres humanos,
o recoecemento da igualdade entre
Convira dicir aqu que, se ben o panorama as persoas, a sade e a proteccin do
no que afecta formacin dos docentes medio.
non nada alentador, desenvolvronse
nas universidades algunhas experiencias Nos ltimos das escoito falar con
de xito e exemplares en Educacin insistencia, desde plpitos, medios de
Ambiental. Tamn de xustiza sinalar comunicacin ou responsables polticos, da
que as universidades, ao longo dos nova materia que formar parte do currculo

34 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Educacin Ambiental nos centros educativos

do alumnado, trtase da Educacin para a CAAL, P. ; GARCA, J. E. y PORLAN, R. (1981):


Ecologa y escuela. Teora y prctica de
Cidadana e dos seus posibles contidos. educacin ambiental. Barcelona: Laia
Isto lmbrame outros tempos en que COLL, C.; SARABIA, B. y VALLS, E. (1992): Los
contenidos de la Reforma. Enseanza y
falabamos dos denominados temas aprendizaje de conceptos, procedimientos y
transversais e, se reflexionamos un pouco actitudes. Madrid: Santillana.
CONSEJO ESCOLAR DEL ESTADO (1995-2003):
sobre iso, rematarei como comecei, coa Informes sobre el estado y situacin del
pregunta: sistema educativo. Madrid.
GARCIA MNGUEZ, J. (1992): Los temas
transversales como criterio de calidad
Non servan os temas transversais para educativa. Granada: Proyecto Sur.
- (1994): Los ejes transversales del currculum.
educar a cidadana? Una aproximacin a la calidad educativa,
en Revista de Ciencias de la Educacin, 157,
pxs. 718.
GONZLEZ RODRGUEZ, M. P. (1994):
Bibliografa sobre Temas transversales, en
Referencias bibliogrficas:
Revista de Ciencias de la Educacin, ICCE,
Madrid, pxs. 421449.
BLAS ZABALETA, P. de; HERRERO MOLINO, C. y
LUCINI, F. G. (1993): Los temas transversales y
PARDO DAZ, A. (1991): Respuesta educativa
educacin en valores. Madrid: Alauda.
a la crisis ambiental. Madrid: Centro de
MARCHESl, A. y otros (1993): Los temas
Publicaciones del MEC.
transversales en el currculum. Madrid:
BOLVAR, A. (1992): Los contenidos actitudinales
Alauda.
en el currculo de la Reforma. Madrid: Escuela
MINISTERIO DE EDUCACIN Y CIENCIA (1993):
Espaola.
Temas transversales y desarrollo curricular.
BUSQUETS, M. D. y CAINZO, M. (1993): Los
Madrid: Ministerio de Educacin y Ciencia.
temas transversales: Claves de la formacin
RICO VERCHER, M. (1990): Educacin Ambiental:
integral. Madrid: Aula XXI, Santillana.
Diseo curricular. Madrid: Cincel.
CADUTO, M. J. (1992): Gua para la enseanza de
(1992): El aprendizaje de valores en Educacin
valores ambientales. Madrid : Los Libros de
Ambiental. Madrid: MOPT.
la Catarata.
CALVO, S. y CORRALIZA, J. A. (1995): Educacin
Ambiental: Conceptos y preguntas. Madrid:
Editorial CCS.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 35


Mindelo Xacobe Melndrez
Illa de San Vicente-Cabo Verde

36 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


MEDIDAS ESTRATXICAS
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

Chaves dunha viaxe pola educacin


ambiental en Espaa
Carlos Mediavilla Garca1, Javier Garca Fernndez e
Yolanda Sampedro Ortega2
1. Unidade de Educacin Ambiental do Ministerio de Medio Ambiente (Espaa)
2. Tcnicos en Educacin Ambiental de GEA, SL (Espaa)

O Libro Branco da Educacin Ambiental en Espaa un documento nacido dun


consenso sobre os principios, os obxectivos e os instrumentos da educacin
ambiental, froito do traballo colectivo das administracins pblicas, dos axentes
sociais e dos profesionais da educacin ambiental. Recolle un proceso de
reflexin e unha experiencia de mis de vinte anos.

Que aconteceu coa educacin ambiental en Espaa desde a publicacin do Libro


Branco? Esta pregunta a que se formulou en abril de 2004 o Seminario Tcnico
de Estratexias de Educacin Ambiental en Barcelona, un foro de reflexin colectiva
para os tcnicos implicados na xestin das estratexias de EA. O Ministerio de
Medio recolleu esta demanda e puxo en marcha un estudo cuxos obxectivos
eran coecer iniciativas concretas que estean a servir para desenvolver as
recomendacins dirixidas s administracins xeral e autonmicas no Libro
Branco e valorar o interese das iniciativas desenvolvidas, realizando un balance
dos avances.

Este foi o punto de partida dun percorrido por algunhas das experiencias mis
representativas dos cambios que xerou o proceso aberto polo Libro Branco. O
resultado un libro de inminente publicacin polo Ministerio de Medio: Unha
viaxe pola educacin ambiental en Espaa. Unha visita a algunhas das iniciativas
promovidas desde a administracin xeral e autonmica tras a publicacin do Libro
Branco. Aqu tratamos de compartir as principais coordenadas desta viaxe.

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 37
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 37-48
Carlos Mediavilla, Javier Garca e Yolanda Sampedro

O esprito do Libro Blanco: programas promovidos por aquelas.

os principios bsicos como Por outra parte, e como contraste,


consultouse a 90 entidades e a expertos
indicadores de calidade
ligados a asociacins de educadores

ambientais, a universidades, a empresas
de educacin ambiental, a equipamentos e
Os principios bsicos do Libro Branco,
administracin local de todo o territorio.
que se recollen no seu captulo terceiro,
Recibronse 103 experiencias.
dotan o Libro Branco dun corpo terico
que axuda a definir de que estamos a falar importante sinalar que a batera se
cando falamos de educacin ambiental. mostrou til para transmitir s persoas
resultado do consenso logrado co proceso consultadas que tipo de programas se
de participacin pblica e foi considerado estaban a procurar. significativo indicar,
por todas as estratexias autonmicas, para neste sentido, que un 10% dos expertos
evidenciar anda mis o grao de consenso. de contraste consultados foron crticos
ata o punto de non poder extraer exemplo
O estudo posto en marcha non pretenda
ningn no seu territorio que cumprise
ser un test de cumprimento polas
minimamente cos criterios propostos.
administracins xeral e autonmica das
recomendacins, senn detectar os
principais fitos do mapa da educacin Unha mostra para unha
ambiental, que reflectisen a evolucin e cartografa
a calidade das novas experiencias. Por

iso, partiuse dos principios bsicos como


o esprito do Libro Branco e fxose un O sentido da batera de criterios non era,
primeiro esforzo convertndoos nunha non obstante, que cantos mis criterios
batera de criterios de calidade, que se marcados, mellor ser o programa descrito.
recolle ao final deste artigo. O estudo non pretenda facer un ranking
nin unha compilacin de hit parades,
Na primeira fase do estudo, foi esta batera
senn unha representacin diversa do que
de criterios de calidade a que se propuxo
est a acontecer coa educacin ambiental
como gua de seleccin de experiencias,
nos ltimos anos, dos cambios que xerou
para recollelas nun sinxelo cuestionario en
a reflexin arredor do Libro Branco e das
que se indicasen os seus datos bsicos. A
estratexias de educacin ambiental, que
fonte bsica de informacin constiturona
nos permita repensar a nosa prctica coti
os tcnicos de educacin ambiental das
e afianzar os enfoques mis avanzados.
administracins xeral e autonmicas,
Con este fin, fxose unha segunda seleccin
como coecedores mis directos dos
de entre as 103 experiencias recibidas.

38 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Chaves dunha viaxe pola educacin ambiental en Espaa

Non se tratou tanto de escoller as mellores, cunha explicacin dos obxectivos e da


senn de compilar unha informacin mis metodoloxa seguida na segunda fase do
detallada dalgns casos que axudase a estudo, pedndolles afondar nos seguintes
coecer aqueles matices que puidesen aspectos:
ser mis ilustrativos e inspiradores do
que estaba a acontecer na trastenda da Datos bsicos: nome do proxecto ou
educacin ambiental. Aplicouse unha do programa. Entidade promotora.
segunda batera interna de criterios. Dous Outras entidades participantes. Persoa
deles eran de control con respecto a de contacto. Procedencia do finan-
criterios propostos na primeira recollida: ciamento
que as experiencias propostas fosen O contexto: como xorde a iniciativa?
promovidas polas administracins xeral ou Cal o seu punto de partida? Cal a
autonmicas e que estivesen inspiradas orixe do programa?
ou que recollesen os principios bsicos. A experiencia: descricin xeral. Obxec-
Outros dous referanse ao conxunto da tivos. Lias principais. Destinatarios. Co-
mostra: un certo equilibrio territorial e mo se traballou? Avaliouse? Resultados
unha diversidade entre as experiencias Os puntos fortes: que o que mellor
para que acollesen diferentes modelos de funcionou? Cales foron os aspectos
traballo, mbitos temticos, instrumentos, mis enriquecedores?
enfoques e perspectivas. Os catro restantes As ideas inspiradoras: que aspectos
referanse a cada unha das experiencias e poden interesar mis de cara
sa utilidade para axudar a reflexionar sa exportabilidade? Que o mis
desde outros contextos: innovador a respecto de experiencias
anteriores?
Coherentes coa escala e co mbito de O futuro: o proxecto est pechado?
actuacin da entidade promotora Cara a onde camia? Evolucionou? En
Exportables nalgunha das sas que sentido? Cales son os proxectos
variables mis relevantes ou as tendencias de futuro?
Innovadoras, que supoan un cambio Mis informacin: materiais xerados,
fronte a iniciativas anteriores pxinas web, enderezos de contacto
Inspiradoras, capaces de xerar ideas e etc. para obter mis informacin
novas iniciativas noutros territorios
O resultado un mapa do territorio que
Seleccionouse un total de 40 experiencias. representa os diversos mbitos que se
Aos responsables directos das 40 revelaron nos ltimos anos como os piares
experiencias enviuselles un segundo bsicos do traballo en educacin ambiental
cuestionario ou guin de traballo, xunto das administracins estudadas:

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 39


Carlos Mediavilla, Javier Garca e Yolanda Sampedro

Estratexias de educacin ambiental Non obstante, non sempre o resultado


Equipamentos respondeu s expectativas espertadas
Ecoauditoras ou axendas 21 escolares durante o proceso. Das experiencias
Educacin como instrumento da analizadas pdense deducir algunhas
xestin chaves que axudan a manter uns procesos
Oferta de recursos de informacin, de mis al da producin dun documento:
documentacin e de formacin para o
propio sector da educacin ambiental e Un decidido apoio da institucin que as
para outros colectivos promoveu. recomendable establecer
Creacin de redes unha va formal de aprobacin do
Apoio a outras entidades documento que avale o consenso e a
aprobacin dos participantes. Con todo,
Faremos, a continuacin, un percorrido
mis al da publicacin, imprescindible
polas chaves que se deducen para cada
que a institucin promotora asuma os
un deses mbitos desde o estudo dos
compromisos ou as lias de accin que
casos.
lle corresponden no marco da estratexia
A publicacin oficial dunha estratexia

As estratexias de educacin non garante a sa presenza na


sociedade. preciso desenvolver
ambiental (ou de como
vas diversas de difusin por parte
navegar nun mar de da entidade promotora e de todos os
incertezas) actores implicados na estratexia como
boletns electrnicos, encontros e foros,
integracin en planos ou en programas
As estratexias supuxeron procesos que non especificamente relacionados coa
reforzaron un sector, o da educacin educacin ambiental...
ambiental, afectado de precariedade Unha chave fundamental non perder
crnica. Non en van, os elementos mis a dinmica participativa durante a
destacados destes procesos polos seus implantacin da estratexia. As sexa
propios promotores foron a participacin, mantendo as estruturas do propio
o entusiasmo e o compromiso dos proceso de elaboracin ou creando
diferentes actores. Isto permitiu ver a outras novas como comisins interde-
moitos educadores ambientais que o seu partamentais, comisins ase-soras
traballo non est tan illado como se sente, e observatorios, ou ben prestando
a mido, na prctica diaria. Tamn nos apoio explcito aos sectores a travs
achegou a sectores ata os que agora non de secretaras tcnicas ou doutras
tiamos acceso. frmulas

40 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Chaves dunha viaxe pola educacin ambiental en Espaa

Moi en relacin coa chave anterior, hai Unha nova mirada aos
que desenvolver e manter frmulas equipamentos
para a sa implantacin participativa. O

modelo mis utilizado foi o de promover


adhesins e compromisos para a accin. Non nos imos estender sobre o papel que
A experiencia demostra que require xogaron os equipamentos no impulso e na
medidas complementarias que o fagan consolidacin da educacin ambiental no
eficaz e participativo mis al do papel. noso pas, nin nos innumerables altibaixos
O modelo navarro aposta por manter que sufriu este sector. Seguen a ser un
a participacin propia do proceso de elemento fundamental e os ltimos anos
elaboracin e trasladala a outro tipo de de experiencia dan chaves para o seu
iniciativas, temticas e procesos. En futuro:
calquera caso, no desenvolvemento
da estratexia dbese contemplar a Avanzar cara consolidacin e a
avaliacin e o seguimento como parte profesionalizacin dos equipos, a travs
integrante en que se deben implicar as das sas condicins laborais, formacin
frmulas de participacin establecidas, continua, motivacin e participacin
o que non obsta a oportunidade de Elaborar un proxecto educativo de centro
contar en determinados momentos capaz de recoller, a partir dunha anlise
coa presenza ou co asesoramento de do contexto en que est o equipamento,
avaliadores externos. quer a filosofa que hai que seguir quer
os obxectivos, axustndoos a cada
Non imos despedir as estratexias, porque
colectivo destinatario, e as temticas
dun modo ou doutro, o seu esprito
Poer en marcha instrumentos partici-
faise sentir en iniciativas presentes nos
pativos para os diferentes axentes
seguintes mbitos. Non obstante, antes
vinculados ao centro (promotores,
de pasar a eles importante resaltar como
equipo educativo, destinatarios ou
un dos seus puntos fortes a capacidade
poboacin do mbito) e implicarse
que tiveron para concitar unha armazn
activamente no seu mbito para lograr
de redes formais e informais. importante
que se converta nun verdadeiro centro
vertebrar mecanismos que axuden a
de recursos aberto a todos e en nodo
manter e a potenciar estas redes median-
e dinamizador das iniciativas, para
te a celebracin de xornadas e de
articular redes que posibiliten xerar
encontros, seminarios formativos, o apoio
ideas, xuntar e coordinar esforzos
s asociacins de educadores ambientais
Ser igualmente un recurso para
existentes etc.
todos aqueles departamentos da
administracin, entidades e colectivos

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 41


Carlos Mediavilla, Javier Garca e Yolanda Sampedro

cuxos obxectivos sexan coherentes de educacin ou doutras instancias. As


coa filosofa e coas orientacins do seu experiencias analizadas teen en comn
proxecto educativo combinar a ambientalizacin e a mellora
Un obxectivo que concentra os esforzos do centro cunha perspectiva educativa, a
de moitos equipamentos nos ltimos participacin da comunidade educativa no
anos a definicin duns criterios de seu conxunto e, en distintas modalidades,
calidade como un instrumento til de a implicacin co mbito e coas redes de
autoavaliacin e de mellora centros con proxectos comns. As sas
A respecto do papel da administracin, diversas denominacins (ecoauditoras
debe apoiar a iniciativa privada e escolares, escolas verdes, ecoescolas,
facilitar os procesos de colaboracin e ecocentros ou axendas 21 escolares)
de encontro dentro do propio territorio non nos impiden subliar as chaves para
e con centros doutros territorios, as o futuro deste tipo de programas, en
iniciativas de formacin, o traballo en expansin:
rede, as como un marco normativo
Traballar as cuestins ambientais
adecuado cando sexa necesario e coa
nos centros no marco dun proxecto
participacin do sector, apoiando a
consistente e slido
difusin das sas iniciativas, asistindo
Implicar nun mesmo proxecto toda
aos usuarios con menos recursos e
a comunidade escolar, adoptando
colaborando na adaptacin s novas
metodoloxas participativas
demandas sociais. Ao mesmo tempo,
O enfoque cara mellora, cara
debe desenvolver os seus propios
accin
obxectivos e a sa propia oferta de
A posibilidade de transcender o
equipamentos, especialmente naqueles
permetro da propia escola
mbitos de actuacin, espazos ou
A opcin de integrar os contidos
temticas non satisfactoriamente
traballados no currculo escolar
cubertos ou non doadamente asumibles
O traballo en rede, que permite sentirse
pola iniciativa privada
parte dun proxecto mis amplo
Programas flexibles e dinmicos,
Traballando na escola abertos a se repensar e a se reinventar
A implicacin e a colaboracin activa
entre as diferentes administracins e as
Trtase, en todos os casos, de experiencias entidades nun proxecto conxunto
promovidas desde as administracins O feito de poder traballar en proxectos
ambientais, que contan coa colaboracin a medio e a longo prazo
activa dos respectivos departamentos

42 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Chaves dunha viaxe pola educacin ambiental en Espaa

A educacin, un instrumento elevados de participacin ao longo de

indispensable na xestin todo o seu desenvolvemento


Unhas canles de achegamento entre
os educadores e os xestores, que

Este un dos retos permanentes da propician o debate e a reflexin

educacin ambiental, o de se converter conxunta e que permiten poer en

nun verdadeiro instrumento da xestin, valor os instrumentos sociais no mbito

destacado con especial nfase tanto po- da xestin. Consguense, as, redes

los convenios e documentos internacionais formais ou informais capaces de xerar

coma polo propio Libro Branco. Os desa- sa vez novas iniciativas e proxectos

fos pendentes neste sentido son moitos e O achegamento da educacin ambiental

todos pasan por un mellor coecemento a sectores e a entidades que, ata hai

mutuo entre os xestores e os educadores. ben pouco, lle eran alleos

Os proxectos analizados son de mbitos A flexibilidade, que os seus propios

temticos diferentes, mais todos eles promotores caracterizan como o

translocen unha procura de estratexias de punto forte dos seus programas e que,

actuacin conxunta que supn un cambio posiblemente, ten moito que ver cunha

fronte a anteriores formas de traballar. Un forma de traballar mis participada

cambio para a propia xestin e un cambio e mis aberta e en que a avaliacin,

na consideracin do papel que debe sistematizada ou non, ocupa un lugar

xogar a educacin nas administracins importante no transcurso do programa

ambientais. As chaves deste cambio,


importante remarcar o feito de que
desta nova forma de traballar, son:
falamos, de programas e de estratexias de
traballo cuxos resultados non se perciben,
Un diagnstico de partida que incle non
xeralmente, a curto prazo. Facermos
s os aspectos ambientais, senn tamn
demasiada nfase no curto prazo pode
os sociais, e que integra o traballo e as
xerar dinmicas contraproducentes para o
perspectivas dos educadores desde
conxunto do proxecto ou da intervencin.
as primeiras fases da planificacin,
A nfase debe estar na maior riqueza
polo que os instrumentos sociais se
destas experiencias: xerar dinmicas de
transforman en verdadeiras ferramentas
traballo que se enriquecen co tempo e
de traballo que impregnan todas e cada
abertas a desenvolveren novas iniciativas.
unha das fases de intervencin
Uns proxectos ou uns planos
participados desde a sa propia
concepcin, e que manteen estndares

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 43


Carlos Mediavilla, Javier Garca e Yolanda Sampedro

Abrindo vas para mellorar sa dispoibilidade. desexable que se

os nosos recursos articule unha oferta de recursos que tea


en conta:

As iniciativas reunidas neste mbito Un deseo participado da oferta formativa

comparten un mesmo obxectivo: Unha oferta de alternativas de formacin

mellorar a capacitacin e incrementar a travs de tecnoloxas en lia

os recursos dispoibles para o traballo A difusin de boas prcticas, que se

no mbito da educacin ambiental, o revelou un instrumento moi til para a

medio ou a intervencin social: centros progresiva difusin de modelos exitosos

de documentacin, catlogos de boas de traballo

prcticas, programas de formacin... A elaboracin participada de criterios

Responden ao reto constante dos e de instrumentos de calidade, unha

educadores ambientais de estaren ao va de formacin continua con gran

da, quer canto se refire s temticas potencial

ambientais, quer canto s demandas da A xeracin de recursos documentais

sociedade que obrigan a unha actualizacin de calidade no terreo da intervencin

permanente dos nosos coecementos e social, en que se detecta certa escaseza

das nosas formas de facer. de materiais dispoibles e accesibles


aos educadores

As administracins xogan un papel moi A creacin de grupos, de seminarios e

relevante. A iniciativa privada non pode de espazos de reflexin conxunta nos

atender en toda a sa extensin, cun diversos sectores e mbitos de traballo,

custo asumible polos destinatarios, a gran a incentivacin e a difusin as boas

cantidade e a diversidade de demanda de prcticas e a promocin de espazos de

formacin nestes campos. importante intercambio de ideas

que as administracins ambientais A creacin de centros de recursos como

sexan capaces de realizaren unha oferta espazos vivos e dinmicos capaces de

formativa de calidade e actualizada, articular e de vertebrar as necesidades

capaz de cubrir os ocos non cubertos por que o sector vai xerando

outras entidades pblicas ou privadas,


En definitiva, as administracins deben
de combinar e de explorar metodoloxas
poer en marcha e consolidar proxectos
de traballo diferentes e canles diversas
estables e slidos, capaces de atenderen
que permitan a cada destinatario achar
a demanda e, mesmo, de se adiantaren a
o tipo de espazos e a actividade que se
esta.
adapte mellor s sas necesidades e

44 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Chaves dunha viaxe pola educacin ambiental en Espaa

Tecendo redes se evidencie que o todo mis que a


suma das partes
Proporcionar recursos suficientes para
O illamento unha das debilidades que as redes incipientes se articulen e
que afecta ao traballo dos educadores se vertebren progresivamente
ambientais. A nosa forza aumenta na
Ao ser imprescindible este apoio, a
medida en que somos capaces de traballar
chave fundamental segue estando no
xuntos, de construrmos espazos de ilusin,
propio traballo en rede: ter boas razns
de aprendizaxe e de esforzo colectivo. Tecer
para traballar xuntos, dispoer de tempo
redes non unha tarefa doada, sabemos o
abondo e de ritmos axeitados, sentir
complicado que pode chegar a ser construr
respecto polo traballo que se realiza,
unha linguaxe comn, poernos de acordo,
coecer os resultados, sentir que o
crear consensos, xerar unha accin colec-
proceso estimulante...
tiva. Con todo, unha va idnea para
incrementar a formacin e para incentivar os
esforzos ao aumentarmos a percepcin de Explorando outros camios
estarmos a traballar nun proxecto comn,

mis al dos nosos lmites cotins.

Neste apartado, desde das experiencias


Por iso, o impulso das redes tarefa
moi diferentes entre si, analzanse dous
inescusable das administracins. As
casos que estn a lograr difundir, por
redes constiten instrumentos eficaces
territorios moi extensos (Andaluca e
de accin que, unha vez consolidados,
Castela e Len) programas e actuacins
poden camiar por si ss, multiplicando os
de educacin ambiental que estn a
efectos, quer educativos quer ambientais,
contribur a consolidar a necesidade de
das sas actuacins. As experiencias de
traballar, desde mbitos moi diferentes,
redes informais ou formais promovidas
cara sustentabilidade. Son proxectos
por administracins ambientais apuntan
que van consolidndose no tempo, o que
as seguintes chaves:
fai medrar as sas potencialidades de
mellora, ao permitir que os instrumentos de
Crear mecanismos eficaces de
avaliacin que se poan en marcha perfilen
intercambio de informacin
os seus obxectivos e as sas metodoloxas
Afianzar lazos institucionais e persoais
de traballo. Explranse con forza vas de
que faga do traballo conxunto un apoio
traballo e de colaboracin entre entidades
ao traballo cotin e non unha carga
moi diferentes, que dan lugar a iniciativas
Propiciar espazos de encontro,
conxuntas que, por separado, sera difcil
proxectos comns e atractivos en que

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 45


Carlos Mediavilla, Javier Garca e Yolanda Sampedro

pr en marcha. Unha vez mis achamos enfoque que tea en conta a diversidade
a necesidade de explorar mbitos de de escenarios e de axentes implicados.
coordinacin e de esforzo comn, un
Hai novos retos que van poer en evidencia
terreo en que as administracins deberan
esta necesidade. A nova normativa
continuar invertendo recursos.
en materia de acceso informacin
e participacin pblica en asuntos
Relendo o diario de a bordo: ambientais (as leis 7/2006, de planos e
o que aprendemos programas, e 27/2006, coecida como


Lei Aarhus) pon a proba a capacidade de
resposta das administracins ambientais

Este estudo un reflexo da situacin actual, a novas demandas de transparencia e de

mais non de toda a situacin. En moitos xestin participativa. Ao mesmo tempo,

casos sguense a empregar recursos unha oportunidade para que os educadores

(tempo, dieiro e esforzo) en programas que ambientais acheguen a sa experiencia

non responden fielmente a un diagnstico sobre os requirimentos, o funcionamento

previo, realidade socioambiental en e o sentido dos instrumentos sociais.

que se enmarcan ou a unha planificacin


A intencin dos autores do estudo era
rigorosa. Detctase certa inercia en
achegar un gran de area e contribur,
manter algns proxectos que, anda que
quer reflexin quer a inspirar, e a
no seu momento tiveron importancia,
descubrir novos camios que percorrer.
hoxe, no contexto dunha educacin
Neste momento, e sobre a base dos
ambiental que evolucionou, quizais non
instrumentos e da experiencia desta
sexan a resposta axeitada s demandas
primeira viaxe aqu ilustrada, estanse a
que a sociedade ten. Hoxe coecemos
levar a cabo percorridos polos mbitos
mellor os problemas socioambientais
do sistema educativo e das entidades
e estn mellor identificados, quer os
locais. Seguro que nos achegarn a todos
conflitos quer os actores, que xogan un
novos enfoques desde os que reflexionar.
papel relevante en cada situacin. Non
Porn, nin aquel, nin estas viaxes esgotan
obstante, a resposta que se ofrece desde
o traballo de reflexin conxunta que se
a educacin ambiental en moitos casos
abre en mltiples camios e lugares desde
segue a ser xenrica e utiliza os mesmos
o propio Libro Branco, as estratexias
instrumentos e mtodos desde hai anos.
de educacin ambiental, moitas das
necesario comezar a utilizar de forma mis
experiencias aqu recollidas e outras que
xeneralizada ferramentas como as que
poderan ser igualmente ilustrativas. En
nos ofrecen a participacin e o traballo en
palabras dos propios autores: esperamos
rede para afrontar os novos retos desde un
poder acharnos nalgn deses camios.

46 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Chaves dunha viaxe pola educacin ambiental en Espaa

ANEXO: batera de criterios


Implicacin de toda a sociedade...


1. O programa est dirixido a diferentes sectores sociais relacionados co obxectivo do programa,
includos sectores da poboacin tradicionalmente non recollidos
2. Os destinatarios do programa convrtense sa vez en axentes educadores
3. O programa persegue xerar un sentimento de responsabilidade compartida nos seus destinatarios
4. O programa est integrado na accin coti dos seus destinatarios
5. O programa ten en conta a diversidade de contextos e de realidades dos destinatarios na sa plani-
ficacin e execucin

Adopcin dun enfoque amplo e aberto...


6. O programa ten en conta a complexidade do problema, as como todos os aspectos da armazn
social, cultural, econmica e afectiva que xiran arredor del
7. O programa parte dun enfoque e dunha prctica intercultural
8. O programa planifcase e desenvlvese cun enfoque interdisciplinario e interdepartamental

Promocin dun pensamento crtico e innovador...


9. O programa propicia unha comprensin axeitada das principais cuestins socioambientais relacio-
nadas co problema
10. O programa procura o acceso dos destinatarios e dos axentes implicados a informacin transpa-
rente, comprensible e rigorosa
11. O programa contribe a que as persoas sexan capaces de analizar, de interpretar e de valorar por si
propias a informacin que reciben
12. O programa contempla mecanismos orientados reflexin e inclusin permanente de cambios
orientados mellora
13. O programa traballa activamente para potenciar a creatividade dos axentes implicados na procura
de novos modelos e de solucins para alcanzar os seus propios obxectivos
14. O programa incorpora os principios de equidade, de solidariedade e de xustiza social

Desenvolvemento dunha accin educativa coherente e crible...


15. O programa xorde como resposta a unha demanda ou a unha necesidade socioambiental e ten en
conta quer a idoneidade dos temas tratados quer a oportunidade dos momentos de actuacin
16. Existe unha coherencia entre a mensaxe e a accin e entre os fins e os medios utilizados no progra-
ma
17. O programa ten previstos mecanismos de continuidade co obxecto de afondar nos obxectivos for-
mulados, para evolucionar cara a novas propostas e a mtodos, o traballo con novos axentes etc.
18. A planificacin do programa fxose conxuntamente coas persoas e/ou coas entidades responsables
do seu desenvolvemento e execucin

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 47


Carlos Mediavilla, Javier Garca e Yolanda Sampedro

Impulso da participacin...
19. O programa promove nas persoas a conciencia da sa capacidade para intervir na resolucin dos
problemas e axuda a construr alternativas de accin positiva
20. O programa promove a implicacin, quer individual quer colectiva, nos procesos de toma de decisi-
ns
21. O programa conta con tempo abondo, predisposicin, responsabilidade e actitude aberta cara
participacin
22. O programa dispn de espazos para fomentar a aprendizaxe de habilidades sociais e de mtodos
de participacin
23. O programa facilita canles de participacin para todos os axentes afectados e procura que as
devanditas canles estean adaptadas s particularidades de cada situacin
24. O programa apoia o movemento asociativo e fomenta o voluntariado como vas de participacin
comunitaria

Incorporacin da educacin nas iniciativas de poltica ambiental...


25. O programa educativo est integrado, desde o inicio, na planificacin, na xestin e na avaliacin
das polticas ambientais e exerce unha influencia real sobre as devanditas polticas

Mellora da coordinacin e colaboracin entre axentes...


26. O programa favorece os procesos de encontro, de intercambio e de cooperacin entre os diferen-
tes actores e enfoques
27. O programa procura a creacin de redes formais e informais, orientadas a facilitar o intercambio de
ideas e de experiencias, a posta en marcha de actuacins conxuntas, o debate arredor de novas
formulacins, as como a avaliacin do propio traballo

Garanta dos recursos necesarios...


28. O programa dispn dos medios necesarios -econmicos, tcnicos e humanos- para o seu desen-
volvemento e utilzaos de xeito eficiente
29. O equipo que planifica e desenvolve o programa ten continuidade ao longo do seu desenvolvemen-
to, conta con diversidade de perfs e con oportunidades para a sa propia capacitacin

48 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


MEDIDAS ESTRATXICAS
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

Do diversionismo cotidiano s Polticas


Pblicas Nacionais e Internacionais
voltadas a enfrentar as Mudanas
Climticas: a formao do educador
ambiental popular
Marcos Sorrentino
Director de Educacin Ambiental do Ministerio de Medio Ambiente. Departamento de
Ciencias Ambientais da Universidade de So Paulo. Coordinador do Laboratorio de Poltica
Ambiental da USP (Brasil)

As inmeras pequenas tarefas cotidianas e as atividades de lazer que nos


distanciam de ns mesmos, no permitindo olhar no espelho em busca do eu
e a alienao e o diversionismo que nos afastam das perguntas essenciais para
cada indivduo, para cada grupo social e para a humanidade, no parecem ser
o melhor caminho para conseguirmos estabelecer um pacto de co-existncia na
Terra que permita a continuidade e a melhoria da Vida.

A questo do aquecimento global e das mudanas climticas coloca de forma


enftica e dramtica a necessidade de aproveitarmos cada minuto de nossos
dias atuais para atuarmos pelo Bem Comum.

No momento para concesses a nossa inrcia comportamental, para a auto-


complacncia ou mesmo para tergiversar sobre a probabilidade disto ocorrer
num futuro muito remoto dando tempo para a cincia encontrar alternativas de
soluo ou pelo menos de mitigao.

uma grande oportunidade para nos conectarmos para dentro e para fora de cada
um, de cada grupo (familiar, tribal, social), de cada comunidade, estado ou pas,
unindo-nos para enfrentar no s as causas das mudanas climticas mas as de

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 49
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 49-68
Marcos Sorrentino

todas as mazelas sociais que nos distanciam consagrados em acordos e documentos


da plena felicidade de Ser Humano. internacionais.

No possvel vivermos uma humanidade Conectarmo-nos em grupos de reflexo


que ainda extingue diariamente outras e ao (os Crculos de Cultura propostos
espcies com as quais compartilha o por Paulo Freire ou as Comunidades
Planeta, que degrada o solo, o ar e a Interpretativas e as Comunidades de
gua como quem cospe no prato que Aprendizagem sugeridas por Habermas,
comeu, que elimina lnguas e culturas Carlos Brando e tantos outros e outras)
tradicionais numa faina homogeneizadora tendo em mente a humanidade e cada
e demente, pautada pela mercantilizao pessoa.
e concentrao dos lucros.
Comunidades de Aprendizagem pelo
No possvel suportar a informao de Meio Ambiente e Qualidade de Vida,
sermos 800 milhes de pessoas famintas formando e alimentando-se da atuao
e uma enorme parcela da humanidade de seus participantes como educadores
abaixo da linha da pobreza. ambientais populares.

Continua-se a matar e morrer por Nossa incansvel ambio e procura


intolerncia racial, religiosa, sexual, deve ser a formao de milhes de
poltica e por inmeros motivos mais Comunidades Interpretativas e de
absurdos ainda como a cobia e a inveja. Aprendizagem por todo o planeta. Nas
A violncia cotidiana da falta de dilogo e Escolas e Associaes de Vizinhana,
alternativas de educao, trabalho e lazer Sindicatos e Grupos Ambientalistas,
para as crianas e jovens continua a fazer Igrejas e Partidos Polticos, famlias e
vtimas em todo planeta. Os idosos e os equipes esportivas...enfim, grupos de
no-produtivos em geral, continuam convivencialidade, onde a relao afetiva
margem das decises e das polticas de e o compromisso poltico impliquem em
incluso. laos fortes de responsabilidade com as
decises comuns.
Precisamos nos conectar em torno de
valores essenciais e imemoriais como o Esses grupos sero capazes de promover
amor ao prximo e o desejo de paz para tais mudanas comportamentais e de
todos e para cada um. Paz construda valores que o momento atual est a
no apenas com a ausncia de guerras, exigir e que as convenes e acordos
mas tambm pelo respeito aos direitos governamentais ou o mercado tm sido
humanos e liberdades democrticas j incapazes de realizar.

50 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Do diversionismo cotidiano s Polticas Pblicas Nacionais e Internacionais...

So mudanas construdas a partir do Uma proposta neste sentido ser


cotidiano de cada um, de cada casa, apresentada na seqncia, objetivando
bairro e cidade, mas exigem a decidida abrir o dilogo com a Comunidade de
ao governamental e das organizaes Paises de Lngua Portuguesa e outras
empresariais e da sociedade civil comunidades falantes do galego e do
organizada. portugus, bem como com os pases de
fala hispnica e outros que venham a se
Aes indutoras da sensibilizao e interessar.
mobilizao popular, mas tambm de
atendimento s demandas que sero O interesse inicial demonstrar ao
suscitadas por um autntico processo de sistema das naes unidas e s demais
participao, atravs de polticas pblicas comunidades de falantes de uma mesma
e de projetos especficos que valorizem e lngua a necessidade e as possibilidades
respondam s responsabilidades assumidas de aes coordenadas entre paises
pelos indivduos e grupos sociais. pelo Bem Comum. tambm fortalecer
sistemas nacionais de educao ambiental
Portanto, estamos falando de pessoas comprometidos com a participao e
e grupos deixando de estar com a melhoria da qualidade de vida de todos.
boca escancarada, cheia de dentes, Mas , acima de tudo, nos potencializar
esperando a morte chegar, ou de tudo e estimular cada pessoa, grupo e pas
isto acontecendo e eu aqui parado dando para o enfrentamento eficiente e eficaz
milho aos pombos, como diz um poeta/ das grandes questes socioambientais
msico brasileiro. Precisamos de todas planetrias, fazendo de tal enfrentamento
e de cada pessoa. So mudanas no uma oportunidade para o crescimento e
modo de produo e de consumo da felicidade de cada ser humano e de toda
humanidade, que exigem a tomada de a humanidade.
posio e aes de cada uma. Basta s
baladas interminveis e ao matar o
tempo com atividades diversionistas e Por uma Poltica
descomprometidas!
Internacional de Educao
Ambiental
Estamos falando tambm de aes coletivas

indutoras das atitudes e aes individuais
e dos pequenos grupos de cidadania.
A educao ambiental (EA) foi definida
Estamos falando de educao ambiental
como a primeira das prioridades na
popular e de formao de educadores e
Plataforma de Cooperao da Comunidade
educadoras ambientais populares.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 51


Marcos Sorrentino

de Pases de Lngua Portuguesa (CPLP) na pesquisa realizada no final de 2005,


rea Ambiental, durante a Reunio de seus por uma conceituada organizao no
Ministros de Meio Ambiente, ocorrida no governamental brasileira - ISER, junto a
dia 26 de maio de 2006, em Braslia. 1100 dos 1300 delegados-representantes
de todas as Unidades Federativas e dos
O Sistema das Naes Unidas definiu o distintos setores da sociedade brasileira na
perodo de 2005 a 2014 como a Dcada II Conferncia Nacional de Meio Ambiente.
da Educao para o Desenvolvimento Nela a EA apontada como a atividade
Sustentvel. Inmeros encontros nacionais mais realizada nas organizaes de origem
e internacionais esto apontando dos delegados e atribui-se um alto grau de
demandas diversas de EA e cada vez positividade ao Programa Nacional de EA.
mais os protagonistas das Convenes
Internacionais no campo ambiental Objetivando estimular o dilogo entre os
constatam e declaram que no h como pases para estabelecer-se Plataformas,
viabilizar as mudanas com a radicalidade Polticas e Programas Internacionais de
que o momento exige, sem a mobilizao, Educao Ambiental apresenta-se a seguir
participao e educao de todas as uma proposta que vem sendo trabalhada pela
sociedades. Diretoria de EA do MMA para ser submetida
aos participantes dos Foros nacionais e
Como exemplos, pode-se citar que 95% internacionais que iro ocorrer em 2007.
das escolas no Brasil, segundo uma recente
pesquisa do Instituto Nacional de Estudos Tal proposta deve realizar-se atravs de
e Normas Pedaggicas do Ministrio da dois eixos de atuao:
Educao, afirmam desenvolver atividades
de EA. Uma grande parte dos 5560 . estmulo e apoio construo dos
municpios brasileiros afirmam realizar sistemas nacionais de EA enraizados
atividades de EA em pesquisas de 2002 territorialmente, que permitam fazer
e 2004 do Instituto Brasileiro de Geografia frente s questes socioambientais
e Estatstica. Independentemente dos locais, nacionais e regionais;
questionamentos que j comeam a . campanhas de comunicao coordenadas
suscitar novas pesquisas voltadas a saber entre os pases participantes, objetivando
o que fazem as escolas e os municpios o engajamento cotidiano de cada
que dizem que fazem EA importante pessoa nas questes socioambientais
assinalar a significativa presena da planetrias.
inteno de se fazer EA nas bases da
sociedade brasileira. A estas pesquisas O enfrentamento do aquecimento global
podem-se agregar os resultados da e das mudanas climticas proposto

52 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Do diversionismo cotidiano s Polticas Pblicas Nacionais e Internacionais...

como o tema gerador capaz de mobilizar Para o desenvolvimento destes eixos,


e alavancar as inmeras questes e apresentam-se a seguir algumas sugestes
problemticas nacionais e locais a isto a serem debatidas, aprimoradas e encami-
associadas, permitindo trabalhar-se a sua nhadas para um amplo dilogo com
interface com as questes da deserti- todos os setores que atuam no campo
ficao, da perda da biodiversidade da educao ambiental em cada pas. As
e da carncia e degradao da gua, Redes de Educao Ambiental e outras
dentre outras. Para que o processo no organizaes da sociedade se constituem
seja efmero e fragmentado, como uma em relevantes parceiras para o delineamento
nova moda que no transforma atitudes, e implementao desta Proposta.
comportamentos e valores, fundamental
a existncia de Sistemas Nacionais de EA, Coidar o Mundo Cousa de todos
pautados pela perspectiva de promover (palavra de ordem expressa em folheto
processos educacionais e ambientalistas comemorativo do Dia Mundial do Meio
que tenham permanncia e continuidade, Ambiente de 2005, do Centro de Extensin
sendo destinados totalidade dos Universitria e Divulgacin Ambiental de
habitantes da base territorial onde atuam Galicia - CEIDA) e Vamos Cuidar do Brasil
de maneira articulada. (mote das Conferncias Nacionais de Meio
Ambiente, realizadas no Brasil em 2003 e
2005), so dois temas que podem servir
de referncia para uma ao coordenada
Questes Scio-ambientais
Planetrias destinada a estimular em toda a sua
base o compromisso cotidiano, de cada
um e de cada uma, com a recuperao,

Sistemas Nacionais
conservao e melhoria do meio ambiente
Comunicao em de EA com e da qualidade de vida.
Larga Escala enraizamento
territorial

Como benefcio conexo desta cooperao,
EDUCACIN lanada simultaneamente em vrios
AMBIENTAL pases, pode-se mencionar o estmulo
percepo e compreenso de uma
Sujeitos e Grupos Sociais
de Ao Local identidade que fortalece o idioma e o
sentimento de pertencer a uma nao e a
uma comunidade de pases, contribuindo
tambm para o sentir-se pertencente
Figura 1 prpria Terra - a Terra-Ptria ou Mtria,
como dizem alguns autores.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 53


Marcos Sorrentino

Fundamentando o desenvolvimento Para cumprir um papel educacional,


desses eixos de atuao esto documentos empoderador dos indivduos e grupos
debatidos e aprovados em eventos no sentido de contriburem para a
internacionais de educao ambiental recuperao, conservao e melhoria do
realizados nas quatro ltimas dcadas, meio ambiente e da qualidade de vida
dando-se especial destaque para o Tratado de cada um e de todos, uma ao de
de Educao Ambiental para Sociedades educao ambiental de larga escala exige
Sustentveis e Responsabilidade Global, a cooperao de um sistema capilarizado
elaborado no processo preparatrio da Rio de apoio e referncia para as aes de
92 e aprovado na Conferncia do Frum cidadania, contribuindo para qualific-
Internacional de ONGs e Movimentos las para a soluo de problemas e para o
Sociais. processo de aprendizagem aprofundado
de seus sujeitos e atores.
A Carta da Terra, o Manifesto pela Vida, as
Convenes e o documento final aprovado A produo de vinhetas para rdios
na Rio 92, bem como as Declaraes e televiso, ou de outras peas de
de Tbilissi e Thesalonick tambm so comunicao para jornais e revistas,
documentos de referncia na rea. A expressando os compromissos e
eles deve-se agregar os programas de mensagens de cada um ou de cada grupo,
EA produzidos de forma participativa no exige, alm do incentivo advindo de uma
dilogo entre paises, como o caso do Campanha Internacional, o estmulo e
PLACEA Programa Latino Americano apoio a produo e divulgao das idias,
e Caribenho de Educao Ambiental e aes e propostas dos atores locais.
mesmo os exemplos de paises e regies
que j elaboraram as suas polticas e Como exemplo, pode-se citar o incentivo
programas nacionais de EA, apontando a ao cidad para o plantio de rvores.
necessidade e importncia de Sistemas O ciclo de vida da rvore (da colheita da
Nacionais de EA. semente produo de muda nos viveiros;
do plantio na terra aos cuidados para o
Os documentos sobre as Convenes seu desenvolvimento; da convivncia e
Internacionais de Meio Ambiente, participao dela nos demais ciclo de
especialmente aqueles relacionados vida ao seu papel na manuteno dos
s mudanas climticas, perda da sistemas naturais) pode ser um excelente
biodiversidade, desertificao, segurana elo entre questes ambientais planetrias
alimentar e diversidade cultural, so (alteraes climticas/ desertificao/
essenciais para a fundamentao da biodiversidade) e a ao cidad.
presente proposta.

54 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Do diversionismo cotidiano s Polticas Pblicas Nacionais e Internacionais...

Estimular indivduos e grupos sociais 1. Promover a sinergia de recursos e


a tomarem uma atitude em relao s potencialidades, promovendo uma
sementes presentes em seu cotidiano ao articulada entre as instituies
ou em relao produo e plantao que atuam com educao, formal e
de rvores e outros seres vegetais para no formal, com meio ambiente e EA,
resolver problemas locais e permitir- em cada base territorial com a qual se
lhes visualizar a contribuio que estas pretende atuar. O primeiro passo neste
aes podem dar para o enfrentamento sentido deve ser o do mapeamento e
das grandes questes ambientais diagnstico participativo do estado da
planetrias pode ser um procedimento educao ambiental atravs da criao
inicial capaz de mant-los mobilizados e/ou fortalecimento de Coletivos
em prol de outras iniciativas apropriadas Educadores capazes de acolher e
a diferentes realidades e contextos locais potencializar a demanda cidad;
e planetrios. 2. Orientar as aes para uma EA
comprometida com a democracia
Para isto, as duas dimenses so e a vida, refutando qualquer tipo de
necessrias: a Campanha nos meios totalitarismo e voltando-se totalidade
de comunicao e a possibilidade do dos habitantes da sua base territorial
indivduo (sensibilizado por ela) poder de atuao, procurando envolv-los
recorrer a um conjunto de instituies de forma permanente e continuada;
locais que lhe respaldem em seu desejo 3. Promover processos educacionais
de atuar e o potencializem para se auto- sincrnicos nas bases territoriais onde
educar neste processo, contribuindo para atuam. Sugere-se a adoo de distintas
a educao de mais e mais pessoas. modalidades de ensino/aprendizagem e
a utilizao de mtodos e tcnicas que
promovam a participao, a pesquisa e
Sistemas Nacionais ou o aprender fazendo solidariamente;
4. Ter a EA e recursos para ela previstos
Territoriais de EA
em Lei e nos oramentos plurianuais;

5. Estimular e apoiar a participao de
todos os atores da EA (notadamente
As caractersticas bsicas desejadas para
da sociedade civil) nas distintas esferas
cada Pas ou Comunidade ter condies
de planejamento, avaliao e deciso
de suportar a ampliao da demanda
do Sistema Nacional de EA;
cidad por cooperar na superao das
6. Definir momentos (encontros, semi-
questes socioambientais, so:
nrios e outros) e processos (redes,
intercmbios, acordos e outros)

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 55


Marcos Sorrentino

nacionais e internacionais, para o de sociedades sustentveis, atravs da


dilogo entre pessoas e instituies promoo de aes cotidianas de sujeitos
sobre iniciativas, reflexes, projetos, de uma mesma comunidade lingustica
programas e polticas pblicas de EA; comprometidos com a convergncia e
7. Disponibilizar ao grande pblico popularizao das principais convenes
informaes sobre EA, estimulando ambientais das Naes Unidas.
a comunicao com finalidades
educacionais; A construo de alternativas cotidianas de
8. Delinear e implementar participa- ao pessoal e coletiva na adaptao s
tivamente o Sistema Nacional ou mudanas climticas e no enfrentamento
Territorial de Educao Ambiental. das causas do aquecimento global, exige
9. Promover dilogos e cooperao a popularizao dos conhecimentos
internacional de alto nvel voltada cientficos atravs da sua comunicao
ao aprimoramento das polticas com finalidade educacional.
pblicas nas reas e a assinatura
e implementao de acordos de Portanto, potencializar cada humano e seus
cooperao entre projetos, programas grupos sociais para a construo coletiva
e comunidades dos paises envolvidos; de sociedades sustentveis, torna-se o
10. Desenvolver Campanhas de Comu- maior desafio para todas as foras que se
nicao de Massa simultneas nos aliam hoje no campo ambientalista de luta
paises e comunidades envolvidos; pela VIDA.
11. Ao coordenada junto a outras
naes e instncias de cooperao Isto exige debatermos quem o educador
internacional para promover a EA em e a educadora ambiental que desejamos
todo Planeta; formar. Abaixo, neste item, transcrevo
12. Busca cooperativa de recursos, parte dos meus escritos para um texto
apoios e patrocnio que promovam o sobre o tema que estou escrevendo com
incremento da EA em todas as comu- Carlos Rodrigues Brando.
nidades participantes.
Quando se desenvolve um projeto ou
programa educacional voltado formao

Educao Ambiental de pessoas que atuem como educadoras


ambientais populares, so comuns
Popular
perguntas do tipo:

Quem o educador ou a educadora


Enfim, a proposta a de uma ao
ambiental popular?
educacional, modelar, voltada construo

56 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Do diversionismo cotidiano s Polticas Pblicas Nacionais e Internacionais...

Como ele e ela se formam? Onde e de Morar na periferia? Ser agricultor ou


quais maneiras atuam? agricultora familiar?
Qual o perfil da educadora ou do Deve saber calculo diferencial e integral?
educador ambiental a ser formado? Deve escrever bem?
Ao final do processo de ensino deve estar
Algumas respostas, que tambm so habilitado(a) a conduzir reunies e elaborar
perguntas, emergem na seqncia: projetos e relatrios?

uma pessoa comprometida com a Debater as caractersticas, as habilidades


emancipao da classe trabalhadora ou e a ideologia da educadora ou do
com a emancipao de todos os seres educador ambiental popular pode levar a
humanos? opes reducionistas e autoritrias. Ao
empreendedor(a), protagonista, lder, um mesmo tempo, como definir um processo
ser humano exemplar, cidad ou cidado, educacional sem dizer onde se quer
uma pessoa que busca, um indivduo que chegar e de onde se quer partir ou de
dialoga com os outros e consigo prprio? onde se est partindo?
Humanista? Socialista? Anarquista?
Comunista? Democrata? Social-demo- Ter convices sem querer imp-las aos
crata? Democrata-cristo? Capitalista? outros. Querer que os outros compartilhem
Liberal? daquilo que nos faz bem, que nos
Cristo ou Crist? Catlico(a)? Protestante? ilumina, respeitando as demais opes e
Judeu? Muulmano? Budista? Taoista? necessidades. Traar caminhos. Construir
Esportista? Macrobitico? Vegetariano? processos educacionais pautados pela
Ciclista? construo de arenas, espaos de
Bem falante? Bom ouvinte, atencioso? aprendizagem, de dilogo, onde o que
Prestativo? Ponderado? Introspectivo? quero ensinar tenha como pr-requisito
Extrovertido? Solidrio? Cooperativo? o desejo de aprender e o estmulo
Fuma maconha? Cigarro careta? Cheira capacidade de anlise crtica do outro.
cocana? Toma pinga e cerveja? Consome
acar? Ser assertivo e propositivo, ter iniciativas
trabalhador(a)? Trabalha por necessidade e ser criativo fundamental, mas mais
ou viciado(a) em trabalho? importante ainda conseguir estimular
Deve ter no mnimo o ensino fundamental e propiciar a assertividade, a iniciativa, a
completo? Ser alfabetizado? Ter ensino criticidade (como capacidade reflexiva,
superior? Ter renda mnima? Estar na analtica e intuitiva) e a criatividade nos
escola? No ter terra ou qualquer outra outros. A todas e a cada pessoa a vontade
propriedade? e a capacidade de imaginar e enunciar o

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 57


Marcos Sorrentino

seu projeto de futuro e a disposio de cada passo que o aprendizado obtido com
dialogar sobre ele, aprimor-lo e constru- ele seja socializado, interiorizado em cada
lo individual e coletivamente. um e no grupo e permita as redefinies
na caminhada, re-direcionando as velas,
Outra questo que se coloca de carter o rumo, as estratgias e at mesmo os
metodolgico. Como formar lideranas? objetivos.
Protagonistas? No grupo, nos processos
educacionais, a liderana e o protagonismo Dar o testemunho fundamental! Teste-
de uns estimula ou inibi a liderana e o munho de disposio ao dilogo. Ter
protagonismo de outros? tempo para o outro. Saber ouvi-lo e
consider-lo interlocutor para o seu
Para estimular, necessrio, em pensamento e opinies, incomodando-o,
primeiro lugar, que a questo se coloque estimulando-o a pensar e a expressar-se,
individualmente e ao grupo. mas dando-lhe segurana de que, seja
qual for a opo que ele fizer, continuar
Em seguida, preciso exercitar-se a t-lo como interlocutor/educador (amigo
cotidianamente a humildade, o despir-se da ou amiga, pai, me, irmo ou irm, filho
vaidade e da necessidade de ser lder, sem ou filha, professor ou professora, pastor
perder a vontade de fazer, de cooperar, de ou pastora, padre ou madre, psiquiatra ou
auxiliar, sem receio de em certos momentos psiclogo(a), estudante, servidor pblico
protagonizar e liderar. No livro O TAO ou atendente no comrcio, entrevistador
da Liderana, de Lao Ts, encontramos ou vendedora...).
importantes provocaes neste sentido e
em livros e textos de Boaventura de Souza Portanto, ser educador ou educadora
Santos, Carlos Rodrigues Brando, Rubem ambiental popular, exige ter contedos
Alves, Eda Terezinha de Oliveira Tassara, e objetivos a perseguir, mas sejam quais
Krisnamurti, Roberto Freire e outros bons forem eles, so apenas suporte para
escritores anarquistas depreendemos a um objetivo maior de propiciar a todos
compreenso de uma vanguarda que e a qualquer um, o acesso ao dilogo
se auto-anula, de uma liderana que empoderador. O dilogo crtico e acolhedor
sai de cena para a emergncia de novas que permite a tomada de posies
lideranas e para o desenvolvimento de pautadas nas prprias convices e na
processos auto-gestionrios. capacidade de rev-las e increment-las
em direo construo do seu projeto de
Em terceiro lugar, deve-se realizar plane- futuro, dos seus sonhos e utopias. Dilogo
jamentos estratgicos, participativos, que permita abrir-se ao prximo e planejar
incrementais e articulados, propiciando a e avaliar juntos. Dilogo consigo mesmo,

58 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Do diversionismo cotidiano s Polticas Pblicas Nacionais e Internacionais...

com os ventos, com as rvores, com os y enriquecer el comportamiento de los


animais, com outros seres e energias que sectores populares en sus relaciones
povoam os nossos sentimentos, a nossa scio-culturales y con el medio biofisico,
alma e enriquecem o nosso esprito. em vias de la construccin de sociedades
Dilogo com a sociedade, procurando sustentables que, con equidad social,
entend-la criticamente, historicamente, respondan a las particularidades culturales
conjunturalmente, em toda a sua estrutura y ecolgicas existentes.
e contradies, de forma a sentir-se
potente para transform-la com os outros Pode-se ainda perguntar, mas qual a
e para o bem de todos. razo para incluir-se o adjetivo popular na
EA ou o ambiental na EP?
Dilogo voltado superao das posturas
e aes competitivas, intolerantes, homo- Uma possvel resposta apontar a
geneizadoras, machistas, massificantes, perspectiva de romper com a idia de
imediatistas, predatrias e gananciosas, profisso e de formao de especialistas
para o incremento dos conhecimentos e trazendo a EA para o campo da prxis
compromissos de toda a humanidade e cidad, a ser exercida por todas as pessoas
de cada um com a VIDA, a democracia, a cotidianamente. Outra, argumentar
solidariedade, o repdio a todo e qualquer a respeito do iderio ambientalista
tipo de totalitarismo, a diversidade, a paz, a percolando a educao popular e vice-
justia, o amor e a emancipao humana. versa, debatendo-se os seus argumentos
ideolgicos relacionados a busca de uma
A Rede de Educao Popular e Ecologia outra forma de produo e consumo,
(REPEC), vinculada ao Conselho de Educa- de organizao e relacionamento nas
o de Adultos da Amrica Latina (CEAAL), sociedades humanas, distinta da ordem
oportunizou a troca de experincias entre capitalista hegemnica na modernidade.
inmeras atividades neste campo que
ocorrem em praticamente todos os paises O mais importante que o educador e a
da regio. H uma coletnea, coordenada educadora ambiental popular promovam
por Joaquim Esteva, em 1994, que relata o debate de tudo isto, propiciando
algumas dessas experincias. Nele pode- a enunciao das utopias, o debate
se encontrar uma definio para Educao crtico voltado ao amadurecimento dos
Popular Ambiental: es um proceso projetos individuais e coletivos e as aes
formativo permanente, que desde una coordenadas no sentido da construo
perspectiva poltica, proporciona elementos dos mesmos.
tericos y prticos com la finalidad de
modificar actitudes, elevar la comprensin

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 59


Marcos Sorrentino

A poltica de Educao Como tais polticas de EA podem

Ambiental do rgo Gestor contribuir para o enfrentamento das


grandes questes socioambientais da
da EA no Brasil

contemporaneidade e ao mesmo tempo
cumprir os objetivos maiores da educao,

Educao Ambiental para um Brasil relacionados emancipao humana?

de todos a frase estampada numa


publicao do Governo Federal, de O que mobilizou e continua a mobilizar o

2003. Pode-se dizer que ela sintetiza a rgo Gestor (OG) da Poltica Nacional

incessante busca do rgo Gestor da de Educao Ambiental (PNEA) a

Poltica Nacional de Educao Ambiental construo de um Sistema Nacional

no pas nestes ltimos quatro anos. de EA (SISNEA), articulado, integrado e


integrador, capaz de atender formao

Como propiciar a 186 milhes de brasileiras e permanente e continuada de educadores

brasileiros o acesso permanente e continuado ambientais populares, formadores e

educao ambiental de qualidade? anima-dores de grupos locais de atuao


e reflexo (aprendizagem) sobre e pelo

Como construir uma poltica estruturante meio ambiente e qualidade de vida.

de Educao Ambiental (EA) que propicie


a todas e a cada pessoa tornarem-se Estes grupos locais recebem o nome de

educadoras ambientais de si prprias, Com-Vida. Nas escolas Comisses

atuando neste mesmo sentido junto aos de Meio Ambiente e Qualidade de Vida

outros, especialmente nas suas tribos de e nas comunidades Comunidades de

convivencialidade? Aprendizagem sobre Meio Ambiente e


Qualidade de Vida.

Como as polticas pblicas governamentais


de EA se tornam polticas de Estado e da Para alimentar estes educadores

Sociedade, dialogando com os sujeitos da ambientais populares em suas prxis

sua realizao cotidiana, sujeitos esses que junto s Com-Vidas, estimula-se a unio

h mais de 30 anos vm construindo-a como das instituies de carter educacional e

uma referncia internacional na rea? ambientalista que atuam em cada base


territorial deste imenso pas.

Como este dilogo permite ao Estado ouvir


e atender aos reclamos e propostas da O tamanho desta base territorial vai

sociedade e tem nela a sua principal aliada variar em funo das condies de

para implantar as polticas pblicas? deslocamento, nmero de habitantes e


condies de atuao das instituies que

60 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Do diversionismo cotidiano s Polticas Pblicas Nacionais e Internacionais...

se unem para criar o Coletivo Educador representantes dos mais diversos setores
(CE) da regio. da sociedade brasileira).

Portanto, Educadores(as) Ambientais O esquema abaixo procura representar os


Populares, Com-VIDAs e Coletivos diversos componentes deste Sistema em
Educadores, so a base do Sistema, para construo (Figura 2):
a qual devem convergir os esforos de
todos os seus demais componentes. (com quatro eixos transversais: Fundos
Socioambientais; Encontros Presenciais;
Quais so os demais componentes e Sistema de Comunicao; Redes e outras
como podem contribuir para a existncia modalidades de organizao setorial; e cinco
de um Sistema que promova uma EA instncias de coordenao junto a base
permanente, continuada, integrada e junto territorial qual se destina: rgo Gestor e
totalidade dos habitantes de cada base seu Comit Assessor, para polticas pblicas
territorial deste pas? nacionais; CIEAs em cada Unidade Federativa;
Coletivo Educador em cada territrio por eles
No mbito federal a instncia coordenadora definido; MES em cada municpio e conjunto
da Poltica Nacional de EA o rgo de municpios; Com-Vida no mbito local das
Gestor (OG) composto pelos titulares dos tribos de convivencialidade).
Ministrios do Meio Ambiente (MMA) e da
Educao (MEC). Funciona assessorado Um Programa central na estruturao do
por um Comit Assessor (com treze SISNEA o Municpio Educador Sustentvel.

COM-VIDAs

Municipios Educadores Sustentveis

Colectivos Educadores

CIEAs
Comit Assessor

Orgo
REDES DE EA
FINANCIAMENTO

Gestor
ENCONTROS PRESENCIAIS
SISTEMAS DE COMUNICAO

Figura 2

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 61


Marcos Sorrentino

A sua implementao (ainda inicial) propiciar As Conferncias Nacionais de Meio


gradativamente a incorporao de uma Ambiente (de adultos e infanto-juvenil) e os
instncia de gesto/coordenao da EA na Fruns Nacionais de EA (organizados pela
esfera mais capilar de governo, no estado REBEA), constituem-se em importantes
brasileiro, que o Municpio. Essas instncias momentos de encontros presenciais,
de gesto democrtica e participativa da EA onde trocam-se experincias, debatem-
no municpiodevem se tornar as principais se diretrizes e prioridades para o Sistema
responsveis pelo apoio s Com-Vidas e Nacional de EA e suas interfaces e
seus educadores ambientais populares, elaboram-se agendas de reivindicaes e
articulando as relaes e aes com os de luta para todos os atores deste campo.
Coletivos Educadores regionais.
Para aproximar e promover a sinergia
Como instncias coordenadoras em cada entre as aes dos diversos atores
uma das 27 Unidades Federativa, existem as sociais do campo da EA, necessita-se de
Comisses Interinstitucionais de EA (CIEAs). mecanismos de comunicao demo-
O esforo da atual gesto do OG tem sido crticos e descentralizados que permitam
no s o de torn-las presentes em todas o livre acesso a cada pessoa e instituio
as UFs, mas de promover a sua efetiva interessada em fazer EA e se comunicar. O
democratizao e reconhecimento por todos SIBEA (Sistema Brasileiro de Informaes
os atores do campo da EA, identificando em EA) e o EA.Net (o canal virtual da EA),
nela a responsabilidade pela elaborao da aliados s inmeras produes locais e
Poltica e do Programa Estadual de EA regionais de programas radiofnicos e
vdeos, jornais, boletins, portais e outros
A Rede Brasileira de Educao Ambiental instrumentos de comunicao virtual
(REBEA) e mais de 40 Redes regionais e pautados pelo Programa Nacional
e setoriais, so efetivos mecanismos de Educomunicao, vo delineando
autnomos dos educadores e educadoras o formato de um sistema nacional de
ambientais, de intercmbio de informaes, comunicao em educao ambiental.
participao e controle social.
Diversos Programas e Projetos promo-
A Rede de Fundos Socioambientais vidos pelo MMA e pelo MEC e por outras
(locais, regionais e nacionais) que comea instncias e instituies mencionadas
a ser implantada, capitaneada pelo Fundo acima so o insumo cotidiano para a
Nacional de Meio Ambiente, objetiva se estruturao e funcionamento de um
constituir como um efetivo mecanismo Sistema Nacional de EA.
de descentralizao e democratizao do
acesso a recursos financeiros.

62 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Do diversionismo cotidiano s Polticas Pblicas Nacionais e Internacionais...

importante ainda mencionar que o como seres humanos em busca se seus


Conselho Nacional de Meio Ambiente projetos de futuro e de felicidade.
e o Conselho Nacional de Recursos
Hdricos com suas Cmaras Tcnicas de Esses demais passos tm duas vertentes
EA so instncias normatizadoras na rea. principais:
Da mesma forma, o Conselho Nacional
de Educao responsvel por emitir Um consistente e flexvel desenho de
resolues que normatizam a EA no sistema capilaridade que permita ao Sistema
formal de ensino. A relao entre o SISNEA funcionar como tal, alimentando e
e outros Sistemas e seus Conselhos e vitalizando todas as suas partes, mesmo
instncias do poder executivo, legislativo quando h descontinuidade em algumas
e judicirio nas trs esferas de governo delas, funcionando como um ecossistema
(federal, estadual e municipal) mais um ou um organismo vivo que aciona suas
ponto de debate na extensa agenda de defesas e mecanismos de compensao,
prioridades para a consolidao da Poltica quando enfrenta alguma dificuldade
e do Programa Nacional de EA. localizada.

Hoje, o eixo do enraizamento da EA no Por exemplo, se o governo federal retrocede


pas passa inicialmente pela meta de em um programa ou projeto, as CIEAs e
consolidar-se aproximadamente 300 outros atores o assumem. Se exorbitar
Coletivos Educadores em todo pas, em suas funes e procura impor alguma
como referncia para as diversas polticas proposta, o Comit Assessor, os Fruns, as
de formao, capacitao, educao, Conferncias e as Redes do o alerta e criam
comunicao, mobilizao do MMA e de as condies de resistncia desde a base.
outros Ministrios, das CIEAs e das Redes Se uma CIEA constitui-se apenas de atores
e outros atores do campo educacional, governamentais (chapa branca) ou fica refm
ambientalistas e da EA. dos desgnios de uma ou poucas instituies,
todo o Sistema contribui para que Coletivos
Mas preciso visualizar-se e debater-se Educadores, Redes, Com-Vidas, Salas Verdes
com profundidade os demais passos deste e outros atores daquela unidade federativa,
enraizamento, pois no podemos perder sejam alimentados independentemente do
de foco o nosso grande objetivo e misso boicote ou ineficincia da CIEA. Se o Coletivo
de termos 186 milhes de brasileiros e Educador de uma regio no funciona, as
brasileiras (sem falar dos mais de seis Redes, as Salas Verdes e outros atores da
bilhes de humanos) aproximadamente, EA na regio apiam as Com-Vidas e os
atuando como educadoras e educadores educadores ambientais populares em suas
ambientais populares, desenvolvendo-se aes.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 63


Marcos Sorrentino

Inmeras tarefas esto em pauta: o campanhas que entrem no cotidiano de


fortalecimento da Rede de Coletivos cada pessoa, que as sensibilizem para
Educadores; a formao continuada dos atuarem nas causas socioambientais, a
participantes iniciais desses Coletivos procurarem ou a formarem Com-Vidas,
(os chamados PAP2 - sigla advinda das Coletivos educadores, Salas Verdes e
expresses pessoas que aprendem outras estruturas educadoras prximas de
participandoe grupos de pesquisa- suas casas e trabalhos.
ao-participante); a atribuio de
certificados aos participantes dos PAPs2, Produzir processos de EA distncia
3 e 4 (para maiores informaes sobre atravs da Internet e de Kits educacionais
isto veja o site www.mma.gov.br e de a serem amplamente distribudos aos
certificao de qualidade dos Coletivos; Coletivos, Com-Vidas e outras estruturas
a captao e destinao de recursos para educadoras.
o aprimoramento das aes do Coletivo
e para os Fundos de financiamentos Sincronizar as atividades dos Coletivos
a pequenos projetos de EA; dentre Educadores com estas atividades
outros temas estruturantes. preciso distncia e estimular/facilitar a criao/
tambm debater aprofundadamente os fortalecimento do Programa Nacional e
projetos polticos pedaggicos dos CEs dos Programas Estaduais/Regionais de
e o aprimoramento das capacidades EA, consorciando Universidades e outros
educacionais de seus participantes. atores institucionais.

A segunda vertente a da comunicao Outros pontos importantes no debate


em larga escala. As campanhas nacionais, do Sistema so: a existncia de um
a produo e disseminao da produo j rgo gestor no mbito do estado e do
existente de materiais didticos e de outros municpio; o papel da CGEAM IBAMA
que possam cumprir papel educacional, junto ao OG Nacional e dos NEAs/IBAMA
a utilizao da TV e Rdios comunitrias em cada Unidade Federativa junto s
e escolares, ou da mdia de impacto CIEAs e o seu OG ; a necessidade de
nacional. Aqui praticamente est tudo por Conselhos e Fundos Municipais de Meio
ser construdo. Temos um Programa de Ambiente ou de Consrcios de Municpios
Educomuncao Socioambiental, o SIBEA, ou Comits de Bacia Hidrogrfica que
o EA.Net, a campanha EA. no Ar, alguns criem e promovam tais Fundos de Meio
projetos e atividades e outras iniciativas Ambiente que financiem projetos de EA e
de referncia na sociedade brasileira. que tambm promovam a elaborao de
preciso avanar-se na comunicao legislao municipal sobre MA e EA.
mobilizadora da cidadania. Realizar

64 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Do diversionismo cotidiano s Polticas Pblicas Nacionais e Internacionais...

Nos ltimos dias de agosto ocorreu um suas relaes cotidianas como catadores,
Encontro de Especialistas em Educao deficientes auditivos e aposentados.
Ambiental voltado a criao do Centro
de Saberes e Cuidados Socioambientais preciso ampliar os mecanismos sociais
da Bacia do Prata, tendo por objetivo para ouvi-los com freqncia, sistematizar
maior a promoo de dilogos e aes os seus depoimentos e possibilitar a todos
educacionais e ambientalistas, atravs de se ouvirem e se expressarem. Apenas
uma Rede de Atores Sociais capilarizada assim superaremos o habitual seqestro
numa regio que abrange cinco paises de toda mobilizao social para os campos
(Paraguai, Brasil, Bolvia, Argentina e de poder de uma antiga, arrogante e
Uruguai) e aproximadamente 132 milhes decrpita elite econmica e intelectual, que
de habitantes. A receptividade dos insiste em manter as bases da sociedade
participantes a uma proposta voltada a brasileira margem das instncias e
aprofundar os dilogos sobre polticas processos de enunciao dos sonhos
pblicas de formao de educadores individuais e dos diversificados projetos
ambientais atravs de coletivos coletivos de futuro, distanciando-as da
institucionais territorializados, como oportunidade de se co-responsabilizarem
pontos centrais de uma proposta de pela construo de um Brasil e um Planeta
enraizamento e expanso da EA que vem de Todos e de Todas.
sendo feita a inmeras mos, h dcadas,
em inmeros locais de todo Planeta,
renovam as expectativas e esperana Consideraes Finais
sobre a possibilidade de avanar-se

simultaneamente no global e no local.

Qual o nosso referencial terico?


Um fato a ser destacado neste Encontro
a Bblia e o Alcoro! Budha e Lao Ts!
foram as trs apresentaes de
Marx e Thoureau, Gandhi e Malatesta,
educadoras e educadores ambientais
Trotsky e Mo Ts Tung, Anthony Giddens
que esto sendo formados na regio.
e Boaventura de Souza Santos.
Uma menina deficiente auditiva, uma
Paulo Freire e Carlos Brando, Rubem
catadora de papis e um aposentado que
Alves e Eda Tassara.
foi fazer o curso por insistncia do neto.
Rosseau e Comenius, Freinet e Ferraro,
Alm das suas falas de agradecimento
Tamaio e Silva.
pela oportunidade de voltarem a estudar,
afirmavam um compromisso de levarem
Uns conhecidos, outros nem tanto. Uns
os aprendizados e oportunidades para o
anarquistas outros liberais.
aprendizado das pessoas que estavam em
Uns comunistas outros socialistas.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 65


Marcos Sorrentino

Certamente humanistas, romnticos e Enraizar e expandir!


radicais.
Ecologistas ou ambientalistas, Enraizamento que procura estimular a
educadores ambientais, populares ou todos e a cada um e a cada uma, a serem
impopulares. educadores e educadoras ambientais
Fermentam idias e apaixonam coraes. populares, trabalhando-se interiormente,
Desafiam intelectualmente a construirmos promovendo crculos de aprendizagem
o caminho ao andar. sobre a questo ambiental e de qualidade
de vida e atuando na construo local
H muitos referenciais e o principal deles de uma cidadania planetria. Agregando
o do compromisso com a Vida. foras, sinergizando com todos os atores
Compromisso com o gente pra brilhar. sociais e sujeitos da base territorial onde
Com a educao de dentro para fora e atuam para se auto-alimentarem contnua
de fora para dentro. Com a emancipao e permanentemente no enfrentamento das
humana nas relaes sociais. foras da degradao e da morte.

Trs convices: Tal enraizamento passa pela consolidao


dos Sistemas Nacionais, Regionais e
Toda educao, ou ambiental ou no Comunitrios de EA, envolvendo as
educao! Redes de Cidadania e as Comisses
Toda ao ambientalista, ou educadora Interinstitucionais de EA, em cada regio
ou no ambientalista! geopoltica ou geofsica. Envolve um rgo
Toda educao ambiental, ou popular ou central e transversal, Gestor da Poltica
no transformadora! Nacional de EA e uma instncia colegiada
associada a ele, de controle social do
Transformar o diversionismo cotidiano, Estado e de promoo da participao
que ilude os nossos sentidos mas no dos distintos setores da sociedade.
toca fundo os nossos coraes (Marshall
Berman, 1987), no potencializando as Ncleos de EA dos rgos federais,
nossas aes para superar os problemas disseminados pelo pas, e uma
socioambientais locais e globais. rede descentralizada de Fundos
Socioambientais podem promover a
Construir polticas pblicas nacionais democratizao do acesso a recursos e
e internacionais capazes de envolver a programas dos governos centrais.
todos e a cada um dos humanos nesta
misso pela VIDA. Outro elemento essencial no
aprofundamento e radicalizao da EA

66 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Do diversionismo cotidiano s Polticas Pblicas Nacionais e Internacionais...

realizada em cada pas, a criao e Comecemos pelos paises de lngua


alimentao de um Sistema Nacional portuguesa e galega. Convidemos os
de Informaes em EA que contemple hispnicos e logo em seguida os demais
a comunicao por meios digitais e em de origem latina. Certamente as demais
rede e a ampliao da interatividade comunidades lingsticas do Planeta
entre receptor e emissor das mensagens se mobilizaro paralelamente e assim
nos meios de comunicao de massa, conseguiremos no apenas deter as piores
ampliando as possibilidades para todos conseqncias do aquecimento global,
comunicarem suas propostas e reflexes. dentre elas as medidas autoritrias que j
comeam a se delinear, mas cultivaremos
As Conferncias e Fruns de Meio Ambiente a solidariedade e a paz sincrnica e
e de EA, em dilogo com as instncias diacrnica com a nossa e com todas as
de coordenao das polticas pblicas, demais espcies com as quais temos
programas e projetos nacionais, regionais a oportunidade de compartilhar este
e locais de EA., bem como uma rede Planeta.
capilarizada de coletivos de instituies
educadoras para dar suporte permanente
e continuado a tribos de convivencialidade Bibliografia de Referncia
dispostas a pensar e atuar em defesa do meio
Alves, Rubem. Conversas com quem Gosta
ambiente e da qualidade de vida, so outros de Ensinar. Coleo Polmicas do Nosso
ingredientes fundamentais para avanar-se Tempo/1, Cotez Editora e Autores Associados,
20edio, So Paulo, 1985 - 87 px.
na educao ambiental em cada pas. Barbier, Ren. A Pesquisa Ao, Srie Pesquisa
em Educao/3. Braslia: Lber Livro Editora,
2004 159 px.
Para fortalecer a criao e o funcionamento Berman, Marshall. Tudo que Slido Desmancha
desses Sistemas e Polticas Nacionais de EA no Ar: a aventura da modernidade. So Paulo:
Companhia das Letras, 1987 360 px.
fundamental tambm o avano do dilogo Brando, Carlos Rodrigues (org). Repensando
e a coordenao das aes entre os paises. a Pesquisa Participante. So Paulo: Editora
Brasiliense, 1999 - 252 px.
S seremos capazes de enfrentar os grandes Brando, Carlos Rodrigues. A pergunta a vrias
desafios socioambientais planetrios se mos. So Paulo: Cortez, 2003.
Brasil. Formando COM-VIDA. Ministrio da Educao/
soubermos exercitar esta arte de agir Ministrio do Meio Ambiente. Secretaria
sincronicamente para dentro, at as razes de Educao Continuada, Alfabetizao e
Diversidade. Coordenao Geral de Educao
de cada tecido social e para fora, at uma Ambiental. Braslia: MEC, 2004.
grande conveno planetria que estabelea Bosquet, Michel (Andr Gorz). Ecologia e Liberdade.
Coleo O Direito Diferena. Editorial Veja:
mais do que Convenes, verdadeiros Lisboa, Portugal, 1978 - 73 px.
Pactos de Responsabilidade escritos com o Bunch, Roland. Duas Espigas de Milho uma
proposta de desenvolvimento agrcola
prprio suor, sangue e amor dos bilhes de participativo. Rio de Janeiro: AS-PTA, 1994 -
humanos que ainda habitam o Planeta. 221 px.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 67


Caride, Jos Antonio e Meira, Pablo Angel. Educao Morin, Edgar. Os Sete Saberes Necessrios
Ambiental e Desenvolvimento Humano. Educao do Futuro. So Paulo: Cortez,
Coleo Horizontes Pedaggicos/107. 2000.
Lisboa: Instituto Piaget, 2001 302 px. Osrio, Jorge e Weistein, Luis (editores), El
Croall, Stephen e Rankin, William. Ecologia. So Corazon Del Arco ris Lecturas sobre Nuevos
Paulo: Proposta Editorial, Coleo Conhea. Paradigmas em Educacin y Desarrollo. Consejo
1edio inglesa, 1981 174 px. de Educacion de Adultos de Amrica Latina
Delors, Jacques (coordenador). Educao um (CEAAL), Santiago, Chile, 1993 298 px.
tesouro a descobrir; relatrio para a UNESCO Piaget, Jean, Para onde vai a educao? Traduo
da Comisso Internacional sobre educao Ivette Braga, Livraria Jos Olympio Editora e
para o sculo XXI. 2edio, So Paulo: Cortez; Unesco, 3edio, Rio de Janeiro, 1975, 96 px.
Braslia: UNESCO e MEC, 1999 288 px. Quintas, Jos Silva. Pensando e Praticando a
Esteva, Joaquin (coordenador). Educacin Popular Educao Ambiental na Gesto do Meio
Ambiental en Amrica Latina. Red de Educacin Ambiente. Coleo Meio Ambiente Braslia:
Popular y Ecologia/Consejo de Educacin de Edies IBAMA, 2000 161 px.
Adultos de Amrica Latina (REPEC/CEAAL), Santos, Boaventura de Sousa, Introduo a uma
Ptzcuaro, Michoacn, Mxico, 1994 148 px. Cincia Ps-Moderna Rio de Janeiro: Graal,
Freire, Paulo. Pedagogia da Autonomia. So 2000, 3edio, 176 px.
Paulo: Paz e Terra, 1997. Santos, Boaventura de Sousa, Um Discurso sobre
Freire, Paulo. A importncia do ato de ler: em trs as Cincias Edies Afrontamento Porto,
artigos que se completam. 42edio, Coleo Portugal, 13 edio:abril de 2002, 59 px.
Questes da Nossa poca/13, So Paulo, Santos, Boaventura de Sousa, Pela Mo de Alice
Cortez, 2001 87 px. o social e o poltico na ps-modernidade.
Freire, Roberto. Pedagogia Libertria. So 3edio So Paulo: Cortez, 1997, 348 px.
Paulo: Sol&Chuva Editora Clacyko, Coleo Sato, Michele e Carvalho, Isabel. Educao
Paidia/1, 1996 63 px. Ambiental: Pesquisa e Desafios. Porto Alegre:
Freitag, Brbara. Escola, Estado e Sociedade. Editora Artmed, 2005 232 px.
Moraes, So Paulo, 1986 6edio revista Saviani, Dermeval. Escola e Democracia. Coleo
Coleo Educao Universitria 142 px. Polmicas do Nosso Tempo, 26edio,
Krishnamurti, Jiddu. Novos Roteiros em Educao. Campinas: Editora Autores Associados, 1992
So Paulo: Editora Cultrix, 2edio revista e 104 px.
melhorada, 1980 131 px. Schumacher, E. F. O Negcio Ser Pequeno (Small
Lago, A. & Pdua, J.A. O que Ecologia? So is Beautiful) Um estudo de economia que leva
Paulo: Brasiliense, 1984. em conta as pessoas. Rio de Janeiro: Zahar
Layrargues, Philippe P. (Coord.). Identidades da Editores, 1977 261 px.
Educao Ambiental Brasileira. Ministrio Sorrentino, M. (Coord). Ambientalismo e
do Meio Ambiente. Diretoria de Educao Participao na Contemporaneidade. So
Ambiental. Braslia, 2004. Paulo: EDUC/FAPESP, 2001.
Libneo, Jos Carlos. Democratizao da Escola Sorrentino, M. De Tbilisi a Thessaloniki: a
Pblica A pedagoga crtico-social dos educao ambiental no Brasil. In: Quintas, J.
contedos. Coleo Educar/1. So Paulo: S. (Org.). Pensando e praticando a educao
Edies Loyola, 1984 149 px. ambiental na gesto do meio ambiente.
Lobrot, Michel. Animao no diretiva de grupos. Braslia: Ibama, volume 3, 2000. (Coleo
So Paulo: Moraes Editores, 1977 247 px. Meio Ambiente). Srie Educao Ambiental.
Loureiro, Isabel Maria. Rosa Luxemburgo: vida e
obra. 4edio, So Paulo: Expresso Popular,
2005 96 px.
Lutzenberg, Jos. Ecologia do jardim ao poder.
Coleo Universidade Livre/17. Porto Alegre:
L&PM Editores Ltda, 1985 102 px.
McCormick, John. Rumo ao Paraso. Rio de
Janeiro: Relume Dumar. 1992.
Minc, Carlos, Como Fazer Movimento Ecolgico e
Defender a Natureza e as Liberdades. Coleo
Fazer/11, Editora Vozes/Ibase: Petrpolis,
1985 100 px.

68 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


MEDIDAS ESTRATXICAS
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

A Educao Ambiental no contexto


lusfono: o caso Cabo-Verdiano
Aidil Borges
Membro do Equipo Pedagxico Nacional do programa de Educao Ambiental na Rexin do
Sahel (Africa Subsahariana). Ministerio de Medio Ambiente de Cabo Verde

A Educao Ambiental no espao lusfono


O espao lusfono caracteriza-se por uma grande variedade de contextos e de


mbitos geograficamente diversificados que em funo do seu estdio de de-
senvolvimento determina a evoluo da experincia de Educao Ambiental (EA)
nesses pases ou regies onde se encontram perfilados. Logo, a evoluo da EA
apresenta-se bastante disforme dada a diversidade tpica dos vrios espaos
que caracterizam o mundo lusfono apesar de serem pertena de um contexto
comum do ponto de vista lingustico histrico e cultural.

Entenderia assim, a EA no espao lusfono em trs estdios distintos de evolu-


o, conforme tentaremos caracterizar mais frente.

No processo geral da evoluo conceitual da EA existe um certo distanciamento


na contextualizao da questo ambiental no espao lusfono se caracterizarmos
a evoluo da EA, desde h trs ltimas dcadas onde os avanos verificados
neste campo foram cruciais para a consolidao do conceito de EA dentro de
uma perspectiva de Desenvolvimento Sustentvel. Este um elemento importante
para as transformaes que ocorreram na nossa sociedade, provocando mudan-
as estruturais profundas em termos de desenvolvimento, principalmente nos dois
lados do Atlntico, que eu caracterizaria como o contexto europeu, com destaque
para o caso portugus e o galego, e do outro lado, o contexto latino americano o
caso brasileiro. Pode-se, considerar que dentro destes parmetros, os pases lu-

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 69
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 69-73
Aidil Borges

sfonos africanos (PALOPs), encontram-se Paralelamente, tambm a experincia bra-


em estdios de desenvolvimento bastante sileira, inserida no contexto latino-ame-
incipiente, onde praticamente tudo est por ricano tem conhecido evoluo desde a
se fazer neste campo. Conferencia de Tbilissi que proporcionou
o aparecimento de uma identidade pr-
Portanto, apesar desse novo experimento pria da concepo ambiental na Amrica
de aproximao das experincias de EA Latina e no Caribe. Este conceito foi se-
no espao lusfono, convm sempre ter dimentado durante a dcada de 80 aps
presente as diferenas que separam os a Conferencia de Moscovo com o apare-
contextos onde esses grupos de pases e cimento da Rede de Formao Ambiental
regies lusfonos se encontram inseridos. para a Regio, sob o patrocnio do PNU-
MA e UNESCO que veio a culminar com
A EA na Europa conheceu o seu desenvol- vrios encontros internacionais, donde
vimento mais importante na Conferencia saram documentos importantes como
de Tbilissi, onde os objectivos da mesma As dez Teses sobre o Meio Ambiente na
extravasaram o campo meramente fsico e Amrica Latina e a carta de Bogot que
estenderam-se ao campo afectivo. O con- clamava para uma redefinio do papel da
ceito de EA passou a ser assumida como universidade como parceira na implemen-
contedo da prtica de Educao virada tao dos pressupostos ambientais nos
para a preveno e resoluo de proble- programas e pesquisas.
mas concretos relacionados com o Meio
Ambiente de forma interdisciplinar, parti- No espao lusfono africano existem v-
cipativa, activa, responsvel individual e rias tendncias e contextos diferenciados
colectivamente. que marcam cada uma das realidades em
funo das suas zonas geogrficas de in-
Dez anos depois, aconteceu o Congres- fluncia nomeadamente o espao sahe-
so de Moscovo com o intuito de revisar liano para os pases localizados no oeste
as polticas de EA e projectar um plano africano de influencia rabe francfona,
de aco para a dcada de noventa. A o espao centro africano e o espao sul
operacionalizao dessas reflexes con- oriental africano, maioritariamente de
tribuiu para o desenvolvimento de planos influencia anglfona.
estratgicos que concorreram para o for-
talecimento de orientaes viradas para Contudo, importante assinalar que a
o desenvolvimento da EA adaptados aos nvel do continente no existe um marco
novos problemas. referencial que norteasse a poltica am-
biental de forma assumida pelos estados
membros de molde universalista com um

70 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


A Educao Ambiental no Contexto lusfono: o caso Cabo-Verdiano

posicionamento prprio como acontece A Experincia da EA em


na Amrica latina, preocupada em fazer Cabo Verde
uma profunda reflexo sobre as grandes

questes que mexem com a vida das po-


pulaes e impeam o desenvolvimento A evoluo da questo ambiental em
harmonioso dos estados africanos, apesar Cabo Verde passou por trs grandes fases
de a EA passar a ser assumida como con- sempre de forma integrada no contexto da
tedo da prtica de Educao aps a d- regio saheliana.
cada de noventa. No entanto, as questes
ambientais abordadas so feitas de forma
Primeira fase anos setenta (APREN-
marginal sem contudo ter a preocupao
DER A LIDAR COM O PROBLEMA)
de chegar origem dos problemas.

Caracterizamos esta fase como uma fase


At o momento actual ainda no existem
de aprendizagem frente a um grave pro-
condies favorveis para o desenvol-
blema ambiental agravada com a crise dos
vimento de um pensamento ambiental
anos setenta. Corresponde a uma dcada
prprio no continente africano que propor-
assinalada pela incessante luta contra a
cionasse o aparecimento de uma rede de
seca e a desertificao nessa regio asso-
contactos e de formao Ambiental para
lada por uma estiagem persistente e secas
as diferentes regies e susceptveis de
cclicas de vrios anos que dizimou cultu-
proporcionar encontros intra continen-
ras, muitas vidas humanas e dos animais
tal e internacional, partilhar experincias
dessa regio, transformando toda a terra
e produo de documentos, parcerias e
em p com graves consequncias para
redefinio do papel da EA no desenvol-
impactos ambientais negativos, contras-
vimento sustentvel das sociedades afri-
tados com grandes problemas demogr-
canas. O caso cabo-verdiano insere-se no
ficos, a misria humana de grande parte
espao saheliano, efeito da sua localiza-
da populao e uma gritante degradao
o na africa ocidental junto ao deserto do
econmica e social. Se bem que este ce-
Sahara.
nrio tem sido o retrato fiel dos ltimos
trinta anos nesta regio do continente.

A proteco do ambiente refugiava-se nos


moldes tradicionais ou mesmo rudimenta-
res como forma que os sahelianos encon-
traram para debelarem do flagelo da seca
e da desertificao, alternando a prtica

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 71


Aidil Borges

agrcola com a pastorcia no entorno de O princpio bsico deste programa era a


um ecossistema muito frgil. introduo e incluso da EA nos planos de
estudos em nveis de ensino bsico, valori-

Segunda fase anos noventa (AL- zando a qualificao de pessoal adequado


a esse ensino e a elaborao de material
CANAR A MUDANA COMPOR-
didctico. Preconizava ainda o envolvi-
TAMENTAL)
mento de meios de comunicao de mas-
sas nessa tarefa. Props-se um conjunto
o momento do surgimento da EA na re-
de objectivos que acabaram por eclodir
gio da frica Saheliana. Esta fase marca
na definio de um marco referencial de
uma nova era para esta regio e ao mes-
estratgias para o desenvolvimento de EA
mo tempo uma era de aprendizagem e de
estandardizado de forma a ser adoptado
experimentao na forma de se relacionar
facilmente por qualquer pas ou estado
com o ambiente e as questes ambientais.
dessa regio.
A introduo de EA no sistema educativo
de forma quase que institucionalizada,
Terceira fase a partir da dcada
marca portanto, uma viragem na estratgia
de lidar contra as contrariedades ambien- de 2000 (A PROCURA DA SUSTEN-
tais tpicas dessa regio, passando para o TABILIDADE)
campo pedaggico com vista a alcanar
uma mudana comportamental. Esta fase marca o perodo de consolidao
do conceito de EA dentro de uma pers-
O programa de EA, implementado durante pectiva de Desenvolvimento Sustentvel.
a dcada de noventa, tinha carcter re- Neste contexto, a EA passa a ser assumi-
gional e se enformava para uma mudana da como um projecto educativo, portanto,
de comportamento apostada na ruptura o momento a partir do qual comea-se a
com o passado e nos procedimentos tra- pensar numa educao para o ambiente
dicionais e propunha como princpio, a e no s a partir do ambiente. a fase
alterao dos comportamentos, valores e ps do programa regional ambiental sahe-
atitudes, com base no conhecimento e na liano o PFIE (programme de Formation et
sensibilizao atravs dos sistemas edu- dInformation pour lEnvironnement),
cativos nacionais, transformando os alu-
nos num veculo de opinio e no reforar importante precisar que no incio da d-
as capacidades de gesto dos recursos cada de 2000 at 2004, momento da pre-
naturais no Sahel. parao do Plano Ambiental Intersectorial
(PAIS) educao, no mbito do Segundo
Plano de Aco Nacional para o Ambiente

72 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


A Educao Ambiental no Contexto lusfono: o caso Cabo-Verdiano

PANA II, que cobre o horizonte de 2004- Bibliografa


2014, no houve um vazio porque o tr- BORGES, Aidil (2000) Education Environnementale
mino do programa regional saheliano coin- au Sahel : le cas spcifique du Cap Vert, PFIE,
Praia
cidiu com a institucionalizao da EA no BORGES, Aidil (2006) A Experincia Cabo-verdiana
sistema educativo nacional, infelizmente em EA, Joinville, Brasil.
MAAP (2004): Plano Ambiental Intersectorial (PAIS
s no Ensino de Base, deixando os restan- Educao), Praia Cabo Verde 75 p.
tes nveis de ensino a descoberto no que MAAP (2003) Plano Nacional para o Ambiente,
Praia Cabo Verde
toca s questes ambientais. PFIE, Relatrios e documentos do projecto, Praia
Cabo Verde

Os Planos Intersectoriais passaram a ser


elaborados numa viso do Desenvolvi-
mento Sustentvel de Cabo Verde, de for-
ma integrada, evitando a sobreposio de
actividades e a disperso na utilizao dos
parcos recursos financeiros e humanos na
implementao das mesmas aces. H
ganhos inegveis obtidos nesta fase em
relao anterior se atentamente obser-
varmos o actual plano, que mais do que
sensibilizao e informao s pessoas,
os actuais planos, so abrangentes a to-
dos os nveis de formao e da sociedade
civil, passando a reflectir na sua essncia,
as grandes preocupaes da populao, a
busca de solues para os problemas am-
bientais existentes, atendendo s necessi-
dades humanas procurando o bem-estar
social de todos sempre numa perspectiva
de sustentabilidade dos recursos naturais
e do equilbrio ecolgico. Contudo, as me-
tas a alcanar na sua implementao
um dos maiores desafios que temos pela
frente.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 73


Ponta do Sol Xacobe Melndrez
Illa de Sato Anto-Cabo Verde

74 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


MEDIDAS ESTRATXICAS
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

De uma poltica pblica de Ambiente


e Educao Ambiental em Portugal a
uma Estratgia Nacional de Educao
Ambiental: sucessos e fracassos
Joaquim Ramos Pinto
Membro da Direco da Associao Portuguesa de Educao Ambiental (1998-2006). Presidente
de NEREA-Investiga. Membro da Comissode Educao e Comunicao da UICN (Portugal)

RESUMO

Em Portugal, a Educao Ambiental (EA) comeou a ter visibilidade institucional


nos anos setenta atravs dos esforos desenvolvidos pela Comisso Nacional
do Ambiente, no lhe sendo alheio o contexto internacional, mas desenvolve-
se particularmente durante os anos noventa onde so visveis um conjunto de
actividades cvicas e educativas, assim como determinaes polticas a elas
associadas. Nos anos oitenta podemos considerar que existe um vazio ao nvel das
polticas de ambiente e, consequentemente, no mbito das aces de Educao
Ambiental ressaltando como resultado relevante a entrada de Portugal na Unio
Europeia que viria a impulsionar o surgimento de dois diplomas fundamentais em
1987: a Lei de Bases de Bases do Ambiente e a Lei das Associaes de Defesa
do Ambiente.

Em 2001 d-se uma reestruturao da Lei Orgnica no Ministrio do Ambiente


que faz a fuso do Instituto de Promoo Ambiental (IPAMB) com a Direco-
Geral do Ambiente, dando origem ao Instituto do Ambiente (IA), que agrega
os servios desses dois organismos tendo provocado um movimento de
instabilidade e contestao por parte das associaes de defesa do ambiente e
de coordenadores de projectos de Educao Ambiental nas escolas que se vm
confrontados com a extino das linhas de financiamento existentes.

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 75
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 75-101
Joaquim Ramos Pinto

No Ministrio da Educao tm vindo a a concepo dominante da Educao


ser introduzidas, gradualmente, algumas Ambiental em Portugal ser pertinente
referncias educao cvica e educao focar alguns aspectos da sua evoluo e
para a cidadania com carcter transversal, o as aces mais relevantes realizadas por
que tem contribudo para a implementao instituies pblicas e privadas, numa
de projectos de Educao Ambiental a perspectiva histrica recente, devendo
nvel do Sistema Educativo. Alguns destes atender ao contexto poltico antes e ps
projectos foram apoiados pelo Sistema de 25 de Abril de 1974.
Incentivos Qualidade da Educao (SIQE),
que passou do (ex) Instituto de Inovao Antes do 25 de Abril de 1974, apesar de
Educacional (IIE) para o Departamento de alguns esforos por parte da administrao
Educao Bsica, nos termos do Decreto- na articulao e concertao de medidas
Lei n. 208/2002, de 17 de Outubro. e polticas, no podemos considerar
que existisse uma poltica pblica de
Na sequncia do desaparecimento dos ambiente, uma vez que para tal, e segundo
dois principais organismos pblicos Soromenho-Marques (1998), seriam nece-
que apoiavam projectos de Educao ssrios indicadores fundamentais tais
Ambiental (IPAMB e IIE) encontramo-nos como:
nos meados da primeira dcada do novo
A consagrao na Constituio da
milnio na expectativa de uma Estratgia
Repblica; a existncia de um Ministrio;
Nacional de Educao Ambiental que interface com a sociedade civil; a publicao
regular de relatrios e uma lei fundamental
teima em no sair apesar de j ter sido
(Lei de Bases).
anunciada publicamente e fazer parte
de documentos oficiais, tais como a Lei
No nosso pas, as primeiras referncias
Orgnica do Instituto do Ambiente e da
explcitas e coerentes, por parte da
Estratgia Nacional de Desenvolvimento
administrao, a questes ambientais, em
Sustentvel (primeira verso pblica).
linguagem contempornea, encontram-
se no III Plano de Fomento de 1968,
elaborado e aprovado pelo governo de
Evoluo da poltica de Marcelo Caetano, ganhando expresso e
Ambiente e de Educao importncia aps o 25 de Abril de 1974. At

Ambiental em Portugal a, as preocupaes da administrao e


da sociedade com as questes ambientais
eram assumidas no mbito da lgica e

No mbito da poltica de ambiente e prtica conservacionistas, optando-se por

educao em Portugal, e para entendermos uma poltica de conservao da natureza,

76 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


De uma politica pblica de Medio Ambiente e Educao Ambiental em Portugal

tendo, assim, surgido como primeiro o documento para ser submetido


movimento social neste mbito, a Liga Conferncia sobre Problemas relativos
para a Proteco da Natureza (LPN), em ao Ambiente promovida pela Comisso
1948, por influncia de C. M. Baeta Neves Econmica para a Europa em Maio de
que publica em 1956 A Proteco da 1971 e que viria a desempenhar um papel
Natureza. significativo na histria do Ambiente
em Portugal a Monografia Nacional
Embora algum caminho tenha sido sobre problemas relativos ao Ambiente.
percorrido no domnio do ambiente, Este o primeiro documento oficial que
em Maro de 1969, na Junta Nacional sistematiza os problemas ambientais que
de Investigao Cientfica e Tecnolgica afecta o pas, tendo sido identificados,
(JNICT), que se do os primeiros passos por este, outros documentos sectoriais
para que a administrao portuguesa de estudos e de sondagens, reportando-
abordasse as questes ambientais de se o mais antigo a 1943: O problema
forma mais coordenada e centralizada das guas interiores, por Joaquim A. S.
(Soromenho-Marques, 2004). At aqui, Soeiro. A seco II, alnea C da referida
estas questes eram entendidas como Monografia reflecte a necessidade de
competncias coordenadas sectorial e diversos tipos de medidas e aces
parcelarmente. Nessa altura, delineou-se, relativos ao ambiente, nomeadamente a
embora de forma difusa, um modelo de investigao do ambiente, difuso dos
funcionamento e organizao, que pode conhecimentos: formao nas disciplinas
ser considerado como percursor de uma que se relacionam com o ambiente:
comisso permanente de estudos sobre educao, informao e participao do
ambiente denominada por Comisso pblico.
Nacional do Ambiente (CNA) que vem a
surgir em 1971. No mbito do Ano da Conservao da
Natureza, em 1970, organizado pelo
Como resposta solicitao da ONU Conselho da Europa, foi promulgada a
elaborado um documento por um grupo Lei Bsica para a criao de Parques
ad-hoc que resulta da preparao para Nacionais e outro tipo de Reservas (Lei
a participao portuguesa na Conferncia n 9/70) e, consequentemente, foi criada
de Estocolmo em 1972 Conferncia em Outubro de 1970, a primeira rea
Internacional sobre Ambiente Humano. protegida Parque Nacional da Penda-
Esse trabalho surge a partir de uma Gers, constitudo por 60.000 hectares de
reunio na Junta Nacional de Investigao reservas naturais e integrais e zona de pr-
Cientifica e Tecnolgica (JNICT), em parque (JNICT, 1971).
19 de Maro de 1969. Surgiu, ento,

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 77


Joaquim Ramos Pinto

A criao da Comisso Nacional do Em 1975 criada a Secretaria de Estado


Ambiente (CNA), em 1971, com funes do Ambiente (Decreto-lei 550/75 de 30
e actividades no domnio da informao e de Setembro) integrada na estrutura
sensibilizao ambiental, um dos efeitos do Ministrio do Equipamento Social e
institucionais mais visveis resultantes da Ambiente. No mesmo diploma legislativo
preparao para a participao de Portugal reestruturada a CNA, continuando a exercer
na Conferncia de Estocolmo. Esta a sua funo no mbito da informao e
Comisso foi constituda por representantes sensibilizao ambiental, com destaque
de entidades oficiais, privadas e tambm por para a sua nova orgnica com a criao
individualidades envolvidas nos assuntos do Servio Nacional de Participao das
do ambiente e da conservao da natureza Populaes, liderado por Joo Evangelista
com o objectivo de estimular e coordenar que viria a ser o grande impulsionador
as actividades do pas relacionadas com a das propostas educativas em matria
preservao e melhoria do meio natural, a de ambiente. A este Servio competia
conservao da natureza e a proteco e fomentar a realizao de campanhas de
a valorizao dos recursos naturais (). divulgao, participao e formao da
Entre as suas atribuies em matria de populao em geral e da juventude em
educao ambiental competia Comisso particular, com vista conservao da
incentivar a participao dos diferentes natureza e promover a concretizao de
actores sociais na valorizao do ambiente, uma poltica regional e local de ambiente.
realizar campanhas de informao e
incentivar a constituio de associaes No mbito das diferentes sesses que
(Cunha, 1999). o Servio Nacional de Participao das
Populaes promovia, nomeadamente
A CNA investe, de forma qualitativa, palestras e formao, foi criado o
no seu trabalho e promove a primeira programa O Homem e o Ambiente
comemorao do Dia Mundial do para professores que integrava, de forma
Ambiente, em 5 de Junho de 1973, com articulada, as vertentes ecolgica, social
um programa diversificado, realando-se e histrico-cultural pretendendo uma edu-
as seguintes iniciativas: sesso solene cao ambiental com uma viso integrada
na Gulbenkian, sesses de sensibilizao e interdisciplinar.
em algumas escolas do pas, edio da
publicao O Mundo a Nossa Casa, neste contexto, e na sequncia da
montagem de exposies e encerramento Reforma do Sistema Educativo, que se
simblico ao trnsito de uma parte da do alteraes dos programas escolares
Baixa Pombalina (Evangelista, 1992). e se incluem diversas matrias ou te-
mas ambientais em vrias disciplinas

78 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


De uma politica pblica de Medio Ambiente e Educao Ambiental em Portugal

e reas disciplinares, apesar de no se A Comisso Nacional do Ambiente que


poder, ainda, considerar formalmente a desenvolveu um trabalho pioneiro de EA
Educao Ambiental (EA), uma vez que estendeu a sua aco at 1983, ano em
os objectivos, finalidades e princpios no que foi extinta pela reestruturao do
estavam completamente estabelecidos ento Ministrio da Qualidade de Vida.
e aceites internacionalmente, vindo-se Surge posteriormente o Servio Nacional
a definir e concretizar na Conferncia de de Parques, Reservas e Conservao da
Belgrado que decorreu de 13 a 22 de Natureza (SNPRCN), onde se mantm em
Outubro de 1975, e na qual participa uma idnticas funes at 1987. A abordagem
representao portuguesa. da Educao Ambiental era feita numa
vertente mais conservacionista tendo em
A Constituio da Repblica Portuguesa conta as linhas estratgias do organismo
de 1976, na sua primeira verso, de tutela. J nos finais deste servio, em
estabelece no seu artigo 66, os direitos 1986, criada, no mesmo, a Direco de
do ambiente, sendo dados a conhecer, Interpretao, Informao e Educao
juntamente com muita informao Ambiental, tendo como objectivo desen-
disponvel sobre temticas ambientais, volver formas de informao, interpretao e
em inmeros estabelecimentos de ensino, educao ambientais bem como conceber e
por grupos de professores em regime utilizar os meios auxiliares adequados a uma
voluntrio. progressiva tomada de conscincia individual
e colectiva dos problemas da conservao
Com a realizao da Conferncia de da natureza e do ambiente em geral.
Tbilisi, em 1977, onde so reiterados
os conceitos e princpios da EA, resulta Em 8 de Abril de 1986 a expresso
uma participao activa por parte de Educao Ambiental pronunciada pela
Portugal. Em consequncia do trabalho primeira vez num Debate Parlamentar da
desenvolvido, Jos Almeida Fernandes Assembleia da Repblica Portuguesa
preside a um dos comits constitudos inserido na reunio plenria da primeira
no mbito do Conselho da Europa para sesso da IV legislatura (1985-1986). Essa
as questes de educao em matria de referncia pronunciada pontualmente
conservao da natureza, tendo vindo numa expresso do Deputado Antnio
a ser realizado em Portugal, em Outubro Capucho do Partido Social-Democrata
de 1978, um seminrio promovido pelo no mbito de um debate travado com a
Conselho da Europa subordinado ao tema Deputada Independente Maria Santos
Educao em Matria de Ambiente na eleita pelo Partido Os Verdes no
Regio da Europa Meridional. seguimento da apreciao conjunta dos
diplomas: projecto de lei n. 12/IV, do PSD

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 79


Joaquim Ramos Pinto

- Lei de bases do ambiente e qualidade potenciadas e para que lhes sejam dadas
de vida e do projecto de lei n. 51/IV, condies para actuar? E ao mesmo tempo
da Sr. Deputada Independente Maria - mas resolvendo o problema por outro
Santos - Criao do cargo de promotor caminho no seria muito mais til que a
ecolgico com vista defesa da vida e criao do promotor ecolgico a criao
do meio ambiente. Questionava, ento, de uma forma continuada - como, alis,
o Deputado: no considera V. Ex., que a Secretaria de Estado do Ambiente, quer
seria muito mais til, muito mais vlido e deste Governo, quer do antecedente, tem
pertinente para os fins que so visados por vindo a fazer e mais alargada de programas
este projecto, por exemplo, criar condies vlidos de formao e educao ambiental
para que, de facto, as associaes de nas escolas, nas fbricas, enfim por todo
defesa do ambiente sejam valorizadas, o lado?

Quadro Legislativo Parlamentar com referncias Educao Ambiental ou


Estratgia Nacional de Educao Ambiental

Ano Governo Partido Legislatura Sesso Plenria Comisses


Poltico Legislativa N N N N
Dirios Pginas Dirios Pginas
1985 1987 [X] PSD IV Legislatura (eleio em 1- 1 1 - -
6 de Outubro de 1985) 2- 0 0 - -
1987 1991 [XI] PSD V Legislatura (eleio em 1- 1 1 - -
19 de Julho de 1987) 2 0 0 . .
3 5 9 - -
4 8 12 - -
1991 1995 [XII] PSD VI Legislatura (eleio em 1- 7 17 - -
6 de Outubro de 1991) 2 11 30 - -
3 7 13 - -
4 7 14 - -
1995 1999 [XIII] PS VII Legislatura (eleio em 1- 3 3 4 4
1 de Outubro de 1995) 2 9 14 4 8
3 6 9 2 2
4 5 10 1 1
1999 2002 [XIV] PS VIII Legislatura (eleio 1- 3 3 6 11
em 10 de Outubro de 1999) 2 6 9 3 3
3 0 0 5 5
2002 2004 [XV] PSD-PP IX Legislatura (eleio em 1- 9 12 9 12
17 de Maro de 2002) 2- (**) 5 7 13 19
2004 - 2005 [XVI] PSD-PP 3 0 7 12 12
2005 - 2009 [XVII] PS X Legislatura (eleio em 1- 2 2 13 18
Fevereiro de 2005) 2- 1 1 0 0
Totais 96 167 67 95

(*) 4 Reviso da Constituio da Repblica Portuguesa que introduz uma alnea com referncia Educao Ambiental.
(**) Discusso e aprovao das Grandes Opes do Plano do Governo para 2004 em que faz a referncia Estratgia
Nacional de Educao Ambiental e aposta na formao no mbito da Educao Ambiental no Sector da Educao.

80 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


De uma politica pblica de Medio Ambiente e Educao Ambiental em Portugal

Depois da primeira referncia educao No segundo caso aprova o plano


ambiental num debate parlamentar da de concretizao da rea-Escola e
Assembleia da Repblica outras se respectivo modelo organizativo. Refere
seguiram, sejam em plenrio ou em este Despacho que a concretizao da
comisses. Poderemos encontrar com interdisciplinaridade implica a abordagem e
grande expressividade a referncia o tratamento de um tema, de um problema,
Educao Ambienta ao nvel dos de uma situao, numa perspectiva que
debates em plenrio no perodo de 1991 se pode designar de transversal, enquanto
a 1995, tendo a mesma comeado a fazer aprofunda os objectivos comuns s
parte dos debates em sede de comisses diversas reas disciplinares ou disciplinas,
parlamentares a partir de 1995 (ver Quadro recorre aos seus mtodos, e se harmoniza
Legislativo Parlamentar). com os seus contedos programticos.

Ainda no ano de 1986 aprova-se a Neste contexto, o desenvolvimento da


publicao da Lei de Bases do Sistema rea-Escola implica necessariamente um
Educativo, que nos seus princpios organi- trabalho conjunto, no qual participam no
zativos e nos objectivos da educao pr- s todos os docentes que se proponham
escolar e ensinos bsico e secundrio, d realizar o mesmo projecto, como,
oportunidade a que a Educao Ambiental tambm, outros agentes educativos,
se integre nos processos de formao dos designadamente pais e encarregados
alunos, atravs das reas transversais, de educao, autarcas e representantes
apesar de no ser de uma forma clara e dos interesses sociais, culturais e
objectiva. Mais concretamente podemos econmicos da regio, valorizando-se,
referir dois diplomas legais que foram assim, a autonomia cultural e o papel da
regulamentados para aplicao da Lei, escola enquanto plo de desenvolvimento
nomeadamente o Decreto-Lei n 286/89, de da comunidade local. Apesar dos
29 de Agosto e o Despacho 142/ME/90. bons resultados que se conseguiram,
nomeadamente, na implementao de
No primeiro caso institucionaliza a projectos de Educao Ambiental, a rea-
rea-Escola como uma rea curricular Escola extinta, como consequncia
no disciplinar, tendo por finalidades de mudanas de polticas ao nvel
fundamentais a concretizao dos governamental.
saberes atravs de actividades e projectos
multidisciplinares, a articulao entre a A entrada de Portugal na Unio Europeia
escola e o meio e a formao pessoal e (Janeiro de 1986), constituiu um marco
social do aluno. decisivo para uma nova poltica de ambiente
e educao ambiental no nosso pas.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 81


Joaquim Ramos Pinto

Atravs da combinao de mecanismos resultam do apoio e promoo de pro-


e instrumentos poltico-jurdicos com jectos de educao ambiental e de pro-
linhas de financiamento comunitrio, jectos ligados defesa do patrimnio
conduziu-se publicao, em 1987, de natural e construdo, para alm do apoio
dois diplomas legais fundamentais: a Lei s associaes de defesa do ambiente,
de Bases do Ambiente (Lei 11/87 de 7 de que passam a desenvolver aces de
Abril) e a Lei das Associaes de Defesa sensibilizao e formao essencialmente
do Ambiente (Lei n10/87 de 4 de Abril) com as escolas em colaborao com a
e ao incio do processo de transio e administrao do poder local.
integrao de directivas comunitrias nas
mais diversas reas. A Lei de Bases do Entre as diversas aces do INAmb
Ambiente compromete-se no seu artigo destacam-se, a nvel da EA, algumas
4 objectivos e medidas na adopo de que ainda hoje se mantm: campanha
medidas que visem designadamente: a Bandeira Azul da Europa para as Praias
incluso da componente ambiental e dos e os Encontros Nacionais de Educao
valores herdados na educao bsica e na Ambiental co-organizados anualmente
formao profissional, bem assim como desde 1990, pelo INAmb (posteriormente
os incentivos sua divulgao atravs dos IPAmb e IA) e o Parque Biolgico de Gaia
meios de comunicao social, devendo o .
Governo produzir meios didcticos de apoio Com a realizao do Ano Europeu do
aos docentes (livros, brochuras, etc.). Ambiente, em 1987, verificou-se um
aumento do interesse por parte da
A criao do Instituto Nacional do sociedade civil em geral e da comunidade
Ambiente (INAmb), em 1987, no quadro da educativa em especial, em relao s
Lei de Bases do Ambiente (artigo 39) tem questes ambientais, tendo havido,
como atribuio, entre outras, estudar e igualmente, uma maior interveno por
promover projectos especiais, de educao parte do INAmb no apoio a projectos e em
ambiental, de defesa do ambiente e publicaes.
do patrimnio natural e construdo, em
colaborao com as autarquias, servios Em 1990 criado o Ministrio do Ambiente
da Administrao Pblica, instituies e dos Recursos Naturais, reflexo da
pblicas, privadas e cooperativas, escolas importncia que o ambiente passa a ter a
e universidades, incluindo aces de nvel poltico-governamental. Neste mesmo
formao e informao. Neste enqua- ano surge a Associao Portuguesa de
dramento vm-se incrementadas, de Educao Ambiental (ASPEA) tendo
modo significativo, as prticas de Edu- realizado em 1995 as I e II Jornadas
cao Ambiental no nosso pas. Estas Pedaggicas de Educao Ambiental,

82 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


De uma politica pblica de Medio Ambiente e Educao Ambiental em Portugal

de mbito nacional, que passaram a ter financiamento a projectos de Educao


regularidade anual, chegando sua 13 Ambiental promovidos por escolas e
edio em Janeiro de 2006. A ASPEA tem associaes de defesa do ambiente, para
como principal objectivo participar no alm do reforo das actividades que j
desenvolvimento da educao ambiental, vinham sendo desenvolvidas.
nos sistemas de educao formal e no
formal. Com vista prossecuo dos No mbito das principais actividades
objectivos pretende esta associao de informao do IPAmb, contam-se
contribuir para a produo e divulgao as publicaes peridicas que so um
de conhecimento no domnio da educao recurso bibliogrfico para quem pretenda
ambiental; fomentar a investigao e a actualizar ou aprofundar conhecimentos
troca constante de ideias, experincias e em matrias especficas do ambiente
projectos nesta rea. e educao ambiental. Trs foram as
publicaes peridicas editadas que
Com a realizao da Conferncia do Rio, constituem, hoje, um patrimnio sobre
em 1992, e aps terem passado j 20 um percurso das polticas de ambiente
anos desde a Conferncia de Estocolmo, e da educao ambiental em Portugal:
esperava-se em Portugal um impulso Informar Ambiente onde so divulgadas
nas polticas de ambiente e de Educao actividades no mbito da sensibilizao e
Ambiental. Neste mesmo ano, o Ministrio formao em ambiente, promovidas pelo
da Educao coordena a organizao da IPAmb e por outras entidades; Revista do
VI Conferncia Internacional sobre EA, Ambiente que apresenta a interveno
contando, para o efeito, com a colaborao institucional, maioritariamente constituda
do Ministrio do Ambiente. por artigos que do a conhecer o trabalho
desenvolvido pelo prprio ministrio
Em 1993, com mudanas na Lei Orgnica do ambiente; Cadernos de Educao
do Ministrio do Ambiente e Recursos Ambienta onde se divulgam projectos
Naturais d-se a reestruturao do e experincias de educao ambiental,
INAmb que substitudo pelo Instituto investigaes cientficas, recursos em
de Promoo Ambiental (IPAmb). EA. Esta publicao era integrada, como
Este prossegue com os direitos e separata, na revista Frum Ambiente.
obrigaes do INAmb, cabendo-lhe a
responsabilidade de promover aces Destaca-se, em 1993, o colquio sobre
no domnio da formao e informao Educao Ambiental promovido pelo
dos cidados e apoio s associaes Conselho Nacional de Educao (CNE)
de defesa do ambiente. Atravs dos e IPAmb que teve como objectivo, como
fundos comunitrios criam-se linhas de referiu Maral Grilo -presidente do CNE-

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 83


Joaquim Ramos Pinto

no seu discurso oficial de abertura: concebidos no resulta numa poltica


estudar e debater alguns temas que, no eficaz para a implementao efectiva de
sendo propriamente problemas endgenos Educao Ambiental em Portugal.
aos Sistema Educativo, constituem reas
educativas que devem ser abordadas e O PNPA apresenta a preocupao de
discutidas no mbito do Conselho, de atribuir grande importncia aos mltiplos
forma a que este pudesse contribuir para o aspectos da interaco entre ambiente e
aumento da sua importncia no contexto do sociedade, pelo que foi determinado que
processo educativo (CNE, 1993). se tivesse iniciado e concludo com as
linhas de orientao estratgica relativas
O primeiro Plano Nacional de Poltica de educao ambiental e participao da
Ambiente (PNPA) publicado em 1995, sociedade civil, respectivamente linhas de
aps ter estado sujeito a um processo de orientao 1 e 10. A linha de orientao
discusso pblica que decorreu de forma 1 que determina a Educao Ambiental
intensamente participada de acordo com como Tarefa Primordial refere que jamais
a Resoluo do Conselho de Ministros ser possvel justificar as polticas am-
n 38/95. O PNPA foi debatido tambm bientais numa perspectiva puramente
pela Associao Nacional dos Municpios economicista ou de curto prazo. Assim,
Portugueses e obtiveram-se pareceres a educao ambiental considerada
do conselho directivo do Instituto de uma prioridade da poltica de ambiente
Promoo Ambiental, das Confederaes (CORREIA, 1995).
da Indstria e da Agricultura, bem como
de numerosas associaes profissionais e Refere, ainda, o PNPA que deve ser
de defesa do ambiente, e ainda o parecer tornado claro que a educao ambiental
do Conselho Econmico e Social. Tratou- no aqui assumida como uma tarefa
se, assim, do mais vasto debate jamais paternalista para fazer ver aos portugueses
realizado em Portugal em torno de um uma qualquer verdade de que andem
documento de iniciativa governamental na arredados. A educao ambiental, tal como
rea do ambiente. assumida no quadro deste Plano, tem
por objectivo suscitar uma reflexo sobre
Neste Plano a Educao Ambiental aparece um patrimnio comum e sobre valores
com um captulo especfico, prevendo- que a todos so caros e que ningum
se uma articulao entre as polticas tem o direito de delapidar por razes
sectoriais de educao, ambiente e imediatistas ou mesquinhas, na linha do
formao, numa perspectiva de finalidades que preconizado pela Unio Internacional
comuns e responsabilidades partilhadas. para a Conservao da Natureza e na
No entanto, enquanto princpios bem Carta de Belgrado: A Educao Ambiental

84 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


De uma politica pblica de Medio Ambiente e Educao Ambiental em Portugal

constitui um processo de reconhecimento escolares, da introduo da Educao


de valores e de clarificao de conceitos, Ambiental nas orientaes curriculares e
graas aos quais a pessoa humana adquire da formao de professores. Pretendia-
as capacidades e as competncias que lhe se, desta forma, lanar as bases para uma
permitem abarcar e apreciar as relaes de colaborao a nvel tcnico, pedaggico
inter-dependncia entre o Homem, a sua e logstico, no sentido de viabilizar uma
cultura e o seu meio bio-fsico. estratgia para a introduo das bases
cientficas da temtica educativo-ambiental
Para finalizar a linha de orientao 1 nos currculos dos ensinos bsico e
refora que a importncia atribuda pela secundrio, numa ptica integradora da
poltica de ambiente s questes da Educao Ambiental. A implementao
educao ambiental e participao deste protocolo gerou, ainda, uma linha
da sociedade civil nos processos de de financiamento de Apoio a Projectos
formulao das decises, suficientemente de Educao Ambiental em Jardins-de-
grande para que o tema seja abordado, infncia e Escolas dos Ensinos Bsico e
de forma recorrente, em mais do que um Secundrio.
captulo deste Plano, embora sob formas e
em contextos distintos. O reforo do papel O Ministrio da Educao tem
dos principais actores e do princpio da participado, desde a celebrao do
responsabilidade partilhada, e o reforo dos referido protocolo, com uma quota de
mecanismos de participao da sociedade professores destacados/requisitados
civil, so linhas de orientao estratgica, em regime especial, seleccionados
tambm prioritrias, que reforam e atravs de candidaturas propostas pelas
complementam as preocupaes relativas Organizaes No Governamentais de
educao ambiental. Ambiente (ONGA), os quais, ao nvel local,
prestam apoio tcnico e pedaggico
Na confluncia das sinergias originadas comunidade educativa, desenvolvem
no quadro das polticas da Educao e projectos articulados com autarquias e
do Ambiente, definidas no Programa do fomentam o envolvimento dos diferentes
XVIII Governo e no mbito das prioridades actores sociais contribuindo para as
estabelecidas pelo II Quadro Comunitrio polticas de sustentabilidade local.
de Apoio, foi assinado em 9 de Julho
de 1996 um Protocolo de Cooperao No entanto, apesar deste protocolo ter
entre o Ministrio da Educao e o ento gerado, ao longo dos anos, dinmicas
Ministrio do Ambiente. Este protocolo, de parcerias e aces de grande relevo
de carcter inovador, pretendia enquadrar no panorama nacional em matria de
aces comuns a nvel dos projectos educao ambiental, carece de uma

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 85


Joaquim Ramos Pinto

estratgia poltica a mdio ou longo prazo - alnea e, proposta pelo PSD:


que diminua a instabilidade que se gera Promover, em colaborao com
anualmente na manuteno desta bolsa as autarquias locais, a qualidade
de coordenadores regionais de projectos ambiental das povoaes e da vida
de educao ambiental. urbana, designadamente no plano
arquitectnico e da proteco das
Num perodo em que a Educao Ambiental zonas histricas;
tem um papel reconhecidamente relevante - alnea f, proposta pela Deputada
ao nvel das polticas governativas e da Teresa Patrcia Gouveia (PSD): Promover
sociedade civil, a 4 reviso da Constituio a integrao de objectivos ambientais
da Repblica Portuguesa (CRP), em 1997, nas vrias polticas de mbito sectorial;
passa a integrar, no seu artigo 66 - ponto - alnea g proposta pelo PCP: Promover
2) destinado ao ambiente e qualidade de a educao ambiental e o respeito pelos
vida, a educao ambiental e o respeito valores do ambiente;
pelos valores do ambiente. Este ponto, - alnea h, proposta pelo Deputado
que contemplado com mais quatro Francisco Torres (PSD): Assegurar que
alneas, refere que: para assegurar o a poltica fiscal compatibilize desenvol-
direito ao ambiente, no quadro de um vimento com proteco do ambiente e
desenvolvimento sustentvel, incumbe ao qualidade de vida.
Estado, por meio de organismos prprios
e com o envolvimento e a participao Refere ainda Jos Magalhes que no
dos cidados, promover designadamente, debate em Plenrio, houve quem quisesse
em colaborao com as autarquias locais, vislumbrar nas alteraes do artigo 66.
a qualidade ambiental das povoaes uma mudana de filosofia. Na redaco
e da vida urbana bem como promover a anterior reviso incumbiria ao Estado a
educao ambiental e o respeito pelos tarefa de proteco do ambiente fazendo
valores do ambiente (CRP, 2003). dele mais uma vez, um Estado muito
interventor e acima de tudo um Estado
Tal como observado por Jos Magalhes quase totalitrio nesta gigantesca tarefa
em Dicionrio da Reviso Constitucional, e com a nova redaco teria querido
Editorial Notcias a IV reviso da consagrar-se uma filosofia em que se faa
Constituio da Repblica Portuguesa sentir que o ambiente e a qualidade de vida
ps mais ecologia numa Constituio j so, acima de tudo e em primeiro lugar,
amiga do Ambiente (em: http://debates. uma tarefa da sociedade, de cada um dos
parlamento.pt). Como comenta o referido cidados que integram a sociedade e, ao
autor foram tambm aditadas alneas que mesmo tempo, fazer incumbir ao Estado,
reforam incumbncias do Estado: em colaborao e envolvimento total da

86 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


De uma politica pblica de Medio Ambiente e Educao Ambiental em Portugal

sociedade e dos cidados, da tarefa de, da Lei n 209/2002, de 18 de Outubro, foi


melhor maneira possvel, assegurar esse reforada a ideia de que a escola, no seu
direito ao ambiente de todos os cidados, processo de aproximao comunidade
como referido pelo Deputado Calvo da dever abrir-se ao exterior atravs de
Silva (PSD). articulaes com o meio em que se
insere uma vez que isoladamente no
No seguimento do investimento feito poder acompanhar o ritmo acelerado da
nestes ltimos anos lanada, nos finais mudana da sociedade contempornea.
dos anos noventa, a Rede Nacional de Esta amplificao do conceito de espao
Ecotecas atravs de parcerias entre educativo torna-se pois inquestionvel no
o IPAmb e outras entidades como novo modelo de escola para os cidados
autarquias e ICN, cujos objectivos eram a do sc. XXI. Um sculo que se nos
descentralizao da actuao do IPAmb, apresenta crtico em termos ambientais, e
o apoio s escolas e comunidade local para o qual a Educao Ambiental poder
que desenvolvem actividades no mbito contribuir para a compreenso e resoluo
da Educao Ambiental, competindo-lhe, das situaes de crise relacionada com
igualmente, potenciar a participao dos os problemas scio-ambientais locais e
cidados nas questes ambientais. Estes globais.
equipamentos tm igualmente como
funo a disponibilizao de um conjunto A reviso curricular e a definio dos
de servios aos cidados nas orientaes princpios de uma reorganizao curricular
da Agenda21 Local. do ensino bsico, reforam a articulao
entre os trs ciclos que o compem. Nesta
Resultado de uma dinmica implementada reorganizao assume particular relevo a
pelo IPAmb e em articulao com o grupo consagrao, no currculo, de trs novas
de professores destacados/requisitados reas curriculares no disciplinares - rea de
ao abrigo do referido protocolo M.E./ projecto, estudo acompanhado e formao
M.A., as ONGAs, autarquias e Direces cvica, bem como a obrigatoriedade do
Regionais de Educao realizou-se, em ensino experimental das cincias. O
1998, a 1 Mostra Nacional de Projectos diploma prev, ainda, a integrao, com
Escolares de Educao Ambiental tendo- carcter transversal da educao para a
se mantido, anualmente, at 2001. cidadania em todas as reas curriculares.
Esperava-se que a Educao Ambiental
No mbito das mudanas curriculares pudesse ter expressividade nas referidas
produzidas com a publicao do Decreto- reas curriculares no disciplinares,
Lei n 6/2001, de 18 de Janeiro, e com a dando-se seguimento aos projectos
actualizao produzida com o Decreto- desenvolvidos na rea-Escola, o que

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 87


Joaquim Ramos Pinto

no veio a acontecer por vrios motivos da Lei Orgnica no Ministrio do Ambiente


relacionados com um desinvestimento faz a fuso do IPAmb com a Direco-
nas polticas que vinham sendo seguidas Geral do Ambiente, dando origem ao
e pelos momentos de instabilidade que se Instituto do Ambiente (IA), que agrega os
criam no sistema educativo. servios destes dois organismos (Decreto-
Lei n 8/2002, de 9 de Janeiro). Esta fuso
Alguns dos momentos de instabilidade que prev a racionalizao de recursos
no sistema educativo esto relacionados e a promoo de sinergias entre funes
com a importncia de que se revestem distribudas pelos dois organismos traz ao
os referidos Decretos-Lei devendo, estes, movimento ambientalista, aos educadores
trazer uma responsabilidade acres- e professores e aos investigadores, entre
cida para o Ministrio da Educao outros, algumas preocupaes por no se
tendo em conta que os professores, na conhecerem, claramente, de que forma
sua generalidade, no passaram por todo o investimento feito na Educao
um processo de formao que lhes Ambiental nos ltimos anos iria ser
possibilitasse a aplicao rpida e eficiente transferido.
das disposies contidas nos mesmos.
Desta forma considerar-se-ia oportuno que Entra-se num perodo de indefinio,
a requisio de um grupo de professores, provocado pelos cortes nos apoios
prevista no protocolo entre o ME e o MA financeiros a projectos de ONGAs,
devesse ser ampliada e articulada no pela no abertura de concursos para
sentido de poderem ter capacidade de as candidaturas de projectos escolares
resposta s necessidades em matria de resultando no fim dos apoios a esses
formao em Educao Ambiental numa projectos e, consequentemente, chega
perspectiva de educao ao longo da o fim da Mostra Nacional de Projectos
vida, em contexto formal e no formal. Escolares de Educao Ambiental e termi-
Este seria, mesmo, uma demonstrao nam as edies de publicaes peridicas
de vontade poltica que correspondesse do IPAMB.
a todo o debate produzido nas sesses
plenrias e comisses da Assembleia da Criam-se, desta forma, grandes
Repblica, assim como as prioridades dos expectativas, sobre como vir a ser
programas de Governo aprovados em sede apresentada a orgnica do Instituto do
parlamentar e onde referem como uma das Ambiente, tendo, mesmo, sido criado um
prioridade a Educao Ambiental. momento de instabilidade e contestao
no meio das organizaes ambientalistas
A reforar o desinvestimento poltico, atrs que no teve consequncias no nvel das
referido, em 2001 mais uma reestruturao polticas seguidas.

88 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


De uma politica pblica de Medio Ambiente e Educao Ambiental em Portugal

Associado aos factores atrs descritos Espera-se, ainda, que esta Rede possa
reflecte-se no Oramento de Estado reforar as experincias e a partilha na
dos anos de 2002 e 2003 alteraes produo de conhecimento, procurando
oramentais, respectivamente, atravs da alternativas que possibilitem a valorizao
Lei n. 109-B/2001, de 27 de Dezembro e das vivncias em EA na Comunidade dos
da Lei n. 32-B/2002, de 30 de Dezembro Pases de Lngua Portuguesa (CPLP).
que autorizam o Governo a transferir Desta forma pretende-se contribuir para
para obras nas instalaes do Jardim as polticas e programas nacionais de
Zoolgico e de Aclimao em Portugal, Educao Ambiental, podendo ser dada
S.A., a dotao inscrita nos captulos uma resposta efectiva s prioridades
50 dos oramentos do Ministrio das definidas na III Reunio de Ministros de
Cidades, Ordenamento do Territrio e Ambiente da Comunidade de Pases de
Ambiente e do Ministrio da Educao, Lngua Portuguesa que aconteceu em
o montante total para os dois anos de Braslia entre 24 e 26 de Maio de 2006.
2.615.167 (dois milhes, seiscentos e
quinze mil, cento e sessenta e sete) euros. Numa mistura entre esperana e
Deste valor total correspondia 1.896.033, necessidade de uma sociedade civil mais
ao Programa de Promoo, Informao e activa vo surgindo os vrios programas de
Educao Ambiental, da responsabilidade Governo aprovados nos quais se vai dando
do Instituto de Promoo Ambiental / prioridade Educao Ambiental. Podemos
Instituto do Ambiente e 719,134, ao considerar como exemplo o Programa
Programa de Apoio a Instituies Ligadas do actual XVII Governo Constitucional
Educao Ambiental, da responsabilidade quando refere em matria de Educao
do Gabinete de Gesto Financeira do Ambiental: Captulo III ponto 3: O XVII
Ministrio da Educao. Governo assumir o objectivo de inverter
o ciclo de degradao e desinvestimento
Num contexto de instabilidade sobre o na poltica de conservao da natureza
futuro da Educao Ambiental em Portugal e da biodiversidade, comprometendo-
foi criada, no mbito das XII Jornadas se a concretizar a Estratgia Nacional
Pedaggicas de Educao Ambiental de Conservao da Natureza e da
da ASPEA - Janeiro de 2005, a Rede Biodiversidade e articul-la com as
Lusfona de Educao Ambiental. No polticas sectoriais; (); dinamizar o
cenrio da globalizao, a REDELUSO Programa Nacional de Turismo de Natureza
pretende ser um espao de construo e promover um esforo de educao
de identidades, proporcionado pela ambiental para o usufruto sustentvel
articulao entre diferentes abordagens destes espaos naturais; ().
no campo da Educao Ambiental.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 89


Joaquim Ramos Pinto

Por outro lado vo-se debatendo e nacional e comunitria no que diz respeito
aprovando propostas de resoluo na ao territrio e conservao dos valores
Assembleia da Repblica como o caso da naturais, que tem vindo a ser perpetrado
proposta de resoluo n. 7/X que aprova, por particulares e por autoridades pblicas
para ratificao, o Acordo de dilogo nacionais, regionais e locais (em http://
poltico e cooperao entre a Comunidade www.quercus.pt).
Europeia e os seus Estados-membros, por
um lado, e as Repblicas da Costa Rica, de
El Salvador, da Guatemala, das Honduras, Como se foram sucedendo e
da Nicargua e do Panam, por outro,
fracassando as intenes de
assinado em Roma, em 15 de Dezembro de
estabelecer uma Estratgia
2003, reforando na sua alnea f) do artigo
38, sobre Cooperao em matria de Nacional de Educao
ambiente e da biodiversidade, a Promo- Ambiental em Portugal
o da educao ambiental, criao de

capacidades e reforo da participao dos


cidados. Em 1992 referenciada, em Portugal,
pela primeira vez a necessidade de
Numa tentativa dos movimentos da uma Estratgia Nacional de Educao
sociedade civil influenciarem o mais Ambiental no mbito da realizao das
alto representante do Estado Portugus 1s Jornadas de Educao Ambiental
realizou-se em Dezembro de 2006 a para Associaes de Defesa do Ambiente.
primeira reunio de uma organizao no Como consequncia deste evento
governamental portuguesa (QUERCUS) apresentado o documento Contributos
com o actual Presidente da Repblica das Associaes de Defesa do Ambiente
destinada, essencialmente, a procurar para uma Estratgia Nacional de Educao
sensibilizar para a necessidade de uma Ambiental (Teixeira, 2003) que teve como
agenda pblica integradora, que destaque base a Estratgia Internacional de Aco
as grandes questes ambientais e do que resultou da Conferncia Internacional
territrio. Para alm do incontornvel sobre Educao Ambiental e Formao
tema das alteraes climticas e do em Moscovo (1987).
cumprimento do Protocolo de Quioto
por parte de Portugal, tambm foram Resultaram como contributos das
abordados outros temas relacionados com Associaes de Defesa do Ambiente para
o modelo de desenvolvimento pretendido uma Estratgia Nacional de Educao
para o nosso pas, com particular destaque Ambiental:
para o desrespeito constante da legislao

90 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


De uma politica pblica de Medio Ambiente e Educao Ambiental em Portugal

a) Criar um sistema nacional de informao Princpios:


em Educao Ambiental; - Educar para uma cidadania activa;
b) Potenciar a participao das populaes - Educar para o desenvolvimento sus-
locais na Educao Ambiental formal e tentvel;
no formal; - Educar tendo em conta a experincia
c) Incrementar a investigao e experin- internacional (Belgrado y Tbilissi);
cias em Educao Ambiental; - Educar integrando as aprendizagens de
d) Integrar a dimenso ambiental no experincias nacionais;
sistema de formao profissional; - Educar para estimular e apoiar
e) Intensificar a informao e educao iniciativas e actores educativos;

dos cidados em matria de educao - Educar para promover uma sociedade


ambiental; civil e uma administrao pblica mais

f) Integrar a dimenso ambiental no qualificadas e aptas a enfrentar os

ensino universitrio. desafios do futuro.

Em 1993, realiza-se um Colquio Nacional Dimenses:


de Educao Ambiental promovido pelo - Promoo do desenvolvimento sus-
Conselho Nacional de Educao onde tentvel;
referida, pela 2 vez, a necessidade de um - Exerccio da cidadania;
debate regional e local para a definio - Participao activa crtica.
de uma Estratgia Nacional de Educao
Ambiental tendo em conta o papel relevante Partilhando a ideia de Teixeira (2003), este
que desempenha o Instituto Nacional do esforo iniciado por um grupo de trabalho
Ambiente e as Associaes de Defesa do sob coordenao do, ento, presidente
Ambiente (CNE, 1993). do Instituto de Promoo Ambiental no
encontrou continuidade das direces
Em 1999 temos a 3 referncia Estratgia seguintes do IPAMB e IA, nem do prprio
Nacional de Educao Ambiental (ENEA) Ministrio do Ambiente, comprometendo o
no Encontro Nacional de Educao to necessrio e obrigatrio instrumento de
Ambiental, por iniciativa de Jos Alho, poltica pblica de Ambiente e Educao
presidente do Instituto de Promoo Ambiental em Portugal, reconhecido por
Ambiental. Um grupo reduzido produz um diferentes organismos internacionais e
projecto inacabado de ENEA de onde saem nacionais.
6 princpios orientadores e 3 dimenses
fundamentais (Teixeira, 2003): Atravs do Decreto-Lei n 113/2003,
de 4 de Junho, aprova-se a orgnica do
Instituto do Ambiente concluindo-se o

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 91


Joaquim Ramos Pinto

processo de reestruturao do mesmo para promover a Estratgia Nacional


que, com funes de natureza transversal, para a Educao Ambiental, j prevista
no mbito do MCOTA, passa a ter um em vrios governos, mas sem que tenha
papel de coordenao geral na aplicao havido vontade poltica para que os votos
das polticas ambientais a nvel regional de intenes se tornassem realidade.
e local. neste contexto que temos a
referncia, pela quarta vez, Estratgia No seguimento da criao de um grupo de
Nacional de Educao Ambiental. trabalho com a coordenao do Instituto
do Ambiente encontramo-nos, uma vez
De acordo com o seu Artigo 3 so mais (5 referncia pblica e institucional),
atribuies do IA, entre outras: promover, perante o anncio da Estratgia
e apoiar a concretizao de estratgias Nacional de Educao Ambiental para a
de desenvolvimento sustentvel e as que Sustentabilidade, feito pelo presidente
se referem a matrias de natureza global do IA, em Janeiro de 2003, quando da
no mbito das alteraes climticas e realizao das X Jornadas Pedaggicas de
proteco da camada de ozono; realizar Educao Ambiental da ASPEA, realizadas
aces de sensibilizao, educao e na Curia.
formao dos cidados no domnio do
ambiente e promover a Estratgia Nacional Aps o anncio pblico da implementao
de Educao Ambiental que garanta a em breve, da Estratgia Nacional de
integrao das matrias relevantes no Educao Ambiental para a Susten-
sistema e programas de ensino; promover tabilidade so criadas expectativas para
formas de apoio s organizaes no que se possam desenvolver, de forma
governamentais de ambiente e avaliar a coordenada e participada, uma poltica
sua eficcia; assegurar a divulgao e de Educao Ambiental to esperada em
o acesso informao sobre ambiente, Portugal ao longo das ltimas dcadas.
promover e garantir a participao dos De acordo com a base de uma proposta
cidados nos processos de deciso em dos professores requisitados, ao abrigo do
matria de ambiente. protocolo entre o ME e MA, no ano lectivo
2002/2003, esta dever ter a implicao
Na estrutura do IA podemos contar, entre directa dos diferentes actores sociais na
outras, com a Direco de Servios para sua elaborao e implementao e dever
o Acesso Informao e Participao do contar com algumas reas de interveno
Cidado. Esta compreende a Diviso de nomeadamente aos seguintes nveis:
Divulgao e Acesso Informao e a
Diviso para a Participao do Cidado. - elaborao de um plano de avaliao
Por sua vez, esta passa a ter competncias tanto ao nvel dos projectos escolares

92 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


De uma politica pblica de Medio Ambiente e Educao Ambiental em Portugal

como dos recursos e equipamentos a Sustentabilidade. A sua elaborao,


para a Educao Ambiental existentes da responsabilidade do Instituto do
com base em critrios de qualidade Ambiente, contou com a colaborao
a definir previamente e de forma de diversos ministrios e das regies
participada; autnomas dos Aores e da Madeira.
- avaliao/diagnstico no mbito da Este documento foi submetido ao parecer
formao em matria de Educao do Conselho Nacional do Ambiente e
Ambiental; Desenvolvimento Sustentvel (CNADS)
- realizao de Seminrios Regionais e e esteve em discusso pblica at 5
Mostra Nacional de projectos escolares de Agosto de 2002. Com a mudana
de Educao Ambiental a promover sucessiva de governos e governantes -
em parceria pelo I.A. Secretaria-geral entre 2002 e 2005- a aprovao da ENDS e
de Inovao Direces Regionais respectivo Plano de Implementao foram
ONGA, Centros de Formao de sendo adiados, encontrando-se uma
Professores, etc; nova proposta sujeita discusso pblica
- apoio na dinamizao de uma Rede anunciada em Junho de 2006. Depois
Nacional de Educao Ambiental do referido documento ter sofrido vrias
desmultiplicada localmente, nomea- alteraes, em consequncia de diferentes
damente em aces/estruturas de orientaes polticas, encontramo-nos
apoio na implementao da Agenda21 perante uma necessria mobilizao das
Local e Agenda21 Escolar; organizaes no governamentais de
- apoio ao incentivo de aces de ambiente e de todos os actores sociais
participao social que responsabilizem e em especial da rea da Educao
os actores sociais no processo de Ambiental para que os contributos
elaborao e implementao das possam reflectir-se em medidas concretas
Agendas 21 Locais. que reforcem a necessidade de uma to
esperada Estratgia Nacional de Educao
Como resposta poltica, e de acordo com os Ambiental para a Sustentabilidade, como
compromissos internacionais assumidos j constava na respectiva verso anterior
no mbito da Agenda21, acordada na da ENDS.
Conferncia das Naes Unidas sobre
Ambiente e Desenvolvimento, Portugal Na 2 sesso legislativa da IX Legislatura
apresentou, em Joanesburgo (2002), a (2003-2004) o XV Governo apresenta
Estratgia Nacional de Desenvolvimento Assembleia da Repblica a proposta de lei
Sustentvel (ENDS) onde referida n. 97/IX - Grandes Opes do Plano para
pela sexta vez uma nova Estratgia 2004. No seu Artigo 2. faz o enquadramento
Nacional de Educao Ambiental para estratgico referindo que as Grandes

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 93


Joaquim Ramos Pinto

Opes do Plano para 2004 inserem- designadamente desenvolvendo a Estra-


se na estratgia de mdio prazo para o tgia Nacional de Educao Ambiental para
desenvolvimento da sociedade e economia a Sustentabilidade (ENEAS), e fomentando
portuguesas apresentada no seu Programa o acesso informao ambiental e a
de Governo e consubstanciada nas Grandes participao do pblico e a implementao
Opes do Plano para 2003-2006. de sistemas de melhoria de desempenho
e qualificao ambientais, com enfo-
A importncia da Educao Ambiental, que no apoio s autarquias na elaborao
assim como de uma Estratgia Nacional de de Agendas 21 Locais.
Educao Ambiental estava referenciada
em diferentes sectores de actuao deste O sector do Ordenamento do Territrio reala
Plano, sendo a primeira referncia a importncia da informao e promoo
estratgia num debate da Assembleia de ambiental: elaborao de campanhas
Repblica e a stima referncia poltico- e aces de informao; elaborao
institucional mesma. de campanhas de sensibilizao e de
educao ambiental; reforo da Estrutura
O sector do Ambiente referia a necessidade Regional de Ecotecas.
de incentivar a formao de associaes
juvenis de ambiente, da criao de centros O sector da Educao contemplava como
de educao ambiental e do reforo das objectivo a intensificao de projectos de
parcerias para a Educao Ambiental com educao para a cidadania, apostando
o movimento associativo e em particular na formao no mbito da educao
com o movimento escutista; na rea da para a sade, educao rodoviria e
Poltica Ambiental. educao ambiental.

O sector da Poltica Ambiental refere o Para alm dos sectores referidos


estabelecimento de programas e aces foram definidas reas de interveno
estruturais para uma gesto integrada que contemplavam aces na rea da
do ambiente, com relevncia para as Educao Ambiental, nomeadamente no
associadas implementao de aces que respeitava Conservao da Natureza
no mbito da Estratgia Nacional de e Gesto dos Espaos Naturais previa
Desenvolvimento Sustentvel (ENDS) e do este Plano o desenvolvimento de aces
Plano Nacional das Alteraes Climticas tendo em vista promover a melhoria do uso
(PNAC). Neste mbito foram definidos pblico dos espaos naturais protegidos e
como objectivos a promoo e incentivo assegurar a sustentabilidade dos respectivos
de mecanismos de sensibilizao am- ecossistemas e a realizao de actividades
biental dos cidados e empresas, relacionadas com a educao ambiental

94 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


De uma politica pblica de Medio Ambiente e Educao Ambiental em Portugal

Na rea de interveno da Educao e sociedade em matria de Educao Am-


Informao Ambiental estavam previstas biental compreendem:
actividades de Educao Ambiental, onde
se inscrevem, de forma genrica, todas A afirmao do valor intrnseco da
as aces que envolvem directamente a participao, em especial daqueles
comunidade escolar da Regio Autnoma grupos socialmente desfavorecidos, e o
da Madeira. reforo da legitimidade dos processos
e dos resultados das polticas de
ambiente e educao ambiental;

Reptos e compromissos O aumento do sentido de apropriao


dos interessados pelos programas de
baseados numa Estratgia
educao ambiental, assim como a
de Participao Social sua disposio para partilhar custos e

manter os benefcios;
Melhor planeamento, maior eficincia e
A anlise de alguns estudos sobre a
conhecimento do problema a partir dos
efectividade da participao, levada a
interesses e ideias do maior nmero de
cabo pelo Banco Inter-Americano de
interessados;
Desenvolvimento, e os resultados do
Melhor conexo entre as capacidades
trabalho de investigao desenvolvido
humanas e os investimentos ao nvel dos
por Ramos-Pinto (2004) mostram que
recursos fsicos, materiais e financeiros;
os princpios do desenvolvimento
Maior transparncia, mais responsa-
sustentvel so tanto mais explcitos
bilidade e funcionamento mais gil das
quanto mais se implicam os actores-
instituies;
chave (pessoas e entidades que tm
Maior fluxo de informao e de contri-butos
interesse legtimo nas matrias de
nos processos de tomada de deciso;
sustentabilidade) no planeamento e na
Equidade e maiores benefcios para as
execuo dos projectos e instrumentos de
pessoas de escassos recursos e grupos
Educao Ambiental. Esta apreciao
marginais;
essencialmente visvel onde se requer uma
Fortalecimento das capacidades dos
alterao fundamental no comportamento
agentes como consequncia do seu
da comunidade para que se possam atingir
envolvimento nos processos de polticas
os objectivos previstos. Nestes casos, a
de ambiente e educao ambienal.
participao alimenta um processo que
facilita o desenvolvimento sustentvel
No outro lado da balana, podem-se
e a consolidao da democracia no
considerar como custos da no utilizao
mundo. Os benefcios da participao da
dos mtodos participativos, os seguintes:

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 95


Joaquim Ramos Pinto

A falta de sentido de apropriao Iniciativa social os cidados estabe-


e, consequentemente, de apoios lecem as suas prprias solues para
individuais e colectivos para o uso mais os seus problemas em vez de serem
eficaz dos servios; os tcnicos ou especialistas exteriores
A indiferena e a dependncia perante aos grupos sociais interessados a
servios pblicos onde os cidados fazerem-no de uma forma isolada ou
possuem pouca ou nenhuma voz activa descontextualizada. A interaco entre
no seu funcionamento; tcnicos, especialistas e cidados
Mal-estar e ressentimento quando os interessados permite criar condies
projectos ou as polticas so impostas e sociais e polticas para uma eficaz
se limitam criao de alternativas por resoluo dos problemas;
parte dos actores da sociedade civil. Aprendizagem social os cidados
desenvolvem competncias a partir da
Em todo o processo deste tipo, para alm compreenso dos problemas e da sua
dos benefcios e custos da participao, participao na definio de propostas
temos de ter em conta o planeamento e a para a sua resoluo;
metodologia participativa como estratgias Compromisso social as pessoas
mais importantes, pois evidencia a diferena devero ter a oportunidade de se
com respeito aos enfoques mais tradicionais. envolverem e comprometerem nas
O planeamento participativo indispensvel aces colectivas, atravs de ideias
para conseguir um compromisso poltico prprias;
de fundo no mbito da participao social, Planificao sistemtica esta deve
o que no tem verificado nas polticas ter em conta as realidades locais e
de ambiente e educao ambiental em responder s respectivas necessidades
Portugal. Daqui resultar o insucesso de uma da populao. Os necessrios e
eficaz poltica coerente e consequente para permanentes reajustes da planificao,
a definio de uma Estratgia Nacional de requerem o acompanhamento e
Educao Ambiental. interveno dos cidados interessados.

A opo por metodologias participativas Entender a participao como um


deve dar lugar a revises contnuas com processos educativos obriga a trabalhar
a finalidade de conseguirem resultados tanto para a construo do processo como
duradouros. De acordo com um estudo para o benefcio de determinados fins. Mais
apresentado pelo Banco Inter-Americano do que a imposio de Leis, normativas
de Desenvolvimento, os elementos bsicos ou comportamentos importante o
de toda a metodologia participativa podem estabelecimento de novas formas de
organizar-se em quatro grandes blocos: redes de relao entre polticos, tcnicos e

96 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


De uma politica pblica de Medio Ambiente e Educao Ambiental em Portugal

cidados. Assim, uma poltica nacional de distintos partidos com presena na


ambiente e educao ambiental requer que vida local e, recorrendo a uma tctica
se entenda o processo participativo como metodolgica de triangulao, analisaram-
exigncia colocao em prtica das se, tambm, documentos oficiais de especial
relaes simtricas e horizontais entre os interessantes para completar o retrato dos
actores sociais e da considerao das suas processos scio-polticos que tm lugar
percepes, vivncias e representaes no municpio seleccionado. A sua leitura
do prprio processo. cruzada procura o contraste dialctico
entre as perspectivas poltico-ideolgicas
A promoo de uma Estratgia Nacional de ou pessoais, as tendnciascontradies
Educao Ambiental implica uma abertura excepes, a representao dos conceitos
de espaos de reflexo participada e as categorias bsicas, a coerncia-
e a colocao em funcionamento de incoerncia entre discursos e prticas.
processos scio-ambientais emergentes
que mobilizem a participao da sociedade A base do instrumento de sustentabilidade
civil na tomada de decises a partir de uma local, sobre o qual incidiu o estudo, a
viso holstica e o mais complexa possvel exemplo de muitos outros, um resultado
da realidade scio-ambiental. claro e palpvel de um enfoque no qual
sobressai a perspectiva tcnico-poltica.
No mbito de uma investigao A estratgia de participao social, se
recente, analisamos as percepes e assim pode chamar-se, resultou num
representaes que tm os actores claro exemplo de baixa implicao dos
polticos do poder local de num municpio cidados. Segundo a escala proposta por
seleccionado em relao poltica Pretty (1995), pode considerar-se como
ambiental do mesmo. Neste estudo participao consultiva, um dos nveis
considera-se, tambm, as relaes que mais baixos j que no promove qualquer
se estabelecem entre os discursos, mais tipo de tomada de decises por parte
ou menos pro-ambientais, e as prticas da comunidade local. O mesmo pode-
na gesto municipal, assim como as se entender em relao aos processos
relaes entre os processos e os produtos participativos que estiveram na base
correspondentes na fase de diagnstico da Estratgia Nacional de Educao
do Instrumento de Sustentabilidade Ambiental, por vrias vezes pronunciada
Local Plano Municipal de Ambiente e como intenes e compromissos
Desenvolvimento Sustentvel. polticos.

Numa aproximao interpretativa optmos Os dois estudos referenciados e outros


por realizar entrevistas a polticos de estudos similares, permitem-nos afirmar

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 97


Joaquim Ramos Pinto

que todo o processo destinado a conceber As reas relacionadas com a participao:


a poltica ambiental e de educao o sistema e o clima democrtico, as
ambiental deve conter uma estratgia de redes de comunicao, as redes sociais,
participao social explcita, entendida a educao ambiental e o papel das
como um instrumento no qual so definidas escolas e de outros agentes educadores
as relaes entre os diferentes actores e na comunidade local, etc.
variveis sociais, culturais e situacionais Os domnios afectados pela participao:
que ser preciso ajustar (ver esquema 1 as polticas ambientais e de educao
Estratgias de Participao): ambiental e de sustentabilidade local.

Os factores condicionantes da No estudo j comentado, as concluses


participao: os nveis de participao, provisrias incidem essencialmente
os instrumentos de participao pr- nos factores condicionantes, tendo
existentes e previstos (as tcnicas e possibilitado concluir sobre a importncia da
canais de participao), os interesses participao e dos processos participativos
e os interessados, o contexto da nas polticas de sustentabilidade local.
participao (os espaos e os Tendo como base estes pressupostos
ambientes), etc. podemos afirmar: para que a participao

Sistema democrtico
Comunicao
Escola
Educao Ambiental

RELACIONADA COM

Condicionada por
PARTIPAO Condicionada por
SOCIAL

AFECTA A

Polticas ambientais
Desenvolvimento
Sustentvel

Esquema 1: Estratexias de participan social. Elaborao prpria

98 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


De uma politica pblica de Medio Ambiente e Educao Ambiental em Portugal

social seja uma chave para as polticas de e motivar a participao o querer


educao ambiental devero dar-se, pelo dos cidados nas polticas orientadas
menos, trs condies necessrias: que os sustentabilidade, deficitrias, em geral,
implicados (polticos, tcnicos e cidados) de um enfoque scio-educativo.
queiram, saibam e possam. - O poder requer que os actores
polticos deixem a retrica democrtica
- Querer significa clarificar politicamente e assumam a posta em marcha de
se ou no de interesse para os iniciativas sociais e normativas que
governantes abrir os canais para a permitam e facilitem a participao
definio colectiva duma estratgia social mais alm das modalidades
nacional de educao ambiental. tradicionais e conservadoras limitadas
necessrio clarificar se o governo a procedimentos de informao e
ou o organismo responsvel tem as consulta.
condies para avanar para um
processo de participao democrtica; Concluindo, podemos reconhecer que as
a sociedade civil tambm tem que estratgias de educao ambiental e a
querer participar e isso nem sempre se participao dos cidados nos processos
pode assegurar. Se assim no for, pode- de deciso das mesmas so muito
se criar um documento formalmente vulnerveis por mudanas nos rgos
muito interessante, no entanto no do poder poltico. Assim, para que uma
ter uma aplicao prtica coerente poltica educao ambiental seja estvel
e consequente, ou o processo nunca e continuada ter que existir um acordo
chega a terminar, finado sempre no de compromisso alargado a todos os
mbito das intenes e reconhecimento sectores da poltica e da sociedade civil, o
moral. que aponta para a necessidade de novas
- O saber reconhece o necessrio formas de governao. Deve-se caminhar
investimento na formao dos polticos, para uma nova cultura de participao
dos tcnicos e dos cidados, nas social na qual a interveno dos cidados
habilidades sociais, nas estratgias e na tenha uma nova forma de estar, ligada a
resoluo dos conflitos que implica uma iniciativas de apoio gesto e tomada
dinmica social participativa. Afirma- de decises, em vez de centrar-se
se, cada vez mais, a necessidade de unicamente em frmulas reivindicativas.
investir em programas de educao Simetricamente, os grupos de polticos
e dinamizao socio-ambiental orien- tero que integrar novos conceitos e
tados a diferentes actores e colectivos prticas na aco poltica tendentes
sociais, como forma de criar as ao envolvimento directo dos cidados
condies a participar aprende-se nos processos de deciso, atravs da

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 99


Joaquim Ramos Pinto

promoo de diferentes instrumentos, Referncias bibliogrficas


contextos e nveis de participao. Banco Interamericano de Desarrollo (2005). Libro de
consulta sobre participacin. En: http://www.
iadb.org/exr/espanol/politicas/participa/indice.htm.
Neste sentido, as iniciativas ainda fracas e CARIDE, J. A., MEIRA, P.A.(1995). A perspectiva
incipientes que se desenvolvem em geral ecolxica: referncias para o conhecimento e
a praxis educativa, in DIAS, A.(org.): Novas
ao nvel dos processos participativos a metodologias em educao. Porto: Porto
nvel nacional e local, devem contribuir Editora.
CONSELHO NACIONAL DE EDUCAO (CNE)
para restabelecer a credibilidade das 1993. Actas do colquio sobre educao
instituies pblicas e dos polticos, tendo ambiental, Lisboa: CNE.
Constituio da Repblica Portuguesa (CRP). As
em conta: 6 verses aps o 25 de Abril (2003) Porto:
Porto Editora.
CORREIA, F. (Coord.) (1995). Plano Nacional da
O estabelecimento de relaes Poltica do Ambiente. Lisboa: Ministrio do
institucionais fortes e permanentes Ambiente e Recursos Naturais.
CUNHA, C., VIEIRA, C., TEIXEIRA, F., RAPOSO,
entre os diferentes rgos do poder I., Sobrinho, J. (1999) A Educao Ambiental
(p.ex.: Institutos, Direces de na Poltica Pblica de Ambiente, um historial e
uma bibliografia de referncia. Lisboa: IPAMB.
Servios ou Direces Regionais, entre Decreto-Lei n 286/1989, de 29 de Agosto,
outros organismos da administrao) e institucionalizao da rea-Escola.
Decreto-Lei n 113/2003, de 4 de Junho, aprova a
actores sociedade civil, em matria de orgnica do Instituto do Ambiente
tomada de deciso que praticamente Despacho 142/ME/90, plano de concretizao
da rea-Escola e respectivo modelo
no existem ou so muito frgeis e organizativo.
superficiais. EVANGELISTA, J. (1992). Razo e Provir da
Educao Ambiental. Lisboa: INAMB.
A abertura de canais fluidos FONSECA, T. (2001) (org.) Educao Ambiental.
e permanentes para facilitar a Guia Anotado de Recursos. Lisboa: IIE.
Junta Nacional de Investigao Cientfica e
comunicao entre os responsveis Tecnolgica - JNICT (1971). Monografia
polticos e a sociedade civil (foros Nacional sobre Problemas relativos ao
Ambiente. Lisboa.
e grupos de discusso, mesas de Lei de Bases do Ambiente, Lei n. 11/87 de 7 de
participao, comisses eventuais de Abril.
Lei de Bases do Sistema Educativo, Lei n. 46/86,
acompanhamento pblico, grupos de de 14 de Outubro.
planificao colectiva, etc.). MEIRA, P. (2000). La educacin ambiental, en
el escenario de la globalizacin, in Actas
A informao permanente e a Nuevas Propuestas para la accin. Reunin
motivao dos cidados para que se internacional de expertos en educacin
ambiental. Santiago: Xunta de Galcia
impliquem na tomada de decises UNESCO. Pxs. 99 123.
tendo em considerao diferentes PRETTY, J. N. (1995). Regeneration Agriculture.
Earthscan. London.
espaos e ambientes de participao RAMOS PINTO, J. (2004). Educao Ambiental e
(espaos pblicos e da sociedade Participao Social: Processos Participativos
nas Estratgias Locais de Sustentabilidade.
civil em ambientes educativo, social, Universidade de Santiago de Compostela;
cultural e poltico, etc.). Facultade de Ciencias da Educacin;

100 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


De uma politica pblica de Medio Ambiente e Educao Ambiental em Portugal

Departamento de Teora da Educacin, Referncias de pginas


Historia da Educacin e Pedagoxa Social
(Tese: DEA).
electrnicas
RAMOS-PINTO, J. (2004). Educao Ambien-tal
Assembleia da Republica Portuguesa: http://
em Portugal: Razes, influncias, protagonis-tas
www.parlamento.pt
e principais aces. Em: Educao, Sociedade
Assembleia da Repblica Portuguesa Debates
& Culturas. Porto. 21, pxs. 151-165
Parlamentares: http://debates.parlamento.pt
RAMOS-PINTO, J. (2005). A Participacin Social:
Associao Nacional de Conservao da
chave para a sustentabilidade local. Em:
Natureza - Quercus: http://www.quercus.pt
Interea Visual. Corua. 5, pxs. 35-40.
Associao Portuguesa de Educao Ambiental:
Resoluo do Conselho de Ministros n 38/95 de
http://www.aspea.org
21-04-1995, Plano Nacional da Poltica de
DEB Inovao Ministrio da Educao: http://
Ambiente.
www.iie.min-edu.pt
SOROMENTO-MARQUES, V. (1994). Regressar
Instituto do Ambiente: http://www.iambiente.pt
Terra: conscincia ecolgica e poltica de
ambiente. Lisboa: Fim de Sculo.
SOROMENTO-MARQUES, V. (1998). O Futuro
Frgil: os desafios da crise global do ambiente.
Lisboa: Publicaes Europa-Amrica.
SOROMENTO-MARQUES, V. (2005). Estratgia
Nacional de Desenvolvimento Sustentvel
(2005-2015): um projecto para Portugal.
Lisboa: Edies Pandora.
TEIXEIRA, F. (org.) (2000). Guia de Recursos em
Educao Ambiental. Lisboa: IPAMB.
TEIXEIRA, F. (2003). Educao Ambiental em
Portugal: etapas, protagonistas e referncias
bsicas. Lisboa: LPN.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 101


Ponta do Sol Xacobe Melndrez
Illa de Sato Anto-Cabo Verde

102 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


TRAXECTORIAS E RETOS
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

Avances e retrocesos no campo da


avaliacin da educacin ambiental:
dunha tarea pendiente a unha realidade
en marcha
Jos Gutirrez Prez1 e M Teresa Pozo Llorente2
1 Director do Secretariado de Avaliacin da Calidade Docente do Vicereitorado de Planificaci-
n, Calidade e Avaliacin da Universidade de Granada
1 e 2 Departamento de Mtodos de Investigacin e Diagnstico en Investigacin. Universida-
de de Granada (Espaa)

Introducin

Acharmos precedentes afastados ao campo da avaliacin en Educacin


Ambiental remntanos s iniciativas do movemento da Institucin Libre de
Ensino, cando valoraban minuciosamente as dimensins antropomtricas dos
colonos en funcin das medidas que se tomaban antes e despois da colonia,
desde proxectos educativos inspirados nun transfondo de filantropa, hixienismo
e interese polo medio mario. Tamn as anotacins que desenvolvan os colonos
en forma de cadernos de bitcora durante a viaxe e a estada na colonia son o
contrapunto dunhas tcnicas de recollida de datos da realidade baseadas na
observacin e na narracin cualitativa, xa moi avanzadas desde finais do sculo
XIX. Mais, realmente, os estudos avaliativos no campo da Educacin Ambiental
propiamente dita non se levan a cabo ata que, baixo o patrocinio da OTAN
(Organizacin do Tratado do Atlntico Norte), se financian en Espaa varios
estudos avaliativos orientados a verificar as implicacins dalgns dos programas
desenvolvidos no noso pas a mediados dos anos 90. outro referente de
incuestionable valor o documento elaborado para o Congreso de Moscova de
1997, en que diferentes equipos de traballo fixeron achegas moi significativas
sobre o estado da Educacin Ambiental a partir de avaliacins inspiradas nos
censos de equipamentos ambientais, nos catlogos de programas e nas listaxes

ambientalMENTEsustentable
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 103-120
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 103
Jos Gutirrez Prez e M Teresa Pozo LLorente

de actividades de distinta natureza. Outro ecoloxa. Sera complexo estimar cantas


documento digno de mencin, polo seu veces nos avaliamos, nos avaliaron ou nos
impacto como manual de estndares de avaliarn na nosa vida?
avaliacin en Espaa, o documento do
CEMIDE: Criterios para a avaliacin de Xa non s nos recomendan que midamos as
programas de Educacin Ambiental. nosas constantes vitais para avaliar como
andamos de sade cada certo tempo.
O desenvolvemento que tivo a investiga- Dispoemos de arsenais para calcular
cin avaliativa, en xeral, en Espaa e, a nosa pegada ecolxica, o CO2 que
mis concretamente, o seu uso como desprendemos nas diferentes actividades
instrumento aplicado ao campo especfico cotis ou a cantidade de metais pesados
da Educacin Ambiental ao longo dos acumulados no noso organismo, segundo
ltimos vinte anos foi espectacular. Tal o tipo de dieta, de peixe e marisco, que
as que podemos afirmar que a avaliacin habitualmente caracteriza os nosos
, neste momento, un dos campos hbitos alimenticios semanais.
profesionais con maiores proxeccins
e expectativas de futuro dentro das Na era da obsesin pola calidade, a
ciencias sociais en xeral, mais tamn se avaliacin converteuse nunha ferramenta
proxecta cada vez con mis naturalidade imprescindible para o control, para a
nos moitos mbitos da vida coti, do rendicin de contas e para a mellora e a
funcionamento das organizacins, dos innovacin, no persoal e no institucional.
sectores de producin primaria e do Sen perder de vista o saudable dos
mundo dos servizos, dos medios de procesos de avaliacin, non debemos
publicidade e mercadotecnia da sociedade ignorarmos as moitas trampas posibles
de consumo, do campo da economa, en que nos podemos ver atrapados ao
da poltica, do lecer, do deporte e da deixarnos levar pola febre dunha avaliacin
medicina. Tamn do medio. A avaliacin orientada exclusivamente por modelos
da sustentabilidade mediante indicadores de taxacin numrica e de medida da
operativos converteuse nun imposto base excelencia das institucins, das persoas,
das grandes promesas do novo sculo dos planos e dos programas. Vivimos un
para soster o desenvolvemento alcanzado momento histrico en que os procesos de
ou para equiparar os desequilibrios neste. certificacin, acreditacin, homologacin
A avaliacin est nas nosas vidas, avalate e converxencia, que derivan da nosa
que non engorda, di o lema dunha marca integracin en unidades xeogrficas
de manteiga hipocalrica e baixa en de rango europeo, nos mostran algns
graxas que, baixo este lema verde, invita a sinais de alarma inditos que poderan
manter a lia corporal desde o discurso da converter o mundo en que vivimos nunha

104 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Avances e retrocesos no campo da avaliacin da educacin ambiental

mquina programada sometida s tiranas a calidade dun proceso e co obxecto de


da estandarizacin e s regras duns tomar as oportunas medidas correctoras
mercados que intimidan a diversidade que permitan corrixir os erros e adoptar os
de iniciativas e de experiencias de cada cambios pertinentes. Por iso, un proceso
contexto xeogrfico. En definitiva, as de avaliacin pode conducir a eliminar un
avaliacins son saudables en todos os programa nunha administracin ambiental,
sentidos, mais haber que gardar unhas nun equipamento ambiental ou nun espazo
distancias prudentes para que non nos natural protexido; ou ben a substitulo
escravicen nunha direccin excesivamente por outro ou a incorporar as oportunas
tecnocrtica e eficientista, que se oriente melloras e cambios.
por principios exclusivos de rendibilidade,
de eficacia e de produtividade ambiental
carta, segundo ditan as diferentes ISO - A necesidade da avaliacin
9000 a 14000- e as diferentes modalidades
de recompensas, etiquetas e selos.


Sen a avaliacin nunca seriamos conscientes
de se alcanzamos os obxectivos que nos
A avaliacin en Educacin
propoiamos, se os visitantes cubriron as
Ambiental: concepto, sas expectativas, se a nosa actuacin
necesidade, finalidades e como monitor foi satisfactoria... A nece-
usos posibles sidade de pr en marcha procesos de
avaliacin sistemtica para garantir o bo

funcionamento dos programas de visitas

responde a un interese expreso por parte
Entendemos por avaliacin toda
do mediador, do axente, do profesor ou do
aquela accin sistemtica e continuada
educador ambiental, ou ben por parte da
encamiada a recoller informacin sobre
institucin a que pertenzan (unha empresa
o xito dun programa, a satisfaccin
prestamista de servizos, un membro da
dos visitantes ao faceren unha ruta,
administracin...), de obter informacin,
a adecuacin dos recursos e dos
de exercer un certo nivel de control sobre
tempos, as como a valoracin do papel
o desenvolvemento do programa e de
desempeado por un monitor ao longo
tomar as correspondentes medidas de
dunha actividade de Educacin Ambiental.
cambio, innovacin ou mellora. Por iso, a
Evidentemente, os procesos de avaliacin
avaliacin non un proceso terminal que
pense en marcha coa idea de emitir un
se realiza ao final do desenvolvemento
xuzo ou de ditaminar un veredicto sobre
dunha visita ou dun programa de traballo

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 105


Jos Gutirrez Prez e M Teresa Pozo LLorente

no espazo protexido, a avaliacin debe ser de cara ao control do cumprimento


unha tarefa sistemtica e continuada, que duns mnimos, ou ben de cara ao seu
se debe pr en marcha desde o comezo, recoecemento e sa lexitimacin
antes, mesmo, de executar a visita ou de polo seu bo funcionamento como
desenvolver o programa de traballo. plano de uso modlico que debe
manter os seus obxectivos nesa
Existe unha razn fundamental para direccin.
iniciarmos os procesos de avaliacin das
actividades e programas, dos planos e 3. A avaliacin como unha estratexia
das polticas ambientais, baseada na de toma de decisins de mellora,
enorme potencialidade que encerra a innovacin e cambio dentro do propio
avaliacin como instrumento de mellora e programa, da actividade ou do plano
de innovacin da propia prctica. Posto de uso pblico do espazo protexido
que, se non avaliamos, non sabemos o (Cadro 1).

que acontece, nin os efectos que provoca


unha determinada actuacin, un
programa, unha innovacin, un
plano ou unha iniciativa poltica.
AVALIACIN

As finalidades da
Valoracin
avaliacin Estratexia interna ou
informativa control
Toma de externo
decisins,
mellora,
En termos xerais, podemos
innovacin e
destacar como finalidades bsicas cambio Cadro 1

da avaliacin as seguintes:

1. A avaliacin como unha estratexia Os posibles usos da


informativa sobre algunha das avaliacin
dimensins do programa, da

actividade ou do plano de uso pblico


do espazo protexido. Ademais destas grandes opcins e dos
posibles usos da avaliacin, tamn podemos
2. A avaliacin como un proceso de achar outros usos mis especficos dos
valoracin interna ou de control externo procesos de avaliacin, baseados en

106 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Avances e retrocesos no campo da avaliacin da educacin ambiental

recollidas de datos sistemticas ao longo e) COMPROBAR se os obxectivos for-


do tempo, tales como (Cadro 2): mulados se alcanzaron
f) CONSTATAR se as expectativas dos
a) PROPORCIONAR informacin con- usuarios se cubriron
tinua e actualizada, quer aos respon- g) VALORAR en que medida o
sables da institucin, quer aos funcionamento xeral das instalacins
patrocinadores directos do programa, e das estruturas organizativas pode
as como aos usuarios e aos axentes ser mellorado e enriquecido a partir da
implicados neste reflexin sistemtica sobre a prctica
b) RESPONDER a cuestins tales como
ata que punto as actividades do
programa seguen o ritmo axeitado, As implicacins formativas
estn adaptadas idade dos
e os requisitos prcticos da
participantes, se desenvolven tal e
actividade avaliadora
como se planificaran inicialmente, ou
se fai uso dos recursos dispoibles do
xeito mis eficaz posible
c) MODIFICAR ou RECONDUCIR o plano A avaliacin xoga un papel importante
de traballo inicialmente consensuado e como elemento motivador e estratexia
atender sobre a marcha as demandas formativa de todos os axentes implicados.
xurdidas no proceso Canto sa funcin motivadora, contribe
d) VERIFICAR a rendibilidade, a eficacia a que todas as persoas implicadas nese
e a aceptacin das innovacins postas proxecto sexan conscientes dos avances e
en marcha dos progresos alcanzados, convertndose

UTILIDADES DA AVALIACIN

Proporcionar informacin Verificar a rendabilidade, efica-


contnua e actualizada cia e validez das innovacins

Dar respostas Comprobar a


estructuradas consecucin de obxectivos

Modificar ou reconducir Constatar as expectativas


o plan de traballo inicial dos usuarios

Valorar e controlar a organizacin


e o funcionamento xeral Cadro 2

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 107


Jos Gutirrez Prez e M Teresa Pozo LLorente

nun importante estmulo para seguir cara credibilidade e confianza e que nos
a diante marcndose novas metas e permiten fiarnos dos seus resultados. Mais
intervencins para suplir as deficiencias isto non sempre as, xa que, nalgunhas
e os erros cometidos con anterioridade. ocasins, tamn facemos trampas coa
Canto sa funcin formativa, non cabe avaliacin, cando empregamos resultados
dbida que os procesos avaliativos, que foron manipulados e cambiados, ou
favorecen a autocrtica e contriben ben cando utilizamos datos pouco fiables
reflexin colectiva, dado que requiren dun simplemente porque nos veen ben para
alto nivel de sistematizacin e toma de xustificar intencins ocultas e intereses
conciencia dos lmites e das posibilidades concretos.
de cada plano de traballo. Neste sentido,
a avaliacin cumpre as funcins dunha Para que a avaliacin poida ser empregada
investigacin na accin preocupada pola como unha FERRAMENTA TIL,
mellora, polo cambio, pola innovacin e CIENTFICA e RIGOROSA, debe cumprir,
pola autoformacin. polo menos, os seguintes requisitos (Cadro 3):

Unha avaliacin formulada desde este Ser fiable, dicir, estar baseada nunha
enfoque constite un proceso sistemtico recollida e nunha anlise de datos
e rigoroso, guiado pola periodicidade orientada por unhas recomendacins
na recollida de datos, a constancia na tcnicas e cientficas de que nos
sa anlise e a disciplina na revisin, na poidamos fiar.
anlise e na interpretacin compartida dos Ser viable, dicir, que se poida
significados e das tendencias manifestas levar a cabo con certa facilidade,
nos datos e nas informacins que empregando tcnicas que non sexan
achegan os diferentes axentes. Por tanto,
a avaliacin unha ferramenta til que
contribe formacin na prctica diaria do
PARTICI-
monitor e dos demais axentes implicados, PATIVA
correccin das deficiencias detectadas
FIABLE INNOVA-
nunha ruta ou ampliacin das fronteiras Avaliacin DORA
de intervencin, ao incorporar novos como
ferramenta
elementos, novas estratexias, novos
cientfica e
recursos... rigurosa
VIABLE PRCTICA

Unha boa avaliacin ser aquela que


cumpra unha serie de requisitos e VALIDA
de condicins bsicas que lle dan Cadro 3

108 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Avances e retrocesos no campo da avaliacin da educacin ambiental

demasiado sofisticadas de analizar e a metodoloxa coherente cos


complicadas de contestar. obxectivos perseguidos, as como
Ser prctica e estar orientada toma se desenvolveron as tarefas mis
de decisins, dicir, estar encamiada adecuadas para conseguir as metas
a xerar resultados que sexan tiles propostas.
e que sirvan para a mellora real do 3) A respecto da EFECTIVIDADE,
programa ou das actividades que se a avaliacin demstranos se se
estn a avaliar. conseguiron os obxectivos ou non, e
Ter validez, dicir, que cos ata que grao.
instrumentos empregados se recolla 4) A respecto da EFICACIA, a avaliacin
realmente unha informacin relevante pon de manifesto o impacto alcanzado
e til, de acordo co que se quere con ese programa ou co conxunto de
avaliar. actividades e o grao de optimizacin
Permitir desear actuacins futuras dos recursos humanos e materiais.
que contriban innovacin e ao
cambio. A avaliacin dbese formular como
Na medida do posible, debe ser algo mis que a entrega duns simples
participativa, dicir, debe implicar cuestionarios ou dunhas enquisas aos
o maior nmero posible de axentes destinatarios do programa, e convrtese
persoais: xa sexa patrocinadores, nun procedemento que favorece e
xestores, executores, usuarios direc- que estimula a reflexin individual e o
tos, persoas prximas do mbito axuizamento colectivo. Sern, por tanto,
local, movementos asociativos... instrumentos de avaliacin, tamn, as
propias reunins do equipo educativo
En termos xerais, coa avaliacin aditase que desenvolve o programa, as como os
dar resposta a cuestins como: a encontros informais iniciais e finais que o
pertinencia, a idoneidade, a efectividade e monitor mantea co grupo de destinatarios
a eficacia do programa, do plano ou das e cos responsables patrocinadores, antes
actividades desenvolvidas. e despois de desenvolver o programa.

1) A respecto da PERTINENCIA, a Este modelo de avaliacin integrada que


avaliacin dinos se esa actividade incle unha fase inicial, de proceso e
adecuada ou non, se o tempo que se final, en que se incorporan informacins
dedica a ela ptimo e se se adapta cuantitativas e cualitativas derivadas de
aos requirimentos dos visitantes. actuacins levadas a cabo, quer polo
2) A respecto da IDONEIDADE, a persoal interno responsable do propio
avaliacin infrmanos sobre se programa, quer polo persoal externo,

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 109


Jos Gutirrez Prez e M Teresa Pozo LLorente

esixen o uso hibridado de tcnicas quer dos comentarios do profesorado


variadas para a recollida de informacin e acompaante e das observacins rea-
a documentacin sobre os problemas. Por lizadas polo propio educador ambiental
iso, sera desexable que se conxugasen a que actuar de gua nesa visita.
observacin directa ou espontnea e as
entrevistas abertas con instrumentos mis De igual modo, as decisins de cambio
formalizados como os cuestionarios, os que deriven dos procesos avaliativos,
informes individuais e colectivos, as como sobre calquera dos aspectos considerados
as gravacins en vdeo e ata a informacin no programa de actividades, xurdirn
que achegan as fotografas. Un modelo de das demandas da propia realidade e
avaliacin integrada completo ser aquel dos conflitos e dos intereses que nela se
que incla de forma sistemtica todos os xeren. Por tanto, tan importantes sern
ingredientes anteriormente mencionados os comentarios do profesorado como as
(Cadro 4): opinins do propio alumnado; en calquera
caso, os cambios debern atender os
Estes modelos integrados de valoracin puntos de vista dos diferentes axentes
e de seguimento sistemticos apianse implicados. A triangulacin das tcnicas ou
en procedementos de triangulacin e de dos axentes un procedemento avaliativo
confrontacin das informacins obtidas por que permite obter unha informacin
distintos procedementos. dicir, poamos contrastada desde distintos puntos de
por caso, para ter a certeza de que unha vista.
visita de escolares a un espazo protexido
foi un xito, haber que tomar datos, quer Os estudos encarados baixo a utilizacin
da opinin que teen os propios escolares, de diferentes tcnicas e perspectivas

AVALIACIN CUALITATIVA
A A
V V
A D D A
L E E L
I S I
A S A
C D Avaliacin Inicial D C
I E E I

N D Avaliacin de Proceso N
F
I E U
N N Avaliacin Final E
X
T E
T R
T
E E
R R A R
N O N
A A
AVALIACIN CUANTITATIVA
Cadro 4

110 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Avances e retrocesos no campo da avaliacin da educacin ambiental

nos procesos de anlise e de recollida Os elementos persoais implicados, neste


de datos, poen de manifesto a riqueza caso na recollida de informacin, son
de informacin e a complementariedade varios axentes dos que participan no
de visins que se poden obter no programa, os que actan de descritores dos
uso sistemtico de instrumentos e de acontecementos. A xeito de avaliadores
perspectivas diferenciadas. Relzase a participantes no contexto, emiten xuzos
idea de que a selectividade inherente a e descricins persoais sobre as sas
calquera instrumento ou enfoque dado visins subxectivas dos procesos e das
observacin dos procesos, as condutas circunstancias envolventes.
e os acontecementos, est amplamente
complementada e automaticamente enri-
quecida coa variacin sistemtica das Os focos de atencin e
tcnicas. A comprensin dos fenmenos
os centros de interese da
con tcnicas adicionais cualitativas,
avaliacin
vez que investigacins cualitativas
poden aforrar tempo e recursos cando se

complementan con anlises cuantitativas


en momentos oportunos. Afortunadamente, os procesos de avaliacin
vironse incorporando progresivamente
O seguinte cadro resume abreviadamente prctica habitual dos proxectos de
os procesos de triangulacin, de contraste Educacin Ambiental, se ben, ao noso modo
de opinins e de comparacins para de ver, fxose un uso abusivo de tcnicas
describir unha realidade desde diferentes baseadas en cuestionarios, relegando a
puntos de vista (Cadro 5): un segundo plano instrumentos doutra

axente 1 tcnica 1
momento 1
Cadro 5

axente 2 axente 3
tcnica 2 TRIANGULACIN tcnica 3
momento 2 momento 3

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 111


Jos Gutirrez Prez e M Teresa Pozo LLorente

natureza como observacins, tcnicas 2. Satisfaccin dos usuarios


grupais, narracins A necesidade INDICADORES AO RESPECTO:
de considerar a avaliacin como unha Adecuacin de tempo
parte integrante dos modelos de traballo Atencin das demandas e das
educativo das estruturas de planificacin, de peticins
organizacin e de funcionamento xorde, en Adecuacin idade e tipoloxa das
boa media, como unha resposta inmediata persoas visitantes
s demandas e s necesidades de orde
eminentemente prctica encamiadas a 3. Calidade do equipo educativo
detectar en que medida se d resposta a INDICADORES AO RESPECTO:
estas catro preguntas: Cualificacin profesional
Variedade e heteroxeneidade na
1) alcanzronse os obxectivos formu- formacin dos educadores
lados? Tradicin de traballo en equipo
2) cubriron as sas expectativas os usuarios? Estabilidade na reparticin das
3) pode mellorarse a formacin do persoal competencias
que atende o pblico? Proxeccin na comunidade local
4) o funcionamento xeral das instalacins Participacin en accins coordinadas
e das estruturas organizativas pode con outros equipos e
ser mellorado e enriquecido a partir da institucins
reflexin sistemtica sobre a prctica?
4. Calidade nas infraestruturas, rutas,
Por iso, entre os posibles focos de recursos e instalacins
atencin da avaliacin, podemos destacar INDICADORES AO RESPECTO:
os seguintes: Espazos e rutas dispoibles no espazo
natural
1. Cumprimento de obxectivos, Dotacin de recursos e grao de
organizacin, funcionamento e calidade sinalizacin
xeral do programa Condicins de seguridade
INDICADORES AO RESPECTO: Enclave e distribucin das rutas
Clarificacin de obxectivos Centros de interese ecolxico e
Diferenciacin da metodoloxa variedade de ecosistemas
Especificacin dos contidos, das Dispoibilidade de recursos
actividades e das tarefas que cmpre complementarios de tipo etnogrfico,
desenvolver arquitectnico, histrico,
Adecuacin das tcnicas de arqueolxico...
avaliacin

112 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Avances e retrocesos no campo da avaliacin da educacin ambiental

O papel que debe cubrir a avaliacin nestes dos programas. Hoxe resulta impensable
mbitos constite unha peza chave para desenvolver un programa de visitas ou un
cubrir as tres finalidades que mencionamos plano de actuacins dentro dun espazo
na epgrafe primeira: ofrecer informacin, natural que non integre propostas de
exercer un control de calidade e favorecer avaliacin sistemticas ao longo de todo
a toma de decisins de mellora en cada un o proceso de deseo, de planificacin e
dos mbitos correspondentes. de execucin das actuacins en forma de
avaliacin inicial, de proceso e final.

Segundo o momento en que 1) AVALIACIN INICIAL, DE


NECESIDADES, DEMANDAS E
se realice: inicial, continua INTERESES
e final
Constite a primeira fase dun plano de
avaliacin e ten por obxecto establecer os
Partindo da idea de que a avaliacin mecanismos de recollida de informacin
comeza desde o mesmo momento en que que permitan axustar as ofertas que
se empeza a planificar e a desear un plano se fan desde o espazo protexido coas
de actuacin, a programacin dunha visita demandas, as necesidades e os intereses
ou o programa de actividades, podemos dos seus potenciais usuarios. Mediante
distinguir diferentes tipos de avaliacin, en unha avaliacin inicial ben formulada
funcin do momento en que se poa en poderemos definir mis claramente cales
marcha e dos aspectos concretos ou dos son os obxectivos do programa que hai que
indicadores especficos que intente valorar. desenvolver e o seu grao de adecuacin
Distinguimos tres momentos esenciais na aos requirimentos do que a sociedade
prctica avaliativa (Cadro 6): demanda a ese espazo protexido.

Os modelos de avaliacin mis Toda avaliacin inicial debe considerar


comunmente empregados, ata hai moi informacins mltiples recollidas por
pouco, eran modelos terminais, que diferentes procedementos que permitan
soamente empregaban as estratexias de a documentacin mis exhaustiva que for
avaliacin ao final da posta en marcha posible: desde enquisas especficas a datos

AVALIACIN AVALIACIN AVALIACIN


INICIAL DE PROCESO FINAL

Cadro 6

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 113


Jos Gutirrez Prez e M Teresa Pozo LLorente

de tipo estatstico de censos de visitantes, b) Fase de diagnstico de


documentos oficiais, indicadores sociais, discrepancias. Cuxo propsito
datos demogrficos e documentos de identificar a situacin actual, definir a
arquivo dispoibles no espazo protexido. situacin desexable a que se aspira,
Nesta fase, non necesariamente se analizar as discrepancias e as sas
adoitan empregar tcnicas e instrumentos causas, determinar as demandas dos
que non foron expresamente xerados, visitantes e comparalas coas ofertas
nin deseados para a avaliacin, un feito do espazo protexido para establecer
que significa que as necesidades deben os axustes correspondentes.
ser inferidas a travs da informacin c) Fase de toma de decisins e de
dispoible. Non se trata tanto de producir establecemento de obxectivos. Require
nova informacin, como de aproveitar e de dunha priorizacin das necesidades
interpretar a informacin xa dispoible. detectadas e a procura de solucins
viables para o deseo de obxectivos e
Dentro da avaliacin inicial, podemos de planos de accin realistas.
distinguir tres fases: a) fase de
recoecemento, b) fase de diagnstico e 2) AVALIACIN DE PROCESO E DE
c) fase de toma de decisins (Cadro 7). SEGUIMENTO

a) Fase de recoecemento de Tamn denominada avaliacin formativa,


demandas. O seu propsito identificar de seguimento ou de proceso, aquela
as situacins que permitan seleccionar recollida de informacin que se realiza
e desear as fontes de informacin, durante o curso do desenvolvemento do
desear as tcnicas de recollida de programa ou do plano de actividades,
datos e asignar responsabilidades e ten por obxectivo principal a mellora
a un grupo encargado de asumir os e o perfeccionamento das actuacins
compromisos desta etapa. executadas. Este tipo de avaliacin require
(Cadro 8):

a) Fase de recoecemento de demandas

b) Fase de diagnstico de discrepancias

c) Fase de toma de decisins e


Cadro 7
establecemento de obxectivos

114 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Avances e retrocesos no campo da avaliacin da educacin ambiental

Cadro 8
A avaliacin
contnua necesita

un modelo para o
un listado de anlise e
un
indicadores interpretacin
sistema de
catalogacin da infor-
e organizacin da macin
informacin

o establecemento do tipo de consecuencia do plano de actividades


informacin -en forma de indicadores- e dos cambios e das innovacins
que se desexa recoller introducidas?
a elaboracin dun sistema de
catalogacin, clasificacin e organi- A avaliacin de impacto tamn unha
zacin de toda a informacin parte da avaliacin final ou de resultados,
recollida mais refrese especialmente aos efectos
a realizacin dunha anlise peridica que o programa de uso pblico do parque
da informacin para avaliar o esforzo pode xerar a medio e a longo prazo
realizado, a produtividade das dife- na poboacin a que estn dirixidas as
rentes actividades, o interese que actuacins, conxuntamente coa valoracin
esperta nos usuarios... do grao de optimizacin dos medios e dos
recursos postos en xogo.
3) AVALIACIN FINAL DE RESULTADOS
E IMPACTO a) Segundo os axentes que a leven a
cabo: avaliacin interna e externa
Aspira a determinar o grao en que o
programa e as actividades alcanzaron Outro xeito de ver a avaliacin consiste en
os obxectivos previstos. Por tanto, nela adoptar o punto de vista de quen realiza a
trtanse as cuestins da avaliacin da avaliacin e, para iso, difernciase entre a
efectividade e da eficacia dos planos avaliacin interna, ou desde dentro, fronte
previstos. Tamn se considera, con avaliacin externa, ou desde fra.
frecuencia, unha avaliacin sumativa
das consecuencias do programa. Con
ela respndese a cuestins tan bsicas
AVALIACIN AVALIACIN
como: estanse a conseguir os resultados INTERNA EXTERNA
perseguidos? estes resultados son

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 115


Jos Gutirrez Prez e M Teresa Pozo LLorente

A avaliacin interna non , nin mis nin ancdotas... cuxa consideracin ser tanto
menos, que o conxunto das decisins que ou mis relevante que os propios nmeros
toma o equipo de traballo dun determinado para podermos construr unha visin
espazo protexido para a recollida de datos integradora do que acontece en cada fase
e para a valoracin de determinados do programa que se desenvolve.
aspectos sobre a organizacin, o
funcionamento, as demandas ou a
satisfaccin dos usuarios. avaliacin avaliacin
cualitativa cuantitativa

Cada vez mis nos mbitos sociais


e educativos, estanse a implantar os
procedementos de auditora e de avaliacin
externa dos programas, das institucins Avances destacables,
e dos planos, co fin de establecer unhas
alarmas significativas e retos
valoracins consistentes desde fra do
na avaliacin no campo da
contexto, levadas a cabo por expertos que
non pertencen ao propio grupo interno que Educacin Ambiental
desenvolve o programa, e que, por tanto,

teen perspectivas mis obxectivas que


permiten enriquecer o que desde dentro
Hai unha expansin importante do uso
non se analiza como un problema.
das tcnicas de avaliacin no campo
da EA, que se liga a unha xeneralizacin
b) Segundo o tipo de datos que se
dos procedementos que se usan e a
recollan: avaliacin cuantitativa e
unha globalizacin e un mimetismo
cualitativa
nos hbitos avaliadores.
Hai un incremento progresivo do
Tamn frecuente reducir os tipos de
nmero de programas con sistemas
avaliacin a dous, en funcin do tipo de
de avaliacin incorporados de forma
datos que recollan. Distinguimos entn
sistemtica. A razn fundamental
entre a avaliacin cuantitativa e a avaliacin
a esixencia de democratizacin da
cualitativa. Nuns casos, empregaranse
sociedade en que vivimos, as presins
datos numricos, que permitirn construr
desde a xestin do pblico baixo
descricins estatsticas das preferencias
principios de transparencia, as como
dos usuarios e das consecuencias das
os impulsos, os estmulos e as presins
actuacins e das intervencins, mais
que desde o sector privado se foron
noutros casos, as informacins recollidas
xerando nos ltimos anos.
da realidade sern opinins, observacins,

116 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Avances e retrocesos no campo da avaliacin da educacin ambiental

A experiencia acumulada na posta Dunha avaliacin artesanal, de andar


a punto de avaliacins de distinta pola casa, para sar do paso ou moi
natureza e con distintas finalidades local, pasouse ao uso de modelos
unha realidade irreversible nas nosas e de instrumentos de avaliacin
prcticas. Quen non fai ningn tipo de mis sofisticados, complexos e
avaliacin? Quen non profesa ningn normalizados. Anda que nos queda
tipo de avaliacin na sa prctica moito que avanzar no campo
diaria? A avaliacin forma parte das dos estndares e na procura de
nosas prcticas profesionais e unha instrumentos comparables e comns.
competencia digna de consideracin. Posiblemente o colectivo non o
A avaliacin deixou de ser un terreo admita polas sas caractersticas
vedado aos expertos para se abrir intrnsecas, posiblemente as presins
paso a unha etapa de popularizacin do mercado obriguen a certificar os
e de democratizacin das ferramentas produtos e tamn os programas e os
avaliadoras, se ben demanda, cada vez centros. Talvez os profesionais deban
mis, no sector unha formacin mis acreditarse debidamente en axencias
cualificada en ferramentas de distinta para o caso. O que acontecer dentro
natureza, cuantitativa e cualitativa, que dunha dcada ningun o sabe, mais,
permita atender con rigor os problemas indubidablemente, temos dado pasos
que se crean ao usar determinadas que son irreversibles, a cultura da
tcnicas, que requiren unha formacin avaliacin que construmos non se vai
especfica para a sa utilizacin. perder.
Progresivamente, habitumonos s Hai un avance progresivo na profesio-
avaliacins, produciuse unha maior nalizacin das avaliacins, as como
naturalizacin, unha normalizacin e na dispoibilidade de expertos,
unha familiarizacin coas tcnicas da empresas, grupos investigacin e
entrevista, das enquisas, dos grupos de entidades cualificadas para desen-
discusin e doutros procedementos que volveren avaliacins no noso mbito,
nos eran estraos ou nos incomodaban, que permiten desenvolver estudos,
anda que quedan pendentes algns diagnsticos e anlises da situacin
retos que permitan desburocratizar nun breve tempo. O que nos deixa
os procesos de avaliacin, desear dbidas o sentido da utilidade e a
estratexias operativas de procesamento rendibilidade que se obtn destes
e de interpretacin, as como un uso esforzos, pois na maior parte das
real que non leve a recollidas rutineiras ocasins non hai toma de decisins
de datos que logo non se interpretan e asociada a esas avaliacins.
non se valoran.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 117


Jos Gutirrez Prez e M Teresa Pozo LLorente

Dunhas avaliacins de primeira avaliacins do poltico que as que se


xeracin, moi concretas e limitadas, inspiran na xestin sanitaria, o campo
pasamos a unha avaliacin mis da mercadotecnia, do deporte e da
pensada e orientada cara a unhas intervencin social. Tampouco son as
metas de maior alcance, xa non s mesmas as que derivan dos mbitos
interesa se o programa funciona ou ambientais que contemplan e que
non, ademais interesa en que medida integran variables e dimensins do
ese programa, xunto a moitos outros, mundo do social e do ambiental.
est a contribur a elevar o rango de Queda pendente desenvolver
determinados indicadores globais que, uns sistemas de seguimento dos
sa vez, contribuirn a elevar os programas, das polticas e das
niveis de sustentabilidade. iniciativas ambientais dotados de
Os sistemas de indicadores indicadores cualitativos que ofrezan
cuantitativos produciron interesantes unha visin mis comprensiva da
froitos, especialmente todos os avances realidade.
que desde o mundo da econometra, Existe unha ausencia notable de
desde diferentes modelos e medidas, estudos lonxitudinais e de desenvol-
conseguiron visualizar os procesos vemento evolutivo de fenmenos
e establecer as referencias sobre os complexos (sociais, de participacin, de
avances, os retrocesos e a magnitude cambios). certo que os testemuos
dos cambios sociais e ambientais. e as referencias que achegan os
A avaliacin sistemtica, estruturada ecobarmetros son un paso importante,
e reincidente, xunto co despegue mais os enfoques que os soportan e os
da investigacin no campo, est a mtodos en que se sustentan aprecian
contribur ao avance na construcin soamente detalles moi concretos dos
de modelos, teoras, explicacins e procesos, deixando fra moitas outras
metodoloxas que van ao fondo das dimensins mis complexas que non
cousas e botan fundamentos para se axustan a modelos de medida e de
tomar decisins non caprichosas. cuantificacin matemtica.
Non existe unha perspectiva nica Consttase unha dificultade intrnseca
sobre a que fundamentar as decisins de perda de singularidade coa
avaliadoras, tras as avaliacins hai estandarizacin dos programas e
modelos que non son inocentes. coa formalizacin dos modelos e dos
Cada campo foi xerando os seus procedementos de xestin para o uso.
propios modelos, as sas propias Hai unha resistencia importante a
prcticas. Non o mesmo acollerse implantar uns usos saudables das
a modelos que se fundamentan nas avaliacins que dan lugar a unha

118 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Avances e retrocesos no campo da avaliacin da educacin ambiental

obsolescencia dos programas e das estudos avaliativos especficos.


sas estruturas de coordinacin que Cmpre unha profesionalizacin do
difcil de superar. colectivo desde as limitacins que
Existe unha saturacin de ofertas impn a fragmentacin dos sectores,
superficiais e ausencias de control dos gremios, das culturas, das linguas
corporativo. e a diversidade de intereses no persoal
Cmpre mis control pblico sobre e no profesional.
as decisins ambientais nos diversos necesaria unha formacin mis
mbitos da xestin e da administracin cualificada no campo da avaliacin e
desde a ptica de instrumentos da investigacin.
dinmicos inspirados en principios Necestase unha procura de referentes
de democracia, transparencias e de comparacin comns respectuosos
publicidade. coa diversidade e un deseo de
necesaria a desburocratizacin estratexias de seguimento, control e
dos procesos e dos instrumentos de mellora.
recollida de datos nas avaliacins. A Son precisos uns mellores instrumentos
xente cnsase e a informacin que se de intercambio de informacin e de
recolle non sempre analizada. difusin de experiencias que atendan a
Rexstrase un abuso excesivo e divulgacin de resultados de avaliacin
xeneralizado de cuestionarios, de de forma sistemtica.
sondaxes de opinin e de actividades Cmpre unha maior rendibilidade
estritamente descritivas dos instrumentos e dos recursos
Existen bloqueos derivados da existentes.
competencia entre as institucins e necesario articular uns procedementos
os organismos de diferentes niveis de de avaliacin institucional interna e
intervencin na realidade. externa coordinados. Os procesos
As avaliacins de planos estratxicos de avaliacin orientados mellora e
de Educacin Ambiental formulan innovacin son un instrumento de
algunhas alarmas destacables. mobilizacin das organizacins. Os
A avaliacin dos planos, dos programas presupostos de fondo, os modelos e
e das accins nos diferentes niveis de os formatos varan segundo as opcins
intervencin. e as modalidades mais, no fondo, as
Sera desexable levar a cabo mis finalidades son as mesmas.
traballo colectivo e unha maior
coordinacin de iniciativas, programas,
accins, instrumentos e reivindicacins
do sector, que se fundamenten en

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 119


Jos Gutirrez Prez e M Teresa Pozo LLorente

Bibliografa 296-308.http://www.wwwords.co.uk/pdf/viewpdf.
asp?j=pfie&vol=3&issue=3&year=2005&article=7_Gu-
tirrez-Prez_PFIE_3_3_web&id=150.214.32.110
AZOFRA, M. J. (1999). Cuestionarios. Madrid: HERRERA, M. M. (1998). El desarrollo de proce-
Centro de Investigaciones Sociolgicas. sos de accin socioeducativa desde la pers-
BENAYAS, J. (1991). Paisaje y Educacin Am- pectiva de la animacin sociocultural. Univer-
biental. Evaluacin de cambios de actitudes sidad de Sevilla.
hacia el entorno. Madrid. Direccin General MARCEN, C. (1996). El ro vivido. Propuestas di-
de Poltica Ambiental. dcticas de Educacin Ambiental. Ministerio
BENAYAS, J. (1996). Sugerencias para la evalua- de Educacin y Ciencia.
cin de programas de Educacin Ambiental. MEIRA, P. A. (2001). La investigacin en Educa-
Ponencia a las Segundas Jornadas de Educa- cin Ambiental y las Nuevas Tecnologas de
cin Ambiental de Castilla y Len. la Informacin y la Comunicacin Revista Te-
BENAYAS, J. (1998). Evaluacin de la eficiencia ora de la Educacin. Nuevas Tecnologas en
de diferentes campaas de sensibilizacin so- la Sociedad del Conocimiento Vol. 2 (2). http://
cial sobre temas ambientales tomando como www3.usal.es/~teoriaeducacion/DEFAULT.htm.
referencia a la administracin y a colectivos PREZ DE CAMPANERO, M. P. (1991). Cmo de-
sociales, en Leducaci ambiental a lescolar, tectar las necesidades de intervencin socio-
al treball i al carrer. Mallorca: Sa nostra, papers educativa. Madrid: Narcea.
de medi ambient. ROSALES, C. (1989). Evaluar es reflexionar sobre
CALVO, S. y GUTIRREZ, J. (2006). El espejismo la prctica. Madrid: Narcea.
de la educacin ambiental. Madrid: Morata. STUFFLEBEAN, D. L. y SHINKINFIELD, A. J.
CASANOVA, A. (1995). Manual de evaluacin (1987). Evaluacin sistemtica. Gua terica y
educativa. Madrid: La Muralla. prctica. Barcelona: Paids.
DE ALBA, A. y GAUDIANO, E. (1997). Evaluacin
de Programas de Educacin Ambiental. Expe-
riencias en Amrica Latina y el Caribe. Mxico:
Universidad Nacional Autnoma de Mxico.
FERNNDEZ, R. (1995). Evaluacin de programas
sociales y educativos. Madrid: Sntesis.
GARCA, J. M. (1989). Bases pedaggicas de la
evaluacin. Gua prctica para educadores.
Madrid: Sntesis.
GUTIRREZ, J. (1995). Evaluacin de la calidad
educativa de los Equipamientos Ambientales.
Madrid: Direccin General de Poltica Ambien-
tal.
GUTIRREZ, J., PERALES, J., BENAYAS, J. y
CALVO, S. (1997). Lneas de investigacin en
educacin ambiental. Granada: Universidad
de Granada.
GUTIRREZ, J. (2000). El educador ambiental. Di-
ficultades gremiales y retos profesionales. Re-
vista de la Sociedad Catalana de Educacin
Ambiental n 19.
GUTIRREZ, J., BENAYAS, J., POZO, M.T. (1999).
Modelos de calidad y prcticas evaluativas
predominantes en los Equipamientos de edu-
cacin ambiental. Revista Mexicana Tpicos
en Educacin Ambiental 1 (2), pp. 49-64.
GUTIRREZ, J. y POZO, M T. (2005). Stultifera
Navis: institutional tensions, conceptual chaos,
and profesional uncertainty at the beginning of
the Decade of Education for Sustainable Deve-
lopment. Policy Futures in Education 3 (3), pp.

120 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


TRAXECTORIAS E RETOS
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

Aportacins da Educacin Ambiental


conservacin do Patrimonio Natural
scar Cid Fav
Asesor da Comisin Espaola de Comunicacin e Educacin da U.I.C.N. Escola Universitaria
de Turismo da Universidade Rovira i Virgili (Catalua-Espaa)

Introduccin

As primeiras actividades de Educacin Ambiental en Espazos Naturais Protexidos


(ENP) en Espaa tiveron lugar, case coetaneamente, no parque nacional de
Doana e no parque Natural do Montseny (Barcelona), a finais dos anos 70 do
pasado sculo.

Tratbase, basicamente, de actividades para escolares, mediante itinerarios


naturalsticos (Nature trail) e actividades interpretativas desenvolvidas, na maiora
dos casos, por profesionais do mbito da bioloxa e doutros afns.

Coa chegada da democracia e coa asuncin de competencias por parte das


comunidades autnomas, prodcese unha autntica explosin de declaracins
de ENP e cranse unha gran cantidade de equipamentos e de instalacins para a
Educacin Ambiental. O incremento exponencial da frecuentacin nos ENP durante
os anos 80 e na dcada dos 90 xerou a necesidade de analizar o uso pblico dos
ENP como un aspecto fundamental da xestin. As, incrementronse notablemente
as instalacins para atender os visitantes: centros de interpretacin, centros de
visitantes, aulas de natureza, centros de Educacin Ambiental... As actividades
de EA nos ENP multiplicronse exponencialmente debido, fundamentalmente, ao
interese institucional por facer rendibles os investimentos nos ENPs.

Este crecemento, en que intervieron os diferentes niveis administrativos e os


departamentos, viuse incrementado polas accins de formacin para o emprego
da poboacin xuvenil local e, nalgns casos, polo interese econmico de

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 121
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 121-144
scar Cid Fav

empresas privadas, que viron no grande As, pois, achmonos s portas dunha nova
nmero de visitantes dalgns ENP unha etapa na evolucin da Educacin Ambiental
potencial fonte de beneficios. que se caracteriza pola necesidade de
reorientar os seus obxectivos, de maneira
Este proceso, acelerado durante os ltimos que a educacin poida contribur ao
anos de bonanza econmica, carece dunha desenvolvemento sustentable e o uso
falta de coordinacin administrativa e da racional dos espazos naturais.
necesaria planificacin e avaliacin, que
provoca un cheo catico que distorsiona Os ENP debern preguntarse cal o seu papel
os autnticos obxectivos da Educacin neste proceso e orientar os esforzos educativos
Ambiental. para enmarcalos dentro dos obxectivos para
conseguir unha sociedade mis sustentable,
Paralelamente, desde as diferentes superando as anteriores etapas:
instancias internacionais e os foros de
debate especializados, prodcense algns 1. Os ENPs como recurso para a
documentos-chave que clarifican e que
1
Educacin Ambiental
reformulan os obxectivos da conservacin: 2. A Educacin Ambiental como un
o mantemento dos procesos ecolxicos instrumento de xestin dos ENPs
esenciais e dos sistemas vitais; a 3. EA nos ENPs: cara ao desenvolve-
preservacin da biodiversidade; o uso mento sustentable e o manexo
de xeito sustentable das especies e dos prudente dos recursos naturais.
ecosistemas.
A nosa contribucin neste relatorio
As concepcins -da conservacin e da limtase a intentar evidenciar algns
educacin- que se manexan e/ou que aspectos relevantes que, durante as tres
subxacen nas formulacins educativas ltimas dcadas, presentaron as reflexins
para a conservacin do patrimonio natural, e as actuacins en materia de Educacin
foron evolucionando a medida que as Ambiental relacionada coa conservacin
experiencias, a reflexin terica e, ante e coa xestin nos espazos naturais en
todo, a urxencia histrica dos problemas Espaa.
ambientais puxeron de manifesto a
necesidade de reformular as distintas
dimensins dos programas educativos.

1 Estratexia Mundial para a conservacin.


UICN, 1986

122 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Aportacins da Educacin Ambiental conservacin do Patrimonio Natural

A Educacin Ambiental na relacionadas coa conservacin e co

Estratexia Mundial para a desenvolvemento


- Anda que se constatan progresos, a
Conservacin
Educacin Ambiental contina a ser

insuficiente

A Estrategia Mundial para la Conservacin


E incidase nalgn dos problemas
foi elaborada pola Unin Internacional
nucleares da Educacin Ambiental
para a Conservacin da Natureza e dos
para o uso ....son numerosos e
Recursos Naturais (UICN), co apoio do
frecuentes os berros emocionais
Programa de Nacins Unidas para o
lanzados s audiencias poderosas e
Medio (PNUMA) e o World Wildlife Fund
tamn as explicacins didcticas sobre
(WWF), en colaboracin coa Organizacin
o funcionamiento dos ecosistemas. Pero
das Nacins Unidas para a Agricultura
a defensa e manteemento dos sistemas
e a Alimentacin (FAO) e a Organizacin
ecolxicos vitais e da preservacin
das Nacins Unidas para a Educacin, a
da diversidade xentica a miudo
Ciencia e a Cultura (UNESCO).
puramente anecdtica....

O apartado 13 do devandito documento,


d) O documento reflexiona sobre os
Los puntos de apoyo de la conservacin:
pblicos-diana ...farn falta
participacin y educacin, contn as
programas de Educacin Ambiental
reflexins mis significativas en relacin
dirixidos aos usuarios de recursos vivos
ao papel da Educacin Ambiental na
(agricultores, pescadores, silvicultores,
conservacin:
industrias, excursionistas...) e a outros
grupos que poden provocar un impacto
a) Os expertos coincidan xa na concepcin
sobre os recursos vivos.
dunha Educacin Ambiental para o
cambio tico e de comportamento que
Ser necesario, tamn, si o goberno non
afectase a toda a sociedade.
ve a necesidade de cumplir cos requisitos
da conservacin, facerlle chegar a
b) Facase mencin necesidade de que
informacin aos lexisladores ou aos
os dirixentes e a poboacin entendesen
responsables da toma de decisins....
os beneficios da conservacin e a sa
relacin coas preocupacins cotis.
e) Menciona un aspecto estratxico
pouco comn nos documentos e nas
c) Constatbanse dous tipos de problemas:
reflexins posteriores en relacin coas
- A escasa e a raramente adecuada
oportunidades da Educacin Ambiental
participacin pblica nas decisins

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 123


scar Cid Fav

para a conservacin: ...Hay que sacar fan tendo xito na conservacin e no


provecho de las circunstancias en las que desenvolvemento sostible.
es obvio que las decisiones a favor de la
conservacin son muy favorables dentro h) Introduce a necesidade de integrar
del perodo de tiempo que interesa a los a Educacin Ambiental na xestin:
legisladores y los responsables.... Os programas educativos tenran que
formar parte, ata donde sexa posible, de
f) O documento analiza, tamn, unha todos os proxectos de conservacin e
cuestin chave no desenvolvemento aproveitamento dos recursos,...
posterior da Educacin Ambiental nos
espazos naturais cal a necesidade i) Afronta o papel da Educacin
de adecuar as actuacins aos Ambiental no sistema educativo formal:
diferentes actores: Os organizadores Os programas escolares deberan
dos programas educativos deberan contemplar a Educacin Ambiental
determinar os principais grupos tanto como tema transversal como en
destinatarios destos programas, definir calidade de materia aparte (sic) ...far
obxectivos concretos para os programas falta preparar un material didctico de
e seleccionar os medios e as tcnicas coste reducido...
mis axeitadas relacionadas cos grupos ...explicar os conceptos e obxectivos
de destinatarios : da conservacin facendo servir os exem-
plos locais....
- lexisladores e administradores ...ser necesaria unha evaliacin peri-
- responsables do desenvolvemento dica de todo o material didctico...
da industria e o comercio e dos ...a EA debera ser un elemento impor-
sindicatos tante das actividades extraescolares...
- asociacins profesionais e grupos con ....deber formar parte das actividades
intereses particulares dos grupos xuvens....
- comunidades mis afectadas polos
proxectos de conservacin. j) Dedica un apartado a sinalar
- escolares e estudiantes a importancia dos medios de
comunicacin como canles de difusin
g) Propn a acepcin dunha Educacin dos principios e os obxectivos da
Ambiental en positivo, que mostre os conservacin ...os distintos medios de
exemplos de boas prcticas e que comunicacin de masas deberan ser
promova as prcticas de excelencia: utilizados ntegramente para chegar ao
....tamn fai falta unha recopilacin de pblico en xeral....
casos especficos de proxectos que

124 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Aportacins da Educacin Ambiental conservacin do Patrimonio Natural

Introduce, tambin, la necesidad de expertos: ....os individuos sentiranse


utilizar los recursos del entorno y la mis inclinados a esixir a conservacin
creacin de equipamientos especficos si se perciben a contribucin que esta
para la Educacin Ambiental: ...sera til pode prestar satisfaccin das sas
aproveitar as oportunidades de con-tacto necesidades, tal como eles mesmos as
do pblico coa fauna e flora -parques sinten, como tamn a solucin aos seus
nacionais e zonas protexidas, xardns problemas, tal como os ven.
zoolxicos e botnicos, museos de historia
natural para explicar os obxectivos da
conservacin e a sa contribucin A Educacin ambiental nos
supervivencia e ao benestar humns...
Espazos Naturais Protexidos
...far falta reservar lugares determina-
Espaois
dos para a aprendizaxe, a demostracin

e a educacin en materia de ecoloxa e
de conservacin.....
No mbito espaol, desde as II Xornadas de
EA realizadas en Valsan (CENEAM) en 1987,
k) Incide na necesidade de desenvolver
constituronse os seminarios permanentes
actuacins especficas: Hai determi-
de Educacin Ambiental co obxectivo
nados temas relacionados cos recursos
de realizaren un traballo permanente de
vivos que demandan unha publicidade
coordinacin e de intercambio nos perodos
mis ampla ( especies introducidas...) e
entre cada unha das xornadas. Un deles
vincula a conservacin cos obxectivos do
dedicouse EA nos ENP.
desenvolvemento sistible. Ser necesario
tamn conseguir unha comprensin maior
Tamn durante a dcada dos 90 o tema
e un apoio mis decidido para o concepto
foi tratado de forma especfica en diversas
de aproveitamiento sostido (sic)...
xornadas de mbito autonmico (Catalua,
Pas Vasco, Galicia..) e publicronse algns
l) Denuncia a falta de programas continuos
monogrficos sobre o tema.
en Educacin Ambiental: ...as diferentes
campaas e programas non deberan ser
A documentacin producida nestes eventos
considerados como unha finalidade en
xunto coas conclusins dun proxecto de
s mesmos sinon como unha parte dun
investigacin do autor2 constiten a base
proceso interactivo a longo prazo...

2 Comunicacin y Educacin en espacios


m) Sinala a necesidade dunha Educacin naturals protegidos: el caso de los humedales
Ambiental baseada nas percepcins das Ramsar espaoles. Universidad de Gerona.
Programa Interuniversitario de Doctorado en
persoas mis que no coecemento dos Educacin Ambiental. scar Cid, 2005

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 125


scar Cid Fav

documental sobre a que elaboramos esta Anda que os diversos documentos


segunda parte: internacionais recoecen a importancia das
poboacins locais en e o desenvolvemento

Que Educacin Ambiental para os de proxectos que impliquen un ENP, a


realidade que na maiora dos programas
ENP? Unha reflexin crtica sobre a
de Educacin Ambiental nos ENP, a
situacin actual
poboacin local segue a ser a ltima
en se decatar dos proxectos e en ser
A maiora dos ENPs son receptores de
a destinataria dos programas. Todo iso
escolares procedentes da sa propia
contribe a que sigan a ser frecuentes os
comunidade ou dun territorio mis extenso
conflitos coa declaracin, coa planificacin
anda que anda, paradoxicamente, se dan
e coa xestin dos ENPs.
situacins en que non participa a poboacin
escolar mis prxima, dos propios ncleos
Nos casos en que se ten en conta a poboacin
rurais onde se sita o espazo natural.
local, os programas desenvolvidos
adoitan ir encamiados, polo xeral, s
Na actualidade, practicamente todos os
compensacins econmicas en concepto
ENPs teen planificado o uso pblico e
de danos a cultivos, de gandara... para
contan con centros de visitantes para
incentivar as modificacins nas prcticas
atender, como o seu nome indica, os
agrcolas etc. ou ben son programas de
visitantes de fin de semana, con obxectivos
Educacin Ambiental semellantes aos
mis ben recreativo-tursticos.
dirixidos ao resto de pblico. Raramente
achamos unha formacin que lles permita
En xeral, os programas de Educacin
obter a capacidade para participar na
Ambiental, quer os dirixidos poboacin
xestin sustentable do territorio as como
escolar quer aos visitantes adoitan
a aprendizaxe do dilogo, o consenso e a
centrarse nunha lectura do medio con
toma de decisins.
certos alicientes ldicos e recreativos.

As pois, necesaria unha clarificacin


A fala do medio, da sa flora e da sa fauna,
conceptual sobre as finalidades da
dos seus valores naturais ou ecolxicos,..
Educacin Ambiental nos ENPS que nos
mais non moi frecuente achar actuacins
axude a decidir cuestins tales como:
que consigan capacitar para seren persoas
crticas, que saiban analizar os problemas,
- que educacin necesaria nos ENPs
as sas consecuencias e a necesidade de
- cales deben ser os seus destinatarios
actuar individual e colectivamente na sa
- que relacin debe existir entre os
resolucin.
programas educativos e a xestin do ENP

126 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Aportacins da Educacin Ambiental conservacin do Patrimonio Natural

- que obxectivos persegue a Educacin Caractersticas da Educacin


Ambiental nos ENPs Ambiental nos espazos naturais
- que contidos son relevantes para os
protexidos
programas de EA nos ENPs
- que tipo de prcticas, de tcnicas e de
Pola sa propia natureza, os espazos
metodoloxas son as mis adecuadas para
naturais foron o punto de partida ou de
conseguir os obxectivos en cada programa
inspiracin de moitas das actividades
- que recursos e que estratexias poden
que se realizaron no campo da Educacin
favorecer o desenvolvemento dos
Ambiental tradicional no noso pas.
programas de EA en ENP
- como planificar e programar as
Moitas destas actividades non responden
actividades de EA nos ENPs
a ningn programa e limtanse,
- como, cando e para que avaliar as
frecuentemente, a aspectos moi simplistas
nosas prcticas
da realidade ambiental, centrndose na
divulgacin das caractersticas fsicas ou
En todo caso, faise imprescindible unha
biolxicas dos espazos naturais sen teren
revisin da propia concepcin do ENP, que
en conta as demais dimensins: sociais,
foi evolucionando desde unha percepcin
culturais, econmicas, polticas...
como santuario protexido ao que
haba que protexer tamn do acceso das
Moi a mido aparecen, tamn, tpicos
persoas, a excepcin do mundo cientfico
subxacentes nos contidos que se
e dalgns naturalistas privilexiados.
transmiten (a natureza boa, os
humanos son malos) e utilzanse
Hoxe en da admtese como necesaria a
esquemas explicativos maniquestas que
compatibilizacin entre a conservacin dos
desembocan nunha visin distorsionada
recursos naturais co gozo dos visitantes e co
da realidade: asimlase o concepto de
desenvolvemento socioeconmico da zona.
medio ao de conservacin da natureza;
imptase a degradacin unicamente
Por tanto, os programas educativos nos
industria que a xera e Administracin
ENPs deben ir orientados procura de
que a tolera...
beneficios para o espazo -por medio dun
uso cada vez mis racional deste- mais
Un coecemento dos valores naturais
tamn para as persoas que o habitan
dun espazo baseado s en determinados
-integrando o desenvolvemento local
hbitats illados, de especial interese,
nas actuacins educativas- e as que o
conduce a unha perspectiva pouco
visitan -proporcionndolles experiencias
holstica, que ignora a articulacin dos
enriquecedoras e significativas.
sistemas complexos e os efectos dunha

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 127


scar Cid Fav

visin liberalizadora da planificacin - nuns enfoques sistmicos


territorial. - na realidade social do espazo
- na promocin da confianza
- na incitacin da investigacin
Os obxectivos da Educacin - na orientacin cara a accin

Ambiental nos ENPs


Como lias estratxicas bsicas de
actuacin en materia de EA nos ENPS
Os programas educativos nos ENPs
cremos imprescindible a incorporacin
deberan estar orientados a:
dos seguintes criterios:

- a procura de beneficios para o espazo,


a) incorporacin, na Educacin
por medio dun uso cada vez mis
Ambiental e na xestin dos espazos
racional deste
naturais, dos intereses e dos patrns
- a procura de beneficios para as
culturais de ocupacin do territorio
persoas que o habitan, para integrar o
das poboacins locais
desenvolvemento local nas actuacins
b) potenciacin das metodoloxas
educativas
de avaliacin das entidades e dos
- a procura de beneficios para as
programas de Educacin Ambiental
persoas que o visitan, para lles
c) mellora da difusin social dos
proporcionndolles experiencias
programas de Educacin Ambiental
enriquecedoras e significativas
nos ENPs
- a educacin para a conservacin da
d) incorporacin dos programas de
biodiversidade
Educacin Ambiental sobre os
- dar a coecer a xestin da rea
aspectos mis problemticos da
conservacin dos ENPs dirixidos aos
Para iso fundamental a implantacin de
actores pertinentes
programas coherentes e permanentes que
e) fomento da Educacin Ambiental
se baseen nos seguintes principios:
vinculada s actividades de turismo
rural, camiada...
- nun enfoque holstico da problemtica
f) integracin nos contidos de Educacin
ambiental
Ambiental da interpretacin da
- nun contido transdisciplinario
paisaxe, dos diferentes elementos
- no fomento da participacin e do
que o compoen (poboacin local
esprito crtico
includa, historia cultural e social...) as
- na focalizacin nos problemas ambientais
como do seu dinamismo
- na orientacin asuncin de
compromisos

128 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Aportacins da Educacin Ambiental conservacin do Patrimonio Natural

g) incorporacin nos programas de Coa axuda dos materiais e dos recursos


Educacin Ambiental dos modelos proporcionados polo ENP e da consulta en
avanzados de xestin que entenden pxinas webs, os alumnos e as alumnas
o territorio como unha globalidade prepararn a sa visita de maneira que
e non como un conxunto de illas se sintan os seus protagonistas e non a
de natureza (os ENPs) protexidas e consideren unha actividade preparada
interconectadas polo profesorado.
h) integracin das variables polticas,
sociais e econmicas as como As mesmo, a programacin da actividade
da planificacin do territorio nos contemplar as cuestins pos-visita, que
programas de Educacin Ambiental deben culminar o proceso de achegamento
i) implicacin das administracins ao ENP.
no mantemento dos valores e das
funcins dos ENPs, para promover o Un aspecto para considerar a relacin
seu coecemento exhaustivo e para que debemos establecer entre a visita ao
compatibilizar o desenvolvemento ENP e a vida coti do alumnado, co fin de
local coas necesidades de proteccin relacionar os obxectivos de sensibilizacin
j) integracin da Educacin Ambiental en ambiental coa necesidade de mudar as
todas as accins que se desenvolven nosas actitudes e as nosas condutas cotis
no ENP de cara consecucin dun modo mis
k) potenciacin da Educacin Ambiental sustentable nos nosos estilos de vida.
como un instrumento de xestin dos
ENPs Por ltimo, deberemos relacionar os
l) potenciacin dunha Educacin obxectivos da actividade no ENP cos
Ambiental nos ENPs que supere as obxectivos e cos contidos do currculo do
prcticas baseadas na educacin nivel educativo pertinente para evitarmos
naturalista converter a visita ao ENP nunha ancdota
m) potenciacin da formacin especfica no calendario escolar.
e continuada do educador ambiental
en ENPs

Sobre as relacins entre a


No mbito das actividades dos escolares
educacin e a xestin dos espazos
nos ENPs, estas comezarn nos propios
naturais protexidos
centros educativos, de maneira que a
visita ao espazo se poida converter nunha
Un dos efectos mis inmediatos a partir
experiencia de calidade.
da declaracin dun ENP o incremento

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 129


scar Cid Fav

exponencial das visitas a este. Por iso, - a sobrevaloracin do anecdtico sobre


necesario que estean ben definidos e ben o transcendente (a conservacin dos
planificados os programas educativos recursos da biosfera)
ANTES DA DECLARACIN para evitar - a insistencia nos valores naturais
un uso non especfico da rea ou unha de mbitos privilexiados concretos
masificacin non desexada. ignorando o resto do territorio (a
sndrome ENP)
A EA debe constitur un instrumento de - a ausencia de contidos sociais
xestin do ENP e debe estar integrada - a predominancia do descritivo-funcional
en todos os seus instrumentos de sobre o ecolxico-conservador (a EA
planificacin: desde o PORN, o PRUG e non neutra)
ata os programas educativos. - o perigo da turistizacin e do
ciceronismo
Os programas educativos que se - a insuficiencia metodolxica: COECER,
desenvolvan nun ENP deben ser COMPRENDER E ACTUAR
PERTINENTES, COHERENTES E
EFICACES. Para iso necesario avaliar O obxectivo esencial da educacin
permanentemente, quer os resultados ambiental nos espazos naturais
obtidos quer os procesos mediante os que protexidos que o espazo se explique e
se foron tomando as decisins. se xustifique a si propio, de maneira que
a importancia da conservacin quede
A xestin e a educacin no ENP deben clara para as persoas que o habitan e
compartir os obxectivos: a educacin para as que o visitan
debe dar a coecer a xestin da rea e a (Seminario Permanente de Educacin
xestin debe ser educativa. A educacin Ambiental en los Espacios Naturales
non debe constitur un apndice da xestin Protegidos, 1994)
senn que debe estar imbricada nesta.
necesario definir os obxectivos para a EA A falta de experiencia na xestin de
no ENP no mesmo momento en que se ENPs e as sas concepcins tradicionais
formulen os obxectivos de conservacin. dificultaron o desenvolvemento dunha
xestin moderna e eficaz que incorpora
O desenvolvemento exponencial de ENPs o uso dos instrumentos sociais -comu-
nos ltimos anos no noso pas, provocou nicacin, educacin, participacin...- para
un cheo catico de actividades conseguir os obxectivos. Algns dos erros
supostamente educativas que, anda coa de xestin nos ENPS, en relacin sa
mellor das intencins, poden caer nalgns funcin educativa, son:
riscos constatados como:

130 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Aportacins da Educacin Ambiental conservacin do Patrimonio Natural

- normalmente, pnsase na Educacin A Educacin Ambiental como


Ambiental a posteriori, como un servizo un instrumento de xestin: a
do ENP destinado difusin e atencin
proposta das Orientacins
de demandas do pblico escolar
- existe o hbito xeneralizado de non
para planos CECoP en zonas
proporcionar aos habitantes da hmidas espaolas
rea protexida unha comprensin

dos obxectivos e das tarefas de


conservacin e de non os facer O documento Orientaciones para planes

partcipes da planificacin do novo CECoP en humedales espaoles3

desenvolvemento da zona presentouse en setembro de 2005 e

- son escasos os programas de EA constite unha proposta de deseo de

dirixidos especificamente poboacin planos de accin, especficos para cada

local. Estes programas deberan zona hmida, en materia de comunicacin,

aplicarse antes da declaracin do ENP educacin, concienciacin e participacin,

- as declaracins de ENP adoitan ter un orientados a facilitar e a mellorar a xestin

grande efecto no incremento do turismo para o uso sustentable das zonas hmidas

e da frecuentacin indiscriminada, mais espaolas. Foi elaborado coa participacin

o visitante adoita rematar a sa visita de xestores, educadores, decidores da

sen comprender o sentido do que viu Administracin, expertos e investigadores

- actualmente, a oferta de EA nos ENP que, durante dous anos, asistiron ao

limtase organizacin de actividades denominado Seminario espaol CECoP

para escolares, a mido pouco de Ramsar, facilitado polo Ministerio de

especficas do espazo natural en Medio.

cuestin, masificadas e mal localizadas


- a inestabilidade e a precariedade dos Que un plano de CECOP?
equipos de EA e o exceso de iniciativas
(locais, INEM...) crean un cheo catico O Plano de CECOP (Comunicacin,
de actividades pouco coherentes, sen educa-cin, sensibilizacin e participacin)
planificacin... un instrumento ao servizo da xestin
das zonas hmidas, e o seu obxectivo
a conservacin da zona hmida e
o seu uso racional. Ten un carcter
horizontal e procura o establecemento
de procedementos para a comunicacin,

3 Pdese consultar en www.mma.es

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 131


scar Cid Fav

a educacin, a concienciacin e a - mellora a conexin entre a accin


participacin, para lograr programas de educativa e as tarefas de xestin
traballo continuo. - facilita o labor dos xestores en materia
de uso pblico ante a escaseza de
Facilita a definicin da poltica informativa, planos de uso pblico na maiora das
de comunicacin, formativo-educativa, zonas hmidas
de investigacin e participativa sobre as - aumenta a eficacia das iniciativas
zonas hmidas. Define como destinatarios educativas e de participacin pblica
aqueles implicados directa ou indirecta- - dota os educadores de instrumentos
mente no uso e na conservacin da comns de traballo
zona hmida, non s os escolares ou os - para conservar a integridade ecolxica
visitantes externos. , por tanto, unha e o uso racional das zonas hmidas.
parte integrante do plano de uso e de Para iso, necesario facer chegar
xestin; debe formar parte da poltica da sociedade a mensaxe de que as zonas
zona hmida. A responsabilidade do seu hmidas constiten un capital natural e
deseo e da sa aplicacin corresponde cultural
ao equipo xestor do espazo, que debe
traballar conxuntamente cos profesionais Se seguimos as directrices no marco
responsables da sa realizacin. das resolucins Ramsar recomendable
cando:
Os obxectivos do plano son:
- o compromiso activo esencial para a
1. Propor unhas lias directoras para xestin (cando est habitado ou de
a creacin de procedementos e de propiedade privada)
actividades dentro do mbito de - o acceso aos recursos naturais
CECoP en zonas hmidas esencial para o benestar da poboacin
2. Pr en relevancia os instrumentos - a poboacin gozou historicamente de
CECoP e amosar a sa utilidade dereitos sobre o espazo
- os intereses locais son afectados e
A aplicacin dun plano CECoP mellora e as decisins que hai que tomar son
achega diversos beneficios xestin da complexas
zona hmida: - a xestin fracasou no seu intento por
lograr o uso racional dos recursos
- proporciona cohesin no - algn dos problemas que padece
desenvolvemento de actividades son causados fra do seu marco
CECOP de zonas hmidas territorial/competencial e por axentes
aparentemente externos

132 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Aportacins da Educacin Ambiental conservacin do Patrimonio Natural

Os principios bsicos que inspiran o observar que este tipo de actuacins en


Libro Branco da EA, e que por extensin materia de educacin nas zonas hmidas
se adoptan no presente plano espaol responden prioritariamente a obxectivos de
de CECoP nas zonas hmidas, poden divulgacin, a travs de actuacins diricidas
sintetizarse en: preferentemente poblacin escolar, xuvenil,
ou ben ao denominado pblico en xeral.
1. Implicacin de toda a sociedade. En
especial, o que fai referencia a que a EA Os contidos mis frecuentes destas
debe xerar nas persoas conciencia actuacins adoitan ser de tipo descritivo
da sa capacidade para intervir na e pouco relevantes para os intereses
resolucin dos problemas. dos seus destinatarios, a mido estn
2. Adoptar un enfoque amplo e aberto desconectados dos obxectivos da xestin
que incorpore os distintos puntos e estn deseados sen considerar a
de vista sobre os conflictos e sopesar especificidade dun tipo de ecosistema tan
os diversos factores que inflen neles, particular como o das zonas hmidas.
incluindo os aspectos sociais, culturais
w econmicos, as como os valores e Unha situacin posta de manifesto a
sentimentos da poblacin. partir da anlise das actividades e dos
3. Impulsar a participacin, para favorecer destinatarios dos programas educativos
a aplicacin prctica das aprendizaxes nas zonas hmidas a de que os
a travs de accins orientadas a educadores ambientais adoitan traballar
solucionar problemas concretos. con actores que nada ou que pouco teen
4. Incorporar a educacin nas iniciativas que ver cos problemas da zona hmida.
de poltica ambiental para contar coas ilustrativo o grfico elaborado a partir dos
poboacins a que van dirixidas as exercicios realizados nos seminarios.
actuacins e para os facer partcipes
dos procesos que conducen
Instrumentos
adopcin de medidas.

Para o desenvolvemento dos planos


Diagnstico e propostas para o
CECoP, descrbense catro tipos de
desenvolvemento de planos CECoP instrumentos:

O documento parte dun diagnstico sobre informacin e comunicacin


a evolucin das actividades educativas formacin e capacitacin
nas zonas hmidas nos ltimos anos e investigacin
realiza unha anlise histrica desta, ao participacin

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 133


scar Cid Fav

Cadro: Comparacin do esforzo educativo e os actores nos humedais espaois. Exercizo do Seminario
CECoP Ramsar

Para cada instrumento propense racional dos recursos e establezan as


diversas accins dirixidas aos diferentes prioridades de participacin. As mesmo,
actores que inflen sobre a zona hmida. ofrece unha lista non exhaustiva dos
Estes instrumentos deberan utilizarse de posibles actores nunha zona hmida:
maneira que se reforcen mutuamente, sen
descoidar ningn, xa que diso depender o 1. Decisores: administracins con com-
correcto desenvolvemento de cada plano. petencias directas sobre a xestin das
zonas hmidas
Os instrumentos e as accins que se convenios, institucins e normativas
formulan concbense de maneira que internacionais
sexan aplicables a calquera zona hmida Administracin estatal
espaola. Proponse, non obstante, que os Administracin autonmica
responsables da xestin de cada espazo Administracin local
detecten e determinen os actores mis 2. Propietarios e usuarios directos: os
decisivos, mis relevantes ou con mis que teen intereses e dereitos directos
influencia sobre a conservacin e o uso sobre a zona hmida

134 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Aportacins da Educacin Ambiental conservacin do Patrimonio Natural

propietarios de terras, de vivendas e 7. Centros de ensino e investigacin,


doutros bens inmobles a nivel bsico, secundario e
propietarios de empresas tursticas e universitario, includo os institutos de
doutro tipo formacin profesional
usuarios locais e forneos: 8. Poboacin en xeral
agricultores, regantes, gandeiros,
colectores, pescadores, mariscadores,
cazadores, artesns, empregados de
actividades tursticas, transportistas, Para cada un dos instrumentos que se
turistas e visitantes ou artistas propoen, descrbense os obxectivos,
3. Posuidores ou depositarios do os actores implicados e algunhas das
coecemento e da cultura tradicionais: posibles accins para desenvolver co
persoas con coecementos sobre o fin de asegurar a conservacin e o uso
uso e a xestin tradicionais do medio e racional dos recursos da zona hmida.
as que practican as manifestacins da
cultura tradicional Reflectimos, como exemplo, as propostas
4. Outros actores na cunca e fra dela: arredor dun dos instrumentos a
tamn operan no territorio, mais cunha informacin e a comunicacin- e para un
vinculacin de tipo profesional. Trtase dos grupos de destinatarios: os decidores.
de actores que non son tan activos
na comunidade como os anteriores,
mais que tamn exercen unha notable Informacin e comunicacin
influencia. Tamn se inclen aqu todos

aqueles que afectan calidade e/ou


cantidade da auga da zona hmida Informacin: dar a coecer os feitos, as
mediante intervencins en calquera situacins ou os procesos, para os facer
lugar da cunca chegar aos destinatarios dun xeito que
5. Organizacins: asociacins locais sexa comprensible para eles (sistemas
de desenvolvemento, grupos de unidireccionais)
interese, igrexas ou grupos relixiosos,
fundacins, corporacins, sindicatos, Comunicacin: a informacin que procura
cooperativas, ONG etc. xerar unha determinada actitude, provocar
6. Medios de comunicacin: radio, unha reaccin ou motivar un determinado
televisin e prensa a nivel local rexional comportamento nos destinatarios,
e nacional; sitios na web, taboleiros ao ofrecer uns argumentos ou unhas
de anuncios e/ou publicitarios valoracins en apoio dunha determinada
posicin (sistemas bidireccionais)

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 135


scar Cid Fav

Obxectivos: - Inventariar e avaliar os recursos que


Introducir a imaxe corporativa, o selo sirvan para asegurar a sustentabilidade
de identidade das accins de CECoP da zona hmida (equipamentos, redes,
en xeral, e de quen as promove ONG ou lias de investigacin) e
Dar a coecer os valores e as funcins da difundilos
zona hmida, as como as posibilidades, - Realizar seminarios informativos sobre
os beneficios (ecoservizos) do seu uso a zona hmida e sobre os temas que
racional. Isto levarase a cabo mediante soliciten os interesados directos
o deseo dos materiais necesarios para - Iniciar (ou manter activos cando xa
a sa difusin existiren) foros e pxinas web sobre
Conseguir unha determinada actitude o plano CECoP, con persoal de
e un comportamento nos usuarios mantemento que, ademais, acte como
a respecto do uso sustentable dos dinamizador
recursos das zonas hmidas - Divulgar os resultados da avaliacin e a
Pr en marcha un proceso de reorientacin do plano CECoP
interaccin e dar a coecer as canles - Outras, que determine a realidade de
de participacin cada zona hmida
Detectar as canles informais de
informacin e analizar as sas
potencialidades e a posibilidade de Para rematar
facer uso deles
O contraste das achegas dos documentos
Accins: que analizamos permtenos deducir, polo
1. Por parte dos decisores: menos, dous enfoques diferentes que, ao
- Difundir o plano CECoP e facilitar meu entender, reflicten o estado actual do
os recursos humanos, financeiros debate arredor da Educacin Ambiental
e de apoio institucional para a sa para a conservacin do patrimonio natural,
implementacin cuxos trazos distintivos intento sintetizar
- Reconsiderar o uso dos recursos no cadro que segue:
dispoibles luz do plano CECoP,
para asegurar que estes se destinan
aos actores con mis influencia sobre Para conclur, propoo algns retos que
a conservacin e uso racional da zona a Educacin Ambiental, no mbito que
hmida analizamos, deber afrontar nos prximos
- Garantir, facilitar e promover o acceso anos... e unha cita:
informacin dispoible sobre a zona
hmida

136 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Aportacins da Educacin Ambiental conservacin do Patrimonio Natural

10 retos para a Educacin Ambiental os axentes decisivos para a xestin


en relacin coa conservacin do participativa e para o uso racional.

patrimonio natural
3. O divorcio entre os programas de
educacin e de comunicacin por un
1. A identificacin do patrimonio natural
lado e a xestin do patrimonio natural
coas reas protexidas. O esquecemento
por outro.
dos espazos naturais non protexidos e
a trama da biodiversidade.
4. A predominancia das mensaxes
orientadas mudanza da conduta
2. A priorizacin dos obxectivos de
individual dos cidadns -que, maiorita-
sensibilizacin da sociedade, en xeral,
riamente, non teen ningunha posibili-
versus a necesidade de capacitar

A EA como recurso A EA como instrumento de xestin

mbitos de interven- reas protexidas Espazos naturais en xeral


cin preferente

Destinatarios Escolares Actores decisivos


preferentes Pblico en xeral Interesados directos

Finalidades das Conseguir cambios de conducta A EA un instrumento mis para xestio-


actuacins educativas individuais, a partir do coecemento e nar e conseguir un uso racional dos
comprensin do funcionamiento dos recursos naturais. Por s mesma non
sistemas naturais pode conseguir cambios de conducta
duradeiros

Obxectivos Sensibilizacin Capacitacin para a xestin


Promocin de conductas proambientais

Contidos relevantes Funcionamento dos ecosistemas Conservacin e desenvolvemento sostible


Uso racional

Actividades prioritarias Itinerarios Accins planificadas e vinculadas


Interpretacin xestin.
Comunicacin persuasiva
Voluntariado

Concepcin dos Santuarios naturais Escenarios sociales


espazos naturais

Concepcin da xestin Enfoque tcnico Enfoque social


dos espazos naturais Xestin de flora e fauna Xestin de intereses, conflictos,..
Conservacin Sostenibilidade

Concepcin dos Misioneiros Profesionais


educadores ambientais
Concepcin do ambiente Natureza = medio ambiente Concepcin holstica do medio ambiente

Concepcin da Os escolares cambiaran o mundo, ma Non hai tempo. Probablemente os escolares,


urxencia histrica ma, actuaran igual que nos hoxe

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 137


scar Cid Fav

dade de intervencin na xestin do 10. - A necesidade de incorporar nos


patrimonio natural- en detrimento programas educativos orientados
dunha accin orientada a mellorar a conservacin do patrimonio natural
sa xestin colectiva. unha estratexia avaliativa que permita
o contraste da eficacia, da pertinencia
5. A concepcin da Educacin Ambien- e da coherencia destes.
tal como un apndice da xestin para
divulgar os valores dunha natureza
prstina, versus a potenciacin da A cita:
participacin social e da xestin de
conflitos. Necesitamos tener en cuenta los puntos de
vista de los interesados, intentar comprender
6. A concepcin tcnica da conser- sus motivaciones y cmo se relacionan con
vacin fronte visin dos espazos nuestro problema. Deberamos olvidarnos
naturais como escenarios sociais. de intentar convencerlos. La realidad es
ms compleja. Deberamos darnos cuenta
7. A concepcin non especfica de que, para un tema dado incluyendo
da poboacin local, versus a la conservacin de la naturaleza- habr
segmentacin dos pblicos, un siempre ms gente sin inters en el tema
obxectivo que tea en conta as que gente interesada. Que la gente tenga
percepcins, as preocupacins e os diferentes puntos de vista, o puntos de vista
intereses dos distintos actores. contrarios a los nuestros, no los convierte
en moralmente inferiores o en mala gente.
8. O reducionismo inherente nunha visin Pueden tener puntos de vista legtimos.
da EA limitada implementacin Por tanto, es ms constructivo ver a los no
dos equipamentos e dos programas interesados en los temas de conservacin
(mis equipamentos que programas) de la naturaleza no como enemigos, sino
nas reas protexidas, fronte a unha como grupos de inters legtimos, igual que
comprensin global dos actores nosotros somos conservacionistas. Para
e das problemticas asociadas reducir el riesgo de no llegar a nuestros
conservacin do patrimonio, dentro e destinatarios y para ser realmente eficaces
fra das reas de interese natural. deberamos verlos como agentes clave para
el cambio y tratarlos de esa forma en nuestra
9. A vinculacin dos contidos dos progra- comunicacin
mas de Educacin Ambiental para a (Fritz Hesselink. Ex-presidente de la Comisin
Europea de Educacin y Comunicacin. UICN ).
conservacin do patrimonio natural coas
preocupacins cotis da cidadana.

138 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Aportacins da Educacin Ambiental conservacin do Patrimonio Natural

Documentos consultados

AA.VV (1996): Educacin Ambiental en los


espacios Naturales Protegidos en Seminarios
Permanentes de EA en ENP. Madrid: Ministerio
de Medio Ambiente. Pxs.: 61-117
AA.VV (2005): Orientaciones para planes CECoP
en humedales espaoles. Madrid: Ministerio
de Medio Ambiente.
Cid, scar (2005): Comunicacin y Educacin
en espacios naturals protegidos: el caso de
los humedales Ramsar espaoles. Proyecto
de Investigacin. Universidad de Gerona.
Programa Interuniversitario de Doctorado en
Educacin Ambiental. (Indito)
EUROPARC (2006): Comunicar los beneficios de
los espacios protegidos a la sociedad.
UICN (1986): Estrategia Mundial para la
Conservacin.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 139


Ponta do Sol Xacobe Melndrez
Illa de Santo Anto-Cabo Verde

140 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


TRAXECTORIAS E RETOS
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

O reto da profesionalizacin das


educadoras e educadores ambientais
Susana Soto Fernndez
Educadora ambiental. Coordinadora do Grupo de Traballo de Dignificacin Profesional.
Vicepresidenta da Sociedade Galega de Educacin Ambiental-SGEA. (Galicia-Espaa)

A unin no rabao obriga o len a se deitar con fame


Proverbio africano

Cando me piden que escriba da profesionalizacin das e dos educadores


ambientais, a mia primeira sensacin a de estraeza polo infrecuente, a mia,
porque habitualmente adoito a me sentar como asistente nas actividades de
formacin ou a ler o que outros e outras escriben, e creo que esta tamn unha
das cuestins relevantes hora de analizar a problemtica da profesionalizacin
deste colectivo.

O habitual que os relatores (xeralmente os, poucas veces as) sexan as e


os tericos da Educacin Ambiental (EA), as persoas que perciben o seu salario
polo seu traballo nas administracins pblicas, os docentes en universidades e
no ensino medio, os cargos polticos, os tcnicos etc.

Outra realidade habitual que por falar da EA se cobra moito mis que por facer
EA. Nos seminarios, os relatores e as relatoras cobran unha cantidade que,
comparada co que adoita cobrar un educador ou unha educadora ambiental en
Galicia por unha xornada de traballo completa, muito superior.

Un feito contrastado en diferentes reunins e intercambios entre educadores e


educadoras ambientais de todo o Estado que os orzamentos que se destinan
EA en Galicia son a metade, ou mesmo un terzo, dos doutras comunidades como
Catalua, Andaluca, Murcia, Valencia, Euskadi, Navarra...

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 141
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 141-164
Susana Soto Fernndez

Para sermos xustos e xustas, anda hai Quen un educador ou


comunidades que dispoen de orzamentos unha educadora ambiental?
menores que os galegos, como o caso

de Estremadura, mais isto non debera ser


un motivo de orgullo para ningun. Cando falamos de EA consideramos de
forma xeral calquera dos mbitos en que se
Resulta un pouco duro, probablemente, desenvolve (formal, non formal e informal)
iniciar este relatorio falando de dieiro, e, por tanto, consideramos educadores
mais moi difcil teorizar sobre calquera ambientais todas as persoas cuxo labor ou
tema cando non se teen aseguradas as cuxas actividades, ou a maior parte delas,
lentellas. Quizais por iso pouco habitual se realizan no mbito de calquera destas
achar nestes foros as persoas que vivimos reas, xa foren remuneradas ou non.
ou que intentamos vivir directamente da
prctica da EA, porque a nosa prioridade Mais un educador ou unha educadora
procurarnos o sustento e cubrir as nosas ambiental profesional non calquera
necesidades bsicas, e necesariamente persoa que traballe no mbito da EA.
temos que relegar a un segundo ou a un
terceiro lugar o deseo de lias estratxicas, De quen estamos a falar, entn, cando
situarnos epistemoloxicamente, crear formulamos a problemtica profesional
e situar presuntos novos paradigmas, dos educadores e das educadoras
participar en intercambios tericos e, nin ambientais?
sequera, compartir as nosas inquietudes
e os nosos problemas cos nosos Segundo o Dicionario da Real Academia,
compaeiros e compaeiras. Se a nosa unha profesin : un emprego, facultade
prctica profesional intenta ser, ademais, ou oficio que algun exerce e polo que
tica, coherente e consecuente cos percibe unha retribucin; profesionalizar
principios e cos valores que defende a consiste en dar carcter de profesin a
EA, este intento de se asegurar o sustento unha actividade.
dificltase anda mis, se cabe.

Resrvase a denominacin educador ou


educadora ambiental, pois, no seu sentido
estrito, para aquelas persoas para as que
tales actividades constiten o ncleo da
sa prctica profesional remunerada.

142 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


O reto da profesionalizacin das educadores e educadores ambientais

Profesionalizacin. En 1999 realzase o I Encontro de

Antecedentes Asociacins de EA no CENEAM, que


se seguiu mantendo con periodicidade
anual desde entn nun lugar diferente

As referencias realidade e situacin do Estado. Nestes encontros comeza a

profesional da EA son dispersas mais verse gradualmente unha maior presenza

constantes desde hai uns 20 anos, en que e participacin dos profesionais da EA. Os

se constiten as primeiras empresas e os educadores ambientais achamos neste

primeiros e as primeiras profesionais foro o marco que nos falta para reivindicar

da EA. Coincidindo con esa situacin, as nosas preocupacins e a nosa situacin

comzanse a crear foros especficos profesional.

para o debate e para o intercambio de


experiencias dos e das profesionais da EA, As mesmo, o tema da profesionalizacin

quer provenientes do mbito educativo tamn, indirectamente, un dos eixes

formal quer do non formal. principais de traballo do Seminario de


Equipamentos de EA nas sas catro

No ano 1985 crase en Catalua a primeira edicins celebradas.

asociacin de EA (SCEA), a que seguen en


perodos sucesivos as de practicamente Paralelamente e neste ltimo perodo de

todo o Estado. tempo prodcense unha serie de factores


que achegan contidos relevantes ao

Galicia smase a este movemento debate no sector:

asociativo en 2001, data de constitucin


da SGEA. Este proceso segue aberto, xa Traballo de investigacin tutelado.

que anda hai algunhas comunidades que Doutoramento interuniversitario en

se estn a incorporar recentemente a el e, Educacin Ambiental "Aproximacin ao

de feito, acbase de constitur a asociacin Perfil Socioprofesional dos Educadores

estremea este mesmo ano. e das Educadoras Ambientais en


Galicia", Xulio Gutirrez, 2005

A necesidade de intercambiar e de Contraste externo da cualificacin

compartir experiencias non se limita ao profesional "Interpretacin e Sensibili-

espazo de cada comunidade autnoma zacin Ambiental", INCUAL, Ministerio

e, a medida que empezan a xurdir as de Educacin e Ciencia, 2005

diferentes asociacins, empzanse a Estudo da ocupacin "educador

organizar foros e reunins entre estas a ambiental", IMEDES Ecoempleo, Minis-

nivel estatal. terio de Traballo, 2005

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 143


Susana Soto Fernndez

Aproximacin ao perfil mbito non formal non ofrece, en xeral,

Socioprofesional dos Educa- condicins dignas en canto a estabilidade,


duracin, regulacin e xornada laboral e
dores e das Educadoras
remuneracin.
Ambientais en Galicia
TIT. Doutoramento inter- Segundo diferentes autores, calclase
universitario en Educacin que, na actualidade, pode haber entre 10

Ambiental 000 e 15 000 educadores e educadoras


ambientais en Espaa.

Este estudo, que sistematiza, organiza As traxectorias laborais dos educadores

e avanza na anlise da problemtica ambientais transitan frecuentemente

que deriva da profesionalizacin dos desde a actividade voluntaria en

educadores e das educadoras ambientais, organizacins ou en entidades sen nimo

constite e dbese salientar, sen dbida, de lucro actividade remunerada como

como un paso adiante especialmente profesional, a tempo parcial ou completo,

relevante para a construcin desta casa en empresas ou institucins. un proceso

comn profesional que intentamos longo que pode abranguer dous ou tres

cimentar. Nos seguintes pargrafos dcadas nalgns casos, sendo as sas

realzase un extracto do referido traballo protagonistas persoas embarcadas en

de doutoramento, que se pode consultar iniciativas de carcter case sempre local

na sa totalidade na web da SGEA. que aplican un inxente caudal de enerxa


e de ilusin a un traballo que consideran

Este traballo pretende explorar e ineludible.

achegar informacin sobre a situacin


socioprofesional do sector e as contribur Non doado delimitar o paso da

a aumentar o coecemento sobre actividade totalmente altrusta actividade

as condicins en que se realizan as completamente profesional. Entre ambos

actividades de educacin ambiental non os extremos hai un intervalo que s

formal. veces de moi longa duracin. En tales


circunstancias a educacin ambiental

A principal hiptese de que se parte para mis un campo profesional que unha

a realizacin do traballo, a descrita profesin. Un campo en que os educadores

na Estratexia Galega de Educacin ambientais entran e saen con frecuencia

Ambiental da Xunta de Galicia no ano e que simultanean con outros campos

2000 nos seguintes termos: A situacin profesionais, profesins e ocupacins.

laboral dos educadores ambientais no

144 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


O reto da profesionalizacin das educadores e educadores ambientais

Os principais obxectivos deste estudo son: traballadores por conta allea (asalariados
e parados).
Achegar datos relevantes sobre un
colectivo profesional sobre o cal anda Todas as persoas entrevistadas son de
non hai en Galicia, nin no resto de nacionalidade espaola, a maiora son
Espaa, un estudo en profundidade galegas (85%) e s sete proveen doutras
sobre o seu perfil socioprofesional. provincias do Estado.
Detectar os puntos fortes e febles
do sector para as contribur sa As datas de nacemento estndense entre
consolidacin e mellora da sa o ano 1953, para o entrevistado mis vello,
prctica e da sa situacin profesional. e 1981, para o mis novo. A idade media
Favorecer o proceso de de 35 anos, mais hai grandes diferenzas
profesionalizacin no campo da entre os grupos.
educacin ambiental non formal.
Facilitar a toma de decisins O estado civil vara notablemente
estratxicas relativas a aspectos segundo os grupos. Entre os funcionarios
fundamentais sobre os educadores e son maiora os casados/as (79%), mentres
as educadoras ambientais en Galicia que nos demais grupos predominan os
como son a formacin continuada e o solteiros/as (83%).
asociacionismo profesional.
Tan s 21 dos entrevistados declaran ter
O instrumento de recollida de informacin fillos, o que representa o 22% do total.
foi un cuestionario, que se distribuu entre
o maior nmero posible de educadores O perfil social revela un alto grao de
ambientais e unhas entrevistas persoais compromiso e unha alta implicacin no
con algns deles e delas. tecido asociativo pois mis da metade dos
entrevistados/as (54,16%) participa en
No tratamento dos datos tomronse das ou mis asociacins.
como referencia as categoras laborais
e acometeuse de forma sistemtica a As simpatas polticas estn moi
anlise dos resultados en funcin de cinco claramente definidas, pois case o 80% dos
categoras, mais a medida que a anlise entrevistados/as se sitan en posicins
foi progresando, fxose evidente a grande de esquerda ou de centro esquerda, e s
afinidade entre algunhas delas, polo que se algo mis do 8% se define como de centro
procedeu a un novo agrupamento en tres ou de centro dereita. Ningun se declara
categoras: funcionarios, traballadores por abertamente de dereitas.
conta propia (autnomos e empresarios) e

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 145


Susana Soto Fernndez

O nivel de formacin graduada como mestre/a, bilogo/a, profesor/a ou


do colectivo alto, case o 80% dos ben outras que definen con maior precisin
entrevistados pose unha diplomatura ou a sa ocupacin profesional, como gua
unha licenciatura e unha cuarta parte ten, de zoolxico, monitor/a ambiental ou
ademais, un doutoramento, un mestrado intrprete do patrimonio.
ou un curso de posgrao. S sete persoas
posen unha titulacin inferior de COU. A situacin laboral dos entrevistados/as
A titulacin maioritaria a Licenciatura en moi diversa. Podemos establecer os
Bioloxa (case o 50%), seguida de lonxe seguintes grupos:
por Ciencias da Educacin, Maxisterio e
Xeografa e Historia. - Algo mis do 20% son empresarios
ou autnomos (14,6% e 6,2%
O nivel de formacin non graduada respectivamente). A condicin de
tamn alto. As titulacins mis frecuentes empresarios debe ser matizada pois
son a de monitor/a de tempo libre (46%), son na sa prctica totalidade, socios
monitor/a de actividades na natureza de pequenas empresas prestadoras
(26%) e directores/as de campamentos de servizos educativo-ambientais
(12%). a distintas administracins. Moitas
destas empresas estn inscritas como
Anda que a grande maiora dos educadores sociedades cooperativas ou ben figuran
ambientais son titulados superiores, chama en relacins das distintas administracins
a atencin que 16 persoas non o sexan. como entidades de utilidade pblica, de
Trtase de persoas que levan moitos anos apoio xuventude etc. para as contar
de percorrido profesional e algns son con certas vantaxes de carcter fiscal
pioneiros de recoecido prestixio que ou de contratacin pola administracin.
adquiriron a sa formacin de forma non As persoas includas nestas categoras
graduada, coa prctica e coa reflexin figuran laboralmente como empresarios
sobre a experiencia propia e allea, tantas ou ben dispoen de contratos fixos,
veces compartida, en reunins formais e o que lles outorga certa estabilidade
informais de intercambio horizontal entre laboral.
compaeiros de profesin.
- O 52% dos entrevistados pertence
A forma mis frecuente de designar a categora de asalariados, a maiora
sa propia actividade profesional a de contratados eventuais polas empresas a
educador ou educadora ambiental (52%) que aludiamos no pargrafo anterior ou
mais case a metade dos entrevistados/as pola administracin local. Neste grupo
prefire denominacins mis tradicionais poderase inclur o 12,5% restante que

146 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


O reto da profesionalizacin das educadores e educadores ambientais

est constitudo polas persoas que O heteroxneo nivel de ingresos est


estaban en paro no momento de cumprir relacionado claramente co tipo de
o cuestionario e que forman parte dun contrato:
colectivo de traballo eventual, que son
contratados de forma descontinua polas - Os emolumentos maiores de 18 000
empresas ou polas administracins euros corresponden aos funcionarios
para satisfacer as demandas laborais e a un pequeno grupo de asalariados
ocasionais. En conxunto estes dous das administracins pblicas, que,
grupos representan a maiora (64,5%) en conxunto, representan o 23% dos
dos entrevistados. entrevistados.
- O nivel intermedio, entre 6 000 e 18
- Finalmente hai un pequeno grupo 000 euros, corresponde prctica
(14,6%) de funcionarios docentes totalidade do grupo de empresarios e de
ou contratados pola administracin autnomos (s quedaran catro persoas
autonmica ou polas universidades. por debaixo deste nivel) e un grande
Non se poden considerar estritamente grupo de asalariados (27 persoas). En
educadores/as ambientais senn conxunto representan case o 44% dos
profesorado que contempla a educacin entrevistados.
ambiental como unha dimensin - O nivel inferior est formado polo resto
transversal na sa prctica profesional. dos asalariados e dos parados e unha
Constiten un grupo de referencia e de minora de autnomos. En conxunto
contraste cos colectivos anteriores. representa algo menos dun terzo dos
entrevistados.
O abano de actividades que realizan
os entrevistados/as moi amplo e, entre hora de estudar a estabilidade laboral
elas, destacan o deseo, a execucin e a resulta evidente a necesidade de segregar
avaliacin de programas e de actividades colectivos en funcin do seu rxime
de EA, actividades de interpretacin do laboral e do tipo de contrato. As
patrimonio, de informacin ambiental e podemos establecer os seguintes tipos:
de deseo e elaboracin de materiais
educativo ambientais. A variedade - Estables: o grupo dos funcionarios a
de tarefas e funcins mostran o perfil que se poden unir algns profesionais
polivalente destes profesionais. Esta con contratos laborais ou fixos coa
apreciacin refrzase se consideramos administracin.
que a gran maiora dos entrevistados/as - Moderadamente estables: o colectivo
(70,8%) realiza habitualmente tres ou mis de empresarios e de autnomos
das actividades sinaladas. que dependen de si propios para o

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 147


Susana Soto Fernndez

mantemento do seu emprego. O 40% As condicins laborais: tipo de contrato,


leva traballando catro ou mis anos. nivel de ingresos e estabilidade no
- Pouco estables: o grupo de asalariados emprego son un dos principais motivos de
con contratos fixos. A maiora (o 70%) insatisfaccin que mostran os educadores
leva traballando mis de cinco anos ambientais de forma reiterada en todos
ininterrompidamente. os foros en que se afrontan as cuestins
- Inestables: os asalariados con contratos da profesionalizacin e da calidade das
temporais representan as tres cuartas actividades e dos programas de EA. A
partes dos asalariados. S cinco precariedade laboral e a penuria retributiva
persoas deste grupo leva cinco anos ou ameazan a continuidade de moitos
mis traballando de forma continua. educadores e educadoras ambientais
- Parados: este grupo dbese considerar e poden condicionar a calidade da sa
con cautela xa que est formado prctica profesional.
por persoas que traballan de forma
descontinua e que poderan ser A definicin dun perfil profesional para
includos no grupo anterior de cumpriren os educadores e educadoras ambientais
o cuestionario uns meses antes ou unha cuestin central para o porvir do
despois. Estes dous ltimos constiten, sector en que debera participar o colectivo
en realidade, o mesmo grupo. a travs dun proceso aberto en que se
poan de manifesto as diferentes visins,
Un dos datos mis sobresantes desta aspiracins e propostas de futuro. A
investigacin a constatacin de que un principal dificultade para o establecemento
nmero moi importante dos educadores de tal perfil (ou varios), o carcter difuso
ambientais non se denominan a si propios deste campo profesional.
educadores ou educadoras ambientais.
Entre as posibles causas podemos
indicar o descoecemento xeneralizado Contraste externo da
da existencia dun sector profesional
cualificacin profesional
en educacin ambiental e o dficit de
Interpretacin e
identidade interno no propio sector. Este
problema de identidade representa unha Sensibilizacin Ambiental,
ameaza para a profesionalizacin do sector, INCUAL.
polo que parece evidente que habera que

afrontar unha decidida promocin interna e


externa do colectivo como novo colectivo O Instituto Nacional das Cualificacins
profesional, cun mbito de traballo propio INCUAL, con dependencia funcional do
e con competencias especficas. Consello Xeral de Formacin Profesional,

148 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


O reto da profesionalizacin das educadores e educadores ambientais

traballa desde o ano 2003 con grupos O obxectivo deste contraste analizar en
de expertos tecnolxicos e formativos que medida estas propostas se axustan s
dos distintos sectores produtivos necesidades dos sectores de producin
na identificacin e na definicin das de bens e de servizos, as como a sa
cualificacins que se van incorporando formacin asociada, para identificar as
ao Catlogo Nacional de Cualificacins modificacins necesarias e as mellorar a
Profesionais, en desenvolvemento da Lei sa calidade, antes da sa aprobacin polo
orgnica 5/2002 das cualificacins e da Consello Xeral de Formacin Profesional e
formacin profesional. da sa posterior tramitacin.

Este Catlogo ser a base para as ofertas En maio de 2005 o INCUAL ponse en
de formacin regulada, ocupacional e contacto coa SGEA co fin de recoller
continua, as como o referente para avaliar, as achegas da asociacin. Envanse as
recoecer e acreditar as aprendizaxes non propostas de cualificacins profesionais
formais e informais, includa a experiencia (mbito profesional, unidades de
laboral. As primeiras 97 cualificacins competencia e mdulos formativos), un
e os seus correspondentes mdulos cuestionario en que se poden consignar
formativos, incorporados ao Catlogo as observacins e as propostas de
modular de formacin profesional foron modificacin as como un documento que
establecidas polo Real Decreto 295/2004, explica a natureza das cualificacins, a sa
do 20 de febreiro (BOE do 9 de marzo). elaboracin e os seus principais termos.
O 11 de xaneiro incorporronse 67
cualificacins, na do 8 de marzo, 13 novas O grupo de traballo de Dignificacin
cualificacins, e na do 17 de maio, 35 novas Profesional da SGEA traballa na anlise
cualificacins, despois de que todas elas dos documentos achegados polo
fosen sometidas sa consideracin a un INCUAL, redactando unha memoria que
contraste externo para dar participacin consensuada posteriormente polo
s organizacins implicadas e co fin de conxunto da asociacin e presentando as
mellorar a sa calidade. sas conclusins en outubro de 2005.

De acordo coas Bases aprobadas As achegas ao devandito documento foron


no Consello, as novas propostas de moi numerosas, xa que a formulacin
cualificacin deben someterse ao contraste inicial da cualificacin profesional proposta
externo de organizacins empresariais e Interpretacin e Sensibilizacin
sindicais, das administracins (estatal e Ambiental non se corresponda
autonmicas), as como doutras entidades practicamente en nada coa realidade
e asociacins profesionais significativas. formativa e laboral do sector.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 149


Susana Soto Fernndez

A pesar da complexidade da anlise e non aparece ningn apartado en que


que para a sa comprensin necesario se faga referencia s diferenzas entre
coecer todo o documento, indcanse educacin, interpretacin, informacin
como resumo as principais observacins e comunicacin. Para poder chamarse
feitas pola SGEA: interpretacin e sensibilizacin
ambiental tera que ser un ciclo que
- O ttulo proposto de INTERPRETACIN formase verdadeiros intrpretes do
E SENSIBILIZACIN AMBIENTAL non patrimonio. Para ser interprete, as
se corresponde co contido formativo. unidades de competencia non se poden
A interpretacin practicamente non se limitar a aquelas que permitiran informar
menciona e, cando se fai, de forma sobre o medio e os seus valores...
confusa. Non obstante, establcense
as competencias basicamente dun Con respecto interpretacin, un/unha
educador ambiental e esta denominacin monitor/a de educacin ambiental
non aparece no ttulo. desempea en moitos casos funcins
de gua-intrprete a un nivel bsico.
A EA require saber de mecanismos de
participacin, de procesos de ensino e Anda que o bloque de coecemento
de aprendizaxe en distintos contextos, e interpretacin do patrimonio sera
do traballo socioeducativo con grupos mis especfico para unha cualificacin
sociais implicados nos problemas profesional con entidade propia de
etc. A IP para o gran pblico e intrprete ambiental (ou para maior
require outras dinmicas e outros precisin gua-intrprete do patrimonio,
coecementos. Podera considerarse a unha cualificacin especfica que
IP como unha tcnica ou un mbito de reivindica, igualmente, o colectivo de
EA, mis que ao revs (a EA un mbito profesionais da IP), consideramos que
ou un tema da IP), polo menos as nos o coecemento da IP para un educador
recoecen organismos internacionais ambiental ou un monitor de educacin
como a UNESCO, a UICN, o PNUMA ambiental pode ser de suma utilidade
etc., e documentos nacionais como e importancia, polo que se suxire unha
o Libro Branco da EA en Espaa ou ampliacin do mdulo correspondente.
practicamente todas as estratexias A interpretacin , para o EA, en
autonmicas de EA. esencia, unha tcnica (ou un conxunto
de tcnicas) que se poden utilizar como
Opinamos que o nome que se lle d un recurso para o desenvolvemento do
cualificacin profesional non adecuado, seu labor profesional.
xa que na descricin do ciclo formativo

150 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


O reto da profesionalizacin das educadores e educadores ambientais

- Con respecto familia profesional - Opinamos que se deben eliminar as


Seguridade e medio ambiente, referencias a gua-intrprete, xa que se
consideramos que non a familia trata de realidades profesins concretas
axeitada, entre outras cousas porque e diferenciadas anda que, sen dbida,
estamos a mesturar delirantemente interconectadas en moitos aspectos
cualificacins especficas de medio e moitos educadores e educadoras
con, por exemplo, todos os corpos do ambientais teremos que as compaxinar
exrcito ou da seguridade privada. por moi diversos motivos (de feito na EA
e na IP utilzanse con frecuencia tcnicas
Anda que non se formula na enquisa, similares).
propomos a separacin en das familias
diferentes, de maneira que, neste caso, se Podera denominarse gua ambiental,
denomine exclusivamente medio ambiente. para deixar claro que unha funcin que
pode realizar un monitor de educacin
- En toda a proposta estase a asumir ambiental mais sen entrar en conflito
implicitamente que esta figura profesional coas funcins e coas competencias do
vai actuar s ou principalmente en intrprete ambiental ou do patrimonio.
contextos naturais.
Propomos a eliminacin de mediador
un sesgo que incide no tpico ambiental e de dinamizador de
naturalista que, a estas alturas, se procesos participativos, por canto
debera cuestionar por reducionista e consideramos que se trata de activi-
eliminarse de todo o proxecto. dades de maior complexidade e as sas
capacidades escapan ao nivel desta
- Nivel da cualificacin. Establcese o cualificacin profesional, ags que se
nivel 3, sen dar opcin para propor eleve, como xa suxerimos, o nivel ao 4
un nivel superior, cando no programa ou ao 5.
curricular se establecen claramente
competencias de niveis 4 e, mesmo, 5. Propomos modificar monitor de cam-
paas ambientais por monitor/a de
Formlanse competencias de Deseo e actividades ambientais.
desenvolvemento de programas de EA,
cando na descricin dos niveis do propio - Hai algns contidos que consideramos
MEC as devanditas competencias se non necesarios, como todo o
asocian cun nivel 4. relativo a atencin mdica e axuda ao
accidentado, que se correspondera
cun curso do mbito sanitario. Un EA

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 151


Susana Soto Fernndez

debe ter nocins de primeiros auxilios feitas pola SGEA e por outras asociacins
e de protocolos de actuacin en caso estatais de educacin ambiental, e
de emerxencias, mais non pode nin manifesta que as tomar en consideracin
debe suplir o persoal sanitario, a quen para desenvolver a cualificacin profesional
corresponde aplicar os tratamentos. definitiva.

Pensamos que excesivo o tempo e A da de hoxe, e unha vez transcorrido un


os coecementos destinados a este ano desde a presentacin do documento,
apartado, que noutras cualificacins nin a SGEA nin as demais entidades temos
profesionais similares non se aplica. noticia da situacin da cualificacin.

As actividades de educacin ambiental A nica informacin pblica que existe ao


non deben ser consideradas no mbito respecto achmola na web do INCUAL, en
dos deportes de risco, que o que se que se acha a seguinte tboa no Catlogo
deduce implicitamente pola excesiva Nacional de Cualificacins Profesionais:
dedicacin prestada atencin a
posibles accidentados.
Familia profesional. Seguri-
Eliminariamos tamn os contidos
dade e medio ambiente
referentes a anatoma e a fisioloxa

corporal e o apoio s tcnicas de


soporte vital avanzado.
Cualificacins profesionais publicadas
no BOE:
- En xeral pensamos que a dedicacin a
Extincin de incendios e salvamento
temas de orientacin, de cartografa
Nivel 2
e de supervivencia excesiva, en
Xestin de residuos urbanos e industriais
detrimento das tcnicas e das normas
Nivel 2
de comportamento no medio.
Gardara rural e maritima
Nivel 2
- Ao longo de todo o documento inicial
Operacin de estacins de tratamento de
consideramos que existe unha confusin
augas
ou unha mestura entre os medios de
Nivel 2
producin, os produtos e os resultados
Servizos para o control de pragas
e a informacin utilizada ou xerada.
Nivel 2

Vixilancia e seguridade privada


Unha vez presentadas as observacins, o
Nivel 2
INCUAL recoece o interese das achegas

152 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


O reto da profesionalizacin das educadores e educadores ambientais

Control e proteccin do medio natural Esta mesma entidade realizou un estudo


Nivel 3 similar no ano 2002, en que s se recolla
Prevencin de riscos laborais a ocupacin de educador ambiental. Na
Nivel 3 proposta actual describronse toda unha
serie de ocupacins mis especficas mais
Cualificacins profesionais en desenvol- que se poderan englobar nunha nica,
vemento: a de educador ambiental ou monitor
Labores operativos bsicos e de ambiental, indicando que esta unha
seguridade militar ocupacin polivalente.
Nivel 2

Orde e seguridade cidad O que se pretende co estudo comprobar


Nivel 2 se unha anlise tan especializada de
Prevencin de incendios e mantemento ocupacins dentro do sector sera
Nivel 2 necesaria e, sobre todo, se responde
Control da contaminacin atmosfrica realidade actual.
Nivel 3

Xestin de procesos para o control de O documento que nos achegan bastante


pragas inconexo e sen indicacins expresas sobre
Nivel 3 as achegas que esperan de ns.
Interpretacin e sensibilizacin ambiental
Nivel 3 Propense unha serie de ocupacins que
se someten nosa consideracin:

Estudo da ocupacin Educador ambiental


Monitor ambiental
educador ambiental,
Monitor de centro de interpretacin de
IMEDES Ecoempleo sendeiros da natureza

Monitor de centro de interpretacin
medioambiental urbano
En decembro de 2005 a empresa
Monitor de aula de natureza per-
IMEDES (Instituto Mediterrneo polo
manente
Desenvolvemento Sustentable) ponse en
Orientador ambiental
contacto coa SGEA con motivo dun novo
Monitor/gua/intrprete do patrimonio
estudo, nesta ocasin encargado polo
nacional
Ministerio de Traballo, e que ten como
Monitor/gua/intrprete do patrimonio
finalidade intentar definir as ocupacins
cultural
do subsector de educacin ambiental.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 153


Susana Soto Fernndez

Coordinador de equipos de educacin e sensibilizacin ambiental e de


ambiental programas de participacin cidad para
Especialista en infraestruturas ou o desenvolvemento sustentable
equipamentos de educacin ambiental - Deseo e elaboracin de materiais
Director xerente de centro de educacin educativo ambientais
ambiental - Orientacin e asesora sobre programas
Asesor de centros e programas de de educacin e interpretacin ambiental
educacin ambiental e programas de participacin cidad
Documentalista de educacin ambiental para o desenvolvemento sustentable
Deseador de materiais de educacin - Realizacin de informes tcnicos
ambiental sobre educacin e interpretacin
ambiental e participacin cidad para o
Debido a que non se nos indica ningn desenvolvemento sustentable
formato especfico para os nosos - Aplicacin de programas de educacin
comentarios, na SGEA redctase unha e interpretacin ambiental
pequena memoria que se achega ntegra. - Realizacin de actividades de educacin
ambiental
- Realizacin de actividades de
Memoria do Estudo de interpretacin do patrimonio
- Dinamizacin de procesos de
ocupacins de educacin
participacin cidad para o
ambiental. IMEDES desenvolvemento sustentable

- Informacin ambiental

Un(unha) educador(a) ambiental un


Algns educadores ambientais tamn
profesional titulado superior ou de grao
realizan outras funcins e outras actividades
medio que realiza unha ou varias das
que non pertencen ao mbito estritamente
actividades que se detallan na listaxe 1
educativo mais que son necesarias para
dentro do marco conceptual e metodolxico
as posibilitar. Estas actividades detllanse
establecido pola UNESCO (iniciado en
na listaxe 2.
Tblisi e desenvolvido posteriormente ata a
formulacin marcada na Estratexia galega
Listaxe 2
de educacin ambiental).
- Direccin-xerencia de equipamentos de
educacin ambiental
Listaxe 1
- Coordinacin de equipos de educacin
- Deseo, execucin e avaliacin de
ambiental
programas de educacin, interpretacin

Unha ltima listaxe comprende actividades

154 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


O reto da profesionalizacin das educadores e educadores ambientais

que, anda que as realice un/unha EA, son permanentemente) esta ocupacin.
propias dunha empresa e non funcins e - Un especialista en infraestruturas ou
labores dos ErAm. equipamentos un educador ambiental
con formacin e experiencia nesas
Inclumolo debido particularidade de que, tarefas.
como moitos ErAm pertencemos a nano- - Un director-xerente de centros de EA
empresas, temos que facer estas tarefas un educador ambiental que realiza tal
e compaxinalas coas tarefas propias de funcin.
educacin ambiental. - Un asesor de centros e programas
un educador ambiental que realiza
Listaxe 3 (ocasional ou permanentemente) esta
- Tarefas administrativas e de xestin funcin.
relacionadas cos centros onde se - Un documentalista de educacin
desenvolven as actividades de EA ambiental un educador ambiental que
como aulas de natureza, centros de realiza (ocasional ou permanentemente)
interpretacin, centros de visitantes e esta funcin.
outros equipamentos de EA - Un deseador de materiais de educacin
- Tarefas administrativas e de xestin ambiental un educador ambiental que
relacionadas con empresas e entidades realiza (ocasional ou permanentemente)
de EA esta funcin.

En consecuencia consideramos que: Para conclurmos, debemos facer constar


que tampouco recibimos, a da de hoxe,
- Monitor ambiental, monitor de centro ningunha informacin sobre os resultados
de interpretacin, monitor de aula de das achegas feitas pola SGEA a este
natureza, monitor de interpretacin estudo.
ambiental etc. non son mis que
ocupacins diferentes ou realizadas
en diferentes contextos (anda que moi Situacin actual
similares) dun mesmo profesional: o/a

educador/a ambiental.
- A coordinacin de equipos de EA Entre as reunins e os grupos de traballo
unha das ocupacins que pode realizar dedicados a estes tres estudos e os
un educador ambiental. encontros das asociacins estatais de
- Un orientador ambiental un educador EA, levamos varios anos debatendo e
ambiental que realiza (ocasional ou

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 155


Susana Soto Fernndez

divagando sobre o tema, sen conseguirmos existe unha formacin clara e especfica
desenvolver unhas propostas concretas para o sector. Non hai un deseo
e organizadas que desemboquen no curricular concreto e definitorio.
recoecemento profesional das e dos - As nosas mellores credenciais continan
educadores ambientais. a ser a nosa experiencia e a nosa
formacin prctica, ademais do noso
Cando entramos en debate e afondamos compromiso para facer do noso traballo
un pouco en diferentes cuestins aparecen a nosa forma de vida.
as primeiras discrepancias e decatmonos
de que non existe un autntico consenso Neste punto, e despois do recente 7
entre ns. Encontro de Asociacins de EA realizado
entre o 10 e o 12 de novembro de 2006
Estas discrepancias dbense, en en Valencia, co ttulo A profesionalizacin
boa medida, a que desenvolvemos o do educador ambiental como eixe de
noso traballo en mbitos moi diversos traballo, as e os educadores ambientais
(administracin, empresas, ONGs, sistema queren darlle un impulso definitivo
educativo...). Tamn son moi diversos os regularizacin da nosa situacin laboral e
nosos destinatarios e destinatarias. Temos profesional, unha vez que comprobamos
experiencias e formacins diversas, sobradamente que por parte das diferentes
exercemos multitude de funcins e administracins non podemos esperar
de competencias, temos diferentes iniciativas neste sentido.
condicins laborais (contratos e salarios) e
o recoecemento persoal, social e laboral As propostas de traballo no Encontro de
desigual. Valencia articulronse en base a dous
grupos de discusin:
Semella unha incongruencia mais, a
pesar das nosas marcadas diferenzas, - Competencias profesionais do educador
temos un consenso canto a cuestins moi ambiental:
importantes para o desenvolvemento do Que debe ser, que debe saber e que
noso traballo: debe facer o educador ambiental do
sculo XXI?
- As e os educadores ambientais teen Nova licenciatura - educador socio
un currculo profesional heteroxneo ambiental
e multidisciplinario, construmos o - Recoecemento socio laboral do
noso propio itinerario vital a travs da educador ambiental
experiencia e da formacin permanente. O caso dos colexios profesionais de
- A pesar desta orixe tan heteroxnea, non educacin social

156 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


O reto da profesionalizacin das educadores e educadores ambientais

O marco laboral do educador destinatarios, condicins laborais,


ambiental funcins e competencias
- Temporalidade dos programas e falta de
Estes grupos de traballo contaron coa continuidade nos proxectos de EA
participacin de persoas alleas ao - Indefinicin de perfs profesionais, que
mundo da EA, mais que achegaron a se traduce en ausencia de categoras
sa experiencia en situacins similares profesionais
nosa: - Sen categoras profesionais claras
crase un baleiro sobre a asignacin
- Profesores da Facultade de Ciencias dos soldos
da Educacin, para analizarmos a - Unha asignacin salarial non regulada
viabilidade e a posibilidade dunha xera unha precariedade laboral, ao
titulacin en Educacin Ambiental amparo dos principios ticos de quen
- Educadores sociais, que pasaron por nos contrata
un proceso similar ao dos educadores - A precariedade laboral responsable, en
ambientais con 10 anos de antelacin moitas ocasins, da provisionalidade
- Sindicatos UXT e CCOO, que achegaron desta profesin, as como da gran
a sa visin sobre os convenios mobilidade
colectivos - A provisionalidade impide acumular
experiencia e esta unha variable
O desenvolvemento das diferentes sesins importante na evolucin dos perfs
deixa patentes algunhas consideracins profesionais
xa definidas con anterioridade noutros - Sen esa evolucin dos perfs complicado
seminarios, xornadas, congresos e grupos camiar cara profesionalizacin
de traballo:
Ademais destas reflexins, que xa analiza-
- Falta de recoecemento profesional dos mos en multitude de ocasins, nesta
educadores ambientais ocasin formulmonos un paso mis. Coa
- Confusin social sobre a figura dos informacin achegada polas persoas que nos
educadores ambientais, unha visin acompaaron neste encontro e co debate das e
parcial e incompleta que identifica o noso dos representantes das diferentes asociacins
traballo sobre todo coas actividades de EA, establecense tres instrumentos para
con escolares e coas actividades na afianzar e definir a profesin:
natureza
- Heteroxeneidade do currculo formativo Formacin regulada
dos educadores ambientais Colexios profesionais
- Heteroxeneidade de mbitos de traballo, Convenio colectivo

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 157


Susana Soto Fernndez

A. Formacin regulada. Titulacin ambiental (xogos de simulacin, guas


Ante a situacin de indefinicin profesional de itinerarios e rutas de interpretacin
e de baleiro normativo, a sada maioritaria do medio, obradoiros, exposicins,
dos educadores e das educadoras cartelara e sinalizacin ambiental...);
ambientais consistiu en que cada quen direccin de centros de educacin
construu o seu propio perfil profesional ambiental: aulas de natureza, granxas
e a sa propia traxectoria formativa, escola, escolas de educacin
renunciando a loitar polos dereitos ambiental...
colectivos. Isto debiltanos como grupo e - mbitos profesionais de Educacin
tamn nos deixa a vontade dos caprichos Social: educacin ambiental, educacin
do mercado e das administracins. para o consumo, educacin viaria,
actividades ao aire libre...
A discusin sobre a aceptacin ou o
rexeitamento dunha titulacin especfica Nun borrador posterior achamos unha
unha constante no mbito da EA. proposta en que a EA aparece moi
Hai multitude de opinins en ambos os brevemente dentro dun dos bloques
sentidos, mais cada vez mis se acepta e se formativos na titulacin de Educacin
demanda a necesidade dunha titulacin. Social, que corresponde a outros mbitos
non formais, xunto coa pedagoxa
Na actualidade, e de acordo coa hospitalaria ou a musestica. Neste caso
Declaracin de Boloa, no Ministerio o bloque completo tera un conxunto de
de Educacin estanse a reformular 6 crditos europeos, o que supora como
as titulacins existentes e futuras, a mximo unhas 50 horas de formacin
diferenciacin en graos e en posgraos relacionadas coa EA.
e a adaptacin s titulacins europeas a
travs dos programas de converxencia. Unha nova opcin formulada polo Ministerio
de Educacin abre a posibilidade de que
Nos primeiros borradores elaborados as universidades decidan o que queren
referentes s especialidades educativas, impartir, desde o nome da titulacin ao
recollase a EA como un mbito comn contido dos graos. Desta forma, algunha
Pedagoxa e Educacin Social: universidade podera impartir a titulacin
de EA, mais este feito quedara suxeito
- mbitos profesionais de Pedagoxa: decisin de cada unha e non a unha
deseo, desenvolvemento e avaliacin regulacin educativa a nivel estatal.
de programas de educacin ambiental;
deseo e adaptacin de materiais e de O establecemento do sistema definitivo de
recursos didcticos para a educacin titulacins algo que anda se retrasar

158 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


O reto da profesionalizacin das educadores e educadores ambientais

uns anos, anda que debera de estar e de mellora da calidade do Sistema


concretado no ano 2010 como data lmite. Nacional de Cualificacins e Formacin
Profesional e para establecer ofertas
A formacin regulada non ten por que se formativas adaptadas a colectivos con
referir exclusivamente a unha titulacin necesidades especficas.
superior, senn que cabe a posibilidade de
acceder regulacin formativa da EA a travs As cualificacins profesionais que integran
do sistema de cualificacins profesionais. o CNCP e que se asocian a unha serie de
mdulos formativos, ordenaranse por niveis
O Catlogo nacional de cualificacins de cualificacin e por familias profesionais.
profesionais xorde a partir da Lei orgnica A cualificacin definida como un
5/2002 co fin de facilitar a libre circulacin conxunto de competencias profesionais
de traballadores e a unidade do mercado (coecementos e capacidades) vlidas
laboral en todo o pas. Entre as sas para o exercicio dunha actividade laboral,
funcins e os seus obxectivos destacan que poden adquirirse a travs da formacin
os seguintes: ou da experiencia profesional.

- Adecuar a formacin profesional s O Instituto Nacional de Cualificacins, que


demandas do sistema produtivo leva traballando varios anos na definicin
- Integrar os distintos sistemas de do Catlogo, estima que ter rematados
formacin dos profesionais os traballos para decembro do 2006. Por
- Promover a formacin dos traballadores outro lado, desde a Direccin Xeral de
ao longo de toda a sa vida Formacin Profesional recollronse unha
- Identificar, definir e ordenar as serie de normas (centros integrados,
cualificacins profesionais e establecer procedemento para o recoecemento,
os seus correspondentes contidos avaliacin e certificacin de competencia...)
formativos que tratarn de regular as materias que
- Determinar as ofertas formativas que establece a Lei anteriormente citada.
conducen obtencin de ttulos de
formacin profesional e de certificados Anda que no momento de escribir estas
de profesionalidade lias anda se descoecen as achegas
- Avaliar, recoecer e acreditar as presentadas en materia de EA ao Sistema
competencias profesionais adquiridas a Nacional de Cualificacins, bastante
travs da experiencia profesional ou de probable que se tean noticias neste
vas non formais de formacin sentido nun curto espazo de tempo, xa
- Facilitar a informacin e a orientacin que os prazos establecidos para iso estn
profesional e os procesos de avaliacin a punto de conclur.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 159


Susana Soto Fernndez

Por outro lado, desde as asociacins actividade profesional relacionada coa EA


de educacin ambiental formlase a e con mbitos de competencia comns, e
necesidade da creacin dalgn tipo de de crear un grupo de traballo dentro del.
certificacin ou de homologacin para
as persoas que estn a traballar nestes No debate xurdido arredor desta
momentos e que carecen de titulacin cuestin, formlanse dbidas sobre esta
especfica, e como recoecemento conveniencia xa que, se ben se lograra
dunha extensa e demostrable traxectoria o recoecemento profesional, perderase
profesional na maiora dos casos. a identidade propia como educadores
e educadoras ambientais, ao quedar
Esta certificacin poderase levar a supeditada a EA titulacin de referencia
cabo a travs da habilitacin profesional do devandito colexio.
ou da certificacin profesional,
segundo se aplique esta certificacin a Independentemente da posibilidade ou
titulacins superiores ou a cualificacins non de creacin dun colexio profesional
profesionais. de EA, as asociacins de EA establecen a
importancia de definir un cdigo tico ou
Unha tarefa pendente dos educadores e cdigo deontolxico da profesin.
das educadoras ambientais promover e
difundir quer sociedade en xeral quer a Este cdigo deontolxico entenderase
nivel administrativo, as peculiaridades e as como un conxunto de principios e de
particularidades da educacin ambiental e normas que orientan a accin e a conduta
a sa diferenciacin doutras profesins, profesional, que axudan ao educador e
coa finalidade de conseguirmos unha educadora ambiental no exercicio da sa
formacin especfica nesta rea. profesin e que melloran a calidade do
traballo que se ofrece.

B. Colexios profesionais
En todo este proceso de construcin da figura Este cdigo reunira unha serie de

profesional do EA necesario configurar compromisos que se asumiran quer por

espazos dentro dos cales se recoeza a parte das e dos educadores ambientais,

funcin, as competencias e a identidade quer por parte das empresas. Nel

comn das e dos educadores ambientais. incluiranse cuestins de obrigado


cumprimento para as persoas que o

A constitucin dun colexio profesional de subscribisen, como a contratacin, uns

EA est condicionada existencia dunha soldos dignos, a seguridade social, os

titulacin, anda que existe a posibilidade seguros, as boas prcticas etc.

de adhesin a un colexio xa existente, de

160 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


O reto da profesionalizacin das educadores e educadores ambientais

C. Sindicatos. Convenio colectivo adoptamos un convenio colectivo antes de


Con respecto ao marco laboral, as que se estableza unha regulacin oficial
asociacins de EA formlanse como unha e, por tanto, vinculante para as distintas
parte importante da regulacin profesional administracins do sector, as pequenas
a necesidade de traballar na elaboracin empresas de EA, que constiten unha
dun convenio laboral especfico. grande parte do mbito laboral, pdense
autocondenar.
Na actualidade temos como marco
de referencia tres convenios que se inviable a adopcin dun convenio
poden aplicar de inmediato a calquera colectivo sen o aumento dos orzamentos
contratacin de EA. destinados EA e sen o compromiso
de regulacin e de equiparacin con
A nivel estatal existe o Convenio de ensino calquera outra profesin por parte das
non regulado, e a nivel autonmico os administracins.
convenios do menor e xuventude (Valencia)
ou de lecer e tempo libre (Catalua).

Conclusins
Ningn destes convenios reflicte con

exactitude a realidade do traballo en EA,


mais asemllanse bastante ao que debera A maior parte do traballo en EA corresponde
ser un convenio especfico e poden servir ao que xeran as administracins pblicas,
como borrador de referencia para a sa s que o colectivo das e dos educadores
redaccin. ambientais demanda a ampliacin dos
orzamentos que lles achegan, non
Para a creacin dun convenio propio como unha cuestin de mercadotecnia
non necesario o establecemento previo e propaganda (ou encubrimento) de
dunha titulacin, unicamente se require polticas concretas, senn como unha
un consenso entre os representantes inversin mis para a xestin ambiental.
sindicados dos traballadores elixidos por Estes orzamentos deben reverter, na
votacin democrtica e a patronal do sa maior parte, en recursos humanos
sector, constituda como tal. e non en macroproxectos publicitarios
ou na creacin de infraestruturas non
Parece relativamente sinxela a creacin sempre xustificadas nin axeitadamente
dun convenio de aplicacin para a EA, mais dimensionadas.
se volvemos ao comezo deste relatorio e
se formulamos a problemtica econmica De igual forma esta ampliacin
que condiciona o noso traballo, se orzamentaria debe ir acompaada de

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 161


Susana Soto Fernndez

contratos plurianuais, dunha continuidade dar continuidade ao noso traballo,


dos proxectos, dun compromiso de equipararnos con outros profesionais e
pagamentos mensuais, de concursos dignificar a profesin.
pblicos con puntuacins que prioricen a
calidade do proxecto e os seus equipos e A profesionalizacin non ser a panacea,
non as baixas sobre o orzamento etc. non resolver por si propia, se non vai
acompaada doutros instrumentos e de
Por ltimo, os educadores e as educadoras cambios estruturais, a precariedade laboral
ambientais pedimos o compromiso de que nos afecta globalmente, mais si, polo
todo o colectivo da EA nos seus diferentes menos, nos dotar dunha ferramenta que
mbitos para reivindicar a educacin nos situar nas mesmas condicins que
ambiental como unha especialidade os demais profesionais.
profesional con entidade propia, para
defender a necesidade dunha formacin
regulada, para impulsar programas Bibliografa
de educacin ambiental de calidade
Axencia Nacional de Avaliacin da Calidade e
realizados por educadores e educadoras Acreditacin (2005): Libro Blanco: Ttulo de
ambientais profesionais e para promover Grado en Pedagoga y Educacin Social,
Volume 1. http: www.aneca.es/modal_eval/docs/
orzamentos axeitados e suficientes para libroblanco_pedagogia1_0305.pdf

garantir a calidade e a estabilidade dos Axencia Nacional de Avaliacin da Calidade e


Acreditacin (2005): Libro Blanco: Ttulo de
proxectos e das condicins laborais dos Grado en Pedagoga y Educacin Social,
educadores e das educadoras ambientais Volume 2. http: www.aneca.es/modal_eval/docs/
libroblanco_pedagogia2_0305.pdf
Ballester, M.A. (2005): Hacia la Profesionalizacin
O recoecemento profesional ten que ser de los Educadores Ambientales. VI Encuentro
de Asociaciones de Educacin Ambiental.
un medio e non un fin en si propio. Ser Mallorca, novembro 2005. http://www.

til para mellorar a nosa tarefa e para que sbeamallorca.org/documents/ponencia.pdf


Benavente, E. (2004): Educadores Ambientales:
poidamos contribur mis eficazmente a Profesionales sin Especialidad o Especialistas
sensibilizar, a concienciar, a capacitar e a sin Profesin. Actas del I Congreso de
Educacin Ambiental en Castilla y Len, 14-16
actuar a favor dos cambios necesarios. outubro de 2004, pxs. 115-120.
Calvo, S. (2003): La institucionalizacin de la
Educacin Ambiental y la profesionalizacin
A profesionalizacin e o seu de los educadores ambientales: Un estudio de
recoecemento poden ser remedios caso en la administracin ambiental espaola.
Proxecto de investigacin do Doutoramento
eficaces contra a precariedade laboral, ao Interuniversitario de Educacin Ambiental.
xerar expectativas de insercin laboral e Declaracin conxunta dos catro ministros
representantes de Francia, Alemaa, Italia e no
traballo estable e xustamente remunerado. Reino Unido (1998). A harmonizacin do deseo
Pode tamn espertar e alentar vocacin, do Sistema de Educacin Superior Europeo. A
Sorbona, Pars, 25 de maio de 1998.

162 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


O reto da profesionalizacin das educadores e educadores ambientais

Declaracin conxunta dos ministros europeos de Ministerio de Medio Ambiente (1999): Libro Blanco
educacin (1999): O Espazo Europeo do Ensino de la Educacin Ambiental en Espaa. Madrid.
Superior. Boloa. 19 de xuo de 1999. Morales Lozano, J. A. (2005): De los Subsistemas
Gutirrez Roger, X. (2005): O Perfil Socioprofesional de Formacin a los Centros Integrados, en IV
dos Educadores e Educadoras Ambientais en Congreso de Formacin para el Trabajo, Zaragoza,
Galicia. Traballo de investigacin tutelado do 9-11 novembro de 2005, pxs. 203-230.
Doutoramento Interuniversitario en Educacin Real Decreto 1046/2003 (2003): regula o
Ambiental da Universidade de Santiago subsistema de formacin profesional continua.
de Compostela Departamento de Teora e Boletn Oficial do Estado, 12 de setembro.
Historia da Educacin. http://www.sgea.org/perfil_ Real Decreto 1125/2003 (2003): establece o
socioprofesional.pdf sistema europeo de crditos e o sistema de
Instituto Mediterrneo polo Desenvolvemento cualificacins nas titulacins universitarias de
Sustentable (IMEDES): Las ocupaciones en carcter oficial e validez en todo el territorio
el subsector Educacin Ambiental. El empleo nacional, 18 de setembro.
medioambiental en Espaa. http:// www. Real Decreto 1128/2003 (2003): Catlogo Nacional
ecoempleo.com/downloads/empleoambiental/spain/ de Cualificacins Profesionais. Boletn Oficial
1/10educa.pdf do Estado, 5 de setembro.
Instituto Mediterrneo polo Desenvolvemento Real Decreto 1506/2003 (2003): establece as
Sustentable (IMEDES): La gua de ocupaciones directrices dos certificados de profesionalidade.
medioambientales. http://www.ecoempleo.com/ Boletn Oficial do Estado, 18 de decembro.
modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=121 Real Decreto 55/2005 (2005): establece a estrutura
Instituto Nacional das Cualificacins (INCUAL) do ensino universitario e regula os estudos
(2005): Catlogo Nacional de Cualificacins universitarios oficiais de grao. Boletn Oficial
Profesionais. http://www.mec.es/educa/incual/ice_ do Estado, 25 de xaneiro.
catalogoWeb.html Real Decreto 56/2005 (2005): regula os estudos
Jimnez Gonzlez, J. M. (2005): De las Formaciones universitarios oficiais de posgrao. Boletn
Profesionales a la Formacin profesional: La Oficial do Estado, 25 de xaneiro.
integracin de subsistemas, en IV Congreso Resolucin (2004): dispn a inscricin no rexistro
de Formacin para el Trabajo, Zaragoza, 9-11 e a publicacin do V Convenio colectivo de
novembro de 2005, pxs. 173-183. ensino e formacin non regulada. Direccin
Lei 1/1990 (1990): Lei de ordenacin xeral do Xeral de Traballo, 13 de febreiro 2004.
sistema educativo. Boletn Oficial do Estado, 4 Rial Snchez, A (2005): La integracin de
de outubro. Subsistemas Formativos: el estado de la
Lei 5/2002 (2002): Lei de cualificacins e da cuestin, en IV Congreso de Formacin para
formacin profesional. Boletn Oficial do el Trabajo, Zaragoza, 9-11 novembro de 2005,
Estado, 19 de xuo. pxs. 185-194
Lpez Lacalle, I. (2005): El dispositivo de Ruz Bueno, C. (2005): La Certificacin Profesional:
Reconocimiento de la Competencia del Pas Algunas reflexiones y cuestiones a debate, en
Vasco, en IV Congreso de Formacin para el IV Congreso de Formacin para el Trabajo,
Trabajo, Zaragoza, 9-11 novembro de 2005, Zaragoza, 9-11 novembro de 2005, pxs. 233-
pxs. 243-250. 241.
Mardones Alonso, J. (2005): La integracin de Universidade de Santiago de Compostela.
Subsistemas de Formacin Profesional: una Espazo Europeo de Educacin Superior.
visin desde el Pas Vasco, en IV Congreso http://www.usc.es/eees/
de Formacin para el Trabajo, Zaragoza, 9-11 Xunta de Galicia (2000): Estratexia Galega de
novembro de 2005, pxs. 195-201. Educacin Ambiental. Consellara de Medio
Ministerio de Educacin Cultura e Deporte (2003): Ambiente. Santiago de Compostela.
Documento Marco: La Integracin del Sistema
Universitario Espaol en el Espacio Europeo de
Enseanza Superior.
Ministerio de Educacin e Ciencia (2006). La
Organizacin de las Enseanzas Universitarias
en Espaa. Documento de trabajo. Setembro
de 2006. http://www.usc.es/estaticos/destacados/
proposta_MEC_set06.pdf

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 163


Susana Soto Fernndez

Mindelo Xacobe Melndrez


Illa de San Vicente-Cabo Verde

164 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


TRAXECTORIAS E RETOS
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

Bases tericas para a elaboracin


dun Plan de Formacin ambiental
nas Administracins Pblicas
Javier Asn Semberoiz
Director-Xerente da Fundacin Centro de Recursos ambientales de Navarra (Goberno
Foral de Navarra-Espaa)

Introduccin

A poltica ambiental europea fai cada da mis fincap na necesidade de


integrar o medio no conxunto das polticas pblicas.

O avance na integracin ambiental no seo da Administracin supn


considerar diversos instrumentos: normativos, fiscais e econmicos,
tecnolxicos e sociais. Ata o da de hoxe, as administracins empregaron,
na execucin das sas polticas ambientais, fundamentalmente as
medidas normativas e as tecnolxicas e, en menor medida, as econmicas
e as fiscais. Por contra, os instrumentos sociais foron escasamente
empregados. Entre estes instrumentos sociais estn a educacin e a
formacin ambiental dos empregados pblicos.

O presente artigo un resumo do marco terico do proxecto de


investigacin realizado polo autor, no Doutoramento Interuniversitario de
Educacin Ambiental, promovido por varias universidades espaolas1 e
coordinado polo profesor Javier Benayas.

A citada investigacin que se basea no diagnstico das necesidades


de formacin ambiental dos tcnicos do Goberno de Navarra- levouse a
cabo durante o ano 2001 no Goberno de Navarra (Espaa), con motivo

1 As Universidades que participan neste doutoramento son: Autnoma de Brecelo-


na, Autnoma de Madrid, de Granda, de Santiago, de Valencia, de las Islas Baleares,
de Girona, de la Laguna, y de Sevilla

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 165
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 165-183
Javier Asn Semberoiz

do compromiso que adquiriu o devandito do benestar, consideraron as cuestins


goberno -no transcurso da elaboracin ambientais no deseo e no contido das
da Estratexia Navarra de Educacin polticas pblicas.
Ambiental (ENEA) - de realizar un Plano de
2

Formacin Ambiental dirixido aos tcnicos O desenvolvemento do movemento


de todos os seus departamentos e das ecoloxista (quer en Europa, quer en
empresas pblicas desta comunidade, Espaa), as como a incorporacin
por entender que era preciso impulsar as progresiva doutros movementos sociais
medidas sociais e educativas da poltica defensa do medio e da integracin (no
ambiental entre os empregados pblicos. caso espaol) Unin Europea, foron
factores que influron decididamente
na consideracin progresiva do medio

Medio e polticas pblicas como un mbito de planificacin e de


intervencin das polticas pblicas.

A pesar dos obstculos e das dificultades que


Tal e como sinalan Subirats e Gom
se presentaron, no caso espaol, no proceso
(1998:17), o medio constite unha
de incorporacin do medio s axendas
realidade emerxente no panorama das
polticas, o modelo por que finalmente se
modernas polticas pblicas. Hoxe,
optou foi o da creacin dunhas estruturas
ningun pon en dbida a necesaria
especficas para a xestin ambiental. As,
intervencin pblica do Estado na sa
no caso do Goberno espaol existe un
preservacin e na sa mellora. Ata non hai
Ministerio de Medio, nas comunidades
moito tempo, nin as polticas keynesianas,
autnomas existen consellaras especficas
nin as posteriores polticas do Estado
e nos concellos existen concellaras.
Progresivamente, estas administracins
2 Este proxecto iniciouse no mes de xuo de 1999 fronse dotando dos recursos econmicos
e nel veen participando mis de 150 entidades e humanos necesarios, e o balance final
significativas da Comunidade Foral de Navarra,
que proceden de diversos sectores institucionais pdese cualificar de positivo, anda que
e sociais: os departamentos e as empresas pbli- quedan pendentes bastantes retos para o
cas do Goberno, a Administracin local, as em-
presas, as empresas de Educacin Ambiental, os futuro prximo.
sindicatos, as asociacins e os colexios profesio-
nais, as asociacins cidads, os centros educa- preciso impulsar polticas activas e superar
tivos universitarios e non universitarios, e os me- a tradicional sectorizacin e a fragmentacin
dios de comunicacin. Un froito deste proxecto administrativa para poder afrontar a
educativo o Centro de Recursos Ambientais de complexidade das problemticas ambientais
Navarra (unha fundacin promovida polo Gober-
no de Navarra, como resposta a un compromiso
adquirido por este con todos os sectores e coas As polticas ambientais requiren un
entidades sociais participantes na ENEA). uso racional dos instrumentos ao seu

166 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Bases tericas para a elaboracin dun Plan de formacin ambiental...

servizo, para o cal, dbense formular o As pois, a influencia da poltica ambiental


desenvolvemento de menos normas (unha est cada da mis relacionada coa
tendencia moi arraigada no noso pas) e sa capacidade de procurar aliados e
aplicar -en opinin de Aguilar (2000: 382)- de involucrar novos actores. Este novo
unhas polticas mis activas dirixidas enfoque, menos baseado na normativa
a implicar na xestin ambiental outros e mis apoiado nas redes sociais,
axentes econmicos e sociais, ata agora, facilitar o desenvolvemento das polticas
afastados (e, mesmo, enfrontados) coa ambientais.
Administracin ambiental. Os instrumentos
A integracin ambiental: un obxectivo impres-
fiscais, os convenios voluntarios e as cindible para avanzar nun enfoque mis
sustentable das polticas pblicas
medidas sociais deben ir adquirindo un
maior peso e un protagonismo na poltica
Cada da son mis os foros internacionais
e na xestin dos asuntos ambientais.
que reclaman, con mis insistencia,
a necesidade de repensar as actuais
Ante a complexidade e a globalizacin
polticas e de as facer mis sustentables
das problemticas ambientais, cada da se
desde o punto de vista econmico,
fai mis necesario a mellora da eficacia e
social e ambiental. Neste momento, o
da eficiencia das respostas institucionais,
desenvolvemento da poltica ambiental
e preciso superar a sectorizacin e
constite un dos eixes esenciais para
a fragmentacin das respostas institu-
transitar dun modelo de crecemento, cara
cionais, para construr novos marcos
a un novo modelo de desenvolvemento
intersectoriais, interministeriais e
baseado no equilibrio dos factores
interdepartamentais, baseados no di-
econmicos, sociais e ambientais. De a,
logo, na confianza, na cooperacin e na
a importancia da integracin ambiental e
negociacin democrtica. necesario,
da participacin social como os elementos
igualmente, mellorar a coordinacin inter-
fundamentais para afrontar o cambio
institucional e variar o rumbo das actuais
ambiental da nosa sociedade.
polticas, para lograr que estas deixen de
se basear en enfoques reactivos ante os
Necesitamos afondar na integracin das
problemas ambientais, para se converter
consideracins ambientais en todas as
en anticipatorias destes.
polticas pblicas. Este foi un obxectivo
importante, formulado pola Unin Euro-
En opinin de Font (1999:79) e de Font e
pea no seu VI Programa de Medio, e
Subirats (2000:100) o desenvolvemento
do que se fan eco a maiora das nosas
da poltica ambiental est vinculado
administracins, ao mesmo tempo que
aparicin de novos actores cos que a
en todas elas se practica a baixa ou a
Administracin debe traballar e colaborar.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 167


Javier Asn Semberoiz

nula transversalidade ambiental. As pois, educativos, sanitarios, residenciais, de


o problema reside en pasar da teora lecer etc.; ou, indirectamente, mediante
prctica, intentando combinar un modelo a autorizacin e a concesin de axudas
de poltica ambiental de carcter vertical, para obras, instalacins e actividades.
con outro horizontal que ambientalice ter a competencia da vixilancia e do
as polticas sectoriais (de sade, de control das actuacins que xeren as
educacin, de industria, de transporte, actividades industriais, comerciais,
de turismo, de obras pblicas etc.) antes, agrcolas, gandeiras etc.
durante e despois da sa implantacin. desenvolver unha importante tarefa
O medio non pode, nin debe ser unha educativa ante a sociedade, a travs dos
competencia exclusiva do ministerio, da seus modos de entender e de prestar
consellara, ou da concellara especfica os servizos pblicos antes citados. O
que se ocupar deste. Por contra, debe exemplo e a coherencia entre o que se di
ser unha poltica transversal que impregne e o que se fai ten un alto valor educativo.
a forma e o fondo de todas as polticas Unhas boas prcticas ambientais na
pblicas para as facer mis sustentables. Administracin poden ter un alto impacto
positivo na sociedade, ao se converteren
nun modelo que hai que imitar.

A necesaria coherencia
A xeito de hiptese, cabera pensar que
ambiental das
a importancia da integracin ambiental
administracins -que se destaca en moitas declaracins

internacionais-, obedece a mltiples
razns e criterios, entre os que cmpre
O tipo de xestin que desenvolven os
resaltar os seguintes:
axentes da Administracin pblica,
representa un elemento fundamental
introduce elementos de coherencia nas
no desenvolvemento sustentable dun
polticas pblicas e evita os conflitos e
territorio, dado que a sa influencia
as contradicins entre unhas supostas
decisiva ao:
polticas "expansionistas" e outras
"conservacionistas"
actuar directamente no ambiente
supn un bo ensaio para comezar a tratar
a travs, entre outras, das obras
a complexidade da regulamentacin
pblicas, das actividades tursticas ou
pblica e a multicausalidade dos
deportivas, mediante a construcin e/
fenmenos implicados no crecemento
ou o mantemento dos centros en que se
econmico e no desenvolvemento
prestan a maiora dos servizos pblicos:
socioambiental

168 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Bases tericas para a elaboracin dun Plan de formacin ambiental...

desenvolve o principio da corres- 1999: 129; Calvo e Corraliza, 1994: 43 e


ponsabilidade social na orixe da seguintes; Corraliza, 2001).
problemtica ambiental e na resposta a
esta De afondarmos no exercicio da
estimula a coherencia interna e a participacin social no desenvolvemento
mudanza dos comportamentos das das polticas ambientais, convn lembrar a
administracins perante a sociedade, Ander Egg (1996), que nos indica algunhas
ao ter que predicar co exemplo" condicins que se deben garantir para
incita a unha reflexin intensa, e, que esta se poida dar, e a Heras (1996)
posiblemente, a introducir mudanzas que nos destaca os diversos valores que
nos enfoques, s veces excluntes, das a participacin social achega.
actuais polticas ambientais
constite unha alternativa para xestionar O desenvolvemento da participa-
a transicin do modelo actual a outro
cin require unha aprendizaxe
mis sustentable
progresiva da Administracin e
dos seus empregados

A importancia de que as polticas


Este novo xeito de entender o papel da
ambientais se constran sobre a
Administracin e a sa relacin co resto
base da participacin social dos axentes econmicos e sociais supn
un cambio cualitativo importante que
Unha crenza bastante estendida, segundo require unha aprendizaxe progresiva. Con
Mayer (2000) entre os responsables todo, a Administracin non pode levar a
da xestin ambiental e, mesmo, entre cabo esa aprendizaxe en solitario: necesita
algns responsables de movementos facelo en compaa dos demais axentes
ambientalistas, consiste en considerar que que interveen na poltica ambiental.
a problemtica ambiental se pode resolver Neste sentido, Font (2000: 15), ao se
mediante a disposicin de suficientes referir s novas tendencias sobre a xestin
recursos econmicos e tecnolxicos. Non da complexidade, menciona -citando
obstante, cada da son mis os expertos a Kooiman (1993)- a idea de goberno
que, basendose nas consideracins que relacional, como unha forma de goberno
relacionan a crise ecolxica cos modos non xerrquica, baseada en redes.
de vida e de producin social, insisten
na necesidade de vincular s persoas e A intervencin dos axentes sociais nos
sociedade nas respostas e nas solucins asuntos pblicos lvanos a formular a
crise ambiental (Folch, 2000: 30; Castro, democracia participativa como o marco

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 169


Javier Asn Semberoiz

e o mtodo de afrontar as relacins A necesidade de mellorar a integracin


entre os diferentes axentes sociais e a ambiental e de impulsar a participacin
Administracin. De a que, en opinin dos empregados pblicos representa
de Mayer (2001: 10), a democracia non o cambio da cultura ambiental das
se deba vincular exclusivamente cos nosas administracins, para o cal se
aspectos representativos e formais. fai imprescindible a utilizacin duns
instrumentos sociais dinmicos, flexibles
A participacin supn unha aprendizaxe e e participativos, entre os que destacan os
unha decisin persoal de se querer implicar programas de educacin ambiental para
e de achegar solucins problemtica os seus traballadores e para os tcnicos
ambiental, quer na perspectiva profesional, dos diferentes departamentos.
quer na esfera da vida privada, ademais duns
condicionantes externos que a posibiliten. A educacin ambiental como
por iso que a participacin tamn ten
unha ferramenta necesaria para
moito que ver co estilo de concibir e de
avanzar na integracin do medio
desenvolver as polticas pblicas, quer no
mbito social quer no institucional. nas polticas pblicas

Desde o punto de vista institucional, os A educacin, debe facilitar a comprensin

procesos de integracin ambiental tern a respecto da necesidade de avanzar

maiores dificultades, sern mis forzados nos obxectivos da integracin e da

e menos asumidos polos empregados participacin, as como, a capacitacin dos

pblicos -en boa parte, por non seren seus tcnicos e dos seus directivos na lia

comprendidos-, na medida en que estes de os axudar a saber e a querer reorientar

non participen na definicin e na posta os seus valores e os seus enfoques, un

en marcha dunhas iniciativas ambientais xeito de proceder e de entender que o

vinculadas ao desenvolvemento dos seus desenvolvemento dun territorio non se

planos e dos seus programas de actuacin. pode manter sobre a base dunha sobre-

Ademais, os procesos de participacin no explotacin e un uso irracional dos seus

seo das administracins poden cumprir recursos.

outros obxectivos como os de aprender


a harmonizar os obxectivos ambientais Non obstante, existen resistencias

cos do resto das polticas sectoriais e a institucionais e grupais ao cambio

establecer unhas estratexias transitorias ambiental. A este respecto, Riechmann

que dean unha maior coherencia ao (2000: 69-92) refrese aos problemas que as

sector pblico no exercicio das sas persoas temos para percibir e para actuar

responsabilidades ambientais. a respecto dos problemas ambientais. De

170 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Bases tericas para a elaboracin dun Plan de formacin ambiental...

a que sexa necesario xerar -en opinin de industria etc.), que non sexa considerado
Leff (1999: 10)- unha conciencia sobre as como un fin en si propio senn como un
causas da problemtica ambiental da nosa medio para -en opinin de Lpez Ospina
sociedade e as posibles vas de solucin. (2000: 40) (...) provocar los cambios
necesarios en el mbito de los valores, las
Este conxunto de circunstancias son conductas y los modos de vida con el fin de
as que xustifican a necesidade de lograr un desarrollo sostenible (...); difundir
contemplar a educacin como un los conocimientos, el saber tcnico y las
elemento imprescindible en todo proceso capacidades necesarias de introducir modos
de integracin e de cambio ambiental nas de produccin y consumo viables y mejorar
administracins. O seu rol consistir en la gestin de los recursos (...).
facilitar os cambios culturais e promover
as capacidades individuais e colectivas As pois, unha Administracin que desexe
dos directivos e dos funcionarios, que son impulsar un proceso de integracin
necesarias para saber analizar os procesos ambiental debera dispor dun programa
socioambientais e para tratar de reverter as educativo ao servizo dese obxectivo.
sas tendencias e as rutinas profesionais, Ese programa deber contemplar as
transformando os coecementos, os necesidades internas dos funcionarios que
valores e os comportamentos que traballan nas administracins especficas
conforman a actual racionalidade social ambientais, e as do resto dos tcnicos e
(Leff, 1999: 33). dos directivos que traballan nas outras
reas de xestin pblica.
A educacin convrtese, as, nun
proceso estratxico co propsito de Non recomendable que ese programa
formar uns valores, unhas habilidades o elabore unha consultara, habera que o
e unhas capacidades para orientar o preparar nun proceso participativo interno
proceso da integracin e para as poder que defina e que acorde os seus obxectivos
progresar cara sustentabilidade. Neste e as sas accins. O desenvolvemento
sentido, Hesselink (2000: 96) afirma que do devandito proceso participativo o
la tendencia emergente en Europa es a que garantir que o programa se axuste
considerar la Educacin para el Desarrollo s necesidades reais dos empregados
Sostenible como un amplio proceso de pblicos e que cree unhas condicins
aprendizaje de la sociedad civil. Este poltico-administrativas determinadas para
proceso de aprendizaxe require, no sector o seu xito posterior.
gobernamental, un programa educativo que
abranga ao conxunto das administracins Para que o proceso de integracin
sectoriais (economa, agricultura, sade, ambiental tea xito, os directivos e

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 171


Javier Asn Semberoiz

os tcnicos da Administracin deben Facilitar a informacin interna entre as


desempear un papel chave na definicin diferentes unidades de xestin, co fin
dos seus contidos e do seu enfoque. Isto, de garantir unha maior coherencia e
a xuzo de Hesselink (2000:97), (...)implica integracin dos diferentes programas
alejarse de la planificacin tradicional que delas dependen. Poden axudar,
que elaboran expertos y burcratas en neste sentido, medidas como a posta en
los despachos. Los funcionarios tienen marcha dun boletn electrnico interno,
que comunicarse ms eficazmente con ou o desenvolvemento de sesins
sus colegas de otros departamentos, as internas informativas, que permitan
como con otros expertos, ciudadanos, expor aos demais os traballos individuais
empresarios locales, etc. La comunicacin e grupais, os seus proxectos etc.
eficaz con diversos grupos destinatarios Detectar as necesidades de formacin
requiere capacidades y tcticas diferentes a dos tcnicos e articular un plano de
las empleadas tradicionalmente. formacin continua.
Integrar en cada programa de xestin
A educacin ambiental: unha as medidas sociais necesarias para
que estes se adapten s necesidades
rea necesaria nos organismos de
da poboacin e promovan o seu
xestin do medio
coecemento e a sa implicacin.
Avaliar o funcionamento dos diferentes
A educacin ambiental ao servizo da xestin
programas de xestin e o seu impacto
pblica conta con poucos anos de experiencia
social.
nas nosas administracins. Mais cada da os
Analizar e/ou promover as relacins de
educadores ambientais imos comprobando
colaboracin e de cooperacin que se
a sa grande utilidade, quer no seo dos
deben desenvolver entre as distintas
organismos especificamente ambientais das
unidades de xestin, para detectar
administracins, quer na relacin que estes
as deficiencias e para establecer, de
deben manter co resto das administracins
mutuo acordo, as medidas que sexan
sectoriais. A continuacin, sinlanse algunhas
necesarias para a sa mellora.
das sas principais achegas.
Promover a coherencia ambiental
interna no uso dos recursos e no
a) Achegas aos organismos especifi-
desenvolvemento das relacins
camente ambientais
humanas internas e externas.

Desde o punto de vista interno dun


Desde o punto de vista da relacin dun
organismo de xestin ambiental, a
organismo de xestin coas demais reas
educacin ambiental pode e debe:

172 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Bases tericas para a elaboracin dun Plan de formacin ambiental...

da xestin pblica, a educacin ambiental de estratexias xeran conflitos entre os


pode axudar a: xestores e os responsables polticos das
administracins pblicas, e os cambios
Analizar, se for o caso, o estado das que se conseguen son, polo xeral, mis
relacins humanas e profesionais no formais que reais. Os asuntos non se
desenvolvemento dos programas poden decidir unilateralmente e logo
compartidos con outras reas da xestin anuncialos; por contra, hai que os
pblica. expresar, dalos a coecer e debatelos
Diagnosticar as resistencias e os en condicins de igualdade (non se
obstculos manifestados polas outras pode exercer a autoridade ambiental
reas da xestin pblica en relacin coa desde os organismos especficos
integracin ambiental e acordar unhas ambientais, polo simple feito de que a
medidas para os solucionar. norma as o estableza). Hai tamn que
Facilitar a comprensin e o desen- analizar as dificultades e as vantaxes do
volvemento duns estilos mis que se propn, recoller, se for o caso, as
democrticos nos procesos de suxestins de cambios, e, finalmente, se
integracin ambiental. Desde as for preciso, pdese proceder a aprobar
administracins especficas ambien- a normativa que fai falta, mesmo
tais, a tendencia a fixacin dos despois de experimentar os acordos
obxectivos da integracin e o adoptados. Hai que crear espazos de
deseo dos instrumentos para os comunicacin e de dilogo compartidos
implantar (principalmente utilzanse entre as culturas administrativas e as
os normativos), sen ter en conta as diferentes polticas pblicas. E que
percepcins, os coecementos e os non existe comunicacin sen dilogo e
intereses dos demais. A mudanza destas a travs do dilogo somos e facmonos,
tendencias supor compartir espazos experimentamos o acceso aos outros,
de informacin, de debate e de dilogo s sas necesidades e s sas maneiras
cos demais, as como a negociacin de se relacionaren co mundo.
das propostas de mudanza. Promover un novo xeito de afrontar
Desenvolver un tipo de comunicacin o conflito e a negociacin. A este
cos demais de dupla direccin (ida respecto, Hesselink (1999: 208) lembra
e volta). A comunicacin co resto que la gente tenga diferentes puntos de
dos xestores pblicos consiste, vista, o puntos de vista contrarios a los
habitualmente, en decidir que facer, nuestros, no los convierte en moralmente
anuncialo e, posteriormente, defender o inferiores o en mala gente. Pueden tener
que se decidiu ante os demais. Este tipo puntos de vista legtimos".

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 173


Javier Asn Semberoiz

A negociacin debe formar parte do proceso b) Achegas ao resto das administ-


de construcin das polticas pblicas racins sectoriais
ambientais. Hai que ser conscientes de
que, sobre o medio, hai moitas percepcins Un programa educativo para a integracin
e visins diferentes no seo dunha ambiental deberase formular, polo menos,
Administracin pblica e, mesmo, intereses os seguintes obxectivos:
diverxentes. Isto obriga a negociar.
Fomentar os encontros disciplinarios,
Mais o problema como negociar. o intercambio e o dilogo entre os
Neste sentido, Elcome e Baines (1999: diferentes saberes, coecementos
42) diferencian entre a negociacin de e experiencias dos diferentes
tipo distributivo (consiste en loitar polo departamentos dunha Administracin.
anaco mis grande da torta, en gaar ao Promover un verdadeiro traballo
outro e en impor as mias conviccins e interdisciplinario e intersectorial, para
intereses) e o integrativo (que se orienta potenciar a creacin de estruturas
a producir a mellor torta posible entre conxuntas e de redes no seo das
todos). As caractersticas dun tipo e do administracins que faciliten os traballos
outro descrbense no seguinte cadro: de anlise e a elaboracin de propostas
que tendan integracin, as como
Queda claro que a segunda opcin o a colaboracin e o intercambio que
nico camio para lograr que unha poltica axuden a facer fronte complexidade
ambiental sexa institucional e socialmente e incerteza das situacins e dos
sustentable. A negociacin, ademais, problemas concretos.
supn saber afrontar os procesos e asumir Pr en tea de xuzo os valores implcitos
uns compromisos de cambio polas das que anda estn presentes nas nosas
partes, non soamente polos outros. administracins, no sentido de equiparar
o progreso e o desenvolvemento,
entendidos de xeito cuantitativo.

Negociacin Distributiva Negociacin Integrativa

Se inicia con posiciones fijas Se inicia desde los intereses y/o visiones
Cerrada sobre motivos/ antecedentes Abierta
No existe una bsqueda de datos de Bsqueda conjunta de informacin
manera conjunta
Sobrecargada No sobrecargada
Amenazante No amenazante
No se desarrollan relaciones Se construyen relaciones
No tiene efectos de aprendizaje Aprendizaje social
No existe una preocupacin por los otros Existe preocupacin por los otros.

174 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Bases tericas para a elaboracin dun Plan de formacin ambiental...

Un dos retos mis importantes da comprensin das dimensins globais


Educacin Ambiental o de educar na e locais dos problemas ambientais, e
confrontacin de valores, analizalos as sas causas, para destacar o papel
desde diversos puntos de vista e en das accins humanas, en xeral, nos
relacin cun problema concreto. Afrontar efectos ambientais, e as repercusins
este reto aceptar que mesmo os das diferentes polticas pblicas,
valores ambientais que guan os nosos en particular. O desenvolvemento
comportamentos, poden ser construdos, dunha accin educativa de xito
como os coecementos, e entender que require ter en conta as concepcins,
os programas educativos que aspiren a os coecementos, os valores e os
producir cambios non deben formularse comportamentos previos das persoas
o cambio de comportamentos en involucradas no proceso.
tempos breves, senn a creacin de Axudar a coecer os problemas
condicins que permitan cambios reais ambientais e a solucionalos, para o
a mis longo prazo. cal a educacin -entendida como
Colaborar na adopcin -como sinala prctica transformadora- debe recoller
Lpez Ospina (2000:38))- de nuevos as seguintes dimensins e fases: 1) a
enfoques educativos en nuestros estilos dimensin de "descubrir e recoecer",
de vida para luchar contra el despilfarro, relacionada coa fase de "saber facer";
movilizar el apoyo a las iniciativas 2) a dimensin de "apropiarse",
pblicas y privadas y desarrollar una relacionada coa fase de "querer
visin piscolgica y un sentimiento facer" e, finalmente, 3) a dimensin do
de solidaridad global. (...) el paso a la compromiso e da accin", relacionada
viabilidad depende ms de un aumento coa fase de "poder facer".
de nuestro sentido de la responsabilidad Capacitar os directivos e os funcionarios.
tica que de nuestros conocimientos Para poder intervir na resolucin dos
cientficos (...). problemas ambientais non abonda
Afrontar un proceso de aprendizaxe con coecer a sa existencia e con
social, co resto dos sectores estar sensibilizado. Fai falta "saber
institucionais, nun plano de igualdade facer", isto , facilitar a adquisicin dos
e sen ideas preconcibidas, que debe coecementos, das habilidades e das
posibilitar o intercambio de ideas e tcnicas para analizar os problemas
de percepcins sobre o significado e ambientais, para procurar solucins
a importancia de considerar o "medio e para actuar. necesario capacitar
ambiente" como un elemento chave no (individual e colectivamente) para o que
desenvolvemento dunha comunidade, xa posible facer, mais tamn para pr
as como o coecemento e a en marcha o que poderiamos facer, que

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 175


Javier Asn Semberoiz

anda non sabemos ou non podemos pblicos, os seus desexos de cambio.


levar a cabo. Tamn cobra importancia O exemplo a mellor medida educativa.
a capacitacin para a elaboracin de Riechmann (2000: 89) exprsao as: en
planos e de estratexias. situaciones de incertidumbre tendemos
Promover a responsabilidade e a a hacer como los dems. De ah el
accin. Do "saber facer" hai que pasar poder de los buenos ejemplos, tanto
ao "querer facer", tal e como sinala para reforzar la posibilidad de disentir
Snchez Alonso (1991: 121). Neste salto frente a la mayora como para estimular
cobra moita importancia o feito de que actitudes y conductas deseables (...)
as persoas que desexen implicarse Las minoras conscientes habran de
na accin se sintan partcipes dun proponerse indesmayablemente ser
proxecto colectivo, con capacidade ejemplares, y no dejarse arredrar por las
de influencia e de resolucin de consabidas observaciones de *lo que
problemas, e que, ademais, sintan hacis tiene slo un valor testimonial*:
seu o proxecto. De a a importancia de precisamente las actitudes y conductas
favorecer os procesos de participacin testimoniales en el buen sentido de la
e de implicacin persoal e grupal palabra tienen una eficacia enorme para
nestes procesos de aprendizaxe e de el cambio social.
construcin de cambios ambientais. A Promover a realizacin de Axendas 21
creacin de redes informais de tcnicos nas administracins. Para consolidar o
e de directivos fortalecer a idea dun proxecto de integracin ambiental nas
proxecto colectivo. polticas pblicas hai que situalo dentro
Impulsar a adopcin de compromisos dun programa de cambio mis amplo
institucionais e a coherencia ambiental. que lle debe dar cobertura ideolxica
Xa dixemos noutro lugar que hai e poltica. Este marco xeral de avance
funcionarios que anda que queren cara sustentabilidade lvanos a
facer, non poden. Este paso do "querer formular a necesidade dunha Axenda
facer" ao "poder facer" ser mis doado 21 nas administracins.
a medida que as administracins vaian Proxectar socialmente os avances do
adquirindo compromisos concretos proceso de integracin. Isto, ademais
de cambio vinculados estreitamente de servir de referente para outros
xestin. Por iso a educacin axentes sociais, serve para recoecer
necesaria, mais non suficiente. os seus protagonistas, os progresos
As administracins pblicas deben e os esforzos realizados en favor da
reforzar estes procesos de cambio con integracin ambiental.
outras medidas que fagan crible, ante Promover novas alianzas entre a
a sociedade e ante os empregados Administracin e a sociedade e afondar

176 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Bases tericas para a elaboracin dun Plan de formacin ambiental...

no significado e no xeito de levar a cabo Para orientar o cambio cara susten-


a xestin democrtica dos asuntos tabilidade requrense capacidades
pblicos. profesionais e coecementos diferentes
aos que foron fomentados polo modelo

A formacin ambiental: unha social actual.

ferramenta educativa ao
Por iso, os poderes pblicos -de acordo
alcance das administracins coas recomendacins internacionais

recollidas en varios documentos e en
declaracins internacionais, europeas
Os retos da integracin ambiental e
e nacionais- necesitan inclur de forma
do desenvolvemento sustentable fan
programada e permanente a formacin
necesario formar capacidades para
ambiental entre os seus planos e os seus
orientar un desenvolvemento fundado en
obxectivos, para formar os seus xestores
bases ecolxicas, de equidade social,
e os equipos tcnicos na cultura da
na diversidade cultural e na democracia
sustentabilidade ambiental, econmica e
participativa. Isto formula o dereito das
social. Para iso deben ter en conta que
persoas e da sociedade formacin
non hai un saber ambiental feito e xa dado,
ambiental como un fundamento da
que se imparte por un experto e que se
sustentabilidade.
insire nas mentes dos funcionarios, senn
que se trata, como dixemos en repetidas
Aprender en el sentido clsico, es decir,
ocasins, dun proceso educativo que debe
como transferencia de conocimientos, ya
fomentar a capacidade de construcin
no es suficiente dinos Hesselink (2000:
dos conceptos e de elaboracin das
98)-. El aprendizaje tambin se relaciona
respostas aos problemas ambientais polos
con la orientacin social, el aprendizaje
propios participantes, a partir das sas
en contextos sociales, el desarrollo de
significacins primarias.
opiniones, la exploracin de posibilidades
y el trabajo con incertidumbres. Por lo
Porn, a formacin ambiental debe ser algo
tanto, la educacin para el medio ambiente
mis que un proceso de capacitacin que
est slidamente orientada al cambio. El
procura reciclar e axustar as habilidades
aprendizaje se convierte en gran medida
profesionais dos empregados pblicos s
en la identificacin de oportunidades y
novas funcins e s normas ecolxicas dos
limitaciones a la vez. Esto se logra mediante
procesos produtivos e producin e ao
la reflexin sobre las nuevas posibilidades
control das novas tecnoloxas (anda que
y sobre la profundidad del conocimiento
estes obxectivos teen moita importancia
disponible
e, por tanto, tamn os debe considerar).

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 177


Javier Asn Semberoiz

Ten que desenvolver, as mesmo, un prazo, a formacin ambiental unha das


pensamento crtico a respecto do actual mis posibles. Por iso, hai que considerala
modelo socioeconmico e construtivo en como unha importante oportunidade que
relacin cos criterios que deben guiar o est ao alcance de todas as administracins
novo modelo da sustentabilidade. Neste especficas ambientais e que, entre outros
sentido, preciso articular a formacin propsitos, pode e debe servir para:
ambiental cos novos procesos de producin
e de adquisicin de coecementos e de Abrir un debate e reflexionar, co
saberes orientados cara a un proxecto resto das administracins sectoriais,
histrico de transformacin social. sobre a necesidade de incorporar as
preocupacins ambientais no deseo,
A formacin ambiental debe axudar - na execucin e na avaliacin do
como nos sinala Leff (1999:12)- a (...) conxunto das polticas pblicas, e as
internalizar la complejidad, la diversidad poder diagnosticar as resistencias e os
y las potencialidades del ambiente, frente obstculos concretos para a integracin;
al fraccionamiento de la realidad puesta al coecer as potencialidades presentes
servicio de la explotacin de la naturaleza y e futuras e establecer acordos cos
la dominacin del hombre. En este sentido, mis interesados sobre as iniciativas
la pedagoga de la complejidad debera que poidan xurdir no desenvolvemento
ensear a pensar la realidad socioambiental dos citados debates.
como un proceso de construccin social, Facilitar o intercambio de coecementos
a partir de la integracin de procesos e de propostas a respecto do que se
interrelaciondos e interdependientes, y no debe e do que se pode facer en cada
como hechos aislados, predeterminados unha das administracins sectoriais
y fijados por la historia. En este sentrido a favor da integracin ambiental. Un
habrn de generarse las capacidades para bo comezo pode ser a elaboracin
comprender las multicausalidad de los conxunta duns cdigos de boas
hechos de la realidad y para inscribir la prcticas en cada Administracin
conciencia ambiental y la accin social en sectorial.
las transformaciones del mundo actual que Repensar as nosas prcticas
habrn de conducirlo hacia un desarrrollo profesionais e reorientalas cara a
sustentable, democrtico y equitativo. modelos mis sustentables.
Crear un espazo de relacin e de
De todas as medidas que unha accin inter e intradepartamental para
determinada administracin pode a procura de solucins aos problemas
promover para favorecer a integracin de insustentabilidade que orixina o
ambiental, posiblemente sexa, a curto noso actual modelo de administracin

178 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Bases tericas para a elaboracin dun Plan de formacin ambiental...

e os efectos secundarios que derivan se nos plantea consiste, en pasar de un


das sas polticas. mundo de objetos y hechos aislados a
un mundo de relaciones. Ello significa
De todos os xeitos, o poder da formacin asumir un enfoque sistmico-complejo
limitado. Por si soa, non vai cambiar as tanto a la hora de interpretar la realidad
tendencias insustentables das polticas como en el momento de favorecer el
pblicas. unha ferramenta necesaria aprendizaje.
para o cambio, mais non suficiente. Enfoque interdisciplinario: a
El aprendizaje para la sostenibilidad - incorporacin deste enfoque est moi
dinos Hesselink (2000:100)-, requiere un de acordo coas actuais teoras sobre
cambio en la organizacin (...). Mis a aprendizaxe, que demostran que o
adiante, prosegue este autor dicindo saber non se xustapn, senn que se
que a devandita aprendizaxe tamn constre progresivamente nun sistema
depende de la elaboracin de nuevos en que cada un dos elementos necesita
conocimientos, de su coordinacin, interactuar con todos os demais. O
codificacin, divulgacin, integracin en medio configura un sistema complexo
otras disciplinas, de las tecnologas de en que as partes estn interrelacionadas
transferencia de los conocimientos y de e son interdependentes.
los diversos papeles y gestin de estos Enfoque problematizador: hai que
procesos. partir dos problemas e actuar sobre
eles, mais facelo sen arrancar de
Principios metodolxicos conceptos predeterminados. Debemos
saber procurar as alternativas ante
para afrontar as estratexias
cada situacin e para iso temos que
formativas
cuestionarnos permanentemente os

nosos modos de facer e de pensar. Isto
obrganos a propor planos de formacin
A formacin ambiental, se queremos que
que centren os seus enfoques e os seus
sexa construtiva, crtica e transformadora,
contidos menos na instrucin que na
deber incorporar, polo menos, os
xeracin de espazos de debate e de
seguintes enfoques metodolxicos:
confrontacin de valores (Mayer,1998:
226), para intentar salvagardar a mxima
Enfoque baseado nun pensamento
diversidade de puntos de vista no grupo a
integrador: que tea en conta a
respecto da percepcin ou da descricin
compoente sistmica e complexa da
dun problema ou dunha realidade. Isto
problemtica ambiental. Neste sentido,
esxenos repensar o papel dos expertos
Novo (1996: 163) sinala que El reto que
ambientais no desenvolvemento das

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 179


Javier Asn Semberoiz

accins formativas. Estes -en opinin dos valores: se os valores que se


de Mayer (1998: 224)- deben aprender transformaron en comportamentos
a no ser los que conocen las respuestas son en boa medida inconscientes e
sino sobre todo los que son capaces indiscutibles comprensible que non se
de formular preguntas y de discutir las cambien polos valores expostos (aqueles
maneras a travs de las que hay que dos que discutimos e falamos).
buscar las respuestas
Enfoque cooperativo e de dilogo: a Os valores, como o coecemento,
aprendizaxe cooperativa ten que ser tamn poden ser construdos e, por
unha prctica habitual nos procesos tanto, requiren un proceso determinado.
de formacin ambiental e mais se No se puede pensar que una accin
temos en conta que se trata dunha colectiva, un comportamiento impuesto
formacin de persoas adultas, co que (por ejemplo, el reciclaje o la recogida
pode ter de elemento de motivacin. selectiva) se convierta automticamente
Na propia raz da cooperacin estn o en un valor aceptado y presente en
dilogo, a diversidade, o respecto pola la vida cotidiana: Hay que ofrecer
diferenza e a resolucin de conflitos de tiempo y ocasiones para discutir y
forma cooperativa. O acto educativo reflexionar. Hay que renunciar a cambiar
non pode quedar reducido ao puro los comportamientos en tiempos
acto informativo ou de instrucin. Non breves con el fin de intentar crear las
pode chamarse educativo o que ten un condiciones para un cambio ms a
sentido unidireccional. largo plazo (Mayer,1998: 226).
Enfoque construtivo dos valores: a Enfoque de compromiso e de accin:
educacin ambiental requiere poner a formacin ten que estar enfocada
en tela de juicio los valores implcitos resolucin de problemas concretos
(Mayer, 1998: 225) que estn presentes relacionados coas competencias
na nosa sociedade. Estes valores -sinala propias de cada poltica sectorial.
esta mesma autora- deben descubrirse, A formacin non s debe favorecer
sacarse luz, para examinalos e para o coecemento dos problemas nas
pr en evidencia as contradicins que escalas micro (local), meso (nacional)
a mido se introducen nas persoas. e macro (internacional), senn que,
ademais, debe propiciar respostas
Para Posch (1993: 29), necesario globais e locais concretas, mediante
distinguir entre os valores expostos e decisins e compromisos das persoas
os valores utilizados. Segundo el, esta que participan nesta co seu mbito.
distincin permite explicar parte das Enfoque positivo dos conflitos: As
dificultades que se achan na educacin diferentes percepcins e intereses

180 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Bases tericas para a elaboracin dun Plan de formacin ambiental...

que se dan no campo dos problemas Bibliografa


ambientais xeran conflitos que, desde Aguilar, S. (1998): Las polticas de medio
a educacin, deben ser considerados ambiente, entre la complejidad tcnica y la
relevancia social, en Gom, R. e Subirats, J.
como uns elementos motivadores Polticas Pblicas en Espaa. Contenidos,
nos procesos de aprendizaxe. As redes de actores y niveles de gobierno, Ed.
Ariel S.A. Barcelona.
pois, a formacin ambiental deber Aguilar, S. (1999): Poltica ambiental en Espaa.
utilizar tcnicas de resolucin de Ed. Tirant lo Blanch. Valencia.
Ander Egg, E. (1996): Participacin ciudadana
conflitos e de negociacin de solucins y protagonismo de la sociedad civil, en
consensuadas. Revista Ciclos nm. 1. Valladolid.
Aranburu, F. Medio Ambiente y Educacin. Ed.
Enfoque socioafectivo: para cambiar Sntesis Educacin (Didctica das Ciencias
as actitudes necesario experimentar, Sociais).
Arnstein, S. R. (1969): A ladder of citizen
hai que contar coa vivencia. Este participation, en Journal of the American
enfoque trata de potenciar o afectivo, Institute of Planners. Vol. 35, 4.
Aubarell, G. e Belzunegui, A., (2000): El espacio
o vivencial, hora de afrontar o social, mediterrneo. Imgenes medio ambientales,
e sinala tres momentos: sentir, pensar en Grassa, R. e Ulied, A. Medio Ambiente y
Gobernabilidad. Diagnstico y sostenibilidad
e actuar. Como factor de motivacin, en el Meditterneo, Ed. Icaria. Barcelona.
que necesario para construr as Caldwell, K. L. (1993): Ecologa, Ciencia y Poltica
Medioambiental. Traduccin ao espaol do
aprendizaxes significativas, basea as ttulo orixinal en ingls Betwen Two Worlds,
sas calidades na participacin e na por McGraw Hill-Interamericana de Espaa,
S. A., Madrid.
actividade, que reforzan a vivencia Calvo, S. e Corraliza, J. A. (1994): Educacin
do problema (algo indispensable para Ambiental, conceptos y propuestas. Editorial
CCS, Madrid.
educar en valores). Cendero, A. (1997): Naturzale: en Revista de
Enfoque multicultural: se consideramos Ciencias Naturales, Vol. nm. 12.
Cohen, L. e Manion, L. (1990): Mtodos de
a existencia, no seo das administracins, investigacin educativa. Ed. La Muralla.
de diferentes culturas a respecto do Madrid.
Cols, P. e Buenda, L. ( 1994): Investigacin educa-
medio e da sustentabilidade, preciso tiva. Ed. Alfar. Sevilla.
reducir os prexuzos e os estereotipos Conde, O. (2001): La participacin ciudadana y
la responsabilidad compartida en la toma de
a respecto das cuestins ambientais, decisiones: elemento clave de la educacin
quer por parte das administracins ambiental, na documentacin entregada nas
Xornadas de E. A. celebradas en Santander
especficas ambientais, quer polas en decembro.
administracins sectoriais. Por contra, Corraliza, J. A. (2001): Actitudes y conciencia
ecolgica. Implicaciones de la comunidad
precsanse prcticas educativas en la proambientalidad. Artigo que non se
comprensivas e inclusivas, cuxo publicou.
De Castro, R., (1999): Diez claves para una
obxectivo sexa, en opinin de Hernndez evolucin constructiva de la educacin
de la Torre (2001: 249) la creacin de ambiental, en 30 reflexiones sobre
educacin ambiental, Ministerio de Medio
un entorno de aprendizaje que refleje y Ambiente. Madrid.
propicie la diversidad.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 181


Javier Asn Semberoiz

Denzin, N.K. (1970 ): The research act in sociology: Goyette, G. e Lessard-Herbert, M. (1988): La
A theooretical introduction to sociological investigacin-accin. Funciones, funda-
method. London. The Butterwoth Grouup. mentos e instrumentacin. Ed. Laertes.
Dente, B. (1985): Gobernare la frammentazione, Barcelona.
Bolonia, Il Mulino. Grasa, R. e Ulied, A. (2000): Medio Ambiente y
Direccin Xeral de Medio Ambiente (1999): Estrategia gobernabilidad. Diagnstico y sostenibilidad
Navarra para la conservacin y el uso en el Mediterrneo. Barcelona. Ed. Icaria.
sostenible de la diversidad biolgica, y Plan de Grassa, R. e Sach, I. (2000): Ecodesarrollo
Accin 1999-2004. Documento sen publicar. y gobernabilidad: Sugerencias para la
Pamplona. aplicacin de nuevas estrategias de
Echebarria, K. (2000): Reivindicacin de la desarrollo, en Grassa, R. e Ulied, A. Medio
reforma administrativa: significado y modelos Ambiente y gobernabilidad. Diagnstico y
conceptuales, en Revista CLAD Reforma y sostenibilidad en el Mediterrneo, Ed. Icaria,
Democracia, nm. 18, outubro. Barcelona.
Elcome, D e Baines, J. (1999): Steps to succes. Heras, F. (1996): Medio Ambiente, educacin y
Working with residents and neighbours to participacin. Artigo que no se publicou na
develop and implement plans for protected Revista Ciclos nm. 1. Valladolid.
areas. IUCN Commision on Education and Hernndez de la Torre, E. (2001): La intercultura-
Communication; European Committee for lidad y la escuela para todos. De la educacin
EE. Suza. inclusiva a la educacin intercultural, un
Elliot, J. (1980): Implications of classroom paso ms, en Actas das XI Xornadas
reasearch for professional development. LOGSE Diversidade e Escola. Grupo Editorial
En Hoyle, E. e outros (edit.): Professional Universitario.
development of teachers: World year bood of Hesselink, F. (2000): La gestin de los procesos
education. London. Kogan Page. de aprendizaje para el desarrollo sostenible
Folch, R. (2000): Socioecologa y gobernabilidad: en Europa en Revista Perspectivas, vol.
La subversin posindustrial, en Grassa, R. e XXX, nm. 1, marzo.
Ulied, A. Medio Ambiente y gobernabilidad. Hesselink, F. (1999): La comunicacin sobre
Diagnstico y sostenibilidad en el conservacin de la naturaleza. 10 errores
Meditterneo. Ed. Icaria, Barcelona.. frecuentes, en 30 reflexiones sobre
Font, N. e Subirats, J. (2000): Local y sostenible. Educacin Ambiental. Ministerio de Medio
La Agenda 21 Local en Espaa. Ed. Icaria. Ambiente. Madrid.
Barcelona. Novembro. Hogget, P. Does local government want local
Galano, C. (1999): Por una pedagogoa de la democracy?, en Town and Country Planning,
complejidad para el desarrollo sostenible, Vol. 64, Nm. 4.
na revista Educacin en ambiente para el Instituto Nacacional de Administracins Pblicas
desarrollo sustentable, Bos Aires. (1995): Modernizacin y cambio en las
Garca, E. e Rivero, A. (2001): Modelos de Administraciones Pblicas. La misin del
aprendizaje y estrategias de Educacin INAP
Ambiental. Documento no publicado Kemmis, S. e McTaggart, R (1988): Cmo planificar la
entregado en el Curso de Doctorado en investigacin-accin. Ed. Laertes. Barcelona.
Educacin Ambiental. Valsain (Segovia). Leff, E. (1999): Educacin ambiental y desarrollo
Garca, E. (1999): El trampoln fustico. Ciencia, mito sostenible, en Educacin en Ambiente para
y poder en el desarrollo sostenible. Ediciones el Desarrollo Sustentable. Bos Aires.
Tilde. Valencia. Leff, E. (1999): La Pedagoga del ambiente,
Garcia, R. Interdisciplinariedad y sistemas en Educacin en ambiente para el desarrollo
complejos, en Educacin en Ambiente para sustentable. Escuela Marina Vilte. CTERA.
el Desarrollo Sustentable. Bos Aires 1999. Bos Aires.
Giolitto, P. e Clary, M.( 1994): Eduquer Lpez Ospina, G. (2000): La Educacin para un
lenvironnement. Hachette. Paris. desarrollo sostenible: un desafo para asumir
Gom, R. e Subirats, J. (1998): Polticas Pblicas del nivel local al internacional en Rev.
en Espaa. Contenidos, redes de actores y Perspectivas, vol. XXX, nm. 1, marzo.
niveles de gobierno. E. Ariel S.A. Barcelona.

182 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Bases tericas para a elaboracin dun Plan de formacin ambiental...

Mayer, M. (1998): Educacin Ambiental: de Riechmann, J. (2000): Un mundo vulnerable.


la accin a la investigacin en Revista Ensayos sobre ecologa, tica y tecnociencia.
Investigacin Didctica. Enseanza de las Ed.Catarata. Madrid.
Ciencias 16 (2). Ryding, S. O. (1992): Environmental management
Mayer, M. (2000): Complexity, Quality and handbook. IOS Press. Amsterdam.
evaluation: A Challenge for environmental Snchez Alonso, M. (1991): La participacin,
education. UNESCO, Nuevas propuestas metodologa y prctica. Editorial Popular
para la accin. Reunin Internacional de S.A. Madrid.
Expertos en Educacin Ambiental, Santiago Spradley, J. P. (1979): The ethographic interview.
de Compostela, 15-24 de novembro, Xunta Nova York. Holt, Rinehart & Winston.
de Galicia, Consellara de Medio Ambiente. Subirats, J. (1989): Anlisis de Polticas Pblicas
Santiago de Compostela . y Eficacia en la Administracin. Instituto
Mayer, M. (2001): Nuevos retos para la educacin Nacional de Administracin Pblica, Madrid.
ambiental, na documentacin entregada nas Tombolini, N. (1999): Construyamos la pedagoga
Xornadas de E. A,. celebradas en Santander del Desarrollo Sostenible, en Educacin en
en decembro. Ambiente para el Desarrollo Sustentable.
Ministerio de Medio Ambiente (1999): El Libro Blanco Bos Aires.
de la Educacin Ambiental en Espaa. Vercher, A. (1991): Consejo de Europa y proteccin
Madrid. penal del medio ambiente, na lei, 30 de abril.
Morin, E. (1994): Introduccin al pensamiento Vercher A. (1993): La legislacin ambiental en
complejo. Ed. Gedisa. Barcelona. Espaa: aplicacin, grados de cumplimiento
Morin, E (2000): Revista Ciencia, Cultura y Sociedad. y efectos, en de Garca, M. e Pardo, R.
Xaneiro. Ecologa, relaciones industriales y empresa,
Novo, M. (1996): La Educacin Ambiental. Bases Fundacin BMV. Bilbao.
ticas, conceptuales y metodolgicas. Ed. Weber, M. (1944): Economa y Sociedad. FCE,
Universitas S.A. Madrid. Mxico.
Posch, P. Approaches to values in E.E., en Values Woods, D. (1987 ): La escuela por dentro. La
in Environmental Education. Escocia: OECD- etnografa en la investigacin educativa. Ed.
ECSI Project, Conference Report, Stirling. Paids/MEC. Madrid.
Pujol, R. M, (2001): Sociedad de consumo y Young, S. C. Promoting Participation an Community
problemtica ambiental, documentacin based Partersships in the Context of Local
entregada no Curso de Doutoramento en Agenda 21. A Report for Practitioners,
Educacin Ambiental, celebrado en Valsain Manchester University.
(Segovia no mes de febreiro).
Riechmann, J. (1996): Herramientas para una
poltica ambiental pblica en Cuadernos
Bakeaz 17. Outubro.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 183


Ponta do Sol Xacobe Melndrez
Illa de Santo Anto-Cabo Verde

184 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


TRAXECTORIAS E RETOS
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

A umeira de Fuenteovejuna: o reto dos


Concellos ante a Educacin Ambiental
Diego Garca Ventura1 e Javier Benayas del lamo2
1 Investigador no Departamento de Ecoloxa da Universidade Autnoma de Madrid
2 Vicereitor de Campus e Calidade Ambiental. Profesor no Departamento de Ecoloxa
da Universidade Autnoma de Madrid. Codirector do Programa Interuniversitario de
Doutoramento en Educacin Ambiental (Espaa)

Os brotes medran, mis non sen dificultades

Desde a aparicin das primeiras referencias Educacin Ambiental ata os


nosos das, a incorporacin das corporacins locais e a avaliacin dos seus
problemas e das sas potencialidades ante esta nova poltica pblica foi recente
e progresiva. Ata o Cumio de Ro de 1992, os escenarios locais non aparecan
de xeito relevante nas cuestins de sustentabilidade dentro dos grandes foros
mundiais, e foi a Axenda 21 Local a ferramenta que mis influu nas polticas
municipais de sustentabilidade, como veremos mis adiante.

Non obstante, son moitas as experiencias e os documentos que avalan o


importante papel das corporacins locais como as entidades pblicas mis
prximas ao cidadn. Este feito reflctese non s na propia teora poltica
(Alba e Vanaclocha, 1997), senn tamn desde a ecoloxa e desde as propias
experiencias de prctica e de avaliacin da EA (Conde, 2002; Sintes, 1999; Heras
e Sintes, 1999). Por outro lado, a descentralizacin poltica e administrativa que
se puxo en marcha no noso pas, fai que o concello tome especial relevancia na
xestin directa dos servizos comunidade local, se ben a devandita asuncin de
competencias non se viu, en moitos casos, correspondida cunha maior dotacin
de recursos econmicos e humanos para os servizos, cada vez mis especficos,
que o cidadn foi demandando no seu contexto local (Gutirrez Caldern, 1997).

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 185
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 185-191
Diego Garca Ventura e Javier Benayas del lamo

Este aspecto chave hora de explicar por de sensibilizacin. Non obstante, as


que a EA, xunto con outras actuacins, tivo concellaras de Educacin continan a
un escaso ou un nulo desenvolvemento traballar na elaboracin de programas
nos municipios pequenos. No caso da para escolares en moitos municipios, se
Comunidade de Madrid, por exemplo, ben existe unha sensacin xeneralizada
difcil achar concellos de menos de 10 de descoordinacin, tal e como adoitan
000 habitantes en que se estea a levar a reflectir os propios tcnicos municipais.
cabo algn tipo de actuacin en EA (Garca
Ventura, 2006) e, caso de se levar a cabo, No caso dos municipios rurais, existen
o tcnico de Medio o que se encarga iniciativas interesantes, en moitos casos
de os dinamizar, xunto con outras tantas grazas ao apoio dalgunhas deputacins
responsabilidades que adoitan colapsar a provinciais, as como as que derivan da
sa mesa de traballo. sa pertenza a mancomunidades ou
por estaren includos dentro de espazos
Como sinalabamos, a aparicin da EA nos naturais protexidos ou dentro de iniciativas
concellos foi lenta, en parte pola urxente e programas comunitarios como LEADER,
adecuacin das infraestruturas municipais PRODER, Life, URBAN, EQUAL etc.
aos servizos ambientais asumidos (o
redeseo dos vertedoiros, a dotacin
de colectores para a recollida selectiva A umeira, vista pola propia
ou a construcin de depuradoras), mais

tamn polos problemas financeiros que


mencionamos e pola falta de cualificacin
Nas das tboas seguintes presntase
do persoal municipal na xestin e na
un baleirado das principais lias de
coordinacin da rea de Medio (de
traballo que formularon os tcnicos e os
feito, sern os servizos de Educacin
representantes municipais no Libro Branco
os que, nunha primeira etapa, tomen a
da Educacin Ambiental en Espaa (1999)
iniciativa da EA en moitos concellos), as
e nas distintas estratexias autonmicas de
como a progresiva incorporacin das
EA (Taboa 1).
experiencias que, a nivel autonmico, se
an desenvolvendo.
Como podemos observar, unha gran parte
das apostas en desenvolvemento das
A incorporacin da EA foi, por tanto,
actuacins e dos recursos de EA a nivel
mis estendida naqueles municipios cun
municipal estanse a realizar coa Axenda
carcter urbano, en que as concellaras
21 Local como escenario. As experiencias
de Medio foron pouco a pouco asumindo
actuais avaliadas avalan a difusin que
as tarefas informativas, divulgativas e

186 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


A ulmeira de Fonteovejuna: o reto dos Concellos ante a Educacin Ambiental

PROBLEMAS

Falta de recursos econmicos e humanos


Inestabilidade e insuficiencia dos devanditos recursos pola sa vulnerabilidade ante os ciclos polticos
Escasa coordinacin entre os niveis administrativos (comunidades autnomas e Estado) e entre as
propias concellaras implicadas na EA
Carencia e dispersin da informacin ambiental municipal. Escaseza de diagnsticos integrais
Deficiencias nos obxectivos e no deseo dos contidos e da metodoloxa dos recursos de EA
Desconexin cos obxectivos especficos de xestin
Escasa diversidade dos destinatarios e das tcnicas de comunicacin
Escasa coherencia ambiental dos recursos de EA postos en marcha e da propia accin municipal

POTENCIALIDADES

Proximidade cidadana
Promocin de mltiples iniciativas de interese (URBAN, LEADER, PRODER, Escolas-obradoiro...)
A Axenda 21 Local como un instrumento para a promocin da reflexin e para o compromiso colectivo
no mbito local

RECOMENDACINS

Promocin da EA nos planos e nos servizos das institucins locais, ao fomentar a coherencia ambien-
tal das actividades propias e alleas, ao asentar os recursos econmicos e humanos e ao mellorar o
deseo e a diversidade dos recursos de EA
Apoio doutras iniciativas locais de EA, en especial as que desenvolven os colectivos, as asociacins,
as plataformas cidads, as escolas etc., ao favorecer o seu coecemento a travs dos medios de
comunicacin locais
Promocin da elaboracin e da aplicacin das Axendas 21 Locais
Fomento da cooperacin supramunicipal para a posta en marcha dos programas de EA e das iniciati-
vas proambientais

Tboa 1. Diagnstico da EA desde as administracins locais espaolas. Fonte: Libro Branco da Educacin
Ambiental en Espaa, 1999

est a ter a EA polo propio feito de estar poboacin percibe do seu ambiente local,
includa dentro das recomendacins de isto , uns diagnsticos socioambientais.
Aalborg. Non obstante, anda existen Non esquezamos que, fronte grande
moitas dificultades para reflectir a EA en cantidade de informacin xeneralista
feitos concretos, ben porque moitas das de corte ambiental que a xente recibe a
Axendas 21 estn a quedar en diagnsticos travs dos medios, as vivencias cotis
e en planos de accin moi xenricos directas prodcense dentro do mbito do
(OUSE, 2006), ben polo propio risco de propio municipio (os atoamentos, a perda
institucionalizacin que estn a sufrir, de paisaxes, as restricins de auga, a
como xa se indicaba en Meira (2002). contaminacin atmosfrica, os rudos, os
incendios...).
Neste sentido, tamn se botan en falta
uns diagnsticos municipais que non s A devandita falta de coherencia entre os
analicen a realidade ambiental do municipio, problemas ambientais locais e as mensaxes
senn que tamn estuden o que a propia xeneralistas un dos tpicos en que caeu

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 187


Diego Garca Ventura e Javier Benayas del lamo

a EA nos municipios, principalmente pola A anterior mostra de municipios lvanos


herdanza e/ou pola incorporacin directa a outro dos tpicos que herdou a EA
das mensaxes de campaas nacionais ou municipal: mentres que, durante o
autonmicas a contextos locais, sen unha perodo que estudamos, os programas
anlise da realidade local. Na seguinte dirixidos poboacin escolar cobren un
tboa, indcanse, por orde de aparicin, 80% desta poboacin, en moitos casos
as principais temticas que achamos nos non se alcanza a traballar cun 2% da
programas e nos recursos de EA nunha poboacin en xeral. Este feito destaca a
mostra de 20 municipios da Comunidade necesidade detectada polos tcnicos de
de Madrid durante os anos 2004-05, todos ampliar o espectro de destinatarios cara
eles de marcado carcter urbano (Tboa 2). a sectores mis especficos (asociacins,
sectores empresariais, federacins,
Contrasta o feito de que, nos municipios colectivos cvicos etc.), en que sexa mis
eminentemente urbanos, sexa o medio doado detectar a sa implicacin directa
natural a temtica mis traballada, mentres en problemas locais e avaliar os logros
que outras temticas especficas e moito obtidos nestes.
mis pertinentes, como a mobilidade
sustentable, o rudo ou a reducin de Canto aos recursos econmicos e
residuos, sexan menos importantes. humanos, en lias xerais, estase a producir
un maior compromiso orzamentario
dentro das concellaras, as como unha
TEMTICA......................................... N= 20 tmida, anda que interesante, aposta
Medio natural.......................................... 19 desde algns concellos por se dotaren
Reciclaxe dos residuos........................... 17
Medio urbano.......................................... 14 dun persoal especfico cualificado en EA,
Auga........................................................ 13 como no caso dos concellos de Zaragoza,
Enerxa..................................................... 12
Medio rural / usos tradicionais.................. 9 Rivas-Vaciamadrid ou Pozuelo de Alarcn,
Consumo responsable.............................. 8 por exemplo. Son interesantes tamn
Contaminacin atmosfrica...................... 8
Reutilizacin dos residuos........................ 7 as colaboracins que se establecen con
Axenda 21 Escolar / ecoescolas............... 7 asociacins e con entidades locais para o
Rudo......................................................... 6
Horta / xardinara ecolxica...................... 6 deseo e para a execucin de programas
Paisaxe...................................................... 5 de EA, as como para a xestin de
Mobilidade sustentable............................. 4
Reducin dos residuos.............................. 3 equipamentos.
Outras contaminacins (chans, auga,
lumnica, electromagntica...)............... 3
Por ltimo, cmpre sinalar a demanda
crecente de avaliacin que reclaman
Tboa 2: Temticas que tratan os programas
municipais de EA. O ndice indica o nmero de os propios tcnicos municipais. Neste
municipios en que se detectou esa temtica sentido, desde o propio equipo de EA da

188 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


A ulmeira de Fonteovejuna: o reto dos Concellos ante a Educacin Ambiental

Universidade Autnoma de Madrid estamos Da umeira ao olmedo:


a traballar en instrumentos de avaliacin, consolidando unha EA
quer cualitativos quer cuantitativos, que
local!!!
poidan axudar aos tcnicos nesta tarefa,

para aproveitar a consolidacin que estn


a ter os indicadores de sustentabilidade
Ata aqu, ofrecemos algunhas pinceladas
nos municipios.
sobre o que foi e sobre o que a EA vista
desde os concellos en Espaa. Anda que
pasaron 34 anos desde as referencias de
Estocolmo, a experiencia dos concellos
democrticos no noso pas anda
escasa, sobre todo se temos en conta

GAL NAV ARA CEL MUR CAN BAL CAM AND CAT MAD

As Axendas Locais 21 constiten un marco


privilexiado en que pr en marcha os procesos
participativos e educativos como unha ferramenta
de achegamento poboacin local

Necesidade de diagnsticos de difusin pblica


que recollan informacin sobre os problemas
ambientais locais, a sa percepcin por parte da
poboacin e as ferramentas (administrativas, le-
gais ou educativas) dispoibles para a sa solucin

Cooperacin entre as reas e os organismos intra


e supramunicipais, a travs dos consellos de Medio
ou duns foros de encontro e de decisin similares
Dotacin de recursos humanos especializados
en Educacin Ambiental: tcnico de EA
Impulso da formacin ambiental para os
responsables polticos e para os xestores municipais

Impulso do enfoque transversal da EA que hai


que introducir na xestin do mbito municipal
e do propio concello
Establecemento dos procedementos de avaliacin
e de seguimento da EA e dos seus resultados,
quer especficos (indicadores) quer a partir doutros
instrumentos (Axendas Locais 21)

Tboa 3: Principais lias de accin a nivel local das estratexias autonmicas de educacin ambiental 1 Fonte:
Elaboracin propia a partir de Daz Gonzlez, 2004

1 GA: Galicia, NA: Navarra, ARA: Aragn, CYL: Castilla y Len, MUR: Murcia, CAN: Cantabria, BAL: Bale-
ares, CLM: Castilla La Mancha, AND: Andaluca, CAT: Catalua, MAD: Madrid.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 189


Diego Garca Ventura e Javier Benayas del lamo

a sa condicin de irm pequena das que fixemos e o local un bo punto de


administracins pblicas. partida para observarmos as tendencias
das actitudes dos cidadns cara ao seu
Non obstante, na actualidade os concellos ambiente.
estn, para ben ou para mal, no candeeiro. Xa que os concellos foron as ltimas
Asistimos a un auxe do local como entidades pblicas en se subiren a
unha escala de traballo para avaliar e este tren, hai que traballar moito na
para intentar solucionar os problemas adecuacin das actuacins en EA aos
ambientais que provocan as nosas seus problemas ambientais e aos seus
actividades, mais, por outro lado, tamn colectivos especficos. As referencias
asistimos ao enorme poder transformador doutros programas e doutras campaas
do territorio que algns concellos ostentan estatais e autonmicos poden servir
a travs de escandalosos proxectos para informaren e para divulgaren
urbansticos, entre outros exemplos. sobre situacins xenricas, mais
dificilmente poden afinar en moitas
Ante esta situacin, a EA non pode deixar situacins concretas de cada municipio
de ser crtica e de aproveitar as enormes e, moito menos, conseguiren pequenos
vantaxes de traballar en mbitos locais, cambios que o cidadn poida observar
en que a xente se coece, coece os in situ no seu mbito mis inmediato.
seus representantes polticos e comparte Estas situacins concretas reclaman,
moitas das inquietudes que o seu propio por tanto, unha maior coherencia da
ambiente xera. Por iso, propovos EA municipal a travs dun esforzo
algunhas reflexins e recomendacins: de autoavaliacin socioambiental do
propio municipio.
Desde a propia teora da educacin, Pouco a pouco imos conseguindo ter
as vivencias directas considranse as uns tcnicos municipais mellor formados
mis efectivas de cara a interpretar e a e cunha maior motivacin. Ademais,
traballar as relacins home-ambiente. moitas corporacins municipais,
O cidadn percibe da a da os estilos conseguen unha certa independencia
de vida e os problemas ambientais da sa disciplina de partido e permiten
do seu municipio, polo que a escala unha maior liberdade de xestin, o
local se formula como un escenario que os capacita para actuaren sen
de traballo moi recomendable, non demasiados atrancos da estrutura
s para a accin, senn tamn para a xerrquica da maiora dos partidos. O
avaliacin dos resultados conseguidos. dilogo entre os tcnicos e os cargos
Tras moitos anos de teoras, de ensaios polticos municipais nesta escala faise
e de erros da EA, hora de avaliarmos o enormemente necesario.

190 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


A ulmeira de Fonteovejuna: o reto dos Concellos ante a Educacin Ambiental

Anda que xa existen algunhas Referencias bibliogrficas



ferramentas de accin (como a Axenda Conde, O. (2002). La Educacin Ambiental desde
21 Local), importante evitar que o el Ayuntamiento de una ciudad. En La firma
del mes. Carpeta InformativaCENEAM.
auxe dos concellos non remate por Agosto 2002. Segovia.
institucionalizar estas ferramentas, Daz Gonzlez, M.J. (2006). Anlisis comparativo
de Estrategias Autonmicas de Educacin
un feito que provocara o tedio e a Ambiental: Tendencias y perspectivas.
desconfianza da poboacin local. En VV.AA. (2006). Nuevas Tendencias en
investigaciones en Educacin Ambiental.
Serie Educacin Ambiental. OAPN
A nosa historia como especie e a do propio Ministerio de Medio Ambiente. Madrid. No
prelo
planeta ensinounos que todo o grande Garca Ventura, D.. (2006). La Educacin
acaba extingundose, mentres que o Ambiental en los Ayuntamientos de la
Comunidad de Madrid. En VV.AA. (2006).
pequeno perdura e xera novas expectativas Nuevas Tendencias en investigaciones en
para a evolucin. Apliqumonos estas Educacin Ambiental. Serie Educacin
Ambiental. OAPN Ministerio de Medio
leccins para o deseo duns modelos Ambiente. Madrid. En prensa.
de mbito cotin mis habitables e con Gutirrez Caldern, M.I. (1997). Estructura
organizativa y gestin municipal. En Alba,
maiores vistas de perdurar no tempo. C.R. & Vanaclocha, F.J. (Ed.) (1997). El
Por iso, anmovos a compartir aquelas sistema poltico local: un nuevo escenario de
gobierno. Universidad Carlos III de Madrid
experiencias que, desde os escenarios Boletn Oficial del Estado. Madrid.
locais, consideredes que estn a axudar Heras, F. & Sintes, M.(Coord.)(2004). Evaluacin de
actuaciones de educacin, comunicacin
a mudar as realidades do lugar onde y sensibilizacin en materia de residuos.
vivimos. CENEAM OAPN (Ministerio de Medio
Ambiente). Madrid.
Meira, P. (2002). A Educacin Ambiental nos
procesos de Axenda 21 Local. Unha
aproximacin irrealidade galega. En
Serantes, A.; Pose, H. & Ramos, F.( Coord.).
Educacin Ambiental nas ciudades, nas
vilas, nas aldeas. Universidad de La Corua.
Diputacin Provincial de La Corua. Pxs.
95 105.
Observatorio de la Sostenibilidad en Espaa (OSE)
(2006). Evaluacin de la realidad de las
Agendas 21 Locales en Espaa. En las
Actas de I Internacional Conference on
Sustainability Measurement and Modelling
(ICSMM - 2006). Terrassa (Barcelona). 16
17 de Noviembre de 2006.
Sintes, M. (1999). De mi escuela, para mi ciudad.
Ayuntamiento de Segovia y Ministerio de
Educacin y Cultura. Segovia.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 191


Ribeira de Pal Xacobe Melndrez
Illa de San Vicente-Cabo Verde

192 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


RECURSOS E INSTRUMENTOS SOCIAIS
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

E anda as, sobreviven.


Os procesos de calidade nos
equipamentos para a educacin
ambiental
Araceli Serantes Pazos
Departamento de Pedagoxa e Didctica. Universidade da Corua. Xefa de Extensin Universi-
taria no CEIDA. Co-coordinadora do Seminario Permante de Equipamentos para a Educacin
Ambiental do Ministerio de Medio Ambiente (Galiza-Espaa)

As numerosas iniciativas que se aglutinan baixo a denominacin de


equipamentos para a educacin ambiental (EqEA) poen de manifesto que se
trata dun movemento dinmico, en continua expansin e con certa estabilidade,
xa que logo, hai mis de 40 anos que se veen desenvolvendo actividades
ininterrompidamente ao logo do territorio espaol e xa son case un milleiro
de centros os que estn inscritos no rexistro voluntario do Centro Nacional de
Educacin Ambiental-CENEAM (Mercedes Gonzlez de la Campa, 2005). Aulas da
natureza, granxas-escola, aldeas-escola, aulas do mar, aulas activas, aulas de
ecoloxa urbana, albergues de natureza, casas verdes, campos de aprendizaxe,
cotos escolares, centros de medio ambiente, centros de interpretacin, centros
de educacin ambiental, centros de reciclaxe, parques etnogrficos, parques
micolxicos, acuarios, zoolxicos educativos, xardns botnicos, hortos-xardn
son algns dos nomes que reciben estas heteroxneas e singulares propostas
educativas.

Mais non se trata dun movemento educativo exclusivo do Estado espaol.


Michela Mayer (2005) pon de manifesto no estudo sobre criterios de calidade nos
centros europeos, que existen EqEA activos e comprometidos nas sas prcticas
tamn en pases como Blxica, Finlandia, Dinamarca, Noruega, Francia, Grecia,
Portugal, Reino Unido, Estonia, Hungra, Alemaa e, por suposto, Italia, de onde
xorde a investigacin. Pola sa banda, Fabio Deboni e Marcos Sorrentino (2003)

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 193
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 193-208
Araceli Serantes Pazos

presentan unha caracterizacin dos EqEA Anda que nos informes e nas declaracins
no Brasil. Nos congresos iberoamericanos internacionais, e nas leis e plans nacionais
de educacin ambiental tamn se e rexionais considerronse unha estratexia
comproba a existencia de numerosas chave, na actualidade est a ser desbotada
experiencias en pases como Arxentina, pola Educacin para o Desenvolvemento
Chile, Cuba, Costa Rica, Nicaragua, Sustentable (EDS): dunha tica baseada
Uruguai, Paraguai Os EEUU foron na conservacin e no uso racional dos
pioneiros na creacin de equipamentos recursos para promover a mellora da
nos parques naturais e na actualidade calidade de vida a travs da participacin
existen numerosas experiencias como as e do empoderamento, a unha visin do
recollidas nas pxinas web do Estado de desenvolvemento como prosperidade
New York ou do Centro para a Educacin
1
econmica. A partir de Salnica (1997),
Ambiental de Pensylvania2. Non temos a EA aparecer como unha ferramenta
datos da cuestin en frica e Asia, mais ben tecnocrtica de solucin de problemas
podemos considerar que os equipamentos e de xestin a travs da ciencia, a
son un recurso para a educacin ambiental tecnoloxa e a administracin (Luci Sauv
(EA) importante e estendido, que est en e outros, 2006, px. 76), descoidando os
continua evolucin. compoentes de tipo social. Esta mesma
apreciacin extensible ao mbito dos
Porn, e ao contrario do que cabera equipamentos.
esperar polo nmero de iniciativas e po-
los investimentos millonarios que estn As, a nivel internacional, pasou de
a facer os estados, e tamn desde a recomendarse, no Seminario Interna-
iniciativa privada, comprbase que os cional de EA Belgrado, 1975 a creacin
EqEA son inexistentes nas polticas e de centros coordinadores a nivel
nos programas internacionais de EA, as rexional, para fomentar redes capaces
como marxinais nas estratexias nacionais de optimizar a informacin e a formacin
e autonmicas de EA, polo menos no que ambiental (UNESCO, 1977, px. 24) ou de
respecta ao Estado espaol. Coincidimos recoecelos na Conferencia Internacional
con Luci Sauv e outros (2006, px. 74) de Educacin Ambiental Tbilisi, 1977
en que o principal problema da EA a como medios educativos de especial
falta de apoio e vontade institucional. relevancia (UNESCO, 1980, pxs. 37 e
55), a desaparecer das conclusins e das
recomendacins como recurso estratxico:
1 www.dec.state.ny.us/website/education/ Moscova (1987), Ro de Xaneiro (1992),
ednysctr.html Salnica (1997), Nova York (1997) ou
2 www.pcee.org/Useful_EE_Aids/Facilities_
1Main.asp Xohanesburgo (2002).

194 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


E anda as, sobreviven. Os procesos de calidade nos equipamentos ...

Ao tempo, a nivel de comunidades e da desregulamentacin o futuro destas


autnomas no Estado espaol, aparecen iniciativas socialmente necesarias e
practicamente en todas as propostas anda as, sobreviven!!!.
Libro Blanco de la Educacin Ambiental
en Espaa e nas Estratexias de Andaluca,
Castela e Len, Castela A Mancha, Galicia Que son os Equipamentos
ou Navarra anda que nalgunhas non
para a educacin
teen entidade diferenciada e mencinanse
ambiental, como funcionan
asociadas a outros mbitos Aragn
ou Murcia ou incluso desaparecen e para que sirven
como mbito nas lias estratxicas

de accin -Catalua-. Anda que se


trata de documentos desiguais canto a
Os pioneiros no mbito marcaron un cami-
identificacin de experiencias, diagnstico
o hoxe en da vixente. Son numerosos
da realidade ou a recomendacins,
os autores que seguen a definir os EqEA
comprobamos que practicamente en todas
como un proxecto de educacin ambiental
elas se recomendan ou se comprometen a
explcito, que se debe desenvolver nunhas
certificar a sa calidade.
instalacins fixas por un equipo educativo
(Seminario de Equipamientos Privados de Edu-
Os equipamentos son un dos mbitos
cacin Ambiental, 1996; Grupos de trabajo de
mis dinmicos e interesantes para a
Equipamientos de Educacin Ambiental, 1998;
EA, proba disto que mobilizan moitos
Comisin Temtica de Educacin Ambiental,
recursos humanos e econmicos: por
1999; Pilar Estada, Trinidad Herrero,
exemplo, en Galiza, no ano 2004, estaban
Manuel Angel Martn e Josechu Ferreras,
a traballar con contrato 118 persoas en 24
2000; Clotilde Escudero, 2003), ou ben,
EqEA, e ao menos 54 persoas voluntarias
como centros que teen un proxecto
ou colaboradoras (Araceli Serantes,
educativo, un escenario educativo e unhas
2006) ou en Catalua, no ano 2003
instalacins ou espazos fixos, tendo en
estaban a funcionar case 200 centros que
conta que para que exista un proxecto
ocupaban a mis de 650 persoas de forma
educativo entndese que existe un equipo
estable (Per Mart, 2003, px. 42); na
educativo (Oscar Cid e Agustn Cuello,
realidade, trtase dun sector con estatus
1996; Oscar Cid, 2002; Ambiges SL, 1993;
de precariedade, fundamentalmente
Javier Reyes, 2000).
polo escaso ou polo nulo compromiso
das administracins competentes, que
Pola nosa banda, e atendendo definicin
deixan en mans das leis de mercado,
presentada por Oscar Cid no Seminario
do oportunismo, da competencia desleal

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 195


Araceli Serantes Pazos

de Xestin de Centros de Educacin persoas usuarias, elemento dalgunha


Ambiental (CEIDA, 1999) instalacins, forma esquecido e que xorde con grande
proxecto educativo, equipo educativo, potencialidade no V Congreso Ibero-
recursos e xestin e as apreciacins Americano de Educacin Ambiental, e que
feitas Susana Calvo en distintos contextos se recolle nas conclusins do Grupo de
informais, ns consideramos que os traballo de EqEA (inditas). (Cadro n 1)
EqEA son iniciativas heteroxneas de
educacin non formal, que contan cunhas Michela Mayer (2005, px 2), tal e como
instalacins (fixas ou mbiles) axeitadas tia recoecido o PNUMA en Tbilisi
para realizar un proxecto educativo, que (Unesco, 1980, px. 55), considera que son
ten como fins e obxectivos os propios un recurso complementario e amplificador
da EA. Os programas desenvlveos un do papel das institucins educativas e da
equipo educativo relativamente estable e sociedade en xeral; mais os EqEA tamn
profesionalizado, que dispn de recursos poden ser un importante aliado na xestin
e materiais, creados ou adaptados dos espazos naturais protexidos e no
por el para a execucin e a avaliacin uso pblico dos recursos patrimoniais en
das actividades. Estas iniciativas son xeral (Marcelo Martn, 2002), as como no
xestionadas coherentemente cos desenvolvemento rural, local e turstico de
principios de sustentabilidade, as como zonas que precisan da educacin como
revisadas ou avaliadas por axentes aliado para a conservacin dos seus
internos ou externos, e convenientemente valores. A sa importancia reside na ampla
actualizadas (Araceli Serantes, 2005, gama de usuarios a que chega, a variedade
px. 16), ao que habera que engadir de temticas que tratan, ao compromiso
que os programas e os recursos estn e insercin no medio social e natural
debidamente pensados e adaptados s inmediato, capacidade de innovacin

avaliacin EQUIPO
PROXECTO
EDUCATIVO EDUCATIVO

Heteroxneos Educacin non


Formal
Equipamentos para a RECURSOS
INSTALACINS
Educacin Ambiental

USUARIOS XESTIN
avaliacin

Figura 1: Definicin de equipamentos para a educacin ambiental

196 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


E anda as, sobreviven. Os procesos de calidade nos equipamentos ...

metodolxica e ao desenvolvemento de persoas usuarias, e incluso nas propias


procesos educativos en tempo de lecer, administracins con competencias no
entre outros. mbito. Tamn resultan ambiguas as
diferentes denominacins, xa que baixo o
Entn, se realmente son tan interesantes, mesmo nome (aulas da natureza, granxas
por que non teen un papel mis activo? escola, centros de visitantes, parques
Quizais porque os EqEA poden ser unha etnogrficos etc.) ofrcense diferentes
poderosa ferramenta que contriba programas, obxectivos e servizos.
formacin de sociedades mis xustas
e democrticas; Henry Giroux (2003) Por ltimo, sinalar que no Estado espaol
recrdanos que unir as voces de moitos non existe unha lexislacin que regule
outros e outras choca de fronte coa actual e normativice o funcionamento destes
cultura de mercado. Os EqEA, como centros; en cada comunidade autnoma
institucins educativas, son capaces establcense criterios diferentes para
de promover o desenvolvemento de concederlles a licenza de apertura teori-
destrezas, de anlise, avaliacin e crtica, camente imprescindible para iniciar
ao tempo que se converten en facilitadores unha actividade econmica anda que
de outros contidos culturais con maior na prctica non sempre as e moitas
poder de mobilizacin social, doutros das veces son normas aplicadas a
contidos que poidan dotar a cada cidadn outras realidades que se adaptan ou
e cidad dun maior caudal de recursos simplemente se aplican a este mbito
para corrixir as disfuncins das sociedades (normativas de hostalara, de centros
do presente (Jurjo Torres, 2001, px. 29). educativos, de instalacins tursticas, de
Entendemos a Educacin Ambiental (EA) tempo de lecer etc.).
como un proceso de anlise crtica das
realidades ambientais, sociais e educativas Ante esta falta de normativa e de amparo ins-
interrelacionadas (portadoras ou reflexo das titucional que permita o desenvolvemento
ideoloxas), co fin de transformalas (Lucie pleno destas iniciativas, o propio sector dos
Sauv, 1999, px. 11) e neste sentido, os EqEA inicia no Estado espaol procesos
centros que entenden o seu labor como de regulacin, de homologacin e de
revulsivo social e ambiental, teen pouco consenso de criterios de calidade. Unha
mercado porque resultan subversivos. vez mis as administracins, en vez de
liderar os procesos e de dinamizalos, son
Mais, baixo a denominacin de EqEA, tmidas, abstense e non asumen a sa
atopmonos con ofertas oportunistas, responsabilidade e competencias neste
que dificilmente se poden considerar de mbito, anda que, sorprendentemente,
EA, o que orixina bastantes equvocos nas s veces colaboran no proceso, mais de

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 197


Araceli Serantes Pazos

forma pouco operativa, sen convertir as o discurso da cali-dade no terreo educativo


propostas en cambios ou en compromisos entra nos anos 90 de man de autores como
reais. Unha vez mis os EqEA aparecen Francisco Lpez Ruprez (1994), Juan M. Cobo
en solitario como pioneiros no reto pola Suero (1995) ou Samuel Gento Palacios (1996),
coherencia, intentando sobrevivir. despois de que fose introducida no mbito
anglosaxn ou en Portugal e Brasil.

O discurso da calidade, dos Os fins, a metodoloxa de anlise, a


filosofa, podera servirnos, mais os
sistemas de acreditacin
obxectivos e os parmetros son outros:
e da autoavaliacin non se busca mellorar a producin de
aplicado ao mbito dos bens materiais, a rendibilidade econmica,
equipamentos para a a competitividade ou a competencia no

educacin ambiental sector, nin tan sequera a satisfaccin


do cliente porque o que temos son
persoas usuarias e beneficiarias, non

Anda que nos ltimos anos se falou clientes nin se pensa nos profesionais

moito sobre calidade, calidade educativa, da educacin como recursos humanos

sistemas de mellora continua, sistemas de a que debemos implementar polticas

calidade total, sistemas de acreditacin, de motivacin (Francisco Lpez Ruprez,

a necesaria autoavaliacin etc. compro- 1994, pxs. 53-54); polo contrario, unha

bamos, xunto con moitos outros autores educacin (ambiental) de calidade busca

(Michela Mayer, 2005) que anda estamos o impacto social, a construcin de

diante dun discurso cargado de boas sociedades ambientalmente sustentables

intencins mis pouco elaborado no mbito e socialmente xustas, polo que os criterios

educativo, pouco operativo e dificilmente que se deben manexar son de maior

abarcable. Estamos herdando do mundo dificultade hora de os avaliar e de os

empresarial un discurso que sorprende e ponderar. Por outra banda, non debemos

dificilmente encaixa cando o aplicamos esquecer que este modelo de calidade est

directamente no mbito educativo. pensado para o sector privado e non para


o pblico, basendose na bondade do

O concepto de calidade total xorde en Xapn, mercado como regulador da calidade.

no mundo empresarial, nun primeiro momento


para controlar a calidade do produto, Autores como Lpez Ruprez poen nfase

amplindose nos anos 50 tamn aos servizos, na obxectividade dos procesos xa que

para introducir nos anos 80 a preocupacin por teen ao seu favor a proba de validez

conseguir a satisfaccin do cliente. En Espaa, emprica concedida pola sa utilizacin

198 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


E anda as, sobreviven. Os procesos de calidade nos equipamentos ...

reiterada ao longo de mis de das En opinin de 32 persoas expertas e


dcadas, en empresas de xito (Ibid., profesionais de EqEA necesario coecer,
px. 14), proceso para el similar aos de a travs da avaliacin, a calidade dos
investigacin cientfica; mais esquece que equipos educativos, dos programas que
o mercado e os seus obxectivos non ofertan e das infraestruturas e dos recursos
son neutrais. Este autor recoece que os dispoibles para evitar, no posible, a
procesos de calidade perseguen, tamn, proliferacin de iniciativas oportunistas
criterios de mellora econmica, o que e pseudoeducativas que s respondan a
para o autor un valor xa que, tamn en intereses mercantilistas (Jos Gutirrez,
educacin, significara mellores resultados Javier Benayas e Teresa Pozo, 1999, px. 52).
con menor custo (Ibid., px. 46), mais
son moitos os autores que recoecen Tendo en conta que os equipamentos
que a calidade en educacin esixe naceron no Estado espaol no contexto
maior autonoma, mis medios, maior do proceso de democratizacin, fcil
descentralizacin, etc. o que se traduce en de imaxinar que se trataba de iniciativas
procesos economicamente mis custosos cargadas de ilusin, de utopa e de
(Jos Gimeno, 1992, px. 283; Antonio compromiso, e van na educacin unha
Bolivar, 1994; Andy Hargreaves, 1996; estratexia para o cambio; ademais, tendo
Denis Meuret, 2004). Como introducin aos en conta o estado en que se atopaba a
procesos de calidade nos EqEA dicir que educacin formal, naceron como aliados
en educacin estes procesos non poden no proceso de innovar dentro das aulas.
nin deben entenderse do mesmo xeito que Coincidindo coa aprobacin do Estado
no mundo empresarial, nin deixar que os das Autonomas (gobernos de carcter
regulen criterios econmicos e de control. rexional, que responden nalgns casos a
nacionalidades histricas, con delegacin
Cando se est a falar de calidade criterios, de competencias en moitos mbitos,
procesos, protocolos ou cartas de cali- como educacin ou medio ambiente), as
dade na EA, non estmonos a referir a administracins atoparon nos EqEA un
indicadores cuantitativos e numricos que aliado para asumir a obriga de xestionar
nos permiten establecer o control sobre os espazos naturais protexidos e outros
centros ou elaborar ranking para facer lugares de interese patrimonial, as
seguimentos do evolucionar dos EqEA ou como para levar adiante proxectos de
establecer comparacins entre eles. O reto desenvolvemento local; esto ser posible
da calidade, segundo Michela Mayer (2005, porque a EA no Estado espaol ter desde
px. 11) superar a tendencia do control o comenzo un forte vnculo co movemento
da calidade e buscar o incremento ou o conservacionista e o ecoloxista. Mais na
desenvolvemento da calidade. actualidade, observamos como moitos

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 199


Araceli Serantes Pazos

dos EqEA que estn a xurdir vinclanse de vern, actividades nas aulas, servizos
mis a obxectivos relacionados co lecer de informacin ou realmente aulas da
e co turismo. Tal e como cabera esperar, natureza) tamn un motivo de confusin.
as prcticas educativas reflicten as Todo isto fai pensar que necesario que
preferencias sociais (Pierre Bourdieu, 1991; exista certa regulacin no sector.
Renald Legendre, 2002) convertndose
en propostas menos comprometidas: Os procesos de calidade poderan ser unha
a sociedade pos-industrial altamente resposta; para Jos Gutirrez e outros,

desenvolvida supn cambios sociais e relacinase estreitamente co que, co


culturais e un deles a prevalencia do lecer. como e co para que avaliar (Ibid, px.
Os EqEA non escapan desta tendencia, 53); entenden que estes procesos poderan
polo que tern mis xito as propostas servir para certificar ou para verificar o
de consumo de actividades ldicas e de cumprimento da legalidade establecida,
ocio activo (cadro n. 2). para acreditar para que se lle conceda un
recoecemento ou unha homologacin ou
Neste evolucionar en que se redebuxan ben para auditar, entendido como elemento
ou se dilen moitos dos obxectivos da EA de diagnose e de mellora (px. 54).
onde xorden esas ofertas oportunistas,
a que se estn a referir cando falan de
iniciativas pseudoeducativas. Mais a Caractersticas dos procesos
competencia desleal, dentro do sector
de calidade nos equipa-
tamn desde a propia administracin,
mentos para a educacin
que ofrece programas similares de forma
gratuta, o que obriga a rebaixar os prezos ambiental no Estado espaol
e os servizos aos EqEA privados; o feito

de que se estn a ofrecer programas


diferentes baixo a mesma denominacin Na actualidade son 7 as comunidades

(pdense atopar baixo o nome de aula autnomas que iniciaron este proceso

da natureza colonias ou campamentos de procura da calidade, procesos tan

CONSERVACIN TURISMO
EDUCACIN DESENVOLVEMENTO LECER
LOCAL

Cadro n 2: Evolucin dos equipamentos para a educacin ambiental segn a actividade principal

200 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


E anda as, sobreviven. Os procesos de calidade nos equipamentos ...

heteroxneos como singulares son os Tamn foron diferentes os actores: algunhas


EqEA. As experiencias, os obxectivos, os foron promovidas desde os gobernos das
actores, as metodoloxas e os produtos son comunidades autnomas, outras desde
variados, anda que tamn existen moitos asociacins de carcter profesional e,
puntos de coincidencia. Unhas optaron por ltimo, as dinamizadas por grupos de
por ser operativas e elaborar unha serie profesionais e investigadores (cadro n. 3).
de requisitos mnimos, mentres que outras
optaron por definir criterios xenricos. O procesos para definir a calidade para os
EqEA foron diferentes en cada caso, anda
O nome que recibe esta experiencia tamn que tiveron aspectos coincidentes:
diferente en cada caso: criterios de
calidade, cartas de calidade, indicadores 1. os procesos de participacin foron
de calidade, manual de calidade etc. abertos e voluntarios
Poderase dicir que existen das 2. partiron de diagnsticos, previos ou
correntes nas achegas: as que teen ben elaborados polo grupo
carcter acadmico, con importantes 3. unha vez identificados os centros
achegas tericas, e outras con fins mis promoveron un rexistro voluntario
pragmticos (obter unha distincin ou o 4. elaboraron documentos consensuados,
apoio da administracin); as das teen cunha serie de indicadores ou criterios
importantes contribucins tericas e
prcticas, fundamentalmente de cara Nalgns casos, o proceso rematou
regulacin dos centros. aqu, mais noutros chegaron mis lonxe
anda que ningun chegou a implantar o

Comunidade Estudos-Ano Instrumento Calidade-Ano Promotor

ANDALUCA Diagnose-1998 enquisa Investigadores

CASTELA-LEN Listado-1999 ficha Criterios-1996 Administracin

CATALUA Rede-2000 ficha Manual-2004 Asociacin

GALICIA Diagnose-2005 enquisa Carta-2001 Administracin

NAVARRA Criterios-2006 Administracin

PAS BASCO Rede-1997 ficha Criterios-1998 Asociacin

C.VALENCIANA Criterios Asociacin

Cadro n 3: Procesos de calidade nas distintas Comunidades Autnomas: fins dos estudos previos realizados,
instrumentos para a recollida de datos, documento final e promotores do proceso.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 201


Araceli Serantes Pazos

seu recurso para a calidade; quedan desde Navarra onde introducen ademais
pendentes os seguintes pasos do criterios que teen que ver coas persoas
proceso: usuarias (cadro n. 4)

5. desear estratexias para aplicar as Debemos destacar que estas iniciativas


cartas, os manuais, os criterios etc. de responden necesidade que se sente
calidade desde o propio colectivo, e entende este
6. crear redes de equipamentos de proceso non como un control externo,
calidade, cunha identidade socialmente senn como un proceso de reflexin e
recoecida de participacin; trtase dalgn xeito
7. certificar ou otorgar un selo de calidade dun proceso endxeno, tal e como
que fora a imaxe recoecida polas persoas recomendaba Oscar Cid (2002). Este non
usuarias, e como aval de ben facer foi un exercicio exclusivamente tcnico,
senn fundamentalmente poltico e
Respecto aos criterios hai que indicar que, ideolxico.
na maiora dos casos, se agrupan baixo
criterios similares, dicir, indicadores sobre Algns dos obxectivos que se pretenden
as instalacins, o proxecto educativo, o acadar desde estas iniciativas son:
equipo educativo, os recursos e o modelo
de xestin; como cabera esperar, en todos fortalecer o sector
os casos faise maior fincap nos aspectos crear unha imaxe recoecida polos
que aluden ao proxecto educativo. Cabe usuarios e polas usuarias, que lles permita
destacar o traballo que estn a realizar identificar as distintas ofertas e servizos

PROXECTO INSTALACIN RECURSOS EQUIPO MODELO USUARIOS


EDUCATIVO MATERIAIS EDUCATIVO XESTIN USUARIAS

ANDALUCA 77 34 0 12 0 0
CASTELA-LEN 38 5 12 13 0
CATALUA 14 10 0 0 20 0
GALICIA 17 7 5 6 7 0
PAIS BASCO

P. VALENCI 10 8 6 10 0
NAVARRA 9 4 0 7 8 4

Cadro n 4: Nmero de criterios de calidade dos instrumentos elaborados en cada Comunidade atendendo
ao proxecto educativo, as instalacins, aos recursos materiais, ao equipo educativo, ao modelo xestin e aos
usuarios e s usuarias

202 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


E anda as, sobreviven. Os procesos de calidade nos equipamentos ...

frear o intrusismo e as malas prcticas O reto da calidade nos


informar sobre a calidade dos equipos equipamentos galegos
educativos e das ofertas educativas aos

usuarios e as usuarias
potenciar procesos de avaliacin interna Na Galiza ser no ano 2000 cando se inicia
e externa este proceso. Prtese dun documento
facer unha promocin conxunta dos tcnico inicial (Araceli Serantes, 1999) que
servizos, e ser discutido en das sesins de traballo
regular as axudas por parte das con formato de seminario (contribucins
administracins competentes para iniciais por parte de persoas expertas
evitar a arbitrariedade en EqEA e traballo en grupos sobre o
documento inicial, con contribucins e
Os procesos de calidade poen de manifes- acordos no plenario); nesta etapa partici-
to o dinamismo e a madurez do movemento paron diferentes representantes do sector:
de EqEA, non obstante son anda moitos persoal dos equipos educativos, xestores
os problemas e as contradicins con que e promotores de EqEA, responsables
se enfronta o sector. Na actualidade son das administracins, representantes da
poucas as redes creadas que estn a educacin formal, dos sindicatos, do
funcionar (s o Consello de Centros de movemento asociativo e persoas expertas.
Catalua). Anda non se iniciou ningn
proceso de aplicacin dos instrumentos Posteriormente, estableceuse un pero-
creados: a necesaria precaucin, unida do de consulta a travs do correo
falta de tempo e de financiamento electrnico en que se recibiron achegas
de procesos tan custosos poden ser persoais e colexiadas, moitas das cales
algunhas das razns. A falta de apoio e de foron consideradas e introducidas como
compromiso das administracins para que melloras do documento.
validen o proceso e que realmente sirva
para regular. O cansazo do sector, imbudo A continuacin presntase o documento
nun proceso voluntarista e voluntario que definitivo que ser aprobado por unanimi-
pasa o seu custo. dade nunha asemblea.

Finalmente ser publicado o 21 de marzo do


2001 con rango de Orde no Diario Oficial de
Galicia (DOG, 2001), con algunha variacin
que ser atribuda ao departamento
xurdico da Xunta de Galicia.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 203


Araceli Serantes Pazos

Desde entn, esta regulacin non foi se tamn un protocolo de implantacin e


aplicada. A razn fundamental foi a falta de recomndase unha serie de compromisos
compromiso por parte da entn Consellara que o fagan viable.
de Medio Ambiente. Nunca se definiu quen
tia que o aplicar, cando e como; non se A calidade entndese nesta proposta
estableceron instrumentos, protocolos ou como un proceso continuo e consta de
financiamento para poder desenvolvela; varios momentos:
finalmente, non houbo un compromiso por
parte da Administracin que facilitara a 1. un proceso de diagnstico triangulado
implantacin: descoecase o alcance e as ou levado a cabo por tres actores:
vantaxes de iniciar este proceso, ao tempo un traballo interno de autoavaliacin,
que se descoecan as consecuencias de como proceso de formacin e de
non facelo. retroalimentacin, que concluir nun
plano de mellora; unha avaliacin
O cambio poltico acontecido tras as externa levada a cabo por membros
eleccin autonmicas de 2005 permite doutros EqEA e que se plasmar
retomar o proceso a travs da Consellara nunhas recomendacins de tarefas
de Medio Ambiente e Desenvolvemento urxentes que se deben tratar, e por
Sostible. O primeiro acordo foi crear un ltimo, a Administracin, neste caso
grupo de traballo reducido, para revisar a Consellara, que chega a acordos
a vixencia dos criterios e establecer individuais con cada EqEA tendo en
indicadores que permitiran medilos, conta o seu plano de accin e as
documento que posteriormete sera recomendacins do axente externo.
debatido e aprobado; este foi coordinado 2. cada EqEA parte dunha situacin
por Antn Lois Estvez e Araceli Serantes, diferente, polo que a calidade se
e no que participaron de forma contnua concibe como un reto, unha meta, en
Anala Moares e Manuel Daz, recibindo que tern o apoio da Administracin e
colaboracins puntuais doutros profesio- do colectivo. Os centros que cumpran
nais do sector, asociados na Sociedade os criterios recibirn un selo de
Galega de Educacin Ambiental (SGEA). As calidade e os que anda non os renan
reunins comenzaron en febreiro do 2006 mais se comprometan a asimilar
coa colaboracin do CEIDA; o traballo este proceso reciben un selo de en
desenvolveuse en 4 sesins presenciais, proceso de calidade. Nos dous casos
en que se contou tamn con expertos adquiren unha serie de compromisos e
doutras comunidades (Agustn Pons e beneficiaranse ao tempo de vantaxes.
Mara Mart), e o intercambio a travs do 3. Esprase que a Administracin
correo electrnico. Neste proceso definiu- contriba ao fortalecemento do sector

204 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


E anda as, sobreviven. Os procesos de calidade nos equipamentos ...

asumindo unha serie de compromisos: informar sobre os logros e os problemas


crear a Rede Galega de EqEA cos durante o proceso.
centros que participan no proceso
desear e divulgar unha imaxe de Na actualidade (decembro 2006) este
calidade dos EqEA para que poidan proceso est paralizado espera dunha
ser recoecidos polos potenciais resposta por parte da Consellara. Os
usuarios e usuarias seguintes pasos seran:
Facer unha divulgacin conxunta
destes centros a travs da edicin Presentar os indicadores para ser
de materiais e dunha pxina web no debatidos por un grupo amplo de
portal da Consellara axentes implicados
divulgar dun xeito profuso as Comprobar a operatividade da proposta
experiencias nos centros educativos cun numero reducido de EqEA
apoiar economicamente para poder Introducir as melloras oportunas nos
acometer as melloras acordadas en protocolos
cada caso, a travs de convocatorias Convocar todos os EqEA para que inicien
de subvencins o seu propio proceso de calidade
conveniar, con outras administra-
cins, medidas brandas que permi-
tan acometer as melloras: co Instituto Dcalogo de supervivencia
de Diversificacin Enerxtica para

introducir sistemas de aforro enerx-


tico, coa administracin local etc. necesario anda realizar un debate
establecer cotas mnimas e establecer profundo en plural entre todos e todas,
acordos laborais que permitan antes da regulacin, mais conclumos
dignificar a situacin dos profesionais apostando pola calidade nos EqEA como un
proceso de avaliacin formativa e correctiva,
4. Pola sa banda, esprase que os EqEA dinamizado polos propios EqEA, regulado
adquiran tamn certos compromisos, coa cooperacin das institucins implicadas,
como iniciar os procesos de mellora, e con achegas e colaboracins puntuais
colaborar nos programas estratxicos externas. Entender o reto da calidade
das institucins sempre que os como meta dun proceso autorregulado
obxectivos sexan coherentes cos da polo propio EqEA antes que como unha
EA, ser axentes activos en caso de regulacin institucional (scar Cid, 2002,
desastres ambientais facilitando insta- px. 09.185). Para isto ser necesario ter en
lacins e recursos e cooperando nas conta algunhas proposta que presentamos
accins directas, e, como remate, como receita para a supervivencia.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 205


Araceli Serantes Pazos

1. Ser visibles ante a sociedade, fundamen- extensa e conxunta das actividades e dos
talmente diante da poboacin prxima programas que se estn a desenvolver ou
ao centro e diante dos posibles usuarios promover desde os EqEA
e usuarias das nosas instalacins 8. Crear e consolidar unha rede de EqEA para
2. Converterse en aliados estratxicos se converter nun interlocutor recoecido
ante as administracins que teen e como smbolo de madurez e de
competencias xurdicas e administra- fortaleza do sector. Favorecer a creacin
tivas no mbito da educacin ambiental: de consellos ou federacins de redes.
facer visible o papel que poden Coincidimos con Henry Giroux (2003, px.
desenvolver os EqEA nas polticas 100) na necesidade de que as educadoras
locais e autonmicas e os educadores creen e participen
3. Ser relevantes a nivel local: xerar desde organizacins en profundar nos
e dinamizar redes de centros e de valores democrticos, facendo fronte
axentes na comunidade onde estn aos valores da economa de mercado e
localizados, comprometidos social e do neoliberalismo, promovendo cambios
ambientalmente, achegando desde os e xerando resistencias
EqEA prcticas educativas de calidade 9. Intensificar os procesos de formacin e
e exemplos de xestin sostible de actualizacin dos equipos educativos
4. Dar resposta a problemas reais e de para que poidan acometer os retos dos
interese social, facilitar recursos, persoal novos e crecentes problemas ambientais
e instalacins ante demandas de 10. Seguir investigando, reflexionando
carcter social, favorecendo sinerxas e xerando procesos conxuntos que
5. Presentarse como instrumentos educa- permiten enriquecer o propio colectivo.
tivos que favorecen a xestin dos espazos Os procesos de calidade precisan
naturais e dos lugares de interese cultural, de instrumentos de seguimento que
coordinndose para tratar problemas e respondan a obxectivos especficos,
presentar programas que faciliten o uso mais que sexan flexibles e adaptables
dos espazos e a conservacin s realidades e s caractersticas
6. Crear alianzas con outros planos e tan diversas dos EqEA. Henry Giroux
estratexias que se estn a desenvolver (Ibid., px. 90) recomenda que non se
a nivel local ou autonmico: axendas 21 poidan estandarizar, rutinizar e reducir
locais, axendas 21 escolares, estratexias a un currculo prefabricado xa que
de sustentabilidade, estratexias de a EA debera poer en prctica unha
conservacin da biodiversidade, planos educacin crtica e transformadora.
de manexo de espazos, uso pblico etc. Tamn investigacins deseadas polo
7. Crear unha imaxe coherente e atractiva que propio equipo educativo en alianza coas
permita facer unha divulgacin intensa, universidades e coas asociacins de EA.

206 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


E anda as, sobreviven. Os procesos de calidade nos equipamentos ...

A calidade non est nas preguntas, senn Deboni da Silva, Fabio e Marcos Sorrentino (2003):
Los centros de educacin ambiental (CEA)
nas respostas; e as respostas estn nos brasileos y los equipamientos de educacin
procesos e nos actores. ambiental (EEA) espaoles: aproximaciones y
diferenciaciones. Tpicos en Educacin Am-
biental, Vol. 4, n 13, pxs. 58-72. www.anea.
org.mx/Topicos.htm
Dog (2001): Orde do 28 de marzo de 2001 pola
Referencias bibliogrficas que se aproba a Carta Galega de Calidade
dos centros de educacin ambiental.
Ambigus SL (Coord.)(1993): Curso de Monitores Escudero, Clotilde (2003): Gua de recursos para
de Educacin Ambiental. Dossier informativo. aeducacin ambiental. Araceli Serantes (co-
Len: Junta de Castilla y Len e Fondo Social ord.): Seminario itinerante Recursos e equipam-
Europeo. netos de educacin ambiental. A Corua: De-
Aveads (2005): Criterios de Calidad de los Equipa- putacin Provincial da Corua, pxs. 85-92.
mientos y Servicios de Educacin Ambiental. www.udc.es/dep/pdce/Boli/CV_Boli.htm
http://www.mma.es/educ/ceneam/pdf/calidadeseas.pdf Estada, Pilar; Herrero, Trinidad; Martn, Manuel
Bolivar Bota, Antonio (1994): Autonoma escolar Angel e Ferreras, Josechu (2000): Los cen-
en el desarrollo curricular: razones y proble- tros de educacin ambiental. Carpeta Infor-
mas. Aurelio Villa (Ed), Autonoma Institucional mativa CENEAM, junio, pxs. . http://www.mma.
de los Centros Educativos. Presupuestos, Orga- es/portal/secciones/formacion_educacion/reflexio-
nizacin y Estrategias. Bilbao: Universidade de nes/firma45.htm
Deusto, pxs. 363-400. Gento Palacios, Samuel (1996): Instituciones edu-
Bourdieu, Pierre (1991: El sentido prctico. Madrid: cativas para la calidad total. Madrid: La Mu-
Taurus. ralla.
Caride, Jos A. e Pablo A. Meira (2001): Educaci- Gimeno Sacristn, Jose (1992): mbitos de di-
n ambiental y desarrollo humano. Barcelona: seo. Jos Gimeno e Angel I. Prez, Compren-
Ariel. der y transformar la enseanza. Madrid: Mora-
Cid Fav, Oscar (2002): La heterogeneidad como ta, pxs. 265-333.
resultado de la falta de planificacin. El volun- Giroux, Henry (2003): La inocencia robada. Juven-
tarismo se paga. La dependencia tambin. tud, multinacionales y poltica cultural. Madrid:
Carpeta Informativa CENEAM, enero, pxs. Morata.
9.184-9.186. www.mma.es/portal/secciones/for- Gonzlez de la Campa, Mercedes (coord.) (2005):
macion_educacion/recursos/rec_documentos/equi- Gua de recursos para la educacin ambiental.
pamientos.htm Madrid: Ministerio de Medio Ambiente-CENE-
Cid, Oscar e Agustn Cuello (1996): Seminario AM. (Formato cd)
permanente de introduccin de la educacin Grupo de Trabajo de Equipamientos de Educacin
ambiental en el sistema educativo: Grupo de Ambiental (1998): Diagnstico de los Equipa-
trabajo de recursos y equipamientos para la mientos de Educacin Ambiental de Andaluca.
educacin ambiental.Susana Calvo e Eva Sevilla: Junta de Andaluca.
Garca (Coord.), Seminarios permanentes de Gutirrez, Jos (2002): Homologacin, estn-
educacin ambiental. Madrid: Ministerio de dares e indicadores de calidad en los equi-
Medio Ambiente, pxs. 157-216. pamientos ambientales. Carpeta informativa
Cobo Suero, Juan Manuel (1995): El reto de la CENEAM, enero, 9.186-9.189 http://www.mma.
calidad en la educacin. Propuesta de un mo- es/portal/secciones/formacion_educacion/recursos/
delo sistmico. Revista de Educacin, n 308, rec_documentos/equipamientos.htm
pxs. 353-373. Gutirrez, Jos, Javier Benayas, e Teresa Pozo
Comisin Temtica de Educacin Ambiental (1999): Li- (1999): Modelos de calidad y prcticas eva-
bro Blanco de Educacin Ambiental en Espaa. luativas predominantes en los equipamientos
Madrid: Ministerio de Medio Ambiente de educacin ambiental. Tpicos en Educa-
Consell de Centres (2004): El Manual de Centres cin Ambiental, vol. 1, n 2, pxs. 49-63. www.
de Educaci Ambiental. Revista de la Socie- anea.org.mx/Topicos.htm
dad Catalana de Educacin Ambiental, n 21, Habea (1998): Criterios de calidad para los Cen-
pxs. 13-21. tros de Educacin Ambiental (material polico-
piado).

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 207


Araceli Serantes Pazos

Hargreaves, Andy (1996): Profesorado, cultura y Seminario de Equipamientos Privados de Educacin


posmodernidad. Cambian los tiempos, cambia Ambiental (1996): Actas de la I Reunin. www.
el profesorado. Madrid: Morata. jcyl.es/jcyl/cmaot/dgca/semianrios/privadas/acta_
Legendre, Renald (2002): Stop aux rformes priv1.html
scolaires. Montreal: Gurin Serantes Pazos, Araceli (2000): La Carta de Cali-
Lpez Ruprez, Francisco (1994): La gestin de la dad de los equipamientos para la Educacin
calidad en educacin. Madrid: La Muralla Ambiental en Galicia: un proceso en marcha.
Mart Mainar, Per (Dir.) (2003): Estrategia catalana Carpeta informativa CENEAM, febrero, pxs.
deducaci ambiental. Unha eina per a la comu- 2.240-2.242. www.mma.es/portal/secciones/for-
nicaci i la participaci. Document marc. Barce- macion_educacion/reflexiones/firma41.htm
lona: Generalitat de Catalunya. - (2005): Gua dos equipamentos para a Educa-
Martn, Marcelo (2002): Planificacin e Interpre- cin Ambiental na Galiza e doutras instalacins
tacin. Boletn de Interpretacin, n 7, pxs. para a divulgacin do Patrimonio. A Corua:
21-23. http://interpretaciondelpatrimonio.com/blog/ CEIDA.
?page_id=7 - (2006): Os equipamentos para a educacin
Mayer, Michela (2005): Criteri di Qualit per i Cen- ambiental en Galicia: proceso de diagnose e
tri di Educazione Ambientale in Europa. Rap- identificacin de criterios de calidade. Pablo
porto Finale della Ricerca. www.ermesambiente. Meira, II Seminario Compostela de Investigacin
it/wcm/ermesambiente/primo_piano/2005/bobbio/ar- en Educacin Ambiental e para a Sostenibili-
ticolo1.htm dade. Santiago: Universidade de Santiago de
Meuret, Denis (2004): La autonoma de los cen- Compostela (no prelo)
tros escolares y su regulacin. Revista de Torres Santom, Jurjo (2001): Educacin en tiem-
Educacin, n 333, pxs. 11-39 pos de neoliberalismo. Madrid: Morata.
Reyes, Javier (2000): La escuela sola no har el Unesco (1977): Seminario Internacional de Educa-
milagro: el papel de la educacin no formal cin Ambiental (Belgrado, 1975). Informe final.
en Foro Nacional de Educacin Ambiental. Me- Doc. ED-76/WS/95. Pars: Unesco/Pnuma.
moria. Aguascalientes: Universidad Autnoma - (1980): La educacin ambiental. Las grandes
de Aguascaliente, pxs. 43-54. orientaciones de la Conferencia de Tbilisi. Pars:
Sampedro, Yolanda (2003): Os equipamentos UNESCO.
privados de educacin ambiental: reflexio- Vales, Carlos e Araceli Serantes (2002): Castillo
nes e aportacins do Seminario Permanente de Santa Cruz: Un centro de educacin
de Castilla y Len. Araceli Serantes (coord.), ambiental para Galicia. En Carpeta informativa
Seminario itinerante Recursos e equipamientos CENEAM, febrero, pxs. 9.197-9.201. www.
de educacin ambiental. A Corua: Deputacin mma.es/portal/secciones/formacion_educacion/
Provincial da Corua, pxs. 37-51. www.udc. recursos/rec_documentos/equipamientos4.htm
es/dep/pdce/Boli/CV_Boli.htm
Sauv, Lucie (1999): La educacin ambiental
entre la modernidad y la posmodernidad: en
busca de un marco de referencia educativo
integrador. Tpicos de Educacin Ambiental,
vol. 1, n 2, pxs. 7-25. www.anea.org.mx/Topi-
cos.htm

208 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


RECURSOS E INSTRUMENTOS SOCIAIS
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

A Interpretacin do Patrimonio (natural


e cultural), unha disciplina para producir
significados
Jorge Morales Miranda
Consultor en Interpretacin do Patrimonio. Coeditor do Boletn de Interpretacin da Asociacin
para la Interpretacin del Patrimonio (Espaa)

Supoamos que temos algunha responsabilidade nos espazos ou nos lugares


con valor patrimonial, como parques naturais, sitios histricos, cidades
monumentais, xardns botnicos, paisaxes protexidas etc. Podemos depender
da administracin de cultura, desenvolvemento, medio, turismo ou patrimonio,
ou, mesmo, da empresa privada. Tratarase de lugares especiais pola sa
beleza ou polo seu valor histrico ou ecolxico. O mis probable que contean
zonas frxiles, animais ameazados ou obxectos delicados, como pintura rupestre
nunha cova ou mobles antigos de grande valor nunha casa histrica. Para ns
tratarase de lugares moi importantes que, ademais de os coecer desde o punto
de vista profesional ou cientfico, aprecimolos con gran paixn e posible que
esteamos namorados do noso sitio (parque, depsito arqueolxico etc.).

Imaxinemos tamn unha realidade indiscutible: hai xente que acode a visitar esas
reas para coecelas, pola sa fama ou, simplemente, para pasar un momento
agradable nun lugar sublime, coa familia ou cos amigos. Os motivos da visita
son de diverso tipo e, se o pblico non ten coecementos previos, seguramente
non chegar a coecer por si propio o significado nin o valor destes lugares...
poderase marabillar da esttica, mais non do seu significado. Mesmo, por
descoecemento, algunhas persoas poden comportarse de forma inapropiada
ou descoidada.

Que estratexia poderiamos utilizar para revelar o significado ntimo do sitio aos
visitantes que estn a gozar do seu tempo libre nel ou nas sas proximidades?

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 209
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 209-230
Jorge Morales Miranda

A resposta a interpretacin do patrimonio, e, mesmo, molestias a outros visitantes e


unha disciplina algo especial -talvez de aos habitantes locais.
moda- e que vou intentar explicar neste
artigo. A cuestin est clara: ademais dalgunhas
accins a distancia, hai que resolver in
Primeiro revisarei o significado da situ este asunto. Aos visitantes hai que
interpretacin do patrimonio, desde lles proporcionar chaves para que
unha perspectiva microscpica, se se comprendan, aprecien e, mesmo, se
me permite a expresin, e, finalmente, namoren do lugar. Para iso existe isto que se
esbozarei unhas reflexins sobre os denomina interpretacin do patrimonio,
problemas e os acertos do momento e que xa adianto que consiste nunhas
presente, e formularei os que son, ao meu tcnicas de comunicacin estratxica
xuzo, os desafos para o futuro. para facer evidente o que non sempre
evidente, ou que s evidente para os
expertos: o significado, a importancia e o

Que a interpretacin do valor deses lugares patrimoniais visitados


polo pblico. Por tanto, a interpretacin ten
patrimonio
que ver cos sitios de interese patrimonial

(Aldridge, 1975 e 1981) e, en certa medida,
cos obxectos, o mis contextualizados
Sen dbida, achmonos cunha situacin
posible.
que temos que resolver. Innumerables
espazos protexidos (e non protexidos),
O camio que percorreu esta disciplina
rexins culturais, sitios urbanos, rurais
non foi doado. Talvez ata o seu nome pode
ou naturais, son visitados diariamente
crear certa confusin. Por facermos algo
como parte dos circutos tursticos ou
de historia: tras a creacin dos primeiros
simplemente para gozar do tempo libre,
parques nacionais nos Estados Unidos,
quer por turistas quer por habitantes locais.
considerouse que debera haber algunha
O problema que cmpre resolver consiste
metodoloxa que permitise traducir o
en poder contar con eses visitantes como
que coecan os expertos deses parques a
aliados para o manexo e para a xestin
unha linguaxe sinxela e comprensible para
do lugar, de tal forma que eles sexan
o pblico visitante, que na sa gran maiora
un factor positivo para a conservacin
non eran expertos. A frmula que se achou
dese patrimonio (natural ou cultural)
pasou a denominarse interpretacin, por
e que non se convertan na causa do
aquilo de traducir a linguaxe cientfica
problema: degradacin do mbito, perda
para que os visitantes dos parques
ou deterioracin de obxectos, vandalismo
puidesen comprender o significado dos

210 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


A Interpretacin do Patrimonio (natural e cultural), unha disciplina ...

seus valores. As, hai case un sculo que evolucionou en todos estes anos. As bases
se vn utilizando este termo. metodolxicas e a filosofa subxacente de
todo este proceso foron ben explicadas
Non obstante, a palabra interpretacin ten por Freeman Tilden no seu libro de
moitas interpretacins e, por iso, crea mediados dos anos 50: Interpreting Our
confusin. Por exemplo, desde o punto de Heritage (1957), un libro que recomendo
vista cientfico, no proceso de estudo e de encarecidamente aos que estean
anlise, os investigadores teen que facer interesados nesta materia. A Asociacin
unha interpretacin dos seus achados para a Interpretacin do Patrimonio
ou dos seus resultados (en arqueoloxa, (AIP) editouno en espaol en 2006: La
socioloxa, ecoloxa, xeografa etc.). Esta interpretacin de nuestro patrimonio.
primeira interpretacin podmola achar en
teses de doutoramento, en publicacins Foi entn, na segunda metade do sculo
especializadas e, en fin, no mbito dunha XX, cando esta disciplina entra nunha etapa
elite que capaz de acceder a esa informa- de maduracin, impulsada certamente polo
cin e de comprender a terminoloxa monumental e serio traballo dos parques
cientfica utilizada. Mais o pblico xeral nacionais norteamericanos por atenderen
non comprendera esa xerga complexa e dunha forma correcta, profesional e
afastada, por tanto, hai que realizar unha humana os seus visitantes. Non tardou en
segunda interpretacin (traducin) para exportarse a outros pases, do mbito
que este pblico non erudito comprenda o anglosaxn, primeiro, e a Iberoamrica,
significado do patrimonio. Comunmente, a Europa e a algns pases africanos e
este proceso poderimoslle chamar tamn asiticos, con posterioridade.
difusin, divulgacin ou socializacin
do patrimonio -de feito, isto faise con Os escenarios tradicionais de tipo
efectividade a travs de diversos medios naturalstico, principalmente os parques
ex situ-. nacionais, os parques naturais, as reservas
ecolxicas etc., foron o laboratorio para
Porn, hai un matiz: esta socializacin o crecemento e para a consolidacin da
do patrimonio pasa a denominarse disciplina. Durante varias dcadas do
interpretacin no feito moi concreto sculo XX denominouse interpretacin
das visitas, in situ. Por tanto, o termo ambiental, como caba esperar.
interpretacin emprgase nun contexto
ben determinado: un lugar con valores Hoxe en da os escenarios cambiaron,
patrimoniais que visitado polo pblico; diversificronse. Tras recoecerse
este o contexto que define a nosa que estas tcnicas de comunicacin
interpretacin e o marco en que estratxica, denominadas interpretacin

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 211


Jorge Morales Miranda

ambiental, tamn podan empregarse arte (en sentido figurado), posto que para
para explicar aos visitantes o significado levala a cabo se require moita creatividade
dos lugares de importancia histrica, e non a simple aplicacin dunha frmula.
prehistrica e cultural en xeral, a sa Ao igual que o ensino, o xornalismo ou a
utilizacin estendeuse a museos, a xardns publicidade, a interpretacin non unha
histricos, a parques arqueolxicos e a ciencia exacta. Implica un esforzo sempre
sitios histricos de diverso tipo. O referente creativo, que se nutre do empirismo e da
deste cambio foi o Primeiro Congreso investigacin social.
Mundial de Interpretacin do Patrimonio,
celebrado en Banff, Canad, en 1985 un proceso porque consta de
(Lunn, 1988). Na actualidade xa case todos varias etapas, que comezan con: a) o
falamos de interpretacin do patrimonio, recoecemento dunha necesidade: a
entendendo que nos referimos aplicacin conservacin do patrimonio visitado,
desta disciplina nun patrimonio integral, explicndoo; b) a determinacin da
dicir, que comprende o patrimonio natural audiencia: que tipo de pblico o que
e o cultural -e que na maior parte dos visita; c) a xestacin e o deseo de
casos non se poden disociar-. solucins: definir unha mensaxe e elixir
o medio de interpretacin axeitado; d)
A estas alturas convn definir a contina co desexado contacto do pblico
interpretacin para os lectores non con esa mensaxe: que lean un panel, que
familiarizados con esta disciplina. escoiten un gua etc.; e e) concle cunha
idea ben clara na mente dos visitantes: un
La interpretacin del patrimonio es
significado.
un proceso creativo de comunicacin
estratgica, entendido como el arte de
revelar in situ el significado del legado
comunicacin estratxica porque debe
natural o cultural, al pblico que visita
esos lugares en su tiempo libre. estar orientada a lograr uns propsitos ben
(Adaptacin de Morales, 2001a,
concretos: uns obxectivos especficos,
a definicin que propuxen co meu
colega Francisco Guerra para a AIP) entendidos como a gua indispensable
para lograr un maior aprecio e gozo por
Con esta definicin quero destacar que se parte dos visitantes, por unha parte e,
trata dunha intervencin destinada ao pblico por outra, a conservacin do patrimonio
xeral, ao visitante non cativo de lugares de grazas s actitudes e aos comportamentos
importancia patrimonial, que se acha no seu deses mesmos visitantes (Ham, 2003, e
tempo de lecer, de vacacins ou con das Morales, 2001b). Unha parte fundamental
libres, e que, por tanto, non est obrigado a da estratexia consiste en saber quen son
pr atencin e libre para decidir se participa eses visitantes, como varan, que traen
ou non nos programas interpretativos. unha nas sas experiencias vitais e cales son os

212 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


A Interpretacin do Patrimonio (natural e cultural), unha disciplina ...

seus intereses e as sas preferencias, para Perdoaranme os lectores que me ocupe


axustar e para realizar estratexicamente a destes detalles, mais aqu radica parte
intervencin. do por que non se entende ben a
interpretacin, non se aplica ben e
A misin da interpretacin producir non resulta doado achar casos de boas
significados na mente dos visitantes (Ham, prcticas nesta interpretacin (porque hai
1983 e 2002). Non consiste soamente en outras acepcins do termo). O fundamental
explicar uns feitos, senn en dar sentido ao como se lle conten as cousas ao pblico
lugar que visitan e chegar a conectar, mesmo visitante... isto case mis importante
emocionalmente, o pblico cos valores dese que o que se lle conte (anda que sempre
patrimonio, para que lle achen un sentido haber que explicar uns feitos con rigor
persoal e para que a sa experiencia (a visita) e con exactitude). Por tanto, o xito e a
sexa completa e gratificante. efectividade da interpretacin dependern,
en boa medida, do estilo da linguaxe que
A interpretacin , pois, a estratexia ideal se utilice e da metodoloxa que sirva de
para brindar o sentido de lugar aos vehculo e de soporte a esa mensaxe.
visitantes, xa que os conecta co cadro total
e os axuda a construr a nocin do sitio. Outro detalle -de suma importancia- o
Pode reforzar a identidade e o sentido de curto perodo de tempo que dura unha
pertenza nos habitantes locais (Morales, visita. Sexamos realistas: a xente no seu
2001a) ao contribur a que revaloricen o tempo libre (un da, medio da ou un par
seu patrimonio. de horas) non est para ler paneis durante
horas nin para or discursos interminables
Quero sinalar que a interpretacin non dos guas. En tan breve lapso de tempo
est nos paneis, nin nos folletos, nin non probable que o pblico estableza
no discurso do gua... a s est a nosa vnculos, desenvolva actitudes etc., co
intencin de producir interpretacin. lugar que est a visitar. O pblico debe
A interpretacin acontece dentro recibir certa axuda para comprender, para
da cabeza dos visitantes, dicir: os desenvolver actitudes e para manifestar
significados tenos que producir o propio comportamentos (Holtz, 1976), unhas
visitante, luz das sas experiencias axudas que non son outra cousa que
persoais e do seu nivel de instrucin, en pistas, chaves e elementos de xuzo
contacto cos recursos e coas mensaxes para que nas sas mentes xurda un
que lle fagamos chegar, por suposto. Hai clic!, un agora entendo!. Isto posible
que facer pensar o visitante; se activo mediante a aplicacin das tcnicas da
na xeracin de significados, a mensaxe interpretacin, que derivan duns procesos
cobrar mis valor para esa persoa. de planificacin e de deseo enfocados

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 213


Jorge Morales Miranda

a obter unhas mensaxes significativas e A interpretacin ten que ser:


impactantes.
1) amena: agradable, atractiva, con poder
A metodoloxa da interpretacin tense para captar a atencin
que adecuar realidade, como moi ben 2) pertinente para o pblico, en
define o profesor Sam Ham (1992): a) o dous aspectos: a) con mensaxes
visitante goza do seu tempo libre e b) non comprensibles que evoquen
cativo, non est obrigado. Por esta significados claros, e b) relevante para
razn, a comunicacin co pblico debe ter o ego do visitante, que o involucre e
en conta o contexto recreativo en que este que tea en conta as sas experiencias
se acha. persoais
3) ordenada: nun guin ou nun esquema
Isto representa un gran desafo, xa que a conceptual lxico. A estrutura onde
interpretacin est obrigada a ser probable, van as ideas debe facilitar que o
ten que poder acontecer... Por exemplo, pblico siga o fo sen se perder e que
se poemos un letreiro, o pblico ten que lle axude a organizar a informacin na
pararse diante e ler o seu contido, por tanto, sa mente
hai que se esforzar en atraer a atencin 4) temtica: con esta expresin, Ham
do visitante. As mensaxes interpretativas refrese a que a mensaxe interpretativa
teen que ser doadas de comprender, ou debe ter unha idea ou un tema claro
relativamente doadas de procesar pola e definido. A estrutura desta idea a
mente dos suxeitos. A interpretacin- dunha oracin, con suxeito, verbo e
presentacin ser entretida e agradable, predicado (prefiro empregar oracin-
posto que non existe ningunha obriga para tema, para que se comprenda mellor).
pr atencin (porque non hai exames). Esta oracin-tema debe sintetizar
a idea principal da mensaxe, que
Para resolver esta cuestin, Ham (2006) representar o sentido e a esencia dos
propuxo hai anos (1983) aplicar as bases valores do lugar. Isto o que queremos
da psicoloxa cognitiva, posto que as se que o pblico sexa capaz de lembrar
podera sintonizar co visitante de forma tras a sa visita.
mis efectiva, ao termos en conta como
percibe, selecciona, procesa, almacena e Este enfoque, non obstante, debe
integra a informacin nas sas estruturas ser congruente cunhas metas e cuns
mentais. Moitos colegas (en todo o mundo) obxectivos (Ham, 2003). A interpretacin
consideramos que esta a principal debe ter algn propsito, algunha
achega metodolxica interpretacin, que finalidade pensada para que contriba
postula o seguinte: a un mellor estado das persoas e das

214 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


A Interpretacin do Patrimonio (natural e cultural), unha disciplina ...

cousas (Morales, 2001b). Segundo Problemas presentes


Morgan e os seus colaboradores (1997), a

finalidade instrumental da interpretacin


producir cambios nos mbitos cognitivos, Desgraciadamente, non sempre se enfocou
afectivos e actitudinais do visitante, que as a interpretacin e, en moitos lugares
se manifesten logo en comportamentos de Espaa e de Iberoamrica, aplicouse
duradeiros. Este mesmo punto xa o dun xeito bastante simplista, entendndoa
expresara vinte anos antes o profesor s como unha actividade -necesaria-
J. Alan Wagar (1976), ao formular que a para explicar o parque aos visitantes.
interpretacin non ser efectiva a menos Noutros casos, intentouse teorizar ao
que: respecto asocindoa coa ordenacin
e coa planificacin do territorio... un
a) atraia e mantea a atencin do vis- aspecto indispensable, por suposto, mais
tante que se centra en factores macroscpicos
b) este entenda e retea certa infor- da interpretacin, sen afondar en que
macin consiste en realidade, o que denomino
c) que grazas a esa informacin adopte o microscpico da interpretacin (que
unha actitude positiva esbocei no apartado anterior). En moitas
d) que se observe nel un cambio perma- ocasins, simplemente se utiliza o
nente de comportamento vocbulo interpretacin porque soa ben,
viste ben ou est de moda.
Parece moi ambiciosa esta formulacin,
mais se non o enfocamos as, para que, Nas ltimas dcadas utilizouse o termo
entn, estamos a desenvolver programas interpretacin para facer referencia a
interpretativos? A interpretacin un programas e a instalacins en diferentes
instrumento moi til para o patrimonio e sitios, mais moi poucos cumpren co que se
non s algo entretido para os visitantes. considerara como estndares para as boas
Hai que traballar nesa direccin para prcticas da interpretacin. Abundaron os
facer rendible social e culturalmente mal chamados centros de interpretacin,
todo o esforzo, quer de creatividade e de con exposicins bidimensionais -paneis
planificacin, quer de dieiro investido. con texto e ilustracins-, aburridas ou
Anda que a interpretacin non debe ter concibidas para eruditos (Morales, 1989);
aspecto de ensino ou de instrucin se non con instalacins sofisticadas
- mis ben de provocacin-, ten unhas carentes de planificacin previa e sen
connotacins educativas evidentes. orzamento para o seu mantemento e
para a sa avaliacin. Isto contina
producndose hoxe en da aparellado

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 215


Jorge Morales Miranda

creacin de centros de interpretacin a un negocio que d moitos beneficios?


ritmo crecente. Si, sobre todo cando se trata de vender
a idea de que fai falta un centro de
Que pasa cos medios interpretativos? interpretacin (e non sempre fai falta),
Lamentablemente, os soportes onde ou que hai que instalar unha exposicin
se pretende resolver ou plasmar esta interpretativa con aparatos interactivos.
interpretacin, en xeral, non proveen Os estudos recentes demostran que os
dunha planificacin interpretativa, mtodos expositivos empregados son de
senn que -debo dicilo- obedecen mis dubidosa efectividade, as como o seu
ben ao capricho, improvisacin ou grao de uso e de eficiencia en xeral (Muoz
inspiracin de algun: necesitamos e Benayas, 2006). Mais sguense a construr
aparatos. O mis curioso deste feito este tipo de instalacins, ao amparo dunha
que todos somos capaces de recoecer actividade empresarial florecente.
e de afirmar que o medio mis eficaz o
propio ser humano, dicir, os servizos que Sobre este punto quero formular a
son directamente atendidos polo persoal. seguinte reflexin: a interpretacin eficaz,
Isto incuestionable. Mais, na maiora que entendida e asimilada polo pblico,
dos lugares con pretendidos programas aquela que lle produce un impacto
de interpretacin, a dispoibilidade de afectivo e cognitivo, a que lle revela un
guas ou de intrpretes brilla pola sa significado concreto... barata. Non custa
ausencia. Non que s deba haber guas, moito dieiro poer en prctica grandes
senn unha oferta variada que se adece ideas en interpretacin, como di o noso
s distintas preferencias dos visitantes: colega Sam Ham. Se contamos cun gran
uns servizos guiados e uns servizos orzamento, ao mesmo tempo temos un
autoguiados ou autnomos, nunha gran problema, pois estamos obrigados
combinacin equilibrada dos dous que a xustificar esa inversin con presentacins
dependa da demanda. cegadoras e espectaculares. Mais a nosa
misin non cegar o visitante, nin os
mis cmodo para as administracins funcionarios nin os polticos; o noso labor
pblicas instalar carteis, audioguas, exposi- evocar significados claros e precisos
cins de diferente estilo e complexidade, na mente do pblico, con respecto ao
publicacins distintas... nunca formularn patrimonio que est a visitar, e iso pdese
reivindicacins laborais! Anda que esta realizar con baixo custo. Talvez por esta
tendencia sexa o habitual, hai excepcins, razn a interpretacin do patrimonio de
sobre todo nalgunhas reas protexidas, calidade, a que efectiva e se aproxima
culturais e naturais, onde o traballo dos guas excelencia, non sexa un bo negocio. Que
verdadeiramente interpretativo. lle imos facer!

216 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


A Interpretacin do Patrimonio (natural e cultural), unha disciplina ...

Creo que a responsabilidade desta unha serie de argumentacins que, polo


situacin -lamentable, en moitas ocasins- menos a min, me parecen artificiosas e
est repartida entre varios actores. Unha sobrecargadas. Nos espazos naturais
parte da responsabilidade tena as protexidos, o uso pblico vn a constitur
propias administracins pblicas, por unha unidade de xestin en que ten
descoeceren os estndares bsicos cabida unha infinidade de actuacins e
para realizar interpretacin do patrimonio de funcins, unhas de carcter puramente
en condicins dignas (para que o pblico administrativo e outras de carcter tcnico.
comprenda e se sinta satisfeito); anda Non que non deba haber uns criterios
que hai que recoecer que a falta de para a xestin, para o control e a atencin
profesionais cualificados na administracin aos visitantes, ou para os convenios
pblica consecuencia inequvoca do administrativos cos concesionarios, senn
que sucede en case todos os escenarios: simplemente que iso non lle debera restar
isto da interpretacin algo novo, unha preponderancia ao desenvolvemento
disciplina emerxente, anda que tea profesional e implantacin efectiva
mis dun sculo de historia. Outra parte da da interpretacin (e dos servizos de
responsabilidade tena as empresas que informacin, dos educativos e dos
abastecen de mobiliario interpretativo recreativos). Hai anos, o meu colega
que, con toda a lxica, intentan obter Francisco Guerra e eu intentamos tratar
beneficios para o seu negocio; mais ese concepto, o de uso pblico (Morales e
tamn hai moi boas empresas que realizan Guerra, 1996), e creo que o dimensionamos
un traballo digno nesta materia -mis no seu xusto termo. Mais hoxe en da
que anda son poucas-. Tamn ns, os desbordante a atencin que acapara, en
traballadores da interpretacin, temos detrimento desas funcins esenciais que
unha co-responsabilidade nesta situacin se supn que debe atender.
de precariedade, por non reaccionar
a tempo reivindicando unha maior
profesionalidade neste campo. Acertos actuais

Finalmente, quero expoer unha


advertencia, con todo o respecto. Trtase
En Espaa anda estamos comezando
da introducin, fai xa tempo (Morales,
a asumir e a divulgar unhas pautas para
1989), do concepto de uso pblico,
as boas prcticas en interpretacin
cuxa conceptualizacin e cuxa utilizacin
(vxase: Asociacin para la Interpretacin
estendida, ao meu entender, est a desviar
del Patrimonio, 2006), coa esperanza de
a atencin que merece a interpretacin
proporcionarmos uns criterios racionais,
do patrimonio, enmascarndoa baixo

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 217


Jorge Morales Miranda

quer aos profesionais con competencias denomnase Interpretacin Ambiental y del


en interpretacin, quer aos que toman Patrimonio: comunicar, participar y disfrutar,
decisins ao respecto. Creo que un punto e est organizado pola Universidade das
de inflexin e un dos labores principais que Illas Baleares (UIB) e a Universitat Oberta
pode afrontar a AIP. de Catalunya (UOC). Iniciouse no ano
2000, imprtese a distancia a travs de
Todo isto, que anteriormente xiraba internet, ten periodicidade anual e o nico
arredor das reas naturais, xa acontece referente acadmico con continuidade no
tamn nos espazos culturais e histricos noso mbito idiomtico.
(includo o risco de cometer os mesmos
erros que nos espazos naturais). A Un acontecemento moi positivo foi que,
boa noticia que a interpretacin do en Espaa, os interesados nesta disciplina
patrimonio tamn transcende ao concepto nos asociaramos -na AIP- e esteamos
de rea protexida e cada vez son mis a traballar de forma voluntaria para o
os enclaves non protexidos (naturais e recoecemento e para o desenvolvemento
culturais) onde se formula a sa realizacin profesional desta disciplina. Estamos a
como valor engadido posta en valor do impulsar a sa divulgacin e a servir de
patrimonio para o desenvolvemento local, rede entre os diversos profesionais
turstico e social, en xeral. implicados na interpretacin. Un bo
consello para outros pases e para outras
As necesidades anteriores que xustificaban rexins do mundo crear asociacins
o uso da interpretacin estaban moi de intrpretes ou de interesados na
vinculadas conservacin de espazos e interpretacin. unha iniciativa bsica
de monumentos; actualmente smanse as para darmos os pasos necesarios cara ao
necesidades do desenvolvemento humano recoecemento profesional.
e da dinamizacin socioeconmica de
localidades e bisbarras. E isto representa A AIP talvez foi un catalizador, de xeito
unha excelente oportunidade para o desen- directo e indirecto, de diversas iniciativas
volvemento profesional da interpretacin. de formacin e de capacitacin de persoal,
mesmo nos mbitos universitarios, onde
Xunto co anterior, tamn contribuu se imparten algns captulos relacionados
profesionalizacin -escasa anda- o coa interpretacin en posgraos de Xestin
primeiro curso de posgrao impartido do Patrimonio e Xestin Cultural. A
en espaol e en cataln, que merece formacin e a capacitacin de profesionais
ser destacado por iniciar a andaina na debe ir en aumento paulatino, para ter
capacitacin seria e rigorosa para os en conta a cada vez maior demanda
traballadores deste campo; o curso institucional por executar programas e

218 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


A Interpretacin do Patrimonio (natural e cultural), unha disciplina ...

intervencins interpretativas. Agardamos tacin improvisada (porque hai que


que as sexa e que se conte con estes gastar uns cartos da Unin Europea).
profesionais non por seren de patrimonio notable a efectividade das intervencins
ou de medio ou de turismo, senn por interpretativas cando proveen dunha
estaren capacitados en como interpretar o planificacin, onde houbo un traballo
patrimonio in situ. interdisciplinario e unha participacin
cidad. A planificacin interpretativa, con
toda a seguridade, tamn comezar a

Os desafos para o futuro ser obxecto de cursos de especializacin


universitaria.

Finalmente: se non avaliamos a


Creo que o futuro da interpretacin vai
efectividade da interpretacin, se non se
depender de que se asuman -mis rpido,
crean rutinas, protocolos e indicadores
ou mis tardiamente- as caractersticas
para medir sa repercusin (captacin
especiais que ten esta disciplina.
de significados, mellora de conservacin,
Para iso haber que continuar co labor
repercusin socioeconmica), non
divulgativo destas particularidades que
disporemos de argumentos slidos para
indican as sas bases metodolxicas:
podermos reivindicar as virtudes da
debe ser amena, breve e clara. Mais tamn
sa aplicacin na xestin e no manexo
haber que detectar as causas polas que
do patrimonio natural e cultural. un
non se puido explicar ben, sobre todo aos
campo practicamente virxe para estudos
que toman decisins para inverter neste
e para teses de doutoramento, ao que
servizo pblico. Xa existe unha literatura
ten que unirse a xente das universidades
especializada, traducida ou xerada en
e das institucins pblicas encargadas
espaol (e que tamn se podera facer en
da tutela do patrimonio. Para avaliarmos
portugus), e seguramente este impulso
e investigarmos a efectividade de todo
continuar. Esta base documental
isto fai falta dieiro; non obstante, talvez
indispensable para entendermos de que
moito menos que o dieiro empregado en
interpretacin estamos a falar.
infraestruturas ineficaces que levan como
apelativo de interpretacin.
Ademais, se se xeneralizan os escasos
-ata agora- procesos de planificacin
interpretativa, posible que tamn
contriban a demostrar a diferenza entre
unha interpretacin planificada (porque
lxico, racional) e unha interpre-

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 219


Jorge Morales Miranda

Boletn de Interpretacin, nmero 4:8-9.


Bibliografa Asociacin para la Interpretacin del Patrimonio,
Espaa. http://www.interpretaciondelpatrimonio.com/
Aldridge, Don. 1975. Guide to Countryside
docs/pdf/boletin_4.pdf
Interpretation, Part I: Principles of Countryside
Morales, Jorge e Francisco Guerra. 1996.
Interpretation and Interpretive Planning. HMSO
Uso Pblico y Recepcin en los Espacios
for Countryside Commission and Countryside
Naturales Protegidos La Atencin a los
Commission for Scotland.
Visitantes Reales y Potenciales. (Basado en
Aldridge, D. 1981. The Monster Book of
un documento elaborado por los autores
Environmental Education. Council of Europe,
para el Seminario Permanente de Educacin
Geo Abstracts Ltd. Norwich. UK.
Ambiental en Espacios Naturales Protegidos.
Asociacin para la Interpretacin del Patrimonio
Secretara de Medio Ambiente, MOPT. Julio de
(AIP). 2006. Recomendaciones para las Buenas
1992). En: http://www.interpretaciondelpatrimonio.
Prcticas en Interpretacin del Patrimonio
com/docs/docs/UsoPublico.pdf
Natural y Cultural. Comisin de Calidad y
Morgan, J. Mark; J. Absher; B. Loudon; e D.
Buenas Prcticas en la Interpretacin. www.
Sutherland. 1997. La Efectividad Relativa
interpretacindelpatrimonio.org
de Programas Interpretativos Dirigidos por
Ham, Sam H. 1983. Cognitive Psychology and
Naturalistas Jvenes y Adultos en un Bosque
Interpretation: Synthesis and Application.
Nacional. Investigaciones en Interpretacin,
Journal of Interpretation, 8(1): 11-27. USA.
2(1): 9-18. USA.
Ham, S.H. 1992. Interpretacin Ambiental, Una
Muoz, Mara e Javier Benayas. 2006. Avance de
Gua Prctica para gente con grandes ideas
un Estudio sobre Centros de Visitantes en
y pequeos presupuestos. North American
Espaa. Boletn de Interpretacin, nmero
Press, Colorado.
14: 5-7. Asociacin para la Interpretacin
Ham, S.H. 2002. Meaning MakingThe Premise
del Patrimonio, Espaa. http://www.
and Promise of Interpretation. Keynote
interpretaciondelpatrimonio.com/docs/pdf/boletin_14.pdf
presentation to Scotlands First National
Tilden, Freeman. 1957. Interpreting Our Heritage.
Conference on Intepretation. Royal Botanic
The University of North Carolina Press, Chapel
Gardens, Edimburgh, April 4.
Hill.
Ham, S.H. 2003. Rethinking Goals, Objectives and
Tilden, Freeman. 2006. La Interpretacin de nuestro
Themes. Interpscan, May/June: 9-12. Canada.
Patrimonio. Asociacin para la interpretacin
Ham, S.H. 2006. La psicologa cognitiva y la
del patrimonio (ed.). Primera edicin en
interpretacin: sntesis y aplicacin. Boletn de
castellano. Espaa.
Interpretacin, nmero 15: 14-21. Asociacin
Wagar, J. Alan. 1976. Evaluating the Effectiveness
para la Interpretacin del Patrimonio, Espaa.
of Interpretation. Journal of Interpretation 1(1):
http://www.retaciondelpatrimonio.com/docs/pdf/
1-8. USA.
Boletin15.pdf
Holtz, R. 1976. Nature Centers, Environmental
Attitudes and Objectives. Journal of
Environmental Education, 7(3): 34-37. USA.
Lunn, John (ed.). 1988. Proceedings of the First
World Congress on Heritage Presentation and
Interpretation, Banff, Alberta, Canada, 1985.
Heritage Interpretation International, Alberta
Culture and Multiculturism.
Morales, Jorge F. 1989. The Birth of Interpretation
in Spain. En: D. Uzzell (ed.), Heritage
Interpretation, Vol. 1, Belhaven Press, London.
Morales, J. 2001a. Gua Prctica para la
Interpretacin del Patrimonio - El Arte de Acercar
el Legado Natural y Cultural al Pblico Visitante.
Consejera de Cultura (Junta de Andaluca), y
TRAGSA. Segunda edicin.
Morales, J. 2001b. Los Objetivos Especficos en
Interpretacin - Para Saber, Sentir y Hacer.

220 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


RECURSOS E INSTRUMENTOS SOCIAIS
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

Interpretacin do Patrimonio e
Educacin Ambiental
Francisco J. Guerra Rosado
Director do Posgrao en Interpretacin ambiental e do patrimonio da UOC. Coeditor do Boletn
de Interpretacin. Director de SEEDA S.L. (Sevilla-Espaa)

Introduccin

Hai xa mis de vinte e cinco anos que se comezou a falar en Espaa de


interpretacin ambiental. Desde entn, desenvolvronse no noso pas diferentes
eventos que tiveron esta disciplina como protagonista: o IV Congreso Internacional
sobre Interpretacin do Patrimonio, que organizou o HII (Heritage Interpretation
Internacional) e que se celebrou en Barcelona en 1995; numerosos cursos e
procesos formativos, entre os que destacan os da Aula de Vern do CENEAM,
de Educacin e Interpretacin Ambiental (entre os anos 1993 e 2006), ou o curso
de posgrao que vn desenvolvendo desde o ano 2000 a Universitat Oberta de
Catalunya; a creacin dunha Asociacin para a Interpretacin do Patrimonio (AIP-
Espaa), de carcter nacional, e dalgunha outra no mbito rexional; a aparicin
de diferentes obras especficas sobre a interpretacin que se editan neste pas; a
inclusin da interpretacin nas diversas estratexias de educacin ambiental etc.

A pesar de todo o que expuxemos, resulta curioso comprobar como, cada vez
que ten lugar un debate sobre calquera dos diferentes aspectos da disciplina,
xorden dbidas e discusins a respecto da sa propia esencia de ser, do seu
pblico destinatario, dos seus medios etc. Todo iso, probablemente, sera debido
a que, por moi diferentes razns, se asumiu o seu uso de palabra (os centros de
interpretacin, os itinerarios interpretativos etc., forman parte da paisaxe habitual
dos espazos naturais protexidos) e se esqueceu por completo, non s o verdadeiro
significado do concepto, senn, sobre todo, a sa filosofa e os seus principios.

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 221
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 221-227
Francisco J. Guerra Rosado

practicamente seguro que esta situacin de vnculos afectivos entre as devanditas


se acha, ademais, reforzada pola escaseza persoas e aquilo que interpretado.
de textos en casteln, que permitiran un
achegamento mis real interpretacin e a En todo caso, e para reforzar este vnculo,
cada unha das sas especialidades. no Libro Branco da Educacin Ambiental
en Espaa (1999) faise mencin interpre-
Dentro deste contexto, resulta tacin ambiental, para se referir a ela
especialmente interesante a reflexin como unha ferramenta que se amosa
sobre se a interpretacin do patrimonio moi efectiva para a comunicacin in situ
, ou non , Educacin Ambiental (EA). de significados e de interrelacins aos
Se ben, dun tempo a esta parte, a maiora visitantes dos espazos cun determinado
das persoas implicadas na disciplina valor ambiental ou patrimonial, e cuxo
falan de interpretacin do patrimonio, especial interese radica en que permite
moitos dos que empezamos a traballar captar un pblico do que non agarda
nela coecmola como interpretacin un alto nivel de atencin e que se acha
ambiental, dada a sa vinculacin cos nun contexto recreativo, dicir, que en
espazos naturais protexidos e, en xeral, circunstancias normais non aceptara
coa conservacin da natureza. propostas de informacin-educacin.

Durante moitos anos, a interpretacin A interpretacin tamn estivo presente


estivo directamente vinculada Educacin nas diferentes xornadas que se celebraron
Ambiental e probable que os desexos de en Espaa sobre Educacin Ambiental e,
as separar tean un carcter reivindicativo mesmo, nas Terceiras Xornadas (Pamplona,
por parte dalgns profesionais da 1999) existiu un grupo de traballo dedicado
interpretacin, que observan como a mido especificamente a esta disciplina. Tamn
se usa o concepto sen que se coezan os foi obxecto de nmeros monogrficos
seus mtodos e as sas especificidades. dalgunhas revistas espaolas dedicadas
Tamn certo que, desde a Educacin Educacin Ambiental, como Ciclos.
Ambiental, un proceso tan aparentemente
informal como a interpretacin non se
recoeza como un proceso educativo. A
realidade que cada vez que conseguimos
que o pblico goce dun atardecer ou
dos misterios que rodean os diferentes
aspectos da vida, estamos a contribur
sa educacin e comprensin do que nos
rodea, toda vez que incidimos na creacin

222 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Interpretacin do Patrimonio e Educacin Ambiental

Algns apuntamentos a estar vinculado, exclusivamente,

sobre a Interpretacin do aos valores de carcter naturalstico, a


realidade que o concepto engloba tamn
Patrimonio
os valores sociais e culturais, polo que,

sen demasiados esforzos, poderiamos
equiparalo ao concepto de patrimonio. No
Curiosamente e a pesar de que o pai da
contexto espaol, est asumida a definicin
disciplina -Freeman Tilden- titulou a sa
realizada en 1995 pola Asociacin para a
obra en 1957 como A interpretacin
Interpretacin do Patrimonio (AIP), segundo
do noso patrimonio (Interpreting our
a cal a interpretacin do patrimonio pode
heritage) non foi ata 1986, coa celebracin
definirse como a revelacin in situ do
do I Congreso Internacional sobre
significado do legado natural, cultural ou
Interpretacin en Banff (Canad), cando se
histrico ao pblico xeral que visita certos
decidiu oficialmente a sa denominacin
lugares no seu tempo libre.
como do patrimonio, por considerar que
este concepto englobaba non s o natural
Quizais o que separa a interpretacin
senn tamn o cultural, o histrico etc. A
doutras estratexias de comunicacin
pesar diso, hoxe en da sguese a falar
para a conservacin sexa o pblico e as
de interpretacin ambiental e s desde
circunstancias que rodean o proceso de
hai uns poucos anos se asumiu a sa
transmisin da informacin. O destinatario
importancia e a sa utilidade desde os
da interpretacin est constitudo
organismos xestores doutras formas de
exclusivamente -e por definicin- polo
patrimonio non naturais.
pblico xeral: unha audiencia non cativa
que non est suxeita a ningn tipo de
A realidade que a interpretacin constite
obriga cando se enfronta a un ben natural
unha ferramenta de comunicacin que
ou cultural, e cuxa nica expectativa
intenta revelar ao pblico os valores dun
de proveito de carcter espiritual ou
sitio en concreto e cuxo fin ltimo a
esttico, sen que exista ningn tipo de
conservacin dos devanditos valores,
incentivo extraordinario: aprobar exames,
independentemente da forma patrimonial
recibir algn punto por un traballo
de que se trate, polo que quizais
excelente... Non , por tanto, o caso dos
deberiamos conclur que se trata dunha
grupos escolares, por pr un exemplo,
forma de educacin ambiental, polo
que acoden a visitar un espazo protexido
menos cando se refire ao tratamento de
acompaados, habitualmente, do seu
aspectos naturalsticos. Existe ademais
profesorado e cuxo obxectivo principal
outra realidade: anda que para moitas
o coecemento do espazo. Se ben
persoas o concepto de medio segue
certo que se poden empregar tcnicas

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 223


Francisco J. Guerra Rosado

interpretativas no tratamento deste e semellar relacin real, de primeira man,


doutros colectivos, a realidade que os entre o visitante e o trazo interpretativo.
obxectivos dos devanditos programas, as Ademais, son a natureza e o tratamento
como as actividades que se destinan a eles, da informacin o que converten unhas
non se poden chamar, verdadeiramente, instalacins nun centro de interpretacin
interpretacin. A interpretacin procura ou non.
espertar a curiosidade por enriba de a
satisfacer e este pequeno detalle, e
outros moitos como el, o que marca a Anlise dalgunhas definicins
diferenza substancial entre o interpretativo
de interpretacin
e o estritamente educativo.

Por desgraza, o maior coecemento


Cando en 1957, Freeman Tilden definiu por
da disciplina por parte daqueles que
primeira vez a disciplina, referiuse a ela
non se relacionan con ela, dbese aos
como unha actividade educativa que ten
centros de visitantes (antes coecidos
por obxecto a revelacin do significado
como centros de interpretacin). Estes
e das interrelacins de determinados
equipamentos posen, sen dbida, unha
elementos de interese patrimonial, sen
utilidade didctica para o ensino formal
se limitar a dar unha simple informacin
e unha utilidade interpretativa (recreativa
sobre este. Ao parecer, un tempo despois
ou inspiradora) para o pblico xeral. Son,
recoecera que o seu carcter non
en xeral, adecuados para concentraren
era tanto educativo como recreativo,
o pblico, para serviren de transicin
ao ter en conta os modelos de relacin
psicolxica entre o seu mundo cotin e
que existen entre o pblico xeral e os
o lugar que se visita, para lle brindaren
obxectos, e os fenmenos de interese
unha informacin bsica, para conteren
patrimonial e as condicins en que se
unha serie de servizos de diferente ndole
produce a comunicacin dos seus valores
etc. Non obstante, non constiten, en
(un escaso interese, un tempo limitado, a
ningn caso e fronte ao que parece a
complexidade do que se comunica etc.).
visin mis comn, a forma ideal de
realizar unha interpretacin. Esta debe ser
Uns anos mis tarde, concretamente en
desenvolvida in situ, na presenza daquilo
1975, Don Aldridge fala da interpretacin
que interpretado, ags cando existir
para se referir a ela como a arte de
algn tipo de risco para o recurso ou para
explicar o lugar do ser humano no seu
os visitantes; todas as demais son formas
medio. Existe aqu un certo paralelismo
substitutas de interpretacin que, a pesar
coa definicin que en 1970 realizou a
da sa mellor intencin, xamais se podern

224 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Interpretacin do Patrimonio e Educacin Ambiental

Unin Internacional para a Conservacin desenvolvemento de aptitudes. Non


da Natureza da Educacin Ambiental: obstante, para os que nos dedicamos
a Educacin Ambiental o proceso profesionalmente interpretacin, esta
que consiste en recoecer os valores definicin non deixa de ser tremendamente
e en aclarar os conceptos co obxecto inxenua, sobre todo porque non ten en
de fomentar as aptitudes e as actitudes conta a realidade en que se desenvolven os
necesarias para comprender e apreciar as procesos que se vinculan interpretacin.
interrelacins entre o home, a sa cultura
e o seu medio biofsico. Aldridge fala, Como se dixo, as persoas destinatarias
ademais, da importancia de incrementar a da interpretacin son o pblico xeral que
conciencia das persoas visitantes sobre a visita determinados lugares no seu tempo
transcendencia da relacin entre os seres de lecer, e se algo caracteriza este tipo de
humanos e o seu mbito, de maneira que pblico, a ausencia absoluta de tempo e
esperte neles o desexo de contriburen de motivacin. Nuns segundos, dificilmente
conservacin do medio, un obxectivo que poderemos conseguir a sensibilizacin
coincide plenamente co da Educacin e a concienciacin do pblico e, moito
Ambiental. menos, chegaremos a conseguir espertar
nel ningn tipo de compromiso. Chegar a
En 1982, Paul Risk realiza unha definicin da convencer algun nuns segundos unha
interpretacin que , sen dbida ningunha, tarefa imposible. En todo caso, os esforzos
a que mis aproxima a interpretacin teen que dirixirse a persuadilo para
Educacin Ambiental. Para este autor, que, polo menos durante a sa visita, se
tratarase dunha traducin da linguaxe comporte de maneira que o seu impacto
tcnica e complexa das disciplinas sobre o recurso sexa o mnimo posible.
relativas ao medio a unha forma non
tcnica, cuxo fin ltimo non outro que a
creacin no visitante dunha sensibilidade, O pblico e a comunicacin
unha conciencia, un entendemento,
dos valores do medio
un entusiasmo e un compromiso cara

ao recurso que interpretado e que


todo iso, loxicamente, redunde na sa
Pode afirmarse que, en xeral, as persoas
conservacin. Este conxunto de intencins
se comportan en funcin da situacin
correspndese, case na sa totalidade,
ambiental en que se achan. Para a maiora
cos diferentes niveis dos obxectivos da
das persoas que habitamos en pases do
educacin ambiental: a sensibilizacin,
primeiro mundo, onde o noventa por cento
a toma de conciencia, o coecemento,
da poboacin reside no medio urbano, o
o desenvolvemento de actitudes e o

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 225


Francisco J. Guerra Rosado

medio natural aparece como algo alleo a ten que se realizar de xeito atractivo, para
ns, cando non nos infunde un estrao procurar os elementos comns entre a
respecto que se aproxima, nalgns casos, nova realidade que se ofrece ao pblico e
ao medo. o seu mundo cotin; a informacin debe
ser absolutamente concisa e debe ser
Se temos en conta que a interpretacin realista cos tempos que as persoas estn
vai dirixida a un pblico voluntario (non dispostas a nos dedicar; o proceso debe
cativo), que visita algn lugar, durante realizarse en presenza do obxecto que
o seu tempo de lecer (na procura de interpretado e o seu obxectivo debe ir
satisfaccins internas) e nun mundo que mis al da simple informacin, dirixindo
lle , en parte, alleo, dificilmente podemos os esforzos revelacin do significado
esixirlle que acte como se estivese nunha daquela realidade que interpretada.
clase ou nun traballo, para que estude ou
para que intente aspectos da vida que,
probablemente, o traen sen coidado. A xeito de conclusin

En consecuencia, se partimos destes


condicionantes, a interpretacin debe ser A educacin dun pblico xeral, quer no
en todo momento interesante e entretida ambiental quer noutros aspectos da vida,
(xa que non hai incentivos externos), e ser non unha tarefa doada. A interpretacin
capaz non s de chamar a atencin senn, debe moverse entre o entretemento
sobre todo, de a manter. Mais, ademais (para provocar a diversin e a recreacin
disto, toda a informacin que se achegue do pblico) e a inspiracin (para xerar
ao pblico ten que ser absolutamente emocins), de maneira que o pblico
comprensible e doada de procesar. chegue a ser sensible ante determinadas
Ademais, aqueles aspectos que se traten realidades do noso medio e das sas
deben ser o mis relevante que for posible problemticas concretas. Deste xeito,
e, ademais, deben estar organizados posible que coa suma de pequenos
conceptualmente de maneira que o pblico momentos de gozo e de sensibilizacin a
os poida dixerir sen demasiado esforzo. xente sexa capaz de se ir educando. Neste
sentido, a interpretacin procura mis
Yorke Edwards realizou en 1976 unha das espertar a curiosidade que a satisfacer.
mellores caracterizacins da interpretacin,
ao incidir naqueles aspectos que poden A persuasin non educacin, mais a
facilitar a vinculacin afectiva entre os sucesin de distintas persuasins pode
visitantes e o recurso que interpretado. inducir ao pblico reflexin e utilizacin
Para comezar, o proceso de comunicacin de capacidade de raciocinio para chegar a

226 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Interpretacin do Patrimonio e Educacin Ambiental

conclusins a respecto da necesidade de Bibliografa


respectar todo aquilo que nos rodea e que,
Ham, S. H. (1992). Interpretacin ambiental. Una
en definitiva, forma parte da nosa vida. gua prctica para gente con grandes ideas
y presupuestos pequeos. Golden: North
American Press.
Unha boa interpretacin, ben realizada, Morales, J. (1998). Gua prctica para la
Interpretacin del Patrimonio. El arte de
pode conseguir que a xente se interese
acercar el legado natural y cultural al pblico
por uns aspectos que, ata ese momento, visitante. Sevilla: Junta de Andaluca.
Consejera de Cultura.
fosen absolutamente intranscendentes
Tilden, F. (1957). Interpreting Our Heritage.
para a sa vida. Para iso, fundamental Carolina do Norte: The University of North
Carolina Press.
racionalizar os esforzos econmicos e de
comunicacin, de maneira que o pblico
pase de ser un simple espectador para
se converter nunha persoa educada
ambientalmente, que sexa capaz de
colaborar e de se implicar na conservacin
e na xestin do patrimonio natural.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 227


Mindelo Xacobe Melndrez
Illa de San Vicente-Cabo Verde

228 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


RECURSOS E INSTRUMENTOS SOCIAIS
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

A participacin como proceso de


aprendizaxe e coecemento social
Francisco Heras Hernndez
Tcnico de Formacin do Centro Nacional de Educacin Ambiental (CENEAM)-Ministerio de Me-
dio Ambiente. Punto focal para o artigo 6 da Convencin Marco sobre Cambio Climtico (Espaa)

A participacin no camio cara sustentabilidade


Desde as polticas pblicas en materia de enerxa s caractersticas especficas


da empresa que subministra a electricidade aos nosos fogares, ou desde os
planos hidrolxicos ata as caractersticas concretas do sistema que nos abastece
de auga potable, os trazos propios das polticas, dos planos e dos sistemas
de xestin, pblicos ou privados, condicionan o impacto ambiental e social das
nosas formas de facer. Abrir unha billa para obter auga ou pulsar un interruptor
para acender unha lmpada, son exemplos de xestos cotins cuxas repercusins
sociais e ambientais estarn determinadas, en boa medida, polo contexto en
que realizamos estas accins. En consecuencia, para avanzar cara a escenarios
mis sustentables, requrense cambios que afectan non s s nosas opcins
individuais, senn tamn s de carcter colectivo.

A participacin cidad, o proceso polo cal as persoas toman parte na


resolucin dos problemas, achegan a propia creatividade, os puntos de vista,
os coecementos e os recursos e comparten a responsabilidade na toma de
decisins, constite unha va natural para repensar e reformular esas opcins
colectivas nun marco comunitario. Dada a magnitude dos cambios requiridos
en materia de sustentabilidade, a participacin cada vez mis valorada como
a frmula para construr consensos e xuntar esforzos... e tamn para tomar
mellores decisins en relacin cos grandes dilemas ambientais.

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 229
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 229-242
Francisco Heras Hernndez

Beneficios da participacin permite recoecer mellor como perciben


a situacin aqueles mis directamente

afectados ou mis prximos a ela.

Diferentes autores destacaron unha


Unha maior riqueza na procura de
serie de vantaxes e de beneficios da
solucins: a travs da participacin pode
participacin cidad aplicada resolucin
xerarse un conxunto mis amplo de
dos problemas ambientais. A continuacin
opcins para resolver os retos formulados.
repasaremos, de xeito breve, os mis
Por exemplo, as poboacins locais posen
significativos, e deixaremos claro que,
unha valiosa sabedora con relacin
en todo caso, o que aqu presentamos
xestin do seu mbito. A travs da sa
unha relacin de potencialidades e non un
participacin eses coecementos poden
conxunto de efectos positivos que se dan
ser compartidos.
de forma automtica. Diversos factores,
entre eles o propio deseo que se faga do
Unha mobilizacin de recursos: ao
proceso participativo, podern influr para
ampliarmos o conxunto de organizacins
que estes beneficios se dean en maior ou
e de persoas implicadas na resolucin dos
en menor medida.
problemas, a participacin facilita que se
poidan dispor dos recursos, humanos e
A participacin contribe a
materiais, con que contan estes actores
unha resolucin mis eficaz dos
sociais.
problemas

A chave das sadas: en moitas ocasins,


En ocasins defndese que os procesos
as respostas adecuadas para atallar
sen participacin son menos democrticos,
un problema s estn en mans da
mais mis eficaces para afrontar os
propia comunidade, o que fai que a sa
problemas ambientais. Non obstante,
implicacin sexa imprescindible.
existen diversos argumentos que apoian a
idea de que a participacin pode mellorar
Os procesos participativos
a eficacia das respostas:
fomentan a integracin social,
ao reforzaren e ao estruturaren as
Uns mellores diagnsticos das necesidades:
comunidades
a xente que se acha prxima aos problemas
conta con informacin de primeira man que
A participacin pode ser unha oportunidade
pode resultar de gran valor para realizar
excelente para xerar ou para reforzar un
un axeitado diagnstico da situacin de
tecido social a favor da conservacin
partida. En todo caso, a participacin
do medio. Compartindo obxectivos,

230 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


A Participacin como proceso de aprendizaxe e coecemento social

experiencias e responsabilidades, as practicar e dominar as tcnicas e os


persoas e as organizacins establecen procedementos tiles para actuar na
conexins que perduran mis al dun resolucin de problemas ambientais
proxecto concreto e que poden dar lugar a adquirir informacin e coecementos
redes tiles para acometer novas iniciativas clarificar os propios valores en relacin
proambientais. Ademais, os procesos cos temas sobre os que se traballa
participativos fomentan a integracin social cultivar a creatividade e propor novas
ao incluren na toma de decisins cidadns sadas
e grupos tradicionalmente afastados da vida mellorar a capacidade de comuni-
pblica (ALLI e OLIVELLA, 1999: 13). cacin horizontal
asumir responsabilidades concretas
A participacin desenvolve o na loita contra a deterioracin
sentido de pertenza e a identifi- ambiental
cacin das persoas co seu medio
Por iso os procesos de participacin son
Sabemos que a xente tende a asumir cada vez mis apreciados como unhas
responsabilidades ante aquilo que oportunidades para a educacin ambiental
considera propio, mentres que o dos participantes (HERAS, 1997).
desarraigamento produce indiferenza
ou inhibicin. Como indica o psiclogo A participacin facilita que os
cataln E. Pol, no mundo occidental o intereses da xente sexan tidos
cidadn tende a considerar alleo todo en conta ao corrixir tendencias
aquilo que escapa directamente sa tecnocrticas
xestin. Autores como Pol defenden que
a vivencia do lugar, sentirse axente da sa Detrs dos problemas ambientais hai, case
conservacin ou da sa transformacin, sempre, conflitos de intereses humanos.
un aspecto chave para construr un sentido Os mtodos de toma de decisins en que
de pertenza. as consultas aos sectores interesados
son moi limitadas tenden a ignoraren ou a
A participacin proporciona excluren unha parte dos intereses en xogo
oportunidades para a aprendizaxe a respecto dun tema. A participacin pode
e para exercer a responsabilidade propiciar que os desexos e as necesidades
ambiental dun nmero mis amplo de persoas
sexan tidos en conta. Desta forma, pode
A participacin pode ser concibida como ter un efecto integrador de intereses nos
un proceso de resolucin de problemas en procedementos de toma de decisins.
que as persoas teen oportunidades para:

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 231


Francisco Heras Hernndez

A participacin pode prever os efectos que deben ser previstos hora de


conflitos intervir ou as limitacins que condicionan
a toma de decisins.
Os procedementos de participacin
que poen a nfase na construcin de A participacin proporciona maior
consensos facilitan que os interesados lexitimidade s decisins tomadas
compartan os coecementos e as
habilidades para resolver os problemas. As respostas ante os problemas ambientais
Persguese que os grupos cooperen para poden carrexar limitacins ou renuncias,
resolveren os retos existentes, de forma quer persoais quer colectivas. Como
que o proceso se dirixa a enfrontar os indica SUBIRATS (2001) cada vez ms, la
problemas que fai falta resolver en vez de gente ser capaz de aceptar y compartir
enfrontar as persoas que teen puntos de decisiones que afecten negativamente
vista diferentes. Os mtodos de toma de a alguno de sus intereses si considera
decisins en que as consultas aos sectores legtima la va por la que se ha llegado a
interesados son moi limitadas propician, a tomar esa decisin.
aparicin de conflitos porque (ELCOME e
BAINES, 1999): A participacin pode facilitar a
continuidade das intervencins
propician que a xente se peche nas decididas
sas posturas
avivan as suspicacias entre os dife- As accins amplamente avaladas
rentes grupos de interese teen moitas mis posibilidades de
crean vencedores, perdedores e divi- permaneceren no tempo que aquelas que
sins nas comunidades son froito de empeos persoais. Cando
as decisins foron participadas, xrase un
A participacin permite maior sentido de pertenza que converte as
comprender mellor as decisins persoas e as organizacins en defensoras
alcanzadas das iniciativas e en garantes da sa
continuidade.
A participacin non garante que todo
o mundo vaia estar de acordo coas A participacin mis necesaria
decisins que finalmente se adopten, mais en situacins de incerteza
si permite que a xente entenda mellor as
razns que hai detrs dunha decisin e Finalmente, cmpre resaltar o especial
a complexidade de variables que inciden valor da participacin nun contexto en que
nunha situacin problemtica, os posibles se aspira a un trnsito cara a situacins

232 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


A Participacin como proceso de aprendizaxe e coecemento social

mis sostibles; precisamente nas que as opinins dos cidadns sexan


situacins de crise ou de cambio, en que a trasladadas s institucins. Cando se
participacin se fai mis necesaria. consulta directamente xente sobre como
lle gustara que fose a sa cidade, sobre
Na tboa 1 sintetzanse algunhas das que iniciativas querera ver desenvolvidas
achegas que poden proporcionar os nos espazos naturais da sa comarca
mtodos participativos para avanzar cara ou sobre como lle gustara que fosen
a escenarios mis sostibles. as zonas verdes do seu barrio, moi
frecuente que a xente se limite a reflectir
nas sas respostas os desexos ou as

Participacin en chave de demandas dominantes, que se difunden


incansablemente a travs da publicidade e
sustentabilidade
dos medios de comunicacin de masas.

Por iso importante propiciar unha


Para propiciar a participacin cidad en reflexin previa. Unha reflexin en que
chave de sustentabilidade non abonda tean cabida os datos pouco coecidos,
con preguntar xente como pensa que se mais significativos, ou as ideas e os puntos
deberan facer as cousas nin con facilitar de vista que hoxe son minoritarios e que

Situacin actual Achegas da participacin ambiental no camio


cara sustentabilidade

Rutinas insostibles moi asentadas e asumidas Reconsideracin crtica das formas de facer actuais
Conxunto das opcins que se toman en consideracin Conxunto das opcins que se toman en consideracin
para dar resposta aos problemas, moi limitado para dar resposta aos problemas, mis amplo

Desacordo social sobre as respostas para dar Construcin de acordos que permitan asumir os
perante os problemas ambientais cambios necesarios

Grande peso dos intereses corporativos no Maior equilibrio entre os intereses en xogo
desenvolvemento da poltica ambiental

Receitas para afrontar os problemas aplicadas de Respostas aos problemas mis adaptadas
forma mimtica, sen realizar unha axeitada realidade socioambiental local
adaptacin aos contextos locais

Crecente sensibilizacin ante os problemas Xeracin dun sentimento de responsabilidade


ambientais, mais escaso sentimento de compartida ante a problemtica ambiental
responsabilidade ante eles

Desigual colaboracin da poboacin no Colaboracin mis ampla e intensa da poboacin


desenvolvemento de medidas para atallar a na posta en marcha de medidas proambientais
deterioracin ambiental

Recursos escasos para acometer accins de Mobilizacin de recursos dun conxunto mis amplo
mellora ambiental de actores sociais

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 233


Francisco Heras Hernndez

teen un escaso eco nos grandes medios Se aspiramos a que os procesos


de comunicacin. Repensar as cousas participativos sirvan para tomar mellores
en chave de sustentabilidade mis decisins a respecto do ambiental,
doado se se achegan ao debate os datos deberemos aspirar a que sexan autnticos
relacionados coa calidade de vida ou coa procesos de aprendizaxe. A toma en
equidade, se se d voz nos debates aos consideracin da complexidade propia
sectores marxinados ou desfavorecidos do ambiental (implcita na idea de
e se se propician procesos deliberativos sustentabilidade) as o esixe. Os dilemas
en que haxa lugar para a imaxinacin e a relacionados coa xestin ambiental son
creatividade. complexos. Ningn partido, organizacin
ou disciplina pose de maneira exclusiva
En definitiva, unha participacin orientada as chaves para comprender unha situacin
sustentabilidade debe ser, non s un particular. A aprendizaxe mutua , por
instrumento para o consenso, senn tanto, un elemento esencial dunha xestin
tamn para a aprendizaxe persoal e social. ecosistmica (DANIELS e WALKER, 1996).
Para a aprendizaxe compartida. Os procesos participativos que levan
consigo a implicacin e a interaccin de
diferentes actores sociais, con diversos

Os procesos participativos coecementos e percepcins en relacin


cos problemas ambientais, constiten unha
como procesos de
va esencial para esa aprendizaxe mutua.
aprendizaxe


Hai diversos argumentos que apoian a idea
de que os procesos participativos poden

En opinin do politlogo F. Pindado, todo constitur excelentes oportunidades para a

proceso de participacin que aspire a ser aprendizaxe. Algns dos mis significativos

transformador ser un proceso educativo. En seran estes:

palabras de PINDADO (2002:18) a prctica


demstranos cada da que o principal Novos ollos para ver a realidade: as rutas

instrumento para o cambio a xente. Ns que poen en relacin o coecemento

somos os que cambiamos e, ao facelo, e a accin teen un duplo sentido: o

conseguimos cambiar as cousas. A estes coecemento pode conducir accin,

tipos de cambios denominmolos educativos mais a accin tamn pode conducir ao

e, por tanto, para facer que as cousas coecemento. A informacin, a reflexin e

cambien teremos que nos educar; porque as experiencias vitais, poden traducirse en

estamos a falar do cambio da xente. novas formas de facer. Mais tamn pode
chegarse a unha maior sensibilizacin ou a

234 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


A Participacin como proceso de aprendizaxe e coecemento social

uns novos valores a partir de cambios nas desenvolvemento da creatividade etc.


nosas rutinas ou accins. Cambiando as teen un lugar e un sentido nun proceso
nosas formas de facer tamn nos resituamos de participacin. O proceso social e
ante o mundo. Ao cambiar o noso papel de resolucin dos problemas achega
tamn pode cambiar a nosa forma de ver as un contexto lxico aprendizaxe. Ese
cousas. Por iso, poendo a xente no papel contexto proporciona un significado
de actores tamn se pode propiciar que se engadido ao que aprendemos.
abran paso novas visins da realidade.
Razns para aprender: os adultos
Novas oportunidades para aprender: tendemos a procurar un sentido prctico
sobre o papel, a participacin pode ofrecer aprendizaxe. Estamos mis motivados
distintas oportunidades para a aprendizaxe. para aprender aquilo que pensamos que
Ao longo dun proceso participativo, os nos servir para desenvolvernos mellor
participantes teen ocasin de: no noso mbito. O proceso participativo
proporciona ese sentido prctico
empregar diversos procedementos aprendizaxe; aprendemos para nos
tiles para coecer a realidade (por desenvolver mellor no proceso e para
exemplo, a anlise de documentos, as contribur sa resolucin
entrevistas con actores sociais chave,
as visitas sobre o terreo...) Unha conexin coherente entre a
descubrir informacin relevante sobre aprendizaxe e a accin: se analizamos a
os temas para tratar cuestin desde a perspectiva educativa, a
recoecer diversas sensibilidades, participacin permite integrar a aprendizaxe
intereses e ideas arredor dos temas e a accin, e saltar a barreira que con tanta
formulados frecuencia separa o que aprendemos
clarificar os propios valores en relacin do que facemos e que a mido fai que
coas cuestins a debate as actividades de aprendizaxe sexan
cultivar a creatividade, contribundo a consideradas como algo alleo ao mundo
construr novas solucins ou alternativas real. Nos procesos participativos a toma
mellorar a nosa capacidade para presentar de postura e as decisins son o resultado
e para defender as nosas ideas lxico dun proceso de indagacin e de
asumir responsabilidades concretas resolucin dos problemas. A accin nace
nos procesos de mellora ambiental como o resultado lxico do que aprendemos
e do que acordamos cos outros.
Un contexto que d sentido ao que se
aprende: os novos coecementos sobre Entendemos, en definitiva, que para que
o medio, a aprendizaxe de tcnicas, o os procesos participativos constitan

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 235


Francisco Heras Hernndez

unha ferramenta til para afrontar os realizar as sas mellores achegas a un


problemas ambientais ou os retos de proceso de participacin se descoecen a
sustentabilidade, estes deben constitur informacin relevante de que se dispn.
procesos de aprendizaxe. Porque s
aprendendo poderemos tomar mellores Unhas diferenzas marcadas nas
decisins. Mais, ademais, os procesos posibilidades de acceso informacin
de participacin brndannos unha poden xerar distorsins notables e
oportunidade singular para a aprendizaxe situacins inxustas. As actitudes de
ambiental. secretismo hora de manexar datos e
informes, as trabas formuladas ao acceso

Factores que facilitan dos interesados informacin dispoible,


dan lugar a desigualdades inaceptables
procesos participativos de
hora de participar.
calidade
Deliberacin

A partir dos estudos sobre os procesos de Nos procedementos de participacin achamos


participacin con xito, diversos autores actores con diferentes coecementos,
e organizacins propuxeron elementos intereses e ideas sobre as solucins que hai
chave que caracterizan os procesos que dar, os retos ou os problemas existentes.
participativos de alta calidade. Desde Se se desexa sacar o mellor partido desa
a perspectiva da participacin como valiosa materia prima e tamn propiciar a
un proceso de aprendizaxe persoal e procura de acordos ou de consensos que
social que facilita mellores diagnsticos, permitan, na medida do posible, harmonizar
propostas, decisins e intervencins, os diferentes intereses en xogo, necesario
destacamos catro deles: que os actores conten con posibilidades para
Informacin a comunicacin e o debate.
Inclusin
Deliberacin Como sinalan DANIELS e WALKER (1996) moi
Vas de influencia nas decisins frecuentemente as axencias gobernamentais
asumen que os intereses dos participantes
Informacin
estn prefixados e son practicamente
inamovibles; desta maneira, o interese pblico
A existencia de informacin accesible,
concbese como unha sinxela acomodacin
fiable e plural facilita aos actores sociais
ou agregacin de intereses individuais. Os
realizar bos diagnsticos dos retos sociais
procesos participativos que se organizan
e ambientais formulados. Por contra, ser
baixo esta concepcin non recollen de
difcil que as persoas participantes poidan

236 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


A Participacin como proceso de aprendizaxe e coecemento social

forma axeitada a deliberacin pblica, as coecementos, puntos de vista, intereses...


actividades que promoven o debate social, a respecto das cuestins ambientais
o trfico de ideas ou o descubrimento dos permite a aprendizaxe mutua.
intereses dos outros.
Os procesos deliberativos permiten xerar
Algns argumentos que permiten poer novas ideas: nos procesos deliberativos,
en relacin a deliberacin e a aprendizaxe as achegas realizadas inspiran outras
son os seguintes: novas, ao xurdiren, por acumulacin,
novas ideas diferentes das que cada un
Os procesos deliberativos abren as tia. Desta maneira, constrese un novo
portas comunicacin social: nos coecemento de forma colectiva.
procesos deliberativos os participantes
deben ser persuasivos e facer que os A deliberacin axdanos a superar
seus argumentos, anda que sexan de visins simplistas da realidade: o
carcter tcnico, resulten accesibles para conxunto de factores implicados, de
os demais (BLOOMFIELD e outros, 2001). efectos posibles das nosas opcins para
Faise un esforzo por ser entendido porque considerar, ensnchase se a deliberacin
hai que convencer os outros. plural, permitndonos abandonar visins
das cousas excesivamente simplistas.
A deliberacin permite recoecer
mellor os propios intereses: nos A participacin xera debates pblicos
procesos participativos os actores sociais enriquecedores: frecuentemente, os
defenden os seus intereses e iso srvelles debates formulados nos procesos parti-
para os coecer e para os argumentar cipativos trasldanse esfera do pblico
mellor. Ademais, ao longo dos procesos e xeran debates sociais mis amplos. Uns
participativos pdese producir unha medios de comunicacin plurais, abertos
clarificacin ou unha mellor definicin das aos distintos discursos formulados,
propias posicins, xa que se nos formulan constiten un ingrediente esencial para
opcins e dilemas ante os que nos que se xeren debates pblicos intelixentes.
debemos situar. Os procesos deliberativos O debate e o seu poder educador pode
permtennos coecer e valorar novas chegar as a unha porcin da poboacin
posturas e as coecer mellor os nosos moito mis ampla que a inicialmente
propios procesos. implicada ou interesada nel.

Os procesos deliberativos facilitan a


aprendizaxe mutua: a comunicacin
e o debate entre actores con diferentes

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 237


Francisco Heras Hernndez

Inclusin Influencia na toma de decisins

Seguindo a BLOOMFIELD e outros (2001), Os actores que interveen nun proceso de


consideramos que un proceso inclusivo participacin teen a lxica expectativa de
aquel que logra incorporar o mis influren co seu esforzo no mundo real.
amplo espectro posible de interesados, Os procesos participativos en que as
sobre o principio de que, desta maneira, ideas e as propostas xeradas non achan
se acrecentar o sentido de pertenza, a vas de influencia na toma de decisins
lexitimidade dos resultados e a difusin do son procesos que, polo menos nos seus
coecemento. fins ltimos, resultan errados.

A incorporacin ao proceso participativo O feito de que o proceso participativo conte


dunha ampla diversidade de actores, de con vas de influencia nas decisins que hai
sensibilidades ou de perspectivas, tamn que tomar, pode reforzar o seu valor como
favorece a aprendizaxe nos procesos un proceso xerador de coecemento.
participativos, xa que:
A posibilidade de influr outorga
A inclusin enriquece a deliberacin: utilidade ao coecemento xerado: as
a formulacin de debates con quen, no vas de influencia resultan un ingrediente
esencial, pensa como un propio e defende fundamental para que os resultados do
os mesmos intereses, ten un interese proceso participativo se convertan nun
moi limitado. O debate entre xentes con coecemento socialmente til, que sirva
diferentes coecementos, puntos de vista e para tomar mellores decisins.
intereses resulta moito mis enriquecedor.
A participacin satisfactoria reforza as
Cantos mis axentes estn implicados, actitudes participativas: cando o esforzo
mis oportunidades hai para que a invertido na participacin ten efectos tanxibles,
aprendizaxe se difunda: a incorporacin positivos, cultvase a sensacin de poder.
dun conxunto mis amplo de sectores e de o proceso coecido na literatura anglosaxona
grupos de interese diferentes aos procesos como empowerment, que acrecenta a
participativos far que os coecementos sensacin das persoas de que son capaces
derivados destes procesos poidan chegar de influr sobre as cousas de intervir de forma
a unha porcin mis ampla da sociedade. positiva en cuestins que afectan sa
propia vida, s sas comunidades ou sa
sociedade mediante a accin sobre temas
ou sobre problemas que eles definen como
importantes (PAGE e CZUBA, 1999).

238 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


A Participacin como proceso de aprendizaxe e coecemento social

A organizacin da que a participacin progrese. En esencia,

participacin trtase de contribur a crear as condicins


para que o proceso se alimente con

informacin relevante e plural, para que


acolla a todos os actores con intereses,
Diversos estudos de casos e de
sensibilidades e coecementos distintos,
anlises tericas suxiren que os
para que permita o trfico de ideas e a
procesos participativos satisfactorios
deliberacin e para que tea capacidade
xeran autoconfianza nas comunidades
de influencia nas decisins.
implicadas, ao tempo que proporcionan
un saber facer participativo que facilita o
Lograr que se dean estes ingredientes e que
desenvolvemento de novos procesos. Por
o proceso avance cun esforzo razoable por
contra, as tradicins mis autoritarias na
parte dos participantes, evitando disfuncins
xestin ambiental adoitan traducirse en
e bloqueos habituais nos procesos
actitudes de inhibicin sobre o ambiental,
colectivos, esixir desenvolver un conxunto
ademais de xerar unha sensacin
de tarefas diverso, entre as que poderan
progresiva de falta de competencia ante
achar as seguintes (HERAS, 2002):
estas cuestins.

- Realizar unha anlise axeitada


Poderiamos dicir, en resumo, que a
da situacin de partida, que
participacin de calidade tende a xerar as
permita detectar os atrancos e as
condicins para unha mellor participacin
oportunidades que, previsiblemente,
futura, mentres que a participacin errada
se formularn no proceso.
ou inexistente alimenta a perda de sentido
- Identificar os posibles actores
da responsabilidade colectiva sobre o
interesados, para promover de
ambiental.
forma activa a sa incorporacin ao
proceso.
Como superar a dinmica da
- Apoiar, en caso necesario, a
desmobilizacin e substitula por outra
autoorganizacin e a clarificacin de
participativa? En primeiro lugar,
ideas por parte dos sectores interesados
importante recoecer un feito bsico: os
que tean menos capacidades ou
procesos participativos son procesos que
capacidade organizativa, evitando as
requiren organizacin.
desigualdades inaceptables.
- Animar a participacin dos sectores
A organizacin ou a dinamizacin axeitada
con baixa motivacin de partida
dos procesos participativos implica unha
e tratar de manter o interese e a
atencin constante ao seu devir para ir
motivacin ao longo do proceso.
achegando os ingredientes chave para

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 239


Francisco Heras Hernndez

- Propor procedementos concretos as necesidades organizativas e de


para canalizar a participacin, que dinamizacin requiridas para que esas
faciliten a implicacin activa de todos propostas cheguen a un bo fin. O certo
e que canalicen axeitadamente as que, a habilitacin dun procedemento
achegas dos participantes. formal para canalizar a participacin
- Facilitar, cando for factible, que pblica raras veces ser suficiente para
se produzan propostas e acordos asegurar uns procesos participativos de
que gocen do mximo respaldo calidade.
posible e que sexan tiles para
avanzar na resolucin dos problemas No campo da participacin pblica en
socioambientais formulados. materia de medio estendeuse unha
- Promover unha avaliacin continua perigosa confusin entre a participacin
ao longo do tempo, detectando, tan e os procedementos institucionais
pronto como sexa posible, malestares, empregados para a canalizar. Estes
dficits, problemas que poidan ltimos constiten frmulas que poden
obstaculizar o avance do proceso. ser tiles para canalizar as achegas das
- Facilitar a aplicacin do acordado, persoas e das organizacins en momentos
facilitando, cando for necesario, a concretos. Mais non deben confundirse co
cualificacin ou os recursos para que proceso da participacin en sentido amplo,
os diferentes actores sociais poidan a travs do cal un conxunto de actores
cumprir os seus compromisos. sociais recoece os problemas ou os retos
formulados, vai reaccionando ante eles e
Evidentemente, non sempre ser necesario trata de influr nas decisins ou de intervir
acometer todas estas tarefas. Nin sequera nas iniciativas que cmpre desenvolver.
se trata de responsabilidades que deban
ser asumidas necesariamente por unha A lxica burocrtica levada ao seu extremo,
nica organizacin, equipo ou grupo. fai que moitas institucins consideren que
Mais frecuentemente ser necesario cumprir coas formalidades legalmente
desempear algunhas delas se se desexa esixidas en materia de participacin
asegurar a viabilidade dun proceso significa que a participacin queda
participativo, mellorar a sa funcionalidade garantida. O certo que, pr a disposicin
e reforzar o seu valor na resolucin de da cidadana un documento tcnico relativo
problemas ambientais. ao tema que hai que dilucidar ou abrir os
rexistros administrativos presentacin
Non obstante, cada vez con maior de alegacins, poucas veces asegurarn,
frecuencia, asistimos ao lanzamento de por si ss, unha participacin de calidade.
propostas participativas que ignoran

240 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


A Participacin como proceso de aprendizaxe e coecemento social

Non pretendemos defender aqu unhas en consideracin as achegas cidads


polticas pblicas ultrapaternalistas en deberan planificar de forma especfica
materia de participacin ambiental; as o proceso, identificar o pblico que hai
anlises de casos mostran como, en que implicar e seleccionar as tcnicas
ocasins, unha comunidade preocupada de dinamizacin da participacin mis
por un problema ou por unha ameaza apropiadas.
ambiental capaz de pr en xogo un
conxunto notablemente rico de recursos
e de estratexias para obter informacin, Educacin ambiental e
para divulgar entre os vecios e outros
participacin: relacins
interesados datos chave e visins propias
incipientes
sobre o problema, para captar e integrar as
preocupacins cidads e para desenvolver

iniciativas diversas co obxecto de influr nas


decisins pblicas (HERAS, 2006). Mais A Convencin sobre acceso informacin,
tamn frecuente que as comunidades a participacin e o acceso xustiza en
sexan incapaces de reaccionar materia de medio (coecida tamn como
axeitadamente ante procesos ou proxectos Convencin de Aarhus) incle, entre as
de elevado impacto social e ambiental ou consideracins que a xustifican, o desexo
que o fagan desinformadas, cun escaso de promover a educacin ambiental
criterio ou de maneira pouco eficaz. para favorecer a comprensin do medio
e o desenvolvemento sustentable, e
Isto lvanos a nos reafirmar na idea de a extensin de sensibilizacin pblica
que as necesidades de organizacin e de e da participacin nas decisins que
dinamizacin requiridas para lograr uns afectan ao medio e ao desenvolvemento
procesos participativos de calidade poden sustentable. No mbito espaol, a
ser moi dispares. participacin ambiental foi recoecida
como un dos instrumentos bsicos
Independentemente de que haxa uns da educacin ambiental (Libro Branco
mnimos legalmente esixibles, un bo da Educacin Ambiental en Espaa,
programa de participacin pblica debe 1999). Non obstante, a pesar deses
adaptarse realidade socioambiental recoecementos, os traballos que analizan
especfica de cada caso, polo que non o papel dos procesos de participacin
parece oportuno limitarse a aplicar unhas ambiental como divulgadores ou como
receitas de forma mimtica. Por iso, en xeradores de coecemento son anda
cada ocasin, as administracins pblicas escasos. A aplicacin dos instrumentos
responsables de organizar e de tomar metodolxicos da educacin ambiental

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 241


Francisco Heras Hernndez

ao deseo e dinamizacin dos procesos BLOOMFIELD, D, COLLINS, K, FRY, CH, & MUN-
TON, R. (2001). Deliberation and inclusion:
participativos tamn limitada, anda vehicles for increasing trust in UK public go-
que comeza a se consolidar en campos vernance? Environment and Planning C: Go-
vernment and Policy, 2001, Vol. 19: 501-513
de intervencin como o voluntariado DANIELS, STEVEN E. & WALKER, G.B. (1996).
ambiental. Collaborative learning : improving public de-
liberation in ecosystem-based management.
Environmental Impact Assessment Review.
A concepcin da participacin ambiental Vol. 16 (1996), n 2 march ; p. 71-102
ELCOME, D. Y BAINES, J. (1999). Steps to suc-
como un instrumento de aprendizaxe cess. Working with residents and neighbours
e de coecemento social ten unhas to develop and implement plans for protected
areas. IUCN. Commission on Education and
implicacins innegables para o deseo, Communication; European Committee for
a dinamizacin e a investigacin destes EE, Suiza,42 pgs.
HERAS, F. (1997). Medio ambiente, educacin y
procesos sociais que anda non foron participacin. Ciclos, 1: 24-27
exploradas ou aplicadas en profundidade. HERAS, F. (2002). Entretantos. Gua prctica para
dinamizar procesos participativos sobre pro-
Estamos convencidos, non obstante, que blemas ambientales y sostenibilidad. Ed.
esta debe ser unha tarefa prioritaria para GEA, Valladolid.
HERAS, F. (2006). La participacin como proce-
acometer desde a educacin ambiental so de aprendizaje y conocimiento social: La
nos prximos anos, xa que, se concibimos participacin pblica en la Evaluacin de Im-
pacto Ambiental del embalse de Bernardos
os procesos participativos como (Segovia). Memoria de suficiencia investiga-
instrumentos de aprendizaxe persoal e dora. Departamento de Ecologa Universi-
dad Autnoma de Madrid. Doctorado Interu-
colectiva estaremos mis preto de lograr niversitario en Educacin Ambiental
que estes procesos constitan ferramentas MINISTERIO DE MEDIO AMBIENTE (1999). Libro
Blanco de la Educacin Ambiental en Espaa.
efectivas de mellora social e ambiental. Ministerio de Medio Ambiente, Madrid.
PAGE, N. Y CZUBA, CH.E. (1999). Empowerment:
what is it? Journal of Extension, Vol 39, n5
october 1999.
PINDADO, F. (coord.) (2002) Eines per a la partici-
Referencias bibliogrficas
paci ciutadana. Bases, mtodes i tcniques.
Diputaci de Barcelona. Papers de Participa-
ALI, M.A. Y OLIVELLA, M. (coords.) (1999). Per
ci Ciutadana, 6. http://www.diba.es/flordemaig/
viure b nolsaltres i les generacions que vin-
participacio (acceso 08.12.06)
drn. Con prende part a fer sostenibles els
SUBIRATS, J. (2001). Nuevos mecanismos partici-
nostres pobles i ciutats. Diputaci de Barce-
pativos y democracia: promesas y amenazas.
lona, Barcelona.
En J. Font (coord..) Ciudadanos y decisiones
pblicas. Ariel. Barcelona.
VVAA (2005). Once historias sobre participacin
ambiental. Y algunas reflexiones comparti-
das. Ed. Ministerio de Medio Ambiente. Or-
ganismo Autnomo Parques Nacionales, Se-
rie Educacin Ambiental. Madrid. http://www.
1 En Espaa merece unha mencin o traballo do
mma.es/ceneam (acceso 08.12.06)
seminario permanente sobre educacin ambiental
e participacin, promovido polo CENEAM e que
rene unha vintena de educadores que traballan e
reflexionan nesta lia (VV. AA., 2005).

242 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


BANCO DE BOAS PRCTICAS
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

Sustentabilidade do fogo na
Tria Amaznica
Michle Sato
Departamento de Ensino e Organizao Escolar da Universidade Federal do Mato Grosso
do Sul e da Universidade Federal de So Carlos. Lider do Grupo Pesquisador em Educao
Ambiental (Brasil)

De acordo com o olhar mitolgico, a alma o fogo,


ou a chama, porque o calor necessrio ao signo
da vida. Muitas vezes, nossos nomes revelam a
ancestralidade primitiva que habita a topografia de
nossa inconscincia
(Jung, 2005, p. 93 - traduo nossa).

Iniciamos declarando que concebemos a Educao Ambiental na justaposio


surrealista entre imagens poticas e filosficas. Para compreender esta
asseverao anterior, preciso estabelecer que para alm do produto final, os
surrealistas prezam o mtodo processual, aceitando o mistrio, o inesperado
e a surpresa da vida. A vitria torna-se detalhe, e a essncia est na luta pela
transcendncia da realidade. Nossa aventura de hoje uma pequena tragdia que
faz emergir o fogo como protagonista de um enredo amaznico. O fogo sugere
o desejo de mudar, de ritmar o tempo e de ir alm do real. Inscritos na mitologia,
o texto um ingresso que convida a uma dana de signos e significados, e
embebedado pela linguagem musical. Com Adorno (2002, p.29), acreditamos
que a msica a representao imediata da lrica de Orfeu e Dionsio, tornando a
violncia rearranjada em vises pacifistas. Beethoven complementaria atestando
que a msica uma filosofia mais fecunda do que qualquer outra linguagem.

tambm uma tentativa de possibilitar o prazer de um texto (Barthes, 1973),


ajustando ritmos na pausa e movimento de uma caixa de ressonncia que
possivelmente tenha eternizado Pandora. Ou do dilogo com Maffesoli (1996), em

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 243
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 243-255
Michlle Sato

elogiar uma razo sensvel da complexidade reivindica um carter fenomenolgico de


fluda, do levantar o imprevisvel e de ad libitum, ou seja, autoriza a liberdade
permitir que a efervescncia das labaredas de interpretao de seus acordes. Mais
perceba o rumor de vidas presentes na do que isso, h uma partitura ideolgica
Educao Ambiental. Embora Manoel com incenso de cheiro de almscar:
(Barros, 2006) afirme que o tempo no volte sutil e forte o bastante para adentrar em
atrs, suas poesias relembram gosmas de sensaes e interpretaes declaradas
lesmas e cristais em pedras remotas, e como uma percusso de tambores, guizos
seus ancestrais possibilitam que o mato e cacarejos. A especulao do debate no
revivesse tardes de histrias reinventadas. garante lucidez penetrante e envolve mais
uma dvida se o pequeno sopro dado
Assim resgatamos Chronos, Tit do provm de uma flauta doce ou transversal.
tempo olmpico que governa a vida de O desenvolvimento sustentvel poder ser
compromissos, e que tambm rege as real, entretanto, para alm da realidade,
composies sinfnicas da Educao talvez a Educao Ambiental possa instituir
Ambiental. Os quatro elementos da a surrealidade das sociedades sustentveis.
gua, do ar, da terra e do fogo do E isso no implica dizer que jamais
movimento ao paradoxo conceito sobre conseguiremos alcanar esta surrealidade,
a sustentabilidade, que emerge lento no seno viver a esperana to intensamente
adgio Vivaldiano das quatro estaes, para transcender a mera realidade ao
e inflama-se em andante allegro durante mundo imanente. Ou como diria Baudelaire
a Eco92, no Rio de Janeiro, Brasil. Na (1995, p.64) sou insaciavelmente sedento
indicao da velocidade da partitura, do que no vejo e no defino. E Manoel
h certo consenso, ma non troppo, de de Barros (2006, p. introdutria) agregaria
que a regncia sobre a sustentabilidade com a frase: Tudo o que no invento
verse sobre mudanas de vida. Con falso. Rumar ao imprevisvel mistrio,
molto, o foco divide-se entre o paradoxo sem abandonar nossa capacidade de
debate: desenvolvimento sustentvel compor um surreal orgnico, emergido na
ou sociedades sustentveis? O debate indulgncia que corrobora a concepo
caloroso assemelha-se ao vulco em esttica que se repousa no plano potico
chamas, pronto erupo de lavas ou na srie de preceitos epistemolgicos
que podem queimar, ou esperanosa e da Educao Ambiental.
surrealmente, ao invs de chamas, pode
lanar uma revoada de borboletas. Por certo nosso ad libitum carregado
de ideologias, valores e loucuras,
Entre a cadncia e o ritmo, parece que corroborados pela srie de episdios na
a sonoridade da Educao Ambiental agenda internacional que trouxe o paradoxo

244 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Sustentabilidade do fogo na Tria Amaznica

da tragdia e da comdia: por um lado, o com Eric Clapton2 e ainda assim, recusar-
DESENVOLVIMENTO sustentvel pauta se a acreditar que a promessa finalizou.
de grandes incorporaes internacionais Acreditamos na correspondncia dos
poderosas. Por outro, a reivindicao signos sustentveis e o significado das
pelas SOCIEDADES sustentveis coaduna opes de vida, como a autoria de uma
com os prprios princpios surrealistas em composio musical e sua vida, e talvez
rejeitar a submisso da fora dominante entre a criao e o delrio. E para isso,
busca de tticas inventivas (Certeau, 1988). talvez o amor pela Educao Ambiental
Trata-se, tambm, de confrontar poderes se finde somente quando o fogo deixar
interminveis entre deuses e mortais, e de de arder em labaredas. Para alm de
explorar as idias subjacentes que ainda vencer a realidade, ou representar
hoje se esparramam em suas dilacerantes uma maioria dominante, a esttica da
confuses. Na recuperao do mito do Educao Ambiental prefere a luta contra
fogo, a pretensa vontade de criar um a sociedade burguesa, pautada e instituda
mar do caos, para que dele origine a vida pelos modelos de desenvolvimento,
de Gaia. somente mais um pretexto para estratificando desejos e nivelando sonhos.
que a paixo pela Educao Ambiental E por isso mesmo, ultrapassa os muros
adquira uma materialidade e se projete na da realidade para construir sociedades
dramtica relao do eu potico com o outro sustentveis alm do bvio senso comum.
enigmtico, e de reinventar os signos para Maffesoli (1998) faz uma epgrafe em
que seus significados sejam linguagens um de seus livros, citando Atlan: O real
possveis de audincia. possvel que no verdadeiro, ser j o contenta. um
se estabelea a o que Barthes (1972, pensamento rebelde, talvez vencido antes
p.18) chama de duplicidade semiolgica mesmo de se consagrar como oposio.
do espetculo: a se confundem signos e Entretanto, pensar uma operao
significados, realismo e irracionalidade. violenta, cataclsmica, da qual o suor o
menor dos signos (Barthes, 1972, p.40).
Entretanto, e sobremaneira, o ad libitum
tambm uma coragem fenomenolgica Nosso allegretto exibe a temporalidade e o
de lanar notas sinfnicas em melodias palco amaznico, num pequeno recorte de
que estilhacem o estoque de argumentos um vilarejo chamado Guariba, localizado
viciados at subverter a ordem cartesiana ao norte do estado mato-grossense,
e dizer: Eu sou rock and roll, por isso centro-oeste do Brasil. uma poro de
existo . Perder-se em labirintos junto
1
terra amaznica onde desenvolvemos um

1 New Power Generation, I rock, therefore I am. 2 Eric Clapton, Promises. The Yardbirds: the
Warner Bross: chaos and disorder. cream of Clapton.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 245


Michlle Sato

projeto de gerao de biodiesel, gerado as crianas so estimuladas a iniciarem


desde as sementes nativas, sem definir suas primeiras aventuras no mundo da
uma nica espcie gnese do produto. borracha (Sato et al., 2004).
Atravs da produo de oleaginosas,
que sero empregadas para obteno na vontade de caminhar neste labirinto,
de biodiesel, no marco do processo da talvez at se perdendo em seus mundos
transesterificao etlica induzida por subterrneos ou mosaicos desconhecidos,
microondas, o projeto conta com uma que a Universidade Federal de Mato Grosso
equipe de quatro grandes reas: Qumica, (UFMT), conjuntamente com a Eletronorte
Agricultura, Economia e Educao (ELN), vem buscar uma matriz energtica
Ambiental. No rico cardpio interdisciplinar, ecologicamente cuidadosa, que promova
a Educao Ambiental est sob as esteiras a inovao cientfica e tecnolgica, sem
da inveno pedaggica, ou de uma ousada negligenciar suas responsabilidades
gestao antipedaggica, buscando criar perante a transformao social desejada.
oportunidades para criar a responsabilidade Envolvendo a dimenso ambiental
ambiental e simultaneamente possibilitar o amaznica da regio, a identificao da
empoderamento social comunitrio num matria prima, gerao de energia, produtos
processo de formao educativa que e servios, no ignora os possveis danos
escape do tradicional excludente. sociais e impactos ambientais que se
apresentaro como resduo do processo.
O foco privilegiado a comunidade da
Reserva Extrativista (RESEX) de Guariba- Simbolicamente a energia alternativa do
Roosevelt (RESEX G&R), que se situa ao biodiesel representa o fogo, signo do poder.
longo de dois rios que lhe deram origem do E obviamente, o roubo do fogo representa a
nome: Guariba e Roosevelt, na exuberncia tentativa dos mortais de furtar dos deuses
da floresta tropical Amaznica, mas o alimento que assegura a imortalidade
que enfrenta enormes desafios sociais (Campbell, 1990). No plano internacional,
e ambientais. Relatrios, narrativas e a lanar-se contra a hegemonia do petrleo,
literatura revelam que a principal atividade mas no mbito nacional, tambm fazer
econmica se ancora na extrao de ltex, com que a cincia tenha seu papel social
castanha do Brasil e leo de copaba, mas significativo. Como no mito de Prometeu,
com obstculos no enfraquecimento da a equipe do projeto biodiesel busca levar
associao dos agricultores, precrios o fogo aos mortais de Guariba, revestindo-
meios de transporte e insuficiente se daquilo que Bachelard (1999, p. 3)
comercializao dos produtos. Os considerava sobre um pensamento pr-
pequenos agrupamentos familiares contam cientfico ansioso por fornecer interpretao
com algumas seringueiras nos quintais e para os fenmenos incompreensveis.

246 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Sustentabilidade do fogo na Tria Amaznica

Paradoxalmente, a rea de qumica faz a Nas ondas sinfnicas dos mitos, as


regncia do projeto, quando eles mesmos mulheres amazonas com apenas um
reduziram significativamente o captulo seio no existem no imaginrio popular,
sobre fogo de seus currculos e partituras. exceto por aqueles colonizadores que
Parece-nos ento, instrutivo, acompanhar se aventuraram primordialmente em
a inflao deste valor fenomenolgico suas florestas. Todavia, as flechas esto
e perceber de que modo um problema, presentes em seus arcos, simbolicamente
que oprimiu durante sculos a pesquisa imprimindo significados em suas lutas
cientfica, viu-se de repente despojado pela sobrevivncia. Uma primeira lio
sem ter sido jamais resolvido. mitolgica nos revela que a cultura de
um povo s se sustenta quando gestada
O cenrio amaznico descrito por pelos seus prprios desejos, e se
Euclides da Cunha (2003) como selvagem, mantm na tradio do nome, nascido,
desde o ponto de vista de suas florestas criado e ofertado pelas narrativas orais
at civilizao humana. Este quadro de sua gente, circunscrito em suas
inicia nos primeiros aborgines como os histrias, medos, alegrias, festejos ou
indgenas cinta-largas, pelas descobertas significados cotidianos (Barthes, 1972).
realizadas por Francisco Orellana, pelos Quando externalizado, o mito se fortalece
garbosos capites, visitas pastorais e os presto como a rocha sedimentar da
mais notrios cientistas. A imaginao viaja bacia amaznica, aceito plenamente e
na linha do tempo, buscando compreender incorpora-se vivace na comunidade.
as frotas das canoas invadindo as terras,
e junto com a prpria destruio da Homero no precisava de nenhuma prova
floresta, em especial nos leitos dos rios, para estabelecer um projeto mitolgico da
a habitao nos rinces solitrios, com origem da humanidade. A vida era uma
tendas suntuosas da civilizao humana coordenada da alma que necessitava do ar,
no meio de rvores crepitadas. Haveria ali, do fogo, da terra e da gua no movimento
naquele tempo, uma sinfonia magistral de do tempo. Entretanto, a mtica grega foi
pssaros, insetos, zumbidos e borbulhar ultrapassada pela frieza do pensamento
das guas, alm das primeiras destruies aristotlico, at hoje aceito pela Biologia, em
provocadas pelo Homo sapiens, e definir a vida como mecnica da reproduo,
lembraramos do final da poesia de Bertolt subsistncia, crescimento e decadncia.
Brecht, imaginando a rvore tentando no Mas h neste espao existencialista um
se sucumbir s centelhas e fascas dos horizonte que tambm narra a permanncia
primeiros focos de energia humana: o fogo desta humanidade, ainda pouco conhecida
que provocaria seu prprio desabamento. que demarca os territrios de lutas que se
inscreve em signos mitolgicos.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 247


Michlle Sato

Nossa odissia percorre o territrio um modelo de ocupao sob o domnio e


amaznico, signo do ambientalismo interesses do grande capital, acarretando
internacional, mas compreendemos injusta distribuio de renda e detrimento
a dificuldade em se traar uma matriz social. Para alm da aventura fantstica,
conceitual sobre estas vastas terras ainda cada vez que os beligerantes se propem
exuberantes do ponto de vista ecolgico, a negociar, dito que os troianos devem
mas que agregam a conflituosa influncia restituir Helena e seus tesouros (Brunel,
mtua social e conjuntural. Na pedra 1998, p.440). De fato, Helena e Pris j
filosofal ressignificada pelos muros de Tria, sentiram a influncia poltica de um amor
interagem dimenses histricas, ecolgicas sucumbido pesadamente nas construes
e polticas de enorme envergadura. de estradas, hidreltricas ou obras de
So notas musicais predominadas pela impactos tradicionalmente simbolizados
regncia do verde, com flores amarelas pelo desenvolvimento. A Amaznia de hoje
na pulsao da beleza que ritmam na surpreende-se pela sua distrao, afinal
bandeira brasileira, mostrando que suas Pris saqueou bens preciosos, alm de
palavras positivistas ordem e progresso uma rainha que foi promessa sedutora de
podem ser sucumbidas por novos acordes Afrodite. Os fracassos da Tria Amaznica
da circulinearidade espao-temporal. Para no demoraram a se acumular, e nas
alm de um modelo amaznico, desde que proximidades de Guariba, os disparates
os paradigmas retiram a possibilidade da econmicos podem ser observados nas
diversidade e do ser no mundo, preciso agrovilas ao longo da Transamaznica, ou o
construir uma poltica fortalecida, inclusive enorme Polonoroeste com financiamento
resgatando a sabedoria dos povos pela do Banco Mundial que seduziu inmeros
orquestra da democracia, ainda que muitas colonos regio para simplesmente serem
vezes no se possa escolher a regncia ou abandonados sem nenhuma possibilidade
a partitura. de vida digna.

Na Ilada amaznica, a Grcia pode ser o A leitura amaznica vasta e perder-nos-
signo do desenvolvimento sustentvel: amos nas entranhas de seus mosaicos,
forte, maior e quantitativelmente com composies, orquestraes, ritmos
mais guerreiros a exemplo de Aquiles. e pausas de uma magistral sinfonia. E
Tria, entretanto, agora signo de Guariba, nosso interesse no simples por acolher
resiste na teimosa esperana de construir a dinmica que rege a exuberncia da
sociedades sustentveis. possvel que o natureza na sua dramtica insero humana.
presente grego circule h tempos tirano nos O portal de entrada encontra na polissemia
territrios desta fitofisionomia amaznica, e energtica, e o enfoque educativo conduz
o cavalo de Tria j esteja visando forar este horizonte narrativo, ainda em plena

248 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Sustentabilidade do fogo na Tria Amaznica

construo. O que nos interessa, nesta astronmicos das crateras da lua, Tychos
regncia andante, o elemento fogo, a metfora de Tria, ambos iniciados pela
brilhante como a conscincia da solido. letra T. O astronauta solitrio o troiano,
Queremos, sobremaneira, curar o esprito perplexo frente ao monlito, smbolo
na construo de felicidades, dando foras dos muros de Tria. Mas um signo mais
de convico que o calor e o entusiasmo iluminado provm do interior da pedra
so chamas da doura e da tortura que filosofal, significando Zeus, ou o Jpiter
habitam nossos coraes. Assim, talvez, romano, senhor dos climas e atmosferas
no se tenha reparado o bastante que o do Universo.
fogo muito mais um ser social do que um
ser natural (Bachelard, 1999, p.15).
Embora Kubrick favorea o suor do
ancestral humano com Richard Strauss4, na
Parece que ali a imponncia dos
virtude e conquista do poder das cincias,
problemas implica o discurso vagaroso
das anlises: s indues avantajam- que torna a cena ainda mais dramtica, o
se demasiado os lances da fantasia. As
monlito o signo emprestado tambm
verdades desfecham em hiprboles. E
figura-se alguma vez em idealizar aforado sinfonia cannica de Vivaldi5, onde a
o que ressai nos elementos tangveis da
espcie humana descobre seu poder no
realidade surpreendedora, por maneira
que o sonhador mais desensofrido se pedao de osso, facilmente transformado
encontre bem na parceria dos sbios
no poder capaz de matar. Seu sangue
deslumbrados (Cunha, 2003, p.12).
pulsa em veias abertas e o humanide
sente-se incompleto em suas imensides
Neste territrio geogrfico de imensido
internas. A Grcia poder construir os
florstica, acidentes geogrficos, hidrografia
muros cinza e o cavalo o procura. Porm,
e cenrios pitorescos, a Amaznia
prximo ao abismo, ele sobrevive com
expressa suas eloqentes energias que
os sonhos no horizonte. Projeta linhas,
modelam e transfiguram a paisagem, numa
inscreve-se em circunferncias e corre
dialtica de tambm ser transformada,
perseguindo as chamas da existncia. A
transcendendo a energia natural em
energia espiritual, nitidamente notada nas
lutas de seus habitantes, seus desejos e
3 Stanley Kubrick: 2001 odissia no espao.
hbitos de vida. Movem o mundo, e so Metro Golden Mayer.
movidos por suas foras, demonstrando 4 Richard Strauss: das cincias, Royal Philhar-
monic Orchestra. Assim falou Zaratustra.
a polissemia de sentidos provenientes do 5 Antonio Vivaldi: Cnone em r maior, Royal
que compreendemos como fogo, ou Philharmonic Orchestra. Na tentativa de fugir o
perodo barroco que predominava na Espanha,
pela pedra filosofal roubada na metfora Cnone foi uma pedra de inveno em forma
Kubrickiana, em 2001 odissia no espao3: de sonata. As entradas sucessivas mascaram
a forma clssica tradicional, permitindo que a
O poder humano! Aproximando os nomes passacaglia mantenha o tema fixo no baixo.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 249


Michlle Sato

pedra filosofal do poder necessita quer voa e seus tecidos so recompostos


quebrada e queimada, para finalmente, at outro acometimento da ave e assim
ressurgir em outra plenitude que no se sucessivamente pela eternidade. Seria
ancore meramente no capital, mas que o signo de Prometeu, a atual clonagem
sobremaneira, considere as sociedades humana em criar vidas atravs de tecidos
sustentveis, instituindo tambm outros pr-existentes? Nos estudos sobre o
poderes como os sonhos e a coragem sagrado de Brunel (1998) e Jung (2005),
de se lutar contra aquilo que poder ser h indicao de que o nome Prometeu
temporariamente extico, mas que j ter resulta da personificao antropomrfica
sido o bvio . 6
da pedra snscrita que origina o fogo
por frico e satisfaz a idia simblica
O signo do espetculo est aberto, e para (previdente) e antagnico ao nome de
alm dos Yankee hollywoodianos (Barthes, seu irmo Epimeteu (imprudente).
1972, p.26), instaura-se a metfora do
poder, aqui simbolicamente representado A histria de Prometeu se junta de
pelo conhecimento e uso do fogo. No Pandora, concebida pela ira de Zeus e
palco da tragdia, jogos ou teatros gregos, criada por Hefesto para ser enviada ao ato
a pira olmpica ainda o portal de entrada da vingana contra os mortais criados por
disputa entre os poderes atlticos. Prometeu. Na reflexo tardia de Epimeteu,
Prometeu foi um dos nicos Tits a ajudar a que tomou Pandora como esposa em
luta de Zeus contra Chronos (Philip, 1996), recomendao contrria de seu irmo
mas num ato subversivo, ele ensina a Prometeu, a desgraa da humanidade
gnese do fogo aos mortais. Na fatalidade estava apressadamente eminente em
perversa que rege a humanidade, onde o allegro assai. Inteligente, mas sob influncia
erro sempre considerado mais forte do de Apollo, Pandora no tem a obedincia
que o perdo, e onde a hierarquia persiste como marca de sua personalidade. Zeus
fortemente, Zeus atribui um castigo eterno ciente desta virtude de Pandora, e
ao que ele chamou de traio. Prometeu recomenda no abrir a caixa dos irmos,
amarrado em uma rocha, imobilizado no confronto da negao da linguagem,
pelas correntes. Suas entranhas so pois ele sabia antecipadamente que a
dilaceradas pela guia, que as comem caixa seria aberta. Curiosa e intempestiva,
como se fosse um ato antropofgico da Pandora abre a caixa e permite que
absoro da energia de uma vida por todos os males saiam da caixa, at hoje
outra vida. beira da morte, o pssaro assombrando os mortais. Restou, no
fundo de sua caixa, a nica motivao que
a conduz pela eternidade: a esperana.

6 Caetano Veloso: um ndio. Emi

250 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Sustentabilidade do fogo na Tria Amaznica

Ter a esperana uma cor? Cartola7, um sangre suas pequeninas mos. Pulsa, em
grande compositor brasileiro, canta: cada casebre, corao e fora do trabalho,
a esperana em se ter, minimamente, uma
E no canto de amor assim,
vida digna.
Sempre vo surgir em mim, novas fantasias,
Sinto vibrando no ar,
E sei que no v, a cor da esperana,
A Tria Amaznica carrega enorme
A esperana do amanh.
quantidade de matria e energia pelas
guas, e o cenrio humano parece
A esperana tem todas as cores, sabores e
tambm ser destrutivo. Como a Tria
odores, e circula tambm em Guariba, que
contempornea com muralhas em runas,
esmagada entre a RESEX G&R e as terras
o que ali est sob o disfarce das matas
de fazendeiros que destroem a floresta
uma runa (Cunha, 2003, p.6). Em Guariba,
em nome do gado, no quer se sucumbir
h uma moldura circundante dos agentes
inevitabilidade do duelo entre os Tits.
externos entre os quais os dois grandes
Itinerantes, seringueiros, madeireiros,
rios, Guariba e Roosevelt, imprimem os
colonos e fazendeiros confrontam-se
acidentes naturais, simultaneamente,
em disputas sobrevivncia digna, nas
suaviza a condio de existncia. A viso
empoeiradas ruas sem asfalto, no nico
de esperana entrelaada com a destruio
posto de sade que lida com alto ndice
transfigura num emaranhado de condies
de impaludismo dizimando parcelas da
difceis de serem compreendidas,
populao, ou na rdio comunitria tida
desafiando a proposio da prpria
como melhor meio de comunicao. Se
dignidade humana encerrada como meta
os livros didticos so condenados pelo
primordial do projeto biodiesel.
seu uso excessivo, h ainda, o cenrio das
escolas rurais sem nenhum tipo de material
Sobem, velozes, o rio; descarregam,
educativo, com classes multisseriadas precipitadamente, em vrios pontos as
mercadorias consignadas; carregam-se
e professores sem adequada formao,
de borracha; e tornam logo, precpites,
e de estudantes que possuem cadernos guas abaixo, fugindo. E l se ficam, longos
meses - esperando a outra enchente,
sem folhas para anotar uma lio ofertada
ou o inesperado de um repiquete
na construo e no desejo impetuoso de propcio, invernando paradoxalmente
sob as soalheiras caniculares - nas mais
compreender o mundo das letras. A leitura
curiosas situaes: ora em pleno rio,
do mundo realizada por casamentos agarradas pelos centenares de braos
das rvores secas, que as imobilizam;
consangneos entre pais e filhas, e uma
ora a meio da barranca, onde as
menina de apenas 3 anos lida com um surpreendeu a vazante, grosseiramente
especadas, encombentes, com as proas
faco sem temer que o corte da mandioca
afocinhando, inclinadas, em riscos
permanentes de queda em plena entrada
da mata majestosa (Cunha, 2003, p.18).
7 Cartola, a cor da esperana. Copacabana
discos: razes da mangueira.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 251


Michlle Sato

Uma pergunta se apresenta como fio condutor cultural resiste bioqumica. Em Guariba,
s proposies da Educao Ambiental: O possivelmente o desejo da mudana
que deseja os habitantes de Guariba?. se expressa no fogo de embriaguez, e
As interpretaes fenomenolgicas a conquista do suprfluo produz uma
acerca das percepes sobre meio excitao espiritual maior que a conquista
ambiente e sustentabilidade, com especial do necessrio (Bachelard, 1999, p.
nfase dimenso energtica, marcam 25). Afinal, os habitantes de Guariba se
estruturalmente o encontro dos moradores percebem como criao do desejo e no
com o mundo enquanto fenmeno. do consumo. E, portanto, ainda que no
Representam, assim, a prpria constituio expressem oralmente, torna-se perceptvel
no mundo, aceitando que ele deriva deles os desejos pelas sociedades sustentveis,
mesmos, como um artefato prprio. Guariba, contra a seduo dos bens materiais que
de certa forma, nos precede e determina o desenvolvimento sustentvel possa
nosso aparelho perceptivo, este ltimo, acenar.
contudo, no se dobra sua objetividade:
organiza-o, nomiza-o, transporta-o em Para alm das duvidosas orientaes do
linguagem, o configura, para que possamos desenvolvimento sustentvel, a noo
lhe atribuir um sentido. Chamamos mundo de sociedades sustentveis aproximou-
no o que ele em si, mas aquilo que nele se da cidadania. Entre os ensaios,
dizemos para que ele exista/seja para ns afinao dos instrumentos, regncia,
(Passos, 2003). partitura e a apresentao da orquestra, a
apresentao sempre inacabada. Nossa
A trilogia fenomenolgica do eu-outro- in-completude pode revelar o quanto
mundo demarca as caractersticas ainda temos que aprender, mas evidencia
geogrficas e biolgicas de Guariba, e a transcendncia da conscincia, atravs
fortemente evidencia que sua cultura do reconhecimento que a vida mutante
dinamiza o ambiente - e vice-versa. e que os sujeitos se transformam. Se o
Benjamin (2006) revelou seus desejos fenmeno h de se mostrar transcendente,
por alucingenos em um de seus preciso que o prprio sujeito transcenda
textos surrealistas. Recentemente, a apario rumo srie total da qual ela faz
uma publicao narra sua ousadia em parte (Sartre, 1997, p. 17).
desafiar as poderosas leis farmacolgicas,
experimentando haxixe para finalmente So percepes disformes, todavia,
clamar que os alucingenos no distorcem abrindo-se na incerteza de desarranjos
seus pensamentos e percepes. musicais indesejados na sinfonia
Seus experimentos des-velam que a interpretativa, como uma msica inacabada
subjetividade da existncia histrica e que no consegue ser orquestrada, porque

252 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Sustentabilidade do fogo na Tria Amaznica

lhe faltam as notas que lhes representem que contemplam um projeto de vida e que
sua existncia. O devaneio dramtico, aguardam a ancoragem em territrios e
entretanto consegue unir as esperanas espaos das identidades de um povo que
do mundo esperana pessoal, como vive na floresta.
uma pequena lareira ao imperial vulco.
Uma fagulha incide no desejo de Benjamin Assim talvez sejam homens, mulheres
(2006), que o mundo pode ser o mesmo, e crianas de Guariba, na reao da
mas algum sempre ter pacincia. O temperatura e umidade que abatem o
clido bem-estar do amor fsico deve ter trabalho e a sobrivivncia da tenso arterial.
valorizado as experincias primitivas. Para Mesmo que por segundos, talvez, consigam
inflamar um pedao de pau esfregando- arrancar as vlvulas, a eminncia da
o na ranhura da madeira seca, preciso fadiga mrbida da malria e a melanclica
pacincia. Foi talvez neste devaneio que existncia, aprisionando a felicidade contra
o homem aprendeu a cantar (Bachelard, o isolamento, inscrevendo-a numa espiral
1999, p.43). de esperanas. Do contrrio, as narrativas
desta gente no apontariam que Guariba
Porm Chronos no benevolente aos o melhor lugar do mundo para seus
projetos de pesquisa de uma equipe habitantes. Com ou sem alucingenos,
universitria. bem verdade que temos compreendemos que mesmo com tantas
conscincia de que os frutos de nossos disparidades, Guariba tem o seu direito
desejos no sero evidenciados ao felicidade. como deixar a emoo fluir
trmino de 2 ou 3 anos, como aes de um na regncia de Arias, onde Bach tem o
convnio de uma academia e companhia dom de roubar palavras, permitindo que o
eltrica. Estabelece-se o grande desafio de inefvel voe nas notas musicais.
permitir que os membros da comunidade
sejam autnomos no gerenciamento A Tria Amaznica, enfim, no uma
e destino da produo do biodiesel, regio brasileira margem da histria,
mas igualmente, tambm podero ser muito menos um filme de fico que
sucumbidos ao processo poltico perverso estabelece a territorialidade. em feito de
testemunhado nas polticas pblicas imigrao telrica, na mistura orquestral
desta Nao. No temos, assim, resposta de civilizao humana inscrita na regncia
chamada sustentabilidade, seno da natureza. A Educao Ambiental
arriscar-se na aventura de transcender perspectivada nestas sinfonias quer des-
as mazelas scio-ambientais e ousar o velar algumas incgnitas de um territrio
sobrevo liberdade. So cartografias ainda em marcha, compondo as notas
de um desejo pulsantes no apenas no musicais que recusam ser esquecidas.
interior de um projeto de pesquisa, mas No arranjo do concerto, s margens dos

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 253


Michlle Sato

rios amaznicos, as vozes dos pssaros A volubilidade do fogo pode contagiar o


se combinam aos humanos, permitindo humano, mas estamos cientes que o amor
perceber que a Amaznia no este vasto por si s no suscita amor (Alcoforado,
quintal sem limites, de apenas um mosaico 1988, p. 52). Na Tria Amaznica,
de florestas selvagens, mas que contm preciso zombar da pirosfera e tentar
detalhes singulares e histrias a serem encontrar pistas na base do dilogo entre
narradas, na restaurao das identidades o conhecimento emprico e o acadmico.
de seus povos. Entretanto, preciso saber desobedecer
engenhosamente o engessamento
O projeto busca uma releitura identidria cientfico, roubando os fsforos dos
do mito Prometeu, permitindo que floresa deuses para dividir o poder do fogo
um ser que desafiou os poderes, contra entre os mortais. necessrio aguar o
a perspectiva da decadente condio esprito incendirio e incitar a labareda
de vtima. Uma considervel ampliao de mudanas. No espetculo da fogueira,
do mito poder celebrar a grandeza do a chama no fechada, sua condio
ser humano, no mais de um deus, mas etrea esparrama-se em praias, barreiras
de um Prometeu iniciador de uma nova ou ilhas, e at mesmo nas florestas e
civilizao, das artes e das tcnicas. O igaps estirando-se a perder de vista pelos
Tit do fogo poder sair de sua condio horizontes vazios. Os cenrios invariveis
de vtima indefesa, pois foi o germe do no espao, transmudam-se no tempo
segredo que permitir ameaar Zeus a (Cunha, 2003, p. 10).
um dia ser mortal, qui pela esperana
de Pandora que consiga dividir o poder Para alm da aceitao passiva do castigo
do fogo, eliminado o grande abismo que de Zeus, acreditamos poder realizar novas
segrega os deuses reais (desenvolvimento leituras e interpretaes, invertendo as
sustentvel) e os mortais surreais hegemonias dominantes para estudar e
(sociedades sustentveis). A esperana concretizar inescrupulosamente aquilo
do fogo revolucionria, porque gerida o que primeiramente se sonhou. Para os
no interior de cada corao, seja de ira, cartesianos, a luta poder ser facilmente
seja de luxria, pode tornar o sonho mais vencida. Contudo inscrevemo-nos na
forte que a realidade. possvel afirmar, regio surrealista do sonho, ou no en-
assim, que a equipe do projeto busque saio da experincia de Tristan Tzara,
curar o esprito arrancando as seguranas acreditando que o devaneio capaz de
de posses, bens e iderios burgueses para transmudar as energias mutantes. Na
que o calor entusiasme a incluso social incorporao fenomenolgica do fogo,
com proteo ecolgica. estamos convictos que a sustentabilidade
amaznica consiste em decompor o poder

254 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Sustentabilidade do fogo na Tria Amaznica

em partes mais justas, possibilitando BARROS, Manoel (2006). Memrias inventadas


- a segunda infncia. So Paulo: Planeta do
a felicidade do outro, alm da nossa Brasil.
prpria. H, assim, uma alteridade nos BARTHES, Roland (1972). Mythologies. New York:
Hill & Wang.
gozos mais egostas (Bachelard, 1999, BARTHES, Roland (1973). Le plaisir du texte.
p. 161). Na dialtica das ambigidades, a Paris: dtion du Seil.
BAUDELAIRE, Charles (1995). Poesia e Prosa. Rio
liberdade aprisiona a voz de Prometeu no de Janeiro: Nova Aguilar.
canto do ritmo e da pausa, sustentando a BENJAMIN, Walter (2006). On hashish. Cambridge:
Belcknap of Harvard Press.
audincia de que a esperana de Pandora BRUNEL, Pierre (1998). Dicionrio de mitos
ainda a hiptese cientfica que nos literrios. Braslia: UnB & Rio de Janeiro: Jos
Olympio.
movimenta desejada reproduo do CAMPBELL, Joseph (1990). O poder do mito. So
fogo de mudanas. Paulo: Palas Athena.
CERTEAU, Michel (1988). The practice of everyday
life. Los Angeles: University of Califrnia.
O amor o fogo que arde sem se ver. CUNHA, Euclides (2003). margem da histria.
ferida que di e no se sente. So Paulo: Literatura Brasileira, REVIC, v.2
um contentamento descontente. [CD-ROM].
dor que desatina sem doer. JUNG, Carl (2005). The nature writings - the nature
has a soul. Berkeley: North Atlantic Books,
um no querer mais que bem querer. edited by M. Sanini.
solitrio andar por entre a gente. MAFFESOLI, Michel (1998). Elogio da razo
um no contentar-se de contente. sensvel. Petrpolis: Vozes.
cuidar que se ganha em se perder. PASSOS, Luiz A (2003). Educao, cultura e
(Renato Russo, Monte Castelo) currculo. So Paulo: 544f. Tese (Doutorado
em Educao) Programa de Ps-Graduao
em Educao e Currculo, PUC-SP.
PHILIP, Neil (1996). O livro ilustrado dos mitos.
So Paulo: Marco Zero.
Bibliografa
SATO, Michle et al (2004). tica na pesquisa
contempornea de energia. In: ZAKRZEVSKI,
ADORNO, Theodor (2002). The culture industry.
Snia; BARCELOS, Valdo (Orgs.) Educao
New York: Routledge.
Ambiental e Compromisso Social Pensamentos
ALCOFORADO, Mariana (1988). Cartas
e Aes. Erechim: URI, p.251-263.
Portuguesas. Lisboa: Assrio e Alvim.
SARTRE, Jean-Paul (1997). O ser e o nada - ensaio
BACHELARD, Gaston (1999). A psicanlise do
da ontologia fenomenolgica. Petrpolis:
fogo. So Paulo: Martins Fontes.
Vozes.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 255



Ribeira de Pal Illa de San Vicente-Cabo Verde Xacobe Melndrez

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


256
BANCO DE BOAS PRCTICAS
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

ECOCENTROS. Unha experiencia de


intervencin, investigacin e compro-
miso por unha educacin para a
sostenibilidade
M del Carmen Conde Nez, Jos Mara de Pedro Corrales Vzquez e
Samuel Snchez Cepeda
Departamento de Didctica das Ciencias Experimentais e das Matemticas da Universidade de
Extremadura (Espaa)

A investigacin que imos expor desenvolveuse en trece centros de educacin


infantil e primaria da rexin estremea que participaron nun proxecto de
investigacin educativa chamado Ecocentros, que se baseou nas experiencias
das ecoauditoras escolares como unha proposta de intervencin concreta en
Educacin Ambiental. O deseo da investigacin partiu do Departamento de
Didctica das Ciencias Experimentais e da Matemtica da Universidade de
Estremadura.

Neste artigo amosamos algns dos resultados que se obtiveron na tese de


doutoramento Integracin de la Educacin Ambiental en los centros educativos.
Ecocentros de Extremadura: anlisis de una experiencia de investigacin-accin
de M del Carmen Conde Nez. Na investigacin participaron os profesores da
universidade, os mestres dos trece centros educativos seleccionados (que se
constituron como os grupos de formacin en centros) e os asesores dos centros
de profesores e recursos afectados.

No proxecto colaboraron, xunto coa Universidade de Estremadura, as consellaras


de Agricultura e Medio e de Educacin, Ciencia e Tecnoloxa. Para coordinar
a organizacin creouse unha Comisin Organizadora, integrada por un asesor
representante dos centros de profesores e recursos, unha tcnica en Medio da

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 257
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 257-264
M del Carmen Conde, Jos M de P. Corrales e Samuel Snchez

Consellara de Agricultura e Medio, e o formacin permanente destinada aos


profesorado investigador da universidade. coordinadores e aos directores dos
O perodo do estudo comprende desde centros, a organizacin do proxecto a
mediados do curso 2000/01 ata o final do nivel de centro e a ambientalizacin do
2002/03. centro e do currculo.
- a anlise da eficiencia e da eficacia no
Coa nosa investigacin, pretendiamos desenvolvemento do proxecto levado a
coecer: cabo desde a organizacin.
- a elaboracin de propostas para o
- que influencia e que eficacia tivo o desenvolvemento futuro do proxecto.
proxecto Ecocentros para integrar
a Educacin Ambiental nos centros
de ensino, basendonos nunha Marco Terico
experiencia de investigacin-accin

colaborativa e participativa.

A integracin da Educacin Ambiental no


- como se desenvolveu a posta en sistema educativo, centrndonos nos niveis
prctica do proxecto desde as de educacin infantil e primaria, formula
instancias organizativas e as posibles unha serie de problemas referidos a: a falta
relacins desta co noso problema de formacin do profesorado para integrar
principal de investigacin. Estudamos, a Educacin Ambiental no currculo, a falta
tamn, outro aspecto sobre a de recursos, a carencia de coordinacin
eficiencia e sobre a eficacia que existiu entre as reas e a falta de organizacin
no desenvolvemento do proxecto e de participacin, as dificultades para
levado a cabo. realizar un traballo profesional colexiado,
a escaseza de apoios externos, o
Os obxectivos que persegua a descoecemento das materiais, dos
investigacin eran os seguintes: programas e dos recursos ou a existencia
duns materiais descontextualizados e a
- o coecemento da situacin de partida falta de apoio administrativo (Yus, 1996 e
na posta en prctica da Educacin Garca Gmez, 2000). Isto conduciu a unha
Ambiental dos centros que forman visin escptica de futuro por parte do
parte do proxecto Ecocentros. profesorado en xeral, como se manifesta
- a anlise da influencia e da eficacia do no Libro Branco da Educacin Ambiental
proxecto nos centros educativos para a en Espaa, (Comisin Temtica de Educacin
incorporacin da Educacin Ambiental, Ambiental, 1999), polo que necesario
fixndonos en aspectos como a avanzar nestes e noutros aspectos que

258 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Ecocentros. Unha experiencia de intervencin, investigacin e compromiso...

dificultan a integracin da Educacin funcionamento destas experiencias


Ambiental nos centros educativos. educativas a nivel mundial, necesario
coecer mis a fondo como estas se
O interese desta investigacin o desenvolven na prctica, coa intencin de
desenvolvemento dunha experiencia coecer os puntos dbiles e fortes, para
de intervencin nos centros, levando contribur aos aspectos necesarios para a
prctica os obxectivos da Educacin sa mellora e para que poidan servir como
Ambiental, de maneira que, tanto o proceso o modelo de intervencin educativa que hai
como os resultados, fosen motivo dunha que ter en conta na nova Dcada por unha
avaliacin. Para iso, situmonos dentro Educacin para a Sustentabilidade.Para
dunha metodoloxa de investigacin- que la Educacin Ambiental siga avanzando
accin colaborativa-participativa, cunha necesita potenciar an ms la realizacin
aposta importante para conseguirmos que de trabajos de anlisis e investigacin
a integracin da Educacin Ambiental se sobre sus prcticas (Benayas, Gutirrez e
desenvolva en todos os aspectos da vida Hernndez, 2003).
e do funcionamento do centro. Con iso
esperamos contribur a que a integracin Por outra banda, queremos contribur
da Educacin Ambiental nos centros con esta investigacin a aumentar a
educativos responda aos novos retos que formacin do profesorado neste campo,
esta ten formulados neste sculo XXI. xa que se constata que el estado actual
de la Educacin Ambiental en la formacin
A eleccin de experiencias que xiran del profesorado permanece an en un
arredor das Ecoauditoras Escolares ou nivel insatisfactorio y por consiguiente,
das Axendas 21 Escolares, dbese la dimensin ambiental en la prctica
sa aposta por un gran nmero de educativa no responde al nivel que se
aspectos interesantes de cara a conseguir le demanda desde diversos mbitos
a integracin da Educacin Ambiental (Junyent, Medir e Geli, 2001).
nos centros. Destacamos os relativos
participacin democrtica, que tenden As, as lias definitorias do proxecto estn
a aumentar a cultura colaborativa dos englobadas arredor destes catro eixes:
centros, os aspectos metodolxicos e a investigacin-avaliacin, a formacin,
avaliativos, a intervencin comprometida, a informacin-comunicacin e a
os aspectos reivindicativos e formativos participacin. (Conde, Corrales e Snchez,
que, en definitiva, marcan unhas lias 2003; e Conde e outros, 2004).
innovadoras e necesarias para a escola.

Despois de mis dunha dcada de

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 259


M del Carmen Conde, Jos M de P. Corrales e Samuel Snchez

Desenvolvemento da Esquematicamente, a investigacin

experiencia desenvolveuse nas seguintes fases e


ciclos:

A metodoloxa que se seguiu na As variables de estudo da nosa

investigacin enmrcase nun proceso investigacin agrupronse para ter en

de investigacin-accin colaborativa- conta as seguintes dimensins:

participativa que rene as caractersticas


dos tres modelos de investigacin-accin: 1. Situacin previa dos centros no

a tcnica, a prctica e a crtica. As, os tratamento da Educacin Ambiental.

diferentes sectores (os mestres, os asesores Anlise de partida da experiencia.

e o profesorado das universidades), 2. Influencia e eficacia do proxecto

participan na investigacin-accin sobre nos centros educativos. Anlise da

o desenvolvemento da experiencia, onde formacin levada a cabo para os

se avalan de forma permanente o proceso coordinadores e para os directores do

e os resultados, e onde se introducen proxecto, da organizacin nos centros

as mudanzas que permiten mellorar a e da ambientalizacin do centro e do

proposta orixinal. Con iso pretndese, currculo.

tamn, o progreso na formacin do 3. Eficiencia e eficacia no desenvolvemento

profesorado neste campo, para lle permitir do proxecto levado a cabo desde a

facer fronte aos novos retos que ten a organizacin Anlise do proceso e dos

Educacin Ambiental e para facer efectiva resultados do proxecto levado a cabo

a sa integracin nos centros educativos. por esta.

Avnzase, as, cara a formas diferentes


de facer escola mis comprometidas e As tcnicas de recollida de datos utilizadas na

coherentes cos novos tempos. nosa investigacin podmolas clasificar en:

Fases Deseo, presenta- Diagnstico da situacin Primeiro curso de Segundo curso de


cin do proyecto e de partida dos centros desenvolvemento desenvolvemento
labores de cara a no tratamento da do proxecto. do proxecto.
sa implementacin educacin ambiental.
nos centros.
(Curso 2000/01) (Curso 2000/01) (Curso 2000/01) (Curso 2002/03)

Realizando os siguintes ciclos de Investigacin-Accin:

Ciclos Ciclo de Accin 1: Desde o inicio ata o comenzo do curso 2002/03 Ciclo de accin 2
Curso 2002/03

260 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Ecocentros. Unha experiencia de intervencin, investigacin e compromiso...

TCNICAS DIRECTAS - Entrevistas


OU INTERACTIVAS - Enquisas
- Observacin participante
- Grupos de discusin feed-back
- Notas de campo

TCNICAS INDIRECTAS - Anlise de documentos, memorias, actas ...


OU NON INTERACTIVAS - Grabacins en audio/vdeo

As fontes para a recollida dos datos da Nesta investigacin, os datos cualitativos/


investigacin achmolas: cuantitativos obtidos a travs das
diferentes tcnicas, configuran unha parte
- nas visitas de seguimento aos centros substancial das evidencias compiladas
coa toma de notas de campo e coa para describir e para analizar o proceso
observacin participante, cunhas desenvolvido ao longo do traballo que se
entrevistas persoais realizadas aos levou a cabo.
coordinadores e aos directores de
centro.
- no seguimento do traballo desenvolvido
Resultados e conclusins
nos centros: a fonte principal, neste

caso, foi a memoria interna elaborada


polos centros ao final de cada curso e
A avaliacin levada a cabo no
a realizacin dun cuestionario xeral de
desenvolvemento da experiencia
avaliacin do proxecto.
contribuu a mellorar a eficacia e a
- no traballo que desenvolveu a
eficiencia na integracin da Educacin
organizacin do proxecto (Comisin
Ambiental nos centros, ao orixinar
Organizadora): a anlise dos documen-
reflexins importantes e ao incidir
tos achegados por esta, das de
no desenvolvemento profesional do
reunins de traballo, dos materiais
profesorado.
achegados e dos traballos arredor do
A aposta pola formacin do profesorado
proxecto.
serve para avanzar de forma eficaz na
- nas accins formativas desenvolvidas
integracin da Educacin Ambiental
fra dos centros cos coordinadores
nos centros. A continuacin desta
e cos directores dos centros: os
formacin resulta chave para mellorar
grupos de discusin ou de traballo, as
este tipo de experiencias.
gravacins en audio e en vdeo e as
As temticas que se trataron abriron
transcricins destas.
novas perspectivas desde as

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 261


M del Carmen Conde, Jos M de P. Corrales e Samuel Snchez

formulacins mis naturalistas ata as tentes. necesario que a administracin


mis holsticas, para enriquecendo educativa se implique de maneira
os horizontes do traballo educativo comprometida e que favoreza os novos
ambiental. contextos formativos creados, para
O fluxo de comunicacin que se facilitar tempo e recoecementos para
xerou nos centros foi un estmulo os participantes.
para a comunidade educativa, As novas tecnoloxas enriqueceron as
unha oportunidade para realizar posibilidades de traballo e supuxeron
unha reflexin sobre o proxecto, e a conexin futura deste proxecto con
unha posibilidade permanente para outros que desde a administracin
comunicar experiencias. educativa se estn a potenciar sobre
necesario que estas experiencias, as novas tecnoloxas, un feito que
ademais de conseguir unha maior significara unha forma mis innovadora
coherencia ambiental no centro, e mis prctica de as levar a cabo.
integren nos PEC e nos PCC os A comunicacin da experiencia e do
sinais de identidade por que o centro traballo de investigacin a outros
se quere caracterizar en relacin ao sectores posibilitou un enriquecemento
desenvolvemento sustentable e s para o proxecto e converteuse nunha
formulacins educativo-ambientais. oportunidade para a reflexin e para
A progresin na integracin da a reconsideracin dos problemas de
Educacin Ambiental no currculo a investigacin.
nivel de aula debe apoiarse, de forma Achamos uns indicadores de calidade
prioritaria, na formacin destinada ao nos resultados do proxecto levados
profesorado e continuar un estudo mis a cabo desde a organizacin, que se
reflexivo sobre a prctica. constiten en referentes importantes
A motivacin do alumnado foi un dos para experiencias como esta polas
aspectos mis destacados do proxecto sas implicacins. Destacamos: a
e levou consigo, tamn, a adquisicin elaboracin de materiais de apoio ao
duns hbitos e dunhas actitudes proxecto, o seguimento e a avaliacin
acordes cos compromisos. permanente que se desenvolveu, a
Para programarmos axeitadamente o implicacin do profesorado na avaliacin
proceso de ensino-aprendizaxe dos desenvolvida, a creacin dunha
hbitos e das normas, necesario revista e dunha pxina web sobre a
incorporar eses contidos ao PCC. experiencia, a creacin de publicacins
O avance de experiencias como esta conxuntas entre os participantes sobre
nas lias definidas, esta condicionado a marcha da experiencia nos centros e
polo apoio das administracins compe- cunha reflexin sobre ela, a asistencia

262 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Ecocentros. Unha experiencia de intervencin, investigacin e compromiso...

a congresos e a xornadas, coa de Valencia, Espaa. Tpicos en Educacin


Ambiental, 2 (6), pp. 53-62.
presentacin de comunicacins sobre a JUNYENT, M., MEDIR, R. M., y GELI, A. M.
experiencia e sobre a sa investigacin, (2001). Educacin ambiental en la formacin
inicial: una propuesta metodolgica
a apertura a outras experiencias e a basada en la investigacin y la reflexin.
outros profesionais que levan a cabo Formacin del profesorado, en: PERALES,
F.J. et al (eds.). Las Didcticas de las reas
proxectos deste tipo, a elaboracin e a Curriculares en el siglo XXI. (Congreso
proposta do deseo dun plano formativo Nacional de Didcticas Especficas:
Granada. Febrero 2001). Granada:
adaptado s necesidades para seguir Universidad de Granada.
avanzando etc. YUS, R. (1996). Temas transversales: hacia una
nueva escuela. Barcelona: Gra.

Finalmente, para avanzar na lia de lograr


Para saber ms de la experiencia
unha integracin de calidade da Educacin de Ecocentros.
Ambiental nos centros educativos e de
CONDE NEZ, M C.; CORRALES VZQUEZ,
que esta responda a un modo diferente J. M; MOREIRA BLANCO, .; BASTOS,
de facer escola, necesario que estas MARTN, M.; SNCHEZ CEPEDA, J.
S.; SANTOS TORO, P. (Coords.) (2003)
experiencias sexan apoiadas desde as Ecocentros: Una experiencia de Innovacin
instancias relacionadas coa Educacin Educativa en Educacin Ambiental. Junta
de Extremadura. Consejera de Educacin,
Ambiental, para asegurar unhas lias de Ciencia y Tecnologa.
traballo respectuosas cos aspectos mis
fortes desta e fortalecedoras dos mis Otra bibliografa de apoyo:
dbiles.
CALLEJO, C., BENAYAS, J., GARCA, J.,
GUTIRREZ, J., MAJADAS, J., y CAMPOS,
S. (2000). Ecoauditoras y proyectos de
calidad de los centros educativos. Ministerio
Referencias bibliogrficas de Educacin y Cultura. Secretara General
Tcnica. Madrid.
BENAYAS, J., GUTIRREZ, J., y HERNNDEZ, FERNNDEZ OSTOLAZA, A. (1996). Ecoauditora
N. (2003). La investigacin en educacin Escolar. Servicio Central de publicaciones del
ambiental en Espaa. Madrid: Ministerio de Gobierno Vasco. Vitoria-Gasteiz.
Medio Ambiente. CICLOS. (2001). Monogrfico: Ecoauditoras
COMISIN TEMTICA DE EDUCACIN Escolares. Ciclos. Cuadernos de
AMBIENTAL. (1999). Libro Blanco de la Comunicacin, Interpretacin y Educacin
Educacin Ambiental en Espaa. Madrid: Ambiental, n0 9, 68 pp.
Ministerio de Medio Ambiente. COMISIN TEMTICA DE EDUCACIN
CONDE, M. C., CORRALES, J. M., y SNCHEZ, AMBIENTAL. (1999). Libro Blanco de la
J. S. (2003). Ecoauditoras: experiencias en Educacin Ambiental en Espaa. Madrid:
centros educativos. De la concienciacin Ministerio de Medio Ambiente.
al compromiso. Ecocentros. Cceres: TILBURY, D. (2001). Reconceptualizando la
Universidad de Extremadura - Junta de educacin ambiental para un nuevo siglo.
Extremadura. Tpicos en Educacin Ambiental, vol. 3 (7),
CONDE, M C. et al (2004). Una red de Ecocentros. pp. 65-73.
Cuadernos de Pedagoga, 336, pp.24-27.
GARCA GMEZ, J. (2000). Modelo, realidad y
posibilidades de la transversalidad. El caso 

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 263


M del Carmen Conde, Jos M de P. Corrales e Samuel Snchez

Ribeira de Pal Xacobe Melndrez


Illa de San Vicente-Cabo Verde

264 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


BANCO DE BOAS PRCTICAS
ISSN: 1887-2417
D.L: C-3317-2006

CEIDA: Un Centro de referencia para a


Educacin Ambiental en Galicia
Carlos Vales
Director do Centro de Extensin Universitaria e Divulgacin Ambiental de Galicia (CEIDA)

Introduccin

O CEIDA o Centro de Extensin Universitaria e Divulgacin Ambiental de


Galicia. O nome pode prestarse a confusin, na medida en que non coincide coas
siglas. Efectivamente, o CEIDA naceu no ano 1989 como o Centro de Educacin,
Informacin e Divulgacin Ambiental, dependente da Consellera de Agricultura,
Gandera e Montes da Xunta de Galicia, e pasou a ter o seu perfil actual no ano
1997, como o resultado dun convenio de colaboracin entre a Consellera de
Medio Ambiente da Xunta de Galicia, a Universidade da Corua e o concello de
Oleiros, co fin de fomentar a Educacin Ambiental en Galicia, en todas as sas
mltiples vertentes, inclundo a informacin, a divulgacin e a comunicacin,
as como co fin de colaborar coas persoas, cos colectivos e coas institucins
que procuran uns fins similares. Entre os seus obxectivos especficos estn a
promocin da formacin ambiental de todos os sectores sociais, nomeadamente
de aqueles cuxas actividades teen un maior impacto sobre o medio ambiente;
o establecemento dun fondo documental sobre medio ambiente ao servizo dos
investigadores, dos divulgadores, do estudantado e do conxunto da cidadana;
o desenvolvemento de programas de Educacin Ambiental especficos; e a
dinamizacin da Educacin Ambiental en Galicia. O convenio que d lugar
versin actual do centro, a travs da creacin dun consorcio entre as tres
institucins promotoras, define os seguintes obxectivos:

O Centro de Extensin Universitaria e Divulgacin Ambiental de Galicia (CEIDA)


nace coa finalidade de proporcionar un marco adecuado para a difusin
cultural e o intercambio cientfico e, en particular, para a Educacin Ambiental,

ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 265
xuo-decembro 2006, ano I, nm. 1-2, pxinas 265-279
Carlos Vales Vzquez

unificando criterios e pautas comns Antecedentes


de accin, favorecendo a formacin e

informacin entre particulares, grupos,


asociacins e entidades, fomentando a O proxecto de crear o CEIDA como
investigacin, ofertando asesoramento un centro de Educacin Ambiental de
e levando a cabo una adecuada labor de Galicia ten a sa orixe no ano 1989,
documentacin. dicir, as funcins que en que o concello de Oleiros lle cede o
debe cumprir o CEIDA: o intercambio castelo de Santa Cruz Xunta de Galicia,
cientfico, a educacin ambiental, a que constite o Centro de Educacin,
formacin, a informacin, a investigacin, Informacin e Divulgacin Ambiental de
o asesoramento e a documentacin, son Galicia, que pasa a depender da Direccin
amplsimas, e o campo en que o centro Xeral de Montes e Medio Ambiente
pode traballar, de acordo co seu marco Natural, da Consellera de Agricultura
fundacional, moi amplo. (entn, anda non exista Consellera de
Medio Ambiente). O concello de Oleiros
Do convenio de colaboracin entre as tia conseguido facerse coa propiedade
tres institucins resaltaremos outros dous do castelo e da illa de Santa Cruz no ano
aspectos. Por un lado, define o compromiso 1989, despois dun longo contencioso
de establecer un sistema de recollida de co Ministerio do Exrcito, o anterior
informacin ambiental co fin de crear un propietario, que o tia posto venda
fondo documental e un banco de datos cando as instalacins lle deixaran de ser
ambientais que permita difundir todo tipo tiles como unha residencia de veraneo
de documentacin. Por outro lado, propn para os orfos da Armada, un fin para o cal
fomentar a formacin ambiental a todos lle fora cedido pola sa ltima propietaria,
os niveis, quer de especialistas, tcnicos a filla da escritora Emilia Pardo Bazn e a
e profesionais, quer do pblico en xeral, esposa do Marqus de Cavalcanti, quen
e complementar as actividades no mbito fora o primeiro ministro no goberno da
da Educacin Ambiental da Consellera ditadura de Primo de Rivera. Os usos a que
de Medio Ambiente e Desenvolvemento o concello de Oleiros propuxo destinar o
Sostible, o concello de Oleiros e a castelo de Santa Cruz hai que os entender
Universidade da Corua. Destacamos no contexto da poca, cun goberno
os aspectos de documentacin e de municipal cunha gran sensibilidade
formacin porque definen boa parte das ambiental (vxase, por exemplo, Iglesias
funcins que un centro de referencia debe da Cunha, 1999), e coa referencia
cumprir con respecto s caractersticas subministrada por outras iniciativas
doutros equipamentos de Educacin similares postas en marcha naquela
Ambiental (Vales e Serantes, 1998). poca. Efectivamente, o Estado espaol

266 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


CEIDA: un centro de referencia para a Educacin Ambiental en Galicia

tia promovido, en 1987 a creacin do que a EA non fose visualizada polos


CENEAN, o Centro Nacional de Educacin responsables do proxecto como un
Ambiental na Natureza, dependente do elemento relevante da xestin ambiental
ICONA-Ministerio de Agricultura, con sede global. Como consecuencia, e tras uns
nos montes de Valsan, nas proximidades anos de existencia andina, o concello
de Madrid. O CENEAN ten a sa orixe de Oleiros denuncia, no ano 1996, o
intelectual nas recomendacins das incumprimento das condicins da cesin
reunins internacionais de Educacin do castelo de Santa Cruz e a necesidade
Ambiental que aconsellaban crear centros de reformulacin do proxecto do centro
de referencia, capaces de dinamizar, de de referencia de Educacin Ambiental de
implementar e de mellorar a eficacia das Galicia. Como o resultado das xestins
distintas iniciativas de EA existentes no posteriores, o CEIDA establcese baixo
seu mbito territorial (UNESCO, 1977). unhas novas bases e pasa a funcionar
como un consorcio participado pola
O CEIDA era un intento de reproducir o propia Xunta de Galicia, mais ao que
modelo CENEAN no mbito galego mais, se incorporan o concello de Oleiros e
anda que se gastaron cuantiosos recursos unha institucin que, pola sa relevancia
econmicos no acondicionamento das cientfica, cultural e social, debera axudar
instalacins e na dotacin destas, nunca a garantir a viabilidade do proxecto, a
chegou a funcionar de forma homologable Universidade da Corua.
co seu modelo de referencia. Varios factores
axudan a explicar que non se cumprisen
os obxectivos para os que se tia creado 1989 (12 de Abril): O Concello de Oleiros
adquire o Castelo de Santa Cruz.
o centro. Por unha banda, o feito de que
o CEIDA tivese a sa sede nunha illa a 1989 (14 de Decembro): O Concello de
Oleiros cede o Castelo Xunta de
que s se poda acceder por barca ou
Galicia para a creacin do Centro de
camiando durante a marea baixa, restaba Educacin, Informacin e Divulgacin
Ambiental de Galicia.
operatividade s instalacins. Outro factor,
sen dbida determinante, foi que o centro 1997 A Consellera de Medio Ambiente, a
Universidade da Corua e o Concello
non fose dotado de persoal propio; por
de Oleiros crean un consorcio para a
contra, pasou a depender do Servizo promocin da Educacin Ambiental e
o intercambio cultural e cientfico en
Provincial de Conservacin da Natureza da
relacin ao medio ambiente. Nace o
Consellera de Agricultura, o que evitou que actual CEIDA.

se xestionase un programa de obxectivos,


2001 Comeza o actual proxecto de direccin
de funcionamento e de actividades de e xestin.

forma autnoma. Seguramente, como


Cardro 1: Historia do proceso de posta en marcha
factor central, funcionou o feito de do CEIDA

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 267


Carlos Vales Vzquez

O novo proxecto o mesmo momento da posta en marcha do


proxecto. Como un exemplo sinalaremos o
programa de visitas guiadas desenvolvidas
A pesar de que o consorcio se constite no perodo 2001-2002.
no ano 1997, o proxecto dun centro de
referencia para a Educacin Ambiental en
Galicia non termina de coller forma. Despois Programa de visitas guiadas
de diferentes vicisitudes, o Consello de
do CEIDA
Direccin decide facer unha convocatoria

pblica dunha praza de director, que


incle a necesaria presentacin dunha
Realizadas por centros de ensino (centros
alternativa dun proxecto de xestin para o
universitarios, ensino medio, primaria,
centro, a comezos do ano 2001. Despois
intercambios, actividades educativas non-
do proceso de seleccin, esta praza
formais e de lecer)
adxudicada a finais do mes de xullo dese
ano. O proxecto de xestin aprobado
VISITAS DE VERN
incle criterios de traballo nas reas que un
Destinadas para grupos concertados
centro de referencia de EA debe cubrir, ao
(campamentos etc.) e para grupos de
tempo que fai propostas para tirar proveito
participantes nas Visitas guiadas polo
das especiais condicins das instalacins
castelo
do castelo de Santa Cruz, como contar con
VISITAS ESPECIALIZADAS
salas de exposicins, ou estar situado nun
Para centros de formacin ou para cursos
emprazamento privilexiado, nun castelo
especializados (programas de formacin
declarado ben de interese cultural, que
turstica e de medio natural, educacin
foi a residencia da escritora Emilia Pardo
ambiental e interpretacin do patrimonio)
Bazn, e que conta cun contorno natural
VISITAS DE PORTAS ABERTAS
excepcional, nunha illa prxima beiramar
Actividades de animacin cultural
(Vales, 2003). Un primeiro obxectivo foi
desenvoltas por asociacins locais
o de tirar proveito dese emprazamento
do contorno de Santa Cruz, que se
privilexiado, promovendo un uso o mis
desenvolven no castelo
intensivo posible das instalacins, a
OUTRAS VISITAS
travs da elaboracin e da instalacin de
recursos interpretativos e didcticos, e da
En calquera caso, cando o proxecto se
promocin de actividades e de programas
pon en marcha a finais do 2001, deber
de Educacin Ambiental relacionados co
facer fronte a limitacins e a dificultades
edificio, coa illa e co seu contorno. Estas
estruturais. As, o centro contaba con
actividades comezaron a se realizar desde
moi pouco persoal, para ser exactos

268 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


CEIDA: un centro de referencia para a Educacin Ambiental en Galicia

Grupos Pblico visitante


o director e o xardineiro, e
2001 2002 2001 2002
comeza a funcionar para VISITAS DE CENTROS 4 18 170 712
cumprir os obxectivos que son VISITAS DE VERN 8 36 298 811
VISITAS ESPECIALIZADAS 3 4 120 118
moi ambiciosos con limitacins VISITAS PORTAS ABERTAS 1 1 600 800
orzamentarias. OUTRAS VISITAS 6 2 164 86
TOTAL 22 61 1352 2527
TOTAL PERODO 83 3879
De todos estes datos, o
mis relevante que cmpre
3000
destacar que, nun primeiro
2500
momento, nos anos 2001 e
2000
2002 o funcionamento do
1500
centro dependeu en exclusiva
1000
do director, do administrativo
500
e dun tcnico de Educacin
0
Ambiental. Tamn cmpre 2001 2002
resaltar que, se algun apostou Centros Vern Especializadas Portas Abertas Outras
desde o primeiro momento
porque o proxecto fose adiante,
foi o concello de Oleiros. De
feito, as actividades que se
desenvolveron no primeiro 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Persoal do CEIDA (1) 2 3 7 15 13 11
perodo foron, en boa medida,
Persoal da Universi-
posibles porque o concello, nos dade da Corua (2) 2 2 2 2 1 1
momentos en que o CEIDA era Persoal do Concello
moi dbil en recursos humanos, de Oleiros (3) 1 7 8 1 1 1

Persoal en prcticas (4) 1 5 2 7 4 4


ofreceu persoal, contratado
Persoal da Consellera
polo propio concello en base a
de Educacin 0 0 0 0 0 1
programas de insercin laboral
(1) Incle director, administrativo, tcnico ambiental, monitores de
da comunidade autnoma. A educacin ambiental, documentalistas e persoal de mantemento.
tboa non identifica as persoas (2) Incle xefe de rea de Extensin Universitaria e becario en
Documentacin.
-seis- que, na actualidade, (3) Incle unha persoa de mantemento e monitores de educacin
sen estaren contratadas ambiental.
(4) Estancia no CEIDA para a realizacin de proxectos de aprendizaxe
directamente polo CEIDA, de fin de estudios, colaborando nas tarefas do centro. Duracin
desenvolven as actividades de entre 1 e 3 meses. Persoal procedente das universidades da Corua,
de Santiago de Compostela, de Len, da Autnoma de Barcelona,
educacin e de informacin da Universidade Alfonso X El Sabio de Madrid, da Escuela de
ambiental vinculadas aos Organizacin Industrial (Madrid) e do CEFA Alta Montaa.

programas do centro. Tboa 1. Evolucin dos recursos humanos do CEIDA.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 269


Carlos Vales Vzquez

No aspecto orzamentario, os datos As actividades


subministrados polas grficas que

achegamos permiten resaltar varios


aspectos relevantes (Tboas 2 e 3). Por No cadro que achegamos recllese o
unha banda, os recursos econmicos foron resumo das actividades realizadas no
moi escasos nos primeiros anos e s o feito perodo, agrupadas en actividades de
de dispor dun remanente inicial posibilitou formacin e divulgacin, exposicins e
que se levase a cabo unha programacin programas de Educacin Ambiental. O
de actividades mnima. Por outra, o apartado de formacin e de divulgacin
crecemento continuado no orzamento foi ambiental incle as actividades
debido, non a un aumento das achegas divulgativas, en que se engloban
econmicas dos membros do consorcio as palestras de carcter ambiental
do CEIDA, senn a un incremento dos impartidas por expertos convidados
recursos externos conseguidos a travs polo CEIDA e as actividades formativas,
de convenios de colaboracin con outras que engloban, sa vez, unha gran
institucins e entidades. Este factor, ten a tipoloxa de formatos, en que se inclen
vantaxe engadida de abrir portas para que os cursos, os seminarios, os obradoiros
o centro sexa cada vez mis autnomo e as reunins internacionais. Os contidos,
desde o punto de vista financeiro. igual que acontece cos formatos, reflicten
o espectro da preocupacin ambiental,
inclundo a problemtica da auga, a
xestin dos residuos, a biodiversidade etc.
Unha relacin detallada destas actividades
formativas pdese consultar no sitio web
do CEIDA (www.ceida.org).

600.000 350.000

500.000 300.000
250.000
400.000
200.000
300.000
150.000
200.000
100.000
100.000 50.000
0 0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Orzamento anual Aporatacins Consorcio Ingresos de xestin

Tboa 2-3: Evolucin dos orzamentos: a nual e segn as fontes de financiamento

270 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


CEIDA: un centro de referencia para a Educacin Ambiental en Galicia

Tipo de Actividade N Tipo de Actividade N


Cursos de xestin de Centros de EA 3
CONFERENCIAS DIVULGATIVAS 10
Cursos e Seminarios de teoria e
O Prestige, as mars negras e as suas
prctica da EA 5
consecuencias ambientais
Cursos sobre recursos para a EA 15
Cursos de interpretacin do patrimonio e CURSOS 2
Formacin de guas 9 Formacin de voluntarios en manexo de aves
petroleadas
Grupo de Traballo sobre calidade Seguridade do trfico martimo
dos equipamentos de EA 1
SEMINARIOS TCNICOS 2
Programa de fomento da cooperacin
Cadro 2: Relacin de actividades de formacin para cientfica sobre o Prestige. Grupos de traballo
educadores ambientais 2001-2006 das universidades da Corua, Barcelona,
Castelln e Santiago de Compostela.
Impactos das mareas negras nas aves marias.
Royal Netherlands Institue for Sea, Sea Alarm
Dada a vocacin do centro, un dos seus Foundation, Universidade da Corua.
obxectivos formativos centrais deben
EXPOSICINS 3
ser os propios educadores ambientais, Marea Negra. Fotografias de Federico Garca
Cabezn
da mesma maneira que debe ser unha
Cuspindo a Barlovento. Fotografas de Manuel
institucin capaz de facer fronte s Sendn
Prestige, crnica negra dun modelo enerxtico
demandas xeradas por problemas
insostible. CEIDA e Fundacin Territori i Paisatge
ambientais de especial relevancia
ou actualidade. A ttulo de exemplo,
Cadro 4: Actividades en relacin co Prestige
recollemos as actividades formativas
dirixidas aos educadores ambientais e,
tamn, as actividades desenvolvidas sobre Outro aspecto que cmpre resaltar

a mobilizacin da conciencia ambiental que todas estas actividades se puideron

provocadas pola catstrofe do petroleiro realizar pola colaboracin con entidades

Prestige (Cadro 4). de moi diverso tipo, que inclen as


organizacins ambientalistas, quer

Consideramos relevante sinalar que nos de carcter galego quer de carcter

programas de Educacin Ambiental internacional, as diferentes administracins

participaron mis de 22.000 persoas, nas que estn directamente vinculadas ao

actividades formativas mis de 6.000 e CEIDA, inclundo o Ministerio de Medio

que, no total das actividades programadas, Ambiente e outras conselleras diferentes

levan participado mis de 100.000 persoas. da Consellera de Medio Ambiente

En todas estas actividades os relatores e Desenvolvemento Sostible, outras

procedan dunha gran cantidade de pases entidades locais como a Deputacin

como aparece reflectido no mapa que segue. da Corua ou o Consorcio das Marias,
empresas como o Grupo Gadisa, co cal

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 271


Carlos Vales Vzquez

Nmero de actividades Nmero de participantes


2001 2002 2003 2004 2005 2006 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Actividades de formacin e
divulgacin ambiental 8 29 32 30 21 31 445 1.140 1.210 1.393 769 1.415

Exposicins 1 5 5 10 11 9 880 5.400 11.686 14.675 18.577 21.528

Programas de educacin
ambiental 22 61 169 151 194 151 1.352 2.527 3.150 5.664 6.389 3.771

Total 31 95 206 191 226 191 2.677 9.067 16.046 21.732 25.735 20.834

Tboa 4: Evolucin do nmero de actividades e de participantes

N de actividades N de participantes

Actividades de formacin e divulgacin ambiental 151 6.372

Exposicins 41 72.746

Programas de educacin ambiental 748 22.853

Total 940 101.971

Tboa 5: Sntese do nmero de actividades e participantes

Mapa 1. Pases de orixe de conferenciantes e relatores no perodo 2001-2006

temos unha lia de colaboracin estable entidades diferentes, o que significa que se
moi frutfera, universidades como as outras tecen redes, que se crean sinerxas e que
universidades galegas, a Universidade se intenta involucrar a amplos sectores no
Internacional Menndez Pelayo etc. No traballo pola defensa do medio ambiente.
perodo 2001-2006 colaboraron mis de 70

272 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


CEIDA: un centro de referencia para a Educacin Ambiental en Galicia

En definitiva, ao longo destes anos fomos dos xestores dos parques e dos espazos
traballando nunha serie de mbitos que protexidos galegos. Desenvolvemos
incluan a informacin e a comunicacin campaas destinadas a que a sociedade
ambiental, os programas especficos de comprenda a importancia de ter espazos
Educacin Ambiental, o CEIDA como naturais protexidos e de os conservar ben.
punto de encontro ( dicir, non s as Colaboramos, as mesmo, na identificacin
actividades que nos promovemos, senn das debilidades do noso sistema de
o ofrecemento das nosas instalacins a proteccin: por exemplo o Programa
grupos ecoloxistas, a grupos cientficos, Amares, que xurde para a promocin
a calquera colectivo que estea a traballar da creacin de reservas marias nun
por un tema ambiental concreto e a axuda programa entre a Consellera de Pesca e
no desenvolvemento do seu traballo), Recursos Marios e a Consellera de Medio
ou en colaboracin coa Vicerreitora de Ambiente e Desenvolvemento Sostible, en
Extensin Universitaria e Comunicacin colaboracin co CEIDA e coa Fundacin
da Universidade da Corua na promocin Territori i Paisatge.
da cultura ambiental.
2. Polticas e prcticas de
sustentabilidade
Lias de traballo para colaborar na posta en marcha

de Axendas 21 Locais, para asesorar
concellos ou para colaborar en procesos
No momento actual, as lias principais de de xestin do lixo etc.
traballo do CEIDA son as seguintes:
3. Problemas ambientais emerxentes/
1. Problemas ambientais globais urxentes

Cambio climtico: estamos a producir Proteccin do litoral, temos un compromiso

unha exposicin sobre o cambio climtico coa Consellera de Medio Ambiente

en colaboracin co Instituto Enerxtico e Desenvolvemento Sostible e coa

de Galicia (INEGA), o Ministerio de Universidade da Corua para a proteccin

Medio Ambiente e o Centro Nacional de do litoral galego, moi ameazado pola

Educacin Ambiental (CENEAM). especulacin urbanstica.

Biodiversidade: estamos a colaborar coa Incendios e poltica forestal, neste tema


administracin autonmica, mediante estamos comezando a desear toda unha

uns seminarios que procuramos que lia de traballo sistemtica que colabore

sexan de primeiro nivel, na formacin no deseo dunha poltica forestal mis

e na cualificacin do persoal tcnico e axeitada.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 273


Carlos Vales Vzquez

Novas reas Congreso Lusfono-galaico de Educacin


Ambiental, unha proposta que naceu en
Brasil no ltimo Congreso Iberoamericano
Turismo, un sector emerxente e que de Educacin Ambiental, onde se decidiu
ten moito que ver co medio ambiente, que o organizase Galicia no 2007.
en colaboracin coa Direccin Xeral de
Turismo.
O CEIDA como Centro de
Educacin ambiental formal, porque a
Documentacin Ambiental
Consellera de Educacin nos transferiu un

profesor que est a traballar aqu, dedicado


a desenvolver novas lias de traballo
Como se sinalou con anterioridade,
conxuntamente co sistema educativo,
algunha das caractersticas que permiten
unha das eivas que tia o traballo do
diferenciar un centro de referencia doutros
CEIDA como un centro de referencia.
equipamentos de Educacin Ambiental son
o seu papel como centro de documentacin
Cooperacin cos colegas doutros pases
e as actividades de formacin,
con vinculacins culturais e sentimentais
particularmente dos propios educadores
enormes, non s os pases de lingua
ambientais. Canto documentacin, o
portuguesa, cos cales a orixe comn
CEIDA puido aproveitarse, desde a posta
da nosa lingua xa crea motivos de
en marcha do proxecto de xestin, da
colaboracin, senn tamn pases cos
existencia previa dun xerme de centro
cales existen lazos histricos como os
de documentacin ambiental promovido
pases latinoamericanos.
polo concello de Oleiros, que se ofreceu a
transferir ese centro documental ao CEIDA.
A marcha do traballo ao longo destes
Con esta base inicial e coa colaboracin
anos fixo que o organigrama do CEIDA
da Universidade da Corua, que convocou
actual se constra sobre catro bases: a
unha bolsa para un documentalista en
documentacin, a Educacin Ambiental, a
prcticas en rxime de media xornada,
formacin e cooperacin, con equipos de
comezamos a traballar no ano 2001.
persoas especializados en cada unha delas:
A evolucin desde ese momento ata
documentalistas por unha parte, educadores
a actualidade, un momento en que o
ambientais por outra, xente con experiencia
centro de documentacin conta con dous
en organizar seminarios e cursos, e
documentalistas e cun bilogo de apoio,
responsables de xestionar a cooperacin,
recllese nas grficas e nas tboas que
que ten unha meta marcada a curto prazo,
achegamos.
a colaboracin na organizacin do primeiro

274 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


CEIDA: un centro de referencia para a Educacin Ambiental en Galicia

Os fondos documentais reciben periodicamente na actualidade


Decembro 2006 un total de 34. A evolucin dos fondos da
hemeroteca pdese observar na Figura 5.

Monografas
Como se observa, houbo un descenso
A finais do ano 2006 contase con 3623
no nmero de revistas recibidas no ltimo
rexistros na base de datos
ano, con motivo do cese da publicacin
dalgunha delas.
A grfica mostra este crecemento regular
(Figura 4)
Ademais desta cantidade de revistas
catalogadas, no centro de documentacin
Revistas
existe un amplo fondo, con 235 exemplares,
No centro de documentacin pdense
de nmeros soltos de publicacins
achar un total de 120 publicacins
peridicas.
peridicas catalogadas, das cales se

3623

2952

2153
n monografas

1362

348
0

2001 2002 2003 2004 2005 2006

Figura 4 : Evolucin do nmero de monografas catalogadas

2006 34

2005 36

2004 34

2003 32

2002 28

2001 21

Figura 5: Evolucin das revistas recibidas peridicamente

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 275


Carlos Vales Vzquez

total de 732 documentos catalogados a


Artigos baleirados finais do ano 2006.
O baleirado dos artigos comeza a facerse
de xeito continuado a partir do 2003. Recursos electrnicos
No ano 2005 comezouse a xestin dos
Na Figura 6 pdese apreciar o aumento recursos electrnicos, dado que cada
rexistros de artigos baleirados durante os vez maior o nmero de entidades que
ltimos anos, un total de 9259: optan por este formato hora de divulgar
as sas publicacins. O nmero total de
Audiovisuais documentos electrnicos catalogados a
A catalogacin do material audiovisual finais do 2006 ascendeu a 369 rexistros.
e multimedia fxose de xeito espordico
ata o ano 2005, a data de incorporacin A situacin actual dos fondos do centro de
do persoal estable ao centro de documentacin resmese na tboa 5.
documentacin. Na grfica (Figura 7)
pdese observar o aumento considerable Ademais destes fondos, desde maio do
neste tipo de fondos, formado a finais do 2006 edtase un boletn electrnico mensual
2006 por 557 ttulos: de novidades, de maneira que todas as
persoas e as institucins interesadas
Literatura gris poden recibir no seu correo electrnico,
Anda que un tipo de material de gran ou consultar a travs do sitio web, as
valor debido ao seu difcil acceso, non se novidades que o CEIDA vai recibindo e vai
considerou prioritario por existiren outros catalogando. Este boletn leva, ademais,
tipos de soportes mis demandados. unha pxina inicial introdutoria dedicada a
Catalogouse de forma interrompida a algunha personalidade relevante no mbito
comezos do ano 2005, e retomouse o seu do medio ambiente. As, dos 6 boletns que
tratamento no segundo semestre, cun

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Figura 6: Evolucin de artigos baleirados Figura 7: Evolucin do material audivisual catalogado

276 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


CEIDA: un centro de referencia para a Educacin Ambiental en Galicia

As mesmo, o centro de documentacin


RELACIN DE FONDOS
pertence Rede de Centros de Informacin
Monografas..............................................3617
e Documentacin Ambiental (RECIDA) do
Revistas......................................................118
(das cales se reciben periodicamente 34) Estado espaol, coordinado polo Centro
Artigos baleirados.....................................9229 Nacional de Educacin Ambiental do
Audiovisuais...............................................547 Ministerio de Medio Ambiente.
Literatura gris..............................................732

Cartografa....................................................80 Adicionalmente, o centro de documentacin


Recursos electrnicos................................360 conta cunha lia de publicacins, que xa
vn desde as orixes do centro, e que incle
Tboa 5: Relacin de fondos do Centro de recursos para a Educacin Ambiental
Documentacin
(Meira, 1998 e Fernndez Naval, 1999),
para as investigacins e os exemplos de
se levan publicado, o primeiro foi dedicado boas prcticas (Iglesias, 1999 e Caride,
ao persoeiro que lle d nome ao centro de 2000) e para a cooperacin internacional
documentacin, Domingo Quiroga, que foi (Valds, 2000). A partir do 2001 prodcense
o primeiro presidente da Asociacin para tres novas incorporacins coleccin, un
a Defensa Ecolxica de Galicia (ADEGA), itinerario ambiental (CEIDA, 2002), e outros
e un experto internacional na defensa dos dous referidos a equipamentos (Serantes,
recursos marios e da pesca artesanal. 2005) e a interpretacin do patrimonio
Outros persoeiros a que se dedicou foron: (Tilden, 2006).
Lus Freire, que foi presidente da Sociedade
Galega de Historia Natural e un dos grandes
expertos en fungos de Galicia; e Paul R. Para rematar
Ehrlich, un dos pais da conciencia ambiental

mundial. Os outros tres foron dedicados a


institucins: ADEGA, Sociedade Galega de Cales seran os desafos pendentes? A
Historia Natural e UICN. consecucin da estabilidade institucional;
a organizacin de programas de Educacin
Tamn, desde hai dous meses, a travs dun Ambiental ambiciosos e estables no
acordo coa Consellera de Pesca e Asuntos tempo, que permitan, ademais, o proceso
Martimos, edtase un boletn especfico de de expertizaxe do persoal adscrito
informacin de temas marios, dentro do ao centro, ao tempo que demostran a
Programa Amares, que se enva a todos sa utilidade social; a capacidade de
os departamentos vinculados ao sector dimensionar o equipo humano do CEIDA
pesqueiro en Galicia: administracins, s novas demandas; a consecucin dun
confraras, tcnicos etc. incremento dos recursos econmicos,

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 277


Carlos Vales Vzquez

mais que este non dependa das achegas MEIRA CARTEA, P. 1998. Educacin Ambiental.
Fontes e Recursos Documentais. Centro de
dos socios do consorcio, e a definicin Documentacin Domingo Quiroga, Oleiros,
de maneira explcita, da utilidade que A Corua.
MMA, 1999. Libro Blanco de la Educacin Ambiental
o centro ten para as institucins que o en Espaa. Secretara General de Medio
avalan. Na medida en que eses obxectivos Ambiente, Ministerio de Medio Ambiente,
Madrid.
se consigan, a aposta do actual proxecto SERANTES PAZOS, A. 2005. Gua dos
de xestin do CEIDA por conseguir que a Equipamentos para a Educacin Ambiental na
Galiza. Documentos de Educacin Ambiental
Educacin Ambiental sexa un instrumento do CEIDA n1. Centro de Extensin
social til para facer fronte crise Universitaria e Divulgacin Ambiental de
Galicia, Oleiros, A Corua.
ambiental, tanto global como no mbito TILDEN, F. 2006. Interpretacin del Patrimonio. AIP,
galego, na lia do marco conceptual que CEIDA e Caja de Burgos, Sevilla.
VALDS, O. 2000. A Educacin Ambiental para o
sustenta o noso traballo (MMA, 1999 e Desenvolvimento Sostible nas Montaas de
Xunta de Galicia, 2000), estara garantida. Cuba. Centro de Documentacin Domingo
Quiroga, Oleiros, A Corua.
VALES, C. 2003. El Centro de Extensin
Universitaria y Divulgacin Ambiental de
BIBLIOGRAFIA
Galicia (CEIDA): un modelo original de Centro
de Educacin Ambiental. En IV Congreso
CARIDE, J.A., 2000. Estudar Ambientes. A Anlise
Iberoamericano de Educacin Ambiental. La
de Contextos como Prctica Educativo-
Habana, Cuba.
ambiental. Centro de Documentacin
VALES, C. & SERANTES, A. 2002. Castillo
Domingo Quiroga, Oleiros, A Corua.
de Santa Cruz: Un centro de educacin
CEIDA, 2001. Itinerario Ambiental pola Illa de Santa
ambiental para Galicia. En III Jornadas
Cruz. Centro de Extensin Universitaria e
de Educacin Ambiental, Pamplona, 1998.
Divulgacin Ambiental de Galicia, Castelo de
Documentos CENEAM.
Santa Cruz, Oleiros.
XUNTA de GALICIA, 2000. Estratexia Galega de
FERNANDEZ NAVAL, F.X., 1999. O Mundo
Educacin Ambiental. Centro de Informacin
da Pesca na Literatura Galega. Centro de
e Tecnoloxa Ambiental, Consellera de
Documentacin Domingo Quiroga, Concello
Medio Ambiente, Xunta de Galicia, Santiago
de Oleiros.
de Compostela.
IGLESIAS DA CUNHA, L. 1999. A Educacin
Ambiental nos Concellos. A Experiencia de
Oleiros. Centro de Documentacin Domingo
Quiroga, Oleiros, A Corua.

278 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


CEIDA: un centro de referencia para a Educacin Ambiental en Galicia

Fondo fotogrfico do CEIDA

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 279


Ponta do Sol Xacobe Melndrez
Illa de Santo Anto-Cabo Verde

280 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


NORMAS DE PUBLICACIN

1. Os e as autoras remitirn os orixinais re- b. Revistas: Apelidos/s e iniciais do nome do


daccin da revista, co enderezo de contacto autor/es separado por coma e en versali-
e un enderezo de correio electrnico, para a su ta, data de edicin entre parntesis, dous
seleccin de acordo cos criterios formais e de puntos, ttulo do artigo entre aspas, coma,
contido da mesma. en, seguido do nome da revista en cursi-
va, coma, nmero da revista, coma, e p-
2. Todos os traballos debern ser orixinais ou xinas que comprende o traballo dentro da
inditos. A extensin dos mesmos non sobrepa- revista. Si hai dous ou mis autores, estos
sar as 20 pxinas. A presenta-cin deber remi- irn separados entre s por punto e coma.
tirse en formato informtico en cualquera proce- c. As notas numeranse consecutivamente e o
sador de texto, ben a travs do correo electrnico seu texto recllese ao remate de cada pxina.
direccin revista@ceida.org, ben por correo d. As citas textuais debern separarse por
ordinario ao CEIDA, Castelo de Santa Cruz, s/n. unha la en blanco anterior e posterior,
15714 Lians-Oleiros (A Corua-Espaa). sangradas dereita e esquerda, seguidas
do apelido/s do autor do texto, ano de pu-
3. Deberase acompaar dun breve resumo blicacin e pxina/s das que foi extrado o
do artigo de 8 a 10 lias en galego ou casteln e texto, todo iso entre parntesis.
ingls. Adxuntarase tamn cinco palabras cha- e. Os esquemas, dibuxos, grficos, fotogra-
ve en dous idiomas. fas etc. se presentarn en blanco e negro.

4. Ao remate do traballo incluiranse as referen- 5. Os orixinais podern escribirse en galego,


cias bibliogrficas, por orden alfabtico, que castelnou portugus e sern publicados en
debern adoptar a seguinte modalidade: galego ou portugus. Sern avaliados annima-
mente por expertos externos. Estos informarn
a. Libros: Apelido/s e iniciais do nome do acerca da publicacin dos artculos. Ao tempo
autor/es separado por coma e en versalita, podern emitir suestins pertinentes a os tra-
data de edicin entre parntesis, dous pun- ballos publicables.
tos, ttulo do libro en cursiva, punto, lugar
de edicin, coma, editorial, punto. Si hai 6. O Consello de Redaccin reservase a facul-
dous ou mis autores, irn separados entre tade de introducir as modificacins que conside-
s por punto e coma. re oportunas na aplicacin das normas publica-
das. Os orixinais enviados non sern devoltos.

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 281


FICHA DE SUSCRICIN

Desexo suscribirme Revista ambientalMENTEsustentable por 2 nmeros,


automticamente renovables, a partir do n...... inclusive polo importe de:
Espaa/Portugal Outros pases
25 25 + gastos envo
50 (suscripcin de apoio)

Quero recibir os seguintes nmeros atrasados (15 + gastos envo)........................


DATOS PERSONAIS

Nome.......................................... Apelidos.......................................................................................
Ra/Praza.........................................................................................................................................
CP................... Poboacin................................................................................................................
Provincia/Pas...................................................................................................................................
Telfono............................................... Fax.......................................................................................
Correo electrnico..............................................................................................................................

FORMA DE PAGO
Domiciliacin Bancaria (20 dxitos)
Titular..................................... Banco/caixa......................................................................................

Tarxeta de crdito ou dbito


N...............................................................
Caducidade..................................... Titular......................................................................................

Asinado/Firma

Enviar por carta: Centro de Documentacin Domingo Quiroga-CEIDA


Castelo de Santa Cruz, s/n. 15179 Lins-Oleiros (A Corua). Telf: 0034-981 630 618 documentacion@ceida.org

282 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2


Mindelo Xacobe Melndrez
Illa de San Vicente-Cabo Verde

ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2 283


284 ambientalMENTEsustentable, 2006, (I), 1-2

You might also like