Jak zda matur, a nie wyzion ducha czyli poradnik dla leniucha

Matura to jeden z najwaniejszych egzaminw w Waszym yciu. Moecie zda go

zupenie dobrze przy niewielkim nakadzie si. Niestety nic nie stanie si bez Was.
Ale zrobimy tak, eby Wam si przyjemnie uczyo.
Lektury z gwiazdk
Termin oznacza, e trzeba te lektury zna. Moe by bowiem odwoanie do caoci
dziea, zarwno na maturze pisemnej, jak i ustnej.
z zakresu gimnazjum:
1* Jan Kochanowski , wybrane fraszki, Treny (V, VII,VIII)
2* Ignacy Krasicki, wybrane bajki
3* Aleksander Fredo, Zemsta
4*Adam Mickiewicz, Dziady cz. II
5* Henryk Sienkiewicz, wybrana powie historyczna (Quo vadis, Krzyacy, Potop)
z zakresu liceum:
6* Bogurodzica
7* Jan Kochanowski, wybrane pieni, treny (inne ni w gimnazjum), psalmy
8* Adam Mickiewicz, Dziady cz. III
9* Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz
10* Bolesaw Prus, Lalka
11*Stanisaw Wyspiaski, Wesele
12* Bruno Schulz, wybrane opowiadanie
13* Witold Gombrowicz, Ferdydurke.

Zapamitujemy epoki. Te, ktre s na grze to epoki, ktre poznaj wiat za pomoc
rozumu. To epoki racjonalne. Te za, ktre s na dole poznaj wiat
irracjonalnie, za pomoc wiary i serca.
Romantyzm zatem nawizuje do baroku, a jeszcze mocniej do redniowiecza.
Pozytywizm zatem bdzie kci si z romantyzmem, a nawizywa do owiecenia.
Jasne..? Mam nadziej, e tak.
A teraz pobiegniemy przez epoki. eby zrozumie lektury i wiersze, musimy pozna
moment, w ktrym zostay napisane. Bowiem to wanie nastroje epoki tworz
charakter dziea.

Antyk
Ramy czasowe
VIII w.p.n.e. twrczo Homera
Koniec: IV w.n.e. - upadek imperium Rzymskiego
Filozofia
Sokrates - dobro, cnot i szczcie utosamia z prawd, jego dewiza to: Poznaj
samego siebie, podkrela wiadomo wasnej niewiedzy: Wiem, e nic nie
wiem, nie uwaa siebie za mdrca ani za nauczyciela mdroci. Prbujc
odpowiedzie na pytanie czym jest wiedza rozmawia z mieszkacami Aten
czsto ujawniajc ich niewiedz.
Platon 427-347 r.p.n.e. (Arystokles) ukaza dualizm wiata: wiat skada si ze
wiata idei (idealny) - niedostpny zmysom, oraz wiata materialnego, na
podstawie swej teorii idei zbudowa teori pastwa idealnego. Zaoy szko w
Atenach nazwan Akademi od gaju Akademosa.
Arystoteles 384-322 p.n.e. - zaoy szko filozoficzn w Atenach, twierdzi, e
kada rzecz jest bytem zoonym z materii i formy ksztatujcej materi ,
stworzy podstawy rozwoju nauk przyrodniczych, twrca Poetyki - rozprawy
o literaturze, prawach rzdzcych poszczeglnymi gatunkami i rodzajami
literackimi
Stoicyzm zapocztkowany przez Zenona z Kition- zakada stoicki spokj i
opanowanie w kadej sytuacji, nawet w tej najtrudniejszej. Mdro ma
wskazywa drog ku temu spokojowi.
Epikureizm- Zapocztkowany przez Epikura. Hasem goszonym przez
Epikurejczykw byo Carpe diem chwytaj dzie, ciesz si chwil. Zakada
denie do cieszenia si chwil.. Goszono, e szczcie to brak nieszczcia
Wane!!! Z filozofii tych korzysta Jan Kochanowski tworzc za
Horacym zoty rodek filozofi midzy stoicyzmem a
epikureizmem.
Mitologia
Mity powstay poniewa tumacz to co niewytumaczalne. Mit jest to
opowie oparta na wierzeniach ludzi antycznych. Posiada fabu.
Przekazuje uniwersalne prawdy.
Wane mity
Mit o rodzie Labdakidw - Krl Teb, Lajos usysza w Delfach przepowiedni, e
zginie z rk wasnego syna. Kiedy jego ona - Jokasta urodzia potomka, postanowi go
zgadzi. Rozkaza sucemu, aby wynis dziecko w gry i tam je porzuci. Ten jednak
nie wykona do koca rozkazu i przekaza niemowl pochodzcemu z Koryntu
pasterzowi, ktry z kolei odda je na wychowanie bezdzietnym wadcom swej krainy -
Polibosowi i Meropie. Edyp nie czu si szczliwy. Rwienicy nazywali go
podrzutkiem, cho nikt nie chcia wyjawi tajemnicy jego pochodzenia. Aby dowiedzie
si prawdy, Edyp uda si do wyroczni delfickiej. Usysza tam straszn przepowiedni,
sugerujc, e zabije wasnego ojca i oeni si z wasn matk. Po tych informacjach
Edyp by pewien, e Polibos i Meropa to jego prawdziwi rodzice, wic postanowi uda
si do Teb, aby zapobiec spenieniu si przepowiedni.
W drodze spotka Lajosa, pokci si z nim i nie zdajc sobie z tego sprawy, i jest to
jego ojciec - zabi go. Nastpnie spenia si druga cz przepowiedni. W Tebach
pojawi si sfinks - dziwny potwr, majcy twarz i piersi kobiety, a reszt ciaa lwa, ze
skrzydami jak u ptaka. Porywa on ludzi i rzuca w przepa. Powiedzia, e dopiero
wtedy ustpi z ziemi tebaskiej, jeli kto rozwie jego zagadk. Tej zagadki nauczy
si od muz, a brzmiaa ona nastpujco: "Co to za zwierz, obdarzone gosem, ktre z
rana chodzi na czworakach, w poudnie na dwch nogach, a wieczorem na trzech?".
Krl Kreon, ktry obj rzdy po mierci Lajosa ogosi, e kto wyjani zagadk otrzyma
krlestwo tebaskie i oeni si z Jokast, wdow po zamordowanym Lajosie.
W tym wanie dniu do stolicy przyby Edyp. Odgad zagadk Sfinksa i polubi Jokast.
Przez szereg lat potomek rodu Labdakidw panowa szczliwie nie zdajc sobie
sprawy z cicej na nim kltwy. Jokasta urodzia mu w tym czasie czworo dzieci:
Eteoklesa, Polinejkesa, Antygon i Ismen. Zupenie niespodziewanie zaraza zacza
dziesitkowa Tebanczykw. Ziarno rzucone w gleb nie wzrastao, wic ziemia leaa
ugorem. Dzieci przychodziy na wiat martwe, zwierzta nie rozmnaay si.
Na pomoc wezwano wrbit - Terezjasza, lepego starca z dug, bia brod. Utraci
on wzrok w modoci, gdy ujrza w kpieli nag Aten. Zeus da mu ycie siedem razy
dusze ni przecitnego czowieka. Pozbawiony widoku ziemskich rzeczy, zna
tajemnice przyszoci i rozumia mow ptakw. Kiedy Terezjasz zjawi si w paacu
Edypa, oznajmi niewiadomemu swych win krlowi, e jest to kara za jego ojcobjstwo
i kazirodztwo. Na wie o tym Jokasta powiesia si, a Edyp wyku sobie oczy i wyruszy
w wiat, aby odpokutowa swe winy. Prowadziy go crki. Szuka krainy, w ktrej
spokojnie zostaby pochowany. Zaszed do miejscowoci Kolonos niedaleko Aten i tam
umar. Pochowano go w gaju, do ktrego wiosn przylatyway sowiki.
W Tebach zostali dwaj bracia: Eteokles i Polinejkes. Ustalili, e wadz bd sprawowa
na przemian, w ten sposb, e kady bdzie panowa przez rok. Eteokles pierwszy wzi
bero, lecz po upywie roku nie chcia ustpi bratu i wygna go z kraju. Rozgoryczony
Polinejkes schroni si na dworze wadcy Argos, Adratosa. Tam oeni si z jego crk i
namwi tecia, aby najecha na Teby. Adratos zebra wojsko i obleg miasto. Ale
Tebaczycy uczynili wypad i odnieli zwycistwo. Obaj bracia zginli na polu walki.
Wadz w pastwie ponownie przej Kreon, brat Jokasty. Nie pozwoli pochowa
Polinejkesa. Ciao jego kaza wyrzuci krukom na poarcie i zabroni pod kar mierci
uczci go pogrzebem. Siostra zmarego, Antygona nie usuchaa rozkazu. Wasnymi
rkami wykopaa grb i pochowaa zwoki brata. Za kar zamurowano j w piwnicy. W
dziesi lat pniej synowie wodzw pokonanych pod Tebami przygotowali now
wypraw. Miasto nie miao si do obrony. Terezjasz doradzi Tebaczykom wysa do
nieprzyjaci poselstwo z prob o pokj, a tymczasem, korzystajc z rozejmu uciec z
oblonych murw. Tak si stao. Kiedy rozwaono warunki pokoju, wszyscy
mieszkacy naadowali wozy dobytkiem, wsadzili na nie ony i dzieci i opucili miasto.
Po drodze Terezjasz umar napiwszy si wody z pewnego rda. Tymczasem wojska
nieprzyjacielskie weszy do Teb, zburzyy je doszcztnie, a pozostae skarby posay w
ofierze wityni delfickiej.
Wane!!!! Na podstawie tego mitu Sofokles stworzy Krla Edypa i
Antygon
Mit o Prometeuszu - Prometeusz by jednym z tytanw. Ulepi czowieka z gliny
pomieszanej ze zami. Dusz za zrobi z ognia niebiaskiego, ktry wykrad z rydwanu
soca. Czowiek Prometeusza by podobny do wizerunku bogw, ale saby i bezradny.
Dlatego tytan postanowi wykra bogom Olimpu ogie i nauczy czowieka uywania
go, rzemios, sztuk. Zeusowi nie podobay si poczynania Prometeusza. Namwi
bogw do stworzenia drugiego czowieka piknej i urokliwej Pandory, nazwanej tak,
gdy bya darem od wszystkich bogw dla ludzi. Podejrzliwy Prometeusz nie przyj
Pandory mimo jej wdzikw. Ale jeden z jego lekkomylnych braci, Epimeteusz,
polubi t kobiet. Wkrtce Pandora namwia ma do otwarcia sekretnej beczki,
ktr dali jej bogowie. Z puszki Pandory wydobyy si na wiat wszystkie smutki,
nieszczcia, choroby, ndze. Prometeusz zemci si na Zeusie. Zabi wou, podzieli
na dwie czci i kaza Zeusowi losowa, co bdzie odtd ofiar dla bogw od ludzi. Zeus
wybra tustsz cz, w ktrej, jak si okazao byy same koci. Dla ludzi Prometeusz
zostawi dobre miso. Krl bogw ukara Prometeusza, przykuwajc go do ska
Kaukazu. Samotny i zniewolony cierpia katusze, gdy kadego dnia przylatywa
wygodniay orze i wyjada wtrob, ktra kadej nocy odrastaa Prometeuszowi.
Prometeusz to symbol boga cierpicego z mioci do ludzi.
Wane!!! Postaw prometejsk nazywamy cierpienie czowieka dla dobra
ogu. Wystpuje ona w III cz. Dziadw. Konrad jest nowym
Prometeuszem
Archetypami ( pierwotnymi wzorcami) postaw ludzkich s w mitach:
Dedal wzr czowieka rozwanego, powanego, dowiadczonego. Realista.
Wynalazca. Uosabia tsknot za ojczyzn, pragnienie niezalenoci.
Ikar czowiek przeamujcy granice za wysok cen z jednej strony; czowiek
lekkomylny, atwo upajajcy si swobod z drugiej.
Edyp posta mityczna symbolizujca przewrotno losu, tragiczn ironi. W micie
zabi swego ojca i oeni si ze swoj matk nie wiedzc o tym.
Orfeusz boski muzyk i wierny m, ktry po swoj on zszed do Tartaru, gdzie
wzruszy Hadesa swoim piewem; archetyp wirtuoza, artysty, mistrza, gotowego
powici wszystko dla ocalenia maonki.
Prometeusz archetyp buntownika, dobroczycy, altruisty. Chrystus zosta take
nazwany Prometeuszem, poniewa, bdc Bogiem, powici ycie z mioci do ludzi.
Syzyf archetyp czowieka, ktrego cika i wyczerpujca praca nie daje adnych
efektw, jest bezowocna.
Narcyz - mitologiczny pikni, ktry zakocha si we wasnym odbiciu i zosta
zamieniony w kwiat; archetyp czowieka zakochanego w sobie, egosity, skupionego
tylko na wasnych potrzebach.
Tragedia antyczna
Krl Edyp - nazywa si powszechnie tragedi przeznaczenia bd tragedi losu,
gdy tematem utworu jest nieuniknione spenianie si straszliwej przepowiedni
Apollina o losie tytuowego bohatera, mimo i ten robi wszystko, by unikn haby.
ycie Edypa obrazuje tez, mwic o tym, e nie mona ani lekceway wyrokw
boskich, ani ich unikn.
Edypa poznajemy jako mczyzn, ojca czwrki dzieci (dwch synw i dwch crek.
Wiemy, e jest on prawowitym synem krla Teb Lajosa i jego ony Jokasty, skazanym
na mier z powodu przepowiedni, goszcej, e zabije on swego ojca. Rodzice ka go
zabi, jednak suga, ktry mia wypeni na nim wyrok, zlitowa si i odda go
posacowi Koryntu. W ten sposb Edyp trafi na dwr wadcw Koryntu, ktrzy
przygarnli go i wychowali jak syna. Gdy Edyp dors, wyrocznia delficka oznajmia
mu, e zabije swego ojca, a potem bdzie dzieli oe ze sw matk.
Przeraony Edyp, mylc, e jest prawowitym synem krla i krlowej Koryntu wyruszy
w dug tuaczk, by jego los nie mg si dokona. Napadnity na drodze przez kilku
ludzi, zabija Lajosa (cho nie wie kim on jest). Gdy dociera do Teb, okazuje si, e
miasto jest przeladowane przez straszliwego Sfinksa, porywajcego ludzi, ktry
oznajmi, e opuci ziemi tebask, gdy kto rozwie jego zagadk. Ta sztuka udaje
si Edypowi, za co otrzymuje on od Kreona tron Teb i Jokast za on Edyp to dobry
wadca, kochany przez swj lud. Jest czowiekiem uczciwym, sprawiedliwym,
szlachetnym, przezornym i mdrym. Opuszcza Korynt, rezygnujc z przywilejw
krlewicza, by straszliwa przepowiednia nie moga si speni. W chwili, gdy
nieszczcia padaj na jego lud (wczeniej uchroni go przed Sfinksem), postanawia
zrobi wszystko, by zdj z niego gniew boy. Jednak we waciwym rozeznaniu sytuacji
przeszkadza mu jego porywczo oraz atwo wpadania w gniew. Jest popdliwy w
swych ocenach i w sowach, ktre wypowiada. Kltwy siane przez niego kilkakrotnie w
kocu spadaj na niego. Mimo wszystko jest to posta niewinna, przynajmniej wedug
miar ludzkich. Jedyne, co mu naprawd mona zarzuci, to to, e chcia uciec przed
wyrokami boskimi, popeni grzech pychy wobec Apollina. To, co go spotkao, nie jest
kar, a nieuchronnym wypenieniem jego losu. Nad Edypem ciyo fatum, im bardziej
ucieka od wypenienia przepowiedni tym szybciej si ono sprawdzao. By marionetk
w rkach bogw. ycie Edypa potwierdza take zasad, i fortuna koem si toczy.
Ostatecznie krl zosta zrzucony z piedestau. W tragedii wspaniale odmalowana jest
rozpacz bohatera, gdy peen tragizm jego losu zostaje ostatecznie odkryty. Zrozpaczony
krl z wykutymi oczami myli waciwie tylko o losie swych crek, oddaje je pod opiek
Kreona, sam za pragnie znale si w miejscu, gdzie nikt by go nie oglda.
Krl Edyp to typowy bohater tragiczny, ktry nie jest w stanie zapanowa nad swoim
losem, kierowanym przez siy wysze.
Wane!!! Krl Edyp to doskonay przykad na to, e czowiek nie jest
panem swego losu. Rzdzi nim fatum, przed ktrym nie ma ucieczki.

Literatura staroytnego Rzymu

Horacy by twrc gatunku literackiego - satyry i ody. Tematyka jego utworw bya
rnorodna. Przedstawia swoj filozofi yciow. Pisa pieni powane, patriotyczne
(List do Pizona), filozoficzne, refleksyjne, biesiadne, miosne, o sztuce poetyckiej.
W odzie O co poeta prosi Apollina zaprezentowa swoj postaw filozoficzn.
Swoje pogldy opar na dwch szkoach filozoficznych: epikurejczykach (szukali
szczcia i celu ycia w zaspokajaniu przyjemnoci duchowych) i stoikach (gosili
pielgnowanie w sobie cnoty, rozwijanie intelektu, uniezalenienie od pokus i smutkw
wiata a otaczajcy wiat przyjmowali ze spokojem - stoicki spokj). W odzie tej
poczy obie te ideologie. Od stoikw wzi rozum i umiar jako gwne kryteria w
korzystaniu z dbr materialnych. Poeta nie pragnie bogactw ani ycia w dostatku.
Epikureizm zauwaamy w chci doycia agodnej staroci. W yciu najbardziej licz si
rozum, sprawny umys, dobre zdrowie i pogodna staro. Naley y zgonie z otaczajc
nas natur.
Exegi monumentum...
Porwnuje swj dorobek literacki do budowanych przez ludzi pomnikw. Stwierdza, e
jego utwory bd trwalsze od krlewskich piramid poniewa poezja jest niematerialna.
Nie wszystek umr - bdzie y w swoich wierszach i pamici czytelnikw.
Biblia
Biblia to zbir ksig religijnych dzieli si na dwie czci: Stary i Nowy Testament. Ksigi
Starego Testamentu powstaway przez ponad 100 lat (XIII w. p.n.e.- I w. n.e). Na tre
tego utworu skadaj si zagadnienia filozoficzne, etyki i prawa kultu religijnego. Ksigi
Starego Testamentu napisane byy w jzyku hebrajskim, aramejskim i greckim. Dziel
si na ksigi dydaktyczne, prorocze i historyczne.
Ksiga Koheleta
Treci tej ksigi s rozwaania nad sensem ycia ludzkiego. Autor nie znajduje
odpowiedzi na pytanie jak jest droga do prawdziwego szczcia. Stwierdza tylko, e
szczcia nie przynosz ani bogactwa, ani sowa, ani uywanie rozkoszy, ani te
wysawiana mdro i wiedza. Czsto w utworze tym powtarzaj si sowa Wszystko
jest marnoci. ycie jest pene utrapie, niesprawiedliwoci i trudw, a przy kocu
bytowania czeka wszystkich mier. Kohelet wierzy w Boga, od ktrego zale radosne
i jasne strony ycia, ktre naley traktowa jako dar. Z korzystania z tych darw trzeba
bdzie zda relacj Bogu. Kohelet jest przekonany, e wszystko pochodzi od stwrcy,
ktry kiedy bdzie sdzi czowieka.
Wane!!! Pochodzce z Ksigi Koheleta sowa: Marno nad
marnociami, wszystko marno i gonienie za wiatrem to motyw
nawiza w poezji barokowej.
Ksiga Psalmw
Psalmy to utwory do piewania przy akompaniamencie harfy i cytry. Psalmw jest 150.
Twrcy to m.in Dawid, Mojesz, Salomon,
Charakter psalmw: to pieni liryczne mwice o kondycji ludzkiej, o mioci czowieka
wobec Boga. Zwieraj one wiadomo przemijania i przekonanie, e grzech i cierpienie
to nieodczne atrybuty ludzkiej natury. Maj charakter modlitwy. Psalmy posiadaj
wielk si ekspresji.
Wane !!! Wizja czowieka jest tutaj inna ni w ksidze Koheleta. Czowiek
to istota potna. Umiowany przez Boga, ktry oddaje mu pod wadanie
cay wiat. A wic mamy tu motyw czowieka, jako istoty mocnej, silnej
Moralno w Biblii
Kain i Abel Adam i Ewa mieli dwch synw, Kaina i Abla. Podczas skadania ofiary
Bogu Kain zabija brata, poniewa jego ofiara nie bya przyjta ( bya to ofiara z owocw,
a nie ze zwierzt, tak jak chcia Bg). Za swj czyn zostaje przeklty i musi ucieka. Bg
nadaje Kainowi znami i mwi, e jeeli go kto zabije to poniesie siedmiokrotn kar.
Chodzi tu o to, e zabjstwo jest najwiksz zbrodni. Zazdro i zawi to ludzkie
uczucia (negatywne), prowadzce do rnych przewinie.
Hiob by bardzo religijny, nienaganny. Odebrano mu jednak bogactwa i za namow
diaba spady na niego nieszczcia, a sta si biedny. Straci dzieci. Ogoli wtedy gow,
podar szaty, ale nadal pozosta silnie wierzcym. Diabe sprawi, e Hiob zachorowa i
zosta okaleczony. Hiob jednak nadal wierzy. Z pomoc spieszyli mu przyjaciele, aby
znale przyczyn nieszcz. Doczy do nich czowiek, ktry powiedzia, e Bg
czsto wystawia czowieka na prby. Hiob wytrwa w wierze i jego dobra zostay mu
zwrcone. Wiara i lojalno zostaj nagrodzone.
Przypowieci biblijne przypowie - utwr narracyjny o charakterze
parabolicznym. Obok sensu dosownego, ma take sens ukryty.
O siewcy - Czowiek wyszed na pole by zasia ziarna. Jedno upado na drog i zostao
wydziobane przez ptaki, drugie upado na skak i zostao wypalone przez soce,
trzecie zostao zaguszone przez ciernie, ale te ktre pady na gleb wyday plony: 30-
krotny, 60-krotny, 100-krotny. Ziarnem jest sowo boe, a gleb wszyscy ludzie, do
ktrych jest kierowane. Mona je albo przyj, albo odrzuci, ale skutki s
jednoznaczne.
O synu marnotrawnym - Jest to opowie o ojcu i jego dwch synach. Modszy syn
postanowi opuci rodzinny dom. Zabra swoj cz majtku i wyruszy w wiat.
Majtek roztrwoni jednak szybko na zabawy. Zacz pa winie dla bogatego
czowieka. Cierpia gd i ndz. Kiedy skruszony syn wrci do ojca ten si bardzo
ucieszy i wyda uczt. Zdziwionemu starszemu synowi odpowiedzia, e cieszy si z
powrotu syna, ktry by jak umary, a teraz znw oy. Ojcem jest Bg, ktry cieszy si
z kadego nawrconego grzesznika. Jest to wezwanie do dostrzegania swoich bdw i
ich naprawy.
O miosiernym Samarytaninie Samarytanin okaza wspczucie dla rannego i
obrabowanego przez zbjcw. Pomg on czowiekowi innego wyznania. Opatrzy go,
pielgnowa i zapaci za pobyt w gospodzie. Wczeniej pomocy odmwili mu
duchowni, ktrych zadaniem jest nie pomoc innym. Przesanie to, to e ludzie
powinni okazywa innym ludziom mio i miosierdzie.
Apokalipsa w. Jana - Jest to ostatnia ksiga Biblii. Apokalipsa znaczy
objawienie, odsonicie. Jest to jedyne proroctwo Nowego Testamentu. Jest tam wiele
znakw, symboli, alegorii oraz nawiza do ksig Starego Testamentu. Wizja sdu
ostatecznego. Prezentuje walk dobra ze zem, upadek ludzkoci i przywracanie adu
wiata. Autor przedstawia wizj baranka, ktry otwiera kolejne siedem pieczci. Potem
pojawiaj si cztery zwierzta. Potem pojawiaj si konie z jedcami apokalipsy. Na
biay koniu jedziec z ukiem, na ognistym jedziec, ktry zabierze pokj, na czarnym
jedziec z waga w rku, blady ko niesie na grzbiecie mier. wity Jan przewiduje
przysze losy, pociesza i poucza.
Zawarte symbole: Liczby
7 - oznacza nieskoczono, nieodkryte tajemnice
4 - znak skoczonoci (4 pory roku, 4 strony wiata)
Kolory
biay - chwaa, zwycistwo (zwycizcy wkraczali do zdobytych miast odziani na biao)
ognisty - wojna, cierpienie
Przedmioty
pieczci - wyroki Boe dotyczce wiata
ksiga - sowa Boe, plany Boga wobec ludzi
uk zwycistwo
wielki miecz - zabijanie, wojna, niszczenie ludzkiego ycia
waga - dzielenie, odmierzanie, gd, ndza
Postaci
baranek - Chrystus, zbawiciel
mier - czwarty jedziec apokalipsy, przemijanie
Zwierzta
lew zwycistwo, w wojna, orze gd, zwierz z ludzk twarz - zapowied
mierci
Wane!!! Motyw apokalipsy pojawi si na maturze ustnej kilkakrotnie.
Dobrze jest wyj od apokalipsy biblijnej.

redniowiecze
Pocztek: IV w. - upadek imperium Rzymskiego - Koniec: 1492 - odkrycie Ameryki
przez Kolumba ( 1450 - odkrycie druku, 1453 - upadek Konstantynopola)
Uniwersalizm - Pastwa Europy podporzdkowane byy jednej wadzy
kocielnej i wieckiej. Koci dominowa w caej Europie, a wszystkie pastwa uznay
zwierzchnictwo papiea. Drugim jzykiem urzdowym staa si acina. Fakty te
sprawiy, i Europa stanowia uniwersaln cao - std uniwersalizm.
Teocentryzm - Filozofia ta umieszczaa Boga w centrum wiata. Bg stworzy
wiat. Jest uosobieniem dobra, pikna i prawdy. Ludzie uznali wyszo dbr
duchowych nad doczesnymi. Rne zjawiska przyrodnicze interpretowano jako znaki
od Boga. Dominowaa myl o yciu po mierci. Religii i jej zaoeniom
podporzdkowana bya sztuka i religia.
Wzorce osobowe
Idealny rycerz Rolland z pieni o Rollandzie
Idealny wity wity Aleksy, wity Franciszek
Idealny wadca Artur z Rycerzy okrgego stou
Filozoficzne pogldy redniowiecza, jaki wpyw wywary na ksztat
wczesnej literatury
scholastyka w. Anzelma: podporzdkowany wierze, ale stara si tumaczy
prawdy religijne (dogmaty, orzeczenia i inne uznane przez koci treci) drog
spekulacji rozumowych, ale z gry zakada, i wszystkie te prawdy s
prawdziwe; do dowodzenia stosowa zasady opisane przez Arystotelesa, ale
przystosowane do spraw wiary; twierdzi take, e do waciwego poznania
 prawdy, niezbdne s rozum i wiara, ale to z wiary, naley doj do zrozumienia,
a nie na odwrt;
augustynizm: w. Augustyn uznaje rwnorzdno istnienia ducha i ciaa,
Boga i stworzenia, uczucia, woli i rozumu; najwyszym celem czowieka ma by
poznanie Boga i wasnej duszy (czyli rozwaanie zawieszenia czowieka midzy
wiatem zwierzt a aniow, ktre wizao si z uczuciem wewntrznego
rozdarcia) co miao odbywa si intuicyjnie, a nie rozumowo; zauwaa
sprzecznoci targajce czowiekiem (dusza i ciao), dlatego na przykad
stosowano ascez w imi rozwoju duszy;
tomizm: w. Tomasz z Akwinu rozdzielajc rozum i wiar przedmiotem ich
bada ustali filozofi (pierwszy) i teologi(drugi); uwaa, istnienie Boga za
prawd, ktr naley rozumowo dowie; neguje rozdzia czowieka na dusz i
ciao zakadajc jedno fizyczn istoty ludzkiej; jest tu take zawarte
przekonanie o istnieniu hierarchii bytw i jednoznacznym okreleniu przez
Boga naturalnego miejsca czowieka w tej hierarchii (ktrego to miejsca
czowiek cnotliwy nie prbuje zmienia, bo mogoby to naruszy ad wiata i
idealn harmoni istnienia czowieka), co zgodne jest z feudaln koncepcj
pastwa redniowiecznego;
franciszkanizm: w. Franciszek z Asyu wprowadza ide radosnej wiary,
wspartej wszechogarniajc mioci do czowieka i caego stworzenia; naczelne
zasady to miosierdzie, ubstwo i braterstwo; stworzy on ide odnowy moralnej
w wiecie penym okruciestwa.
Wane!!! Korzystali z jego filozofii twrcy Modej Polski. Gwnie
Staff.

* Bogurodzica ( lektura z gwiazdk) - Jest to pie powicona Bogu. Adresat to

Maryja i Jan Chrzciciel. Zbiorowy podmiot liryczny zwraca si bezporednio do Maryi
a porednio do Boga. Proba dotyczy dostatniego ycia na ziemi i szczcia. Wystpuj
rymy parzyste, wida parabolizm skadniowy (podobiestwo skadniowe, wystpuj
regularnie te same elementy). Jest to wiersz zdaniowy (koniec wersu to koniec zdania),
Wystpuj rozkaniki i apostrofy.
Rodzaje archaizmw:
leksykalne (wyrazy dzi nie uywane) np. zbony, przebyt, zwolena, dziela,
gospodzin
fonetyczne (wyrazy o zmienionym brzmieniu) Bogurodzicy: Krzciciela, sawiena
skadniowe (dawne zasady budowy zdania, ktre dzisiaj ju nie funkcjonuj)
twego dziela
fleksyjne (wyrazy uywane ale w zmienionej formie gramatycznej) zyszczy,
spuci, Bogurodzica, dziewica, Maryja)
Bogurodzica podkrela dwa wane aspekty redniowiecza. Pierwszy to
hierarchiczno wierni zwracaj si z prob do Boga poprzez Maryj i Jana
Chrzciciela. Nie prosz go bezporednio, bo jest zbyt wany.
Druga bardzo wana sprawa to motyw Maryjny czsto przez redniowiecze
wykorzystywany.
Wane!!! Temat o archaizmach by na maturze. Warto zapamita.
Lament witokrzyski Utwr skada si z 20 zwrotek. Reprezentuje gatunek tzw.
skargi, alu Matki Boskiej paczcej pod krzyem Chrystusa. Ukazuje losy swego Syna
od momentu biczowania a po przybicie go do krzya. Cay czas wspcierpi z nim. Prosi
ludzi o ualenie si nad ni. Autor widzia w niej przede wszystkim cechy ludzkie,
chwile saboci i sprzeciw wobec wydarze, w ktrych uczestniczya.
Pie o Rolandzie utwr ma przejrzyst kompozycj trjdzieln. Wstp to
przygotowanie zasadzki przez zdrajc Ganeleona. Rozwinicie akcji przedstawia
bohatersk walk i mier Rolanda oraz jego towarzyszy. Zakoczenie ukazuje zemst
Karola Wielkiego na Saracenach za mier siostrzeca. Roland by rycerzem Karola
Wielkiego i w 778 wzi udzia w wyprawie do Hiszpanii zajtej przez Saracenw. Duma
i redniowieczne poczucie honoru nakazyway mu samodzielno dziaania. Mimo
trudnej sytuacji nie wezwa pomocy, a tym samym narazi swoich rycerzy na mier.
Zginli wszyscy czne z nim, ale honor redniowiecznego rycerza zosta obroniony.
Nieznany poeta stara si nada epopei podniosy charakter. Utwr cechuje patos
(nastrj podniosy, peen odwagi) oraz hiperbolizacja (wyolbrzymienie cech jakiego
przedmiotu lub zjawiska). Narrator czsto wcza w tok opowiadania bezporednie
wypowiedzi poszczeglnych osb. Z tego powodu stosowa on na przemian form
epick i dramatyczn.
Legenda o witym Aleksym Aleksy Rozda swj majtek i ruszy na wdrwk
po wiecie. Cay czas spdza na modlitwie, ebra, inni ludzie go nie obchodzili.
Chodzio mu o cakowit anonimowo. Chcia aby nikt go nie zna i mg cakowicie
powici si Bogu. Zosta uznany za witego (Maryja zesza z otarza i kazaa
klucznikowi wpuci go do kocioa). Ponownie wyrzek si sawy i powrci do
rodzinnego miasta i zamieszka na schodach wasnego domu. Po jego mierci wszystkie
dzwony w Rzymie zabiy.
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze mierci Dominujcym tematem w Rozmowie
mistrza Polikarpa ze mierci jest mier ukazana jako sia wszechpotna i
niepokonana. Utwr ten cechuje si niezwyka plastyk opisw, za pomoc ktrych
zostaa zobrazowana mier i jej ofiary. Przywoany zostaje tutaj bardzo popularny w
redniowiecznej ikonografii i literaturze motyw taca mierci, ktry przedstawia
upersonifikowan mier (pocztkowo w postaci rozkadajcego si trupa, potem w
postaci nagiego szkieletu), zagarniajca do taca przedstawicieli wszystkich stanw i
wiekw. Upersonifikowana mier z Rozmowy... ma liczne cechy fizyczne i psychiczne.
Przedstawiona zostaa w postaci pokego, pomarszczonego rozkadajcego si
kobiecego ciaa z nieodczn kos w rku. Mimo caej swej obrzydliwoci, bezzbnoci,
pokracznoci mier w tym utworze (przynajmniej we fragmencie opisujcym jej
wygld zewntrzny) ma rys komiczny, przywoa mona tu choby moment, kiedy
mowa o odpadajcym kawaku nosa. Z cech charakteru (jeli mona mwi o
takowych w przypadku mierci) naley wymieni jej gniewliwo - rozzoszczona
niemdrymi pytaniami Polikarpa bya gotowa na miejscu ci mu gow. Umiercanie
ludzi traktuje nie tylko jako swj obowizek, ale rwnie jako rodzaj przyjemnoci,
zabaw. Z jednej strony mier przedstawiona jest jako posta okrutna i
niezwyciona, z drugiej jako narzdzie boskiej sprawiedliwoci. To za jej spraw
grzesznicy trafiaj do piekie, a dobrzy ludzie do nieba. Tak naprawd tylko li ludzie
powinni si jej ba. Wypytywana przez mistrza opowiada o swoich ofiarach przeszych
i przyszych. Wrd nich znajdziemy rwnie postaci znane z Biblii. W swoich kolejnych
wypowiedziach przywouje coraz to inne grupy spoeczne, przy okazji wymieniajc ich
liczne grzechy i przywary. W ten sposb utwr ten zamienia si w satyr stanow,
otrzymujemy obraz rnorodnych grup spoecznych, z ktrych adna nie cieszy si
przywilejem ujcia kosie. Tak wic w korowodzie prowadzonym przez mier pojawiaj
si: ebracy, papiee, lekarze, mnisi, proboszcze i inni. Szczeglnie duo miejsca
powicono opisowi pogoni za zymi mnichami, ktrzy folguj ziemskim zachciankom.
Wane!!!Motyw mierci to ars moriendi. Wystpuje we wszystkich
epokach.
Sztuka redniowieczna jest niesychanie bogata. Spotkamy w niej wiele nurtw. Do
podstawowych nale styl romaski i gotycki, wczeniej wyrnia si take sztuk
wczesnochrzecijask, bizantyjsk, karolisk (lub preromask) i koptyjsk.
Najwaniejsze motywy motyw deesis -to przedstawienie trzech postaci
Chrystusa w rodku Jana Chrzciciela po Jego lewej i Maryi po prawej stronie

Wane motyw deesis wystpuje w Bogurodzicy

Motyw Pieta Maryja trzymajca zdjtego z krzya Chrystusa
 Renesans ( Odrodzenie)
Pocztek: XV w. Koniec: XVI w.
Nazw epoce da pniejszy woski malarz, architekt i pisarz, Giorgio Vasari.
Nazwa ta miaa wyraa przeciwstawienie nowej epoki czasom redniowiecza. Termin
ten oznacza powrt do staroytnoci, do sztuki i filozofii antycznej oraz odrodzenie
czowieka i kultury. Z pocztku uywano tej nazwy w znaczeniu odrodzenia pastwa na
wzr starorzymski, pniej dotyczyo to te literatury, filozofii i ideaw stosunkw
antycznych. Pniej znaczyo to rwnie odnow i rozwj ludzkoci.
Podstawowe prdy umysowe
Humanizm - Prd wiatopogldowy, ktry dy do rozwoju osobowoci
uznajc warto jego rozumu. Humanici gosili potrzeb poznania i
ksztatowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej. W myl humanizmu
czowiek jest wielce wartociowy, liczy si jego talent, liczy si kade odrbne
istnienie. Poznawano przyrod, pikno, patriotyzm.
Antropocentryzm - usytuowanie czowieka w centrum wiata. Hasem
humanistw stao si zdanie Terencjusza: Czowiekiem jestem i nic co ludzkie
nie jest mi obce
Reformacja - Oderwaa ok. 1/3 Europy od kocioa katolickiego. To rozam w
kociele
Boska komedia Dante Alighieri to obszerny poemat w stu pieniach i
podzielony na trzy czci (Pieko, Czyciec, Raj). Dante podruje, a jego
przewodnikiem jest Wergiliusz. Przez Raj prowadzi go Beatrycze czyli ziemska,
doskonaa kobieta uosabiajca pikno, dobro, mio, doskonaa kobieta. Mio do
niej zblia Dantego do Boga. W piekle widzi przestpcw (rwnie wasnych wrogw
politycznych), dusze cierpice za grzechy, najpodlejsze wystpki, maostkowo,
zdrad, faszerstwo, obud, chciwo. Po przez zobrazowanie ludzkich mk chcia
przestrzec przed grzeszeniem i ukaza konieczno wyrzeczenia si wojny. W czycu
skruszonych pokutnikw (s tu te jego przyjaciele). W raju s zjawy zaywajce
wiecznego szczcia. Wdrwka ta jest o charakterze alegorycznym, ukazuje
podniesienie si czowieka z grzechu i upadku po przez poznanie swoich win oraz
pokut ku witoci. Utwr napisany w redniowieczu. Pomys wdrwki po
zawiatach, wymowa moralizatorska utworu s zgodne z programem poezji
redniowiecznej. Jednoczenie jednak w utworze przejawia si humanistyczna wiara w
czowieka, troska o jego ludzkie potrzeby i prawo do szczcia. Renesansow tendencj
jest te to i utwr napisany jest po wosku, a nie po acinie. Obecno liczby 3 i
wielokrotno liczby 10 (3 ksigi i 100 pieni) to symbole doskonaoci w
redniowieczu.
Sonety do Laury Franciszek Petrarka - Cykl ten skada si z okoo 317 utworw
napisanych po wosku. Prezentuje tu poezj miosn - erotyki. S to jej pocztki. W
sonetach tych stara si on opisa mio, uczucie doczesne, zajmuje si wasnymi
uczuciami, analizuje swoj psychik. Jest szczery i spontaniczny. Opisuje kobiet
ziemsk czyli idea doskonaoci i pikna. Zauwaa harmoni jej ciaa i ducha. Autor
dzie naukowych, powiconych kulturze staroytnego Rzymu.
Petrarka stworzy sonet woski Skada si z 2 strof ( zwrotek) czterowersowych i
dwch trjwierszach (tercynach) o nastpujcym ukadzie rymowym: abba abba cdc
dcd. Pierwsze dwie zwrotki maj zawsze charakter opisowy, nastpne dwie
refleksyjno-filozoficzny. W tej formie wypowiedzi najwaniejsza jest precyzja, zapewne
dlatego dla poetw epok pniejszych sonet okazywa si zawsze prb mistrzostwa
poetyckiego.

Szekspir - Cechy dramaturgii:

mistrzostwo w kreleniu charakteru czowieka (dramat psychologiczny) i
miotajcych nim sprzecznych uczu (dramat ludzkich namitnoci).
nastrj grozy i niesamowitoci (sceny wizyjne i fantastyczne).
zerwanie z trzema jednociami
rezygnacja z chru
sceny zbiorowe
w tle akcji przyroda (zjawiska atmosferyczne potgujce nastrj)
swobodna i umowna inscenizacji
odejcie od zasady decorum ( odpowiednioci stylw kady czowiek w
antycznej tragedii posugiwa si innym stylem wypowiedzi wadca bardziej
podniosym od innych)
jzyk patetyczny peen ozdb retorycznych, ale rwnie zindywidualizowany.
Dostosowany do postaci. Bogactwo mowy potocznej, regionalizmy,
przysowia, celne powiedzenia.
Makbet - Krl Dunkan jest wadc Szkocji. Za jego panowania pastwo rozwija si,
wadca zwycia wrogw, mimo e zdarzaj si zdrajcy (jak tan Kawdoru). Makbet
wraz z przyjacielem, Bankiem, s dowdcami wojsk Dunkana, walecznymi
onierzami i wiernymi patriotami. Po tym, jak obaj przyjaciele spotykaj wiedmy,
ktre przepowiadaj Makbetowi krlewsk przyszo, Makbet zaczyna dy do
wadzy. Za namowami ony, Lady Makbet, ktra pobudza kiekujce w Makbecie
niemoralne dze, bohater dokonuje zbrodni. We wasnym domu zabija on
Dunkana, zrzuca win na sucych, a potem na synw krla. Ci musz ucieka ze
Szkocji, przez co Makbet, krewny Dunkana, zostaje krlem. Gwny bohater musi
jednak zaciera lady zbrodni. Zleca zabjstwo Banka, swego przyjaciela. Ponadto
napada i morduje rodzin jednego z wiernych lordw dawnego krla Makdufa.
Makduf podejrzewa bowiem zdrad Makbeta i rwnie jest zmuszony schroni si
w Anglii.
Krwawe, tyraskie rzdy Makbeta, traccego powoli zmysy, maj zosta szybko
ukrcone. Prawda powoli wychodzi na jaw, kiedy na dworze angielskim lordowie
analizuj wydarzenia przesze i obecne w ich ojczynie. Zabicie rodziny Makdufa
przesdza o wyruszeniu wojsk angielskich pod wodz Siwarda na Szkocj.
Dochodzi do bitwy szkocko-angielskiej. Makbet ma niewielu ludzi po swojej stronie.
Wiksza cz panw Szkocji przyczya si do Siwarda i synw Dunkana. Tu
przed rozpoczciem walk umiera Lady Makbet, ktr dotkno obkanie. Makbet,
ktremu wiedmy przepowiedziay koniec, gdy poruszy si las Birnam i przebije go
miecz czowieka nie narodzonego z kobiety, polega na polu bitwy. Zabija go Makduf,
ktry zosta wyjty z ona matki przez lekarzy przed upywem dziewiciu miesicy.
Las Birnam poruszy si natomiast, kiedy wojska angielskie zamaskoway si
gaziami i podchodziy pod zamek Dunzynan.
Wadza zostaje przywrcona prawowitemu nastpcy tronu, synowi Dunkana,
Malkolmowi. Nowy krl zapowiada lepsze czasy dla Szkocji i powrt
sprawiedliwoci.
Makbet rozgrywa si w XI wieku, czyli w redniowieczu. Jest to czas walk szkocko-
norweskich (krla Dunkana z krlem Swenem). Szekspir siga wic do czasw o
sze wiekw wczeniejszych ni jego wasne: 1040 r. mier Dunkana, 1057 r.
mier Makbeta, 1606 r. napisanie Makbeta przez Szekspira. Czas dramatu jest
duszy ni wymagany przez norm antyczn jeden dzie. Jest to kilkanacie lat, ale
oczywicie sam dramat ukazuje tylko pewne wydarzenia, sceny z tego okresu.
Miejsca akcji tworz waciwie cztery zamki szkockie (zamek krlewski Forres,
zamek Makbeta Inverness, zamek Makdufa Fajf, zamek Dunzynan), wrzosowisko
pod Forres, jaskinia wiedm, las Birnam, dwr angielskiego krla Edwarda.
Rozmieszczenie wydarze w tak rnej scenerii jest kolejnym zabiegiem Szekspira,
wykraczajcym poza normy klasycznego dramatu.
Makbet jest bohaterem tragicznym, poniewa znajduje si w sercu konfliktu, z
ktrego nie sposb wyj bez ofiary, bez straty i poraki. Chodzi o konflikt pomidzy
losem a wartociami. Makbet poznaje los, czyli przysze, nieuchronne wydarzenia.
Ale droga, ktr gwny bohater ma dy, aby w los si speni jest drog
niemoraln, drog wbrew wartociom.

Makbet dokonuje morderstwa na krlu, wasnym kuzynie i przyjacielu; czowieku,

ktry Makbetowi ufa i ktry go docenia. Tragizm tej decyzji wie si ze
wiadomoci bohatera, ze zdawaniem sobie sprawy, kogo zabija, jakiemu
czowiekowi odbiera ycie. Ponadto Makbet, zaraz po przebiciu Dunkana
sztyletami, zaczyna traci zmysy. Jego ycie staje si nieustannym lkiem o wadz
i lkiem przed kar. Makbet widzi zjawy jak duch Banka boi si wasnego cienia,
plcze si cigle we wrbach czarownic. Bohater popada w obsesj i rozpacz. Cho
z drugiej strony zbrodnia odbija si i na nim Makbet staje si bezwzgldny, zimny,
nieczuy.
Tragizm samego Makbeta polega rwnie na bolesnym zdaniu sobie sprawy z
wasnej klski, na paraliujcym odkryciu wasnego bdu. Bd Makbeta to
zawierzenie le zinterpretowanym wrbom wiedm, to zalepienie dz wadzy,
ktre nie pozwolio trzewo oceni dwuznacznych sw.
Ze zbrodni wie si posta Lady Makbet. Choroba i ostateczna mier ony zdaj
si wpisywa w kar za morderstwa i tyrani. Makbet traci jedyn podpor, jak
mia w onie. Na koniec bohater tragiczny ginie. Wydaje si, e jego mier jest w
pewnym sensie aosna, poniewa Makbet do koca ufa przepowiedniom, nie moe
uwierzy, e istnieje czowiek nie narodzony z kobiety jak mwiy wieszczki.
Makbet jest do ostatniej chwili ycia zalepiony losem i dosownym znaczeniem
przepowiedni. Nie myli logicznie, nie potrafi nabra dystansu, skruszy serca,
przyzna si do winy. Umiera w faszu i obudzie. Nie przyjmuje do wiadomoci, e
prawda wyjdzie na jaw, e los zakoczy si dla niego okrutnie. Ta naiwno Makbeta
pogbia rozmiar jego tragedii.
Wane!!! W Makbecie dostrzec mona wiele motyww:
Motyw zbrodni,
Motyw winy i kary,
 Motyw maestwa,
Motyw wadzy,
Motyw kobiety fatalnej,
Motyw halucynacji,
Motyw przepowiedni,
Motyw czowieka, jako aktora na scenie wiata

Polska renesansowa literatura patriotyczna

Jan Kochanowski Pie o spustoszeniu Podola. Po ucieczce Henryka
Walezego Podole upi Tatarzy. Nazywa ich zbjcami. Jednoczenie zachca Polakw
do walki. Boleje nad porwaniami. Jest oburzony zachowaniem si Polakw. Poddali si
oni niemal bez walki. Zwyciyli ich innowiercy, koczownicy, nie godni Polakw.
Wstydzi si za nich, e doprowadzili do takiej haby. Jest oburzony obojtnoci
szlachty, brakiem zainteresowania, apatii, bezwolnoci Polakw wobec psw
tureckich. Proponuje im walk, by pacili na wojsko, na bro, by walczyli. Uwaa, e
naley opodatkowa szlacht i zorganizowa sta doborow armi. Kochanowski chce
by walczy cay nard. da patriotyzmu. O jego oburzeniu wiadczy ironiczne
zakoczenie i Polak jest gupi przed i po szkodzie. Mimo szkody nie staraj si oni
naprawi bdu. Nie ucz si na nich. Nie dbaj o ojczyzn, a o prywat. Nie wycigaj
z tragedii wnioskw. Nie umiej ustrzec si przed podobn sytuacj w przyszoci.
Jan Kochanowski Odprawa posw greckich Akcja tej tragedii rozgrywa si w
staroytnej Troi lecz problem jest aktualny w czasach Kochanowskiego. Dylemat
bohaterw dramatu: czy odda Helen posom i uchroni ojczyzn od wojny czy
pozostawi j w Troi wedug yczenia krlewicza, a ojczyzn narazi na wojn. Staje si
to uniwersalnym problemem przedstawiania interesw prywatnych ponad sprawy
kraju. Antenor (patriota, Iketaon (pose przekupny). Troja to alegoria Polski, wiadczy
o tym podobny w Troi Kochanowskiego ustrj jak w szesnastowiecznej
Rzeczypospolitej , podobiestwo Rady Krlewskiej do Sejmu i analogia w obradach
tych cia. Pouczenie polskich rzdzcych. Wadcy otrzymali wadz od Boga , a to
pociga za sob odpowiedzialno. Maj dba o swoich poddanych. Poddani za musz
umacnia pastwo umysem, szlachetnoci i mdroci. Trwao i potga pastwa
zaley od poszanowania prawa i przez rzdzcych jak i poddanych.
Piotr Skarga Kazania sejmowe Polska w XVI wieku nie miaa potnej armii i
systemu prawnego ani mocnego skarbu. Wrd szlachty szerzya si anarchia. Nie
ktrzy chcieli uzdrowi t sytuacj po przez odwoanie si do sumienia i przekona
szlachty. Piotr Skarga by doradc krla i kaznodziej krlewskim. Chcia on poprawi
sytuacj poprzez jedno wiary. Chcia wzmocni wadz centraln. Wedug niego
Polska cierpiaa na pewne choroby:
nieyczliwo i chciwo - brak patriotyzmu
niezgody ssiedzkie
naruszenie jednoci katolickiej
osabienie wadzy i dostojnoci krlewskiej
niesprawiedliwe prawa
grzechy i jawne zoci
W KAZANIU II porwnuje on kraj do matki i toncego okrtu. Na tym okrcie wszyscy
dbaj tylko o siebie, tak jak w Polsce. Poprzez brak wsppracy gubi si, a naley
uratowa okrt czyli Polsk by uratowa siebie. Ten kraj (matka) jest chora, a mimo
to oddaa wszystko dzieciom, a one s niewdziczne. Matk trzeba szanowa bo ona nas
chroni. Mio do ojczyzny powinna by szczera, prosto z serca, bezinteresowna.
Ojczyzna te daa swym dzieciom wszystko bezinteresownie.
Skarga zaleca podnie rang Senatu oraz umocni centraln wadz. Szlacht za
podda krytyce. Kazanie VIII pokazuje t anarchi, baagan, niesprawiedliwo w
kraju w ktrym szlachta moe grabi, upi i mordowa. W Kazaniach zawarty zosta
patriotyzm wraz z szacunkiem dla ojczyzny. Ch pokierowania narodem i wskazania
mu waciwej drogi.
Kazania to przykad funkcji perswazyjnej i retoryki ( patrz nauka o
jzyku).
Jan Kochanowski Fraszki
Na lip
Poeta wyzna, e w jej dobroczynnym cieniu chroni si chtnie, tu bowiem nie
dochodziy promienie soneczne nawet w poudnie, w najwikszy upa. Znajdowa
ukojenie w powiewie wiatru i piewie ptakw. Pochwaa odpoczynku, wiejskiego ycia.
Fraszka o charakterze pochwalnym. Fraszka przedstawia idylliczn natur arkadyjsk,
ktra dostarcza czowiekowi rnych poytkw, za ycie zgodne z ni daje ludziom
ukojenie, beztroskie bytowanie i szczcie.
Na dom w Czarnolesie
Charakterystyka podstawowych ideaw yciowych czowieka renesansu. S to przede
wszystkim czyste sumienie, zdrowie, yczliwo ludzka i skromno obyczajw. Dom
ten jawi si jako arkadia spokoju i radoci.
Pie witojaska o sobtce
Utwr liryczny o charakterze sielankowym. Skada si z krtkiego wstpu, opisujcego
obchody Sobtki na wsi w wieczr witojaski. Potem nastpuje pieni dwunastu
panien. Obok nuty miosnej, w pieniach poszczeglnych panien brzmi pochwaa ycia
na wsi, znana z utworu Reja ywot czowieka poczciwego.
Panna XII
Pochwaa wsi gdzie ludzie yj bezpiecznie i spokojnie. Ci co yj w miastach, na dworze
lub s marynarzami to naraaj si na niebezpieczestwo. Na wsi czowiek spokojnie
zajmuje si swoim polem. Uczciwie zaopatruje rodzin i zajmuje si dobytkiem.
Dobytek gospodarzowi przynosi poytek. Wokoo piewaj ptaki. Skrztna gospodyni
krzta si i pomaga mowi, a dobrobyt pomaga unikn awantur. Dzieci ucz si ycia
skromnego i umiarkowanego.
O Doktorze Hiszpanie
Opowiada ona anegdot o prawniku krlewskim Rozjuszu, ktry wymkn si z grona
zabawiajcych si kielichem kompanw, jednak towarzysze zabawy wywarzyli
zamknite drzwi jego pokoju i zaczli przepija do niego tak, e nastpnego dnia si
dziwi: Szedem spa trzewo, a wstaj pijany. .
W swoich fraszkach i pieniach zawar Kochanowski ideay yciowe
Stateczny umys...
Przestrzega przed popadaniem w skrajno, dystans przed szczciem i nieszczciem.
Naley cieszy si yciem i nie myle o mierci, ktra dopadnie kadego. Naley spdza
dni wesoo i pogodnie. Czowiek powinien pozostawi co po sobie potomnym. Jest to
antyczny stosunek do ycia.
Patrzaj jako nieg po grach si bieli...
Refleksja nad przemijajcym yciem. Nie naley poddawa si losowi, przeciwstawi
si nieszczciu. Jeli czowiek sam sobie pomaga to Bg go chroni. Ukazanie nie
trwaoci ludzkich dokona i ycia. Naley pogodnie, miao i z wiar w dobro i przez
ycie. Docenia w jego wartoci.
Nie wierz fortunie...
Ostrzeenie o zmiennoci losu. W jednej chwili mona straci wszystko. Przestroga
przed faszywymi przyjacimi, ktrych obchodz pienidze przyjaciela. Krytyka ludzi
pieszczcych si z bogactwem. Najwikszym skarbem jest cnota, ktra nie zaley od
losu. Uznawanie wartoci ycia, dobroci, mdroci, szlachetnoci.
Nie porzucaj nadzieje...
Ukazanie chwiejnoci i nie stabilnoci losu. Nie naley si jednak poddawa, bo kieruje
nami Bg i Fortuna. Naley mie nadziej na lepsze jutro, cieszy si yciem - afirmacja
ycia. Los jest zmienny, mona wszystko straci lub wszystko zyska. Przemija to co
dobre i to co ze. Umiar we wszystkim. Rozumnie i pokornie przyjmowa to co jest nam
przeznaczone.
Mio szale, kiedy czas po temu...
Naley korzysta z ycia, woln chwil przeznaczy na zabaw, ale naley zachowa
umiar, bo nie zawsze jest na to odpowiedni czas i miejsce. Uznaje warto jedzenia,
picia i taca. Nawouje do zabawy, cieszenia si yciem, do zapomnienia o rnicach
stanowych. Naley powici si cakowicie zabawie. Czowiek jest panem chwili, a o
przyszoci decyduje Bg. Rado z ycia. Przy zabawie naley zapomnie o waniach i
sporach.
O ywocie ludzkim
Fraszka ta mwi o przemijalnoci ludzkiego istnienia i ludzkich spraw. Tre nawizuje
do filozofii stoickiej. Daremno walki z Fortun z ludzkim losem. Nieubagalne
przemijanie ycia jest nieodczn cech ludzkiej egzystencji.
Do gr i lasw
Znajdujemy tu humanistyczn akceptacj ycia i wiata oraz pochwa Carpe diem.
Dalej co bdzie? Srebrne w gowie nici, a ja z tym trzymam, to co w czas uchwyci.
Czego chcesz od nas Panie...
Synonimem Boga jest wszystko co on stworzy i cigle tworzy. wiat jest harmonijny i
zgodny tak jak potny jest Bg. Obserwujc natur czowiek stwierdza jej doskonao
czyli doskonao Boga. Pie ta jest pochwa harmonijnego wiata. Potga Boga
polega na tym i Ten stworzy wiat. Bg jest artyst i doskonaym konstruktorem.
Hod naturze, a przez to Bogu. Czowiek nie boi si Boga, tylko wyraa wdziczno za
to co Bg stworzy.
Treny Jana Kochanowskiego
Tren- Utwr poetycki o tonie elegijnym i aobnym charakterze, powicony
wspomnieniu osoby zmarej, rozpamitywaniu jej zalet i uczynkw. Gatunek ten
powsta ju w antyku, tworzyli w nim m.in. Owidiusz i Pindar. czono go wtedy z
dostojnymi osobami krlami, mdrcami, bohaterami, na cze ktrych go
wykonywano. Do literatury polskiej wprowadzi go Kochanowski, tworzc swj cykl
trenw powiconych zmarej crce Urszuli. Wrd kontynuatorw Kochanowskiego
znale mona Knianina, Sowackiego czy Broniewskiego.
Temat i okolicznoci powstania Treny zostay powicone zmarej crce poety -
Urszuli. Wydano je w 1580 roku.
W Trenach, ktre Kochanowski napisa po mierci creczki Urszulki, renesansowy
obraz wiata i humanistyczna filozofia poety stay si tylko pustymi sowami,
sformuowaniami, z ktrych sam Kochanowski drwi. S to bowiem te prawdy
filozoficzne, ktre przez cae ycie opiewa, ktrym si powici, a ktre w obliczu
yciowego dramatu nie daj pocieszenia i nic nie znacz.
Czarnoleski cykl Trenw, w odrnieniu od tendencji staroytnych, by utwory tego typu
powica wybitnym postaciom bohaterom, krlom, wielkim filozofom,
zadedykowany zosta maemu dziecku. Rwnie styl, ktry stosuje w utworach poeta,
nie jest klasyczny wszechobecny zdaje si by niepokj, nerwowe poszukiwanie
waciwych sw, niejasno czci uytych sformuowa i zwrotw. W porwnaniu z
tradycyjn, antyczn tradycj tworzenia trenw, nastpuje odwrcenie rl: bohaterk
poezji nie jest Urszula, na pierwszy plan wysuwa si bowiem bl ojca po starcie dziecka.

W Trenach runa misternie tworzona w Pieniach i we Fraszkach stoicka filozofia

poety. Zostaa z niej tylko podszyta ironi pochwaa mdroci. Autor zdaje si
podchodzi do wiata bezkompromisowo. Przestaje wierzy, i wiatem, w ktrym
umieraj dzieci, w ktrym jest tyle ez i cierpienia, moe rzdzi dobry Bg, ktrego
opiewa w Pieniach. W tym kontekcie humanistyczne denie do zdobywania wiedzy
i suenia poczciwej sawie wydaje si by groteskow pogoni za mar, uud.
Mdrca moe bowiem w kadej chwili spotka to samo, co gupca, mier zrwnuje
wszystkich w cierpieniu. W Trenie XI poeta wykrzykuje:
Fraszka cnota!,
nie wierzc ju w to, i to cnota ochroni poet, mdrca, filozofa przed cierpieniem i zym
losem. Treny s wic poetyckim zapisem dowiadczenia blu, paczu, cierpienia i
mierci. Kochanowski, co wida w cyklu trenw, nie umia do koca odrzuci
klasycznego, humanistycznego sposobu patrzenia na rzeczywisto. Stara si jednak
pogbi swoje rozumienie ludzkiego losu, historii, zerwa z doktryn stoikw, ktre
wydaa mu si bezduszn. Zacz rwnie przezwycia rozpacz po mierci crki.
Dopuci do siebie Boga, pozwoli si pocieszy.
Treny s cigiem dramatycznych pyta, na ktre pada mao odpowiedzi. Kochanowski
nie wie, co dzieje si z jego ukochanymi, ktrzy zmarli. Nie wie, czy s niemiertelni,
nie wie, co po nim zostanie. Stale pyta i szuka najlepszych odpowiedzi. Humanizm, jaki
bije z cyklu kochanowskich trenw, jest trudny. Poeta stara si jednak uratowa
rozumn harmoni, jaka rzdzi wiatem, nie dopuszczajc do siebie najczarniejszych
myli i destrukcyjnych filozofii. Poeta dochodzi jednak do finalnego wniosku, i Bg,
los, fortuna i historia bawi si czowiekiem, nie patrzc na jego uczucia i marzenia, a
mdro, ktr tak wielbi, jest wartoci pozorn, bowiem nie chroni przed
nieszczciem i nie ocala przed mierci.
Treny jako cykl
Cykl trenw bejmuje 19 utworw. w zesp tekstw, ktre czy posta bohaterki
literackiej. Jest ni Urszulka, za podmiotem jest autor czyli Kochanowski.
Treny napisane zostay w sposb gradacyjny - czyli stopniowany. (ac. gradus
stopie). Gradacji podlegaj uczucia, przeycia i oceny. Najbardziej dramatyczny
charakter maj treny ze rodka cyklu, tj. IX, X i XI.
Klasyczna budowa trenu
Treny antyczne budowane byy wedug okrelonego schematu tematycznego.
Nastpoway po sobie:
Pochwaa cnt zmarego;
Ubolewanie nad wielkoci straty;
al po mierci;
Pocieszenie;
Pouczenie.
W schemat ten wpisuje si cay cykl utworw Kochanowskiego. Dziewitnacie trenw
tworzy cao, w ktrej mona odnale poszczeglne, klasyczne elementy. I tak dwa
pierwsze treny s wypowiedzi blu po mierci dziecka. Kolejne to wyraz rozpaczy,
narastania cierpienia, ktrych kulminacja znajduje w trenach IX i X. S wyrazem buntu
przeciwko Mdroci, Bogu, kolejom losu. Poeta wtpi w nich w sens ycia, istnienie
Boga, jego dobro. Kolejne Treny to ju powolne ukojenie rozpaczy, pogodzenie z losem
i histori.
Wane!!! W Trenach znajdziemy:
Motyw cierpienia,
Motyw mierci,
Motyw ojca,
Motyw dziecka
Zaamanie filozofii yciowej.
* wybrane fraszki, pieni, treny to lektury z gwiazdk
 Barok
Ramy czasowe - XVII w.
Nurty poezji barokowej
Dworski - Ulega wpywom zagranicznym. By nurtem oddalajcym si od tradycji i
wzorujcym si na hierarchii wartoci dworw Europy. Kultura bya zwizana nie tylko
z dworem krlewskim ale i magnackim (kultura elitarna). Rozwj tej kultury mia
dowie o sile magnatw. Przedstawicielami tego nurtu jest: Jan Andrzej Morsztyn
Nurt egzystencjalny mwi o kondycji czowieka w wiecie, wskazywa na jego
nietrwao, nawizywa do motywu marnoci i przemijania. Przedstawicielem by
Daniel Naborowski.
Sarmacki - Nurt ten rozwija si w dworkach szlacheckich. Cechowa go sarmatyzm.
Pogld ten spopularyzowa si u schyku XVI wieku. Dowodzi on staroytnego
pochodzenia Polakw od plemienia sarmatw. Plemi to charakteryzowa wielki
patriotyzm. Byli oni bardzo uczciwi i moralni. Uwaano, e Polacy s spadkobiercami
tych cech. Zakres tych pogldw ograniczony by do szlachty. Uwaano, e poniewa
posiadali oni takie cechy powinni mie te wadz. Szlachta bya przekonana o swojej
doskonaoci. Sprzyjao to powszechnej wtedy megalomanii, czyli manii wielkoci,
przesadnemu przekonaniu o swej wartoci i wyszoci. Sprzyjao to konsolidacji stanu
szlacheckiego. Szlachcice uwaali si wzajemnie za braci. Nie byy wane rnice
majtkowe. Trzeba byo tylko mie herb. Przedstawiciele tego nurtu to: Wacaw
Potocki i Jan Chryzostom Pasek.
 SZTUKA BAROKU - CECHY
przepych, bogactwo ozdb i zoce
kontrastowo
alegoryczno
celem miao by zaskoczenie, oszoomienie i olnienie odbiorcy
Ustalenie dokadnej daty pocztku Baroku w Polsce jest niemoliwe. Pierwsze
symptomy baroku byy w latach szedziesitych XVI wieku. Barok trwa przez cay
wiek XVII. Schyek baroku to lata trzydzieste i czterdzieste XVIII wieku. Barok trwa
wic prawie dwa wieki.
Cechy stylu literatury barokowej:
bogactwo sownictwa i jego niezwyko
zawiy szyk
skomplikowana skadnia
niezwyko metafor i epitetw
paradoks
antytetyczno (przeciwstawno, posugiwanie si kontrastami, sprzecznociami)

Barok pomimo, e nie mia okrelonego programu poetyckiego odwoywa si do

Woskiego poety Sianbattisty Mariniego. Od jego nazwiska pochodzi nazwa nurtu
poetyckiego - marinizmu (konceptualizmu).
Cechy:
najwaniejsza jest forma, ktra ma zadziwia i zaskakiwa
odwoania do wasnej fantazji i natchnienia
stosowanie niezwykych rodkw stylistycznych
kady utwr mia opiera si na koncepcie, koncept powinien zawiera elementy
niespodzianki
utwory powinny mie charakter sensualny (odbierany poprzez zmysy)
odbiorc naley zaszokowa

PODZIA POLSKIEJ LITERATURY BAROKOWEJ

METAFIZYCZNA DWORSKA SARMACKA
- mier, przemijanie lejsza, mio, zabawa, salonowa, a) sarmatyzm rubaszny
poezja kunsztowna pod wzgldem
- Bg (redniowiecze + artystycznym megalomania, ksenofobia (niech do
renesans) obcych), dewocja (prymitywna
a) dworkowa, ziemiaska religijno), konserwatyzm (niech
- kondycja czowieka w wobec zmian), prymitywizm
wiecie pochwaa natury, ycia na wsi intelektualny, zabawa, prywata,
- vanitas b) mieszczaska, plebejska tradycjonalizm

- dualizm natury nawizujce do stosunkw b) sarmatyzm szlachetny

spoecznych wyraajcych skarg na demokratyzm, tolerancja, otwarto,
- powaga brak odpowiednich przywilejw dla liberalizm, patriotyzm
- refleksyjno plebejuszy i mieszczan
- Sp Szarzyski - Morsztyn a) Pasek
- Naborowski a) Potocki b) Potocki
b) Jan z Kijan

TERMINY I OKRELENIA RODKW ARTYSTYCZNYCH STOSOWANYCH

W BAROKU
Koncept (wiersz musia by zaskakujcy i w miar moliwoci nowatorski; Do
trupa Morsztyn)
Wyliczenie (nagromadzenie kolejnych, podobnych, synonimicznych cech)
Anafora (jest to powtrzenie zdania o podobnej konstrukcji zaczynajce si od tego
samego wyrazu; Do Anny Naborowski)
Antyteza (zestawienie dwch opozycyjnych znaczeniowo elementw wypowiedzi,
najczciej zda)
Hiperbolizacja wyolbrzymienie, przesadne przedstawienie jakiego zjawiska; Do
trupa Morsztyn)
Gradacja (jest to stopniowanie, wzrastajce napicie a do pointy; Niestatek
Morsztyn)
Epitet, Porwnania
Przerzutnia
(Zdanie nie mieci si w jednym wersie i jego cz zostaje przerzucona do nastpnego;
Do trupa Morsztyn
Ty masz zwizane rce, ja, wolnoci
Zbywszy, mam rozum acuchem powity)
Metaforyka
Motyw wanitatywny - (marnociowy, wykorzystywanie tych wszystkich poj, ktre
kojarz si z przemijaniem i niestaoci ycia Dwik, cie, dym, wiatr, bysk,
gos, punkt Krtko ywota Naborowski)
Kontrast (operowanie przenoniami; Niestatek Morsztyn)
Oksymoron (zestawienie dwch wyrazw sprzecznych znaczeniowo, mrz gorejcy,
ogie lodowy)
Pytania retoryczne Cuda mioci Morsztyn
Powtrzenia
Paradoks (sformuowanie zaskakujce swoj treci na pozr bez sensu, Do trupa
Morsztyn )
Operowanie brzydot (ukazywanie blu, cierpienia)
Inwersja (przestawienie wyrazw)
Jan Andrzej Morsztyn by poet zwizanym z dworem krlewskim. Piastowa wiele
urzdw. By dworakiem i intrygantem ale te sprawnym dyplomat. By skazany
na banicj i wygnany z kraju. Styl ycia, ktry uprawia by odpowiedni barokowi
dworskiemu. Powici si cakowicie polityce. Poezja bya dla niego tylko tem. By
uznawany za twrc bardzo zdolnego. Jego utwory nawizyway do marinizmu.
Jego utwory nie podejmoway tematyki trudnej lecz atw, zwizan z flirtem
dworskim. Utwory byy zbudowane sprawnie. Charakterystyczny by przejaw formy
nad treci. Jan Andrzej Morsztyn najchtniej pisa o mioci. Nie byo to jednak
bezporednie wypowiedzenie uczu o ukochanej. Byy to wiersze bdce wyrazem
flirtu, ktry odznacza si dworsk elegancj i salonowym dowcipem.
Niestatek Autor wylicza zjawiska, ktre musiay by si speni by jakakolwiek
kobieta staa si stateczna. S to zjawiska zaczerpnite z przyrody i niemoliwe.
Niestatek II Podmiot liryczny wychwala pann tylko jak jest w nim w zgodzie. Gdy
s w niezgodzie panna ta jest brzydka. S tu dwa obrazy. Pierwszy to wyraz zachwytu
zaprezentowan pikn kobiet. Drugi prezentuje kobiet szpetn i okropn. W obu
obrazach s elementy przesady.
Do trupaJest to sonet. Z utworu tego wynika wniosek, e lepiej nie y ni by
zakochanym. Czowiek zakochany ma wiadomo swojego zniewolenia.
Daniel Naborowski wprowadza w krg barokowej literatury zainteresowanie
przemijaniem. Wiersze pod tytuami: Marno i Krtko ywota prezentuj
postaw czowieka wobec ycia i mierci. Czowiek powinien si cieszy i bawi ale
pobonie i uczciwie. Trzeba si ba Boga. Cae ycie czowieka, ktry myli o przyszoci
jest napitnowane pewnym tragizmem. Czowiek podlega czasowi i jego destrukcyjnej
sile. Naborowski twierdzi nawet, e ycie to cige umieranie. Czowiek ju gdy si rodzi
zaczyna umiera. Naborowski twierdzi, e wiat naley przyj takim jaki jest. Czowiek
nie jest doskonay. Bg jest potny i czowiek powinien mu si podporzdkowa. W
wierszu pod tytuem Cnota grunt wszystkiemu Naborowski przedstawia cnot jako
zalet czowieka i jego wielk warto. Czowiekowi nic nie daj dobra materialne.
Jedyn wartoci, ktra nie przemija i jest godna uwagi to wanie cnota. Cnota daje
wszystko: szczcie, satysfakcj z ycia. Temu, ktry nie mia cnoty dobra materialne
nie dadz nic po mierci.
Wane!!!To motyw przemijania, marnoci vanitas - wystpuje on czsto
w barokowych obrazach
Owiecenie
RAMY CZASOWE
FRANCJA Pocztek: XVII w. Koniec: lata 70 XVIII w.
EUROPA Pocztek: pocztek XVII w. Koniec: lata 70 XVIII w.
POLSKA Pocztek: pocztek XVIII w. Koniec: 1822 - wydanie przez Mickiewicza
Ballad i romansw
Klasycyzm - pewien model kultury powstay w staroytnoci (Grecja, Rzym);
nawizanie do antyku (np. w gatunkach literackich - tragedia antyczna, zasada
decorum)
Filozofia
Kartezjusz - Podbudow filozoficzn mylenia o sztuce byy pogldy Kartezjusza.
Autor Rozprawy o metodzie. Za najwiksz warto uznawa ludzki rozum. Celem
czowieka byo poznanie prawdy o wiecie, dostpnej rozumowi ludzkiemu. Prawdziwe
jest to co jasne i zrozumiae. Kartezjaska filozofia nawizywaa do aforyzmu Myl
wic jestem. Ta sama zasada obowizywaa w sztuce.
Kant - Nawizuje do systemw antycznych. Poznanie prawdy moliwe jest na drodze
dwurdowoci: rozumu i zmysw. Kant wychodzi z racjonalizmu owieceniowego i
empiryzmu, zrywa z obiektywizmem. Twierdzi, e wiat, ktry czowiek postrzega moe
by przez niego ksztacony.
Racjonalizm - Twrc by Kartezjusz. Cogito ergo sum - myl wic jestem.
Uwaa, ze celem poznania jest mylenie. Czowiek poznaje prawd o wiecie za
pomoc mylenia. Prawdziwe jest tylko to, co da si rozumowo wytumaczy.
Odrzucenie przesdw.
Empiryzm - Twrca - Franciszek Bacon. Twierdzi, ze prawdziwe jest to co mona
sprawdzi za pomoc dowiadczenia.
Ateizm - Odrzuca wszelkie zasady religijne, rwnie istnienie Boga. Ateici uznawali
kult materii. Wartoci duchowe byy dla nich niewane. Ateizm wypywa z
racjonalizmu.
Deizm - Zaoenie o istnieniu jedynie Boga jako stwrcy i pocztku wiata.
W witoszku Molier krytykuje wady Francuzw. Prbuje omieszy do
rozpowszechnione przywary. Jest to satyra na bigoteri i wszelkie przejawy hipokryzji.
Krytykuje te przejawy dewocji. Omiesza naiwno, kamstwo, atwowierno i
obud. Wedug Moliera zadaniem poezji jest poprawia ludzi bawic ich jednoczenie.
Molier przeciwstawia si obudzie na paszczynie moralnej.
witoszek to komedia. Charakteryzuje si wic komizmem. (Komizm to kategoria
estetyczna oznaczajca waciwoci jakiego przedmiotu lub zjawiska. Przybiera rne
formy. Wystpuje w postaci satyry, ironii, humoru. S midzy innymi nastpujce
rodzaje komizmw: sytuacyjny, sowny, postaci.) W witoszku s nastpujce
rodzaje komizmu: postaci (Pani Peurelia, Tartufe, Doryna), sytuacyjny (Orgon - pod
stoem), sowny (rozmowa Doryny z Orgonem o sytuacji w domu)

*Ignacy Krasicki bajki

Bajka to gatunek z pogranicza epiki i liryki. Jest to alegoryczna opowie o
zwierztach, ludziach, przedmiotach, ktra suy do wypowiedzenia pewnej nauki
moralnej o charakterze oglnym i powszechnym. Ta prawda jest wyraana czsto
bezporednio jako pointa na kocu utworu, na pocztku utworu w postaci tytuu lub
jest tylko zasugerowana czytelnikowi. Prawd t jest mora. Postacie wystpujce w
bajce wyposaone s w jednoznaczne i niezmienne cechy. Wyksztaciy si dwa rodzaje
bajek: narracyjna, stanowica jakby krtk opowie o nieskomplikowanej budowie
oraz epigramatyczna, bardzo krtka, zazwyczaj czterowersowa. Najbardziej
rozpowszechniona jest tzw. bajka zwierzca, w ktrej przedstawione zwierzta
wystpuj jako personifikacje typw ludzkich. Relacje midzy zwierztami s
odpowiednikiem stosunkw spoecznych. Za twrc bajek uznaje si Ezapa, yjcego w
VI wieku p.n.e. W Polsce bajki tworzy w XV wieku Wiernat z Lublina. W epoce
klasycyzmu twrcami bajek byli: w Rosji J Kryow, we Francji J. La Fontaine, w Polsce
Ignacy Krasicki wzorujcy si na La Fontaine.
Ignacy Krasicki wyda dwa zbiory bajek: Bajki i przypowieci (dominuj tu bajki
krtkie i zwize), Bajki nowe (ukaza si ten zbir po mierci Krasickiego, zawiera
gwnie bajki narracyjne). Krasicki korzysta z tego gatunku gdy by to typ formy
gatunku dydaktycznego. Tre tych bajek ma poucza czytelnika, suy mu rad.
wiat jaki prezentuje Krasicki w swoich bajkach przygnbia. Jest on tragiczny.
Zwyciaj ze instynkty. Autor opisuje codzienno, rzeczywisto. Ludzie s li i
okrutni. Niszcz sabszych. Ludzie s obudni. Charakteryzuje ich hipokryzja.
Przedstawiony jest tu wiat pesymistyczny. Bajki te nie s wesoe. Pesymistycznie
brzmi sowa: szlachetno, uczciwo mona woy midzy bajki.
Walory formy bajek Ignacego Krasickiego:
s zwize i oszczdne,
jzyk jest prosty,
s pisane trzynastozgoskowcem
maj rytm
Wstp do bajek Jest to pierwsza bajka ze zbioru Bajki i przypowieci. Ukazany
jest wymylony, wyidealizowany, nieistniejcy wiat. Poeta przedstawia swoje pojcie
bajki, odpowiada na pytanie: Co to jest bajka ? Mora mwi, e te zaprezentowane
postawy s nieprawdopodobne w realnym wiecie. Wyraa pesymistyczny stosunek
podmiotu lirycznego, ktry nie wierzy w uczciwo, prawo. Autor bdzie
kontrastowa zachowanie ludzi jakie jest, a jakie powinno by. Bdzie szydzi z tych,
ktrzy postpuj le. Ludzie nie s szlachetni i dzielni jacy powinni by. W swoich
bajkach Krasicki ukazuje wiat z jego wadami.
Jagni i wilki Wilki zauwayy w lesie jagni. Miay go zje. Jagni spytao si jednak
jakim prawem wilki chc to zrobi. Wilki odpowiedziay, e dlatego e one s silne a
jagni sabe i same. Mora: ten kto jest silniejszy ma przewag i jest w stanie
dominowa.
Szczur i kot Bajka ta mwi o pewnym szczurze. Siedzia on podczas mszy pod
otarzem i chwali si, e go kadz. W pewnym momencie zakrztusi si dymem i porwa
go kot. Moraem jest tutaj to, e tego, ktry si zbyt przechwala i jest zbyt pewny, moe
niespodziewanie spotka nieszczcie.
Ptaszki w klatce Bajka ta to rozmowa dwch czyykw. Mody urodzony w klatce
mwi, e jest mu w niej dobrze. Urodzony na wolnoci mwi, e le czuje si w klatce.
Moraem jest tutaj to, e jeeli nie przebywao si w lepszych warunkach to uwaa si
swoje za dobre. Nie naley dziwi si osobom, ktre przebywajc w pozornie zych
warunkach twierdz, e jest im dobrze, gdy mogy nie widzie nic lepszego. Moemy
te wnioskowa z tej bajki, e ycie na wolnoci chocia w zych warunkach jest lepsze
ni w niewoli.
Ignacy Krasicki Mikoaja Dowiadczykiego przypadki Opisuje modo i
lata dojrzewania modego szlachcica Mikoaja Dowiadczyskiego w domu rodzicw.
Jest w tej ksidze przedstawiona charakterystyka jego rodzicw. Byli oni patriotami i
szczerzy. Jego ojciec jest niewyksztacony, cay czas przebywa na sejmikach. Jest
sarmat. Matka jest kur domow. Nigdzie nie wychodzia poza swj majtek. Rodzice
nie dbali o edukacj Mikoaja. Wynajto pana guwernera, Ktry zajmowa si edukacj
i ksztaceniem Mikoaja. Potem Dowiadczyski zosta posany do szkoy, ale jej te nie
skoczy. Znw pojawi si oszust, ktry mia ksztaci Mikoaja. Sprzedawa on jednak
Mikoajowi jedynie sposoby oszukiwania w grze w karty. W kocu Mikoaj wraz z
guwernerem umkn z rodzinnego domu. Gra w karty i straci wszystko co posiada.
Obraca si w towarzystwie awanturnikw i oszustw. Ten fragment to krytyka i
omieszenie sarmackiego sposobu ksztacenia. Po tych wydarzeniach Mikoaj wyjeda
do Parya. Jest tam tak dugo, a cigany przez du liczb wierzycieli wyjeda
stamtd. W Amsterdamie jako majtek zacign si na statek. Statek ten rozbi si
jednak, fale Mikoaja wyrzuciy na brzeg wyspy Nipu, utopijnego wiata, w ktrym nie
znano kamstwa i za. Mdrzec Xaoo uczy Mikoaja zasad panujcych w tym pastwie.
Po wielu perypetiach Mikoaj powrci do ojczyzny. Osiad na wsi w majtku
odziedziczonym po rodzicach i zacz prowadzi ycie ziemianina - filozofa. Zbudowa
nawet gospodarstwo funkcjonujce na zasadach, jakich nauczy si na wyspie Nipu.
Krasicki ukazuje w swej powieci wychowanie modziey w wczesnych czasach,
pytko zainteresowa wczesnej szlachty, jej ciemnot, nieuctwo, samowol i
pieniactwo, a take pijastwo, bezkrytyczn pogo za zagranicznymi nowinkami,
okruciestwo wobec suby i lenistwo umysowe. Wskazuje na konieczno powrotu do
natury oraz autentycznych wartoci moralnych, zabitych przez destrukcyjny wpyw
spoeczestwa, jego obyczajowoci i kultury. Pouczajcy przykad Mikoaja ma by
ostrzeeniem, a zarazem wskazwk w wyborze yciowej filozofii.
* Satyra to gatunek literacki znany od staroytnoci. Jego twrc by Horacy. Jest to
gatunek z pogranicza liryki i epiki. Autor satyry przedstawia swj negatywny stosunek
do jakiej osoby lub rzeczy. Mona wyrni nastpujce typy satyr: portretowe,
sytuacyjne (zdarzenie jest ilustracj zjawiska), obyczajowe.
Krasicki napisa 22 satyry o tematyce obyczajowej. Pisa je po to aby pitnowa to co
ze oraz nosicieli za. Zadaniem satyry jest bezlitosne chostanie za. Byy one
wymierzone przeciwko saskiemu dziedzictwu: narodowej megalomanii, ciemnocie i
zacofaniu, yciu ponad stan, pijastwu, skonnoci do hazardu, braku krytycyzmu,
powierzchownemu przyjmowaniu obcych wzorw kulturowych. Krasicki kreli obraz
ycia w XVIII wiecznej Rzeczypospolitej. Jest to doskonaa ilustracja, a jednoczenie
obnaenie i omieszenie najwikszych wad spoeczestwa polskiego z czasw
wspczesnych poecie.
Do krla Satyra ta to typowy przykad satyry portretowej. Przedstawiony jest w niej
krl August Poniatowski. Krlowi stawiane s nastpujce zarzuty:
nie wywodzi si z rodziny krlewskiej
jest za mody na to stanowisko
jest wyksztacony
jest zbyt agodny i jest zbyt dobry dla swoich poddanych
jest krlem i jest Polakiem
Pogldy te wyraa szlachcic sarmata. Robi to kto kto nie skorzysta na wyborze tego
krla. Jest to portret krla postrzegany oczami szlachcica sarmaty. Pomimo, e portret
krla skada si tu z zarzutw to jest to portret pochwalny. Kto kto uwaa zalety krla
jako wady jednoczenie sam siebie omiesza.
Pijastwo Satyra ta to prba walki z naogiem pijastwa jaki rozpowszechni si u
szlachty. Krasicki ukazuje zgubne i szkodliwe skutki picia alkoholu. Jest on przyczyn
swad, prowadzi do warcholstwa i anarchii.
ona modna Jest to satyra napisana w formie dialogu midzy panem Piotrem a
jego przyjacielem. Pan Piotr opowiada o swoim oenku i yciu maeskim. Jest to
typowy domator i pochodzi ze wsi. Jego ona pochodzi z miasta. S to zupenie
przeciwstawne postacie. Powodem oenku bya jedynie ch zysku. Ju po zawarciu
umowy przedlubnej dotyczcej majtku pan Piotr zaczyna tego aowa. ona po
przyjedzie do domu pana Piotra nie moga zrozumie wiejskiego stylu ycia i
tamtejszych obyczajw. Bya przyzwyczajona do wygd. Brakowao jej nawet pokoi. Do
suby odnosia si z wielk pogard. Nie podoba si jej te ogrd. Chcia go
przebudowa. Pan Piotr nie chcc sucha rozkazw ony odsun si na bok (uciek).
ona przebudowaa wtedy dom. Bya bowiem zwolenniczk stylu francuskiego.
Podoba si jej wszystko co pochodzio z tamtego kraju. Zaczy si przyjcia. Pan Piotr
straci znaczenie w swoim domu. Gocie ony miali si z ma. ona cigle mwi o
wsiach, ktre maj pokry koszty jej zachcianek. Wkrtce obydwoje wrcili do miasta.
S w tej satyrze przedstawione dwie postacie (style): szlachcic sarmata (pan Piotr) i
dworski (ona). ona otacza si wszystkimi rzeczami zbytku. Marnuje majtek. Oba
style s uwaane za niewaciwe i naganne. W tej satyrze s one skonfrontowane.
wiat zepsuty W satyrze tej s skonfrontowane postawy ojca i synw. Postawa
synw (obecnie) charakteryzuje si zymi cechami. Nie ma cnoty, prawdy. Za ojcw
(kiedy, w przeszoci) byo inaczej. Panowaa cnota, prawda, porzdek. Pojawia si te
motyw toncego statku. Jest to nawizanie do Kaza sejmowych Piotra Skargi.
Wszystko to prowadzi do zguby ojczyzny.
Wane!!! Krasicki zwraca uwag na wady narodowe, to czsty temat
maturalny.
Stanisaw Staszic swoje pogldy i program spoeczno-polityczny zawar midzy
innymi w poniszych utworach.
Uwagi nad yciem Jana Zamojskiego By to traktat polityczny wydany przed
obradami Sejmu Czteroletniego. Jest on podzielony na 19 rozdziaw. Kady rozdzia
traktuje o innym problemie. Najwaniejsze s nastpujce rozdziay:
Sposb ratowania Polski od podziaw Staszic przewidywa rozbiory.
Prezentuje on swoje pogldy i s one zgodne z pogldami Jana Zamojskiego,
ktry by wwczas wielkim autorytetem.
Edukacja Podstaw nauki jest nauka moralna i religia. Czowiek powinien
pracowa w swoim zawodzie. Edukacja powinna dziaa jako wychowanie
obywatelskie. Szkolnictwo ma wychowywa ludzi wiatych. Propaguje on szkoy
rycerskie.
Prawodawstwo Staszic jest przeciwny prywacie i egoizmowi posw. Ustawy
powinny przechodzi wikszoci gosw. Chodzi o dobro wikszoci.
Wadza wykonywajca Opisane s w tym rozdziale trzy rodzaje wadzy:
demokracja, monarchia i anarchia. Chodzi tu o wzmocnienie wadzy
krlewskiej.
Rozdzia wadza sdownicza Kady obywatel nie moe by sdzony bez wyroku
niezawisego sdu.
Wolne obieranie krlw Staszic sugeruje eby tron by dziedziczny. Wolna
elekcja pozwala ingerowa obcym krajom w sprawy polskie.

Przestrogi dla Polski Utwr ten mia uzmysowi szlachcie konieczno

uchwalenia konstytucji. Staszic informuje czym dla niego jest nard. Dla niego nard
to nie tylko szlachta, ale zbiorowo mieszkajca na danym terenie. Staszic zwracajc
si do szlachty stawia jej nastpujce zarzuty:
brak poszanowania prawa
zbezczeszczenie sprawiedliwoci
ucz podstpu, zdrady, podoci
warstwa szlachecka przekupuje, oszukuje
Za sabo narodu Staszic oskara szlacht. Bardzo duo miejsca powica on te
miastom. Propaguje on rozwj przemysu i handlu w miastach. Chce on, aby
mieszczastwo byo bogate. Inne postulaty to: konieczno zniesienia Liberum Veto,
wprowadzenie staej armii, zmiana paszczyzny na czynsz, wprowadzenie powszechnej
edukacji narodowej.

Romantyzm

Nazwa wywodzi si porednio z aciskiego "romanus", co znaczy: rzymski - cho

wcale nie o rzymsk kultur tu chodzi. Nazw "romaskie" stosowano wobec jzykw
tubylczych w prowincjach rzymskich, romansami za zwano podania i legendy tych
ludw - pene baniowoci i fantastyki.
Ramy czasowe: Europa: 1789(Wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej) -
1848(Wiosna Ludw), Polska: 1822(wydanie tomu "Poezji" Adama Mickiewicza)
1864(upadek powstania styczniowego).

Irracjonalizm - pogld przeciwstawiajcy si racjonalnemu( czyli rozumowemu,

naukowemu) poznawaniu rzeczywistoci.
Orientalizm- zachwyt obc, g. Wschodni kultur, tradycjami, ubiorem
Mistycyzm- zakada moliwo duchowego kontaktu z bstwem.
Mesjanizm - przypisywanie jednostce lub nawet caemu narodowi misji
posannictwa wobec ludzkoci.

"Cierpienia modego Wertera" J.W.Goethego - Fabua utworu nie jest zawia.

Werter - mody, wraliwy i nader uczuciowy czowiek wyjeda na wie, by tam zazna
ukojenia po niezbyt szczliwych perypetiach miosnych w miecie. Tu, na wsi, poznaje
Lott - sodk kobiet - anioa. Rodzi si uczucie, w typowo romantycznej atmosferze:
kwiaty, prezenty, spotkania i cudowne rozmowy na onie natury. Niestety! Lotta jest
ju narzeczon innego czowieka - Alberta. Werter, miotany namitnociami, znajduje
si w lepej uliczce. Ogromnie przeywa swj bl, swj konflikt z konwenansami tego
wiata. Wreszcie, po romantycznym poegnaniu, bohater peen wewntrznego
rozdarcia popenia samobjstwo strzelajc do siebie...
Werteryzm - charakterystyczna dla tej epoki postawa modego czowieka. To moda
na pewien styl bycia, odczuwania, a nawet na sposb ubierania si.
Bohater werterowski - mczyzna owadnity obsesyjn mioci do kobiety, ktrej
zdoby nie moe.

" Krl Olszyn" J.W. Goethego - ballada. Oto jestemy wiadkami dramatycznej
sceny: noc, pord zamieci, wrd zowrogich drzew pdzi konno ojciec z chorym,
rozgorczkowanym dzieckiem w ramionach.
Podr ta rozgrywa si jakby w dwch wiatach: zrozumiaym dla ojca, ktry widzi
wok tylko ciemno, drzewa i mgy, lecz wygldaj one zupenie inaczej w oczach
syna. Chory chopiec widzi inny wiat: fantastyczn posta krla Olszyn, ktry woa go
do siebie, czuje, e krl Olszyn porywa go do swojej Krainy Elfw. Ojciec uspokaja go:
to tylko mga, to gazie rozoystej wierzby... Lecz gdy przybywaj na miejsce - dziecko
jest ju martwe. Romantyzm utworu polega na przywoaniu i oywieniu fantastycznego
wiata elfw, na stworzeniu atmosfery grozy i napicia, przyjcia za to wydarze
scenerii nocnej...

"Faust" J.W. Goethego - redniowieczny stary alchemik- doktor Faust - cae ycie
spdzi na poszukiwaniu prawdy, posiad ca wiedz ksikow, lecz nie dao mu to
prawdziwej znajomoci wiata, nie pozna adnej tajemnicy ycia, definicji dobra, za
ani sensu istnienia. w rozgoryczony i rozczarowany pytkoci nauki czowiek jest
tytuowym bohaterem wielkiego dramatu. Oto w "Prologu w niebie" Bg zezwala
Szatanowi, by sprbowa uy swoich sztuczek wobec Fausta. Jest to rodzaj zakadu
midzy Bogiem a Mefistofelesem: czy uda si doprowadzi dusz starca do upadku.
Diabe zjawia si przed uczonym w chwili wielkiego rozgoryczenia i niechci wobec
wiata. Obdarza go modoci i moliwoci podrowania w czasie i przestrzeni. Faust
odmodzony i wiecznie aktywny przemierza wielki wiat, obserwuje sztuk, religi,
architektur staroytnych, wczony jest w wielkie sprawy globu. Lecz przeywa take
"mae", ludzkie sprawy - mio do Gretchen (Magorzaty w polskiej wersji), ktr
uwodzi a efektem tego jest dziecko. W chwili paniki Gretchen topi swoje malestwo, a
potem nie chce uciec przed egzekucj. Faust zaoy si z szatanem, i nigdy nie powie
sw: chwilo trwaj, jeste pikna - gdy Mefostofeles przyjdzie po niego, po jego dusz.
Nadchodzi jednak chwila, gdy Faust wypowiada te sowa, lecz ratuje go przed piekem
chr aniow - w nagrod za cig, yciow aktywno.

"Giaur" G. Byrona - jest to powie poetycka o samotnym, tajemniczym modziecu,

ktry znalaz si w Grecji opanowanej przez Turkw. Nikt nie zna jego imienia ani jego
przeszoci - "giaur" oznacza po prostu innowierca i nazwany tak zosta z punktu
widzenia Turkw - muzumanw. Akcja utworu pena jest dramatycznych wydarze.
Zachowujc kolejno wypadkw, mona przedstawi j nastpujco: Giaur z
wzajemnoci pokocha Leil - niewolnic z haremu tureckiego baszy Hassana. Leila
nie bya jednak zwyk brank - Hassan wyrnia j, mona powiedzie, e bya tam
"pierwsz on" pord niewolnic. Gdy Hassan dopatrzy si zdrady, ukara on na
wzr turecki - pod oson nocy, zwizana w worku zostaa wrzucona do morza i utona.
Giaur szala, poszukiwa wszdzie ukochanej. Wreszcie dowiedzia si co si stao.
Zebra gromad zbjnikw, przyczai si i napad Hassana, ktry wanie wyprawia si
po now on. Giaur i Hassan walczyli w pojedynku i Giaur dopeni zemsty, lecz nie
przyniosa mu ulgi. Zamkn si w klasztorze, ktremu odda cay majtek, i w ktrym
przey bolesnych, milczcych sze lat. Zamknity w sobie Giaur wyzna wszystko
dopiero na ostatniej spowiedzi, nie mg bowiem y duej w takim cierpieniu. Nadal
kocha Leil, zabicie Hassana nie wrcio jej ycia, a myl o jej cierpieniu w chwili
mierci wci przeladowaa Giaura.
Bohater byroniczny - zbuntowany, samotny, dumnie odwrcony od wiata. W jego
przeszoci kryje si mroczna tajemnica (nie zawsze dowiemy si jaka). Nie jest bierny
- walczy o swoj ide, zawsze sam i nie zawsze wygrywa.

"Oda do modoci" Adama Mickiewicza - utwr uznany za szczytowe osignicie

poezji filomackiej. Apostrofa do modoci, ktrej poeta przypisuje wielk si. Modo
jest w stanie "przypi skrzyda do ramion", wynie poet ponad poziomy, ukaza mu
perspektyw caego wiata. Modo jawi si jako prawdziwa warto, sia uczu, jako
bogini zdolna do dokonania przemiany globu.
We wstpie utworu atwo odczyta pragnienie lotu wzwy, ponad ziemi, wysoko do
jasnoci soca. Lot taki dokonuje si w wyobrani poety. I c widzimy "z wysokoci"?
Ziemia jawi si jako obszar gnunoci zalany odmtem, skryty ciemnoci, za na jej
powierzchni - samolubny, samotny w swoim egoizmie "paz w skorupie". Lecz nad t
smutn planet byska jaka jutrzenka - oznacza zmiany - modo i romantyzm.
Nastpuje kolejna apostrofa - do modych przyjaci, o to, by dziaa wsplnie,
jednoci, z powiceniem i w myl hasa "oko za oko" - "gwat niech si gwatem
odciska...".

Wiersz czy elementy owieceniowe z romantycznymi:

Elementy owieceniowe:
I. gatunek literacki - oda (podstawowy gatunek liryczny w poetyce klasycznej;
patetyczny utwr pochwalny opiewajcy wybitna posta, wydarzenie, wznios ide).
Jego charakterystyczne cechy:
1. pochwalny charakter utworu,
2. apostrofy do uosobionej abstrakcji, "Modoci",
3. patos,
4. uczuciowy niead wyraajcy si np. w nieregularnoci strof i kompozycji,
5. zdania wykrzyknikowe - "Razem, modzi przyjaciele!",
6. peryfrazy (omwienia) - "Dzieckiem w kolebce kto eb urwa Hydrze,"
7. rozbudowane porwnania - "A jako w krajach zamtu i nocy/ Skconych ywiow
wani, / Jednym "sta si" z boej mocy",
8. wyszukane epitety - "kwiat nowoci";
II. Obrazowanie (peni funkcj perswazyjn: - przykad do naladowania (Herakles); -
ilustruje tez "paz w skorupie" - starzy s egoistami),
1. mitologiczne motywy (Herakles, nektar, pierwotny chaos),
2. personifikacje gwatu i saboci,
3. alegorie ("grd sawny"; "paz w skorupie" na trupich wodach);
III. Idee
1. wiara w postp, walka z przesdami,
2. przyja i solidarno jako szczeglnie cenne wartoci,
3. podporzdkowanie jednostki zbiorowoci, denie do szczcia caej ludzkoci jako
obowizek jednostki,
4. rewolucyjny jakobinizm - "gwat niech si gwatem odciska".
Elementy Romantyczne.
I. Temat utworu (pochwaa modoci);
II.. Podmiot liryczny:
1. "ja"("wzlec", "dziel");
2. "my" ("opaszmy", "pchniemy"), a zatem jednostka utosamiajca si ze
zbiorowoci. Jej sposb mwienia: namitne wezwania (wykrzykniki, wyraenia
nacechowane emocjonalnie, czsty tryb rozkazujcy) wskazuj na zaangaowanie
emocjonalne, poczucie ogromnej siy i pewnoci. Jest to charakterystyczna dla
romantyzmu jednostka nieprzecitna, o osobowoci przywdcy; 6. Idee: "
przeciwstawienie "modych" - "starym", " ubstwienie modoci, ukazanej nie jako
kategoria biologiczna czy socjologiczna, ale jako sia kreacyjna o boskiej potdze (jak
Bg stworzy "wiat rzeczy", tak modo stworzy "wiat ducha"), " wyszo "wiata
ducha" nad "wiatem rzeczy", odrzucenie racjonalizmu ("rozumni szaem"; "am
czego rozum nie zamie") i empiryzmu ("Tam sigaj, gdzie wzrok nie siga").
"Ballady i romanse" A. Mickiewicza - zbir utworw takich jak:
"Romantyczno", "wite", "witezianka", "Rybka", "To Lubi", "Pani Twardowska",
"Lilije".
Romantyczno - Oto na rynku maego miasteczka moda dziewczyna, Karusia -
zachowuje si jak szalona - rozpacza, wyciga do kogo rce - rozmawia ze zmarym
Jasiekiem, jej ukochanym. Gdy suchamy sw dziewczyny, ogarnia nas groza. Widmo
zmarego wydaje si rzeczywicie obecne - "zimny, biay jak chusta" - oto jego
wizerunek. Lecz wci, jeszcze po mierci kocha. Wok nieszczliwej Karusi zbiera si
gawied, lecz ona nikogo nie syszy ani nie widzi poza swoim Jasiekiem, ten jednak
jako duch jest niewidzialny dla ludu. Znajdujemy si przed koniecznoci rozwizania
zagadki. Jak interpretowa cae to wydarzenie? Czy dziewczyna dostaa popltania
zmysw na skutek nieszczcia i w obkaniu przeywa spotkanie ze zmarym
ukochanym? Czy moe jest inne wyjanienie tej sprawy? Lud prosty, ktry zebra si
wok, wierzy Karusi, i widzi ona Jaka, "uprawnia" j do tego ich wielka mio. Lecz
wrd tumu pojawia si starzec - osobnik reprezentujcy wiedz i nauk, sowem
pojcia klasyczne. Starzec szydzi z caej sprawy, wymiewa zabobon ludu i brednie
dziewczyny, ogaszajc i w myl nauki duchw po prostu nie ma... Spr rozsdza
narrator ballady, poeta, ktry ujawnia si w kocu utworu. Jako argumentw uywa
dwch centralnych poj romantycznych: uczucia i wiary. "Dziewczyna czuje" a
gawied "wierzy gboko" - i to wystarczy, by zaprzeczy prawom nauki.
"Lilije" - ballada o zbrodni mobjstwa. Rzecz dzieje si za czasw krla Bolesawa
miaego, ktry to wyda srogi rozkaz kary mierci dla niewiernych on swoich wojw.
Bohaterka ballady - Pani - "nie dochowaa wiernoci", gdy m jej by na wojnie z
krlem. Nie zamierza jednak przyzna si do winy i zabija ma, chowa go "gboko" w
ziemi i zasiewa lilije na grobie (std tytu). To jeszcze nie koniec perypetii. Nadjedaj
bracia rycerza, twierdzc, e brat wojn przey, e wyprzedzi ich tylko w drodze do
dworu, e pewnie zbdzi i wkrtce nadjedzie. A zatem czekaj... Pani drczy strach,
biegnie do chaty pustelnika po porady, lecz starzec j uspokaja - wszak tylko m -
ofiara - wie o zbrodni. A bracia powoli zapominaj, pragn pozosta z Pani na zawsze,
obaj kochaj niecn niewiast, obaj prosz j o rk. Pani znw biegnie do pustelnika.
Ten radzi zda si na los - niech obaj uplot wiece z kwiecia, ten ktrego wieniec Pani
wybierze, ten bdzie mem. I tak si stao. Lecz obaj bracia zerwali na wiece lilije z
grobu zabitego ma. Gdy Pani dokonywaa wyboru, zatrzs si koci w posadach,
zjawi si duch maonka i dokona zemsty: wszyscy zapadli si pod ziemi.

"witezianka" - ballada o mskiej niestaoci i konsekwencjach, jakie pociga za sob

ten grzech. Sprytna witezianka wystawia na prb ukochanego. Najpierw - na
randkach z tajemnicz dziewczyn nad byszczc witezi, w blasku ksiyca w
modzieniec przysiga jej mio i wierno na wieki. By go sprawdzi witezianka
zmienia si w czarown, kuszc "dziewicz pikno". Modzieniec da si skusi - i
wwczas rozpozna swoj pierwsz mio. Jego zbrodnia - zama przysig. Kara -
tysic lat cierpie pod modrzewiem...

"wite" - rozpoczyna si wspaniaym opisem przestrzeni - ciemnego boru Puyn,

jeziora, ktre w nocy jest sprawc romantycznego, optycznego zudzenia: "Gwiazdy nad
tob i gwiazdy pod tob i dwa obaczysz ksiyce". C odbywa si w mrocznej scenerii
boru nad witezi? Dziwne dwiki wskrzeszaj stare dzieje. Oto tu gdzie dzi rozciga
si jezioro, dawniej by wspaniay, litewski grd. Mczyzn grodu wezwa ksi
Mendog, by pomogli mu w walce z carem. Kobiety pozostay same i Ru napada na
miasto. Crka Tuhana prbowaa zapobiec tragedii wznoszc mody do Boga i
protestujc przeciw pogaskiemu pomysowi samounicestwienia, bowiem mieszkanki
grodu, aby unikn haby pragny dokona samobjstwa i zniszczy wszelkie
bogactwa. Lecz Bg wysucha Tuhanowej crki. Zesa na wszystkich biel i mikko.
Zamieni miasto w jezioro a ludzi w kwiaty i zioa. Kwiaty "cary" za maj zdolno
trucicielsk i dowiadczyli tego "car i ruska zgraja".

"Sonety krymskie" Adama Mickiewicza- cykl sonetw. Oto niektre z nich:

"Stepy akermaskie" - wiat przedstawiony poeta ujmuje w pynnym ruchu - step
to suchy ocean, wz brodzi jak d, ki faluj - podr przypomina rejs po wielkim
morzu. Noc. Samotno podrnika wrd ciemnoci i gwiazd - mona powiedzie:
prawdziwa gbia romantyczna. Z dala lni jaki blask. Poeta snuje domysy: czy to
jutrzenka, czy blask Dniestru czy "lampa Akermanu"? C jest istot tego utworu? Czy
poza nastrojowym opisem i odksztaceniem stepu w wod jest tu co jeszcze? Jest.
Nagy bezruch i cisza - tak cicha, e a j "sycha". Mickiewicz zaznacza "ulotne"
dwiki: szelest wa, opot sznura urawi, koysanie motyla - w tej atmosferze staj si
syszalne, tworz ca symfoni.
"Ajudah" - przed oczami odbiorcy wyrasta wielka gra - Ajudah (gra - niedwied).
Na jego szczycie wsparty na doni rozmyla bohater romantyczny. C widzi? Oto
spienione fale, podobne do awic wielorybw uderzaj o podne gry. Gdy odbiegaj
- pozostawiaj po sobie muszle, pery i korale. Widok ten wzbudzi oryginaln refleksj
twrcy: gra Ajudah jest jak serce poety, fale morskie - to namitnoci, ktre je atakuj,
budzc natchnienie twrcze. Gdy odbiegaj - pozostaj po nich niemiertelne pieni -
czyli skarby takie jak pery i korale. To poetyckie skojarzenie przywoao typowy dla
epoki temat - poezji i poety, osamotnionego, lecz niemiertelnego dziki swojej sawie.
"Bakczysaraj" - smutny jest opis dawnej stolicy chanw krymskich - Bakczysaraju.
Co co niegdy ttnio yciem, oznaczao wadz i potg - ulega unicestwieniu.
Szaracza zera trony, roliny wdary si do paacw, przyroda wraca na stare swoje
siedlisko - sowem ruina, niszczce dzieo czasu, upadek dawnej wietnoci. Pozostaa
tylko dawna fontanna w rodku haremu, rdo, ktre wci bije. Woda to symbol ycia
i wiecznego trwania, lecz tu gos jej urga uznanym przez wiat wartociom - rdo
pozostao, podczas gdy przeszy mio, potga i chwaa. Ruina paacu budzi zadum
obserwatora - refleksj o przemijalnoci doczesnego wiata jakby wprost z epoki
baroku.

"Konrad Wallenrod" A.Mickiewicza - Utwr ukaza si w Petersbrgu w 1828

roku. U rde genezy poematu tkwi trudne do rozstrzygnicia problemy natury
patriotycznej i moralnej: - Jaka jest droga skutecznej walki z tyranem? - Jak powinien
si broni niewielki nard zagroony unicestwieniem? - Jak si ma w takiej sytuacji
zachowa jednostka wiadoma swoich obowizkw patriotycznych? - Czy istnieje
granica moralnoci, ktrej nie wolno przekroczy w imi najwyszych wartoci
patriotycznych?
Konrad Wallenrod rozpoczyna si Przedmow, w ktrej pokrtce przedstawia histori
Litwy i jej kontaktw z Zakonem Krzyackim. Za czasw panowania Olgierda i Witolda
Litwa bya krajem wielkim i silnym. Z czasem jednak zwizana politycznie z Polsk,
pod jej wpywem kulturowym zatracia swoj wasn kultur i tradycj, przejmujc od
zachodnich Sowian ich jzyk, religi i obyczaje. Waciw cz utworu rozpoczyna
poetycki Wstp , ktry jest opisem Niemna jako symbolicznej granicy dwch
politycznie, kulturowo i obyczajowo odrbnych wiatw Litwy i Zakonu
Krzyackiego. W poetyckiej formie poeta przedstawia krtko konflikt midzy narodami
i wieszczy Litwie nieodlege mier i poogi, ktrych dozna od wrogich wojsk
krzyackich.
W Przedmowie autor zaznacza take, e dla twrcy najdogodniejszym i najwaciwszym
przedmiotem pisarstwa s czasy historycznie odlege, ktre nie maj adnych powiza
ze wspczesnoci. Tylko wwczas artysta moe by w peni obiektywny i rzetelny, gdy
jest wolny od wpyww teraniejszoci, a wic od interesw poszczeglnych pastw czy
sympatii i antypatii czytelnikw.
Dzieo Mickiewicza skada si z szeciu czci. Pierwsza z nich zatytuowana Obir
opowiada o wyborze Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyackiego. Do Malborka zjedaj
si komturowie, by wyoni spord siebie nowego zwierzchnika. Najbardziej
cenionym kandydatem jest Konrad Wallenrod cudzoziemiec, ktry podczas walk
zyska sobie ogromn saw. W tej czci utworu zamieszczona jest take krtka
charakterystyka bohatera. Jego zaletami s poza odwag, walecznoci i mstwem:
wielkie chrzecijaskie cnoty: ubstwo, skromno i pogada wiata.
Wad Konrada jest w opinii komturw skonno do picia alkoholu. Bohater jest z
natury samotnikiem, jedynym jego przyjacielem jest stary mnich Halban.
Cz drug rozpoczyna hymn bagalny do Ducha witego i Chrystusa o pomoc w
wyborze Wielkiego Mistrza Zakonu, po ktrym obradujcy udaj si na spoczynek.
Arcykomtur podczas nocnego spaceru wkoo jeziora zasiga rady Halbana i innych
wanych braci. W pewnym momencie dochodzi ich gos pustelnicy, ktra z nieznanych
nikomu powodw kazaa si zamurowa dziesi lat w stojcej nieopodal zamku wiey:
Ty Konrad, przebg! Spenione wyroki, Ty masz by mistrzem, aby ich zabija.
Halban interpretuje usyszane proroctwo pustelnicy jako przejaw dziaania niebios,
jako wskazwk Bo, by Mistrzem Zakonu wybra Konrada Wallenroda. Rycerze
zgadzaj si i peni radoci i tryumfu z dokonanego wyboru odchodz. Halban cicho
piewa pie o mioci pustelnicy Litwinki do cudzoziemca.
Cz III. Konrad, od roku Wielki Mistrz Zakonu, odwleka decyzj o rozpoczciu walk
z Litw, mimo nalega poddanych i sprzyjajcych warunkw politycznych. Zamiast
tego wprowadza w ycie zakonnikw rygory, nakazuje pokut i umiowanie cnoty
pokoju.
W tej czci przedstawiona jest tskna pie pustelnicy, w ktrej kobieta opowiada o
wasnym losie, mioci do rycerza i cierpieniach z tym zwizanych.
Nastpnie czytelnik jest wiadkiem nocnej rozmowy kochankw - Konrada z Pustelnic
(Gos z wiey). Kochankowie mwi o trudach wzajemnej mioci, pustelniczym yciu
kochanki, ktre wybraa, gdy nie moga znie rozki z nim, a owa ziemska mio
zakazywaa jej wstpienia do zakonu. W dialogu jest take mowa o dokonanym przed
laty wyborze Konrada, w ktrym przedoy on dobro ojczyzny nad osobiste szczcie u
boku ukochanej. Mistrz wyznaje, e spotkania z kochank s przyczyn odwlekania
rozpoczcia walk z Litw.
Cz IV zatytuowana jest Uczta . Z okazji wita patrona Zakonu na uczt u Konrada
przybywaj liczni gocie. Jest midzy nimi litewski ksi Witold, ktry chce prosi
mistrza krzyackiego o wsparcie w walce z Litwinami. Wrd goci znajduj si take
wdrowni piewacy, ale ich utwory nie znajduj aprobaty znudzonego Konrada.
Wwczas ze swoj pieni wystpuje litewski wajdelota. Wspomina ojczyzn, a take
wypomina grzechy zdrajcom narodowym, na ktre to sowa ksi Witold reaguje
oburzeniem, ktre nastpnie zamienia si w szloch. Krzyaccy gocie protestuj
przeciwko kontynuowaniu pieni przez starca, ale wyranie wzruszony Konrad, prosi
wajdelot o pie.
Dalszy cig wystpu pieniarza nosi tytu Powie wajdeloty. Opowiada ona dzieje
modego Litwina Waltera Alfa, ktry zosta jako dziecko porwany przez Krzyakw,
a nastpnie wychowywany na dworze mistrza krzyackiego Winrycha. Chopiec nie
zatraci tosamoci narodowej dziki przyjani ze starym litewskim piewakiem, ktry
swoimi pieniami o Litwie rozpala w Walterze uczucia patriotyczne i pragnienie
zemsty za krzywdy osobiste i narodowe. Starzec nakaza swojemu podopiecznemu
uczy si od Niemcw sztuki wojennej. Podczas udziau w pierwszej bitwie z Litw
modzieniec uciek wraz z pieniarzem do wojsk litewskich. Jako jecy trafili na dwr
kowieskiego ksicia Kiejstuta. Tam Walter pozna crk ksicia Aldon. Modzi
pokochali si i pobrali, jednak ich szczcie nie trwao dugo. Klski ponoszone przez
litewskie wojska w starciach z Krzyakami oraz wiadomo potgi wroga,
spowodoway, e Walter postanowi porzuci szczcie rodzinne na rzecz podstpnej
walki w obronie ojczyzny. Wajdelota koczy swoj opowie nakazem spenienia
zoonej przysigi, w przeciwnym bowiem razie powicenie bohatera pieni i jego ony
bdzie pozbawione sensu. Suchacze domagaj si od piewaka dalszego cigu
opowieci, ale zamiast tego wzburzony wystpem wajdeloty Konrad piewa zebranym
ballad Alpuhara opowiadajc o podstpnym czynie wodza Maurw Almanzora,
ktry pod pretekstem pokojowych zamiarw zyska ufno hiszpaskich rycerzy, a
nastpnie zemci si na nieprzyjacioach, zaraajc ich dum.
Gocie zdziwieni gniewn reakcj Konrada wzburzenie mistrza tumacz obecnoci
wajdeloty (wedug ich przypuszcze by to przebrany Halban) oraz iloci wypitego
przeze alkoholu. Cz V nosi tytu Wojna. Poniewa Witold po uczcie zerwa ukad z
Zakonem Krzyackim, a rycerstwo coraz natarczywiej domagao si wojny z Litw,
Konrad jest zmuszony do rozpoczcia walk niemiecko-litewskich. Nieumiejtne
prowadzenie wojny przez Wallenroda jest przyczyn klski Zakonu. Dwunastu rycerzy
krzyackich zbiera si w lochach zamku i wydaje wyrok mierci na mistrza. Rozumiej
oni celowo wojennych dziaa Konrada, a dodatkowo dowiaduj si, e przywaszczy
sobie nazwisko zamordowanego w Palestynie hrabiego Wallenroda. Oskaraj go o
fasz, zabjstwo, herezj, zdrad.
Cz VI zatytuowana jest Poegnanie] i rozpoczyna si od rozmowy Pustelnicy z
Konradem, w ktrej ujawnia si prawdziwa tosamo maonkw: Konrad Wallenrod
to Walter Alf, a Pustelnic jest jego ona, Aldona. Konrad informuje ukochan o
dopenieniu przyrzeczenia. Prosi j, by opucia wie i wrcia z nim na Litw. Aldona,
zwizana przysig przed Bogiem, odmawia. Alf, wiadomy zbliajcej si mierci,
egna si z on i umawia si z ni, e przed sam mierci da jej z okna znak. Halban
obiecuje Konradowi, e po jego mierci bdzie w swoich pieniach gosi jego
bohaterskie czyny. By nie zgin z rk Krzyakw, Konrad wypija trucizn. Zrzucona z
okna lampa powiadamia Aldon o mierci ma. Niemal rwnoczenie umiera rwnie
ona sama.
Walenrodyzm - postawa czowieka, ktry walczy o suszn i sprawiedliw ide, lecz
eby osign cel, uywa rodkw nieetycznych, nagannych moralnie, takich jak
podstp, zdrada, kamstwo. Romantyczne cechy Konrada Wallenroda: 1. Gotycyzm
(akcja rozgrywa si w redniowieczu), 2. Orientalizm, 3. Mesjanizm (powicenie
gwnego bohatera), 4. Indywidualizm jednostki stajcej do samotnej walki ze zem, 5.
Konflikt szczcia prywatnego ze sub ojczynie, 6. Bunt, spisek, podstp jako metody
walki
Wane!!!Utwr przydaje si w wielu tematach. Cel uwica rodki.

"Dziady" A. Mickiewicza - cao skada si z 4 czci, ktre powstaway kolejno:

cz. II i IV (powstaway w Kownie i Wilnie, s to tzw. Dziady wilesko-kowieskie lub
"wczesne"), cz. III (powst. W Drenie - Dziady drezdeskie) i cz. I (niedokoczona
cz, nie opublikowana)
*Cz II jest inscenizacj starego, ludowego obyczaju - wita dziadw, ktre
przypada w noc przed Zaduszkami, a polega na przywoywaniu duchw zmarych, by
pomc im dosta si do nieba. W czci II obserwujemy gromad wieniakw,
prowadzcego obrzd Gularza i kolejne duchy, ktre pojawiaj si i znikaj. S to
dusze dzieci, okrutnego pana i dziewczyny. Pojawia si take Widmo, ktre milczco
poda za Pasterk, lecz nie chce znikn nawet wobec zakl Gularza.
Osoby wystpujce w II czci Dziadw: Duchy: dzieci Jzia i Rzi, dziewczyny Zosi i
zego dziedzica. ywi: chr, Gularz i Pasterka.
Cz IV przenosi odbiorc do domu ksidza. Jest nadal noc Zaduszek i na plebani
zjawia si tuacz-Pustelnik. Rozmowa midzy ksidzem a dziwnym gociem zawiera si
w trzech godzinach: mioci, rozpaczy, przestrogi. Dowiadujemy si o tragicznych
dziejach Pustelnika - o jego nieszczliwej mioci do kobiety, ktra polubia innego
czowieka, o jego rozpaczy graniczcej z obkaniem, o nieufnoci Pustelnika do ksig i
wiedzy - chwilami rozmowa ta przypomina klasyczno-romantyczn dyskusj. Caa
rozmowa i wizyta jest zaprzeczeniem racjonalizmu: oto w pocztkach drugiej godziny
Pustelnik okazuje si Gustawem - dawnym uczniem ksidza, gdy ta godzina mija,
Gustaw przebija si sztyletem... i yje nadal. Tym niemniej gwnym tematem IV czci
jest mio romantyczna, jej sia i jej niszczce dziaanie, dlatego czsto nazywana jest
"wielkim studium mioci". Wszystko wskazuje na to, e Widmo z Czci II i Gustaw z
Czci IV to ta sama osoba. W Czci III przeksztaca si w Konrada.
Posta Gustawa w IV czci Dziadw reprezentuje modelowy typ romantycznego,
nieszczliwego kochanka straconego dla wiata z powodu swej szaleczej mioci i
namitnoci do kobiety. Caa biografia Gustawa wpisuje si w znane ju w literaturze
schematy Gustaw jest bowiem bohaterem werterowskim. To wielki indywidualista,
ktry przeywa nieszczliw mio, poddaje si poczuciu bezsensu ycia po starcie
ukochanej, z tego powodu stopniowo popada w obd, a w kocu popenia
samobjstwo.
O Gustawie mwi si, e jest bohaterem zatrzanitym w puapce mioci i
nieszczcia. Mio zdominowaa cae jego ycie, uleg jej w zupenoci, skazujc si
tym samym na niewyobraalne cierpienie.
Ach, odtd dla niej tylko, o niej, przez ni, za ni!
od momentu, kiedy pokocha, przestao si liczy cokolwiek innego. Pocztkowo by
bardzo szczliwy, mwi, e znalaz drug poow swojej istoty, e doznawa rajskich
pieszczot, niestety pogry si, nad wieckiego ycia wylatujc krace. Jak sam
przyznaje, dusz i sercem w roztopi si w ukochanej, myla jej myl, oddycha jej
oddechem, zatracajc tym samym wasn tosamo i ju za ycia, bdc tylko cieniem.
Gustaw wskazuje na winnych takiego sposobu postrzegania przez niego mioci. Nowa
Heloiza Rousseau i Cierpienia modego Wertera to ksiki, ktre uksztatoway jego
wyobraenia o mioci. Gustaw nazywa je teraz ksikami zbjeckimi:
Lektura ta sprawia, e zacz szuka boskiej kochanki, idealnej mioci. y w sferze
marze, nieustannych fantazji, jego wyobraenie o mioci byo wypaczone i
doprowadzio go ostatecznie do samobjstwa. Cay czas wierzy, e kobieta, ktr
pokocha jest jego drug powk, bliniacz dusz:
Oskara ukochan o zerwanie witych wizw (ta bowiem mio a nie mio
maeska jest dla Gustawa uwicona), wierzy jednak, e rozstanie nie byo
ostateczne. Wedug niego, dusze zwizane przez Boga na wieki, nigdy si nie rozcz.
Std te, jeli wsplne szczcie nie jest moliwe na ziemi, nadziej kochankom daje
mier:
Po rozstaniu z ukochan Gustaw przeywa gboki kryzys egzystencjalny po stracie
mioci, nie widzi niczego, co mogoby nada jego yciu sens. Szuka wielkiego szczcia
na ziemi, ale przey tylko rozczarowanie: kobiet, jej niestaoci uczuciow,
panujcymi stosunkami spoecznymi.
Gustaw buntuje si przeciw tym wszystkim normom, nie akceptuje wiata, ktry jest
tak nieprzyjazny prawdziwemu uczuciu (kobieta wybraa maestwo z bogatszym i
lepiej urodzonym mczyzn), neguje warto maestwa (maestwo to pogrzebanie
kobiety za ycia, waniejszy jest zwizek dusz). Skoncentrowany cay czas na sobie nie
myli zupenie o uczuciach ukochanej i jej ma, take w trakcie rozmowy z Ksidzem
wida jego indywidualizm i egoizm. Do wszystkiego podchodzi niezwykle
emocjonalnie, nie sta go na dystans i chodn ocen sytuacji. ycie w samotnoci, bez
kochanej osoby, nie ma dla niego sensu, funkcjonuje gdzie na granicy obdu. Pod
wpywem wstrzsu, jaki przeywa, widzc wesele ukochanej z innym mczyzn,
dochodzi do wniosku, e tylko mier moe uwolni go od uczucia, ktre przerasta.
Gustaw to bohater cierpicy za ycia i po mierci. mier nie ukoia jego blu
przeciwnie: Gustaw, jak cie bdzi za ukochan i mka ta bdzie trwaa a do jej
mierci, wwczas to oboje pocz si w raju. Co roku powraca wic na ziemi, aby
odby sw kar i jeszcze raz przey cae swoje ycie. Gustaw tak wyjania powd swej
pomiertnej wdrwki:
Bo suchajcie i zwacie u siebie,
e wedle Boego rozkazu:
Kto za ycia cho raz by w niebie;
Ten po mierci nie trafi od razu.
Mio Gustawa romantycznego kochanka, wypenia cae jego ycie, sprawia, e
jak sam mwi siga nieba, ale jednoczenie stanowi si niezwykle destrukcyjn,
niszczc bohatera, prowadzc go ku mierci. To mio indywidualisty, czowieka
skupionego na sobie, nie potraficego myle racjonalnie, obiektywnie, czowieka
sabego, ktry poddaje si nieszczciu i wybiera ucieczk od ycia. Mio w IV czci
Dziadw jest uczuciem silniejszym ni mier i wszelkie przeciwiestwa losu. To
jednoczenie najwiksze szczcie i najwiksze cierpienie.

*Cz III skada si ju z kilku scen dramatycznych. Mwic w najwikszym skrcie

jest to:
I - scena wizienna - nieszczliwy Gustaw przeistacza si w bojownika o wolno
ojczyzny - Konrada, caa scena podejmuje temat mczestwa polskiej modziey tego
czasu.
II - Wielka Improwizacja - to monolog Konrada, ktry, zbuntowany zwraca si do
Boga, dajc wadzy, mgby bowiem wykorzysta j dla dobra narodu. Dumny
Konrad oskara Boga i przegrywa ten pojedynek.
"Widzenie ksidza Piotra" jest objawieniem, aktem jasnowidztwa, jakie zesa Bg na
skromnego ksidza bernardyna. Jest to scena objawiajca dzieje Polskie na wzr
mczestwa Chrystusa - najwaniejsza literacka realizacja hasa mesjanizmu
narodowego.
"Sen Senatora" to scena ataku diabw na grzeszn dusz Nowosilcowa. "Salon
warszawski" - podejmuje temat oceny spoeczestwa polskiego, elity rzdzcej i
modych patriotw, przedstawionych w kontrastowym zestawieniu (tu wany jest
epizod przedstawiajcy dziej Cichowskiego).
Scena VIII - "Pan Senator" - jest satyr na Senatora i jego sualcze otoczenie, osi
"fabularn" jest tu los katowanego spiskowca Rollisona i interwencji jego matki, ktra
usiuje wydoby go z wizienia. Charakterystyczny take jest epizod z Doktorem -
naczelnym donosicielem Senatora. w marny czowiek gonie od pioruna podczas
burzy. Warto wiedzie, e taka wanie mier spotkaa ojczyma J. Sowackiego - pana
Becu.
Koczy t cz scena IX - Noc dziadw, ktra wyjania tajemnicz sylwetk Widma
ze sceny II - najprawdopodobniej nie by on umarym, w scenie kocowej widzimy go
po raz ostatni wrd tumu zesacw.
Ustp - tu podr skazacw na zesanie staje si podstaw do kolejnych czci -
opisw Rosji carskiej i jej despotyzmu. S to: Droga do Rosji, Przedmiecia stolicy,
Petersburg, Pomnik Piotra Wielkiego, Przegld wojska, Oleszkiewicz i wiersz Do
przyjaci Moskali.
Kluczem do zrozumienia dramatu i jego idei jest posta Gustawa Konrada,
nawizujcego rwnie do dwu pozostaych czci Dziadw. Jest on symbolem
przezwycienia marazmu i dramatu osobistego w imi sprawy nadrzdnej, jak jest
wyzwolenie i wolno kraju. Bohater przechodzi przeobraenie z Gustawa staje si
Konradem. Jawi si czytelnikowi jako posta bardzo samotna, wraliwa, uksztatowana
poetycko. Czuje si kim wyszym, wyjtkowym, emanuje z niego wewntrzna sia.
Staje si przez to uosobieniem caego cierpicego i walczcego narodu. Stajc przed
Bogiem w imieniu wszystkich rodakw decyduje si na pojedynek, ktry przegrywa.
Mickiewicz za przyczyn poraki wskazuje pych Konrada, ktrej przeciwstawia pokor
ksidza Piotra.
Wane!!! Gwne wtki w III czci Dziadw
Watek patriotyczny martyrologia Polakw, przeladowania przez
zaborcw, opr i walka o wolno;
Mesjanizm narodowy wtek ten da si zamkn w hale: Polska
Chrystusem narodw;
Wtek buntu bohatera przeciw Bogu zawarty w Wielkiej
Improwizacji, Konrad sta si w niej reprezentantem mesjanizmu
indywidualnego;
Watek oceny polskiego spoeczestwa zawiera porwnanie
Polakw do lawy;
Wtek oceny spoeczestwa rosyjskiego zawarta w kilku scenach,
m.in. scenie snu Senatora oraz w Ustpie.
Mona powiedzie, i Dziady s literack metafor powstania, ukazujc atmosfer
tamtych dni i dziaa. rdem natchnienia byo bowiem dla poety z pewnoci
wydarzenie powstania listopadowego i poczucie odpowiedzialnoci za Polsk.
Martyrologia narodu polskiego
Wizj cierpienia Polakw Mickiewicz zamieci w kilku scenach, m.in. w scenie
wiziennej, czy te scenie balu u Senatora. Ju od pocztku III czci dziea wiemy,
i jest to utwr opisujcy narodowe mczestwo. Mickiewicz ju w przedmowie
napisa, i cierpienie jest nieodcznie zwizane z Polsk i Polakami.
Przeladowania zwikszyy si jeszcze wraz z rozpoczciem dziaalnoci przez
Nowosilcowa. Autor zadawa tym samym pytanie o sens takiego cierpienia, starajc
si jednoczenie na to pytanie odpowiedzie.
Przedmowa Autor nakreli w niej obraz przeladowa, jakim podawane byy
litewskie dzieci i modzie. Autorem dziaa wymierzonych w najmodszych by
rosyjski senator Nowosilcow. To on decydowa o zamykanych szkoach, zesaniach
uczniw i nauczycieli na Syberi, wtrceniach do wizie. Dla Mickiewicza taki
zakres przeladowa uprawnia do porwnania Polakw do chrzecijan w
pocztkach tysiclecia.
Dedykacja Zostaa ona skierowana do Jana Sobolewskiego, Cypriana
Daszkiewicza, Feliksa Kuakowskiego oraz innych przyjaci ze zwizku filomatw
i filaretw, ktrzy dla autora stali si symbolami mczestwa dla dobra narodowej
sprawy. Byli oni nie tylko przeladowani za swj patriotyzm, ale przede wszystkim
pozbawiono ich cznoci z krajem, wywoc do Moskwy, Petersburga czy
Archangielska.
Scena wizienna Odnajdujemy w niej metaforyczna przemian Gustawa
romantycznego kochanka w Konrada wojownika o ojczyzn i narodow spraw.
Jest to przemiana symboliczna. Konrad jest romantycznym poet, ale take (a moe
przede wszystkim) bojownikiem o wolno Polski. Staje w jej obranie u boku swoich
przyjaci, ktrych Mickiewicz wymieni w dedykacji.
Scena ta zawiera take opowie Jana Sobolewskiego, ktry wiedzia, jak Polakw
wieziono na Sybir. Widzia warunki, w jakich tam jechali oraz sposb, w jaki
odnosili si do nich rosyjscy andarmi.
Salon warszawski Z tej sceny czytelnik dowiaduje si o historii Cichowskiego,
ktrego przed laty uznano, za zaginionego. Tymczasem zosta uwiziony.
Poddawano go okrutnym, wymylnym torturom. Mimo e zncano si nad nim,
nikogo z towarzyszy nie wyda. Kiedy po latach wiziennej poniewierki wyndzniay
wrci do domu, by czowiekiem zupenie wyniszczonym, straci pami
(prawdopodobnie na skutek lku przed wydaniem przyjaci).
Opozycj dla czowieka, ktry opowiada t histori, bya arystokratyczna elita,
siedzca po drugiej stronie sali. Tematem ich rozmw bya literatura, bale,
komplementowanie Nowosilcowa. Sprawa polska zdawaa si dla nich nie istnie.
Scena ta ukazuje wyrany kontrast wystpujcy pomidzy modymi patriotami a
gnun, artystokratyczn elit.
Syn pani Rollinson jest przedstawicielem represjonowanej polskiej modziey.
Mimo prb matki skierowanych do samego Nowosilcowa, sprawa jej syna nie
zostaa rozpatrzona pozytywnie, a mody Rollinson usiowa popeni samobjstwo.
Obraz polskiego spoeczestwa zawarty w scenach Salon warszawski i
Pan Senator w III czci Dziadw
Obraz, jaki wyania si z tej sceny, dzieli wyranie Polakw na dwie grupy na
prawdziwych patriotw oraz na sprzedawczykw, ktrzy oportunistycznie
zaprzedali si zaborcy. Pierwsi stoj przy drzwiach, s to modzi studenci oraz kilku
starszych ludzi. Grupa druga natomiast zasiada przy stolikach to elita, pikne
damy, carscy urzdnicy i oficerowie.
Rni si oni jednak nie tylko pozycj spoeczn, ktr wida po sposobie bycia,
ale rwnie pogldami. Rozmawiaj oni na cakiem odmienne tematy. Patrioci
dyskutuj o sytuacji, jaka panuje w kraju, o przeladowaniach, przesuchaniach,
zesaniach, o carskiej polityce, o aresztowaniu Cichowskiego, krytykujc
jednoczenie towarzystwo zasiadajce przy stolikach:
Ach, szelmy, otry, ajdaki!
eby ich piorun trzas.
Zasiadajca przy stolikach elita natomiast analizuje kolejne wydawane przez
Nowosilcowa bale, wyjazd Senatora, pojawia si rwnie kwestia poezji i literatury.
Jaka muzyka, jaki piew
Jak piknie meblowany dom.
[...] Ach, jaka wietno,
przepych jaki!
W trakcie rozmowy na ten ostatni temat wikszo zebranych dosza do wniosku, i
polska literatura jest mierna i nie moe si rwna z poezj francusk. Cakiem
odmienny w tej kwestii pogld wyraaa natomiast grupa patriotw wedug nich
poezja, tak jak czyni to rodacy, winna angaowa si spoecznie, politycznie, winna
przekazywa histori, uczy kocha ojczyzn.
W ten sposb Mickiewicz chcia pokaza ogromny kontrast, panujcy pomidzy
dwiema grupami Polakw. Zobrazowa to metafor lawy:
Nasz nard jak lawa
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewntrznego ognia sto lat nie wyzibi,
Plwajmy na t skorup i zstpmy do gbi.
Law autor nazwa elit, wewntrzny ogie natomiast oznacza patriotw. Ci, ktrzy
przewodzili narodowi, nie byli mu prawdziwie oddani, sprzedali si. Prawdziw
warto i klejnot narodu stanowili ci niepozorni modzi ludzie, przeladowani
spiskowcy, ktrych popiera autor.
Wizja polskiego spoeczestw ma ponadto miejscami charakter pamfletu,
karykatury (co wida np. w dyskusji o poezji mwicej o sadzeniu grochu), jest
przerysowana i skontrastowana. Mickiewicz jednak do jednoznacznie opowiada
si po jednej ze stron, tj. optuje za bezkompromisownoci oraz patriotyzmem.
Maa Improwizacja
Improwizacja to utwr wygoszony bez wczeniejszego przygotowania, pod
wpywem chwili i natchnienia. Konrad, w I czci monologu, jest uosobieniem
twrczej potgi, wyraa rwnie dramat samotnego poety, ktry nie potrafi do
koca nada ksztat swoim mylom. II cz ukazuje go ju jako przedstawiciela
krzywdzonego narodu, wyraziciela jego racji i krzywd.
Konrad, romantyczny poeta, pod wpywem chwili, jej nastroju, a take z wielkiej
mioci do ojczyzny i z patriotycznego obowizku, w sposb bardzo emocjonalny i
patetyczny wygosi sw sawn mow nazywan Ma Improwizacj.
Sformuowa on w niej swj profetyzm (profetyzm jest to zdolno przewidywania
przyszoci, prorokowania) chcc przekaza wiatu, i sta si prorokiem goszcym
przyszo swojego narodu. W tym celu wznis si ponad ludzko w postaci ora.
(orze motyw czsto wykorzystywany w literaturze epoki, symbolizujcy si,
odwag, godno, waleczno).
Nagle nad orem pojawi si czarny kruk sw sylwetk zasoni niebo i przykry
horyzont, nie pozwoli rwnie orowi na spokojny lot. Krukiem tym by carat i jego
rzdy, przynoszce Polsce tylko nieszczcia.
Wielka Improwizacja - Konrad, idealny, romantyczny poeta, posugiwa si rwnie
chtnie improwizacj, w czasie ktrej mg da upust swojemu natchnieniu i pod
wpywem chwilowego napywu weny wygosi niezwykle przejmujcy monolog.
Sowa wypowiedziane w tej czci dziea przez Konrada stanowi apogeum jego
pychy i poczucia wyszoci nad innymi. To tutaj romantyczny poeta ogosi
wszystkim swoje pogldy dotyczce Boga, mioci i wolnoci.
W pocztkowych fragmentach improwizacja Konrada stanowia pochwa
samotnoci poeta gosi, i tylko czowiek samotny moe dokadnie wsucha si
w swoje myli i je zrozumie, bowiem adne sowa nie oddadz tego, co chcielimy
powiedzie, zatracajc czasem nawet cay sens myli:
Myl z duszy leci bystro,
Nim si w sowach zamie.
Sowa wypowiedziane przez Konrada potwierdzay tez, i w gruncie rzeczy kady z
nas jest samotny od urodzenia a do mierci pozostaje z nami na zawsze tylko
nasz cie. Ludzie tylko przychodz i odchodz.
Konrad zdaje si by bohaterem niepokornym, stawiajcym si na rwni z Bogiem.
Sdzi, i tak jak Najwyszy jest w stanie ulecie do gwiazd i do koca czasu. Zdawa
si twierdzi, i przez to sta si niemiertelny, rwny Stwrcy i nieograniczony
czasoprzestrzeni:
Taka pie jest niemiertelno.
Konrad w swych sowach kreowa si na osob niepohamowan w deniu do
opanowania innych i do okazania im swej pogardy. Ublia poetom, prorokom i
wielkim tego wiata.
Poeta twierdzi tak mu si zdawao i cae dobro ziemskie skupio si wanie na
nim, tylko on wiec jest godny nazywa si poet, mdrcem, prorokiem, a wrcz -
Bogiem. W tej wypowiedzi Konrad ujawni uniwersaln tez o czowieku, ktry
zawsze dy i bdzie dy do wywyszenia siebie oraz do wadzy.
W gruncie rzeczy Konrad by jednak samotny tworzy sam dla siebie, pozwalajc
jedynie sucha Bogu:
piewam samemu sobie.
Uwaa si jednak za jednostk wybitn:
Jam si twrc urodzi
i fakt ten stara si wykorzysta w polemice z Bogiem. Na skrzydach swojego
natchnienia ulecia a do Boga, uzurpujc sobie prawo do walki z Nim.
W swym monologu Konrad posun si do stwierdzenia, i Bg kamie nie jest,
tak jak mwi mioci, lecz mdroci, ktr mona zwyczajnie wyczyta z ksig i
si jej nauczy. Poeta chcia wic przej wadz nad duszami na ziemi. Czu, i nie
bdzie to dla niego trudne, bowiem umia ju rzdzi uczuciem.
Czujc sw potg, Konrad chcia j wykorzysta dla walki o spraw narodu:
Ja i ojczyzna to jedno.
Jednoczenie mia pretensje do Boga, e tak dotkliwie dowiadczy Polsk.
Konrad, koczc swoja improwizacj, da przez siebie przemwi Szatanowi, ktry
Boga nazwa carem. Dziaanie to jest przykadem niezwykej interwencji si
nadprzyrodzonych w ludzkie ycie. Diaby i anioy staj nad Konradem w czasie jego
caej wypowiedzi raz wyraajc dla niego podziw, innym razem zniecierpliwienie
czy dezaprobat. Gosy te zdaway sobie spraw z tego, do czego moe doprowadzi
pycha poety, std wykrzykiway:
Bromy go, bromy,
Skrzydem osomy
Skro
lub:
 Oczy mu wydr.
W wyznaniu tym jak twierdz znawcy tematu Konrad bardziej przypomina
zbuntowanego Lucyfera ni Prometeusza. Zdanie wypowiedziane przez Szatana
skoczyo monolog poety.
W swych rozmylaniach dotyczcych przeznaczenia, wolnoci, ycia, posun si jak
najdalej mg wypowiedzia walk samemu Bogu. Jego bunt by gwatowny,
pikny, a zarazem przeraajcy. To, co Konrad nazwa mioci, w istocie ni nie
byo.
Konrad mwi te o uszczliwianiu narodu z jednej strony chcia mu da wolno,
szczcie, z drugiej jednak elementarnie traktowa ludzi, gardzi nimi. Pycha
Konrada stopniowo narastaa, doprowadzajc go w kocu do upadku. Czowiek
bowiem nigdy nie wygra z Bogiem, Konradowi te to si nie udao. Harmonia
wiata nie zostaa zachwiana przez dzieo jednego czowieka, przez jego szalone
sowa. Bg pozosta Bogiem, a czowiek czowiekiem.
Improwizacja Konrada skoczya si jego klsk Bg pozosta milczcy i odlegy,
a bohater posun si do blunierstwa, dajc przez siebie przemwi zym duchom.
Da si ponie swej pysze i indywidualizmowi, dc do wadzy despotycznej,
absolutnej nad wiatem i duszami.
Widzenie Ksidza Piotra Bg, ktry w Wielkiej Improwizacji nie odpowiedzia
Konradowi, w tej scenie przemwi do pokornego ksidza Piotra, mwicego o
sobie, e jest prochem. W scenie tej ksidz Piotr upokorzy si przed Stwrc:
Ja, proch bd z Panem gada.
W nagrod za jego pokor Bg zesa mu przysz, profetyczn wizj Polski. W swym
widzeniu ksidz Piotr ujrza kibitki, wiozce na Syberi polskich patriotw. Wrd
nich Piotr zobaczy dziecko Mesjasza Zbawiciela
W scenie tej zauway mona podobiestwo (paralelizm) pomidzy mczestwem
Jezusa a mczestwem Polski i Polakw:
Polska Chrystusem narodw.
Mickiewicz nawizuje w widzeniu rwnie do Apokalipsy w. Jana oraz do
hebrajskiej kabalistyki (kabalistyka doktryna, nawizujca do gry liczb oraz
wrbiarstwa). Autor nawiza te do sawnej teorii Jakuba Franka, ktry mwi o
mu o trzech obliczach, z trzema stolicami u jego stp, ktry mimo to pozostawa
bez korony.
W widzeniu ksidza Piotra da si odczyta mesjanistyczn koncepcj,
sformuowan przez Mickiewicza. Widzia on Polsk jako Mesjasza narodw, jako
kraj, ktry odkupi wiat. Polska porwnywana bya w niej do Jezusa, tak jak on
cierpiaa na krzyu, ale tak jak on miaa te zmartwychwsta. Krzyem Polski byy
zabory.
Podsumowujc, mona stwierdzi, i podstawowymi elementami widzenia s:
spojrzenie z gry na losy Polakw i Polski oraz porwnanie cara do biblijnego
Heroda mordujcego niewinne dzieci;
mesjanizm jednostki, ktr ks. Piotr nazywa czterdzieci i cztery;
widzenie procesu nad krajem (na podobiestwo procesu Jezusa);
krzy, jaki dwiga Polaka, to trzy zabory;
 wizja ukrzyowania Polski, nad ktr tak jak obok konajcego Jezusa staa jego
matka Wolno;
wniebowstpienie Polski.
Cz I cyklu nigdy nie ukazaa si za ycia autora. Wydano j po jego mierci w 1860
r. w Paryu (w wydaniu zbiorowym "Pism" Mickiewicza). Skadaj si na ni lune
sceny nie dajce jednoznacznej caoci.
Wane!!! III cz. Dziadw to tektura obowizkowa, moe wystpi w
caoci
* Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza - akcja utworu dzieje si na Litwie w latach
1811-1812, czyli w czasach burzliwych lat epoki napoleoskiej, dokadnie w czasie
przygotowa Napoleona do wojny z Rosj. Z t batali wizali Polacy nadziej
szczegln. Miejscem wydarze jest Soplicowo i jego najblisza okolica - ziemie
litewskie lece nad Niemnem (realna, okrelona geograficznie, zamknita i
uporzdkowana okrelonymi punktami topograficznymi: dwr, sad, ogrd, karczma,
zacianek, zamek, las. Swoisty mikrokosmos, centrum wiata). Gwne postacie to
gospodarz dworu w Soplicowie - Sdzia Soplica, skromny duchowny - ksidz Robak,
wierny suga Protazy i gocie mieszkajcy we dworze, w tym przede wszystkim
elegantka Telimena i bdca pod jej opiek Zosia - zuboaa crka rodu Horeszkw. Do
dworku przybywa "ze szk" bratanek Sdziego - tytuowy pan Tadeusz. Zamku
Horeszkw wci jeszcze pilnuje stary klucznik Gerwazy, ktry modego potomka rodu
- Hrabiego usiuje zarazi rodow nienawici do Soplicw i dz zemsty. Tu obok
znajduje si zacianek Dobrzyn.

Akcj utworu organizuj trzy rwnolege wtki:

1. Dziaalno konspiracyjna ksidza Robaka: Ksidz Robak to posta niepozorna,

usiuje przygotowa powstanie na Litwie, wspomagajce Napoleona przeciw Rosji.
Agituje do tego patriotycznego dziea szlacht zacianka. Plany krzyuje mu zajazd
zorganizowany przez Hrabiego i Klucznika. W trakcie bjki ksidz otrzymuje ran - na
ou mierci dowiadujemy si, e... ksidz Robak to nie ksidz Robak, lecz brat Sdziego
a ojciec Tadeusza - Jacek Soplica. Niegdy sawny zawadiaka. Odtrcony przez Stolnika
Horeszk, gdy chcia oeni si z jego crk Ew, wiedziony odruchem zemsty i
rozpaczy, strzeli do pysznego magnata akurat w chwili, gdy ten broni si przed
najazdem Moskali! Zosta zatem Soplica okrzyczany nie tylko zabjc, lecz take
zdrajc. Z kolei Rosjanie uznali go za sprzymierzeca> Jacek Soplica srogo to
odpokutowa. Tua si, oeni si z przypadkow dziewczyn, ktrej nie kocha, opuci
kraj. Stara si zadouczyni przeszoci jako onierz, emisariusz, zakonnik, pragn
take pogodzenia zwanionych rodw przez lub Zosi i Tadeusza. Umar z nadziej w
sercu, gdy wanie dotara do Soplicowa wiadomo o wybuchu wojny z Rosj.
Wydarzenia kulminuj si w chwili, gdy dochodzi do zajazdu na Soplicw. Namwiony
przez Gerwazego Hrabia podbuntowa szlacht Dobrzyna i najechali dwr. Zwanione
strony pogodzi dopiero wrg trzeci - batalion rosyjski, przeciw ktremu zgodnie
wystpuj Soplicowie, Horeszkowie i Dobrzyn. Gdy wkracza do Soplicowa Wielka
Armia Napoleona, podczas uczty nastpuj zarczyny Zosi i Tadeusza - moda para
dziedzicw uwalnia chopw i nadaje im ziemi. Optymistyczna uczta zarczyn wieczy
dzieo Mickiewicza.
2. Miosne perypetie Tadeusza: Mody szlachcic - pan Tadeusz, syn Jacka Soplicy,
powrciwszy ze szk do domu ju na wstpie ujrza cudne zjawisko - pann Zofij w
stroju niedbaym, ktr z miejsca pokocha. Niestety, pniej pomyli Zosi z Telimen,
ktra zreszt kokietowaa modzieca bez skrupuw. By wic moment, kiedy wszystko
si popltao: Hrabia zaleca si do Zosi a Tadeusz do Telimeny. Potem byo odwrotnie:
Tadeusz zrozumia, e Zosia jest pani jego serca, a Hrabia zwrci si ku Telimenie,
lecz nie byy to powanie zamiary, tylko wybujaa wyobrania Hrabiego, podczas gdy
dama mylaa o maestwie. Zawiy romans koczy si szczliwie - w ksidze XII
"ucztujemy" na zrkowinach Zosi i Tadeusz, a praktyczna Telimena wydaje si za
Rejenta.
3. Spr o zamek Horeszkw, ktry pozosta po mierci Stolnika. Zosta on nadany
Soplicom, lecz Hrabia - potomek Horeszkw take zgasza do niego prawa. Toczy si
zatem proces i Hrabia, znudzony, ju chcia zaprzesta sporu, lecz Klucznik Gerwazy
swoim opowiadaniem o dziejach zamku wznieci w nim wol walki. Zamek sta si
przyczyn zajazdu.
Sprawa znalaza polubowne zakoczenie dopiero wraz z maestwem potomkw obu
rodzin: Zosi i Tadeusza.
W "Panu Tadeuszu" Mickiewicz dokonuje swoistego sdu nad dawn Polsk. Oskara
szlacht o:
dum i pych (Stolnik powici szczcie crki, bywa bezwzgldny w
kaptowaniu zwolennikw i odrzucaniu niepotrzebnych ju stronnikw; ponad
wszystko ceni sobie dum rodow i wpywy. Ginie zamordowany przez Jacka
porwanego szalonym gniewem do ktrego go wczeniej sprowokowa),
warcholstwo (Jacek nie zna granic swojej fantazji kawalerskiej; Gerwazy
prowokuje bjk w zamku),
anarchi (brak autorytetu wadzy, rozpdzanie sejmikw - opis serwisu
Wojskiego),
przedkadanie prywaty ponad interes publiczny (Gerwazy niszczy plany Robaka,
Jacek zabija Stolnika, gdy ten broni si przed Moskalami, Sdzia przyjmuje
majtek Horeszki z rk zaborcy)
ktliwo (ks. V "Ktnia", ks. VII "Rada") Jednoczenie poeta idealizuje obraz
przeszoci narodowej:
ekspiacja Jacka (walk z broni w rku, przywdzianiem sukni mnisiej i
dziaalnoci emisariusza odkupi dawne grzechy; dwukrotnie wasn piersi
osania "ostatniego Horeszk" i Gerwazego; umiera w wyniku odniesionych ran
szczerze wyznawszy swe winy Gerwazemu i bratu; symbol odrodzenia narodu)
rezygnacja z zemsty i przebaczenie (postawa umierajcego stolnika, ktry
wybacza Jackowi, reakcja Gerwazego na spowied Jacka),
umiowanie kraju ojczystego (Tadeusz wysawiajcy pikno litewskiej przyrody;
udzia Horeszki w wojnie o konstytucj 3 maja; reakcja szlachty na wie o
Napoleonie; koncert Jankiela; przywizanie do tradycji i obyczaju - Soplicowo
centrum polszczyzny; gotowo do suby ojczynie)
solidarno wobec zagroenia bytu narodowego (przeksztacenie si zajazdu w
bitw z Moskalami),
mode pokolenie realizujce idee wolnoci i rwnoci (uwaszczenie chopw
przez Tadeusza i Zosi)
W efekcie tych zabiegw "Pan Tadeusz" przedstawia obraz szlacheckiego raju,
w ktrym ycie toczy si w harmonii z natur, a historia nie jest si niszczc.
Dominuje mit kraju lat dziecinnych i idealizacja natury. Humior osabia
tragizm i zmienia grone wady w miesznostki. Brak w tekcie zapowiedzi
klski wyprawy Napoleona na Moskw.
 Swoiste mitologizowanie Polski szlacheckiej, wiadomo odchodzenia w
zapomnienie tego wszystkiego, co stanowio istot wiata szlacheckiego,
podkrela przymiotnik "ostatni" (Wony, Wojski, Stolnik, Gerwazy,
Podkomorzy, Hrabia, reprezentanci szlachty zaciankowej; zajazd, uczta,
serwis, polonez itp.)
Soplicowo - centrum polszczyzny:
Kultywowanie obyczajw szlacheckich jest e poemacie dowodem na
przywizanie do tradycji narodowej a zatem dowodem najwyszego
patriotyzmu:
gebokie poszanowanie stanowiska, wieku i pci (mowa Wojskiego o
grzecznosci, sposb siadania i wstawania od stou, kolejno mwienia),
kultywowanie "prostych" domowych zachowa,
tradycyjne podtrzymywanie dawnych rycerskich zaj (polowanie),
poszanowanie wocian i ydw,
strj (kontusz, upan).

"Pan Tadeusz" jako epopeja:

Utwr jest dzieem czcym cechy wielu gatunkw literackich:
gawdy szlacheckiej (narrator przyznaje si do niewiedzy, wprowadza
nawiasowe uwagi, w ktrych chwali lub gani bohaterw przyjmujc punkt
widzenia jednego z nich),
bani (przypisywanie przyrodzie cudownoci, np. opis matecznika, ogrodu,
astronomii Wojskiego),
powieci psychologicznej (wszechwiedzcy narrator ukazuje psychiczne i
spoeczno-historyczne czynniki wpywajce na dziaania bohaterw),
poezji lirycznej (narrator zamienia si w podmiot liryczny wyraajcy swoje
uczucia. Tu: oda),
parodii romansu (miosne perypetie Tadeusza i Telimeny),
powieci historycznej (opisy wydarze wojennych), 7 poematu
heroikomicznego (sceny walki z Moskalami)
czy tragizm (spowied Jacka Soplicy) z komizmem (rada w zacianku,
zaloty Hrabiego do Zosi), realizm (opis uczty) z liryzmem (opisy przyrody).
Nie mona wic nazwa "Pana Tadeusza" epopej w rozumieniu czysto
teoretycznym. Poemat ten sta si nim dziki temu, e za takow zechcia go
uzna nard. Ukazuje bowiem:
*bohaterskie czyny wybitnych postaci,
*rysuje wielobarwn panoram ycia,
*bohaterem zbiorowym uczyniony w nim zosta nard polski,
*ukazuje przeomowy moment w yciu owego narodu: zwaniona spoeczno
rodowa jednoczy si przeciwko narodowemu wrogowi, przy czym chopi
podniesieni zostaj do godnoci czonkw narodu,
*znajdujemy w nim spolszczone aluzje do tradycyjnego wzorca eposu - liczne
inwokacje, w tym do Ojczyzny i do Matki Boskiej, co odzwierciedla
charakterystyczny dla spoecznoci kult,
Wane!!!! Pan Tadeusz to lektura wana, obowizkowa. Czsto
wystpuje w maturze ustnej
Liryki Lozaskie Adama Mickiewicza:
"Polay si zy..." - utwr piciowersowy. Kady z trzech wewntrznych
wersw jest zwart syntez kolejnych etapw ycia. zy pyn na dziecistwo
(sielskie, anielskie), modo (grn i durn) i wiek mski (wiek klski). Po
przeczytaniu tego utworu posta wieszcza staje si jakby mniej pomnikowa,
obca - czytamy wyznanie czowieka, ktremu nie ma czego zazdroci. Prba
oceny wasnego ycia nie wypada bowiem entuzjastycznie - jej symbolem jest
al, gorycz i za.
"Snu mio" - erotyk, przypomina troszeczk sonet - pierwsz cz
stanowi obrazowy opis tego uczucia, cz druga to wniosek o wielkiej mocy
mioci. Opis jest dynamiczny - poeta "rozmienia" czasownik kocha na
dokadniejsze czynnoci, wyraone bezokolicznikami. Skojarzenia poety
charakteryzuj si bogactwem uj: barwa, kruszec, ziarno, rdo
symbolizuj mio, prowadz take myl odbiorcy ku wraeniom
zmysowym, dotykalnym bardziej ni duchowym, platonicznym. Wnioski:
Mio daje potg, moc, ktra stopniowo wzrasta, staje si sia przyrodzenia
(natury), ywiow, krzewienia (twrcza, dajca ycie), si ludzk - lecz na
tym nie koniec, mio daj potg aniow a nawet moc Stwrcy - czyli
Bosk, yciodajn. Nie jest to blunierstwo, wrcz przeciwnie, jest to hod
zoony Bogu.

"Kordian" Juliusza Sowackiego - dramat zawarty w nastpujcych

czciach:
Przygotowanie: Jestemy wiadkami fantastycznej sceny, w ktre jak w
szekspirowskim Makbecie, wiedma i szatan warz podejrzan straw w
czarodziejskim kotle. Na skutek magicznych zabiegw "wyczarowuj" i
oceniaj kolejnych przywdcw powstania listopadowego. Rzecz dzieje si w
chacie czarnoksinika, w 1799roku, 31 grudnia w nocy.
Prolog: Trzy Osoby Prologu przedstawiaj trzy propozycje ksztatu i roli, jak
ma spenia poezja. Jest to nie tylko fragment, ktry ujawnia sd autora w tej
kwestii, lecz take polemika z Mickiewiczem.
Cz I. Akt I: Poznajemy Kordiana, pitnastoletniego, uduchowionego poet,
zakochanego w starszej od siebie Laurze. Rzecz dzieje si w ziemiaskim
dworku Kordiana. Stary suga Grzegorz opowiada bohaterowi trzy opowieci -
trzy propozycje ycia. Spotkanie z Laur ukazuje dojrzay afekt Kordiana, lecz
ukochana wyranie go lekceway, nawet nieco wymiewa.
Akt I koczy si tragicznie - "panicz si zastrzeli", czyli Kordian popeni
samobjstwo.
Akt II - Wdrowiec: Rok 1828. Kordian yje nadal, jak to si stao - nie wiemy.
Przemierza Europ, widzimy go w Londynie, we Woszech, w Watykanie u
papiea, na Mont Blanc, gdzie wygasza swj monolog. Z okrzykiem "Polska
Winkelriedem narodw" - Kordian zostaje przeniesiony przez Chmur do
Polski.
Akt III - Spisek koronacyjny: car Mikoaj koronuje si na krla Polski.
Wmieszani w tum poznajemy pogldy spoeczestwa w tej sprawie. W scenie
IV w podziemiach, w kociele w. Jana odbywa si zebranie spiskowcw,
wrd ktrych pod postaci podchorego rozpoznajemy Kordiana.
Spiskowcy dyskutuj, a potem gosuj, czy dokona zamachu na cara czy nie?
Grosz - za ycie, kula za mier wadcy. Przewaaj grosze... Kordian jednak w
uniesieniu sam decyduje si dokona zamachu - w nocy ma bowiem wart w
zamku.
Scena V - to wany moment, gdy Kordian kieruje si do sypialni cara, by go
zabi. Przestpuj mu drog Strach i Imaginacja, obrazowo uwiadamia sobie
bohater grzech, ktry ma popeni - zabjstwo i krlobjstwo. Nie jest w
 stanie tego uczyni. Mdleje na progu sypialni carskiej.
Lecego tu Kordiana odwiedza Doktor o cechach szatana. Przedstawia mu
wariatw - mesjaszy. Jeden jest krzyem, drugi podtrzymuje niebo, by nie
spado na ludzi - obaj prezentuj swoist ocen mesjanizmu.
Na Placu Saskim Kordian na rozkaz ksicia Konstantego dokonuje skoku
konno przez piramid z karabinw, czym uzyskuje sobie uznanie Wielkiego
Ksicia, lecz car jest nieugity i kae roztrzela Kordiana.
Scena IX to rozmowa cara z bratem - Wielkim Ksiciem, ktra obnaa
wstrtne sprawki obu monarchw, lecz Konstanty uzyskuje uaskawienie
Kordiana.
Scena kocowa dramatu to egzekucja Kordiana, adiutant pdzi z
uaskawieniem, lecz nie wiadomo, czy zdy...
Gwny bohater: Kordian, chopiec ma gbokie poczucie bezsensu ycia.
Chciaby dokona czego wielkiego i niezwykego, a jednoczenie zdaje sobie
spraw z nierealnoci swoich pragnie. Paraliuje to jego wol i budzi myli
samobjcze.
Mio: sentymentalna, arkadyjska, wykoncypowane uczucie, ktre ma by
ukojeniem "jaskczego niepokoju";
Prba samobjstwa: konsekwencja niespenionej mioci; nie udao si
bohaterowi znale ideau wykraczajcego poza codzienno, w ktrym
zamanifestowaby i potwierdzi swoj tosamo i wyjtkowo osobowoci.
Nie do przyjcia okazaa si przyziemna, niegodna idealisty kariera Janka, co
psom szy buty, nie do powtrzenia w zmienionej sytuacji historycznej s
onierskie czyny z opowieci Grzegorza.
Podr po Europie: poznawanie ludzkiego wiata spoecznego, konfrontacja
marze i ideaw z rzeczywistoci, nauka odrniania wartoci prawdziwych
od faszywych (- wiat realny a literatura, - ycie spoeczne a idealistyczne
traktowanie nieprzecitnej jednostki, niepowtarzalnej mioci, moralnego
autorytetu papiestwa).
Dojrzewanie do wielkiej idei: monolog na Mont Blanc (- poczucie szczytu
wasnej mocy, - wadzenie si z samym sob, prowokacja wewntrzna, - brak
pewnoci, rozdarcie midzy pragnienie czynu a niemoc).
Realizacja idei: przemiana w spiskowca, nieudana prba penienia roli
przywdcy, nieudana prba zoenia jednostkowej ofiary na otarzu ojczyzny;
bohater okazuje si niedojrzay do tego czynu: psychicznie (nie umie opanowa
bujnej wyobrani), moralnie (nie potrafi zama tradycyjnej etyki) i politycznie
(nie ma adnego programu).
Ocena powstania listopadowego Dyskusja nad przyczynami klski
powstania bya jednym z gwnych tematw polskiej literatury polistopadowej.
"Kordian", trzeci z kolei utwr dramatyczny Sowackiego, tym przede
wszystkim rni si od poprzednich, e dotyczy wspczesnych autorowi
wydarze.
Obrona: wskazanie wielkoci i szlachetnoci idei, romantycznego patriotyzmu
powstacw, uznania przez nich wolnoci ojczyzny za najwysz warto.
Oskarenie (wskazanie rde klski):
niedojrzao psychiczna pokolenia powstacw (pomys spisku jako wytwr
wybujaej wyobrani, ktra rozmija si z rzeczywistoci; teatralna oprawa
spotkania: maski, haso, blisko grobw krlewskich),
niedojrzao moralna spiskowcw (niemono stworzenia nowej etyki walki
i wykorzystywanie kodeksu rycerskiego wykluczajcego podstp; narodowa
 tradycja czci dla krla-pomazaca silniejsze ni nakaz bezwzgldnej walki z
zaborc),
spoeczna izolacja spisku (idea indywidualnego powicenia si wykluczajca
oglnonarodowy zryw; demobilizujcy piew Nieznajomego-Szatana; lud
warszawski aprobujcy nie czyn Kordiana, ale jego parodi - skok na placu
Saskim),
przywdcy "z pieka rodem": przeraeni republikaskim charakterem
powstania i dcy do zahamowania zrywu. Chopicki (ambicje Napoleona, ale
bez jego rozumu, staro, izolacja od ludu); Skrzynecki (brak odwagi,
kunktatorstwo, powolno, niezdecydowanie); Niemcewicz (staro,
zaopatrzenie w przeszo); Lelewel (teoretyzowanie, skonno do jaowych
rozwaa); Krukowiecki (zdrada).

"Kordian" to dramat romantyczny. Cechuje go:

otwarta konstrukcja - o kompozycji stanowi biografia postaci gwnej,
przedstawiona w lunych obrazach odlegych wobec siebie w czasie i przestrzeni;
poczenie rnych konwencji i kategorii estetycznych: realizm obok
fantastyki, symbolizmu i wizyjnoci, patos w poczeniu z komizmem, grotesk
i satyr, prezentowanie konfliktu racji moralnych, ktry przezywa bohater
tytuowy poprzez:
- ich rozdzielenie pomidzy dwie, odrbne postacie (Kordian, Prezes)
- ukazanie stanw emocjonalnych Kordiana poprzez personifikacje (Strach,
Imaginacja) "Kordian" posiada cechy poematu lirycznego (akcja dotyczy
przede wszystkim napi i konfliktw wewntrznych bohatera), cechuje go
take epicko fabuy (nie ma przyczynowo-skutkowego cigu wydarze
zmierzajcego do punktu kulminacyjnego, jest natomiast kilka odrbnych
punktw szczytowych napicia, np. prba samobjstwa, monolog na Mont
Blanc)
W Kordianie wystpuj nastpujce motywy:
- motyw podry,
- motyw przemiany,
- motyw walki o wolno,
- motyw szatana,
- motyw saboci

"Grb Agememnona" J. Sowackiego - utwr liryczny podzielony na 5 czci:

I - wraz z poet wstpujemy do grobowca - w podziemn kopu grobu
Agamemnona. Wtapiamy si w mrok. Obserwujemy wntrze. C widzimy? Oto
"powstaje z grobu" wiat mitw - szum wiatru to gos paczcej Elektry, pajczyna
jest "przdziwem pracownej Arachny", puchy kwiatw - "latajce duchy" a sykanie
wierszczy jest "nakazem ciszy i kocem rapsodu". Opis jest symfoni zmysw.
II - Intruz wtopi si w to grobowca. Jest cichy, pokorny, zerwa z wyrastajcego
dbka listek. Przez szczelin wpado wiato - struna z harfy Homera - pomyla
poeta i sign po ni, lecz pka..., nie bya dla niego. Dlaczego? Bo struna Homera
to symbol wielkiej poezji, rapsodu opiewajcego zwyciskie czyny bohaterw,
chwalebne dzieje przodkw, a do takiej pieni poeta nie czuje si uprawniony. Inna
jest jego poezja - gusi s jego suchacze. Wielkoci grobowcw staroytnych nie s
jego dziedzictwem - lecz smutki bahe i kruche. Mimo to pozwala sobie na
uniesienie...
III - Na ko! - to okrzyk uniesienia, poddania si poetyckiemu natchnieniu. Ko jest
tu szaem tworzenia poezji - Pegaz unosi poet w poszukiwaniu wzorcw.
IV - Termopile czy Cheronea? Tematem rapsodu s przecie bohaterskie dzieje
rycerzy. Lecz nie Termopile, gdzie skromny oddzia Spartan przeciwstawi si caej
armii perskiej. Termopile s symbolem mstwa i powicenia si ojczynie.
Wzorem Polakw moe by tylko Cheronea - symbol ostatecznej klski Grekw - bo
tam zostali ostatecznie pokonani przez Macedoczykw. Sowacki - potomek
zniewolonego narodu Polakw nie ma wstpu na Termopile, nie jest godny, bo
historia jego kraju to "smutne p rycerzy ywych" - czyli tragedia tych, ktrzy nie
zginli, lecz przeyli klsk. Tak powolutku wkraczamy w krg zagadnie polskich.
V - Klska, o ktrej mowa - to upadek powstania listopadowego - nie pene chway
Termopile, lecz haniebna Cheronea. Wdz Termopil - Leonidas - lea po mierci
nago, szlachetny i pikny. "Trup" pokonanych powstacw chepi si czerwony
kontuszem, symbolem szlachectwa, pychy, egoizmu. O! Polsko! - ubolewa poeta i
odmalowuje jej obecny obraz: Jest to organizm, ktry skada si z "anielskiej duszy"
i "czerepu rubasznego", owinity w grobowy, torturujcy caun Dejaniry, udzony
byskotkami - dawniej paw i papuga narodw - dzi, niewolnica, ktra nie ma nawet
si przekl. Ten zestaw pogardliwych zarzutw jest przestrog i nakazem
odrzucenia za.

"Smutno mi Boe" J. Sowackiego - hymn, jeden z cyklu utworw powstaych

podczas podry Sowackiego na Wschd. "Pisaem o zachodzie soca na morzu
przed Aleksandri" - brzmi dopisek poety. Niemal widzimy go jak stoi na dziobie
okrtu, wpatrzony w przestrze wodn. Oglda zachd soca - przecudny obraz
Boskiego dziea: tcz blaskw, zociste niebo i morze, ognist gwiazd soca, ktre
ganie w lazurze wd. Lecz oddalony od rodzinnych brzegw, samotny czowiek
odczuwa smutek i pragnie wyjawi przed Bogiem swoje uczucia. Tsknota przybiera
formy rnych obrazw. Oto uczucie poety przypomina pacz dziecka za odchodzc
matk. Pogbia je widok polskich bocianw "sto mil od brzegu i sto mil przed
brzegiem". Wspomnienie domu i obcych mogi budzi gorycz, gdy nie wiadomo,
gdzie tuacz znajdzie wasn mogi. Pewny jest fakt, e okrt nie wiezie podrnika
do ojczyzny, tam gdzie mae dziecko modli si za niego, gdzie s jego bliscy. Zachd
soca - potne, nieprzemijalne dzieo Boga - budzi gorzk refleksj o wasnej
przemijalnoci i kruchoci. A zatem pikno, jakim musiao by to widowisko
wzbudzio w widzu al, tsknot, smutek.

"Balladyna" J. Sowackiego - historia o dwch siostrach: Alinie i Balladynie.

Alina bya dobra i niewinna, Balladyna podstpna, dna wadzy i bardzo ambitna.
Kirkor - wadca pobliskiego zamku, ktry siami "fantastycznymi" zawita do ich
wiejskiej, biednej chaty - upodoba sobie obie, bo obie byy pikne... Wymyli wic
swoisty turniej - niech id panny w las na maliny, a "ktra wicej malin zbierze t
za on pan wybierze". Historia miosna przeobraa si w histori kryminaln:
Alina jest lepsza w zbieraniu malin, ale Balladyna zabije siostr i zostanie on
Kirkora i pani na zamku. Jej zbrodnie nie kocz si na Alinie - Balladyna niszczy
wszystkich, ktrzy stoj na jej drodze do wadzy, rwnie swojego ma. A gdy
speni swoje marzenia i zostanie jedynym, absolutnym wadc - zapragnie
(paradoksalnie!) rzdzi sprawiedliwie! Gdy wydaje wyrok na niewiadomego
zbrodniarza (czyli na siebie sam) sprawiedliwoci dokonuje piorun z jasnego
nieba. Tak, Balladyna ginie od pioruna, dokonujc jej wasnego wyroku mierci. Ta
historia zupenie przypomina ba, zwaszcza, e dzieje si "za czasw bajecznych"".

"Nie-Boska komedia" Zygmunta Krasiskiego - rejestr najwaniejszych

wydarze dramatu powinien wyglda nastpujco: Cz pierwsza - zanim
poznamy "ludzki" wiat postaci, mkn nam przed oczami postacie metafizyczne.
Najpierw Anio Str, ktry posya bogosawiestwo (jak si potem dowiemy,
gwnemu bohaterowi). Potem przelatuje Chr Zych Duchw - ta grupa wypowiada
z kolei przeklestwo - wysya ku bohaterowi pokus, piekielne zjawy, ktre bd
usioway zwie go z drogi cnoty. A zatem - zanim jeszcze poznalimy bohatera,
jestemy wiadkami "walki" zych i dobrych mocy o jego dusz. Imi bohatera brzmi
M, potem take mwi si o nim Hrabia Henryk, a poznajemy go w chwili
szczeglnej:
1. lub z Mari - poczucie szczcia i wzajemne obietnice,
2. Marzenia Ma, pragnienie poezji, poczucie pomyki yciowej przy kochajcej,
lecz zwykej, ziemskiej onie (jest to ju skutek dziaania zych mocy),
3. Fantastyczny lot Ma za "Dziewic". Wysana przez Ze Duchy "uwodzi"
bohatera, ktry pdzi za ni wrd ska, widzc w tej istocie uosobienie mioci i
poezji. Lecz w czasie podry opada z niej faszywa posta - pozostaje wizja trupa -
M pojmuje swj bd i swoj klsk. Chr aniow nakazuje mu wrci do domu,
gdzie odbyy si wanie chrzciny jego syna,
4. Powrt Ma do domu. Poszukuje on ony, pragnie pojednania, lecz okazuje si,
e obkan Mari zabrano do szpitala wariatw. M jedzie tam natychmiast, lecz
spotkanie to napawa go groz - Maria twierdzi w obdzie, e jest poet, przedstawia
poetyck wizj upadku wiata, ujawnia take, e ich syn - Orcia te bdzie poet, po
czym umiera, zostawiajc przeraonego Henryka w rozpaczy.
Cz druga - Hrabia Henryk sam wychowuje syna, lecz speniaj si najgorsze
przepowiednie. Widzimy ich obu 10 lat po mierci Marii. Orcio przepeniony jest
poezj i w dodatku traci wzrok. Nieszczliwy ojciec staje si obojtny wobec
rnych "mylicieli" tego wiata i ich koncepcji. Lecz ma on jeszcze jedn wan
misj do spenienia: walk w dobie rewolucji - buntu mas przeciw arystokracji,
ktrej szlachetnym przywdc zostanie. Cz trzecia - widzimy dwa stronnictwa:
arystokraci skupieni w okopach w. Trjcy - dowodzi nimi Hrabia Henryk - i
rewolucjonici - ich przywdc jest z kolei Pankracy. Rewolucja wybucha i jest
zwyciska, lecz na drodze do penego triumfu Pankracego stoi wanie, wci
niepokonany, Hrabia Henryk. Istotna jest scena wdrwki Hrabiego przez obz
rewolucjonistw - kolejne krgi "rewolucyjnego pieka" jak u Dantego. Poznaje on
wroga i wyrabia sobie o nim pogld. Widzi wyzwolone kobiety goszce woln
mio, zabjcw krlw, rzenikw chepicych si zbrodniami, bluniercw
palcych krzye.
Drugi wany moment to spotkanie dwch wodzw - Hrabiego Henryka i
Pankracego. Pankracy usiuje "kupi" zwycistwo obietnic ocalenia ycia samego
Hrabiego - Hrabia oczywicie odmawia. Najwaniejsza jest polemika - obaj
bohaterowie przedstawiaj racje swoich stron - tym samym trwa dyskusja o istocie
rewolucji.
Cz czwarta - Bezporednie starcie zbrojne pomidzy obozami. Arystokraci
 zaprezentowani zostali jako ldzie sabi, tchrzliwi i podli, a Henryk zostaje
potpiony, bowiem "nic nie kocha, nic nie czu prcz siebie".
Po mierci Orcia (ginie trafiony kul) i samobjstwie Ma (rzuca si w przepa z
okrzykiem "Poezjo, bd mi przeklta") Pankracy z Leonardem odbywaj sd nad
pokonanymi.
Wdz rewolucji - marzcy o odkupieniu dziea zniszczenia przez budow szczliwej
przyszoci - odczuwa niepokj. Gdy ukazuje mu si wizja Chrystusa-Mciciela,
ginie od jej siy ze sowami (przypisywanymi Julianowi Apostacie): "Galilaee,
vicisti!" (Galilejczyku, zwyciye!).
Zakoczenie utworu wynika z logiki myli historiozoficznej Krasiskiego. Pankracy
- samowolnie sigajcy po atrybuty wadzy boskiej - staje twarz w twarz z Bogiem
i ginie jako samozwaniec. Bg jest mistrzem w dziele stworzenia i On jedynie potrafi
tworzy histori. Symboliczna posta Chrystusa w finale moe by interpretowana
dwojako:
1. (optymistycznie) nadchodzca epoka bdzie czasem jakiego nowego
chrzecijastwa i odrodzonego Kocioa,
2. (pesymistycznie) dzieje wiata nie bd miay ju dalszego cigu i Bg przecina
bieg historii, gdy dopenia si miara ludzkich nieprawoci.
Cyprian Kamil Norwid

"Bema pamici aobny rapsod" Cypriana Kamila Norwida - utwr peen

powagi, dostojestwa. Aby dotrze do sensu tego skomplikowanego rapsodu naley
rozpatrzy go w dwch warstwach.
I warstwa to opis pogrzebu: skonstruowanego na wzr pochwku dawnych wodzw
sowiaskich. eby pojc i zapamita si tego obrazu, trzeba uruchomi wyobrani.
Dla ludzi wywiczonych w tej czynnoci - nic trudnego. Oto pon pochodnie, wiej
proporce, zawodz panny aobne z rkami uniesionymi w gr... Chopcy uderzaj w
topory, w tarcze, nad wszystkum opoce ogromna chorgiew. Cay pochd nagle znika,
bo wszed w wwz. Widzimy jak si wyania i ciemne sylwetki odcinaj si na
goryzoncie nieba, rozjanionego ksiycem. Id... Zauwamy, e powyszy opis zawiera
szereg symboli nawizujcych do polskiej historii i tradycji, przywouje skarby kultury
i zbir wartoci moralnych, ktre s dziedzictwem bogatera. To namioty wojsk,
wcznie, topory i wielka chorgiew - wspomnienie Jana Sobieskiego i jego potgi pod
Wiedniem. Smoki, jaszczury, ptaki, to rekwizyty redniowiecznego rycerstwa.
II warstwa - Sens utworu: Spjrzmy, dokd poda korowd, ktry niestrudzenie idzie
ladem wielkoci bohatera. Nie straszne mu czelucie (zdoa je przeskoczy), nie koczy
swojej wdrwki w grobie, lecz wkracza do upionych miast, budzi biernych i
struchlaych, pobudza do czynu bijc w bramy. Siy do pokonania trudnoci czerpi
wdrowcy z wielkoci bohatera, z jego dziedzictwa, ideaw, ktre gosi. Pochd
przesta by tylko pogrzebem - to ju marsz ludzi "zaraonych" wielkoci generaa,
bojownikw o wolno, o sprawiedliwo. Wymowa utworu to zbir znacze tego
obrazu: prawdziwa idea nie umiera, lecz budzi narody, niweczy gnuno, zwiksza
szeregi bohaterw. Ich cel to nie grb, to przyszo, w ktrej padn "mury Jerycha",
ocuc si omdlae serca, a narody odgarn ple z oczu.

"Fortepian Szopena" C.K. Norwida - Trzy pierwsze czci utworu to trzy

wspomnienia spotka, wizyt u chorego Szopena. Norwid wspomina posta muzyka,
przekonanego o mierci, podobniejcego do liry Orfeusza, do postaci marmurowej
duta Pigmaliona. Uderza blado rk Szopena - mieszaj si z biel klawiatury.
Nawizania do mitw nie s przypadkowe: Orfeusz wzrusza przyrod swoj muzyk.
Pigmalion oywi rzeb, ycie i twrczo Szopena take staje si mitem - by bowiem
a tej miary artyst.
Cz IV, V i VI wprowadzaj innego bohatera. To ju nie tylko Szopen, to jego muzyka.
Cz VII - filozoficzna zaduma nad dzieami genialnych twrcw dcych do
doskonaoci. Oto dziea Fidiasza (rzebiarza greckiego), tragika Ajschylosa, psalmisty
biblijnego Dawida, w kocu muzyka Szopena. Zasada wci jest ta sama: taka sztuka to
doskonae wypenienie, cao, jedno Ducha i Litery, podczas gdy cech wiata jest
BRAK - niedostatek, konflikt i on to niszczy prawdziw sztuk, sprawia, e jest ona
niezrozumiaa w tym niedoskonaym wiecie.
Cz VIII przenosi nas do Warszawy, na plac Starego Miasta, ktre oglvdamy z lotu
ptaka: uliczki, kolumn Zygmunta, bruki i patrycjalne budynki. Widzimy je jakby
"oczami Szopena", bo duch jego nawet po mnierci bdzie wdrowa po ukochane
stolicy.
Norwid relacjonuje haniebny wypadek (cz IX), kiedy po zamachu na generaa Berga
zdemolowano paac Zamoyskich (mieszkaa tam siostra Szopena) i wyrzucono przez
okno fortepian artysty. Zajcie to opisane jest z du doz emocji, narastajcym
napiciem, ktrego zenitam jest huk upadajcego na bruk fortepianu - symbolu sztuki
Szopena. Cz X - to ju pena goryczy refleksja. Zdarzenia przed paacem Zamoyskich
jest scen symboliczn. Fortepian - czyli dzieo, Sztuka przez wielkie S, najpierw
spotyka si z negacj i niechci. Dopiero po upadku ("Idea sign bruku") moe
nadej zmartwychwstanie i zrozumienie. Dlatego Norwid koczy swoj przypowie
optymistycznym, cho bolesnym okrzykiem: "Ciesz si pny wnuku!"
Gatunki romantyczne
BALLADA - gatunek literacki wywodzcy si z literatury ludowej - z poda, opowieci
i wierze ludu. Ballada zawsze zawiera dramatyczn fabu, opowiada o wydarzeniach
niezwykych, tajemniczych i o fantastycznych postaciach. Charakteryzuj zatem ten
gatunek: uczuciowo, tajemniczo, fantastyka.
POWIE POETYCKA - romantyczny gatunek literacki. Do jej cech nale:
Poczenie epiki z liryk(opisw, akcji z poetyckim wyrazem uczu itp.),
niechronologiczna akcja, tajemniczo fabuy (brak wyjanie, powiza przyczyny i
skutku, luki w akcji), zdarzenia dramatyczne, tragiczne, czsto egzotyczna sceneria.
Przemieszanie rnych elementw literackich zwie si te synkretyzmem.
DRAMAT ROMANTYCZNY - gatunek uwaany za najwaniejszy w romantyzmie.
Twrcy dramatu romantycznego odrzucili klasyczne zasady (trzech jednoci,
ograniczonej iloci osb na scenie, kompozycji zamknitej) a za wzr przyjli
kompozycj dramatw Szekspira. Gatunek ten charakteryzuj: synkretyzm,
kompozycja otwarta, baniowo, pomieszanie scen realistycznych i fantastycznych,
obecno bohatera romantycznego (np. "Dziady" A. Mickiewicza, "Kordian" J.
Sowackiego).
POEMAT DYGRESYJNY - waniejsze od wydarze i bohaterw s dygresje - czyli
odautorskie wstawki, komentujce fabu, odwoujce si do wspczesnoci twrcy,
podejmujce dyskusje na nurtujce go problemy. Akcja jest tu tylko pretekstem,
punktem wyjcia do rozwijania dygresji. Przykadem romantycznego poematu
dygresyjnego jest "Beniowski" J. Sowackiego
SONET - utwr liryczny, w ktrym dwie pierwsze zwrotki(4-wersowe) zwykle
prezentuj opis danego zjawiska czy pejzau, dwie kolejne, (krtsze, bo 3-wersowe)
przynosz podsumowanie, poetyck refleksj, wnioski, prawdy filozoficzne.
 Pozytywizm
Pocztek: 1850 r .Koniec: 1890 r.
POLSKA Pocztek: 1864 r. Koniec: 1890 r.
Filozofia
August Comte w rozprawie kurs filozofii pozytywnej sformuowa swe
gwne pogldy:
przedmiotem nauki powinno by rejestrowanie faktw i spostrzee, bowiem
godne poznania jest to co sprawdzalne, udowodnione empirycznie
da cigego weryfikowania wiedzy, adne twierdzenie nie jest do koca
prawdziwe; twierdzi, e wiedza jest relatywna
 badania naukowe powinny prowadzi do konkretnych wynalazkw,
wzbogaca ludzkie ycie
odrzucenie psychologii
Herbert Spencer dostrzeg analogi pomidzy prawami rzdzcymi biologi a
istnieniem spoeczestwa ludzkiego. twierdzi, e podstaw egzystencji jest harmonijna
wsppraca pomidzy organami i klasami spoecznymi. jeeli jedna z klas spoecznych
nie domaga to cae spoeczestwo jest chore, std wniosek, e walka klas jest zgubna,
jest zjawiskiem szkodliwym. harmonia jest bowiem podstaw spoeczestwa. jedyn i
prawdziw form rozwoju jest ewolucja, rozwj przy cigym doskonaleniu si.
Hipolit Tain Stworzy kierunek zwany DETERMINIZMEM - jakiekolwiek dzieo
literatury jest zdeterminowane przez 3 czynniki dotyczce twrcy:
rasa (czynniki psychiczne i biologiczne)
rodowisko (geograficzne, spoeczne)
chwila dziejowa (tradycja, przeszo, teraniejszo)
Taine twierdzi, e w ten sposb trzeba bada literatur, w sposb socjologiczny.
Literatura dostarcza bowiem wiedzy o spoeczestwie. Ma ona gromadzi fakty o nim.
Czowiek jest zdeterminowany warunkami w jakich si urodzi, pozycj spoeczn,
stanem majtkowym.
Karol Darwin - Jest twrc EWOLUCJONIZMU. Przyczyny ewolucji:
walka o byt
dobr naturalny
Walka o nie ksztatuje ewolucj. Przetrwaj tylko osobniki najsilniejsze, na tym polega
doskonalenie si rasy, eliminowane s bowiem najsabsze jednostki. Konsekwencja tej
teorii to praca O pochodzeniu czowieka. Udowodni, e czowiek nie jest centrum
wszechwiata , jest jednostk biologiczn, wytworem ewolucji, podlega jej prawom.
Stuart Mill Stworzy teori filantropijnego utylitaryzmu. Wedug niego kady
czowiek powinien by uyteczny spoecznie, dziki temu zmniejszaj si antagonizmy
klasowe.
Gwne zaoenia polskiego pozytywizmu:
praca u podstaw podniesienie poziomu umysowego i kulturalnego
najniszych podstawowych warstw spoeczestwa
praca organiczna praca nad podniesieniem poziomu gospodarczego kraju
solidaryzm spoeczny wsppraca wszystkich warstw spoecznych ze sob
emancypacja kobiet przygotowanie kobiet do ycia i pracy, prawo do nauki
asymilacja ydw zaborcy dyli do przeciwstawienia sobie rnych grup
etnicznych.. Pozytywici sprzeciwiali si temu w imi zasad demokracji, chcieli
wczenia ydw do spoeczestwa

Eliza orzeszkowa Gloria victis

Poleski las opowiada swojemu przyjacielowi histori zbiorowej mogiy powstaczej
sprzed prawie pwiecza. Z opowieci drzew dowiadujemy si o losach poszczeglnych
ludzi, o ich wygldzie, przyjani i wzajemnym powiceniu. Snuj opowie o przyjani
midzy Tarowskim i jego siostr Aniel a arystokrat Jagniczem. Tarowski, wty i
niewywiczony w walce, uratowa ycie Jagniczowi. Ten przyrzek jego siostrze, e
zawsze bdzie go chroni w boju. W ostatniej bitwie Tarowski zosta postrzelony. Gdy
Kozacy zaatakowali szpital, Jagnicz ze swoj jazd rzuci si broni mordowanych
rannych. Obydwaj przyjaciele zginli. Po latach na miejsce bitwy przysza Aniela.
Zostawia na mogile may krzyyk. Wzruszony t opowieci wiatr zawoa Gloria victis
! - chwaa zwycionym !
Orzeszkowa gloryfikuje powstacw, ale samo powstanie nie jest akceptowane. Ma do
nie niego sceptyczny stosunek, poniewa bohaterowie powicili wszystko dla niego.
Zasuguj na cze i szacunek. Utwr ten jest hodem zoonym mieszkacom przez
natur.
Ze sposobem prowadzenia narracji silnie zwizana jest patetyczno utworu. Ostatnie
opowiadanie cyklu, w zwizku z bardzo siln stylizacja baniow, napisane jest
poetyckim jzykiem. Dotyczy to zwaszcza opisw przyrody, co jest zreszt znamienne
dla caoci pisarstwa Orzeszkowej. Wystpuj tu rozbudowane cigi metafor,
porwna, a nade wszystko animizacji i personifikacji, np.
Przesta szumie db brodaty i cisza nocna zalega polan. Bo noc ju nadesza,
mroczna, ale nie ciemna: przezroczysta, gwiadzista, majowa
Wane!!! Czstym pytaniem jest jzyk utworu

* Lalka Tematem Lalki Bolesawa Prusa jest klska dwch ideologii:

pozytywizmu i romantyzmu, ukazane na tle przemian dziejowych: wygasania walk
narodowowyzwoleczych i rodzenia si kapitalizmu. Uwaga autora koncentruje si
wok zagadnie politycznych, spoeczno-ekonomicznych i kulturalnych. Im te
podporzdkowana jest konstrukcja portretw psychologicznych powieciowych
postaci. Lalka posiada trzy warstwy kompozycyjno-tematyczne:
powie o polskim spoeczestwie wieku XIX
kronika dnia powszedniego Warszawy 1878/79 roku
powie o nieszczliwej mioci Stanisawa Wokulskiego do arystokratki Izabeli
ckiej

Czas akcji, tak jak i miejsce, jest bardzo dokadnie okrelony. Jest to cecha
znamionujca pisarstwo realistyczne. Akcja powieci rozgrywa si na przestrzeni
niecaych dwch lat 1878 i 1879 r. Jednak czas fabuy jest wiele duszy. Inn
perspektyw czasow wprowadza bowiem gwnie pamitnik starego subiekta. W
rozdziaach tych siga si do czasw napoleoskich (dzieje ojca Rzeckiego). Wiele
mwi si take o roku 1848 r., a wic o czasie Wiosny Ludw.
Znakomita wikszo wydarze rozgrywa si w Warszawie. Miasto ukazane jest
bardzo szczegowo i realistycznie. Jedna z interpretacji Lalki opiera si na
utworzeniu mapy tych miejsc Warszawy, w ktrych dziej si wydarzenia. Padaj
tam takie ulice, jak: Krakowskie Przedmiecie (tam stoi sklep Wokulskiego), Nowy
wiat, Aleje Ujazdowskie (przy nich stoi kamienica ckich), Dobra i
Browarna(Powile miejsce, gdzie mieszka warszawska biedota). Poza tym
wspomina si azienki i Ogrd Saski (miejsce spotka warstw wyszych) oraz tor
wycigw konnych, budynki na praskim brzegu, itp. Wida tu wiadomo, e
przestrzeni nowoytnej cywilizacji jest miasto. Ukazuje si ono na kilku planach:
plan I to Warszawa mieszczaska, II Warszawa arystkoracji (azienki, salon
ksicia, Ogrd Saski), III Warszawa ydowska (Nalewki), IV Warszawa
inteligencji (dom Szumana), V Warszawa biedoty (Powile). Dla wizji Warszawy
istotna jest filozofia przestrzeni ogarniajcej ruch cywilizacyjny, przypieszajcej
tempo ycia. Istotne jest take to, e miasto zmienia si gdy Wokulski powraca z
Syberii jest mu nieprzyjazne, nie moe si w nim odnale. Jednak kiedy jest ju
bogatym i wpywowym czowiekiem otwieraj si przed nim nawet arystokratyczne
salony. W miar postpowania powieci miasto schodzi na drugi plan, jest coraz
bardziej szare, nijakie. Przestrze jest rwnie rozliczeniem z mitami przeszoci, z
miejscami ze sfery sacrum. Przykadem jest Stare Miasto miejsce demonstracji i
manifestacji, czsto krwawo tumionych przez onierzy carskich, byo dla Polakw
miejscem witym take ze wzgldu na szersz perspektyw historyczn: tam
przecie znajduje si Zamek Krlewski. W Lalce ani jedno wydarzenie nie rozgrywa
si na Starym Miecie jest to zabieg celowy, gdy miay tam siedzib wadze
carskie. Nastpuje desakralizacja tego miejsca.
Kolejnym wanym miastem jest Pary. Wokulski zwiedza go, a nawet rozmyal nad
jego topografi. Pary przedstawia mu si jako owalny pmisek, przedzielony na p
Sekwan. Wokulski zwiedza Pola Elizejskie, Lasek Buloski, bulwar Magenta, ulic
Laffayeta, teatr Gymnase, Ogrd Tuileryjski, Plac Zgody, katedr Notre-Dame,
Plac Bastyli i wiele pomniejszych zabytkw. Pary nie jest takim miastem jak
Warszawa jest radosne, pene paradoksw i dziwnych ludzi. Pikno Parya
odsania Wokulskiemu bezstylowo, tandet Warszawy. To wanie plan stolicy
Francji jest pretekstem do oglnej refleksji o sensowno, celowoci i harmonii
dziaa poszczeglnych jednostek w wymiarze uniwersalnym, caociowym. Mimo
e Pary wiele lat tworzyo setki tysicy rnych ludzi, ostatecznie ma on w miar
uregulowany i harmonijny ksztat. Topografia tego miasta odbija jego histori.
Wane!!!temat miasta czsto pojawia si na maturze ustnej !!!
Pierwotny tytu Lalki mia brzmie Trzy pokolenia, co wskazuje na intencj autora
do pokazania trzech formacji mylowych i ideowych spoeczestwa polskiego. Kada
z nich chciaa stworzy wiat nowych idei, przeciwstawi si rozkadowi
spoeczestwa, o ktrym pisa Prus. Ich wysiki okazay si jednak daremne.
Sam Prus pisa o idealizmie w powieci tak:
Nasz idealizm ma w powieci trzy typy, cechujce si tym, e kady z nich goni za
wielkimi dzieami, a nie dba o mae, podczas gdy realista Szlangbaum, wykonujc
mae prace zdobywa kraj. Rzecki jest idealist politycznym, Ochocki naukowym, a
Wokulski bardzo zoonym jako czowiek epoki przejciowej.
1. pokolenie romantycy

Gwnym przedstawicielem tego pokolenia idealistw jest wskazany przez Prusa

Ignacy Rzecki. Mwi sam o sobie:
Ja jestem czowiek z innej epoki, nawet nazywaj mnie bonapartyst i
romantykiem
Jest on rzeczywicie zagorzaym bonapartyst, wiernym zwolennikiem Napoleona.
Cze do wodza przekaza mu jego ojciec. Mimo odejcia w niepami Napoleona
Rzecki cay czas wierzy w to, e ktry z jego potomkw przywrci czasy wietnoci
wielkiego wodza. Rzecki z ogromnym zainteresowaniem ledzi wydarzenia
polityczne, interpretujc je czsto opacznie, wyolbrzymiajc wpyw potomkw
Napoleona na losy Europy. Wyrazem jego patriotyzmu by jego udzia w Wionie
Ludw (1848) na Wgrzech.
Rzecki jest w swoim zaciciu politycznym dziwaczny. Wszdzie dopatruje si jakiej
wielkiej polityki, gdy Wokulski usycha z mioci do Izabeli, Rzecki wierzy, e jego
dziwne zachowanie ma zwizek z dziaalnoci polityczn Stacha. Z powodu
zapatrzenia na polityk Rzecki czsto nie jest w stanie dobrze oceni otaczajcej go
rzeczywistoci, yje w wiecie wasnych marze i zudze.
Rzecki jest take idealnym, bardzo sumiennym i pracowitym subiektem. W jego
podejciu do pracy wida jednak take brak racjonalizmu pracuje od dwudziestu
lat bez przerwy, nie robi tego, aby co zarobi, jest starym kawalerem. Ma swoje
przyzwyczajenia, z ktrych nie rezygnuje, yje w kieracie obowizkw sklepowych,
gdy ma zmieni swj plan dnia czuje si z tym le. Jest to czowiek bardzo naiwny,
oddany Wokulskiemu bez reszty, opiekujcy si sklepem z mioci do niego oraz w
imi ideaw patriotyzmu i pracy.
Upadek idei Rzeckiego jest bardzo widoczny w powieci. Ludwik Napoleon umiera,
w co Rzecki uwierzy nie chce. Uwielbiana przez niego Helena Stawska, ktr w
mylach przeznaczy Wokulskiemu wychodzi za bawidamka Mraczewskiego. Stach,
ktry by jego najwierniejszym przyjacielem, a ktrego widzia Rzecki jako idealnego
przywdc zrywu narodowowyzwoleczego przepada w tajemniczych
okolicznociach. Na kocu powieci umiera sam Rzecki.
2. pokolenie przejciowe Reprezentantem drugiego, przejciowego pokolenia
jest Stanisaw Wokulski. Jest to gwny bohater powieci, i to wanie w jego usta
Prus woy przeklestwo skierowane w stron romantykw, wygoszone w synnej
scenie ciskania tomikiem Mickiewicza o cian:
"Zmarnowalicie ycie moje... Zatrulicie dwa pokolenia!.. szepn. - Oto skutki
waszych sentymentalnych pogldw na mio."
To wanie lektury romantyczne miay zasadniczy wpyw na uksztatowanie si
podejcia Wokulskiego do mioci. Fascynacja Izabel, przybierajca nierzadko
posta manii, sprawia, e cay wiat bohatera przewraca si do gry nogami. To dla
niej Wokulski robi interesy na wojnie, dla niej wkrada si w aski jej ojca, dla niej
organizuje spk handlow. Jest to mio nieszczliwa, nieodwzajemniona,
neurotyczna, pena chwil piknych, gdy Izabela jest dla bohatera askawa oraz chwil
buntu Wokulskiego, prb odrzucenia mioci. Bohater nie jest jednak w stanie
wyrzec si jej i to wanie powicenie si mioci do Izabeli bdzie gwn przyczyn
jego klski.
Upadek idei reprezentowanych przez Wokulskiego nie ogranicza si jednak tylko do
mioci. Dziedzictwem romantycznym bya jego dziaalno niepodlegociowa
uczestnictwo w Powstaniu Styczniowym. Wydarzenia te nie s przedstawione w toku
akcji powieci, ich echa s jednak czsto obecne. W Pamitniku starego subiekta
poznajemy niejakiego Leona, ktry mia ogromny wpyw na decyzj Wokulskiego
uczestnictwa w powstaniu, zaszczepi w jego sercu ide walki o wolno. Powstanie
jednak nie przynioso adnych korzyci Polakom, Wokulski zosta za uczestnictwo w
nim zesany na Syberi, do Irkucka. Stosunek mieszkacw Warszawy do
powstacw dobrze oddaje wypowied radcy Wgrowicza, ktry tak wyraa si o
Wokulskim:
Gotowa wraz z innymi piwo, ktre do dzi dnia pijemy
W postaci Wokulskiego wida dziedzictwo idei romantycznych, yje on jednak w
spoeczestwie kapitalistycznym. Kolejna idea, ktrej si powici, to praca u
podstaw oraz praca organiczna. Wokulski prbuje dziaa na polu filantropijnym,
widzi, co powinno zosta zmienione w Warszawie i w Polsce, aby ludziom lepiej si
yo. Pomaga furmanowi Wysockiemu, oddaje prostytutk Mari do magdalenek,
zakada spk handlow. Widzi jednak, e to, co robi, to kropla w morzu potrzeb.
Ostatni ide, ktrej prbuje powici si Wokulski jest praca naukowa. Ju jako
subiekt para si prac naukow, skonstruowa wynalazek, ktry pompowa wod z
dou do gry, czym zwrci na siebie uwag profesorw. Zda do Szkoy
Przygotowawczej, a potem do Szkoy Gwnej. Z powodu wzicia udziau w postaniu
przerwa studia, nauk kontynuowa w Irkucku. Mio do Izabeli przymia jego
zainteresowania naukowe, czsto jednak w powieci spotyka ludzi, ktrzy
 przypominaj mu o jego zamiowaniach. Do takich ludzi nale Ochocki i profesor
Geist. Wokulski nawet zastanawia si powanie nad podjciem wsppracy z
Geistem nad produkcj metalu lejszego od powietrza, ale fascynacja Izabel
przeszkadza mu w realizacji jego zainteresowa. Ostatecznie wyrzeka si nauki,
czego symbolicznym wyrazem jest danie Izabeli w prezencie zarczynowym metalu
lejszego od powietrza, ktry dosta od Geista.
Wokulskiego mona okreli mianem czowieka przegranego. adnej idei nie
potrafi powici si bez pamici, do koca. Miotay nim sprzeczne motywacje, nie
mg si zdecydowa na co konkretnego, brakowao mu celu w yciu, do ktrego
dyby wytrwale. Jego klska jako gwnego bohatera powieci ma zasadnicze
znaczenia dla przesania Lalki.
Reprezentantem trzeciego pokolenia jest Julian Ochocki, ktrego mona
okreli mianem idealisty nauki. Jest to czowiek wywodzcy si z arystokracji, ale
czsto krytykujcy swoj klas. To mody naukowiec, czowiek zdolny, absolwent
dwch wyszych uczelni, ktry chce powici cae ycie nauce. Marzeniem
Ochockiego jest zbudowanie maszyny latajcej. Ostatecznie bohater wyjeda do
Geista, by tam prbowa realizowa swoje utopijne przecie! - marzenia naukowe.
Idealici polscy umieraj, wyjedaj lub znikaj w tajemniczych okolicznociach.
Nie realizuj swoich celw, jednak taka pesymistyczna interpretacja nie jest do
koca uprawomocniona. Sowa non omnis moriar, ktre pojawiaj si w
zakoczeniu powieci, mona odnie do wszystkich trzech pokole idealistw.
Moliwe, e sowa te s wyrazem nadziei, e bd w spoeczestwie ludzie, pragncy
powici si dla dobrych idei, i e ludzie ci nie przegraj. Prus w zakoczeniu
powieci daje wic czytelnikowi do zrozumienia, e cho ideay goszone przez
idealistw nie speniy si, cay czas bd obecne w spoeczestwie, odrodz si w
odpowiednim czasie.
Portret Stanisawa Wokulskiego
Doktor Schuman powiedzia o Stachu: Skupio si w nim dwch ludzi: romantyk
sprzed roku 1860 i pozytywista z 1870. Osobowo Wokulskiego uksztatowaa si w
epoce romantyzmu, ale y i dziaa przyszo mu w potywimie. Cechy jakie si w nim
skupiy, ich kontrowersyjno, wywoujca brak ideowej, konsekwentnej postawy,
doprowadzio do klski w yciu osobistym gwnego bohatera.
Cechy romantyczne:
skomplikowana, niepospolita, wyjtkowa indywidualno
skcony ze wiatem
uczestniczy w powstaniu styczniowym, za co zosta zesany na Syberi
traktowa mio i kobiet z wielk czci
zdolny by do ofiar i powice
jego tragiczna i romantyczna mio do Izabeli zakoczya si prawdopodobnie
samobjstwem
zagadkowo i tajemniczo jego losw
posta bogata wewntrznie, ponadprzecitna
Cechy pozytywistyczne:
kult wiedzy (wychowanek Szkoy Gwnej w Warszawie)
zainteresowanie wynalazkami
 przedsibiorczo, dyscyplina i konsekwencja w pomnaaniu majtku
zainteresowanie ekonomicznymi sprawami kraju i ndz klas najuboszych
Mio do Izabeli przemienia Wokulskiego z czowieka krytycznego i rozsdnego w
zakochanego do szalestwa romantyka. Straci pewno siebie, przesta wierzy w
prac, przeywa rozterki, nie potrafi znale dla siebie miejsca na ziemi.
Stary subiekt jako narrator - znaczenie pamitnika Rzeckiego
Pamitnik Rzeckiego to wzruszajca, chaotyczna gadanina starego subiekta, ktry
opowiada o wszystkim co przey i przeywa, wzbogacajc to wasnymi refleksjami.
Spenia tym samym wane funkcje. Dopenia obraz przedstawionej rzeczywistoci w
Lalce bardzo istotnymi elementami. Informuje o udziale Rzeckiego w Wionie
Ludw, Wokulskiego w powstaniu styczniowy, oraz jego pniejszych losach, przez co
powie zyskuje perspektyw historyczn. Wprowadzenie pamitnika celowo opnia
akcj, wzmaga zaciekawienie czytelnika dalszymi losami bohaterw. Z niego
poznajemy take Warszaw lat 70-tych i wczeniejszych, jej mieszkacw. Rzecki
komentuje tragedi miosn Stanisawa, wydarzenia w sklepie, w kamienicy, w miecie.
Dziki temu kazde zdarzenie ogldamy z rnych punktw widzenia, mamy rone
interpretacje. Rzecki opowiada przede wszystkim o przeszoci, wspomina lata
wczeniejsze - okres napoleoski. Gdy narrator odautorski przedstawia wiat w miar
wszechstronnie i obiektywnie to Rzecki pisze tylko o tym, co sam wie, o bohaterach i
zdarzeniach, w ktrych sam bra udzia. Tworzy to zupenie odmienny obraz wiata.
Pod wikszoci sdw Rzeckiego o wspczesnym wiecie podpisuje si sam Prus.
Charakterystyka spoeczestwa
Lalka ukazuje obraz spoeczestwa polskiego, jego warstw, rodowisk, grup
zawodowych w latach siedemdziesitych XIX wieku. W powieci grupy te
prezentowane s przez swych przedstawicieli. Poznajemy miejsca ich zamieszkania,
spacerw, tematy ich rozmw.
Arystokracja (Tomasz i Izabela ccy, baronostwo Krzeszowscy, pani Wsowska,
hrabia Starski, hrabia Tek)
Ziemiaska szlachta (prezesowa Zasawska)
Mieszczastwo:
- niemieckie (Minclowie)
- ydowskie (Szlangbaumowie)
- polskie (Wokulski, Rzecki, pani Stawska)
Proletariat miejski (ukazany w powieci marginesowo)
Spoeczestwo zostao przedstawione w sposb kontrastowy. Obraz Powila, ndza
jego mieszkacw kontrastuje z wystawnym i beztroskim yciem arystokracji, ich
bogato urzdzonymi paacami, drogimi strojami.
Krytyczny obraz arystokracji
Arystokracja ma poczucie odrbnoci i wyszoci nad reszt spoeczestwa. Gardzi
ludmi niszego stanu, jest niezdolna do adnej produktywnej pracy. Arystokraci
prowadz prniaczy tryb ycia, zajmuj si gr w karty, wycigami konnymi,
rodzinnym swataniem i intrygami, skadaj sobie wizyty, bywaj w teatrze i na
koncertach. Grupa ta jest moralnie zepsuta, co wida na przykadzie traktowania spraw
tyczcych mioci i maestwa. Kobiety z wielkiego wiata, wychowane w duchu
konwenansu i pozoru, s niezdolne do mioci, zimne i nieczue jak lalki, obudne i
cyniczne w postpowaniu. Wychodz za m, kierujc si rozsdkiem lub
koniecznoci (z sytuacja finansowa rodzicw). Pord arystokracji nie ma adnych
dzieci. Jest to celowy zabieg autora, ktry chce w ten sposb podkreli, nie ma ta grupa
moliwoci przetrwania, jest biologicznie zwyrodniaa, skazana na wymarcie. Ta kasta
egoistw sama nie potrafi stworzy adnej wartoci i utrudnia to innym.
Wane!!!! W Lalce mamy wiele motyww
Motyw bezdomnoci - Wokulski oglda Powile - dzielnic ndzarzy, niedonych,
ludzi pozbawionych domu. Bezdomno w "Lalce" staje si symbolem ndzy,
samotnoci.
Motyw cierpienia - Wokulski przeywa romantyczn mio do Izabeli ckiej.
Idealizuje j, dlatego bolesne
Motyw dziecistwa - Rzecki wychowany zosta w duchu patriotyzmu i religii, z kolei
dziecistwo Helenki Stawskiej przepenione jest matczyn mioci.
Motyw mioci - mio Wokulskiego do Izabeli jest romantyczna,
wszechogarniajca. Bohater idealizuje swoj wybrank, kiedy poznaje jej prawdziwe
oblicze, cierpi.
Motyw samobjstwa - Wokulski prbuje popeni samobjstwo z powodu
zawiedzionej mioci.
Motyw samotnoci - Wokulski jest samotny, spoeczestwo go nie rozumie.
Samotno t pogbia nieodwzajemniona mio do Izabeli. Ignacy Rzecki jest rwnie
czowiekiem samotnym. Jego ycie koncentruje si wycznie na sklepie i yciu
Stanisawa.
Motyw kobiety - Izabela to kobieta sztuczna, pusta wewntrznie, arystokratka o
niskim poziomie moralnym Przeciwiestwem jest Helena Stawska, kobieta -
emancypantka. Stawska samodzielnie utrzymuje crk i teciow. Jest zaradna, pewna
siebie, pracowita i skromna. Prezesowa Zasawska z kolei to wzr gospodyni, jest
yczliwa i serdeczna.
Motyw biedy - Powile - dzielnica ndzarzy, niedonych, ludzi pozbawionych domu
jest symbolem biedy, ubstwa, nierwnoci spoecznej.
Motyw przemiany - nieszczliwa mio, rozczarowanie rzeczywistoci powoduj,
i Wokulski zamierza zmieni swoje ycie.
.Motyw sporu, konfliktu - konflikt wewntrzny odczuwa gwny bohater powieci,
Wokulski, ktry posiada cechy romantyka i pozytywisty. Nie moe zdecydowa si na
okrelenie swojego stosunku do wiata. Wybrank zdobywa jak pozytywista, a kocha
jak romantyk.
Motyw idealizmu - Rzecki to idealista polityczny, Wokulski - idealista mioci, a
Ochocki - idealista nauki.
Motyw lalki, marionetki - Rzecki powtarza wielokrotnie, e wiat jest teatrem, za
ludzie marionetkami, ktre, wprawione w ruch, poruszaj si po scenie. Kady czowiek
w teatrze swego ycia peni okrelon rol spoeczn, ktra decyduje o jego przyszoci.
Lalka to te przedmiot sporu w powieci Prusa. Izabela z kolei jest salonow lalk, pust
i bezbarwn, zachowujc si sztucznie.
Warto wymieni inne pozycje literackie, w ktrych pojawia si w motyw: "Makbet"
Williama Szekspira (czowiek jest aktorem, za ycie - scen), "O ywocie ludzkim"
Jana Kochanowskiego, "Sklepy cynamonowe" Brunona Schulza (manekin to znak
twrczoci czowieka, ktry naladuje Boga).
Motyw retrospekcji, powrotu do przeszoci - "Pamitnik starego subiekta" zawiera
liczne wspomnienia. Rzecki pisze o swej modoci, praktyce w sklepie Mincla,
patriotycznej walce. Z w pamitnika dowiadujemy si rwnie o wczeniejszych losach
Wokulskiego.
Poezja czasw niepoetyckich - W pozytywizmie poezja staa si mniej popularna.
Pojawiy si gatunki prozatorskie, epickie. Uwaano, e s one lepiej zrozumiae i lepiej
mog suy agitacji hase pozytywistycznych.
Adam Asnyk uwaany jest za jednego z pierwszych twrcw polskich erotykw i liryki
miosnej. Nawizywa on do Petrarki i jego sonetw.
Do modych Pierwsze wersy i nie tylko s zwizane z scjentyzmem. Nie wolno jednak
zapomina o przeszoci. Przyszo ma by doskonalsza. Przeszo jest podstaw do
rozwoju. Prba tworzenia pomostu pomidzy tym co byo a tym co bdzie. Poeta odnosi
si z szacunkiem do przeszoci. Zachowany jest dla niej pewien kult. Mowa jest o
cigym doskonaleniu si wiata. Mode pokolenie ma obowizek doskonalenia wiata.
Daremne ale Adresatami tych sw s epigoni romantyzmu ci, ktrzy zatrzymuj
wiat w biegu, zorzecz, e nie pasuje on ju do ich konserwatywnych pogldw.
Naley dy do doskonalenia si. Ci, ktrzy nie d do postpu s martwi.
Nad gbiami Jest to cykl sonetw. Jest to prba poczenia filozofii romantyzmu i
pozytywizmu. Twierdzi, e s epoki burzy i naporu oraz ciszy i spokoju. S one
cykliczne i tak ju musi by.
Maria Konopnicka Rota
Podmiot liryczny, czyli Maria Konopnicka skada przysig na wierno swojej
ojczynie. Nawouje nard do walki o niepodlego i o wiar. Wiersz ma wymow
patriotyczn ale i kulturow. Wedug poetki istnieje bowiem wi midzy tradycj
niepodlegociow i wiar chrzecijask. Std te bierze si refren: Tak nam
dopom Bg.
*Potop lub inna powie historyczna Sienkiewicza spord: Potop,
Krzyacy, Quo vadis
Czas i miejsce akcji Akcja utworu obejmuje lata 1655-1657. Na terenie Rzeczpospolitej
ma miejsce najazd szwedzki. Wydarzenia te dziej si na obszarze niemal caego kraju:
Wielkopolski, Litwy oraz lska i Maopolski.
Informacje wstpne
Potop to powieci, ktra jest drug czci Trylogii Henryka Sienkiewicza (pierwsza
to Ogniem i mieczem, trzecia Pan Woodyjowski). Dzieli si na trzy tomy.
Odpowiednio kady z nich ma: wstp oraz XXVI (dwadziecia sze) rozdziaw, XL
(czterdzieci) rozdziaw i XXX (trzydzieci) rozdziaw. Akcja rozgrywa si na terenie
caej XVII-wiecznej Rzeczpospolitej. Wystpuje kilkadziesit majcych wpyw na
przebieg zdarze postaci. Cao spina klamra zarwno na pocztku jak na kocu
gwny bohater, Andrzej Kmicic, przyjeda do Wodokw.
Tom I
Powie rozpoczyna si od przedstawienia rodu Billewiczw, zamieszkujcego w
poowie XVII-wieku majtki na mudzi. Gowa rodu, pukownik Herakliusz Billewicz
umiera na wie o jednej z klsk polskich wojsk. Pozostawia po sobie testament, w
ktrym jedn ze swoich posiadoci, Lubicz, zapisuje Andrzejowi Kmicicowi, synowi
przyjaciela. Natomiast wnuczk, Olek oddaje pod opiek caej okolicznej braci
szlacheckiej. Wyraa rwnie wol, aby wysza ona za m za Kmicica (pod warunkiem,
e bdzie tego godzien i e nie bdzie chciaa i do klasztoru). W tym samym czasie w
ramach pospolitego ruszenia zacigi wrd mudzkiej szlachty przeprowadza Micha
Woodyjowski.
Na pocztku 1655 roku Oleka i Kmicic spotykaj si w Wodoktach po raz pierwszy.
Oboje od razu podobaj si sobie i modzieniec nalega na jak najszybszy lub. Po
wizycie odjeda do Lubicza, gdzie wraz ze swoimi towarzyszami broni (jest chorym
orszaskim, stoi na czele oddziau skadajcego si z przestpcw) urzdza dzik
pijatyk. Podczas jej trwania zdarza si, e kompania strzela do wiszcych na cianach
portretw przedstawicieli rodu Billewiczw. Nastpnie wraz z Olek Kmicic bierze
udzia w kuligu. Jadc w jednych saniach, wyznaj sobie mio. Wkrtce musi jednak
uda si do pobliskiego miasta, Upity, gdzie stacjonuje cz jego oddziau. Podczas
nieobecnoci bohatera Oleka dowiaduje si o jego hulaszczym trybie ycia i
niegodziwociach, ktrych si dopuci. Wybacza mu je jednak, kiedy on wraca i
przyznaje si do nich. W tym samym czasie towarzysze Kmicica wchodz w spr z
miejscow szlacht z rodu Butrymw. Dochodzi do bjki i ludzie Kmicica zostaj
wybici. Kiedy porywczy chory si o tym dowiaduje, z reszt swojego oddziau w
zemcie rusza na majtek Butrymw, Woomontowicze. Pal wie i morduj cz
szlachty. Zostaj jednak pokonani i Kmicic musi ucieka. Chowa si w domu Oleki, ta
chroni go przed pocigiem. Jednak kiedy niebezpieczestwo mija, wygania go i
oznajmia, e nie chce mie z nim nic wsplnego. Wkrtce jednak otrzymuje miosny
list z wytumaczeniem, e najazd na Woomontowicze by zemst za mier kompanw
wybitych przez Butrymw. Odpowiada, e przebaczy mu tylko pod warunkiem, e
uzyska wybaczenie od szlachty, ktr zaatakowa. W takiej sytuacji dumny Kmicic przy
pomocy Kozakw porywa Olek do Lubicza. Kozacki oddzia rozbija szlachta pod
dowdztwem Michaa Woodyjowskiego. Dochodzi take do pojedynku midzy
Woodyjowskim i Kmicicem. W jego wyniku chory orszaski zostaje omieszony i
pokonany. Pan Micha oszczdza mu jednak ycie. Nastpnie, z poparciem okolicznej
szlachty, owiadcza si Olece. Ta jednak odrzuca jego propozycj. Woodyjowski
dowiaduje si, e kozacki oddzia Kmicica nie nalea do wrogich wojsk, jak wczeniej
przypuszcza. Do Pana Michaa przybywa posaniec z dwoma wiadomociami od
ksicia Janusza Radziwia. Poleca on, aby Woodyjowski oraz (jeeli Pan Micha uzna
to za suszne) Kmicic zbierali wojska. Woodyjowski postanawia umoliwi Kmicicowi
zmazanie jego grzechw poprzez sub ojczynie i przekazuje mu wiadomo od
Radziwia. Okazuje si take, e Oleka wci kocha Kmicica. Wyjeda jednak z
Wodoktw nie wiadomo gdzie.
W tym czasie na zachodzie Rzeczpospolitej szlachta zbiera si i przygotowuje do
spodziewanego ataku Szwedw. Polacy tworz jednak oddziay niezdyscyplinowane,
nieprzywyke do walki i dowodzone przez nietroszczcych si o dobro ojczyzny
dowdcw. W lipcu 1655 roku oddziay szwedzkie pod dowdztwem Wittenberga
wkraczaj do Rzeczpospolitej. Wkrtce polskie oddziay poddaj si i zawieraj ze
Szwedami w Ujciu korzystne dla szlachty porozumienie. W ten sposb Rzeczpospolita
traci Wielkopolsk. Na wie o tym Skrzetuscy (Jan i Stanisaw) oraz Onufry Zagoba
wyruszaj z zebran przez siebie szlacht pod dowdztwo ksicia Radziwia. Po
drodze, w Upicie, spotykaj si z Woodyjowskim, a nastpnie wszyscy ruszaj do
ksicia, do Kiejdan. Znajduje si tam rwnie Kmicic. W czasie spotkania u ksicia
Kmicic skada mu luby bezwzgldnego posuszestwa. Oleka daje mu nadziej na
lub z ni, o ile odkupi on swoje wczeniejsze winy wiern sub ojczynie, a przez to i
zrehabilituje swoje nazwisko w oczach ludzi.
Podczas uczty u ksicia Janusza Radziwia okazuje si, e zawar on porozumienie z
krlem Karolem Gustawem. Na jego mocy Litwa wchodzi w sojusz ze Szwecj,
jednoczenie odczajc si od Polski. Wikszo polskich dowdcw oddziaw
wypowiada ksiciu posuszestwo (zostaj w wyniku tego uwizieni). Jednak Kmicic,
ktry wczeniej zoy przysig, pozostaje mu wierny. W wyniku tego jeszcze bardziej
traci w oczach Oleki. Ksie skazuje na mier szlacht, ktra sprzeciwia si jego woli.
Wdziczny za wczeniejsz darowanie ycia i danie moliwoci zrehabilitowania si
Kmicic prosi o ask dla Woodyjowskiego, a przy tym Zagoby i Skrzetuskich. Ksie
pozornie zgadza si i wysya ich do Szwedw (jednak z rozkazami, aby ich zgadzi).
Podczas podry, dziki sprytowi Zagoby, udaje im si uciec. Walcz nastpnie ze
Szwedami i wojskami Radziwia.
W tym czasie Kmicic na polecenie Radziwia zbiera wojska. Przyjeda te do Oleki.
Chce j zabra do Kiejdan. Ona jednak nie zgadza si na to. Kiedy ma zamiar zmusi j
si, przybywaj z wiernymi im oddziaami Woodyjowski, Skrzetuscy i Zagoba.
Woodyjowski kae zabi Kmicica. Jednak znajduj przy nim list od ksicia, z ktrego
wynika, e dziki niemu nie zostali straceni z wyroku Radziwia, kiedy wypowiedzieli
mu posuszestwo w Kiejdanach. W zwizku z tym Kmicic odchodzi puszczony wolno.
Oddziay ksicia sprowadzaj w pniejszym czasie Olek do Kiejdan. Kiedy trwa
jedna z uczt wydanych przez Radziwia, okazuje si, e Szwedzi zdobyli Warszaw.
Kmicic zostaje wysany przez ksicia z posannicz misj. Po drodze spotyka Bogusawa
Radziwia i podczas rozmowy z nim zdaje sobie spraw, e dziaania ksicia Janusza
nie maj na celu dobra Polski, tylko prywatne interesy magnata. W zwizku z tym z
zemsty porywa Bogusawa. Tom I koczy si tym, e Bogusaw ucieka Kmicicowi, przy
tym go postrzeliwszy.
Tom II
Ranny Kmicic dochodzi do siebie w lenej chacie. Postanawia suy ojczynie. Wysya
do Janusza Radziwia przez posaca list, w ktrym wypowiada mu posuszestwo.
Pisze rwnie do Woodyjowskiego, informujc go o planach ksicia. Wiadomoci tej
nie podpisuje jednak jako Kmicic. Przybiera nazwisko Babinicz. Nastpnie, pod
przybranym mianem, wyrusza w drog, w celu oddania si na usugi krla Jana
Kazimierza. Po drodze spotyka Rzdziana, ktremu przekazuje wiadomoci dla
Woodyjowskiego, pozdrowienie i zapewnienie, e nie jest ju jego wrogiem, a stoi po
tej samej stronie. Natomiast Woodyjowski, Skrzetuscy, Zagoba doczaj swoje
oddziay do przeciwnych Radziwiowi wojsk Sapiehy.
W Kiejdanach, u ksicia Janusza, przebywa Bogusaw. Postanawia on w ramach zemsty
na Kmicicu uwie Olek. Nie udaje mu si to jednak, niewiasta nie ulega jego
staraniom. W tym czasie Kmicic podruje po opanowanych przez Szwedw polskich
ziemiach. Udaje si do Warszawy, a nastpnie do Czstochowy. Po drodze, w
przydronej karczmie, pan Andrzej podsuchuje rozmow szwedzkiego posa na temat
planowanego ataku na klasztor na Jasnej Grze. Przybywszy do Czstochowy,
informuje mnichw o szwedzkich planach oraz spowiada si ze wszystkich swoich
grzechw ksidzu Kordeckiemu. Szwedzi oblegaj jasnogrski klasztor. Jest on
broniony przez mnichw i garstk okolicznej szlachty. W czasie trwania oblenia
docieraj do klasztoru informacje, e w wyniku rozchodzenia si po kraju wieci o
obronie Jasnej Gry, Polacy zaczynaj buntowa si przeciwko Szwedom. Od tego
czasu najedcy trac swoj przewag. Mimo znacznej przewagi wroga, bohaterscy
obrocy w sposb graniczcy z cudem odpieraj atak. Znacznie przyczynia si do tego
sam Kmicic. Midzy innymi wysadza najwiksze dziao, zagraajce klasztornym
murom.
Po opuszczeniu Czstochowy Kmicic udaje si na lsk, gdzie spotyka krla Jana
Kazimierza. Towarzyszy mu w drodze do Polski i podczas przeprawy przez gry, ratuje
mu ycie. W wyniku tego zostaje ciko ranny. Kiedy wydaje si, e ju umiera, wyznaje
krlowi swoje prawdziwe nazwisko. Ten wybacza mu jego wszystkie wczeniejsze winy.
W tym czasie wojska Sapiehy (jest tam take Woodyjowski) oblegaj siedzib ksicia
Janusza. Radziwi ponosi klsk i umiera haniebn mierci. Bogusaw natomiast
uprowadza Olek do swojej posiadoci w Taurogach. Kmicic, wyleczywszy si z ran,
dostaje od krla dowdztwo nad sprzymierzonymi oddziaami tatarskimi. Rusza z nimi
na pomoc wojskom Sapiehy, przeciwko oddziaom ksicia Bogusawa. Po drodze
przejeda przez Zamo, gdzie spotyka si z Janem Zamoyskim oraz ratuje przed
zhabieniem przez niego szlachcianki Anny Borzobohatej-Kranieskiej. Kmicic
nastpnie przybywa do Sapiehy i wyjawia mu swoje prawdziwe nazwisko oraz
przekazuje list od krla, w ktrym ten chwali go. Szlachcic ze swoim tatarskim
oddziaem walczy przeciwko wojskom Bogusawa, wspierajc armi Sapiehy. Drugi
tom koczy si zwycistwem nad armi Bogusawa, jego ucieczk i wyruszeniem
Kmicica na dalsz walk na poudnie kraju. Ma tam wesprze wojska dowodzone przez
wiernego krlowi Czarnieckiego.
Tom III
Wojska Karola Gustawa ponosz klski. Krl Szwecji decyduje si jednak zaatakowa
Zamo (znajduj si w nim wwczas Zagoba i Woodyjowski). Oblega twierdz,
ponosi jednak klsk. Oddziay szwedzkie zostaj rozbite. Najedcy atakuj ziemie
polskie, s jednak coraz bardziej z nich wypierani, odbite zostaj Lublin, Sandomierz.
Wojska polskie docieraj w kocu pod znajdujc si w rkach Szwedw Warszaw. W
walkach o ni bierze udzia te Kmicic. Bohatersko zdobywa jeden z kluczowych
szacw. W jednej z potyczek bierze jako jeca Ketlinga. Okazuje si, e ten,
przebywajc na dworze Bogusawa Radziwia, pilnowa porwanej Oleki. Kmicic
wypytuje wic o ni. Warszawa w kocu zostaje zdobyta, a Szwedzi wypdzeni.
W tym samym czasie w Tykocinach zakochany w Olece Bogusaw wyprawia na jej
cze uczty. Prbuje jej si przypodoba z kadej strony. Nawet owiadcza si, lecz
panna odrzuca propozycj maestwa. Kiedy Bogusaw prbuje posi j si, dostaje
ataku choroby. W wyniku tego rezygnuje ze swoich zamiarw. Oleka w kocu wraz z
uwizion z ni Ann planuj ucieczk z majtku Bogusawa.
Kmicic wraz ze swoimi oddziaami kieruje si w stron Prus i Litwy. Po drodze odnosi
zwycistwa w bitwach z wojskami szwedzkimi. Dochodzi w kocu do jego potyczki z
Bogusawem. Pokonuje go i chce zabi. Jednak na prob jego krewnego, wiernego
krlowi Radziwia, nie robi tego. W pogoni za wojskami szwedzkimi Andrzej
przejeda przez Woomontowicze. W nich rozbija oddzia dowodzony przez zaufanego
czowieka Bogusawa, Sakowicza, oblegajcy majtek, w ktrym przebywaj Oleka i
Anna. Kmicic nie zatrzymuje si jednak przy ukochanej, a jedzie dalej ciga Szwedw.
Oleka postanawia pj do klasztoru. Przygotowuje si do tego i jest ju prawie
gotowa. Jednak pewnego dnia, pod koniec 1657 roku trafia do Lubicza ledwo ywy
Kmicic. Oleka pamita jego dawne grzechy i nie chce mu ich wybaczy. Dopiero kiedy
podczas mszy zostaje odczytany list krla, przedstawiajcy zasugi Kmicica, porzuca
zamiar pjcia do klasztoru i zgadza si zosta on Andrzeja. Potop koczy si
zarczynami Oleki i Kmicica oraz Anny i Woodyjowskiego. Kmicic z odzyskan dziki
subie ojczynie reputacj zamieszkuje w Wodoktach.
Streszczenie za http://www.polskina5.pl/potop_streszczenie

rodkowa, blisko tysicstronicowa, cz Trylogii skada si z trzech tomw i stanowi

przykad powieci obyczajowo-historycznej z wtkiem romansowym, w ktre
Henryk Sienkiewicz wplt dzieje postaci zarwno fikcyjnych, jak i realnie yjcych w
XVII wieku w Polsce.
Wanym aspektem formy Potopu jest sposb kreowania postaci przez jego autora. S
oni plastyczni, wielowymiarowi, indywidualni. Uczestnicy akcji zostali przedstawieni
wyranie i jednoznacznie, na przykad Zagoba jest warchoem i pijusem,
Woodyjowski niestay w zalotach, a Janusz Radziwi wyniosy i pyszny.
Kolejn cech na niezwyko przedstawienia postaci w Potopie jest opisywanie
bohaterw poprzez ich postpowanie. W dziele nie znajdziemy informacji wstpnych o
postaci przed jej wprowadzeniem, dziki czemu czytelnik nie nudzi si obszernymi
charakterystykami, na przykad pojawiajcy si pierwszy raz Zagoba jest nieznanym
starcem, bawicym si z chopcami (dopiero pniej pada informacja, e jest to
Zagoba).
Sienkiewicz ukaza bardzo silnie zwizki rodzinne i rodowe, a take onierskie, co jest
dowodem na jego przywizanie do tradycji i zafascynowanie powieci historyczn, w
ktrej jednostka jest czci zbiorowo, na przykad magnaci Radziwiowie czy
onierze podczas obrony Jasnej Gry czy Zamocia.
Analizujc sposb przedstawienia postaci w rodkowej czci Trylogii, trzeba zwrci
uwag take na ukazanie przez Sienkiewicza tradycyjnych typw bohaterw literackich,
utrwalonych w powieciach historyczno-przygodowych, takich jak onierz-
samochwaa, () awanturnik, idealny kochanek. Postacie powieci mona podzieli
take wedug innych kryteriw, chociaby czstotliwoci pojawiania si (bohaterowie
pierwszo-, drugo-, trzecioplanowi, epizodyczni), pogldw (pozytywni obrocy
ojczyzny i negatywni wrogowie i zdrajcy), podzia ze wzgldu na prawd przeszoci
(historyczne - Janusz Radziwi, oglnikowo znane historii, lecz zapomniane przez
podrczniki naszych dziejw walczcy pod Beresteczkiem Jan Skrzetuski czy str
stanicy w Chreptiowie, zabity w obronie Kamieca Podolskiego przed Turkami Micha
Woodyjowski oraz postacie wymylone - Jan Onufry Zagoba).
Oparta na motywie mioci z przeszkodami fabua koncentruje si na klasycznym
trjkcie romansowym, co wida na przykadzie losw Kmicica, Aleksandry
Billewiczwny i Bogusawa Radziwia. Obok niego funkcjonuje drugi wtek - wtek
historyczny, mimo i zdaniem Tadeusza Bujnickiego Sienkiewicz nie stworzy nowego
typu powieci historycznej. Udoskonali tylko i zsyntetyzowa dotychczasowe
osignicia. Da cykl powieci tradycyjnych, ale doprowadzonych do granicy
moliwoci dziewitnastowiecznych zaoe gatunku.
Wrd wielu stylizacji jzykowych, zastosowanych przez Henryka Sienkiewicza w
Potopie i dwch pozostaych czciach Trylogii, najczciej wystpujc jest
stylizacja archaiczna (fonetyczna, np."harmaty" - armaty, fleksyjna, np. "jeli si
co we mnie" - jeli si co we mnie, leksykalna, np. "kompanionowie", "familianci",
"synowiec", "wapanna", znaczeniowa, np. "sia o tym mwi" - duo tym mwi,
skadniowa, przejawiajca si w okresie zdaniowym, szyku przestawnym, czasie
zaprzeszym Chcia by pan Skrzetuski).
Nie chcc tworzy wiernej kopii jzyka staropolskiego, pisarz skierowa si w stron
czerpania z jzyka staropolskiego jedynie elementw pozwalajcych na dobr
komunikacj bohaterw Potopu i jego odbiorcw. Dlatego te nie odnajdziemy w
blisko tysicstronicowym dziele makaronizmw, zwrotw barokowych czy
nadmiernego patosu. Zastpiono je skadni i fleksj przypominajcymi
siedemnastowieczny jzyk, lecz na tyle zrozumiaymi, by tekst pozosta jasny i czytelny.
Doskonaym przykadem popierajcym powysz tez jest sposb mwienia Jana
Onufrego Zagoby, skonstruowanego na wzr barokowego gawdziarza Jana
Chryzostoma Paska. Posugujc si w zalenoci od sytuacji zwrotami
charakterystycznymi dla przemwie, sypic czsto rubasznymi dowcipami czy
sigajc po frazy onierskie (niech mnie kule bij, wzi za szable, pooy
mostem), przeplatajc swoje wystpienia zwrotami aciskimi ( "exemplum",
"zalterowa" - porni, zaskoczy czym innym, od "alter" inny) lub sigajc po
wyraenia wczenie uwaane za wulgarne opasy staruszek staje si zatem dowodem
popularnoci stylizacji archaicznej w Sienkiewiczowskiej Trylogii.
Wane!!! Archaizacja, albo rodzaje stylizacji to czste pytanie na maturze

Zbrodnia i kara
Miejsce i czas akcji wizja Petersburga w powieci
Powie si na tle gbokiego kryzysu finansowego Rosji lat szedziesitych XIX
wieku. Jego szczeglne nasilenie nastpio wanie w roku 1865, w ktrym Dostojewski
umiejscowi akcj Zbrodni i kary. Okrutna rzeczywisto ekonomiczna sprzyja
pogbianiu i udoskonalaniu planw Raskolnikowa. W powieci ta rzeczywisto
ukazuje si nam w ponurych epizodach i tragicznych scenach stolicy olbrzymiego
pastwa Petersburg. Dostojewski pokazuje zepsucie tego miasta: ndz, gd,
pijastwo, choroby, chciwo pienidza. Czasami autor przywouje pewne zdarzenia z
przeszoci bohaterw. Do ostatecznego i zarazem kluczowego rozwizania akcji
dochodzi na Syberii, gdzie gwny bohater odbywa kar i ulega przemianie.
Losy gwnego bohatera s nierozerwalnie zwizane z miastem, w ktrym yje.
Petersburg zdaje si by nie tylko tem jego przey. Przytaczajca atmosfera tego
miejsca, warunki ycia jego i innych ludzi w decydujcy sposb wpywa na psychik
Raskolnikowa.
Oprcz wnikliwie naszkicowanych portretw psychologicznych postaci Dostojewski
bardzo szczegowo opisuje wygld miasta - zwyczajne ulice stolicy, z ich smrodem i
pyem. Akcja przez cay czas przerzuca si z wskich i niskich pokojw na ludne ulice i
place Petersburga. Na ulicy skada siebie w ofierze Sonia, tutaj pada Marmieadow, na
bulwarze przed wie straack strzela do siebie Swidrygajow, na placu Siennym
usiuje dokona publicznej spowiedzi Raskolnikow. Wielopitrowe kamienice, wskie
zauki, pene kurzu skwery i garbate mosty to obraz przytaczajcego miasta
stanowicego idealne to dla cikich zmaga Raskolnikowa z samym sob.
Petersburga nie da si oddzieli od osobistego dramatu Raskolnikowa: jest on osnow
wszystkich wydarze. Carska stolica wsysa go w swoje piwiarnie, cyrkuy, restauracje,
hotele. I nad caym tym yciem z jego beznadziejnymi pijakami, szpiclami, zodziejami,
grulic, chorobami wenerycznymi, mordercami i szalecami wznosi si surowym
konturem swej architektury miasto wielkich budowniczych i rzebiarzy, roztaczajc w
caej wspaniaoci swoj majestatyczn panoram i tchnc beznadziejnym duchem
niemoty i guchoty. Pisarz obnaa prawdziwe oblicze ycia wielkiej stolicy.
Wane!!!!Motyw miasta to czsty temat na maturze ustnej!!!
W swojej wielkiej powieci Dostojewski przeanalizowa skutki zbrodni, koncentrujc
si w gwnej mierze na samym jej sprawcy, ale rwnie na jego otoczeniu. Najgorsi
przestpcy, tacy jak Piotr uyn, kieruj si w swoich poczynaniach jedynie wasnym
interesem lub chci zemsty. Dlatego te s z gry skazani na porak i potpienie. Inni
natomiast, tacy jak Raskolnikow, gotowi s popenia jeszcze straszliwsze zbrodnie, ale
poniewa s w stanie osign zgod z otoczeniem, Bogiem i samym sob, mog liczy
na odkupienie. Dostojewski uwaa, e alienacja oraz wykluczenie to gwne przyczyny
kryminalnych czynw, ale rwnie ich najwiksze konsekwencje.
Raskolnikow wierzy na pocztku, e istnieje co takiego, jak zbrodnia dla zasady, ktra
jest potwierdzeniem pewnej intelektualnej dysputy czy logiki. Uwaa, e skoro
niektrzy ludzie s wybitniejsi od innych, hojniej obdarowani, maj prawo do
popeniania zbrodni, jeli uatwi im to osignicie swoich de. Co wicej, by
przekonany, e sam by takim wanie czowiekiem.
Dostojewski odrzuci myl, e jakkolwiek zbrodni przeciwko drugiemu czowiekowi
mona usprawiedliwi. Waciwie caa powie jest skonstruowana w ten sposb, by i
czytelnik nabra takiego przewiadczenia. Rosjanin uwaa te, e kady czowiek jest
w stu procentach odpowiedzialny za swoje czyny i sam musi ponie ich konsekwencje.
Wiele miejsca w powieci powicone zostao rozwaaniom Rodiona na temat zbrodni.
Z czasem czytelnik moe zaobserwowa, e pogldy modego bohatera ewoluuj i
zmieniaj si. Przeomowym momentem tego procesu byo oczywicie popenienie
morderstwa przez Raskolnikowa. Wwczas dopiero zda sobie spraw, e w jego yciu
zaszy nieodwracalne zmiany.
Wwczas Rodion zacz odczuwa izolacj, wykluczenie ze spoeczestwa, przeciwko
ktremu popeni najstraszliwsz zbrodni. Jego separacja od otoczenie rozpocza
si jeszcze przed zamordowaniem lichwiarki i jej siostry, lecz dopiero po tym
wydarzeniu przekroczy granic, ktra formalnie wizaa go z reszt ludzkoci. W
Zbrodni i karze mamy zatem do czynienia z niecodziennym zabiegiem artystycznym.
Posta Raskolnikowa, ktry jest na wp morderc, a na wp wraliwym czowiekiem,
a przede wszystkim starcie tych dwch osobowoci w umyle Rodiona, stanowi gwn
o fabuy powieci. W literaturze spotkamy niewielu gwnych bohaterw, ktrzy
pomimo zamordowania z zimn krwi dwch niewinnych kobiet za pomoc siekiery,
bd w stanie wzbudzi tak wielk sympati czytelnika.
Innym, ju nie tak oryginalnym zabiegiem, byo umotywowanie zbrodni popenionej
przez Raskolnikowa nie jego osobistym interesem, lecz dobrem ogu (Zabiem
przecie tylko wesz, (), niepotrzebn, wstrtn, szkodliw).
Powie porusza rwnie wtek pozornej gotowoci do popenienia zbrodni. Rodion,
ktry pieczoowicie zaplanowa morderstwo lichwiarki co do najdrobniejszego
szczegu, po jego dokonaniu popada w absolutn panik. Nie wie, co ma dalej robi,
chowa up pod przypadkowym kamieniem, zaczyna si panicznie ba. Jest to najlepszy
dowd na to, e czowiek nie jest psychicznie uwarunkowany do tego, by czyni tak
przeraajce rzeczy. Raskolnikow szybko zda sobie spraw, e nie stoi ponad prawem,
e nie jest jednostk wybitn, lecz potpion i zasugujc na kar. Wanie przeyciom
oraz przemyleniom bohatera po dokonanej zbrodni stanowi najobszerniejsz i
najistotniejsz cz powieci.
Fiodor Dostojewski w swojej najsynniejszej powieci powici wiele miejsca prbom
zgbiania wiedzy o wiecie snw. Zarwno przed, jak i po morderstwie, Raskolnikow
ni wizje tak realistyczne, e nie tylko sam bohater, ale rwnie czytelnik, do koca nie
wiedzieli, czy to przypadkiem nie dzieje si naprawd. Krytycy, badacze literatury oraz
czytelnicy interpretuj nocne mary Rodiona na rne sposoby. Doskonaym tego
przykadem jest sen o zdychajcym koniu, gdzie niektrzy dopatruj si Raskolnikowa
w maym chopcu, inni widz bohatera w postaci katujcego zwierz chopa, a jeszcze
inni utosamiaj Rodiona z chostan szkap. Jednak wszyscy zgodnie uwaaj za
innowacyjny pomys Dostojewskiego, ktry posuy si snami w celu ukazania
zoonoci ludzkiej psychiki, wynikajcych z niej zachowa, a take podkrelenia
podwiadomych pragnie i obaw bohatera.

Motyw snu w powieci - Za najbogatszy pod wzgldem symboliki uwaa si sen o

klaczy, w ktrym Raskolnikow ujrza samego siebie jako siedmiolatka mieszkajcego
jeszcze w rodzinnym miasteczku. Mody Rodion szed wanie z ojcem na cmentarz,
kiedy zobaczyli furgon stojcy przed szynkiem. Ich zdziwienie wzbudzi fakt, e do
wielkiego i cikiego wozu przywizana bya chuda, maa, stara, saba klacz. Oczywiste
byo, e cigniecie takiej fury byo ponad jej moliwoci. Nagle z szynku wyszli pijani
chopi i zaczli wsiada na wz. Waciciel konia Mikoka twierdzi, e klacz da rad
ich pocign. Zwierz, cho woyo w to wszystkie siy, nie dao rady zrobi nawet
kroku. Nagle posypay si na ni takie baty, e klacz a przysiada. Wstrznity tym
widokiem Rodion podbieg do katowanego zwierzcia, aby je ochroni. Jednak Mikoka
bi klacz z caych si miejc si przy tym w gos. Widok maltretowanego stworzenia
wzbudza salwy miechu przechodniw oraz chopw siedzcych na wozie. Ku uciesze
publicznoci Mikoka zamieni bat na wielki obuch, ktrym usiowa zatuc klacz.
Wreszcie chwyci za elazny om i potnymi ciosami powali, a nastpnie zabi zwierz.
May Rodion rzuci si z piciami na Mikok, lecz w por powstrzyma go ojciec.
Pamitajc, e przynio si to Raskolnikowowi niedugo przed zamordowaniem
lichwiarki i jej siostry, mona odczyta ten sen na kilka sposobw. Po pierwsze mg
by on ostrzeeniem przed zbliajc si zbrodni. Zarwno kobyka, jak i Alona oraz
Lizawieta, zginy w podobny i rwnie okrutny sposb. czyo ich rwnie poczucie
bezbronnoci wobec oprawcy, a take sposb, w jaki zostay zamordowane.
 Moda Polska
Ramy czasowe - Pocztek: 1890 r., Koniec: 1918 r
Nazwy epoki
Modernizm (die modern - aktualny, modny, nowoczesny) - synonim Modej Polski,
nazwa pierwszej fazy rozwoju epoki (5 - 7 lat). Charakteryzowa go skrajny
indywidualizm, metafizyka, szokujcy sposb bycia artystw. Chciano unowoczeni
wiat, zmieni go
Neoromantyzm - By to kierunek artystyczny XIX i XX wieku. W sposb jawny
nawizywa do romantyzmu i jego twrcw - Mickiewicza, Sowackiego, Norwida.
Posiada wsplne cechy epoki.
Secesja - Termin dla okrelenia kierunku w sztukach plastycznych oraz architekturze,
sztuce uytkowej i zdobnictwie. Jej cechami s: falista linia, wtki rolinne i kwiatowe,
asymetria, pastelowe barwy.
Dekadentyzm - Schykowo. By to ruch artystyczny oraz wiatopogld, ktry by
gboko przekonany o upadku kultury i jej tradycji z powodu rozwoju cywilizacji.
Totalna niech do istnienia, wyczerpanie ideologii. Rozwj tak jak przed upadkiem
Cesarstwa Rzymskiego.
Fin de sicle - Koniec wieku. Styl bycia koca XIX wieku
Filozofia epoki
Nitzscheanizm. Bya to filozofia optymistyczna. Optymizm polega na rzeczywistoci
w rkach czowieka. Zakadaa ona:
kult indywidualizmu, nadczowieka Jednostk sab i pesymistyczn naley
pogardza, a wrcz niszczy. Czowiek jest jednostk najwysz i powinien gosi
kult siy, tyzny psychicznej i biologicznej. Nadczowiek jest silny, powoany do
wadzy, ma wol dziaania i naley do rasy panw.
przewartociowanie wszelkich wartoci
sprzeciw przyjtym hierarchiom, niech do praw, przyjtych autorytetw i
tradycji
Schopenhaueryzm zakada:
ludzkie ycie to pasmo cierpie co powoduje denie do szczcia, a to jest
nieosigalne
czowiek jest istot biologiczn i rzdzi nim ch ycia (popd ycia), skazany
jest na istnienie bez szczcia i dlatego cierpi , rzdz nim biologiczne popdy
jest zdeterminowany przez biologi i lk przed mierci
skazany na ycie bdce nieustann mk
cay czas dy do istnienie wiedzc, e umrze
cierpi poniewa prby podtrzymania ycia s bezskuteczne
Wyzwoli si od mk mona tylko poprzez:
odrzucenie pragnie i poda,
nirvana czyli stan niebytu, brak psychicznego kontaktu ze wiatem, bya sposobem
na ycie bez mk, ucieczka od pragnie to jedyny sposb.
kontemplacja sztuki
Std rola sztuki jako wartoci najwyszej, moliwo ucieczki przed tragizmem
istnienia
Intuicjonizm lub bergsonizm zakada.
odrzucenie intelektu
wiata nie mona pozna, tylko przeczu poprzez intuicj
odrzucenie racjonalizmu i empiryzmu na rzecz intuicji
Koncepcja Elane Vitale, sia wewntrzna kadego, ktra nim kieruje i
zmusza do aktywnoci i dziaania, sia ta sprawia, e czowiek przeksztaca
wiat, ktry jest dynamiczny

Psychoanaliza Zygmunta Freuda. W wyniku bada dostrzeg dwoisto ycia

psychicznego: ( wiadomo i niewiadomo ). Dostrzeg on moliwo dotarcia do
podwiadomoci czowieka. Rola snw i motyww erotycznych przez ktre mona
odnale prawd o czowieku. Gwna myl to poznanie prawdy o czowieku i wiecie
poprzez sfer psychiki, podwiadomo czowieka. Centrum zainteresowania to to, co
niepoznawalne.

kierunki artystyczne
Uksztatoway si one we Francji, ale oddziayway na literatur innych pastw.
Naturalizm - Jego twrc by Emil Zola. Biologizm - utosamianie spoeczestwa z
organizmem ywej istoty, pojmowanie czowieka jako czstki natury, czowiek
zdeterminowany jest przez prawa natury, pojmowanie ycia jako wiecznej walki o byt.
Impresjonizm - Najpeniej wyraony zosta w malarstwie. Nazwa francuska od tytuu
obrazu Moneta Wschd soca. Impresja. Inni przedstawiciele to Manet, Renoir,
Cezanne. W Polsce byli to gwnie Wyczkowski, Faat, Pankiewicz,
Boznaska. Zerwa on z pierwszestwem tematw historycznych. Centrum
zainteresowania by pejza. Zmiany ze wzgldu na wiato - wraenie. Malowano
portety i postacie na tle natury. Cechy:
szkicowo obrazu, rozmycie
uwraliwienie na barw zmieniajc si z owietleniem
dbao o ukazanie wpywu wiata na obraz barw i przedmiotw
gra wiate i cienia
Specyficzna technika malowania - plamy barw. W literaturze charakterystyczna
kompozycja:
zestawienie lunych scen czy obrazw.
zmieniajcy si pejza, dynamizm przyrody
gar wiate w opisach
uchwycenie niepowtarzalnych chwili, wrae towarzyszcych

Symbolizm - By wykorzystywany gwnie w plastyce. Goszono, e dzieo artystyczne

ma ukazywa problemy duchowe czowieka. Te sfery ludzkich problemw
nierozwizywalnych drog intelektualn. Nawizanie do intuizmu. Tematem bya
abstrakcja, niepoznane, tajemnicze. rodek artystyczny to symbol (przedmiot,
sytuacja, obraz, ktry poza naturalnym znaczeniem kry metaforyczny sens). Elementy
w malarstwie np. Obraz Malczewskiego pt: mier. By on zafascynowany
mierci. mier - personifikacja, animizacja, wieloznaczno, alegoria.

Rola sztuki w Modej Polsce

Walka ze sztuk - Zenon Przesmycki - Postulat, e sztuka jest elitarna. Masowy
odbiorca jest przeszkod w rozwoju sztuki. Nie wszyscy s zdolni do kontaktu z ni.
Jest przywilejem elitarnym. Do niej dotrze mona tylkko sfer ducha. Podkrelenie
elitarnoci dostpu do sztuki, jako ludzi wybranych, mogcych zrozumie sztuk.
(Norwid). Postulowa autonomiczno literatury. Haso: Sztuka dla sztuki
Stanisaw Przybyszewski - Confiteor Sztuka i artysta:
niezmienna, staa, nie podlega dziaaniu czasu, uniwersalna, nie zniszczalna,
stoi ponad yciem
odzwierciedlenie duszy poety, nie moe spenia usug propagandowych:
Sztuka dla sztuki. Sztuka, to tylko wyraz estetyczny. Nie moe by na usugach
adnej ideologii. Sztuka jest odzwierciedleniem nagiej duszy artysty.
cznik ze wiatem ponad zmysowym
wszystko co reprezentuje sob artysta uzewntrznia si jego osob, nie kieruj
nim adne zasady czy normy
indywidualista, doskonalszy od zwykych ludzi, rola przywdcy byaby
zbrukaniem jego wyszoci
 funkcja duszy artysty, mierzenie jej miar zmysow byoby pomniejszeniem jej
mocy
religia, artysta to kapan, przewiadczenie o jego doskonaoci, przewodnik
pomidzy doskonaoci sztuki
przewiadczenie o swojej wyszoci, pogarda dla tych co nie rozumiej jego
wielkoci
powolno nakazom lub normom ludzkim, nadaje tendencje lub ludzki cel,
przestanie tworzy sztuk

Kazimierz Przerwa Tetmajer

Cechy twrczoci:
subiektywizm
nastrojowo
subtelno opisw przyrody
wprowadzenie jzyka intymnych zwierze
eskapizm (ucieczka od rzeczywistoci)
Rodzaje liryk dominujcych w jego twrczoci:
dekadencka
miosna
Tatrzaska

Koniec wieku XIX

Podmiot liryczny jest zbiorowy. Propozycja nadaniu sensu ycia. Odpowiedzi s
niechtne, negatywne. Nic nie nadaje si do realizacji. Wszystko ju byo, nic go nie
interesuje. Czowiek koca wieku ma brak woli dziaania i ycia. Jest zgubiony w
wiecie, bezradny. Bez celu ycia, bierny i apetyczny. Zwieszenie gowy to znak
rezygnacji, poddania si losowi, biernoci. Brak idei dalszego dziaania.
Kompromitacja wszystkich wartoci. Rozwaanie ich i odrzucenie. W obliczu kryzysu
kultury, czowiek staje si bezbronny - tragizm. Pesymizm i wyobcowanie tego
czowieka - Schopenhaueryzm. Przyczyny tej postawy to:
rozczarowanie do idei pozytywistycznej i wszelkich form aktywnoci yciowej
bezcelowo wszelkich docieka badawczych
niewiara w moliwoci przeciwdziaania panoszcemu si zu
niemono penego korzystania z radoci ycia
poczucie niedorzecznoci istnienia ludzkiego bytu

Nie wierz w nic...

Postawa czowieka koca XIX wieku. Jego uczucia i podejcie do ycia. Brak mu
wszelkich chci, de, celw. Ma tylko istnie, do niczego nie dy. wiadoma
rezygnacja z uczu. Nirvana to jedyna droga ycia. Podmiot nie wierzy w nic, niczego
nie pragnie, ma wstrt do wszystkiego i wszystkich czynw, niszczy ideay i marzenia
bo ich realizacja nic nie zmieni na wiecie. Oczekuje nirwany. Chce uciec od blu
istnienia w niebyt mierci, w nieistnienie.
Hymn do Nirvany
Wysawianie stanu niebytu. Charakterystyka ludzkiego ycia: podo, zo,
nikczemno, cierpienie, zo, niesprawiedliwo spoeczna. Podmiot liryczny czuje do
tego wstrt. wiadomo koniecznoci bytu, ktry skazuje go na wieczne cierpienie.
Ksztat modlitwy. Nirvana to jedyne wyobcowanie z ycia, cierpienia, ludzkich wad,
ktre odbieraj ludziom sens bytu. Nie wierzy w moc religii, odrzuca j. Tsknota za
unicestwieniem.
Na Anio Paski
Osmtnica to bohaterka utworu. Symbol ludzkiego losu i dozna. Los wdruje po
kach, moczarach, trzsawiskach, rozogach, zapomnianych polach i drogach, lasach,
grach, obokach, cmentarzach. S to miejsca ponure, przygnbiajce swoim
nastrojem. Samotne i opuszczone. Osmtnica sieje smutek. Kolory s zimne,
tajemnicze, ciemne i straszne. Pejza cichej zagady. Towarzysz mu jki, zawodzenia,
smutek, rezygnacja, tsknota, al, beznadziejno. Pejza ten stanowi to ludzkiego
ycia, ktre jest smutne. Motyw rzeki: ycie, ktre zatapia si w kocu w bezkresnym
morzu. Bezcelowo ycia i przygnbienia. Osmtnica to artystka, ktra z wraliwoci
patrzy na wiat.
Evviva larte
Obraz ycia: upodlenie, materializm, bieda, gd, ndza, beznadziejno ycia. Podmiot
liryczny okrela siebie i sobie podobnych artystw krlami bez ziemi (posiadaj dusz
bez wartoci materialnych, wadza duchowa, uczucia, wyrastaj ponad przecitno).
Artyci posiadaj zdolnoci kreacyjne, s powoani przez Boga, ktry im nada te
zdolnoci. Dumni i wynioli s wiadomi swojej wartoci. Ory - porwnanie do ptaka,
ktry nie moe wzlecie. Dopiero w locie nabieraj pikna. Artysta podnosi gow. Jest
to lekarstwo na kryzys. Sztuka, przywraca wartoci. Daje im si tworzenia i
przetrwania w beznadziejnym yciu.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer uwaa, e droga ucieczki to mio o charakterze

seksualnym. Erotyka. Ciao kobiety pojmowane jako dzieo sztuki, dajce przyjemno
i ucieczk. miaa, szokujca prezentacja.
Melodia mgie nocnych
Tatry to odzwierciedlenie duszy artysty, tajemniczo i wielko. Tematem wiersza jest
krajobraz tatrzaski: mga, woda, wiatr. Mga dynamiczna, puszysta, lekka, delikatna.
Uplastycznienie jej obrazu. Ruch dynamizuje wiersz: wzloty, oplatywanie,
przerzucanie, lot. Barwy: blask, bkit, biel - rnorodne odcienie w wietle ksiyca.
Nastrj tkwi w pejzau: melancholia, niezmcony spokj, wyciszenie, oderwanie od
tpa ycia codziennego. Bogactwo oddziauje na zmysy odbiorcy (impresjonizm).
Zespolenie sowa, muzyki, plastyki, ktre oddziauj nastrojem. Ukazane emocje
autora.

Kierunki artystyczne w twrczoci Tetmajera:

symbolizm - symbole za otaczajce czowieka. np. osmtnica polna
dekadentyzm
impresjonizm - opisy przyrody
 naturalizm - w opowiadaniach Na skalnym podhalu - zwizek czowieka z
natur

Jan Kasprowicz
Pierwszy etap tzw modzieczy. Tematyka spoeczna. Ujty realizm i naturalizm.
Napisa cykl sonetw Z chaupy. Nie s to typowe sonety. Brak w nich refleksji w
ostatniej zwrotce. Maj charakter nowelek. Inni twrcy sonetw to: Petrarca (miosne),
Szarzyski (egzystencjalne), Mickiewicz (filozoficzne), Morszczyn (miosne), Asnyk
(filozoficzne). Tematem s wzniose uczucia. W sonetach Kasprowicza pojawiaj si
losy mieszkacw wsi. Celem byo podkrelenie wanoci ycia codziennego, psychika
ludzi nie odzwierciedla ich warunkw materialnych. Ujawnione s uczucia autora do
ludzi i miejsc.
I Sonet
Chaty, piaszczyste wzgrza, sad, stodoy, obory, stare poty, chude bydo. Zniszczenie,
staro, szaro, smutek, ubstwo. Z tym smtnym krajobrazem kontrastuje ubir i
witalno ludzi. Barwy i zdrowie mieszkacw. Jest on peen podziwu dla prostoty i
kontaktu z natur. Wie, wspomnienia, jako miejsce wane i niepospolite. Poeta
zwizany jest emocjonalnie. Smutne wspomnienia ludzi tam yjcych. S oni skazani
na ubstwo. Wtoczeni do szarego ycia. Podmiot liryczny zastanawia si nad
przyszoci, manifestuje przywizanie do wsi, tamtego ycia, codziennych problemw.
Czuje si czonkiem wiejskiego spoeczestwa. Wyznanie postawy i ideologii autora.
Pozostae sonety to wierszowe nowelki. Maj charakter epicki. Ten sonet jako jedyny
jest refleksyjno-opisowy.

W chaupie
Charakter opisowy, przedstawia ndz, ubstwo wiejskie, zniszczenie domostwa, bied
w chaupie. Pogoda (szaruga, deszcz), nastrj przygnbienia i smutku. Wntrze ubogiej
chaupy to obraz realistyczny i plastyczny. Brzydota, brud, staro, precyzja opisu.
Mieszkacami chaupy jest starsza kobieta (zniszczona, zmczona, zmartwiona) i
modsza kobieta (marzy). Wprowadzaj kolory do szaroci ycia. Modo, wieo i
spontaniczno. Warunki ycia jednak ska j jednak na ndzny ywot i ubstwo.
Cechy naturalizmu:
szczegy, wierno drobiazgu
tematem jest brzydota, ndza, szokowanie odbiorcy
biologizm - brak wasnej woli na dalszy los, przygnbiajca wizja, walka o byt,
przetrwanie
obiektywizm i bezstronno

W dalszej twrczoci Kasprowicza nastpi zwrot ku tendencji modopolskich. Bunt -

utwory modernistyczne.
Krzak dzikej ry w Ciemnych Smreczynach
Kasprowicz zrezygnowa z opisu wsi i przeszed do opisu grskiego. Prezentacja
impresjonistyczna. Nagromadzenie si efektw dwikowych, kolorystycznych,
dynamicznych. Gra wiate. Ukazano krajobraz w wietle soca. Zmiana barw i
odcieni. Cztery opisy jednego krajobrazu zmieniajcego si pod wpywem czasu dnia.
1. Dwik: jki, wzdychania, krzyk burzy, wist wistaka, echo
2. Zapach: zioa
3. Wzrok: barwa, ksztat
4. Nastrj: zachwyt, zaduma nad wspaniaoci natury, spokj, majestatyczno.
Elementy limby prchniejcej i krzaku dzikiej ry
Limba: zwalona przez burz, bya mocnym drzewem, a teraz jest prchniejca,
martwa
Ra: chowa si pomidzy skaami, przeczekaa burz, nadal yje i jest pikna,
chroni si, jest delikatna, szuka wsparcia by przey.
Rnice
Limba Ra
potna wta, subtela
pruchniejca pikna
szpetna wspaniaa
wyniosa, saba, szuka
dumna wsparcia
umierajca ywa

Kontrasty, zastosowanie autonomii (rne elementy natury by zasugerowa ich

symbolik).
Limba to symbol przemijania, brzydoty, martwoty. Wielcy i pewni podczas burzy
zostan powaleni.
Ra to symbol witalnoci, ycia, pikna. Delikatni i gitcy mog atwiej przetrwa
burz.
Ra obawia si burzy dry przed jej si, ale dy do przetrwania. Widzi potne
drzewo, ktre nie podoao. Wszystko przemija, ale ra kurczowo trzyma si ycia.
Wiersz o niepokojach, obawach wspczesnego czowieka w obliczu przemijania,
zniszczenia, mierci. Konieczno trwogi przed mierci. Obawy.
Elementy symboliczne:
precyzyjno
animizajcja
wieloznaczno symboli
sytuacja oglna

Dies irae
Opis dnia gniewu Boego. Osdowi podlegaj wszyscy: ludzie ywi, umarli, stworzenia
wiata - dziea Boe. Gniew Boga karzcego za grzechy - rozpusta, zo, zawi, zbrodnia
czyli saboci ludzkie. Powodem tego jest Bg i Szatan. Ewa to narzdzie grzechu. Bg
dopuci do zaistnienia za. Stworzy wiat i przesta si nim interesowa, odda go
szatanowi. W Hymnach Kasprowicza ukazana jest przeraajca wizja dnia przyszego
sdu. Konrad podobny jest do podmiotu lirycznego z hymnu. Oskara Boga o przyczyn
ludzkiego cierpienia. Czu si bosk i prowadzenie do szczcia. Bunt przeciw Bogu,
walka o dobro wiata. Stara si wydrze jego wadz nad yciem. Bluni, obarcza Go
win za cierpienie i grzechy wiata. Bg unicestwia swj wasny twr. Konrad te
twierdzi, e Bg nie kocha ludzi.
Katastrofizm: Postawa goszca przekonanie, e cay wiat dy do katastrofy,
kataklizmu. Rozpanoszenie grzechu - nie ma ratunku. Zagada wszelkich wartoci.

Hymn witego Franciszka z Asyu

Franciszek to idea mioci ywego stworzenia - przejawy boskoci. Jest to hymn ku
chwale mioci. Bezinteresowne oddanie blinim. Stosunek ulegy do Boga.
Przyjmowanie cierpienia jako pokuty. Z pokor skazuje si na cierpienie, zgadza si z
boskimi reguami. Cierpienie to nieodczny element ycia. wiat boy to wsp
istnienie kontrastw. Tak chcia Bg i trzeba si z tym pogodzi. Istnieje zo, ale nie
pochodzi ono od Boga. Jest on konsekwencj ludzkich saboci i uomnoci.
Odszukanie rde za i walka z nim. Czowiek powinien szuka w yciu dobra i
szczcia. Bg objawia si w harmonijnym yciu czowieka z natur. Nawizanie do
franciszkanizmu. Harmonia z przyrod, postawa pokory i uwielbienia tego co
naturalne. Zo to rezultat sprzeciwu wobec Boga. Cierpienie to konieczno do
dostrzeenia dobra. Istota wiata to harmonia antymonii. Mdro czowieka yjcego
z natur.

W III etapie swej twrczoci Kasprowicz napisa cykl utworw Ksiga Ubogich.
Ukazanie harmonii wiata. Czowiek moe uzyska wewntrzny spokj poprzez kontakt
z natur i pogodzenie si z ksztatem wiata. Umiowanie przyrody tatrzaskiej.
Pogodzenie si z yciem. Zgoda z Bogiem uspokojenie.
Przeprosiny Boga
Nawizanie do franciszkanizmu. Obcowanie i wspistnienie Boga z ludmi. Ich
przyja, zaufanie i zawierzenie. Szukanie Go, ale Bg jest wszdzie, na co dzie, a nie
tylko w kociele. Doszukiwanie si winy w samym sobie. Nie obwinianie Boga.
Pogodzenie si z dobrem i zem tego wiata.
Biblia pomperum to pokazanie ludziom nieprzemijajcych wartoci (dobro i natura).
Uspokojenie psychiki i zaznanie szczcia.
Leopold Staff
Nie mia on do koca typowych cech modernistycznych. Np. Egotyzm,
introspoktywno (rozwaania, analiza wasnych przey wewntrznych). Pierwszy
jego tomik pt.: Sny o potdze. Przeciwiestwo dekadentyzmu. Czowiek pragnie
siy, mocy. O tym ni.
nietzscheanizm - Kowal czy Sny o potdze, samodoskonalenie siebie
dekadentyzm - Deszcz Jesienny - sabo i upadek czowieka, bezsilno i lk
przed yciem
franciszkanizm - Przedpiew - afirmacja wiata, natury i caego stworzenia
Kowal
Postawa opozycyjna do dekadentyzmu. Forma tekstu i sposb obrazowania jest
modernistyczny, ale tre odmienna. Opis podmiotu: osoba, czynna, aktywna. Chce
ona ksztatowa swj charakter. Ma poczucie wasnej wartoci. Ma zasoby energii, ale
nie ukierunkowanej. Teraz chce nada im kierunek. Kady ma drogocenny kruszec w
piersi, ale nie wszyscy potrafi nada im odpowiedni kierunek. Niektre s sabe.
Potencja noszony przez kadego jest zobowizany do nadania ksztatu swojemu sercu.
Dziaaniem i czynem. Serce to ideay dziaania, sia, charakter, osobowo, uczucia
(indywidualno czowieka), dusza, psychika. Ma by zdecydowany, mny, dumny,
silny, decydowa o wasnym yciu. Nieprzecitna indywidualno. Kady musi
pracowa nad sob, ale jeeli jest to nie doskonae to lepiej zgin ni by sabym i
bezwolnym (Nizche). Postuluje aktywno, cige doskonalenie osobowoci. Kowal to
symbol tsknoty do mocy, siy uosobienia poety.
Deszcz Jesienny
Obrazy:
1. wizja powiewnych mar, mgie unoszcych si nad wiatem, nastrj smutku,
przygnbienia, ponury, aobny, melancholijny
2. tragedia czowieka, samotno, mier, odejcie bliskiej osoby, nieszczliwa mio,
rozczarowanie, pacz, spotgowanie nastroju poprzedniego obrazu
3. szatan bkajcy si po wiecie, ogrd-pustelnia, kwiaty pod popioem, kamienie na
trawie, szatan smutny miertelnie, przeraony okropnoci swego dziea, ogrd to
symbol wiata na ktrym panuje szatan, nawet on jest przestraszony spustoszeniem
dokonanym przez zo
Nastrj smutku stworzony jest przez epitety i przenonie. Efekty kolorystyczne:
szaro, mga, czer. Monotonna rytmika wiersza. Refren to padajcy deszcz -
onomatopeja (dwik szumu kropel) - monotonne uderzanie o szyb. Synteza sztuk:
onomatopeja, kolory, sowo, rytm, nagromadzenie tych cech ksztatuje nastrj
(angaowanie myli by wytworzy nastrj).

Przedpiew
Mowa o artycie (czciciel gwiazd i mdroci, wyznawca snw i pikna, entuzjazm dla
sztuki i natury). Sztuka rodzi si z mioci. Twrca dowiadcza wszystkich trosk
ludzkich, ale sztuka wyraa tylko pikno wiata. Sztuka boska, odmienna od ycia.
Tre to sens, mdro, pikno. Nie bdzie opisywa ycia, ale afirmowa go,
wskazywa do doskonaoci (Confiteor). Staff czuje si wybracem boskiej sztuki.
Mwi o swym yciu, jest dowiadczony. Dominuje smutek, przygnbienie, tragedia.
Pomimo tego podmiot liryczny mwi: Nic co ludzkie nie jest mi obce. Odwouje si
do renesansu. Afirmacja ycia, odrnienie od dekadentyzmu. Dopenienie
elementw klasycznych (jasna klarowna konstrukcja, dystans w mwieniu o
emocjach i uczuciach) i modernistycznych.
* Stanisaw Wyspiaski Wesele
Do napisania tego utworu zainspirowao go wesele i lub przyjaciela. W Krakowie, w
pierwszym okresie impresjonizmu, modzie zainteresowaa si wiatem. Malowali
czsto za miastem wykorzystujc elementy wietlne. Ludzie z pod Krakowskich wsi
uchodzili za szczerych, uczciwych, malowano ich portrety. Moda na styl ludowy -
ludomania czyli bratanie si z chopami. Artyci skierowali si w stron ludu,
chcieli dotrze do ich szczeroci i moralnoci. W 1920 roku Boy-eleski napisa
Plotk o Weselu by zachowa dla potomnoci jak doszo do powstania tego dziea.
W Weselu umieci ludzi, ktrych zna - ich odpowiedniki:
Gospodarz - Wodzimierz Tetmajer, malarz
Gospodyni - Anna Mikoajczykwna
Pan Mody - Lucjan Rydel - gadua
Pani Moda - Jadwiia Mikoajczykwna
Radczyni - profesor Domaska
Haneczka - Hanna Mikoajczykwna
Nos - Noskowski
Dziennikarz - Starzewski
Poeta - Kazimierz Przerwa-Tetmajer
Zosia i Maryna - crki lekarza - Poreskie
Klimina - swatka
Czepiec - amant wiejski
lub ten by szokiem dla spoeczestwa krakowskiego. Mieszkali w Bronowicach, gdzie
toczy si akcja utworu. Skandal. Wyspiaski by na tym lubie. Fascynowaa go
prostota, ycie zamieni w poezj. Kada posta ma znane cechy. Prapremiera bya
skandalem bo sztuka bya nietypowa (gwara ludowa), wystawiono j w Teatrze Starym.
Na afiszu chcia poda prawdziwe nazwiska. Wiele osb opucio sal.
Akcja utworu dotyczy dwch stanw. Inteligencji ze strony pana modego oraz
chopstwa ze strony panny modej. Brak przedstawicieli arystokracji czy proletariatu.
Wyrnia si tu dwa rodzaje scen:
1. realistyczne - osoby, bohaterowie tworz nurt satyryczny
2. symboliczno-irracjonalne - obok realistycznej rzeczywistoci wystpuje
metafizyka, osoby-duchy. Ukazane uczucia konkretnych osb.
Ze scen realistycznych wyczyta mona stosunek Wyspiaskiego do zjawisk i uczu.

STOSUNEK PRZEDSTAWICIELI INTELIGENCJI DO CHOPW

Zwracanie uwagi na pikno zewntrzne. Pan Mody odnalaz tu yw urod, odnajduje
tu ycie, spontaniczno, chodzi mu gwnie o wygld. Stylizuje si zewntrznie (chodzi
boso, z go gow). Zwraca uwag na ubir panny modej. Zafascynowany swym
strojem, ktry i tak zrzuci. Fascynacja dwikami muzyki ludowej. Nie zna chopskich
obyczajw, np. Dziennikarz lekceway chopw. Nie zna ycia na wsi. Inteligencja nie
liczy si z prawami chopskimi. Zapominaj o niedawnej przeszoci, o powodach
krwawego wystpienia chopw. Nie interesuje go, e chopi s dni wadzy. Chce tylko
odpoczywa. Idealizacja chopw i ich ycia wiejskiego. Myli on, e ycie to siedzenie
wrd zieleni, odnajduje tu ucieczk od codziennoci. Mwi o pospolitoci, o swym
pokoleniu, e s przeklci, ubezwasnowolnieni, dekadenci. To co ludzie z miasta widz
na wsi to fantastyczne poszukiwanie celu i sensu ycia. Odmiany od pospolitej czci
mieszczucha. Podoba im si wie odwitna, kolorowa, bez cikiej pracy. Nie dociekaj
marze chopskich. Nie interesuje ich to. Podoba im si powierzchowno. Chopi to
widz i rozumiej. Czepiec widzi to nieszczere bratanie si z chopami. yd te traktuje
t stylizacj za zabaw, baamuctwo w wielkim stylu. Jest to szopka, chwilowy kaprys,
znudzeni s bowiem zwykym yciem. Chopi odczuwaj, e nie s rozumiani, czuj
obco. Chopi nie s ufni.
Inteligencja
Niezdolni do czynu. Pomimo ataku chopw na szlacht, bawi si razem z nimi,
chwilowo zapomnieli o tym wydarzeniu.
Przeklinaj przeszo, ale nic nie robi. auj tego co byo lecz nic nie robi by
to zmieni. Uwaaj, e poprzez przeszo s niewolnikami.
Brak aktywnoci dziaania. Dziennikarz wspomina dzwon Zygmunta, stare
stroje. Wszystko upione. Inteligencja czeka na co lub na kogo.
Pospolici, niedojrzali politycznie. Np. Gospodarz powierza rg Jakowi, a to
przecie on mia na nim gra.
Pogarda dla wspczesnych. Pokolenie skazane na degeneracj, tylko sztuka, a
ona te nie jest na czasie. Poezja nie o tym co ywotne - spokojna jest. Usypia,
znieczula, nie pobudza emocji, ktre maj by domen. Bahe sprawy s
poruszane. Utwory s identyczne. Powierzchowna, bezideowa, sowa bez
pokrycia. Nie zmieniaj si w czyn. Opieszaa poezja.

Chopi
Gotowi do walki, ale potrzebuj przywdcy
Podatni na walk chtnie bd uczestniczyy w dziaaniu
Zawzici, odwouj si do chlubnych kart historii
Zyci ze sob. Oczekuj, e kto poprowadzi ich do walki. Chop czuje potrzeb
dziaania, decyzj o podjcie dziaa pozostawia inteligencji. Chtni do walki,
ale mierzi ich apatia.
Uwaaj, e ludzi z miasta trzeba trzyma krtko by nie przejli kontroli nad
chopami
Widz wasn potg, ale nie s przygotowani bo wartoci materialne stanowi
dla nich wiksze znaczenie.
Nie umiej dobrze gospodarowa i zacigaj dugi
Nie boj si zawstydzi panw, nieufni, krytycznie nastawieni do inteligencji.
Otwarci, spontaniczni, szczerzy w reakcjach, garn si do wiedzy, znaj sw
potg i moc, warto. Garn si do dziaania, ale nie doroli do czynu. Zapalni
jak soma. Trzewo i realnie oceniaj.
Skorzy do bjek, porywczy, d do bogactwa, staj si prni.

Podczas wesela spotykaj si dwa rne wiaty. Ludzie ci nie potrafi si porozumie.
Prowadzi to do rozbienoci, do oceny przeszoci i rnego widzenia narodu. Chopi
skorzy do dziaania, konkretnej walki, ale to inteligencja ma przodowa bo chopi s za
sabi. Wesele to satyra na wspczesno. Nie zdolno do czynu caego pokolenia.
Rzekomy solidaryzm. Stylizowanie si na poszczegln mod. Pod mask przyjani i
braterstwa kryje si niech, urazy, nie zrozumienie.

Symbole w Weselu Po koniec aktu I moda para zaprasza na wesele chochoa, ktry
przybywa. Jest on twrc uroje. W utworze tym wystpuj trzy rodzaje symboli:
rzeczy
postaci
sceny
Chocho rzuca czar na zebranych, budz si w nich ukryte uczucia. Uosobienia
utajnionych pragnie.
Widmo
Narzeczony Marysi, ktry zmar na suchoty. Malarz francuski. Jego duch przyby na
wesele. Rozpamituje chwile gdy byli razem, gdy istniaa midzy nimi jaka wi. Jest
to upostaciowanie wntrza Marysi. Z jednej strony cieszy si ona z jego przybycia, a z
drugiej obawia. Pogodzia si z jego mierci. Jest to symbol utraconej mioci. Marysia
przypomina sobie te chwile i boi si stabilizacji z mem. Nie wie czy ma zosta z
Wojtkiem,. Wesele sprowokowao j do tych rozwaa. Raz si cieszy z przybycia
ukochanego, a raz nie.
Staczyk
Dziennikarz Czasu naley do organizacji Staczykw. Staczyk to symbol
mdroci. Gos wewntrzny dziennikarza. Wie on, e dziennikarz jako inteligent
powinien przewodzi narodowi. Jest te symbolem postawy patriotycznej.
Ukazanie niebezpieczestwa zaniku walki. Zarzuca dziennikarzowi sowne deklaracje.
Przyznaje si do bezczynnoci, obwinia za sytuacj przeszo. Jawi si jako dekadent,
pragnie mierci i to jest jego sowna deklaracja. Staczyk przypomina czasy
Jagiellonw. Nie wierzy w deklaracje spoeczne. Dziennikarz pragnie katastrofy by
wstrzsn spoeczestwem, by wyrwa ich z marazmu. Cena jest wito tradycji. Nie
widzi przyszoci dla Polski widzi, e z obra drog. Staczyk wrcza mu kaduceusz
Polski. Dziennikarz wyraa pogard dla bratania si z ludem. Widzi fasz solidaryzmu.
Staczyk to jego sumienie i dla tego z ironi wrcza mu kaduceusz. Dziennikarz jako
przywdca narodu.
Rycerz
Symbol honoru i patriotyzmu. Jest uosobieniem pragnie poety. Poeta ma
odczucie siy. Dekadentyzm, a poeta tskni do mocy i siy. Rycerz jako symbol mocy,
odwagi i zwycistwa. Zwiastun odrodzenia. Nazywa poet ndzarzem. Poeta cierpi
bo to co tworzy jest odzwierciedleniem ducha czasu. Rycerz przypomina czasy Jagiey.
Poeta ma szans prowadzenia ludu do walki. Osdzona jest zdegenerowana poezja
modo polska. Poeta nie chce napisa wielkiego dziea. Poeta nie jest w stanie podoa
przywdztwu narodu. Rycerz to symbol siy poezji oddziaujcej na
spoeczestwo.
Hetman
Duch hetmana Branickiego, ktry gardzi chopami. Symbol faszu, zdrady,
magnackiego egoizmu. I to mu zarzuca pan mody. Hetman jest butny, dumny,
dominuje nad chopami. Polska mu nie pomoe bo zaprzeda on kraj szatanowi. Pan
mody enic si z chopk zdradzi swj stan. Tumaczy mu, e to moda, a nie szczere
bratanie si z ludem.
Upir
Jakub Szela stan na czele powstania chopskiego. Jest on cay we krwi bo wielu zabi.
Chce si obmy wod. Dziad stara si go odpdzi. Upir jako zimny trup. Dla Szeli
wane s dobra materialne. Przypomina, e bratanie si chopw i szlachty jest
niedorzeczne. Jest symbolem krwawej zemsty na panach.
Wernyhora
Ofiarowuje zoty rg gospodarzowi. Zszed on z obrazu Matejki. Przewiduje przyszo.
Zwiastun czynu i niepodlegoci.
Zoty rg to symbol walki, znak czynu, ma ruszy spoeczestwo. Do walki nie
dochodzi bo gospodarz odda rg Jakowi, ktry go gubi. Wernyhora atakuje
inne powstania gdzie oczekiwano cudu. Utracona szansa . Braterstwo i
solidaryzm chopstwa. Nie speni si to.
Czapka z pir to symbol przywizania do rzeczy bachych i matrerialnych.
Ostrzeenie by nie przekada wartoci prywatnych nad pastwowe.
Sznur to symbol niewoli
Dzwon Zygmunta symbol wielkoci Polski
Kosy nasadzone na sztorc to mit racawicki, gotowo walki
Taniec chocholi symbol zniewolenia, marazmu i niemocy narodowej

Ponownie pojawia si chocho, ktry jest symbolem caego narodu. Scena

najbardziej smutna. Gocie weselni symbolizuj nard, chata to Polska w ktrej
krzyuj si wszystkie problemy. Osoby dramatu to symbole tradycji i przeszoci.
Wesele to diagnoza polskiego spoeczestwa. Kocowy taniec chochoa to
kwintesencja myli zawartej w utworze. Krzak bez ycia otulony som na zim.
Oznacza upione wartoci narodu. Na wiosn si obudzi i latem rozkwitnie, jest to
nadzieja na odzyskanie niepodlegoci.

Artyzm w Weselu
S tu dwa rne wtki sceniczne:
realistyczne
wizyjno-symboliczne
Fina polega na spleceniu obu wtkw. Zronicie komedii obyczajowo spoecznej.
Wyspiaski to satyryk ideolog i wieszcz. Poezja okresu Modej Polski wytwarza nastrj.
W Weselu mamy do czynienia z nastrojem sztuki:
Malarstwo
W wypowiedziach, np opis stroju panny modej
Didaskalia - jest tu impresjonizm czyli:
precyzja operowania barw
zatarcie szczeguw
gra wiata
Rola wiata: odbijanie si go od twarzy. Osoby zmieniaj cienie co umoliwia
gra wiata
Barwy o charakterze symbolicznym
Didaskalia, pisane du liter. wiato i czar. Symbolem jest wstawanie nowego dnia,
czas ten nie stanie si bo Jasiek zgubi zoty rg.

Muzyka
weselna
chochoa
zawodzenie wiatru
odgosy taczcych ludzi
 odgosy wsi (pianie koguta)
ttent konia
cisza
szelest somy chochoa
wiergot ptakw
piosenka Jaka
melodyjno utworu, liczne powtrzenia

Elementy te po zczeniu tworz pewien nastrj

1. Akt I to rozmowy o rzecach bachych, miostki, flirty. Motyw polityczny i rozmowa
o niej. Motyw sztuki i poezji. Rozmowa o nich.
- chopi ubrani na kolorowo
- inteligencja: panowie na czarno, panie na biao
2. Akt II to zmiana nastroju. Inaczej si mwi w tym akcie. Sowa dosadne i dobitne.
W ciemnoci pojawiaj si osoby dramatu. Sycha skrzypienie podogi, nastrj
grozy i tajemnicy.
3. Akt III oparty na poczuciu nie mocy. Nastrj otpienia i apatii. Oczekiwanie na cud.
Nastrj podkrela jako sw. Uwane wypowiedzi. Pokj jest ciemny to wit
zmienia sytuacj.

Utwr poprzez syntez sztuk w poczeniu z wydarzeniami zmierza nastrj z aktu do

aktu. Akt II to rozpamitywanie, rozmowa samego ze sob. Akt III to marazm, niemoc,
zmczenie i otpienie. W Weselu mamy przewidziane przez aktora intencje autorskie.
Sens komediowy i metaforyczny.

DRAMAT ROMANTYCZNY - PORWNANIE Z DZIADAMI

PROBLEM DZIADY WESELE

Podobna problematyka Przedstawienie poetyckie Nie mono poczenia si
przyczyn upadku Polski. spoecznie by odzyska
Charakterystyka niepodlego.
poszczeglnych rodowisk
Takie samo pokazanie Tre ukazana poprzez Odwoanie do historii:
tematu perspektyw czasu, Staczyk to krl Zygmunt,
histori. Rozrachunek z Hrabia to Targowica,
teraniejszoci poprzez Rycerz to Grunwald, widmo
przeszo. to Szela. Ma to pobudzi
wiadomo narodow.
Pouczenie. Historia to
ukazanie chwalebnych i
haniebnych kart.
Teraniejszo to wesele,
przyszo to perspektywa
walki zbrojnej.
Przesanie treci Oskarenie spoeczestwa o Oskarenie inteligencji i
klsk, antidotum to chopw o brak
mesjanizm zjednoczenia. Nie dojrzali
do przywdztwa. Wskazuje
drog: solidaryzm.
Rodzaj dramatu Romantyczny Realistyczno-symboliczny
Sceny mistyczne Oba wiaty istniej na Oba wiaty istniej na
rwnych prawach rwnych prawach
Ludowo Ludowe obrzd, ludzie Wesele ludowe, sposb
proci bior w nim udzia, odbycia (oczepiny), , udzia
na wsi. bior mieszkacy wsi, na
wsi si odbywa, stylizacja
ludowa jzyka.
Synkretyzm formy III bahych rozmw, I pogodny, radosny, wesoy
zastpiony przez bezczynno,
syntez sztuk. Nastrj. nuda. II trwogi, przeraenia,
respekt przed duchami,
II tajemniczo, groza tajemniczo, jest ciszej
IV sielski nastrj, podobny III bezsilno, apatia, senne
do wesooci, potem zachowanie, upienie,
przygnbienia i oczekiwanie.
tajemniczoci.
Czas Akcji Noc zaduszkowa - listopad 23 listopada
Kompozycja taneczna Bal u senatora - para za Wesele, tace
par taczy Menueta.
Posta Wernychory U Sowackiego te Symbol postaci, przyszoci,
Wernyhora odzyskania niepodlegoci.
Odpowiedniki postaci Widmo Hetman Branicki
Te podobiestwa to wiadomy zabieg autora. Chcia uwydatni problem o ktrym
mwi, pokaza, e kto ju poruszy ten problem. Mimo klsk trzeba prbowa dalej.
Dziady mwi o problemach patriotycznych, narodu. Nie chce by bya to plotkarska
tre o weselu Rydla. Gbokie przemylenia. Wesele na rwni z Dziadami. Tekst
oparty na sytuacji biecej. Dotyczy caego narodu. Tak to odebrano. Wyspiaski
nazwany zosta czterdzieci i cztery. Zosta wieszczem.
Wane!!!Wesele jest czsto poruszane jako przykad wad narodowych i
oceny spoeczestwa!!!

Stefan eromski Ludzie bezdomni Koncepcja intelektualna utworu moe by

zawarta w motcie (Romantyczno), w przedmowie od autorskiej (Dziady) lub
tytule (Ludzie bezdomni). W niektrych utworach tytu moe by sugesti
skierowan do czytelnika dotyczc przesania intelektualnego utworu. Uoglnienie o
charakterze poznawczym.
Bezdomno to bark oparcia, poszukiwania domu (w sensie emocjonalnym, rodziny),
samotno, brak swojego miejsca w wiecie.
Bezdomny to samotny, ubogi, bez pomocy, nieszczliwy, bez miejsca do mieszkania,
odrzucony i wyobcowany.

Ludzie bezdomni w utworze to mog by ludzie ubodzy, biedota, mieszkacy ulicy

Ciepej i Krochmalnej np. Ciotka Pelagia mieszkajca w domu brata bdc na jego
asce. Przeludnienie mieszka robotniczych, robotnicy mieszkaj wraz z krewnymi.
Brak odrbnoci i swobody ycia. Bogaci si nimi brzydz. Odrzuceni przez
spoeczestwo. Wyobcowani. Wykorzystywani s poprzez prac fizyczn, ale nikt nie
zapewnia im warunkw do ycia. Brak ciepa rodzinnego.
Bezdomno to brak domu, bezdomno spoeczna, duchowa - pragnie, marze.
Bezdomno materialna (ubstwo, opisy drastyczne, opis brzydoty wiadomie i
celowo).
Tumy, zbiorowiska budz niech. Odraaj. Jednak indywidualne postacie budz
lito.

Tomasz Judym
Nie mia prawdziwego ogniska domowego. Sierota bo rodzice zmarli. Wychowywany
przez bogat ciotk. Tam nie zazna szczcia rodzinnego. By sucym, chopcem na
posyki, lekcewayli go wszyscy. Mia te szans opieki. rodowisko z ktrego si
wywodzi odtrcio go, straci przynaleno do tej klasy. Inteligencja (lekarze)
odrzucili go take, brak zgody z jego pogldami, nie akceptowano jego pochodzenia.
Tak te postpia arystokracja z ktr si kontaktowa. Judym wywodzi si z biedoty,
ale si jej brzydzi. Nie znajduje te miejsca wrd lekarzy i arystokracji. Nie przynalea
do adnego rodowiska. Inna forma bezdomnoci to samotno - z wyboru. Tomasz
wiadomie rezygnuje z rodziny i maestwa z Joann. Jest on bezdomny bo nie moe
wrci do rodzinnego domu bo po prostu on nie istnieje. Tua si. Po pobycie w
Warszawie jedzie do Cisw, a potem do Zagbia Dbrowskiego, ale nigdzie nie znalaz
oparcia. By samotny w propagowaniu idei. Z pogldami jego nikt si nie solidaryzowa.
Bezdomno duchowa - nie mia bratniej duszy, przyjaciela.

Joanna Podborska
Bezdomna. Sierota, po stracie rodzicw mieszkaa u ciotki w Kielcach. Tam si uczya,
ale nie moga liczy na uczucia. Po skoczeniu gimnazjum pojechaa do Warszawy. Pani
Niewadzka zatrudnia j jako guwernantk. Bezdomnoci jest strata majtku, domu
rodzinnegio. Tua si ona po innych domach. Joanna nie czuje przynalenoci do
adnej klasy spoecznej. Stara majtku, brak akceptacji ze strony ziemiastwa.
Wyobcowana. Jest ona samotna, nikt nie akceptuje jej pogldw (prcz Judyma, ktry
ma poodobne). Widzi ona na wiecie zo i stara si z nim walczy, ale jej zapa jest
lekcewaony lub traktowany z pobaliwoci. Nie znajduje poplecznika, ktry by wraz
z ni dziaalno t kontynuowa. Jest bezdomna bo zostaje odtrcona przez Tomasza
i traci nadziej na dom rodzinny. Jej bezdomnoci jest emancypacja. Jest to uznawane
za niecodzienny przejaw kobiecoci.
Wiktor Judym
Te jest bezdomny. yje w ndzy, ubstwie (elemennty bezdomnoci biedoty). Sierota
bez domu rodzinnego. Judymowie za granic czuj si obco i nie mog si odnale w
innej rzeczywistoci. Bezdomno polega na braku przywizania si do domu. Wiktor
traci ojczyzn (emigracja zarobkowa) - te bezdomno.
WIELOZNACZNO BEZDOMNOCII
brak domu, dachu nad gow
ubstwo, ndza materialna, brak opieki
sieroctwo
wyobcowanie spoeczne
osamotnienie wobec za i egoizmu na wiecie
dobrowolne staranie si o bezdomno (Judym)
samotno - brak poparcia dla swoich pogldw
metafizyczna wobec idei wiata
pozbawienie ojczyzny
Dom dla Joanny to miejsce wypenione szczciem, radoci i stabilizacj rodzinn.
Dom to ukoronowanie pragnie dla wszystkich, ktrzy cierpi, s skrzywdzeni. Dom
moe uwizi Judyma, pozbawi swobody ruchu. Obawia si swojej saboci, dom byby
balastem, przeszkod w pracy spoecznej, w urzeczywistnieniu ideaw. Chce by sam
by nikt ani nic nie przeszkodzio mu w realizacji misji.

Tomasz Judym - Urodzi si w biednej rodzinie szewca, wczenie zosta sierot.

Zaopiekowaa si nim ciotka, pomiataa nim, ale daa moliwo nauki. Wstpi do
gimnazjum. Ukoczy studia medyczne. Wyjecha do Parya na roczne stypendium
medyczne. Zwiedza Pary z czci dla biednych i bogatych. Widzi dwoisto wiata:
piknego, wiata sztuki oraz brzydkiego i biednego. Powrci do Warszawy gdzie
odwiedzi rodzin mieszkajc na ulicy Ciepej. Przeraa go to, e bratowa pracuje w
fabryce cygar w cikich warunkach. Widzi bied w swojej rodzinie. Czuje odraz do
biedy i biedakw. Czuje si skrpowany tymi ludmi, ale lituje si nad nimi. Czuje z
nimi wi z poczucia obowizku. Jego stosunek do nich jest ambiwalentny bo:
wspczuje im z obrzydzeniem
chce im pomc wyrwa z tej ndzy.
To jest rodzaj dugu, rodzina go wychowaa wic czuje za swj obowizek pomc jej.
Nie jest to wi emocjonalna. Chce tpi zo, ktre doprowadzio ich na skraj ndzy.
Poczuwa si odpowiedzialny za nich. Przeklty dug zacignity przez przypadek.
wiadomie narzuca sobie misj tpienia za. Zwiedza Warszaw, zbiera notatki i
obserwuje. Odczyta te swoj prac na spotkaniu lekarzy u doktora Czernisza. Opisa
im bied w Paryu i Warszawie. Uwaa, e lekarze powinni zapobiega chorobom, a
nie tylko je leczy. Lekarze zaczli protestowa. Judym nazwa ich lekarzami bogatych.
Ze wzgldu na swoje przekonania nie jest on akceptowany. Pragnie by inni porzucili
majtki. To ich oskara o szerzenie za. Pracowa w szpitalu i w prywatnej klinice, ale
po wygoszonym wykadzie nikt tam nie przychodzi oprcz kobiet proszcych o datek.
Ludzie biedni nie przychodzili bo mu nie ufali, dziwio go to. Doktor Wglikowski
proponuje mu wyjazd do Cisw. Utopijne pogldy porzucenia leczenia bogatych na
rzecz biednych. Chce im zapewni ulgowe warunki. W sposb obraliwy prosi o pomoc
innych lekarzy. Przyczynia si on do rozwoju szpitala. Pragnie wysuszy sztuczne
sadzawki, ktre s przyczyn malarii w czworakach. Administrator i kierownik nie
zgadzaj si na to przedsiwzicie z powodu kosztw. Judym boryka si z
przeciwnociami losu, walczy ze wiatem zewntrznym. Ma wtpliwoci czy walczy
skoro gardzi tym, i o ktrych walczy.
Zalety Tomasza
Czowiek ofiarny, obowizkowy, konsekwentny, wierny sobie.Mimo osamotnienia
realizuje swoje idee.
Wady Tomasza
Brak taktu i dobrego zachowania. Brak obycia i ogady. Dziki tym wadom jest on
postaci realn.
Tomasz podejmuje walk wiedzc, e jest uwaany za odmieca i skrajnego utopist.
Szokujcy dla innych. Treci sztuczne - bdne realizacje.

Zwizek Judyma i Joanny

Ona widziaa go wczeniej w warszawskim tramwaju. On j pozna w Luwrze.
Oprowadzi j po dworze i zaproponowa wycieczk do Wersalu. Ponownie spotkali si
w Cisach. Pocztkowo zauroczony jest Natali, ale ona ucieka z Karbowskim. Zaczyna
si interesowa Joann. Dostrzega w niej pen uczu kobiet do ktrej si on
przywizuje. Fascynuje go zrozumienie dla niego i pikno zewntrzne. Miaa podobne
denia, chciaa pomaga biednym. Delikatna, uczciwa, samodzielna, umiaa walczy.
Joanna uwaa go za bardzo atrakcyjnego, zakochaa si w nim co przysania jej
wszystko. Owiadczyny s dla nich czym oczywistym.

Wadysaw Reymont Chopi - Reymont zaj si tematem wsi i yciem chopw.

Dostrzeg on pewien moment dziejowy i chcia go ukaza w ksice.
Przeom XIX i XX wieku to rne procesy zachodzce na wsi. Dawna struktura wsi
przestaje si liczy, odchodzi w przeszo. Pojawiaj si ludzie bardziej wiatli,
rozwinici narodowociowo, majcy dania co do swego ycia i oczekiwania od
narodu. W swej tetralogii Reymont zwrci uwag na problemy wsi.
Kompozycja utworu to cztery pory roku. Okres od koca wrzenia do koca sierpnia
(10 miesicy). Ukazana jest penia zada gospodarskich stanowicych ycie ludzi wsi,
rne formy obrzdowoci ludowej i religijnej. Utwr pokazuje zalenoci ycia
czowieka od rytmu natury, nierozerwalny zwizek przyrody i jej wymogw z ludzkim
yciem.
Ta kompozycja ksztatuje rozlego ujcia tematu. Jest syntez, kade 10 miesicy tej
wsi lub innej bd podobne. wita, prace gospodarskie, obrzdy bd si powtarzay,
zgodnie z rytmem przyrody. Reymont stworzy syntez ycia ludzi wsi.
Narrator jest tu specyficzny. Narrator podstawiony. Nie naley on do wiata
przedstawionego w utworze, nie bierze udziau w akcji, ale mamy o nim pewn wiedz.
Czowiek znajcy wie i zaangaowany w jej sprawy. Pragnie jak najlepiej wyrazi myli
i uczucia bohaterw. Ma wgld w odczucia i emocje. Opisuje wydarzenia od wewntrz.
Zmienia on czasem si i natenie zainteresowania np. w sdzie narrator bardzo si
emocjonuje, wchodzi w t atmosfer, czasem z wnikliwoci przyglda si jednostce np
Antek w kociele (z punktu widzenia tej postaci). Narrator moe te dystansowa si od
wydarze. Nie wyraajc uczu i emocji. Jzyk narratora to stylizacja gwarowa.
Jzyk Reymonta jest jego wasnym, indywidualnym tworem, nie odpowiada adnej z
istniejcych gwar cho najczciej korzysta z zasobw gwary owickiej, gdy z tych stron
pochodzi. Takie postpowanie miao na celu nie umieszczanie w konkretnym miejscu
akcji. Pod wzgldem jzykowym nie jest to dzieo jednolite. W dialogach autor
maksymalnie zblia si do gwary, dbajc o komunikatywno. W wypowiedziach
narratora mniej jest elementw gwarowych, w partiach opisowych narrator czsto
rezygnuje z gwary na rzecz pikna polszczyzny.
Akcja utworu te jest nietypowa bo nie rozwija losw jednostki, ale prezentuje oglny
zarys ycia spoecznoci Lipieckiej. Mamy do czynienia z bohaterem zbiorowym mimo,
e kilka postaci wysuwa si na pierwszy plan. Brak jednak bohatera gwnego. Brak
centralnego wtku, istnieje zestaw wtkw gwnych.
Tom 1 (Jesie) - Maciej Boryna, Antek, Kuba
Tom 2 (Zima) - Hanka, mio Antka i Jagny
Tom 3 (Wiosna) - Hanka, Antek, chory Boryna
Tom 4 (lato) - Antek, Jagna, Hanka
Poprzez swoj typowo wtki te s charakterystyczne dla zbiorowoci wiejskiej. Z nimi
wi si gwne problemy poruszone przez autora: spr pokoleniowy o ziemi,
problematyka rodziny wiejskiej-spoisto, solidarno, problem autorytetu
gospodarza, przewodzenie wrd zbiorowoci wiejskiej. Wtki wpisane w okrelony
czas historyczny - spr o las, walka z kolonistami, budowa szkoy rosyjskiej.
S bohaterowie ktrym autor powica mniej miejsca, ale wtki, ktre oni rozpoczynaj
dobudowuj informacje dotyczce panoramy ycia wsi (ksidz, Ambroy, mynarz,
Dominikowa, Jagustynka, Roch). Nie s to postacie epizodyczne, dopeniaj
spoeczno wiejsk.
Splatanie si rnych treciowo wtkw suy przedstawieniu tego co typowe dla
gromady wiejskiej. O bohaterze zbiorowym wiadczy to, e wiele wtkw rozpocztych
w utworze nie koczy si w jego obrbie. Powie bez pocztku i koca (co si stanie z
Jagn, sprawa Antka). Akcja otwarta, wiele wtkw urywa si bez zakoczenia.
Chopi to synteza polskiej wsi, ludzi, ich problemw, przey:
uoglnianie - wtki indywidualne su za przykad typowoci
wielowarstwowo wtkw i ich jednakowa wano
otwarta akcja
konstrukcja utworu rozpita midzy czterema porami roku
Jzyk, gwara. wiadomie nie jest to gwara jednego regionu.

Zbiorowo wiejska jest bohaterem zbiorowym. Czsto pokazywana jest ona jako
bohater odrbny (wymarsz na las, wygnanie Jagny). Autor sugeruje to poprzez dialogi
- gos opinii publicznej. Nie wiadomo co kto powiedzia. Wiele osb o podobnej opinii.
Zbiorowo zespala si w jedno gdy dotyczy to wszystkich (las). Zbiorowo to suma
istnie indywidualnych, rnie scharakteryzowanych. Brak postaci wiodcej.

Maciej Boryna
Dwukrotny wdowiec. 58 lat ma. Najmoniejszy pan we wsi. Dobrze prowadzi
gospodarstwo, zna si na tym. Potrafi to robi. Cieszy si szacunkiem i powaaniem.
Mia autorytet, ktry zdoby jako dobry gospodarz. Przychodzono do niego po rady.
Bardziej ni do rodziny przywizany by do swej ziemi. Z Jagn oeni si bo w domu
brakowao kobiety i gospodyni. Zna realia i umia to wykorzysta. Nie by altruist
twierdzi, e przeznaczenie i czyny wiadcz o tym czy si jest bogatym czy biednym.
Potrzebowa gospodyni, ale Jagna nie spenia jego oczekiwa. Do czasu jej zdrady
bardzo j kocha i houbi, a nawet dba by si nie przemczaa. Potem stosunki do niej
zmieniy si radykalnie. Nie kocha jej, lekceway i zagania do pracy. Po ktni z
Antkiem stwarza pozory, e syn jest mu obojtny. Niepodwaalna pozycja we wsi.
Waniejsze decyzje konsultowane byy z nim mimo, e nie mia urzdu. Wierzono, e
to co on sugeruje bdzie dobre dla wsi. W kontaktach z niektrymi by nieprzyjemny,
ale bywa te kochajcy. Dumny, nieugity, twardy, odwany, uparty.
Charakteryzowaa go ambicja i godno. Zna sw pozycj we wsi. Niezaleny
majtkowo. Autor zaprezentowa go jako chopa bogatego posiadajcego nie przecitne
cechy. Jego stateczno, honor o ktry dba i powaga sprawiaj, e czuje si przed nim
respekt. Patriarcha rodu. W sposb bezwzgldny i jednoznaczny podejmuje decyzje
dotyczce rodziny i wsi. Rozprenie we wsi gdy go zabrako. Kocha ziemi i prac i z
tej przyczyny nie chce si pozbawi autorytetu, pozycji pierwszego we wsi. Antek jest
zaleny od ojca mimo wieku i rodziny wasnej.
Antek Boryna
Pracowa u ojca w gospodarstwie. Ambitny, dumny, chce posiada ziemi. Uwaa, e
za ciko pracuje u ojca, ktry powinien odpisa mu cz majtku. Ojciec nie robi tego.
Antek okazuje mu nienawi. Pogbia si ona gdy Maciek pobiera si z Jagn i jej
przypisuje cz majtku. Antek take kocha Jagn. Paajc do niej szalon mioci
przestaje interesowa si rodzin. Po romansie z macoch zosta odrzucony przez
mieszkacw wsi. Podczas walki o las Antek chcia zabi ojca wykorzystujc sytuacj,
ale gdy ycie Macieja byo zagroone to rzuci mu si na ratunek, odrodzia si w nim
mio synowska. Czuje do ojca szacunek i respekt. Kieruj nim emocje. Przeywa
metamorfoz w trakcie utworu. Zabjstwo borowego odciska pitno na dalszym jego
yciu i postpowaniu. Przebywajc w wizieniu traktuje Hank jak obc. Po powrocie z
odosobnienia zmienia si. Zwycia w nim rozsdek. Podziwia prac Hanki. Dostrzeg,
e ona nigdy go nie opucia. Podczas wypdzenia Jagny solidaryzuje si z gromad.
Jest konfliktowy i wybuchowy. Dum i ambicje odziedziczy po ojcu. Ze zbuntowanego
czowieka sta si dobrym gospodarzem. Stosunek jego do Jagny to nie mio, ale
namitno bo zafascynowany jest jej urod. Gdy zrozumia, e przez ni wpltuje si
w coraz gorsze kopoty porzuca j. W zwizku tym brakowao wizi emocjonalnej,
zwizku dusz. Nienawidzi jej za to i nie mg si od niej uwolni. Po powrocie z
wizienia staje si bardziej rozumnym czowiekiem. Reprezentuje nowe pokolenie.
Hanka
Wywodzia si z biednej rodziny. Bdc on Boryny wynosia si wyej ni inne
kobiety. Pocztkowo niemiaa i ulega mowi. Na nieszczcie reagowaa paczem.
Nie potrafia walczy o swoje prawa i racje. Cierpiaa milczc. Brakowao jej mioci
ma. Oczekiwaa uznania, ale Antek lekceway j. Mimo to zawsze go kochaa i bya
mu wierna. Nie wierzya w jego romans. Dumna ze swej pozycji we wsi. Jej bierno
zmienia bieda, ktrej doznaa po wypdzeniu od Macieja. Zacza dba o swoje sprawy.
Ulega metamorfozie. Staa si zaradn, samodzielna i nieustpliwa. Dla dobra dzieci
gotowa wyrzec si godnoci. Zorientowaa si, e na mio Antka nie ma co liczy.
Odezway si w niej instynkty macierzyskie. Jej duma i hardo wszystkich dziwia.
Te cechy czyniy j w oczach Macieja godn zaufania. Upewniwszy si o zdradzie ma
wiedziaa, e sama musi walczy o siebie i dzieci. Po bitwie o las przeniosa si z dziemi
do Macieja. Chciaa wykorzysta moliwo by przej gospodarstwo. wiadczy to o jej
zaradnoci i przebiegoci. Wierzca. Prosi Boga o si do dziaania. Dumna. Nie chciaa
by ludzie plotkowali o niej. Pomagaa innym. Nienawidzia Jagny. Widziaa w niej
przyczyn caego za jakie j spotkao. Kciy si. Potrafia jednak stan w jej obronie
i zrozumie j. Umiaa przebaczy. Chciaa zdoby ma pracowitoci i zaradnoci
skoro nie moga urod. Nienagannie zajmowaa si gospodarstwem. Boryna powierzy
jej pienidze i gospodarstwo. Typ kobiety, ktra przez ndze i cierpienie dochodzi do
ideau. Wie co to bieda i nie zapomina o biednych. Wspaniaomylna dla innych, nie
tak wyniosa jak kiedy. Czuje sw si i przewag nad Antkiem. Silna psychicznie,
potrafia przey wszystkie upodlenia.
Jagna
Pochodzia z bogatej rodziny. Duo si o niej plotkowao, wypdzono j. Jej wraliwo
bya odmienna od wraliwoci przecitnej dziewczyny. Efekt wychowania przez matk.
Rozpieszczona, wyrosa na delikatn osob, stworzon do wyszych celw, nie do prac
gospodarskich. Nie musiaa pracowa. Nie rozumiaa istoty ycia na wsi. Bya podobna
do matki. Doskonale si ubieraa i miaa wiadomo, e jest najpikniejsza we wsi.
Budzia tym zazdro innych kobiet. Miaa inn mentalno bo nie dbaa o majtek i
ziemi. Nigdy nie odczuwaa biedy. Praca nie bya dla niej wan wartoci. Nie
martwia si o przyszo, ya teraniejszoci poddajc si losowi. Nie zajmowaa si
gospodarstwem Boryny. Nie martwia si tym co robi./ Wartoci dla niej bya jej
niezaleno. Kieruje si uczuciami i emocjami. Brak, typowego dla Hanki,
wyrachowania, chodnej kalkulacji. Czsto zdawaa si na instynkt. Potrafia duo
marzy i myle o romantycznej mioci. Mio dawaa jej si do ycia. Bya sensem
jej ycia. Wci tskni za czym czego szuka sama nie wiedzc dokadnie czego. Nie
wystarcza jej to co ma. Ceni wolno i niezaleno. Chciaa y peni ycia. Nie chciaa
mie adnych obowizkw. Wraliwa i wspczujca, ale nie kady to dostrzega. Nie
bya ulega, pokorn i posuszn on. Nie chciaa by przez nikogo ograniczana. Nie
rozumiaa, dlaczego ludzie tak na ni nastaj. Utalentowana plastycznie, lubia zabaw.
Nastawiona na branie od ycia. Posta tragiczna, jej psychika nie nastawiona bya do
ycia w wiejskiej gromadzie. Nieszczliwa. Typ modej rozwichrzonej, wyrywajcy si
z pt osobowoci. Antek by dla niej ideaem, ale potem ujrzaa w nim przecitnego
czowieka. Nie wizaa ich prawdziwa mio. Antek dawa jej oparcie. By wymylonym
przez ni romantycznym kochankiem. Nie okaza si tak ciekawy. Nie dawa jej mioci
jakiej pragna. W Jasiu pocigaa j jego mdro. Zafascynowana jego delikatnoci
i inteligencj. Zwizek dusz bez podtekstu erotycznego. Potrzebowaa obiektu
uwielbienia gdy Antek by w wizieniu.

Mio do ziemi Posiadanie ziemi zapewnia autorytet, wstp do wiejskiej elity,

niezaleno i samodzielno, gwarancj dostatku, poczucie godnoci, automatycznie
sprawia, e posiadajcy ziemi zasuguje na szacunek i posuch. Opis mierci Boryny
jest patetyczny i ukazuje mio do ziemi. Ludzie manifestuj swj szacunek dla
przyrody. Mio do ziemi wie si z mioci do pracy, ktra jest szanowana i czyni
czowieka szczliwym. Wiedz, e ziemia jest ich ywicielk. Ziemia i prace rolne
sprawiaj, e Chopw mona nazwa encyklopedi zaj rolnych. Prezentowane s
one do dokadnie. Bez ziemi nie mogli by y. Jest t wartoci, ktra wzbogaca ich
emocjonalnie. Traktuj ziemi jak partnera, a czasem jak przeciwnika. Mwi do niej.
Ziemia ma charakter upersonifikowany. Jest kim, a nie czym. Ziemia nie jest tem dla
wydarze. Jest ywioem dajcym o sobie zna. Przyroda nadaje tempo ludzkiego ycia,
ma wpyw na ycie osobiste. Gdy tempo robt sabnie ludzie maj wicej czasu dla
siebie. Chopi to take powie o pracy, poddanej rytmowi przyrody i uwarunkowanej
porzez ni. Praca jest jednak zawsze mozolnym trudem, czynnoci pen dostojestwa
i godnoci. Chopi czuj swj bezporedni zwizek z ziemi. S czci natury i yj z
ni w zgodzie. Praca na roli wpywa na ksztat rodziny i stosunkw w niej. Kady
czonek rodziny mia cile wyznaczone obowizki, ktrym musia podoa. Pozycja w
gospodarstwie bya jednoznaczna z pozycj w rodzinie. Gdy kogo brakuje cz pracy
zostaje nie wykonana. Mczyni zajmowali si prac na polu, kobiety zajmoway si
domem i wychowyway dzieci, ale czsto pracoway w niektrych zajciach na polu.
Natura narzuca styl ycia. Zaleno czowieka od natury wpyna na uniwersalno
powieci. Nagroda Nobla w 1924 roku.
Folklor to twrczo danego rodowiska charakteryzujca kultur. Obejmuje on
muzyk, plastyk, podania i banie, pieni itp. Folklor ludowy to folklor ludzi wsi.

Wesele
Odbyway si na zim i jesie - brak prac gospodarskich. Najpierw przysyano
zaufanego do panny by wiedzie czy zalotnik jest mile widziany. Potem przysyano
swatw z wdk. Im lepszy swat tym lepsza pozycja pana modego. Jeli owiadczyny
s przyjte to panna moda musi wypi kieliszek. Potem id do karczmy (zmwiny)
gdzie ustalany jest posag dla panny modej i ewentualne zapisy dla panny modej od
pana modego. Do domu panny modej kobiety znosz jado by jej matka si nie
wykosztowaa. Matka panny modej bogosawi obrazem modych. Do kocioa idzie si
w kolejnoci: moda z drubami i druchnami, mody, rodzina modych i reszta wsi.
Kolejno dowolna w drodze do domu weselnego. Panna moda musi zataczy z
kadym mczyzn na weselu jeden taniec. Pierwszy i ostatni rezerwuje dla pana
modego. W drugi dzie wesela s oczepiny. Boryna jako najbogatszy we wsi musia
mie bogate i huczne wesele. Wana jest kolejno potraw i partnerw tanecznych dla
panny modej. Wane przypiewki.
Boe Narodzenie
Przerwa od prac gospodarskich. Nastrj popiechu, gotowania, zamtu. Chleb, mka
do klusek. Ozdoby witeczne. Placki z miodem i serem. Jedlin przystrajaj koci.
W Wigili kocielny roznosi opatek. We wschodnim rogu domu stawia si snop siana.
Siano jest te pod obrusem. W Wigili cay dzie post. Po pierwszej gwiazdce ami si
opatkiem. Kolejno potraw: Barszcz czerwony, ledzie, kluski z makiem, racuchy. Dla
Jagustynki dodatkowe nakrycie przy stole. Pij kaw i suchaj opowieci o Jezusie.
Gospodyni i parobcy ami si opatkiem ze zwierztami. O pnocy pastoraka.
Jesie - prace
Pod koniec wrzenia zbierano kartofle. Robiy to kobiety i dzieci. Orano ziemi lub
robiono zasiew. Praca mczyzn. Od tych robt zaleao ycie w zimie. Gdy syszeli bicie
dzwonu na Anio Paski przerywali prac i modlili si. Po pracy pod wieczr zaganiano
zwierzta do zagrd. Dojono krowy i rozpalano ognisko w kominku. Nad ranem dojono
krowy i ruszano w pole. W niedziel wyprowadzali zwierzta na popas i szli do kocioa.
Potem jedli obiad i gromadzili si w karczmie. Wybierali si na jarmark by uzupeni
zasoby. Gdy zaczyna pada deszcz rozpoczto zbiera kapust. Wieczorami opowiadali
o swojej pracy. W Zaduszki szli rano do kocioa na Nieszpory. Skadali ksidzu i
organicie ofiar by ci modlili si za dusze zmarych. Niektrzy kadli na grobach chleb.
By to dzie udrki, a wito na wp religijne.
Zima - prace
Mniej pracy. Niektrzy musieli pracowa w karczmie lub tartaku. Byli to gwnie
biedni. Proste prace jak karmienie zwierzt, mcono zboe itp. Mimo cikich
warunkw chodzono po susz do lasu by ogrza chaupy. Czciej przebywano w
karczmie. Zbierano si w chaupach by prz wen, by to pretekst do spotka,
rozmw, plotek, zabaw. Zadawano zagadki, opowiadano histori, zabawa w
niedwiedzia, wycinano rne wycinanki. Wykonywano prace w zwizku ze witami.
Pod koniec zimy robiono ostatnie porzdki.

Obowizywao to ca zbiorowo. Ksztatowao to pogldy i moralno wiejskiej

gromady. Zwyczaje te kultywowane byy ze wzgldu na szacunek tradycji i nawyk.
Zwyczaje odgrywaj wan rol, stanowi cao z poszczeglnymi ludmi.
Podporzdkowanie to pokazane jest w czasie samosdu, niebezpieczna psychika, Jagna
wystpia przeciw ich zwyczajom i tradycjom.
Powie ta jest panoram ycia ludzi wsi: obrzdy, prace, utwr o yciu wsi.
Syntez zapewnia:
znajomo rodowiska
umiejtno syntetycznego ujcia problemw wsi
obiektywizm pisania prezencji zagadnie
realizm
trjwymiarowa obserwacja - jednoczesno scen - ich symultaniczno
dzieo sztuki i dokument ycia wsi
Epopeja to gatunek literacki, dugi, czsto pisany wierszem. Pokazuje poetyczne losy
bohaterw na tle wydarze historycznych lub losy narodu w przeomowym momencie
dziejowym.
Chopi - zmiana patriarchalizmu na system, gdzie kady mg tworzy swe dobro.
wiadomo spoeczno narodowa. Kryzys gospodarki indywidualnej, z duych
gospodarstw rozdrabniay si mae gospodarstwa. Kiedy patriarcha mia duo ziemi.
Dzieci i wnuki pracoway u ojca. Teraz mode pokolenie chce mie wasn ziemi.
Modzi maj wiksz wiedz Patriarchalny system rodziny ustpuje miejsca nowemu
systemowi gdzie modzi, ale doroli ludzie maj wasn ziemi. Maj wiadomo
swych praw obywatelskich i przywilejw. Stare pokolenie przyzwyczajone jest do
biernoci wobec wadz. Modzi si buntuj i wiedz, e maj do tego prawo. W epopei
wystpuje bohater zbiorowy.
Natura:
1. stwarza nastrj (Ja i Jagusia pod drzewem - intymno)
natura wyznacza rytm ycia kadego wieniaka. Wszechobecna w ich yciu bo nakada
na nich konkretne obowizki. Ich dziaania warunkowane s przez natur.
2. urasta do rangi odrbnego bohatera. Przeciwnik i sojusznik ludzi. Opis
impresjonistyczny, gra wiata i barwy, opis plastyczny, nastrj dynamiczny,
zmieniajcy si.
Cechy opisu w epopei:
1. opis rozbudowany, zwaszcza cz porwnawcza porwna.
2. Personifikacja natury.
3. opis dynamiczny
Patos przeplatany z komizmem np.:
1. chopi ruszaj na las, nastrj powany i uroczysty
2. przegnanie kolonistw
3. wypowiedzi Rocha
4. opis niektrych prac polowych ich wano dla ludzi wsi.
Uyte techniki w Chopach to:
1. realizm (opis prac polowych)
2. impresjonizm
malarsko
dobr kolorw
perspektywiczne spojrzenie
3. symbolizm
mier Boryny na polu. Z ziemi zwizane byo jego ycie i ziemi zwizana jest jego
mier.
4. naturalizm
podporzdkowanie ycia przyrodzie i jej rytmowi
ekspozycja roli jak peni popd pciowy
drastyczne sceny: Kuba obcina sobie nog
 XX lecie midzywojenne
Czas trwania 1918 - 1939

Filozofia

Intuicjonizm -Henryk Bergson - akcentowa poznanie wiata poprzez intuicje.

Jego teoria wywara ogromny wpyw na sztuk.
Pragmatyzm - Wiedza ludzka, kierunki poznania miay mie charakter praktyczny.
Wiliam James - wedug niego poznane powinno by tylko to co praktyczne i
potrzebne w codziennym yciu.
Behawioryzm
(od sowa zachowanie, postpowanie). John Watson. Twrcy tej koncepcji twierdzili,
e czowieka nie mona pozna. Czowieka mona okreli poprzez obserwacj jego
zewntrznych ruchw i zachowa, mona przewidzie jego reakcje. Badania duszy s
nieskuteczne, poniewa nie mona ich empirycznie sprawdzi. W sztuce czowiek by
prezentowany od zewntrz. Autor nie wnika w gb jego psychiki, przey
wewntrznych.
Zygmunt Freud - Posugiwa si hipnoz, analiz snw, skojarze aby bada
przyczyny chorb, nerwic. Bada psychik ludzk i doszed do wniosku, e jest na
zoona. Tworz j trzy warstwy:
1. ego - kierowanie rozumem, uzalenienie od wymogw spoecznych, czowiek w
sposb wiadomy kontroluje swoim zachowaniem
2. id - strefa popdw spychanych do podwiadomoci.
3. superego - zesp norm, wartoci utosamiany z sumieniem
Pomidzy id (popd, instynkt) a superego (idea) tworzy si napicie. To prowadzi do
stresw i chorb psychicznych.
Skrajny subiektywizm Twrc by Franz Kafka. wiat to potny koszmar i
udrka czowieka z koniecznoci istnienia w nim. Czowiek jest cakowicie
wyobcowany. wiat jest niesychanie tajemniczy, niepoznawalny. Kafka ukazywa wiat
z pogranicza snu i jawy ale nie zawsze pojawia si jako senny koszmar. Wnikliwo
psychologicznej analizy bohatera. Tajemniczo wiata prezentowanego jako wizja
senna z pogranicza snu i jawy.

Kierunki artystyczne
Ekspresjonizm pojawi si we wczeniejszej epoce, ale dopiero teraz doszed do gowsu
Charakteryzuj go:
sia i gwatowno wyrazu
deformacja obrazu rzeczywistoci
sztuka miaa wywoywa wstrzs u odbiorcy, miaa by krzykiem duszy
nie powinna naladowywa wiata
denia do wyraania bogactwa psychiki ludzkiej
spontaniczno artysty
sztuka jest wyrazem duszy
dobr sw o silnym zabarwieniu emocjonalnym
 elementy brzydoty
jzyk wypowiedzi daleki od potocznego, zawiera cechy wzniosoci

Futuryzm (skrajna awangarda)

Twrc jest Filippo Marinetti. W 1909r. ogosi swj I manifest pt. Futuryzm
pochwaa energii
odrzucenie przeszoci, patrzenie tylko w przyszo
pogarda dla dotychczasowych wartoci
fascynacja tym co nowe, cywilizacj, urbanizmem
danie nowej estetyki, nowego ideau pikna zwizanego z cywilizacj i technik
oryginalno i wyjtkowo nawet za wszelk cen
odrzucali zasady gramatyki i interpunkcji uwaajc to za jarzmo krpujce swobod
wypowiedzi
zabawa sowem
prowokacja
dynamizm, energia, gwatowno, wulgaryzm

Stanisaw Modoeniec
Wiek XX
nazwy wynalazkw duymi literami
fascynacja tym co nowe
neologizmy - w skojarzeniu z pozostaymi wyrazami tworz element zaskoczenia
gra sw

Bruno Jasieski
But w butonierce
do mnie wiat naley, kpina z poetw, tradycji
podmiot liryczny mwi sobie, ze jest genialny, jest mody, lekceway cay wiat
wedug niego ludzie jeszcze nie dojrzali, nie dba o tych co nie d za postpem, s
oni mu obojtni
to co nowe daje czowiekowi wiksze moliwoci
umierca za ycia innych twrcw, wtedy uwaanych ju za klasykw (np. Staffa)

Rzygajce posgi
sztuka odesza, nadchodzi wolny czas; posgi - tradycja; rzygajce - obraza, kpina
prowokacja
podmiot liryczny zamierza wyzwoli poezj z szablonu, w ktry popada

Dadaizm (skrajny futuryzm)

Nie rozwin si w Polsce (wojna bya okazj do odzyskania niepodlegoci - nie bya
dla Polakw absurdem)
negowanie wszystkiego
 wykpienie tego co byo dotychczas wartoci
odrzucenie ogranicze skadni, ortografii, gramatyki, interpunkcji - znamienie
wolnoci absolutnej
Bekot dadaistyczny - Tristian Tzara pisa jak stworzy utwr literacki

Skamadryci
Julian Tuwim, Antoni Sonimski, Kazimierz Wierzyski, Jan Lecho, Jarosaw
Iwaszkiewicz
satelici: Kazimiera Iakowiczwna, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Jerzy Libert
pocztki zwizane z Uniwersytetem Warszawskim i pismem Pro Arte et Studio
tworzyli kabaret Pod Pikadorem (1918-19)
wydawali pismo "Skamander" (1920-29, 35-39)
zwizani z pismem "Wiadomoci literackie"
nie stworzyli programu poetyckiego
zwizek poetw z teraniejszoci
kult codziennoci, ycia, witalizm, fascynacja wiatem
wolno w wyborze tematw i rodkw wyrazu
prosty jzyk
bohater poezji skamandryckiej to czowiek z ulicy, zwyky
poezja dla szarego czowieka, nie elitarna
modo, dojrzewanie w niepodlegej Polsce, ciekawo wiata

Tuwim, Wierzynski Sonimski, Iwaszkiewicz,

Lecho
optymizm, witalizm, wiersze powaniejsze,
energia, symbolika,
rado, pochwaa ycia, przywizanie do tradycji
miasto

JULIAN TUWIM
debiut Czyhanie na Boga w 1918r., Sokrates taczcy w 1919r.
poeta codziennoci

Tuwim chce by jednym z wielu zwyczajnych ludzi (pisa o zwykym czowieku i jego
otoczeniu)
Nie chc by przewodnikiem,
Chtnie w tum si wcisn,
Bd Ultimus inter pares (ostatni wrd rwnych).

Do Krytykw
Podmiot liryczny jedzi tramwajem po miecie. Jest tym zachwycony, upojony urokiem
miasta. Rozpiera go entuzjazm, energia. Adresatem s krytycy, ktrzy nazwani s te
wielce szanowni panowie !. Podmiot liryczny kpi z oczekiwa krytyki. Emocji i
uniesie moe take dostarczy codzienno.
Do prostego czowieka
Obrona prostego czowieka przed szlacht. Polega ona na otworzeniu oczu naiwnemu
czowiekowi na to na czym polega agitacja polityczna. Autor wystpuje w roli
nauczyciela. Ci, ktrzy maj w swoich rkach propagand chc wykorzysta zwykych
ludzi do realizacji wasnych planw.
Mieszkacy
Tematem wiersza jest ycie przecitnego mieszkaca miasta. We wczesnej twrczoci
Tuwim wyraa pochwa przecitnoci i zwykoci, aprobowa codzienne ycie. Tutaj
te sdy ulegy cakowitej zmianie. Mieszczanin jawi si w wierszu jako czowiek gupi,
o ograniczonych horyzontach, bezmylny, zajmujcy si rzeczami nieistotnymi. Jego
ycie jest schematyczne. Codziennie jego czynnoci s identyczne. Pozbawiony jest
wasnych pogldw. Wszystkie pogldy czerpie z gazet i radia. Takie ycie jest puste i
nie ma uzasadnienia. Wiersz jest omieszeniem trybu ycia mieszczastwa.
Straszne mieszkania. W strasznych mieszkaniach
Strasznie mieszkaj straszni mieszczanie.

BOLESAW LEMIAN
debiut Sad rozstajny w 1912r.
rozpuszczenie wyobrani
fantastyka
granica dwch wiatw
wymylony wiat jest ciekawszy ni normalny
opisuje to co krtkie, chwilowe, niedostpne czowiekowi w wiecie zmieniajcej si
rzeczywistoci
posuguje si symbolem
w wierszach uywa duo neologizmw, wprowadza oksymorony
intuicjonizm w poznawaniu wiata - wpyw Bergsona
odwouje si czsto do literatury ludowej

Dusioek
Wiersz w kompozycji i stylu przypomina ballad. Narrator wykreowany zosta na
ludowego gawdziarza, opowiadajcego gromadzie suchaczy histori Bajday. Uywa
jzyka stylizowanego na gwar. Tematem wiersza jest pretensja do Boga o to, e na
wiecie przez niego stworzonym istnieje nie tylko dobro, ale i zo, na ktre czowiek jest
nieustannie naraony i z ktrym musi samotnie walczy.

Trupigi
Wiersz ten pokazuje problematyk ndzy i ubstwa, znikomoci ludzkiej egzystencji.
Symbolem tych cech ycia ludzkiego s trupigi - buty z yka, w ktre ubiera si do
trumny ndzarzy. Poeta ma wiadomo ndzy ycia ludzkiego i wie, e on take takiego
losu nie uniknie, chocia wolaby tworzy poezj pogodn, radosn, zajmujc si
tematami odlegymi od ponurej codziennoci. Utosamia si z biedakiem, jego losem i
nieszczciami. Solidarno wobec ludzi wywouje bunt przeciw Stwrcy wiata. Bg
odpowiedzialny jest za zo dotyczce ludzi, a zarazem bezradnoci czowieka, ktrego
gniew i bunt jest cakowicie bezsilny, niczego nie moe zmieni.
Urszula Kochanowska
Wiersz ten nawizuje do trenw J. Kochanowskiego a take do jego humanizmu, czyli
do przekonania, e czowiek jest centrum wiata, jest najwysz wartoci. Podmiotem
lirycznym wiersza jest crka Kochanowskiego, ktra opowiada o swoim przybyciu do
Nieba. Bg stwarza dla niej raj. Jest to dom w Czarnolesie. Bg odchodzc stwierdza,
e jej rodzice niedugo nadejd. Urszula czeka na rodzicw nie na Boga. Std jego
nadejcie wywouje rozczarowanie i al. Szczcie dla czowieka jest rwnoznaczne z
mioci i czuoci. Bg mimo swej doskonaoci nie moe zastpi jej rodzicw.
W malinowym chruniaku
Wiersz rozpoczynajcy cykl erotykw pod takim samym tytuem. Podmiot liryczny
opisuje spotkanie z dziewczyn, wsplne zbieranie malin, ktre stao si form
miosnego zblienia, a maliny podawane chopcu - pieszczot. Z sytuacj erotyczn
wspgra stan przyrody, opis elementw otaczajcej kochankw natury.
Bk zonik hucza basem, jakby straszy kwiaty,
Rdzawe guzy na socu wygrzewa li chory,
Zachmaniaych pajczyn skurczyy si wisiory
I szed tyem na grzbiecie jaki uk kosmaty.
Opis ten silnie dziaa na zmysy, podkrela takie cechy przyrody, ktre s przez nie
odbierane: przyjemny, basowy dwik wydawany przez bka, miy w dotyku kosmaty
uk, skrzce si w socu pajczyny, gorco i duchota upalnego dnia, sodki zapach
owocw. Wszystko to pobudza wzrok, such i dotyk. Podkrelona zostaje take
atmosfera intymnoci, zblienia, poniewa wskazane elementy natury mona zobaczy
tylko z bliska (owady, pajczyny, guzy na liciu). Para kochankw ukryta jest przed
wiatem i ludzkimi oczyma w gszczu malinowych krzeww, ktry stwarza warunki dla
przeycia intymnych wrae. Poeta bardzo subtelnie buduje nastrj erotycznych
przey.
Konstanty Ildefons Gaczyski
cech charakterystyczn jego poezji jest czenie liryzmu, osobistej refleksji i
baniowoci z humorem, grotesk i satyr
siebie, poeta przedstawia jako artyst-cygana, ale jednoczenie czowieka zwykego,
przecitnego
motywy banalne, pospolite wzbogaca fantastyk i liryzmem
poruszajc tematy spoeczno-polityczne posugiwa si czsto satyr i grotesk
tematyka codziennoci
twrczo sw traktowa jako zabaw
jzyk potoczny
 regularny rym i rytm

Serwus, madonna
tematem wiersza jest sztuka i artysta
czynic podmiotem lirycznym poet, przedstawi swoj koncepcj artysty
poeta w wierszu stwierdza, ze nie dba o saw
pisanie ksig i saw pozostawia innym
rezygnuje z tego co byo wane dla artystw od czasw Horacego (celem
twrczoci jest Stawienie sobie pomnika trwalszego ni ze spiu)

przedstawia wizerunek artysty-cygana

wiersz adresowany jest do madonny, ktr poeta okrela jako matk, kochank
i muz
poeta zwraca si do niej Serwus, madonna - zderzajc sowo: madonna, z
potocznym: serwus
moe to wskazywa na brak szacunku ale jest wyrazem silnego i bezporedniego
zwizku artysty z jego muz oraz charakteryzuje samego artyst, ktry czy w
sobie sprzecznoci: codzienn zwyko i wito sztuki

Leopold Staff - poeta klasyczny

Ars poetica
wiersz zawiera skrt programu poetyckiego
poezja ma utrwala przelotne, chwilowe uczucia, myli, doznania i zdarzenia
ma by atwa w odbiorze, komunikatywna
echo z dna serca - uczucia najbardziej intymne, doznania, emocje ulotne,
nieuchwytne
treci ma by to co przemija
cech charakterystyczn s rymy i dwiki
podmiot liryczny chce by zrozumiay, szczery

Afirmacja ycia
Wysokie drzewa
wiersz ma kompozycj klamrow (rozpoczyna i koczy si tym samym wersem: O,
c jest pikniejszego ni wysokie drzewa)
zachwyt nad krajobrazem, piknem drzew, ktre s opisane na tle przyrody
podmiot liryczny jest urzeczony piknem przyrody, kontempluje j
obraz jest podniosy, wspaniay i zachwycajcy dziki wyszukanym rodkom wyrazu
poeta oddziaowuje na rne zmysy odbiorcy: wzrok (poprzez bogactwo barw),
wch (zapach wody) i such poprzez naladowanie przyrody
stosuje synestezj (przeniesienie wrae pochodzcych z jednego zmysu na inny,
np. opis zapachu przy pomocy barw)
natura wpywa na stan duszy czowieka, wyzwala w nim wartoci duchowe, pozwala
dozna penego spokoju i ciszy
Awangarda Krakowska
avant-garde - stra przednia
Tadeusz Pejper, Julian Przybo
czasopismo Zwrotnica
3xM (miasto, masa, maszyna)
metafora teraniejszoci
jzyk rozwija si wraz z technologi
poezja powinna wspbrzmie z rzeczywistoci, prezentacja rzeczywistoci
fascynacja cywilizacj, urbanizmem
sztuka powinna suy spoeczestwu
przeciwstawienie si tradycji romantycznej, zerwanie z romantycznym pojciem
natchnienia
poezja ma streszcza wiat a nie odtwarza wntrze poety
poezja jest wynikiem wiadomej pracy intelektualnej, literatura to rzemioso
nowy typ metafory, ktra nie byaby stylistyczn ozdob ani sposobem
odtwarzania rzeczywistoci,
jej opisu, porwnania
miaa by zwizkiem pojciowym, miaa tworzy now rzeczywisto czysto
poetyck
jzyk zbliony do potocznego

JULIAN PRZYBO

Z Tatr
metaforyczny obraz wiata (ruch ska, huk wody)
tragedia zmarej taterniczki obok krajobrazu Tatrzaskiego

Notre - Dame
poczucie przytoczenia wobec wspaniaoci filarw katedry
podmiot liryczny jest przeraony budowl
zostaa ona wzniesiona ku czci Boga ale staa si miejscem niezbdnym ludziom a
nie Bogu

WADYSAW BRONIEWSKI
tworzy poezj proletariack
poezja ma powiedzie to, czego nie mog powiedzie inni
popiera proletariat
ma by ostra, zagrzewa
poezja jako forma walki o nowy ad spoeczny
ma wyraa problemy robotnikw
poeta romantyczny
poezja ma agitowa, podrywa do czynw
obecno historii
 wiara w przeszo, w jej rol w yciu czowieka i w yciu caego narodu
jej obecno jest czym niezbdnym
podejmuje tematy spoeczno-polityczne i rewolucyjne
nawizuje do romantyzmu i do nasycenia wierszy tradycjami rewolucyjnymi
poezja czynna, nawoujca do walki
tworzy midzy innymi liryki patriotyczne wzywajce do walki z wrogami
ojczyzny
Do przyjaci poetw
nazwa si Prometeuszem
nie dba o konsekwencje
jest dobroczyc
(prometeizm - postawa polegajca na bezinteresownym powiceniu si dla
sprawy, idei, ktra dotyczy duej grupy ludnoci)

Poezja

wiersz ma charakter programowy, ukazuje stosunek Broniewskiego do poezji i

okrela jej zadania
poezja ma towarzyszy czowiekowi w kadym momencie ycia
ma zagrzewa do walki, dawa nadziej
ma by ywioowa, odpowiednia do chwili
po walce ma przypomina saw tych, ktrzy zginli
ma dawa ukojenie, uspokojenie, ma wyniszczy emocje negatywne

Przedwionie Stefana eromskiego

Przedwionie polskiej pastwowoci
Wiosna to odzyskanie wolnoci, rozkwit na nowo pastwa polskiego po 123 latach
niewoli. Utwr stanowi sum obserwacji politycznych i spoecznych, pastwowoci,
ktra narodzia si na nowo. Konfrontacja mitu szklanych domw z rzeczywistoci.
ledzc losy Cezarego Baryki mona zauway jak rne rodowiska pozna.
Ziemiastwo
ycie urozmaicone przejadkami, balami, spacerami, romanse, zabijanie czasu,
ktrego nie ma na co spoytkowa.
nie zainteresowanie tym co dzieje si w kraju
monotonne ycie ziemiastwa rzdzi si prawami: dobre pochodzenie, etykieta,
dobre wychowanie, majtek
Wie
trudne, prymitywne warunki
ndza wsi prezentowana wyrywkowo - dobitnie sygnalizowane s warunki ycia
Przyczyny:
od dawna istniejce stosunki spoeczne, ktrych nikt nie zmienia i nikt nie
zamierza zmieni
bierno wyzyskiwanych
 wyzysk chopw nie opiera si na gwacie, bowiem chopi poddaj si, ycie wsi
toczy si od dawna ustalonym rytmem.

Mieszczanie
ndza klasy robotniczej
polska krajem policyjnym, wizienia przepenione, ze warunki, niemoliwe wrcz
traktowanie winiw, terror
Niepodlego zaskoczya Polsk, rzd nie bierze losu kraju w swoje rce. Nie wiele si
zmienia (radykalizujce si klasy robotnicze, bezrobotni umieszczani s w wizieniach,
a rzd nic nie robi aby zapewni godno Polakom w wolnej suwerennej Polsce).

Rewolucja w PrzedwioniuJest gwatownym przewrotem spoeczno-

politycznym, majcym na celu obalenie panujcego ustroju i wprowadzenia nowego
adu sprawiedliwoci spoecznej. Zaoenia rewolucji s wic suszne, nawizuj do
hase Wielkiej Rewolucji Francuskiej: wolno, rwno, braterstwo. Jednak wszelkie
nage zmiany wi si te z przemoc i krwawymi walkami..
Rewolucja w Rosji w 1917 r. obalia despotyzm carski. eromski umiejscawiajc
akcj w Baku, daje dokadny obraz wydarze rewolucyjnych, sugeruje take ich ocen.
Ocena rewolucji jest niejednoznaczna, co wynika w duej mierze ze zmiennoci
pogldw gwnego bohatera. Dojrzewanie Cezarego sprawia, e zmianie ulegaj jego
pogldy i sposb patrzenia na wiat. Pocztkowo bohater jako mody czowiek
angaowa si - spontanicznie i bezkrytycznie - w dziaania rewolucyjne. Rewolucja
oznaczaa wtedy dla niego wolno, swobod, ucieczk od codziennych obowizkw,
bezkarno. Cezary bra udzia w masowych spotkaniach, podczas ktrych wygaszano
przemwienia, a take organizowano samosdy: wiece przeradzay si czsto w
okrutne, samowolne egzekucje wizionych przeciwnikw (generaw). Dziaania
rewolucyjne byy bezprawiem i okruciestwem. Rewolucja w Baku wprowadzia niead
i wyzwolia spory narodowociowe pomidzy Tatarami a Ormianami. Stopniowo
Cezary zacz zauwaa ujemne cechy rewolucji. Jednak dalej uwaa, e jest ona
koniecznoci i e pokrzywdzeni ludzie maj moralne prawo do buntu przeciw
krzywdzicielom. Pniej i ten sd uleg zmianie. Wyzwolone przez rewolucj spory
narodowociowe doprowadziy do makabrycznych wydarze: masowych mordw,
terroru i skrajnej ndzy, ktra czynia ludzi obojtnymi nawet na mier.
Obalenie starego porzdku nie zapewnia jeszcze wprowadzenia nowej cywilizacji. Te
spostrzeenia potwierdzia pniej podr do Polski. Mia wwczas okazj
zaobserwowania Rosji objtej rewolucj. Rosja zostaa ukazana jako pastwo
pogrone w chaosie, le funkcjonujce, cakowicie zdezorganizowane. Obraz rewolucji
stanowi ostrzeenie przed tym, do czego moe doprowadzi spoeczna krzywda oraz
lekcewaenie problemu, jakim s warunki ycia najniszych warstw i nierwnoci
spoeczne.
Programy polityczne:
1. komunistw
2. rzdowy (Gajowca)
3. bohatera

Koncepcje naprawy Polski w Przedwioniu

 W Przedwioniu eromski stawia bardzo trudne dla jemu wspczesnych pytanie: jak
wyprowadzi z upadku niepodleg Polsk? Autor nie daje jednak czytelnikowi gotowej
odpowiedzi, ale przeprowadza analiz rnych moliwoci naprawy Polski. Pozwala w
jednakowy sposb wypowiedzie si w komunistom (Antoni Lulek), utopistom
(Seweryn Baryka) oraz realistom (Szymon Gajowiec), a kada z koncepcji zostaje
przefiltrowana przez wiadomo Cezarego Baryki przedstawiciela nowego
pokolenia.

Koncepcja szklanych domw

Najpierw, zanim jeszcze Cezary ujrza prawdziw Polsk i jej problemy, zapozna si z
wizj swojego ojca, Seweryna Baryki, ktry opowiada mu o Polsce jako o nowej
cywilizacji szklanych domw. Seweryn opowiada synowi o ich fikcyjnym krewnym i
jeszcze bardziej fikcyjnych reformach, ktre wprowadzi, aby zachci go do wyjazdu
do kraju jego ojcw.

W wizji starego Baryki podstaw nowej cywilizacji miay sta si wygodne, estetyczne
mieszkania, dostpne dla wszystkich, nawet najbiedniejszych obywateli. Nowa
technologia miaa rozwiza wszystkie wane problemy spoeczne i ekonomiczne.
Budowa i obsuga szklanych domw dawayby zatrudnienie kademu czowiekowi
zgodnie z jego zdolnociami. Dziki pracy artystw i indywidualnym upodobaniom
mieszkacw nowe osiedla byyby nie tylko wygodne, ale i pikne, co sprawiaoby, e
nawet bogaci ludzie chcieliby w nich mieszka. Dziki tym rozwizaniom w sposb
naturalny zapanowaaby w kraju upragniona rwno i sprawiedliwo. Moliwo
swobodnego rozwoju kadej jednostki i rwne prawa doprowadziyby do wyganicia
konfliktw, zapewniyby poszanowanie ludzkiej godnoci.
Wanym elementem pomysu naprawczego Seweryna Baryki jest proces powszechnej
elektryfikacji. Kady z domw podczas zimy ma by ogrzewany energi elektryczn, a
latem ochadzany. W tej nowej cywilizacji kady pracuje, co wicej kady chce ciko
pracowa, bo to czyni czowieka zdrowszym, wyrabia krzep, hartuje, wzmaga apetyt,
przynosi spokojny sen. Natomiast szklane domy, atwe w utrzymaniu czystoci,
zapobiegn roznoszeniu niebezpiecznych chorb.
Koncepcja szklanych domw to mit o kraju szczliwym, nieobarczonym zewntrznymi
i wewntrznymi konfliktami. To swoista legenda o spoeczestwie, w ktrym nikt nie
uzurpuje sobie prawa do wadzy, a kademu wystarcza tylko to, co ma. To alternatywa
dla krwawej rewolucji, oparta na dugofalowych reformach prowadzcych do
powszechnego dobrobytu. Rewolucyjnemu niszczeniu i burzeniu Seweryn Baryka
przeciwstawi wizj budowania, ktrego podstaw nie byaby niczyja krzywda.

Mody Baryka nie dowierza opowieci ojca, od pocztku wyczuwa jej utopijno. Nie
wierzy przede wszystkim w przemian otrw (czyli wedug hase bolszewickich
arystokracji, buruazji, itp.) w dobrych, czystych i prawych obywateli idealnego
(utopijnego) pastwa.

Koncepcja Szymona Gajowca

Drug koncepcj naprawy Polski przedstawia Baryce Szymon Gajowiec, wysoki

urzdnik Ministerstwa Skarbu. Gajowiec to przedstawiciel projektu rzdowego,
realizowanego w odradzajcej si po wielu latach niewoli niepodlegej Polsce.
Koncepcja Gajowca ma proweniencje pozytywistyczne i opiera si na prawie ewolucji.
Mamy tu do czynienia z propozycj systematycznych reform w wielu dziedzinach ycia
pastwa. Do najwaniejszych zmian zaliczane s tu reformy walutowa i agrarna, a take
reformy szkolnictwa, suby zdrowia oraz armii.
Gajowiec widzia Polsk jako kraj rnych narodw, yjcych zgodnie na tym samym
terenie, szanujcych swoje odrbnoci oraz rnorodno, a jednoczenie wsplnie
pracujcych dla dobra Polski. Zgodnie z postulatami pracy u podstaw i pracy
organicznej ubogie klasy miay dostpowa awansu spoecznego na drodze
dugotrwaego procesu edukacyjnego. Bardzo wanym postulatem tej koncepcji
przeciwstawiajcym j wyranie propozycji komunistw jest utrzymanie granic
odrodzonego pastwa. W tym sensie jest to rwnie koncepcja patriotyczna. Wizja
Gajowca, cho spotkaa si ze sprzeciwem Baryki (zarzut powolnoci i braku realnych
zmian), zdaje si wzbudza sporo sympatii narratora, ponadto jest najbardziej
racjonalna.

Koncepcja komunistyczna

Ostatni propozycj naprawy pastwa polskiego, a dokadniej polepszenia ycia

najniszej jego warstwy spoecznej prezentuje Lulek - niewielki, chorowity student
prawa, fanatyk komunizmu. Koncepcja Lulka jest wspierana przez warszawskich
komunistw, natomiast wzr czerpie z rosyjskiej rewolucji bolszewickiej. Jej
podstawowym hasem jest rwno klas spoecznych, co w rzeczywistoci sprowadza
si do postulatu zniszczenia arystokracji i buruazji i oddania wadzy robotnikom.
Ideay te byy dla Lulka waniejsze od narodowej przynalenoci. Panowanie
proletariatu miao sta si prawem ponadnarodowym, niewane byy tu kwestie
narodowociowe.

Argumentami przemawiajcymi za rewolucj byy za sytuacja ekonomiczna oraz

zdrowotna robotnikw. Baryka susznie zauway na zebraniu komunistw, ze oddanie
wadzy klasie, ktra znajduje si w tak kiepskim stanie, moe skoczy si tragedi dla
pastwa. Nikt jednak nie chcia sucha wypowiedzi modego buntownika.

Stosunek autora powieci do tej koncepcji jest negatywny (od idei rewolucji
odegnywa si rwnie w pniejszym artykule pt. W odpowiedzi Arcybaszewowi i
innym) eromski uwidoczni to m.in. w kontrastowym zestawieniu mizernej aparycji
Lulka (chudy, may, chorowity) z wielkimi ideami prnie rozwijajcej si rewolucji
(sia, potga, dobro). Sam Cezary wymiewa koleg za to, e przyjecha po niego
buruazyjn karet. Warto jednak doda, e Przedwionie jak zauway Henryk
Markowski to jedna z niewielu ksiek, w ktrych prezentuje si w sposb tak
dokumentacyjny postulaty komunistw:

Wane!!!! Koncepcje uzdrowienia Rzeczypospolitej to czsty motyw na

maturze ustnej

GRANICA Z. NAKOWSKIEJ
Forma powieci, nowatorstwo - Powie realistyczna zwykle opowiadaa histori
podczas ktrej dokonyway si wydarzenia. Skutki podane byy zawsze na kocu.
Nakowska rozpoczyna powie od finau, rozwizania akcji. Streszczajc koniec
rozadowuje ciekawo czytelnika. Nie oczekuje on rozwizania tylko zastanawia si co
si stao. Czytelnika maj zainteresowa rne sytuacje, interpretacje a nie same
zdarzenia. Fabua jest prosta aby czytelnik mg zwrci uwag na motywy
postpowania. yciorys bohatera daje nam rne moliwoci interpretacji. Autorka
chce zostawi ocen bohatera czytelnikowi. Opinie zale od rnych punktw
widzenia. Nie moe ona by jednoznaczna. Nakowska proponuje aby zestawi je
wszystkie nawet jeli s rne. Suma ich moe da jaki obraz. Nie bdzie on
jednoznaczny. Zestawienie gestw, rnych punktw widzenia, gromadzenie opinii.
Rzeczywisto jest zoona. Gwnym zagadnieniem ksiki jest zestawienie tego co
myli o sobie czowiek a co myl o nim inni. Autorka kadzie nacisk na to, e nie bdzie
jednoznacznie charakteryzowaa bohatera, stara si podkreli swoj obiektywno.
Rezygnuje z narzucenia odbiorcy swojego pogldu.
Warstwy spoeczne
Ziemiastwo (Ziembiewicz)
zuboae, rodzice Ziembiewicza reprezentuj t warstw ze wszystkimi jej wadami
powierzchowno wyksztacenia przy jednoczesnym duym mniemaniu o sobie
konserwatyci, kultywujc staro szlacheckie tradycje podtrzymywali znaczenie
klasy do ktrej nale ludzie puci, jaowi, niewyksztaceni, hodujcy reliktom
przeszoci, tkwi w niej
kultywowanie wypaczonych tradycji szlacheckich, ktre mog potwierdzi ich
przynaleno do prymitywnej ju szlachty
pozory dawnej elegancji i kultury pod ktrymi nie kryje si adna tre
nie umiej si dostosowa do obecnych warunkw (dlatego zuboeli)
podsycanie pozorw etykiety dworskiej
nie potrafi gospodarowa, zarzdzanie majtkiem jest bezwadne
herb - jedyny znaczcy symbol szlachectwa
stwarzaj sobie wiat zbytku, cho w rzeczywistoci tak nie jest
trwaj we wasnym wiecie nie zauwaajc co si wok nich dzieje
nie maj zbyt duego wpywu politycznego

Bogacze (pastwo Tczewscy)

dziki swojemu majtkowi mog bardziej manipulowa losami pastwa, wpywa
na sytuacj polityczn kraju
wpywowi, przyjmowali zawsze znakomitych ludzi
powani i godni
sfera ludzi majcych moliwoci finansowe, opywajcy w zbytkach - forma wyszej
kultury
chcc zrobi karier trzeba byo im podlega

Mieszczastwo
* Cecylia, Kolichowska, cukiernik Marian
stwarzanie pozorw zamonoci
brak wiadomoci tego, co pikne
kotuneria, dulszczyzna
odnosz si do ludzi z niszych klas z pogard
brak wpyww i perspektyw
brak prywatnoci
hierarchia co to ludzi i zwierzt
ualanie si nad sob i nie robienie niczego aby zmieni swoj sytuacj
* bogaci inteligenci - Zenon Ziembiewicz
*biedota - Joasia Gobska
 Biedota (robotnicy, suba, chopi folwarczni)
ycie w skrajnej ndzy
godz si na takie warunki bo na inne ich nie sta
brak im podstawowych rodkw do ycia
yj w strasznych warunkach (piwnicach)
nie maj adnych praw, nie mog si o nie nawet dopomina
nie posiadaj opieki lekarskiej
poniani, szykanowani, wykorzystywani

Robotnicy (Franek Borbocki)

gwatownie domagaj si o prawa
coraz bardziej wiadomi swoich praw
prowadz manifestacje, strajki
daj lepszych warunkw ycia

Wieloznaczno utworu Granica na paszczynie spoecznej. Podzia klasowy

odgradzajcy wiat posiadajcych od wiata ndzarzy. Jest midzy nimi przepa.
Dziel ich przywileje, moliwoci yciowe, prawa, moliwoci wpywania na ycie.
Awans spoeczny jest nieosigalny dla ludzi sfery ubogiej - nieprzekraczalna granica.
Paszczyzna psychologiczna. Poszukiwanie granic tego co ocenia si obiektywnie a
subiektywnie. Sd jednostki czy opinia zbiorowa. Ze zbioru subiektywnych opinii
mona zbliy si do obiektywnej prawdy.
Granica oddziela prawd od faszu.
Paszczyzna filozoficzna. Mowa tu o moliwociach poznania wiata. Czowiek sam
sobie narzuci granice. Poznaje wiat coraz lepiej, coraz dokadniej. wiat si rozwija.
Ruchoma granica poznania.
Paszczyzna moralna. Linia, ktrej nie powinno si przekracza aby nie
sprzeniewierzy si wasnym ideaom, pogldom, by pozosta sob. Granica
kompromisu nie polega na rezygnacji z wasnych ideaw. Szukanie cigle tej bariery,
bo przekroczenie jej oznacza fasz, obud w stosunku do samego siebie.

*Ferdydurke Witolda Gombrowicza

Powie ta zrywa z tradycj powieci realistycznej. Posiada niezwyk fabu, ktrej
zdarzenia s wprawdzie uporzdkowane chronologicznie, ale same w sobie s
nielogiczne i nieprawdopodobne. Zdarzenia przypominaj bardziej sen ni jaw i
Gombrowicz wyranie nawizuje w kompozycji fabuy do techniki onirycznej
(sennej). Ukazane wydarzenia i postacie s w duej mierze absurdalne i
przejaskrawione, i skadaj si na groteskowy obraz rzeczywistoci. wiat ukazany
zosta w krzywym zwierciadle. Postacie s uosobieniem pewnych postaw i zachowa,
wyeksponowanych, wyolbrzymionych w nich dla spotgowania wraenia. Mamy
typowego belfra - Bladaczk, pensjonark, nowoczesn matk, typowe postacie z
rodziny szlacheckiej, parobka. Ich zachowanie jest przesadne i karykaturalne. Stanowi
w powieci rdo komizmu. Dwie paszczyzny interpretacyjne:
rozwaania psychologiczne dotyczce uzalenienia postpowania czowieka,
sprowadzajce si do teorii formy w yciu ludzkim
 krytyka midzywojennej rzeczywistoci i obyczajowoci nadajca utworowi
satyryczn wymow
Podstawowym pojciem, jakim operowa Gombrowicz w swoich wypowiedziach o
czowieku i wiecie bya forma - to dla Gombrowicza sposb wyraania siebie i
sowa, gesty, czyny, decyzje, postawy, styl i sposb bycia. Jest to postawa wobec ycia,
ksztat czowieka okrelajcy go wobec wiata. Forma jest sposobem kontaktowania si
z innymi ludmi. Tworzy si dopiero w kontakcie midzyludzkim i jest czym
sztucznym, nienaturalnym dla czowieka. Jest nam narzucana z zewntrz, faszuje
nasz natur. Forma jest koniecznoci, poniewa kady czowiek chcc nawiza
kontakt z innym czowiekiem, musi przyj jak form, ktra byaby dla tamtego
zrozumiaa. A poniewa czowiek yje w spoeczestwie, jest na t form skazany, nie
moe przed ni uciec. Forma jest take sposobem wyraania wasnych pogldw,
sposobem przekazania wasnego widzenia wiata i innych. Na pocztku utworu
narrator wyznaje, ze poszukuje sposobu na wyraenie siebie. Zdaje sobie spraw z
koniecznoci znalezienia dla siebie jakiej formy, by zaistnie w spoeczestwie, wrd
ludzi, by zosta przez nich dojrzanym i odebranym. Ludzie narzucaj sobie wzajemnie
sposb bycia (np. belferskie zachowanie Pimki w mieszkaniu narratora sprawia, e
zachowuje si on jak ucze). Ludzie nieustannie zmuszaj innych do pewnych
zachowa i dziaa. Ciga walka o narzucenie wasnego wiatopogldu (walka na miny
pomidzy Mitusem a Pytonem, gwat przez uszy dokonany na Pytonie). Uczniowie
cierpi z powodu narzucenia im sztucznie formy zdziecinniaej. Forma
zdziecinniaa zyskuje miano pupy. Pupa nadana zostaje uczniom gimnazjum,
wytwarza j zwaszcza obecno matek za potem. Z kolei wszelkie spoeczne
maski, zachowania okrelane s pojciem gby. Gb przyprawia czowiekowi
drugi czowiek lub spoeczestwo. Gombrowicz ma wiadomo, e przed gb nie ma
ucieczki.
Akcja Ferdydurke dzieli si na trzy czci rozgrywajce si w trzech
miejscach:
1. w szkole,
2. na stancji u Modziakw i
3. we dworze Hurleckich w Bolimowie.
Poszczeglne wtki stanowi prezentacj instytucji i rodowisk, w ktrych si
rozgrywaj, krytykuj ich wady i omieszaj.
1. Szkoa
Cofnity w latach przez profesora Pimk Jzio trafia z powrotem do szkoy. Cz
pierwsza powieci staje si wic przez to obrazem szkolnej rzeczywistoci obrazem
niezwykle krytycznym, dodajmy. Rol szkoy jest bowiem jak si okazuje
upupianie modziey, czyli wpychanie w stan powtrnego zdziecinnienia. Szkoa nie
uczy samodzielnie myle, nie przekazuje sensownej i przydatnej wiedzy. Uczniami si
manipuluje, wtacza ich w pewne schematy.
Do realizacji tych celw potrzebne jest specjalne grono pedagogiczne duma dyrektora
Pirkowskiego. To jak mwi dyrektor wycznie ciaa pedagogoczne, nie ma
nikogo przyjemnego, sympatycznego, kady ma jak dranic cech. aden z nich nie
ma jednej wasnej myli;
Jak zatem wygldaj lekcje w teje szkole? Najpierw przygldamy si jzyka polskiego
prowadzonej przez nauczyciela zwanego Bladaczk. W klasie panuje rozgardiasz, a
wzywani do odpowiedzi uczniowie wymylaj kolejne wymwki, aby tylko wymiga si
od odpowiedzi:
[] nie mniej ni siedmiu uczniw przedstawio wiadectwa, e z powodu takich to a
takich chorb nie mogli przygotowa lekcji. Prcz tego czterech zadeklarowao
migren, jeden dosta wysypki, a jeden drgawek i konwulsji.
Jeden tylko Pylaszczkiewicz jest zawsze przygotowany do zaj, reszta ignoruje
kompletnie to, co si dzieje w klasie. Profesor zaczyna wykad o Sowackim polegajcy
na powtarzaniu utartych formuek typu
Sowacki wielkim poet by!
Kiedy Gakiewicz stwierdza, e ta poezja go nie zachwyca, nauczyciel, zamiast co
wyjani, powtarza te same banay. Boi si jedynie, e tak opini mgby usysze
dyrektor bd wizytator.
Obraz szkoy, jaki ukaza Gombrowicz w Ferdydurke jest dramatyczny szkoa zamiast
rozwija, uczy spenia funkcj dokadnie przeciwn. Pisarz omiesza instytucj, ktra
uczy jedynie schematw i nie potrafi rozbudza w uczniach samodzielnego mylenia.
Szkolne schematy i konwencje pkaj, kiedy cz chopcw buntuje si przeciwko tej
infantylizujcej roli szkoy. Tworz si dwie grupy: chopit wyznawcw
niewinnoci i modzieczych ideaw i chopakw, ktrych interesuje zupenie inna
strona ycia. Przywdcy tych grup: Syfon i Mitus prowadz pojedynek na miny,
przegrywajcy Mitus si dokonuje gwatu na koledze uwiadamiajc go przez uszy.
I tak w wielkiej kupie, bijatyce rozbite zostaj pierwsze formy w Gombrowiczowskiej
powieci.
Kolejnym miejscem, w jakie profesor Pimka zabiera Jzia jest stancja u Modziakw.
Modziakowie to nowoczesna rodzina, hodujca postpowym prdom. Inynier i jego
ona chlubi si swoimi wyzwolonymi pogldami i swobod obyczajow. Najwyraniej
ujawniaj si one w sposobie wychowywania crki Zuty, a take postpowaniu samej
Zuty, ktra jest nowoczesn pensjonark. W domu Modziakw Jzio ma pozby si
resztek swojej dorosoci ma sta si nowoczesnym, wyswobodzonym modziecem.
Nowoczesna pensjonarka Zuta na pocztku niezwykle fascynuje Jzia. Swobodna,
naturalna, niezwykle opanowana i bardzo adna. Dziewczyna nie ma adnych
zahamowa wzrusza ramionami, odpowiadajc matce, kopie w kostk Jzia, posiada
ca stert korespondencji od mczyzn, take duo od niej starszych. Nowoczesno
Zuty objawia si take wtedy, gdy w rodku nocy przychodzi do niej Kopyrda stara
si w ogle nie dziwi jego obecnoci i to ona przejmuje inicjatyw, pierwsza caujc
chopaka.
Jzio obserwuje ycie caej rodziny i usilnie prbuje wyzwoli si spod uroku Zuty.
Kiedy nadarza si sposobno, przeszukuje sypialni rodzicw Zuty, szpera rwnie w
rzeczach dziewczyny. Ogldziny pokoju Modziakw skaniaj go do wnioskw o
nieautentycznoci ich ycia
Ju niedugo jednak bohaterowi uda si zedrze t naoon przez nowoczesn rodzin
mask. Powoli forma zaczyna pka. Inynier zaczyna opowiada anegdotki,
nieustannie mieje si, uywa zdrobniaych sw. Lekceway te dotychczas
obowizujce przy stole zasady smaruje chleb grubo masem i apczywie wpycha
sobie go do buzi. Kulminacyjnym okazuje si moment, kiedy jeszcze tak niedawno
zachcajcy crk do amania konwenansw Modziakowie, zastaj w szafach w pokoju
crki Kopyrd i podstarzaego profesora i pokazuj wwczas bardziej konserwatywne
oblicze. S oburzeni, Modziak policzkuje Pimk, wszczyna si awantura i bijatyka. I
tak kolejne schematy zostaj obnaone.
Konserwatywny dwr ziemiaski - Bolimw to ostatnie miejsce, ktre odwiedza Jzio.
Tradycyjny ziemiaski dwr wujostwa Hurleckich jawi si jako twierdza
konserwatyzmu.
To, co daje si zauway przede wszystkim, to niesamowita hierarchizacja tego
rodowiska. Wuj Konstanty, byway w wiecie obywatel ziemski rzdzi w caym
majtku, stosujc zwyczajowe metody postpowania z chopami. Podobne pogldy ma
jego syn Zygmunt, a take kobiety w bolimowskim dworku reprezentujce tradycyjne
ziemiaskie postawy.
Przybycie Jzia i Mitusa do Bolimowa wprowadza niebyway chaos w ten odwieczny
porzdek, ich dziaania sprawiaj, e uksztatowana przed wiekami hierarchia zaczyna
si chwia. Mitus, ktry udaje si na wie w poszukiwaniu parobka idealnego brata
si z Walkiem lokajczykiem Hurleckich. Owo bratanie polega na cakowitym
odwrceniu naturalnego biegu rzeczy teraz to cham uderza w twarz pana
Wane: W Frrdydurke znajdziemy nastpujce motywy:
- motyw maski,
- motyw niedojrzaoci,
- motyw rodziny,
- motyw dworku,
- motyw szkoy

PROZA BRUNO SCHULZA

By pod wpywem Kafki:
wiat nierealny
akcja nie jest wana
dwie paszczyzny snu i jawy, nie wiadomo gdzie rozgrywa si akcja
realizm jest zachwiany
Kreacjonizm
wiat, ktry kreuje nie jest rzeczywisty. Jest wymylony. Schulz nie odwzorowuje
wiata, tylko tworzy swj wasny. Pisze swoje utwory tak, e czytajc je widzimy wiat
przez mg (kolory, brak konturw, mga, senno). W jego utworach nie ma jako takiej
fabuy, nie jest ona wana.
Sensualzim
odbieranie wiata za pomoc zmysw
dominuj barwy, dwiki, ksztaty - oddziaywuj na wyobrani
nie wana jest akcja, fabua
Sklepy cynamonowe Brunona Schulza to zbir opowiada, pisanych liryczn
proz, w ktrej elementy fabularne peni rol drugorzdn, a wiat przedstawiony
kreowany jest poprzez poetyckie i fantastyczne przetworzenie realiw ycia w
niewielkim, galicyjskim miasteczku w czasach poprzedzajcych I wojn wiatow,
ktre jest wyidealizowanym literacko rodzinnym miastem pisarza, Drohobyczem.
 Ogniwem czcym poszczeglne utwory cyklu jest posta gwnego bohatera i
zarazem narratora, Jzefa, ktry snuje opowie o rodzicach, rodzinnym domu i
miecie. Schulz kreuje wiat widziany oczami wraliwego dziecka, nasycajc go
elementami baniowymi, symbolami, autoironi i grotesk. Warstwa fabularna
opowiada jest uboga w zdarzenia, pozbawiona jakiejkolwiek chronologii, a
nadrzdn rol ogrywa w niej swoista mitologizacja dziecistwa jako okresu
szczeglnie wanego w yciu czowieka. Stworzony przez pisarza wiat to
rzeczywisto przypominajca sen, przepeniona niezwykymi zjawiskami i
doznaniami. W jego centrum pozostaje posta Ojca, kupca bawatnego, ktrego
Jzef postrzega jako maga, demiurga, poet i filozofa. To wiat przesycony
symbolami, przypominajcy labirynt, po ktrym bdzi gwny bohater, w ktrym
rzeczywisto podlega nieustannym i zaskakujcym przeobraeniom, a ojciec
zmienia sw posta, stajc si rakiem, spem, much, czy te rozsypuje si w py.

Czytelnik ma poczucie, e rzeczywisto, w ktrej tkwi bohater Schulza jest wiatem,

znajdujcym si na pograniczu snu i jawy, a odczucia te potgowane s przez swoisty
chaos, wynikajcy z braku chronologii zdarze. W wykreowanym w opowiadaniach
wiecie elementy przeszoci, teraniejszoci i przyszoci nakadaj si na siebie,
tworzc dodatkowy, trzynasty miesic, w ktry wpisana zostaa historia ojca. Pory
roku przenikaj si wzajemnie, tworzc to dla tej onirycznej rzeczywistoci, w ktrej
ciepy nieg poczony zosta z zapachem fiokw. Wanym elementem tego wiata
jest dom, postrzegany przez bohatera jako miejsce, dajce schronienie i poczucie
bezpieczestwa. W wykreowanej przez Schulza rzeczywistoci brak jest zwizkw
przyczynowo-skutkowych pomidzy kolejnymi zdarzeniami, co pogbia ulotno
tego wiata, w ktrym przedmioty pojawiaj si i znikaj, zmieniaj swoj form,
deformujc i znieksztacajc wizj wiata przedstawionego w opowiadaniach.
Schulz tworzy ten fantastyczny, odrealniony wiat za pomoc niezwykle
ekspresyjnego jzyka, ktrym operuje w sposb mistrzowski, wykorzystujc
mechanizmy metaforyzacji i onirycznego obrazowania. Jest to jzyk nacechowany
muzycznoci, rytmicznoci, niestabilnoci znaczeniow sw, ktre pisarz czy
w zupenie nowe konteksty, co sprawia, e wiat opowiada wydaje si by
rzeczywistoci nierealn, baniow, pozbawion znamion prawdziwoci. Jest to
jzyk bogaty w metafory, personifikacj przedmiotw martwych i poj
abstrakcyjnych, animizacj czowieka. Wykreowany przez pisarza wiat
przepuszczony zosta przez wyobrani dziecka, ktra umiejscawia rzeczywisto na
granicy snu i jawy, nadajc jej charakter marzenia sennego.

* Wybrane opowiadanie Schulza to lektura z gwiazdk

PROCES F. KAFKA
KOMPOZYCJA POWIECI
chronologiczna fabua
ukad zdarze przejrzysty, skoncentrowany wok gwnego wtku procesu
akcja zmierza ku katastrofie, ktr jest mier bohatera
jasny ukad wydarze, pewna schematyczno bohaterw, pozorna logika wiata
przedstawionego, ktry ujawnia sw absurdalno - to wszystko skania do
poszukiwania ukrytego sensu opisywanych sytuacji
 Proces jako parabola, czyli utwr, w ktrym dosowne znaczenia s jedynie
ilustracj pewnych uniwersalnych prawd, ukazanych obrazowo, za pomoc
przykadowej fabuy i postaci.
schematyczno
dwie paszczyzny interpretacyjne: metaforyczna i realistyczna
pozorna logika wiata przedstawionego, brak konkretyzacji czasowej i
przestrzennej

REALIZM
racjonalne, rozumne, zgodne z rzeczywistoci przedstawienie wiata
realizm zakada prezentacj czowieka w jego codziennoci
narrator jest wszechwiedzcy, on przedstawia wiat
zdarzenia fikcyjne zgodne z prawdopodobiestwem
motywacja bohatera ma charakter psychologiczny i zdeterminowana jest
sytuacjami spoecznymi w jakich si znajduje
bohaterzy s niejednokrotnie typowi dla swojego rodowiska
komunikatywno jzyka
wydarzenia uoone chronologicznie, zwizek przyczynowo skutkowy
nie ma jasnego zakoczenia
bohaterowie to zarwno postacie pierwszo jak i drugo planowe
Kafka odchodzi od realizmu jako naladowania rzeczywistoci. Kreuje now
rzeczywisto, ktra nie jest zgodna z prawd. Gwny bohater Jzef K. jest typowy, bez
ycia wewntrznego. Jest on postaci szczeglnie ubog. Zredukowany zostaje do
prostych reakcji i odruchw.
Proces to ilustracja pewnych uniwersalnych prawd. Sens utworu jest ukryty i
metaforyczny. W Procesie wiat przedstawiony pozbawiony jest sensu. Jzef K. nie wie
za co zosta oskarony. Cay wiat utworu podporzdkowany jest procesowi.
Proces to parabola niewiadomej losu, samotnoci czowieka wobec wiata, ktry
ujawnia czowieka jako bezduszny mechanizm. Bezsilno, bezradno. Czowiek jest
podporzdkowany prawu. Bezsilno jednostki pozbawionej praw. Wadza jest
nieomylna.
 XX lecie midzywojenne
Czas trwania 1918 - 1939

Filozofia

Intuicjonizm -Henryk Bergson - akcentowa poznanie wiata poprzez intuicje.

Jego teoria wywara ogromny wpyw na sztuk.
Pragmatyzm - Wiedza ludzka, kierunki poznania miay mie charakter praktyczny.
Wiliam James - wedug niego poznane powinno by tylko to co praktyczne i
potrzebne w codziennym yciu.
Behawioryzm
(od sowa zachowanie, postpowanie). John Watson. Twrcy tej koncepcji twierdzili,
e czowieka nie mona pozna. Czowieka mona okreli poprzez obserwacj jego
zewntrznych ruchw i zachowa, mona przewidzie jego reakcje. Badania duszy s
nieskuteczne, poniewa nie mona ich empirycznie sprawdzi. W sztuce czowiek by
prezentowany od zewntrz. Autor nie wnika w gb jego psychiki, przey
wewntrznych.
Zygmunt Freud - Posugiwa si hipnoz, analiz snw, skojarze aby bada
przyczyny chorb, nerwic. Bada psychik ludzk i doszed do wniosku, e jest na
zoona. Tworz j trzy warstwy:
4. ego - kierowanie rozumem, uzalenienie od wymogw spoecznych, czowiek w
sposb wiadomy kontroluje swoim zachowaniem
5. id - strefa popdw spychanych do podwiadomoci.
6. superego - zesp norm, wartoci utosamiany z sumieniem
Pomidzy id (popd, instynkt) a superego (idea) tworzy si napicie. To prowadzi do
stresw i chorb psychicznych.
Skrajny subiektywizm Twrc by Franz Kafka. wiat to potny koszmar i
udrka czowieka z koniecznoci istnienia w nim. Czowiek jest cakowicie
wyobcowany. wiat jest niesychanie tajemniczy, niepoznawalny. Kafka ukazywa wiat
z pogranicza snu i jawy ale nie zawsze pojawia si jako senny koszmar. Wnikliwo
psychologicznej analizy bohatera. Tajemniczo wiata prezentowanego jako wizja
senna z pogranicza snu i jawy.
iny, opisujc dzieje poszczeglnych jej czonkw

Kierunki artystyczne

Ekspresjonizm - ROZKWIT W LATACH 1910-25. POJAWI SI W EPOCE POPRZEDNIEJ,

LECZ DOPIERO TERAZ DOSZED DO GOSU.
Charakteryzuj go:
sia i gwatowno wyrazu
deformacja obrazu rzeczywistoci
sztuka miaa wywoywa wstrzs u odbiorcy, miaa by krzykiem duszy
nie powinna naladowywa wiata
 denia do wyraania bogactwa psychiki ludzkiej
spontaniczno artysty
sztuka jest wyrazem duszy
dobr sw o silnym zabarwieniu emocjonalnym
elementy brzydoty
jzyk wypowiedzi daleki od potocznego, zawiera cechy wzniosoci

Futuryzm (skrajna awangarda)

Twrc jest Filippo Marinetti. W 1909r. ogosi swj I manifest pt. Futuryzm
pochwaa energii
odrzucenie przeszoci, patrzenie tylko w przyszo
pogarda dla dotychczasowych wartoci
fascynacja tym co nowe, cywilizacj, urbanizmem
danie nowej estetyki, nowego ideau pikna zwizanego z cywilizacj i technik
oryginalno i wyjtkowo nawet za wszelk cen
odrzucali zasady gramatyki i interpunkcji uwaajc to za jarzmo krpujce
swobod wypowiedzi
zabawa sowem
prowokacja
dynamizm, energia, gwatowno, wulgaryzm
Polski futuryzm mia dwa orodki
1. Warszaw (Anatol Stern, Aleksander Wat)
2. Krakw

Stanisaw Modoeniec
Wiek XX
nazwy wynalazkw duymi literami
fascynacja tym co nowe
neologizmy - w skojarzeniu z pozostaymi wyrazami tworz element zaskoczenia
gra sw

Bruno Jasieski
But w butonierce
do mnie wiat naley, kpina z poetw, tradycji
podmiot liryczny mwi sobie, ze jest genialny, jest mody, lekceway cay wiat
wedug niego ludzie jeszcze nie dojrzali, nie dba o tych co nie d za postpem, s
oni mu obojtni
to co nowe daje czowiekowi wiksze moliwoci
umierca za ycia innych twrcw, wtedy uwaanych ju za klasykw (np. Staffa)

Rzygajce posgi
sztuka odesza, nadchodzi wolny czas; posgi - tradycja; rzygajce - obraza, kpina
 prowokacja
podmiot liryczny zamierza wyzwoli poezj z szablonu, w ktry popada

DADAIZM (SKRAJNY FUTURYZM)

Nie rozwin si w Polsce (wojna bya okazj do odzyskania niepodlegoci - nie bya
dla Polakw absurdem)
negowanie wszystkiego
wykpienie tego co byo dotychczas wartoci
odrzucenie ogranicze skadni, ortografii, gramatyki, interpunkcji - znamienie
wolnoci absolutnej
Bekot dadaistyczny - Tristian Tzara pisa jak stworzy utwr literacki

Skamadryci
Julian Tuwim, Antoni Sonimski, Kazimierz Wierzyski, Jan Lecho, Jarosaw
Iwaszkiewicz
satelici: Kazimiera Iakowiczwna, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Jerzy Libert
pocztki zwizane z Uniwersytetem Warszawskim i pismem Pro Arte et Studio
tworzyli kabaret Pod Pikadorem (1918-19)
wydawali pismo "Skamander" (1920-29, 35-39)
zwizani z pismem "Wiadomoci literackie"
nie stworzyli programu poetyckiego
zwizek poetw z teraniejszoci
kult codziennoci, ycia, witalizm, fascynacja wiatem
wolno w wyborze tematw i rodkw wyrazu
prosty jzyk
bohater poezji skamandryckiej to czowiek z ulicy, zwyky
poezja dla szarego czowieka, nie elitarna
modo, dojrzewanie w niepodlegej Polsce, ciekawo wiata

Tuwim, Wierzynski Sonimski, Iwaszkiewicz,

Lecho
optymizm, witalizm, wiersze powaniejsze,
energia, symbolika,
rado, pochwaa ycia, przywizanie do tradycji
miasto

JULIAN TUWIM
debiut Czyhanie na Boga w 1918r., Sokrates taczcy w 1919r.
poeta codziennoci

Tuwim chce by jednym z wielu zwyczajnych ludzi (pisa o zwykym czowieku i jego
otoczeniu)
 Nie chc by przewodnikiem,
Chtnie w tum si wcisn,
Bd Ultimus inter pares (ostatni wrd rwnych).

Do Krytykw
Podmiot liryczny jedzi tramwajem po miecie. Jest tym zachwycony, upojony urokiem
miasta. Rozpiera go entuzjazm, energia. Adresatem s krytycy, ktrzy nazwani s te
wielce szanowni panowie !. Podmiot liryczny kpi z oczekiwa krytyki. Emocji i
uniesie moe take dostarczy codzienno.
Do prostego czowieka
Obrona prostego czowieka przed szlacht. Polega ona na otworzeniu oczu naiwnemu
czowiekowi na to na czym polega agitacja polityczna. Autor wystpuje w roli
nauczyciela. Ci, ktrzy maj w swoich rkach propagand chc wykorzysta zwykych
ludzi do realizacji wasnych planw.
Mieszkacy
Tematem wiersza jest ycie przecitnego mieszkaca miasta. We wczesnej twrczoci
Tuwim wyraa pochwa przecitnoci i zwykoci, aprobowa codzienne ycie. Tutaj
te sdy ulegy cakowitej zmianie. Mieszczanin jawi si w wierszu jako czowiek gupi,
o ograniczonych horyzontach, bezmylny, zajmujcy si rzeczami nieistotnymi. Jego
ycie jest schematyczne. Codziennie jego czynnoci s identyczne. Pozbawiony jest
wasnych pogldw. Wszystkie pogldy czerpie z gazet i radia. Takie ycie jest puste i
nie ma uzasadnienia. Wiersz jest omieszeniem trybu ycia mieszczastwa.
Straszne mieszkania. W strasznych mieszkaniach
Strasznie mieszkaj straszni mieszczanie.

BOLESAW LEMIAN
debiut Sad rozstajny w 1912r.
rozpuszczenie wyobrani
fantastyka
granica dwch wiatw
wymylony wiat jest ciekawszy ni normalny
opisuje to co krtkie, chwilowe, niedostpne czowiekowi w wiecie zmieniajcej si
rzeczywistoci
posuguje si symbolem
w wierszach uywa duo neologizmw, wprowadza oksymorony
intuicjonizm w poznawaniu wiata - wpyw Bergsona
odwouje si czsto do literatury ludowej

Dusioek
Wiersz w kompozycji i stylu przypomina ballad. Narrator wykreowany zosta na
ludowego gawdziarza, opowiadajcego gromadzie suchaczy histori Bajday. Uywa
jzyka stylizowanego na gwar. Tematem wiersza jest pretensja do Boga o to, e na
wiecie przez niego stworzonym istnieje nie tylko dobro, ale i zo, na ktre czowiek jest
nieustannie naraony i z ktrym musi samotnie walczy.

Trupigi
Wiersz ten pokazuje problematyk ndzy i ubstwa, znikomoci ludzkiej egzystencji.
Symbolem tych cech ycia ludzkiego s trupigi - buty z yka, w ktre ubiera si do
trumny ndzarzy. Poeta ma wiadomo ndzy ycia ludzkiego i wie, e on take takiego
losu nie uniknie, chocia wolaby tworzy poezj pogodn, radosn, zajmujc si
tematami odlegymi od ponurej codziennoci. Utosamia si z biedakiem, jego losem i
nieszczciami. Solidarno wobec ludzi wywouje bunt przeciw Stwrcy wiata. Bg
odpowiedzialny jest za zo dotyczce ludzi, a zarazem bezradnoci czowieka, ktrego
gniew i bunt jest cakowicie bezsilny, niczego nie moe zmieni.
Urszula Kochanowska
Wiersz ten nawizuje do trenw J. Kochanowskiego a take do jego humanizmu, czyli
do przekonania, e czowiek jest centrum wiata, jest najwysz wartoci. Podmiotem
lirycznym wiersza jest crka Kochanowskiego, ktra opowiada o swoim przybyciu do
Nieba. Bg stwarza dla niej raj. Jest to dom w Czarnolesie. Bg odchodzc stwierdza,
e jej rodzice niedugo nadejd. Urszula czeka na rodzicw nie na Boga. Std jego
nadejcie wywouje rozczarowanie i al. Szczcie dla czowieka jest rwnoznaczne z
mioci i czuoci. Bg mimo swej doskonaoci nie moe zastpi jej rodzicw.
W malinowym chruniaku
Wiersz rozpoczynajcy cykl erotykw pod takim samym tytuem. Podmiot liryczny
opisuje spotkanie z dziewczyn, wsplne zbieranie malin, ktre stao si form
miosnego zblienia, a maliny podawane chopcu - pieszczot. Z sytuacj erotyczn
wspgra stan przyrody, opis elementw otaczajcej kochankw natury.
Bk zonik hucza basem, jakby straszy kwiaty,
Rdzawe guzy na socu wygrzewa li chory,
Zachmaniaych pajczyn skurczyy si wisiory
I szed tyem na grzbiecie jaki uk kosmaty.
Opis ten silnie dziaa na zmysy, podkrela takie cechy przyrody, ktre s przez nie
odbierane: przyjemny, basowy dwik wydawany przez bka, miy w dotyku kosmaty
uk, skrzce si w socu pajczyny, gorco i duchota upalnego dnia, sodki zapach
owocw. Wszystko to pobudza wzrok, such i dotyk. Podkrelona zostaje take
atmosfera intymnoci, zblienia, poniewa wskazane elementy natury mona zobaczy
tylko z bliska (owady, pajczyny, guzy na liciu). Para kochankw ukryta jest przed
wiatem i ludzkimi oczyma w gszczu malinowych krzeww, ktry stwarza warunki dla
przeycia intymnych wrae. Poeta bardzo subtelnie buduje nastrj erotycznych
przey.
Konstatnty Ildefons Gaczyski
cech charakterystyczn jego poezji jest czenie liryzmu, osobistej refleksji i
baniowoci z humorem, grotesk i satyr
 siebie, poeta przedstawia jako artyst-cygana, ale jednoczenie czowieka zwykego,
przecitnego
motywy banalne, pospolite wzbogaca fantastyk i liryzmem
poruszajc tematy spoeczno-polityczne posugiwa si czsto satyr i grotesk
tematyka codziennoci
twrczo sw traktowa jako zabaw
jzyk potoczny
regularny rym i rytm

Serwus, madonna
tematem wiersza jest sztuka i artysta
czynic podmiotem lirycznym poet, przedstawi swoj koncepcj artysty
poeta w wierszu stwierdza, ze nie dba o saw
pisanie ksig i saw pozostawia innym
rezygnuje z tego co byo wane dla artystw od czasw Horacego (celem
twrczoci jest Stawienie sobie pomnika trwalszego ni ze spiu)

przedstawia wizerunek artysty-cygana

wiersz adresowany jest do madonny, ktr poeta okrela jako matk, kochank
i muz
poeta zwraca si do niej Serwus, madonna - zderzajc sowo: madonna, z
potocznym: serwus
moe to wskazywa na brak szacunku ale jest wyrazem silnego i bezporedniego
zwizku artysty z jego muz oraz charakteryzuje samego artyst, ktry czy w
sobie sprzecznoci: codzienn zwyko i wito sztuki

Leopold Staff - poeta klasyczny

Ars poetica
wiersz zawiera skrt programu poetyckiego
poezja ma utrwala przelotne, chwilowe uczucia, myli, doznania i zdarzenia
ma by atwa w odbiorze, komunikatywna
echo z dna serca - uczucia najbardziej intymne, doznania, emocje ulotne,
nieuchwytne
treci ma by to co przemija
cech charakterystyczn s rymy i dwiki
podmiot liryczny chce by zrozumiay, szczery

Afirmacja ycia
Wysokie drzewa
wiersz ma kompozycj klamrow (rozpoczyna i koczy si tym samym wersem: O,
c jest pikniejszego ni wysokie drzewa)
zachwyt nad krajobrazem, piknem drzew, ktre s opisane na tle przyrody
podmiot liryczny jest urzeczony piknem przyrody, kontempluje j
obraz jest podniosy, wspaniay i zachwycajcy dziki wyszukanym rodkom wyrazu
poeta oddziaowuje na rne zmysy odbiorcy: wzrok (poprzez bogactwo barw),
wch (zapach wody) i such poprzez naladowanie przyrody
 stosuje synestezj (przeniesienie wrae pochodzcych z jednego zmysu na inny,
np. opis zapachu przy pomocy barw)
natura wpywa na stan duszy czowieka, wyzwala w nim wartoci duchowe, pozwala
dozna penego spokoju i ciszy

Awangarda Krakowska
avant-garde - stra przednia
Tadeusz Pejper, Julian Przybo
czasopismo Zwrotnica
3xM (miasto, masa, maszyna)
metafora teraniejszoci
jzyk rozwija si wraz z technologi
poezja powinna wspbrzmie z rzeczywistoci, prezentacja rzeczywistoci
fascynacja cywilizacj, urbanizmem
sztuka powinna suy spoeczestwu
przeciwstawienie si tradycji romantycznej, zerwanie z romantycznym pojciem
natchnienia
poezja ma streszcza wiat a nie odtwarza wntrze poety
poezja jest wynikiem wiadomej pracy intelektualnej, literatura to rzemioso
nowy typ metafory, ktra nie byaby stylistyczn ozdob ani sposobem
odtwarzania rzeczywistoci,
jej opisu, porwnania
miaa by zwizkiem pojciowym, miaa tworzy now rzeczywisto czysto
poetyck
jzyk zbliony do potocznego

JULIAN PRZYBO

Z Tatr
metaforyczny obraz wiata (ruch ska, huk wody)
tragedia zmarej taterniczki obok krajobrazu Tatrzaskiego

Notre - Dame
poczucie przytoczenia wobec wspaniaoci filarw katedry
podmiot liryczny jest przeraony budowl
zostaa ona wzniesiona ku czci Boga ale staa si miejscem niezbdnym ludziom a
nie Bogu

WADYSAW BRONIEWSKI
tworzy poezj proletariack
poezja ma powiedzie to, czego nie mog powiedzie inni
popiera proletariat
 ma by ostra, zagrzewa
poezja jako forma walki o nowy ad spoeczny
ma wyraa problemy robotnikw
poeta romantyczny
poezja ma agitowa, podrywa do czynw
obecno historii
wiara w przeszo, w jej rol w yciu czowieka i w yciu caego narodu
jej obecno jest czym niezbdnym
podejmuje tematy spoeczno-polityczne i rewolucyjne
nawizuje do romantyzmu i do nasycenia wierszy tradycjami rewolucyjnymi
poezja czynna, nawoujca do walki
tworzy midzy innymi liryki patriotyczne wzywajce do walki z wrogami
ojczyzny
Do przyjaci poetw
nazwa si Prometeuszem
nie dba o konsekwencje
jest dobroczyc
(prometeizm - postawa polegajca na bezinteresownym powiceniu si dla
sprawy, idei, ktra dotyczy duej grupy ludnoci)

Poezja

wiersz ma charakter programowy, ukazuje stosunek Broniewskiego do poezji i

okrela jej zadania
poezja ma towarzyszy czowiekowi w kadym momencie ycia
ma zagrzewa do walki, dawa nadziej
ma by ywioowa, odpowiednia do chwili
po walce ma przypomina saw tych, ktrzy zginli
ma dawa ukojenie, uspokojenie, ma wyniszczy emocje negatywne

Przedwionie Stefana eromskiego

Przedwionie polskiej pastwowoci
Wiosna to odzyskanie wolnoci, rozkwit na nowo pastwa polskiego po 123 latach
niewoli. Utwr stanowi sum obserwacji politycznych i spoecznych, pastwowoci,
ktra narodzia si na nowo. Konfrontacja mitu szklanych domw z rzeczywistoci.
ledzc losy Cezarego Baryki mona zauway jak rne rodowiska pozna.
Ziemiastwo
ycie urozmaicone przejadkami, balami, spacerami, romanse, zabijanie czasu,
ktrego nie ma na co spoytkowa.
nie zainteresowanie tym co dzieje si w kraju
monotonne ycie ziemiastwa rzdzi si prawami: dobre pochodzenie, etykieta,
dobre wychowanie, majtek
Wie
trudne, prymitywne warunki
 ndza wsi prezentowana wyrywkowo - dobitnie sygnalizowane s warunki ycia
Przyczyny:
od dawna istniejce stosunki spoeczne, ktrych nikt nie zmienia i nikt nie
zamierza zmieni
bierno wyzyskiwanych
wyzysk chopw nie opiera si na gwacie, bowiem chopi poddaj si, ycie wsi
toczy si od dawna ustalonym rytmem.

Mieszczanie
ndza klasy robotniczej
polska krajem policyjnym, wizienia przepenione, ze warunki, niemoliwe wrcz
traktowanie winiw, terror
Niepodlego zaskoczya Polsk, rzd nie bierze losu kraju w swoje rce. Nie wiele si
zmienia (radykalizujce si klasy robotnicze, bezrobotni umieszczani s w wizieniach,
a rzd nic nie robi aby zapewni godno Polakom w wolnej suwerennej Polsce).

Rewolucja w PrzedwioniuJest gwatownym przewrotem spoeczno-

politycznym, majcym na celu obalenie panujcego ustroju i wprowadzenia nowego
adu sprawiedliwoci spoecznej. Zaoenia rewolucji s wic suszne, nawizuj do
hase Wielkiej Rewolucji Francuskiej: wolno, rwno, braterstwo. Jednak wszelkie
nage zmiany wi si te z przemoc i krwawymi walkami..
Rewolucja w Rosji w 1917 r. obalia despotyzm carski. eromski umiejscawiajc
akcj w Baku, daje dokadny obraz wydarze rewolucyjnych, sugeruje take ich ocen.
Ocena rewolucji jest niejednoznaczna, co wynika w duej mierze ze zmiennoci
pogldw gwnego bohatera. Dojrzewanie Cezarego sprawia, e zmianie ulegaj jego
pogldy i sposb patrzenia na wiat. Pocztkowo bohater jako mody czowiek
angaowa si - spontanicznie i bezkrytycznie - w dziaania rewolucyjne. Rewolucja
oznaczaa wtedy dla niego wolno, swobod, ucieczk od codziennych obowizkw,
bezkarno. Cezary bra udzia w masowych spotkaniach, podczas ktrych wygaszano
przemwienia, a take organizowano samosdy: wiece przeradzay si czsto w
okrutne, samowolne egzekucje wizionych przeciwnikw (generaw). Dziaania
rewolucyjne byy bezprawiem i okruciestwem. Rewolucja w Baku wprowadzia niead
i wyzwolia spory narodowociowe pomidzy Tatarami a Ormianami. Stopniowo
Cezary zacz zauwaa ujemne cechy rewolucji. Jednak dalej uwaa, e jest ona
koniecznoci i e pokrzywdzeni ludzie maj moralne prawo do buntu przeciw
krzywdzicielom. Pniej i ten sd uleg zmianie. Wyzwolone przez rewolucj spory
narodowociowe doprowadziy do makabrycznych wydarze: masowych mordw,
terroru i skrajnej ndzy, ktra czynia ludzi obojtnymi nawet na mier.
Obalenie starego porzdku nie zapewnia jeszcze wprowadzenia nowej cywilizacji. Te
spostrzeenia potwierdzia pniej podr do Polski. Mia wwczas okazj
zaobserwowania Rosji objtej rewolucj. Rosja zostaa ukazana jako pastwo
pogrone w chaosie, le funkcjonujce, cakowicie zdezorganizowane. Obraz rewolucji
stanowi ostrzeenie przed tym, do czego moe doprowadzi spoeczna krzywda oraz
lekcewaenie problemu, jakim s warunki ycia najniszych warstw i nierwnoci
spoeczne.
Programy polityczne:
4. komunistw
5. rzdowy (Gajowca)
6. bohatera

Koncepcje naprawy Polski w Przedwioniu

W Przedwioniu eromski stawia bardzo trudne dla jemu wspczesnych pytanie: jak
wyprowadzi z upadku niepodleg Polsk? Autor nie daje jednak czytelnikowi gotowej
odpowiedzi, ale przeprowadza analiz rnych moliwoci naprawy Polski. Pozwala w
jednakowy sposb wypowiedzie si w komunistom (Antoni Lulek), utopistom
(Seweryn Baryka) oraz realistom (Szymon Gajowiec), a kada z koncepcji zostaje
przefiltrowana przez wiadomo Cezarego Baryki przedstawiciela nowego
pokolenia.

Koncepcja szklanych domw

Najpierw, zanim jeszcze Cezary ujrza prawdziw Polsk i jej problemy, zapozna si z
wizj swojego ojca, Seweryna Baryki, ktry opowiada mu o Polsce jako o nowej
cywilizacji szklanych domw. Seweryn opowiada synowi o ich fikcyjnym krewnym i
jeszcze bardziej fikcyjnych reformach, ktre wprowadzi, aby zachci go do wyjazdu
do kraju jego ojcw.

W wizji starego Baryki podstaw nowej cywilizacji miay sta si wygodne, estetyczne
mieszkania, dostpne dla wszystkich, nawet najbiedniejszych obywateli. Nowa
technologia miaa rozwiza wszystkie wane problemy spoeczne i ekonomiczne.
Budowa i obsuga szklanych domw dawayby zatrudnienie kademu czowiekowi
zgodnie z jego zdolnociami. Dziki pracy artystw i indywidualnym upodobaniom
mieszkacw nowe osiedla byyby nie tylko wygodne, ale i pikne, co sprawiaoby, e
nawet bogaci ludzie chcieliby w nich mieszka. Dziki tym rozwizaniom w sposb
naturalny zapanowaaby w kraju upragniona rwno i sprawiedliwo. Moliwo
swobodnego rozwoju kadej jednostki i rwne prawa doprowadziyby do wyganicia
konfliktw, zapewniyby poszanowanie ludzkiej godnoci.
Wanym elementem pomysu naprawczego Seweryna Baryki jest proces powszechnej
elektryfikacji. Kady z domw podczas zimy ma by ogrzewany energi elektryczn, a
latem ochadzany. W tej nowej cywilizacji kady pracuje, co wicej kady chce ciko
pracowa, bo to czyni czowieka zdrowszym, wyrabia krzep, hartuje, wzmaga apetyt,
przynosi spokojny sen. Natomiast szklane domy, atwe w utrzymaniu czystoci,
zapobiegn roznoszeniu niebezpiecznych chorb.
Koncepcja szklanych domw to mit o kraju szczliwym, nieobarczonym zewntrznymi
i wewntrznymi konfliktami. To swoista legenda o spoeczestwie, w ktrym nikt nie
uzurpuje sobie prawa do wadzy, a kademu wystarcza tylko to, co ma. To alternatywa
dla krwawej rewolucji, oparta na dugofalowych reformach prowadzcych do
powszechnego dobrobytu. Rewolucyjnemu niszczeniu i burzeniu Seweryn Baryka
przeciwstawi wizj budowania, ktrego podstaw nie byaby niczyja krzywda.

Mody Baryka nie dowierza opowieci ojca, od pocztku wyczuwa jej utopijno. Nie
wierzy przede wszystkim w przemian otrw (czyli wedug hase bolszewickich
arystokracji, buruazji, itp.) w dobrych, czystych i prawych obywateli idealnego
(utopijnego) pastwa.
Koncepcja Szymona Gajowca

Drug koncepcj naprawy Polski przedstawia Baryce Szymon Gajowiec, wysoki

urzdnik Ministerstwa Skarbu. Gajowiec to przedstawiciel projektu rzdowego,
realizowanego w odradzajcej si po wielu latach niewoli niepodlegej Polsce.
Koncepcja Gajowca ma proweniencje pozytywistyczne i opiera si na prawie ewolucji.
Mamy tu do czynienia z propozycj systematycznych reform w wielu dziedzinach ycia
pastwa. Do najwaniejszych zmian zaliczane s tu reformy walutowa i agrarna, a take
reformy szkolnictwa, suby zdrowia oraz armii.
Gajowiec widzia Polsk jako kraj rnych narodw, yjcych zgodnie na tym samym
terenie, szanujcych swoje odrbnoci oraz rnorodno, a jednoczenie wsplnie
pracujcych dla dobra Polski. Zgodnie z postulatami pracy u podstaw i pracy
organicznej ubogie klasy miay dostpowa awansu spoecznego na drodze
dugotrwaego procesu edukacyjnego. Bardzo wanym postulatem tej koncepcji
przeciwstawiajcym j wyranie propozycji komunistw jest utrzymanie granic
odrodzonego pastwa. W tym sensie jest to rwnie koncepcja patriotyczna. Wizja
Gajowca, cho spotkaa si ze sprzeciwem Baryki (zarzut powolnoci i braku realnych
zmian), zdaje si wzbudza sporo sympatii narratora, ponadto jest najbardziej
racjonalna.

Koncepcja komunistyczna

Ostatni propozycj naprawy pastwa polskiego, a dokadniej polepszenia ycia

najniszej jego warstwy spoecznej prezentuje Lulek - niewielki, chorowity student
prawa, fanatyk komunizmu. Koncepcja Lulka jest wspierana przez warszawskich
komunistw, natomiast wzr czerpie z rosyjskiej rewolucji bolszewickiej. Jej
podstawowym hasem jest rwno klas spoecznych, co w rzeczywistoci sprowadza
si do postulatu zniszczenia arystokracji i buruazji i oddania wadzy robotnikom.
Ideay te byy dla Lulka waniejsze od narodowej przynalenoci. Panowanie
proletariatu miao sta si prawem ponadnarodowym, niewane byy tu kwestie
narodowociowe.

Argumentami przemawiajcymi za rewolucj byy za sytuacja ekonomiczna oraz

zdrowotna robotnikw. Baryka susznie zauway na zebraniu komunistw, ze oddanie
wadzy klasie, ktra znajduje si w tak kiepskim stanie, moe skoczy si tragedi dla
pastwa. Nikt jednak nie chcia sucha wypowiedzi modego buntownika.

Stosunek autora powieci do tej koncepcji jest negatywny (od idei rewolucji
odegnywa si rwnie w pniejszym artykule pt. W odpowiedzi Arcybaszewowi i
innym) eromski uwidoczni to m.in. w kontrastowym zestawieniu mizernej aparycji
Lulka (chudy, may, chorowity) z wielkimi ideami prnie rozwijajcej si rewolucji
(sia, potga, dobro). Sam Cezary wymiewa koleg za to, e przyjecha po niego
buruazyjn karet. Warto jednak doda, e Przedwionie jak zauway Henryk
Markowski to jedna z niewielu ksiek, w ktrych prezentuje si w sposb tak
dokumentacyjny postulaty komunistw:

Wane!!!! To czsty motyw na maturze ustnej

GRANICA Z. NAKOWSKIEJ
Forma powieci, nowatorstwo - Powie realistyczna zwykle opowiadaa histori
podczas ktrej dokonyway si wydarzenia. Skutki podane byy zawsze na kocu.
Nakowska rozpoczyna powie od finau, rozwizania akcji. Streszczajc koniec
rozadowuje ciekawo czytelnika. Nie oczekuje on rozwizania tylko zastanawia si co
si stao. Czytelnika maj zainteresowa rne sytuacje, interpretacje a nie same
zdarzenia. Fabua jest prosta aby czytelnik mg zwrci uwag na motywy
postpowania. yciorys bohatera daje nam rne moliwoci interpretacji. Autorka
chce zostawi ocen bohatera czytelnikowi. Opinie zale od rnych punktw
widzenia. Nie moe ona by jednoznaczna. Nakowska proponuje aby zestawi je
wszystkie nawet jeli s rne. Suma ich moe da jaki obraz. Nie bdzie on
jednoznaczny. Zestawienie gestw, rnych punktw widzenia, gromadzenie opinii.
Rzeczywisto jest zoona. Gwnym zagadnieniem ksiki jest zestawienie tego co
myli o sobie czowiek a co myl o nim inni. Autorka kadzie nacisk na to, e nie bdzie
jednoznacznie charakteryzowaa bohatera, stara si podkreli swoj obiektywno.
Rezygnuje z narzucenia odbiorcy swojego pogldu.
Warstwy spoeczne
Ziemiastwo (Ziembiewicz)
zuboae, rodzice Ziembiewicza reprezentuj t warstw ze wszystkimi jej wadami
powierzchowno wyksztacenia przy jednoczesnym duym mniemaniu o sobie
konserwatyci, kultywujc staro szlacheckie tradycje podtrzymywali znaczenie
klasy do ktrej nale ludzie puci, jaowi, niewyksztaceni, hodujcy reliktom
przeszoci, tkwi w niej
kultywowanie wypaczonych tradycji szlacheckich, ktre mog potwierdzi ich
przynaleno do prymitywnej ju szlachty
pozory dawnej elegancji i kultury pod ktrymi nie kryje si adna tre
nie umiej si dostosowa do obecnych warunkw (dlatego zuboeli)
podsycanie pozorw etykiety dworskiej
nie potrafi gospodarowa, zarzdzanie majtkiem jest bezwadne
herb - jedyny znaczcy symbol szlachectwa
stwarzaj sobie wiat zbytku, cho w rzeczywistoci tak nie jest
trwaj we wasnym wiecie nie zauwaajc co si wok nich dzieje
nie maj zbyt duego wpywu politycznego

Bogacze (pastwo Tczewscy)

dziki swojemu majtkowi mog bardziej manipulowa losami pastwa, wpywa
na sytuacj polityczn kraju
wpywowi, przyjmowali zawsze znakomitych ludzi
powani i godni
sfera ludzi majcych moliwoci finansowe, opywajcy w zbytkach - forma wyszej
kultury
chcc zrobi karier trzeba byo im podlega

Mieszczastwo
* Cecylia, Kolichowska, cukiernik Marian
stwarzanie pozorw zamonoci
brak wiadomoci tego, co pikne
kotuneria, dulszczyzna
 odnosz si do ludzi z niszych klas z pogard
brak wpyww i perspektyw
brak prywatnoci
hierarchia co to ludzi i zwierzt
ualanie si nad sob i nie robienie niczego aby zmieni swoj sytuacj
* bogaci inteligenci - Zenon Ziembiewicz
*biedota - Joasia Gobska
Biedota (robotnicy, suba, chopi folwarczni)
ycie w skrajnej ndzy
godz si na takie warunki bo na inne ich nie sta
brak im podstawowych rodkw do ycia
yj w strasznych warunkach (piwnicach)
nie maj adnych praw, nie mog si o nie nawet dopomina
nie posiadaj opieki lekarskiej
poniani, szykanowani, wykorzystywani

Robotnicy (Franek Borbocki)

gwatownie domagaj si o prawa
coraz bardziej wiadomi swoich praw
prowadz manifestacje, strajki
daj lepszych warunkw ycia

Wieloznaczno utworu Granica na paszczynie spoecznej. Podzia klasowy

odgradzajcy wiat posiadajcych od wiata ndzarzy. Jest midzy nimi przepa.
Dziel ich przywileje, moliwoci yciowe, prawa, moliwoci wpywania na ycie.
Awans spoeczny jest nieosigalny dla ludzi sfery ubogiej - nieprzekraczalna granica.
Paszczyzna psychologiczna. Poszukiwanie granic tego co ocenia si obiektywnie a
subiektywnie. Sd jednostki czy opinia zbiorowa. Ze zbioru subiektywnych opinii
mona zbliy si do obiektywnej prawdy.
Granica oddziela prawd od faszu.
Paszczyzna filozoficzna. Mowa tu o moliwociach poznania wiata. Czowiek sam
sobie narzuci granice. Poznaje wiat coraz lepiej, coraz dokadniej. wiat si rozwija.
Ruchoma granica poznania.
Paszczyzna moralna. Linia, ktrej nie powinno si przekracza aby nie
sprzeniewierzy si wasnym ideaom, pogldom, by pozosta sob. Granica
kompromisu nie polega na rezygnacji z wasnych ideaw. Szukanie cigle tej bariery,
bo przekroczenie jej oznacza fasz, obud w stosunku do samego siebie.

*Ferdydurke Witolda Gombrowicza

Powie ta zrywa z tradycj powieci realistycznej. Posiada niezwyk fabu, ktrej
zdarzenia s wprawdzie uporzdkowane chronologicznie, ale same w sobie s
nielogiczne i nieprawdopodobne. Zdarzenia przypominaj bardziej sen ni jaw i
Gombrowicz wyranie nawizuje w kompozycji fabuy do techniki onirycznej
(sennej). Ukazane wydarzenia i postacie s w duej mierze absurdalne i
przejaskrawione, i skadaj si na groteskowy obraz rzeczywistoci. wiat ukazany
zosta w krzywym zwierciadle. Postacie s uosobieniem pewnych postaw i zachowa,
wyeksponowanych, wyolbrzymionych w nich dla spotgowania wraenia. Mamy
typowego belfra - Bladaczk, pensjonark, nowoczesn matk, typowe postacie z
rodziny szlacheckiej, parobka. Ich zachowanie jest przesadne i karykaturalne. Stanowi
w powieci rdo komizmu. Dwie paszczyzny interpretacyjne:
rozwaania psychologiczne dotyczce uzalenienia postpowania czowieka,
sprowadzajce si do teorii formy w yciu ludzkim
krytyka midzywojennej rzeczywistoci i obyczajowoci nadajca utworowi
satyryczn wymow
Podstawowym pojciem, jakim operowa Gombrowicz w swoich wypowiedziach o
czowieku i wiecie bya forma - to dla Gombrowicza sposb wyraania siebie i
sowa, gesty, czyny, decyzje, postawy, styl i sposb bycia. Jest to postawa wobec ycia,
ksztat czowieka okrelajcy go wobec wiata. Forma jest sposobem kontaktowania si
z innymi ludmi. Tworzy si dopiero w kontakcie midzyludzkim i jest czym
sztucznym, nienaturalnym dla czowieka. Jest nam narzucana z zewntrz, faszuje
nasz natur. Forma jest koniecznoci, poniewa kady czowiek chcc nawiza
kontakt z innym czowiekiem, musi przyj jak form, ktra byaby dla tamtego
zrozumiaa. A poniewa czowiek yje w spoeczestwie, jest na t form skazany, nie
moe przed ni uciec. Forma jest take sposobem wyraania wasnych pogldw,
sposobem przekazania wasnego widzenia wiata i innych. Na pocztku utworu
narrator wyznaje, ze poszukuje sposobu na wyraenie siebie. Zdaje sobie spraw z
koniecznoci znalezienia dla siebie jakiej formy, by zaistnie w spoeczestwie, wrd
ludzi, by zosta przez nich dojrzanym i odebranym. Ludzie narzucaj sobie wzajemnie
sposb bycia (np. belferskie zachowanie Pimki w mieszkaniu narratora sprawia, e
zachowuje si on jak ucze). Ludzie nieustannie zmuszaj innych do pewnych
zachowa i dziaa. Ciga walka o narzucenie wasnego wiatopogldu (walka na miny
pomidzy Mitusem a Pytonem, gwat przez uszy dokonany na Pytonie). Uczniowie
cierpi z powodu narzucenia im sztucznie formy zdziecinniaej. Forma
zdziecinniaa zyskuje miano pupy. Pupa nadana zostaje uczniom gimnazjum,
wytwarza j zwaszcza obecno matek za potem. Z kolei wszelkie spoeczne
maski, zachowania okrelane s pojciem gby. Gb przyprawia czowiekowi
drugi czowiek lub spoeczestwo. Gombrowicz ma wiadomo, e przed gb nie ma
ucieczki.
Akcja Ferdydurke dzieli si na trzy czci rozgrywajce si w trzech
miejscach:
1. w szkole,
2. na stancji u Modziakw i
3. we dworze Hurleckich w Bolimowie.
Poszczeglne wtki stanowi prezentacj instytucji i rodowisk, w ktrych si
rozgrywaj, krytykuj ich wady i omieszaj.
1. Szkoa
Cofnity w latach przez profesora Pimk Jzio trafia z powrotem do szkoy. Cz
pierwsza powieci staje si wic przez to obrazem szkolnej rzeczywistoci obrazem
niezwykle krytycznym, dodajmy. Rol szkoy jest bowiem jak si okazuje
upupianie modziey, czyli wpychanie w stan powtrnego zdziecinnienia. Szkoa nie
uczy samodzielnie myle, nie przekazuje sensownej i przydatnej wiedzy. Uczniami si
manipuluje, wtacza ich w pewne schematy.
Do realizacji tych celw potrzebne jest specjalne grono pedagogiczne duma dyrektora
Pirkowskiego. To jak mwi dyrektor wycznie ciaa pedagogoczne, nie ma
nikogo przyjemnego, sympatycznego, kady ma jak dranic cech. aden z nich nie
ma jednej wasnej myli;
Jak zatem wygldaj lekcje w teje szkole? Najpierw przygldamy si jzyka polskiego
prowadzonej przez nauczyciela zwanego Bladaczk. W klasie panuje rozgardiasz, a
wzywani do odpowiedzi uczniowie wymylaj kolejne wymwki, aby tylko wymiga si
od odpowiedzi:
[] nie mniej ni siedmiu uczniw przedstawio wiadectwa, e z powodu takich to a
takich chorb nie mogli przygotowa lekcji. Prcz tego czterech zadeklarowao
migren, jeden dosta wysypki, a jeden drgawek i konwulsji.
Jeden tylko Pylaszczkiewicz jest zawsze przygotowany do zaj, reszta ignoruje
kompletnie to, co si dzieje w klasie. Profesor zaczyna wykad o Sowackim polegajcy
na powtarzaniu utartych formuek typu
Sowacki wielkim poet by!
Kiedy Gakiewicz stwierdza, e ta poezja go nie zachwyca, nauczyciel, zamiast co
wyjani, powtarza te same banay. Boi si jedynie, e tak opini mgby usysze
dyrektor bd wizytator.
Obraz szkoy, jaki ukaza Gombrowicz w Ferdydurke jest dramatyczny szkoa zamiast
rozwija, uczy spenia funkcj dokadnie przeciwn. Pisarz omiesza instytucj, ktra
uczy jedynie schematw i nie potrafi rozbudza w uczniach samodzielnego mylenia.
Szkolne schematy i konwencje pkaj, kiedy cz chopcw buntuje si przeciwko tej
infantylizujcej roli szkoy. Tworz si dwie grupy: chopit wyznawcw
niewinnoci i modzieczych ideaw i chopakw, ktrych interesuje zupenie inna
strona ycia. Przywdcy tych grup: Syfon i Mitus prowadz pojedynek na miny,
przegrywajcy Mitus si dokonuje gwatu na koledze uwiadamiajc go przez uszy.
I tak w wielkiej kupie, bijatyce rozbite zostaj pierwsze formy w Gombrowiczowskiej
powieci.
Kolejnym miejscem, w jakie profesor Pimka zabiera Jzia jest stancja u Modziakw.
Modziakowie to nowoczesna rodzina, hodujca postpowym prdom. Inynier i jego
ona chlubi si swoimi wyzwolonymi pogldami i swobod obyczajow. Najwyraniej
ujawniaj si one w sposobie wychowywania crki Zuty, a take postpowaniu samej
Zuty, ktra jest nowoczesn pensjonark. W domu Modziakw Jzio ma pozby si
resztek swojej dorosoci ma sta si nowoczesnym, wyswobodzonym modziecem.
Nowoczesna pensjonarka Zuta na pocztku niezwykle fascynuje Jzia. Swobodna,
naturalna, niezwykle opanowana i bardzo adna. Dziewczyna nie ma adnych
zahamowa wzrusza ramionami, odpowiadajc matce, kopie w kostk Jzia, posiada
ca stert korespondencji od mczyzn, take duo od niej starszych. Nowoczesno
Zuty objawia si take wtedy, gdy w rodku nocy przychodzi do niej Kopyrda stara
si w ogle nie dziwi jego obecnoci i to ona przejmuje inicjatyw, pierwsza caujc
chopaka.
Jzio obserwuje ycie caej rodziny i usilnie prbuje wyzwoli si spod uroku Zuty.
Kiedy nadarza si sposobno, przeszukuje sypialni rodzicw Zuty, szpera rwnie w
rzeczach dziewczyny. Ogldziny pokoju Modziakw skaniaj go do wnioskw o
nieautentycznoci ich ycia
Ju niedugo jednak bohaterowi uda si zedrze t naoon przez nowoczesn rodzin
mask. Powoli forma zaczyna pka. Inynier zaczyna opowiada anegdotki,
nieustannie mieje si, uywa zdrobniaych sw. Lekceway te dotychczas
obowizujce przy stole zasady smaruje chleb grubo masem i apczywie wpycha
sobie go do buzi. Kulminacyjnym okazuje si moment, kiedy jeszcze tak niedawno
zachcajcy crk do amania konwenansw Modziakowie, zastaj w szafach w pokoju
crki Kopyrd i podstarzaego profesora i pokazuj wwczas bardziej konserwatywne
oblicze. S oburzeni, Modziak policzkuje Pimk, wszczyna si awantura i bijatyka. I
tak kolejne schematy zostaj obnaone.
Konserwatywny dwr ziemiaski - Bolimw to ostatnie miejsce, ktre odwiedza Jzio.
Tradycyjny ziemiaski dwr wujostwa Hurleckich jawi si jako twierdza
konserwatyzmu.
To, co daje si zauway przede wszystkim, to niesamowita hierarchizacja tego
rodowiska. Wuj Konstanty, byway w wiecie obywatel ziemski rzdzi w caym
majtku, stosujc zwyczajowe metody postpowania z chopami. Podobne pogldy ma
jego syn Zygmunt, a take kobiety w bolimowskim dworku reprezentujce tradycyjne
ziemiaskie postawy.
Przybycie Jzia i Mitusa do Bolimowa wprowadza niebyway chaos w ten odwieczny
porzdek, ich dziaania sprawiaj, e uksztatowana przed wiekami hierarchia zaczyna
si chwia. Mitus, ktry udaje si na wie w poszukiwaniu parobka idealnego brata
si z Walkiem lokajczykiem Hurleckich. Owo bratanie polega na cakowitym
odwrceniu naturalnego biegu rzeczy teraz to cham uderza w twarz pana:

PROZA BRUNO SCHULZA

By pod wpywem Kafki:
wiat nierealny
akcja nie jest wana
dwie paszczyzny snu i jawy, nie wiadomo gdzie rozgrywa si akcja
realizm jest zachwiany
Kreacjonizm
wiat, ktry kreuje nie jest rzeczywisty. Jest wymylony. Schulz nie odwzorowuje
wiata, tylko tworzy swj wasny. Pisze swoje utwory tak, e czytajc je widzimy wiat
przez mg (kolory, brak konturw, mga, senno). W jego utworach nie ma jako takiej
fabuy, nie jest ona wana.
Sensualzim
odbieranie wiata za pomoc zmysw
dominuj barwy, dwiki, ksztaty - oddziaywuj na wyobrani
nie wana jest akcja, fabua
Sklepy cynamonowe Brunona Schulza to zbir opowiada, pisanych liryczn
proz, w ktrej elementy fabularne peni rol drugorzdn, a wiat przedstawiony
kreowany jest poprzez poetyckie i fantastyczne przetworzenie realiw ycia w
niewielkim, galicyjskim miasteczku w czasach poprzedzajcych I wojn wiatow,
ktre jest wyidealizowanym literacko rodzinnym miastem pisarza, Drohobyczem.

Ogniwem czcym poszczeglne utwory cyklu jest posta gwnego bohatera i

zarazem narratora, Jzefa, ktry snuje opowie o rodzicach, rodzinnym domu i
miecie. Schulz kreuje wiat widziany oczami wraliwego dziecka, nasycajc go
 elementami baniowymi, symbolami, autoironi i grotesk. Warstwa fabularna
opowiada jest uboga w zdarzenia, pozbawiona jakiejkolwiek chronologii, a
nadrzdn rol ogrywa w niej swoista mitologizacja dziecistwa jako okresu
szczeglnie wanego w yciu czowieka. Stworzony przez pisarza wiat to
rzeczywisto przypominajca sen, przepeniona niezwykymi zjawiskami i
doznaniami. W jego centrum pozostaje posta Ojca, kupca bawatnego, ktrego
Jzef postrzega jako maga, demiurga, poet i filozofa. To wiat przesycony
symbolami, przypominajcy labirynt, po ktrym bdzi gwny bohater, w ktrym
rzeczywisto podlega nieustannym i zaskakujcym przeobraeniom, a ojciec
zmienia sw posta, stajc si rakiem, spem, much, czy te rozsypuje si w py.

Czytelnik ma poczucie, e rzeczywisto, w ktrej tkwi bohater Schulza jest wiatem,

znajdujcym si na pograniczu snu i jawy, a odczucia te potgowane s przez swoisty
chaos, wynikajcy z braku chronologii zdarze. W wykreowanym w opowiadaniach
wiecie elementy przeszoci, teraniejszoci i przyszoci nakadaj si na siebie,
tworzc dodatkowy, trzynasty miesic, w ktry wpisana zostaa historia ojca. Pory
roku przenikaj si wzajemnie, tworzc to dla tej onirycznej rzeczywistoci, w ktrej
ciepy nieg poczony zosta z zapachem fiokw. Wanym elementem tego wiata
jest dom, postrzegany przez bohatera jako miejsce, dajce schronienie i poczucie
bezpieczestwa. W wykreowanej przez Schulza rzeczywistoci brak jest zwizkw
przyczynowo-skutkowych pomidzy kolejnymi zdarzeniami, co pogbia ulotno
tego wiata, w ktrym przedmioty pojawiaj si i znikaj, zmieniaj swoj form,
deformujc i znieksztacajc wizj wiata przedstawionego w opowiadaniach.
Schulz tworzy ten fantastyczny, odrealniony wiat za pomoc niezwykle
ekspresyjnego jzyka, ktrym operuje w sposb mistrzowski, wykorzystujc
mechanizmy metaforyzacji i onirycznego obrazowania. Jest to jzyk nacechowany
muzycznoci, rytmicznoci, niestabilnoci znaczeniow sw, ktre pisarz czy
w zupenie nowe konteksty, co sprawia, e wiat opowiada wydaje si by
rzeczywistoci nierealn, baniow, pozbawion znamion prawdziwoci. Jest to
jzyk bogaty w metafory, personifikacj przedmiotw martwych i poj
abstrakcyjnych, animizacj czowieka. Wykreowany przez pisarza wiat
przepuszczony zosta przez wyobrani dziecka, ktra umiejscawia rzeczywisto na
granicy snu i jawy, nadajc jej charakter marzenia sennego.

* Wybrane opowiadanie Schulza to lektura z gwiazdk

PROCES F. KAFKA
KOMPOZYCJA POWIECI
chronologiczna fabua
ukad zdarze przejrzysty, skoncentrowany wok gwnego wtku procesu
akcja zmierza ku katastrofie, ktr jest mier bohatera
jasny ukad wydarze, pewna schematyczno bohaterw, pozorna logika wiata
przedstawionego, ktry ujawnia sw absurdalno - to wszystko skania do
poszukiwania ukrytego sensu opisywanych sytuacji
Proces jako parabola, czyli utwr, w ktrym dosowne znaczenia s jedynie
ilustracj pewnych uniwersalnych prawd, ukazanych obrazowo, za pomoc
przykadowej fabuy i postaci.
schematyczno
dwie paszczyzny interpretacyjne: metaforyczna i realistyczna
 pozorna logika wiata przedstawionego, brak konkretyzacji czasowej i
przestrzennej

REALIZM
racjonalne, rozumne, zgodne z rzeczywistoci przedstawienie wiata
realizm zakada prezentacj czowieka w jego codziennoci
narrator jest wszechwiedzcy, on przedstawia wiat
zdarzenia fikcyjne zgodne z prawdopodobiestwem
motywacja bohatera ma charakter psychologiczny i zdeterminowana jest
sytuacjami spoecznymi w jakich si znajduje
bohaterzy s niejednokrotnie typowi dla swojego rodowiska
komunikatywno jzyka
wydarzenia uoone chronologicznie, zwizek przyczynowo skutkowy
nie ma jasnego zakoczenia
bohaterowie to zarwno postacie pierwszo jak i drugo planowe
Kafka odchodzi od realizmu jako naladowania rzeczywistoci. Kreuje now
rzeczywisto, ktra nie jest zgodna z prawd. Gwny bohater Jzef K. jest typowy, bez
ycia wewntrznego. Jest on postaci szczeglnie ubog. Zredukowany zostaje do
prostych reakcji i odruchw.
Proces to ilustracja pewnych uniwersalnych prawd. Sens utworu jest ukryty i
metaforyczny. W Procesie wiat przedstawiony pozbawiony jest sensu. Jzef K. nie wie
za co zosta oskarony. Cay wiat utworu podporzdkowany jest procesowi.
Proces to parabola niewiadomej losu, samotnoci czowieka wobec wiata, ktry
ujawnia czowieka jako bezduszny mechanizm. Bezsilno, bezradno. Czowiek jest
podporzdkowany prawu. Bezsilno jednostki pozbawionej praw. Wadza jest
nieomylna.
 II wojna wiatowa/wspczesno
Pokolenie Kolumbw
Takim wanie zbiorczym terminem zwyko okrela si cae pokolenie twrcw
urodzonych w wolnej Polsce (okoo roku 1920), ktre wkroczyo w drug wojn
wiatow jako modzie, lecz zostao przez ni zmuszone do przedwczesnego
osignicia wieku dojrzaego. Znaczna cz z nich braa czynny udzia w walkach z
okupantem, rwnie w powstaniu warszawskim. Tym, ktrzy jakim cudem mieli
przey wojn, nikt nie wry piknej przyszoci. Dlatego te nazywano owych
modych twrcw pokoleniem straconym, pokoleniem bez przyszoci,
pokoleniem czasu burz oraz pokoleniem apokalipsy spenionej.
Okrelenie Kolumbowie pochodzi z tytuu powieci Romana Bratnego Kolumbowie.
Rocznik 20. Do najwybitniejszych przedstawicieli pokolenia zalicza si: Krzysztofa
Kamila Baczyskiego, Mirona Biaoszewskiego, Teres Bogusawsk, Wacawa
Bojarskiego, Tadeusza Borowskiego, Romana Bratnego, Tadeusza Gajcego, Gustawa
Herlinga-Grudziskiego, Krystyn Krahelsk, Wojciech Mencela, Jana Romockiego,
Tadeusza Rzewicza, Stanisawa Staszewskiego, Zdzisawa Stroiskiego, Wisaw
Szymborsk, Jzefa Szczepaskiego oraz Zbigniewa Herberta. W momencie wybuchu
drugiej wojny wiatowej, to wanie oni stanowili inteligenck modzie Warszawy,
ktra w momencie zagroenia stana w obronie ojczyzny i gwnie w szeregach AK
przeciwstawiaa si znacznie liczniejszemu okupantowi.
Twrczo dwch poetw, ktrzy nie przeyli drugiej wojny wiatowej, uwaa si
powszechnie za najlepiej oddajc charakter caego straconego pokolenia. Pierwszym
z nich jest Krzysztof Kamil Baczyski, ktry w swoich wierszach doskonale
uchwyci emocje i uczucia, ktre kieroway nim i jego rwienikami w czasach wojny.
Poeta ukaza koszmar wojny, ktra pozbawia modych ludzi wszystkiego, co
najpikniejsze i najradoniejsze w tej modoci, a zamiast tego epatowaa krwi,
cierpieniem i mierci. Jak zauwaa Zdzisaw Marcinw (w Sowniku literatury polskiej
XX wieku):
Romantyczny charakter poezji Baczyskiego widoczny jest (obok tonw profetycznych)
w swoistym jej zaangaowaniu. Nie chodzi tu wprost o zaangaowanie patriotyczne,
ono bowiem jest oczywiste. Chodzi o ratowanie czowieczestwa, o szeroko pojt
mio wiata: to, co j narusza, a zbrodnie wojny to czyni, musi doznawa potpienia.
onierska (rycerska) ofiara jego pokolenia mogaby odwrci Histori.
Drugim wybitnym przedstawicielem Pokolenia Kolumbw by Tadeusz Gajcy. W
swoim najgoniejszym poemacie Widma ukaza wojenny horror jako spenienie
mitycznej apokalipsy. Utwr utrzymany jest w poetyce snu, dlatego przepeniaj go
opisy niesychanych i nieprawdopodobnych zjawisk wywoanych przez kataklizm,
jakim jest najwikszy w dziejach zbrojny konflikt. Z twrczoci Gajcego emanowao
rwnie przekonanie o rychej wasnej mierci, co byo charakterystyczne chyba dla
wszystkich przedstawicieli pokolenia, ale w jego przypadku, niestety, si spenio.
Poezja Baczyskiego Bardzo urozmaicona metaforyka;
- Poezja intelektualna;
- Dychotomia wiata przedstawionego opozycyjnie zestawiony czas sprzed i w
trakcie wojny;
- Wystpowanie tzw. sw- kluczy;
- Katastrofizm generacyjny ukazuje tragizm pokolenia wychowanego w pokoju,
a skazanego przez histori na zagad, nauczonego zabija. Jest to tzw. czas tragiczny;
- Wystpowanie zagadnie historiograficznych szukanie odpowiedzi na pytanie
o sens historii i miejsce czowieka w jej toku;
- Charakter mroczny, patetyczny;
- Bliska poezji romantycznej (zwaszcza podobna do twrczoci Sowackiego);
- Elementy oniryczne, wizjonerskie.

Poezja Baczyskiego, podobnie jak np. Gajcego, ma na sobie wyrane znami literatury
okupacyjnej. Poeci ci, tworzcy w czasie tzw. Apokalipsy, dynamizm swych utworw
uzaleniali w duym stopniu od biecych politycznych i yciowych uwarunkowa.
Mona jednak miao powiedzie, i poezja Baczyskiego jest gosem pokolenia
tragicznego, czyli tych ludzi, ktrych wejcie w okres dorosoci naznaczone zostao
przez wiat wojny i okupacji. Jak si pniej okazao i co wyranie wida w twrczoci
poety dowiadczenie to wywaro bardzo wyrany lad na twrczoci, na ksztacie
artystycznym, na tematyce wierszy, ale rwnie na pogldach i moralnych
uksztatowaniu. Zrodzio to katastrofizm utworw bijcy z nich pokoleniowy
katastrofizm, pesymizm, przekonanie o nieuchronnym zblianiu si mierci i kocu
przedwojennego porzdku. Caa twrczo modego Baczyskiego wyraa wic wtek
apokalipsy dokonanej, spenionej.
Caa poezja Baczyskiego przepeniona jest tym katastrofizmem, ktry by cech caego
pokolenia. Zrodzio to nowe, nieznane wczeniej motywy i przeycia, ktre nie
wystpoway we wczeniejszych epokach, nawet w czasie zaborw. Pewne elementy
katastroficzne wystpoway co prawda np. w liryce przedwojennej, miay one jednak
charakter lekkiego przeczucia, z silnym motywem wielu innych moliwoci, ktre mog
zmieni bieg historii. U Baczyskiego natomiast katastrofizm na form spenion jest
ju dokonany i nie ma przed nim ucieczki.
Analizujc poezj Baczyskiego naley pamita, i dowiadczenie II wojny wiatowej
nie miao swojego odpowiednika w historii bya to wojna totalna, a jej przeycie byo
sytuacj graniczn. Zostao jej podporzdkowane cae ycie, a pytanie o sens historii,
ycia i mierci nabrao nowego wymiaru. Wymusio to na pokoleniu Kolumbw zmian
nie tylko stylu ycia, ale take stylu tworzenia poezji. Std te poezja tworzona przez
Kolumbw, a zwaszcza przez Baczyskiego, jest swoistym nowym dekalogiem,
zbiorem przykaza dla modych onierzy.
Motywy wystpujce w poezji Baczyskiego :
Tematy, jakie odnajdujemy w twrczoci Baczyskiego, da si podzieli na cztery
paszczyzny. S to:
Moralno i etyka, rozwaania o koniecznoci podjcia walki o wolno
ojczyzny; zwizki czowieka z histori i jej wpyw na jego ycie;
Tragedia pokolenia Kolumbw brak modoci, rozdarcie pomidzy
obowizkiem walki a chci normalnego ycia;
wiadectwo czasw wojny opis wiata i wojennych obowizkw;
Przyroda i nierealny wiat.
Opowiadania Tadeusza Borowskiego poruszaj tematy bardzo bolesne.
Zdarzenia, ktre autor opisuje, to gwnie takie, ktre przynosz komu cierpienie,
mier. mier nie jest jednak przedmiotem opisu, stanowi raczej to dla opisywanych
sytuacji. Jest ona wszechobecna, nie odstpuje bohaterw ani na krok.
mier grozi za wszystko. Istnieje obozowy regulamin, w ktrym kary s stopniowane,
w zalenoci od przewinienia. Za najcisze przewinienie grozi kara mierci. Jednak
wedug Borowskiego, ten pisany regulamin nie jest przestrzegany przez wadze, autor
bowiem ani razu nie opisuje w swoich opowiadaniach regulaminowej kary mierci.
Ludzie s karani w inny sposb, wedug uznania tych, ktrym podlegaj. Doskonay
przykad znajdujemy w opowiadaniu pt. Dzie na Harmenzach, gdzie wartownik
wabi winia, aby ten przekroczy lini graniczn obozu. Wizie daje si zapa si w
puapk swojego przeoonego, ktry zestrzela uciekiniera. Za ten czyn Niemiec
zostaje wynagrodzony trzema dniami urlopu.
Hierarchia obozowej rzeczywistoci ukada si tak, e najwiksz wadz i najwiksze
prawa ma ten, kto posiada najwyszy tytu. Prawo stao si tam bezporedni funkcj
wadzy, waciwie mona powiedzie, e przestao istnie. Tyczy si to oczywicie
stosunkw panujcych wrd Niemcw przebywajcych w obozie i rzdzcych nim.
Zwyky niemiecki wartownik musi tumaczy si przed swoimi przeoonymi,
natomiast podoficer moe nawet zabija ludzi, nikomu si z tego nie tumaczc. Pozycja
wysza chroni tylko przed sabszymi. Warto doda, i Niemcy s charakteryzowani u
Borowskiego bez emocji. Nie ma dobrych i zych Niemcw, nie maj imion,
nazwisk, pseudonimw. Wadcy obozu s wadcami ycia i mierci winiw, ale i
takimi samymi skadnikami obozu, jak ich podwadni.
Podobne zasady wystpuj wrd winiw. Ten, kto ma lepsz prac, zna reguy
obozowego ycia oraz posiada pewne znajomoci, ma wiksze szanse na to, i uda mu
si unikn mierci.
mier ludzi w obozie nie ma w sobie nic dramatycznego. Ci, ktrzy spdzili tu ju jaki
czas, uodpornili si na pewne widoki. Nie dziwi ich ju obraz tysica ludzi idcych do
komr gazowych (Prosz pastwa do gazu.). Tylko dla osb nowych jest to widok
straszny, jednak z biegiem czasu przyzwyczajaj si.
Caa obozowa rzeczywisto jest podzielona na dwie czci, tworzy dwa odrbne wiaty.
Jest to wiat wadcw i wiat niewolnikw. Ci drudzy tratowani s tu jako zwierzta lub
przedmioty, uyteczne lub bezuyteczne, zalenie od sytuacji. Te bezuyteczne s
zazwyczaj niszczone, gdy nie ma z nich adnego poytku. Niemcy potrzebuj siy
roboczej, ktrej dostarczaj im winiowie obozw. Napyw winiw jest ogromny,
dlatego te tych najsabszych, najchudszych i najbardziej zmczonych usuwaj.

W obozach panuje skrajny terror. Jest on utrwalony w systemie polityczno-prawnym.

Sprowadza winiw do roli, ktra zostaa im wyznaczona przez wadz - do roli rzeczy.
Terror uwiadamia winiom, jaki jest ich status w obozie, stanowi rwnie trening dla
samych Niemcw. Prowadzi rwnie do tego, i winiowie zaczynaj samych siebie
traktowa jak rzeczy. Wadcy d do tego, aby mieszkacy obozw tak wanie o sobie
myleli. Stosuj terror godu, redukuj istnienie czowieka do potrzeb jego ciaa, do
fizjologii. Doprowadza to do tego, i gwnym tematem rozmw w obozach jest
poywienie i sposb zdobycia go. Walka o poywienie staje si gwnym celem
yciowym winiw. Niemcy ogoacaj ludzi ze wszelkich uczu, ludzkich odruchw.
Daj winiom moliwo zdobycia poywienia, jednak zawsze jest to kosztem
drugiego czowieka. Specjalnie tworz atmosfer rywalizacji, walki o najmniejszy
kawaek chleba. A dla wygodzonych winiw i nawet taki jest bezcenny. Wszelka
mio, solidarno zostaa wyniszczona. Naley doda, i zdobycie poywienia w
obozie nie wie si tylko z chci zaspokajania godu, ale rwnie oznacza przetrwanie.
Trzeba je, aby mie siy do dalszej pracy. Ludzie wyniszczeni, chudzi i bezsilni s
usuwani, gdy nie ma z nich adnego poytku, zajmuj tylko miejsce w obozie.
Rywalizuj rwnie o lepsz prac, ubraniaO wszystko. W obozie kady wybr jest
zy, bo kady zwrcony przeciwko yciu - swojemu lub drugiego czowieka. Tu warto
zwrci uwag na nowe pojcie, ktre powstao wanie dziki literaturze wojennej.
Jest to pojcie czowieka zlagrowanego czyli takiego, ktry wyzby si wszelkich
wartoci, ktrego okruciestwa ,jakich dowiadczy w obozie zmieniy na tyle, e
patrzc na nie, nie odczuwa ju adnych emocji. Takie krwawe widoki stay si dla niego
codziennoci. Walczy tylko o przetrwanie, nie zwaajc na innych. y wedug
obozowych zasad, nowej obozowej moralnoci, ktra nie dopuszczaa mylenia o
drugiej osobie. Trzeba byo dba tylko o siebie, czsto kosztem wyrzeczenia si wasnej
rodziny, przyjaci.
Obz koncentracyjny u Borowskiego to jakby laboratoryjny model pastwa
totalitarnego (BN). Dotyczy bezporednio nazizmu, systemu stworzonego przez
Adolfa Hitlera. Bardzo dobr definicj totalitaryzmu przedstawia Hannah Arendt:
totalitaryzm to permanentna dominacja nad kad jednostk, we wszystkich i kadej
z osobna sferze ycia. Borowski ukazuje wanie tak dominacj, opierajc si na
terrorze i zaburzeniu granic prawa. To wanie totalitaryzm staje si prawem
obowizujcym w obozie. Wadza dy do tego, aby mie kontrol nad ludmi, ich
yciem i emocjami.
W opowiadaniach Borowskiego zagadnienie nowatorstwa moemy rozstrzyga na
dwch paszczyznach pierwsza dotyczy nowatorstwa mylowego autora, czyli
zupenie nowego spojrzenia na histori, ktr niejako wymusiy czasy II wojny
wiatowej, druga dotyczy techniki pisarskiej.

Opowiadania Borowskiego nale do jednych z pierwszych utworw opisujcych

obozow rzeczywisto. Czas spenionej apokalipsy wymg na pisarzach i poetach
zupenie nowy styl i sposb opisywania rzeczywistoci. Autor zbioru Poegnanie z
Mari w sposb niesychanie dokadny opisuje system zniewolenia, charakteryzuje
lagrowanego czowieka, pokazuje funkcjonowanie obozw mierci, a take opisuje
relacje midzyludzkie w obozie. Nie unika opisu upodlenia czowieka, nie przemilcza
tego, e czowiek ulega zezwierzceniu, za cen wasnego ycia jest w stanie wyrzec si
swego czowieczestwa i moralnoci, a take, e jest wspodpowiedzialny za zo.

Takie ujcie w zdecydowany sposb przeciwstawia si martyrologicznej tradycji

polskiej literatury. Autor pokazuje jak w obliczu skrajnych warunkw upadaj ideay
religii, sztuki, filozofii, cywilizacji oraz caej kultury. Borowski jak nikt inny skupia si
na ukazaniu pohabienia ludzkiej istoty, metod i skutkw upodlenia czowieczestwa.
Z drugiej strony w opowiadaniach dostrzec moemy nowatorskie zabiegi na poziomie
samego tekstu i techniki autora. Borowski wprowadza nowy typ bohatera czowieka
z tumu, a take jako bohatera przedstawia czsto anonimowy tum. wiat
przedstawiony uwiarygodnia narracja behawiorystyczna oraz pamitnikarska. Autor
zastosowa metod montau filmowego (metoda kalejdoskopowa - poszczeglne sceny
ogldamy niczym w filmie, ledzc szybko zmieniajce si krtkie sceny.
Ponadto Borowski wykorzystuje zasad kontrastu - zestawia obok siebie przeciwstawne
sceny i sytuacje. Jzyk narracji zawiera wiele zwrotw z jzyka obozowego, stosuje
wyrazy obce, oddajce charakter obozu jako nowej Wiey Babel. Uywa wielu
wykrzyknikw, rwnowanikw zda, czsto w dialogach urywa wypowiedzi.
Opowiadania s zwize i lapidarne, mimo to pokazuj cae spektrum ycia obozu
koncentracyjnego. Po II wojnie wiatowej opisywanie nowej rzeczywistoci wymagao
zupenie innego pisarstwa. Borowski, jako jeden z pierwszych zastosowa now
technik i nowy sposb patrzenia na wiat by odda prawd o czasie spenionej
apokalipsy.
Wojna zburzya wszystkie dotychczasowe normy etyczne, pojcia zwizane z
moralnoci zostay przewartociowane, odwrcone. Najlepiej to wida w
opowiadaniach Tadeusza Borowskiego, w ktrych obz zosta pokazany jako miejsce,
rzdzce si prawem odwrconego dekalogu. Zderzenie dwch odmiennych systemw
wartoci tego sprzed wojny i tego, ktry panowa w obozie, musiao prowadzi do
bardzo powanych dylematw i wewntrznych rozterek. Aby przey, ludzie nie mogli
pozwoli sobie na wspomnienia i odniesienia do przedwojennej rzeczywistoci.
W ekstremalnych warunkach obozu koncentracyjnego zanikaj zachowania
powszechnie uwaane za humanitarne. Nie ma tu wspczucia i litoci dla sabszych i
mniej zaradnych winiw, nie ma mioci, przyjani, solidarnoci. Jest tylko ch
przeycia za wszelk cen. Dobitnie ukazuje to scena z opowiadania Prosz pastwa
do gazu, przedstawiajca kobiet, ktra wyrzeka si wasnego dziecka, by uratowa si
przed komor gazow. Inna pokazuje brak wspczucia winiw dla kobiet idcych na
mier. Nikt nie kryje si z tym, e okrad wspwinia lub, e yczy mu mierci. Nikt
te nie wstydzi si, e zjada odpadki.
Co najgorsze ludzie przestaj reagowa na cierpienie i mier innych. mier
towarzyszy niedoli przestaje wywiera jakiekolwiek wraenie - to efekt przyzwyczajenia
si do tego widoku. W ujciu Borowskiego obz koncentracyjny jest miejscem, do
ktrego mona si przyzwyczai, nauczy si sobie radzi tak, aby przetrwa -
zwaszcza, jeli jest si winiem uprzywilejowanym. Tak postaw przyj gwny
bohater opowiada, Tadeusz.
Jako wizie pracujcy na rampie mg wykaza si jedyn moliw form litoci dla
tych, co id na mier nie mwi prawdy, oszukiwa. Jest brutalny, opanowany,
obojtny, cho ma chwile zaamania, gdy pyta, czy to nie patologiczne, e zamiast litoci
dla nowo przybyych, czuje agresj i niech. Czuje wstrt do drugiego czowieka,
odnosi si do niego z drwin, jakby aprobujc stan nierwnoci. Ale to take Tadek
zadaje dramatyczne pytanie: Czy my jestemy ludzie dobrzy?. Jednak tylko takie
osoby jak on maj szans przetrwania pieka obozowego. W zamian za to ma co zje,
w co si ubra. Nie znaczy to jednak, e narrator, przyjmujc ten punkt widzenia, nie
potpia niczego. S sceny, w ktrych mamy do czynienia z jego wyranym osdem
potpiajcym, np. w opowiadaniu Dzie na Harmenzach w przeraajcym dialogu z
tragarzem Bekerem, gdzie Borowski pitnuje egzekucje dokonane przez starego yda.
W opowiadaniach Borowskiego wyranie wida zatarcie granicy pomidzy ofiar a
zbrodniarzem. Pozostawienie choby niewielkiej nadziei na przeycie, powoduje, e
ludzie prbuj ratowa siebie nie zwaajc na innych. Wystpowaa powszechna
znieczulica, ktra pozwalaa przetrwa, ale przetrwa czstokro kosztem drugiego
winia, a moralno zostaa cakowicie zachwiana.

Zdy przed Panem Bogiem Hanny Krall nie ma tu szczegowych opisw ycia
mieszkacw getta. Z urwanych wypowiedzi Edelmana dowiadujemy si stosunkowo
niewiele: prezesem gminy ydowskiej by Adam Czerniakw, funkcjonowaa szkoa
pielgniarska prowadzona przez Lub Blumow, szpital, dziaay zakady (m. in.
wspomniana fabryka szczotek), getto miao take wasn policj.
Jak wygldaa codzienno za murem? Bieda, gd i tyfus bezlitonie dziesitkoway
ludno za murami. Co rano zbierano z ulic mnstwo trupw, a nastpnie grzebano
ciaa na cmentarzu znajdujcym si po aryjskiej stronie. Jedyn szans przetrwania
bya blisko drugiego czowieka. Jak mwi Edelman
kady musia mie kogo, wok krcio si jego ycie, dla kogo mg dziaa. ()
Dziaanie byo jedyn szans przetrwania.
Kadego dnia o 16 z Umschlagplatzu odchodzi transport. 10 000 osb z marmolad i
bochenkami chleba w rkach wieziono do obozu zagady w Treblince. Pocztkowo
wierzono, e to naprawd akcja przesiedlecza i ludzie dobrowolnie wsiadali do
wagonw. W cigu szeciu tygodni zamordowano w ten sposb 400 000 ydw. Po
zakoczeniu akcji pozostao ich w getcie zaledwie 60 000. Liczba ta stopniowo malaa.
Najbardziej przejmujcy jest jednak obraz choroby godowej, jaki wyania si z
cytowanych fragmentw rozpraw naukowych i opisw bada prowadzonych na
ludnoci getta. Szczegowy opis degradacji organizmu i zmian w psychice
zachodzcych pod wpywem godu podany jest bez emocji i dziki temu jest o wiele
bardziej wstrzsajcy.
Autorka przedstawia wydarzenia historyczne, ale prezentuje je przez pryzmat losw
jednostki. Odchodzi take od porzdku chronologicznego, bo jak sama zauwaa
porzdek historyczny okazuje si tylko porzdkiem umierania. W swoim reportau
pozwala na powracanie do wydarze i postaci, by uzupeni opowie o nowe szczegy,
ponadto zdaje sobie spraw ze zoonoci mechanizmu ludzkiej pamici. Po latach
wiele osb pamita tamte zdarzenia zupenie inaczej, bo pamitaj to, co tak naprawd
chc pamita, a nie to, co si naprawd wydarzyo. Jednak prawda obiektywna nie ma
tutaj wikszego znaczenia, bo znale j mona w opracowaniach historycznych.
Przecie nie piszemy historii, piszemy o pamitaniu podsumowuje wtpliwoci
swego rozmwcy.
Na kartach ksiki ycie i mier splataj si ze sob nieustannie. Jak mwi Edelman,
w getcie zawsze chodzio przecie o mier, nigdy o ycie. I wszyscy mieli wiadomo
tego, e jedyne, o czym sami mog zadecydowa, to wybr sposobu umierania. Jedni
decydowali si umrze w walce, inni jak Anielewicz popeniali samobjstwo. Byli
te tacy, ktrzy milczc, stawali naprzeciw tego, co nieuchronne. To wanie o nich ona
jednego z amerykaskich profesorw, do ktrego udao si dotrze Hannie Krall
powiedziaa, e
mier ludzi gincych w milczeniu jest niczym, bo nic nie pozostawia po sobie, a ci, co
strzelaj, pozostawiaj legend.Edelman ostro przeciwstawia si tym sowom, zwraca
uwag, e ci ludzie szli na mier spokojnie i godnie, a to jest jego zdaniem o wiele
trudniejsze od strzelania.
W czasie wojny o ludzkim yciu lub mierci czsto decydowa przypadek, tak jak to
miao miejsce dwukrotnie w yciu samego bohatera. Wobec 400 000 zamordowanych
ycie pojedynczego czowieka zdaje si nie mie wartoci, ale dla niego jest bezcenne i
warte kadego powicenia, jeli istnieje choby cie szansy na jego ocalenie. Kiedy
dobrze zna si mier, ma si wiksz odpowiedzialno za ycie.
Zdy przed Panem Bogiem dotyka spraw ostatecznych, nie moe wic nie odnie
si do kwestii Boga. Dla Edelmana-lekarza Najwyszy jest niemal rwnorzdnym
partnerem w grze o ycie ludzkie: Pan Bg ju chce zgasi wieczk, a ja musz szybko
osoni pomie, wykorzystujc Jego chwilow nieuwag. Co daje mu prawo stawia
siebie samego tak wysoko? Owe 400 000 ludzi, ktrzy przeszli obok niego na placu. To
wanie dowiadczenia z tamtego czasu sprawiy, e stosunek Edelmana do Boga
zabarwiony jest ironi i du doz krytycyzmu. On nie jest za bardzo sprawiedliwy,
potrafi zada najmniej spodziewany cios tak mwi o swoim Przeciwniku.
Zupenie inn postaw wobec Boga przyja pani Bubnerowa, ktra przed operacj
przekonywaa Profesora, e jej zmary m (za ycia prawy i bardzo religijny czowiek)
ju tam wszystko zaatwi jak potrzeba.
W utworze Hanny Krall Zdy przed Panem Bogiem mona wyodrbni trzy wtki
gwne:
1.Akcja likwidacji getta warszawskiego wywoenie ydw z Warszawy rozpoczo si
22 lipca 1942 roku i trwao do 8 wrzenia tego roku. Odbywao si pod hasem
przesiedlania ludnoci na Wschd. Niemcy oszukiwali ydw, rozdajc im chleb i
marmolad, dziki czemu mieszkacy getta bez obaw wchodzili dobrowolnie do
wagonw. Bojownicy ydowscy odkryli, e transporty jad do obozu zagady.
Rozpoczli akcj rozwieszania plakatw z napisem: Przesiedlenie to mier. W cigu
tych szeciu tygodni Niemcy wywieli z miasta czterysta tysicy ludzi. Punktem
przeadunkowym by pooony w centrum Warszawy Umschlagplatz.
2.Wybuch i tragiczny przebieg powstania w getcie warszawskim 19 kwietnia 1943
roku garstka powstacw ydowskiej Organizacji Bojowej, na czele ktrej sta
Mordechaj Anielewicz, rozpocza walk z Niemcami, przerywajc tym samym kolejn
akcj wywoenia ydw. Powstanie trwao zaledwie dwadziecia dni. Ostatecznie
Niemcy podpalili getto. Powstacy, nie otrzymawszy adnej pomocy z zewntrz, polegli
w nierwnej walce bd wybrali mier samobjcz. Jedynie kilku bojownikw OB-u
przeyo, przedostajc si kanaami na stron aryjsk.
3.Wspomnienia i przemylenia doktora Marka Edelmana Marek Edelman w czasie
powstania w getcie by zastpc Anielewicza. By jednoczenie obserwatorem i
uczestnikiem wydarze. Udao mu si wydosta z poncego getta i po trzydziestu
latach milczenia opowiedzia o tym, co wydarzyo si w tamtych tragicznych dniach.
Jego wspomnienia przeplataj si z opowieci o latach pracy w szpitalu jako
kardiochirurg i walce o ycie pacjentw.
Wane!!! Lektura potrzebna jest do motywu honoru i honorowej mierci
Inny wiat Gustaw Herling Grudziski
Inny wiat powsta midzy lipcem 1949 a lipcem 1950 roku. W miejscowoci Rugby, u
przyjaci, Herling-Grudziski napisa sze rozdziaw wspomnie jercewskich, ktre
opublikowa w Wiadomociach pod tytuem Martwi za ycia. Polska jak i angielska
wersja jzykowa spotkay si z przychylnym przyjciem, za dziki pozytywnej opinii
wyraonej przez krytyka Malcolma Muggeridge`a Grudziski otrzyma zaliczk
umoliwiajc kontynuowanie pracy nad ksik.
Dokadny tytu utworu brzmi Inny wiat. Zapiski sowieckie. Nawizuje on do
dziea Fiodora Dostojewskiego Zapiski z martwego domu, opisujcego ycie winiw
zesanych na Syberi za caratu. Motto powieci Herlinga pochodzi take z tego utworu
Dostojewskiego:
Tu otwiera si inny, odrbny wiat, do niczego niepodobny; tu panoway inne odrbne
prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy; tu trwa martwy za ycia dom, a w nim
ycie jak nigdzie i ludzie niezwykli. Ten oto zapomniany zaktek zamierzam tutaj
opisa. Inny wiat przedstawia rzeczywisto agrw, do ktrych nie mona przykada
schematw z wolnoci, gdy obowizuje tam inna moralno, normy, pojawiaj si
odmienne potrzeby i pragnienia. To wiat ludzi martwych za ycia.
Nie oznacza to, e przesaniem ksiki Grudziskiego jest przekonanie o jedynie
negatywnej stronie czowieka. Inny wiat zosta napisany po lekturze Poegnania z
Mari Borowskiego i by polemik z interpretacj czowieczestwa na podstawie
zbrodni, jakich dopuszczali si ludzie w obozach. Grudziski pisze:
Czowiek jest ludzki w ludzkich warunkach. Uwaam za upiorny nonsens naszych
czasw prby sdzenia go wedug uczynkw, jakich dopuci si w warunkach
nieludzkich.
Kategorie winiw i ukady w agrze
Na spalonej pozycji znajdowali si polityczni, czyli bieoruczki, gdy jak twierdzi
Stalin im lepiej si czuje materialnie polityczny w wizieniu, tym odwaniej tskni
za wolnoci, tym gwatowniej buntuje si przeciwko wadzy, ktra go uwizia.
W duo lepszej sytuacji byli bytownicy, czyli przestpcy pospolici, a ju za
prawdziwych panw w obozie uzna naley urkw - wielokrotnych recydywistw,
popeniajcych jednak przestpstwa pospolite. Do urkw naley faktyczna wadza w
obozie, piastuj oni odpowiedzialne stanowiska, wymierzaj kary, terroryzuj
wspwiniw, zachowuj sobie prawo pierwszej nocy wobec prawiczek
zjawiajcych si w agrze. Jedn z najpopularniejszych rozrywek urkw jest gra o
cudze rzeczy, a czasem nawet ycie. Samowola urkw zostaa ukrcona przez NKWD w
1940 roku, zostao im jednak nieformalne prawo urzdzania tzw. nocnych oww na
kobiety chodzce po zmroku po agrze.
Do arystokracji obozowej naleeli take iteerowcy - specjalici pracujcy w
administracji obozowej, mieszkajcy w lepszym baraku i otrzymujcy dodatkowe racje
ywnociowe. Liczono si z nimi z obawy przed denuncjacj.
Odrbn grup s nacmeni - Uzbecy, Turkmeni, Kirgizi umierajcy z tsknoty za
krajem, z godu i mrozu, cierpicy na choroby oczu.
Na samym dole hierarchii obozowej znajdowali si kurzy lepcy i ludzie z trupiarni.
Ci pierwsi to chorzy na cyng - awitaminoz A, ktrzy o zmierzchu tracili zdolno
widzenia. Stawali si przez to nie tylko gorszymi pracownikami, ale wrcz zawadzali
innym, tamujc ruch w okolicach kuchni czy na ciekach. Spotykali si najczciej z
wrogoci lub obojtnoci otoczenia; rzadko kto pomg im wydoby si z zaspy czy
doj do baraku.
Chorzy na pyagr, pelagr, szkorbut, czyli wszystkie postacie awitaminozy
(objawiajce si obrzkiem skry, osabieniem wzroku, zaburzeniami psychicznymi i
nerwowymi, owrzodzeniem ciaa, wypadaniem zbw) trafiali do baraku zwanego
kostnic lub trupiarni. W obrbie tej nieszczsnej spoecznoci take panoway
podziay. Tych, ktrzy nadawali si jeszcze do lejszych prac w obozie, zwano
sabosik. Mieli oni szans powrotu do pracy dziki otrzymywaniu sabosilnogo
pitanija - dodatku ywnociowego i odpoczynku w trupiarni. Grupa aktirowki
skadaa si z dogorywajcych winiw, nie wzywanych do adnej pracy, ale
otrzymujcych tylko godowe racje ywnociowe.
Ruch socjalistyczny narodzi si z kultu pracy i wspdziaania, ale w pastwie
totalitarnym przeksztaci si w kult niewolnictwa, usprawiedliwionego potrzeb
dziejow. agry traktowano jak przedsibiorstwa; przedsibiorstwa trzeba doda
doskonale funkcjonujce, bo wykonujce ponad 100% normy przy minimalnym
nakadzie rodkw finansowych. W roku 1940 Jercewo byo ju duym centrum
kargopolskiego orodka przemysu drzewnego - wspomina Herling-Grudziski.
Winiowie byli najtasz si robocz, niewolnikami, czego nawet nie starali si
ukrywa przeoeni. Charakterystyczny jest sposb badania przed zatrudnieniem -
badanie lekarskie zaszczyca bowiem niekiedy sw obecnoci naczelnik oddziau
jercewskiego, Samsonow, i z umiechem zadowolenia dotyka bicepsw, ramion i
plecw nowo przybyych winiw,
co do zudzenia przypominao sceny handlu niewolnikami. Wadze obozowe czyniy
wszystko, aby upodobni obz do fabryki. Oprcz norm, w agrze obowizyway plany
produkcyjne, system brygadowy, ukady biurokratyczne, a nawet tablica
stachanowcw - przodujcych robotnikw. Wypracowanie normy stanowio o
statusie winiw oraz o ich przydziale do lepszego bd gorszego kota z jedzeniem.
Pozory te podkrela opis dziaalnoci urzdnikw przeliczali oni niby jedzenie na
procenty, co powodowao, e winiowie starali si wicej robi, aby mc wicej je.
Mao byo takich, ktrzy chcieli mniej pracowa i mniej je. Ci z pierwszego kota
najczciej byli po prostu za sabi i mao zaradni. Normy wszyscy uwaali za zawyone,
dlatego uczciwie nie mona byo wypracowa nawet 100%, a co dopiero 125% czy
wicej. W takiej sytuacji nieodzowne stay si tufty, czyli umiejtne oszustwa. I tak na
przykad w brygadach lenych najczciej przekupywano dziesitnika, ktry mg le
policzy kloce citego drzewa lub przymkn oko na jego uoenie (lune uoenie
wewntrz, a pozory ubicia z zewntrz). Jeeli to nie skutkowao, faszowano dane za
pomoc przenoszenia ostemplowanych fragmentw drzewa. Do tego typu dziaa
potrzebne byo zgranie brygady, dlatego szybko pozbywano si tych, ktrzy z rnych
wzgldw nie pasowali do grupy.
Winiowie pracowali gwnie przy wyrbie lasu i ci zwani byli lesorubami. Inne
brygady byy zatrudniane w tartaku, przy pracach ciesielskich w miecie, przy budowie
drg, na stacji pomp, w elektrowni, w bazie ywnociowej. Winiowie pracowali
codziennie, 11-12 godzin w nieludzkich warunkach, przy 40-stopniowym mrozie.
Wstawali codziennie o godzinie 5.30, jedli poranny posiek, a ju godzin pniej
rozpoczyna si razwod - wymarsz brygad na miejsce pracy. Winiowie po przejciu
przez bram otrzymywali eskort strieka, gotowego zabi kadego, kto uchybia
regulaminowi. ...
Najcisz prac miay brygady lesorubw, dochodzce do miejsc wyrbu
oddalonych o 6-7 kilometrw od obozu. Ich czonkowie pracowali cay dzie pod goym
niebem, zanurzeni czsto po pas w niegu, zmarznici, przemoczeni, godni i bezradni.
Nic dziwnego, e najduszy czas pracy na lesopowale wynosi dwa lata. Winiowie
pozbawieni poudniowego posiku (z wyjtkiem stachanowcw) wracali z pracy okoo
godziny 18 przeraliwie godni i zmczeni.
Tak samo wyglday wszystkie miesice pobytu w obozie. Prac przybywao latem, kiedy
to winiowie uczestniczyli jeszcze w sianokosach.
Praca w obozie speniaa wiele funkcji. Suya nie tylko wytwarzaniu konkretnych dbr
materialnych, bya przede wszystkim narzdziem wyniszczania fizycznego i
psychicznego czowieka, zamania go i ponienia. Bya rodzajem tortury fizycznej i
psychicznej, rodkiem eksploatacji taniej siy roboczej, mechanizmem perswazji
odbierajcym czowiekowi godno i nadziej. Bezsensowna praca czynica z czowieka
lepe narzdzie pozbawiaa go moliwoci twrczego dziaania. Wprowadzanie ostrej
rywalizacji amao solidarno winiw, wyjaawiao ich duchowo i czynio z nich
narzdzia systemu totalitarnego.
Praca bya te sposobem sukcesywnego mordowania winiw; stwierdzenie przej
przez las jest analogiczne do stosowanego w obozach hitlerowskich wyraenia
przepuci przez komin - mowa tu o selekcji czy o celowym dobijaniu. Winiowie,
ktrzy narazili si systemowi, byli kierowani do lasu, co oznaczao dla nich wyrok
mierci. Potwierdza to historia Gorcewa ledczego z harcowskiego wizienia, ktrego
dosiga rka obozowej sprawiedliwoci. Zemst zaapropobowali przeoeni i posali
skatowanego winia do pracy w lesie, wiedzc, e oznacza to dla niego mier.
Podobny los spotka chorego na kurz lepot zabjc Stalina, ktry po ujawnieniu
choroby zosta skierowany na karn brygad do lasu na pewn mier.
W obozie funkcjonowa take inny aspekt pracy. Chocia doprowadzaa ona do
uprzedmiotowienia winiw, zniewolenia i wyniszczenia ich, to paradoksalnie
stanowia potwierdzenie istnienia. Czowiek pozbawiony moliwoci pracy by
jednostk bezuyteczn i zbdn, ktra naley zastpi inn. Przekonuje si o tym
Grudziski, gdy trafia do trupiarni i widzi, e winiowie z aktirowki znajduj si w
przedsionku domu pogrzebowego. Skoro nie pracuj, nie otrzymuj niezbdnego
poywienia, a skoro nie maj moliwoci zregenerowania si organizmu, musz si
liczy z blisk mierci. A wic pracuje si po to, aby przey.
Czowiek, ktry pracuje, ma mniej czasu na mylenie i wspominanie, a wic wicej
szans na utrzymanie normalnego stanu psychicznego. W ekstremalnych warunkach
bezczynno take zabija, wystawiajc winiw na dziaanie zmor obozowych.
Gd, gd... Potworne uczucie zamieniajce si w kocu w abstrakcyjn ide, w
majaki senne, podsycane coraz sabiej gorczk istnienia. Ciao przypomina przegrzan
maszyn, pracujc na zwikszonych obrotach i zmniejszonym paliwie, zwaszcza gdy
w okresach przesilenia zwiotczae rce i nogi upodabniaj si do starganych pasw
transmisyjnych - pisze Grudziski. W innym za miejscu pojawia si stwierdzenie:
Nie ma takiej rzeczy, ktrej by czowiek nie zrobi z godu i z blu.
Grudziski wspomina, e rzadko ktry wizie przychodzi z jedzeniem do baraku;
zwykle swoj porcj zjada niezwocznie po odejciu od kuchni, a tylko nielicznym
udawao si zachowa kawaek chleba do poudniowej przerwy w pracy. Najgorzej
wygldaa sytuacja ludzi z pierwszego kota, odchodzcych na emerytur do
trupiarni. To oni czsto wszczynali ktnie przy kuchni, ebrali o co do jedzenia,
wylizywali miski tych z trzeciego kota.
Winiowie wymylali przerne sposoby zdobywania dodatkowej ywnoci. Niektrzy
po prostu kradli, ale tylko sporadycznie wspwiniom (zabraniay tego ustawy
urkw). Najatwiej byo o to w bazie ywnociowej czy skadzie jarzyn. Zim 1941 roku
gd zaostrzy si i wtedy pojawi si nowy sposb zdobywania ywnoci z mki
wymiecionej z rozadowanych wagonw tragarze gotowali papk wietnie zapeniajc
odek.
Chleb by podstawowym rodkiem patniczym w obozie, czego dowodzi na przykad
cennik, usug starego uzbeckiego wrbity, ktry za przepowiedni da 100 gramw
chleba, i by uwaany za bardziej miosiernego od pewnego ksidza, ktry w zamian za
spowied i rozgrzeszenie yczy sobie 200 gramw.
Gd najwczeniej ama kobiety i skania je do kupczenia wasnym ciaem. Niszczy
zasady nawet tych najbardziej odwanych i cnotliwych (na przykad crki oficera
polskiego czy piewaczki opery moskiewskiej, Tani). Niedoywienie pocigao za sob
liczne choroby, gwnie rne postaci awitaminozy cyng, pelagr, szkorbut, biegunki
oraz powodowao zmniejszenie odpornoci organizmu na infekcje. Doczay si do
tego przezibienia, grypy, zapalenie puc, rne formy odmroe. Na terenie zony snuo
si wielu winiw okutanych w achmany kryjce owrzodzone, gnijce ciao,
monstrualnie obrzknite rce i nogi, wyparty brzuch. Ledwo powczyli oni nogami,
padali z wyczerpania. Przewanie cierpieli take na kurz lepot (niewidzenie po
zmierzchu). W takim stanie tracili szans na przeycie i dogorywali ze wiadomoci
bycia skazanym na zagad. Po pewnym czasie doczaa si take apatia, choroby
psychiczne. Potrzeby fizjologiczne chory czsto zaatwia wprost na posaniu.
Nieuleczalnie chorzy byli odsyani do trupiarni, wczeniej jednak o ile mieli szczcie,
trafiali do szpitala, bdcego czym w rodzaju przystani dla rozbitkw. Przyjmowano
tam chorych z temperatur powyej 39 stopni, a zwalniano przy temperaturze powyej
38 stopni; leczono rodkami na spadek gorczki, kosteczkami margaryny czy cukru.
Szpital czsto by przedsionkiem kostnicy, jednak waciwie tylko tam winiowie
mogli liczy na ludzkie traktowanie. Dlatego czsto dochodzio w obozie do
samookalecze, aby mc znale si na kilka dni w czystym ku i poczu si
czowiekiem. Byo to ryzykowne posunicie, gdy grozio ukaraniem przez wadze
obozu za szkodnictwo lub zakaeniem i koniecznoci amputacji czy nawet mierci.
W sowieckim agrze nie stosowano komr gazowych ani krematoriw, ale skazywano
na powoln, aczkolwiek nieuniknion mier; stawiano ludzi w pozycji winiw
wegetujcych ze wiadomoci cicego na nich wyroku mierci. mier bya
wszechobecna i potna, nieprzewidywalna i rnorodna. Inaczej umierali komunici
niemieccy mczeni agonaln gorczk, inaczej Polacy, ktrzy odchodzili bardzo nagle.
Lk przed mierci nie opuszcza winiw. Zasypiali oni z myl, e rano mog ju si
nie obudzi std przeraliwe krzyki rozdzierajce zason nocy. Przeraa te brak
intymnoci mier w baraku bya anonimowa, dowodzia bezradnoci czowieka i
potgujcej si znieczulicy na umieranie wsptowarzyszy. Poza tym winiowie nie
wiedzieli, co robiono ze zwokami ani czy powiadamiano o zgonie rodzin.
Przypuszczano, e trupy byy zakopywane na jakiej porbie lenej, bez jakiegokolwiek
ludzkiego poegnania, napisy czy symbolu religijnego na grobie. Skazacy usiowali
pozbawi mier anonimowoci; nakadali na siebie obowizek powiadomienia
bliskich, zapisywali na cianach barakw nazwiska zmarych, ratujc ich od
zapomnienia. Myl, e obz sowiecki pozbawi wikszo z nich przywileju kadego
czowieka przetrwania w pamici innych.
Trupiarnia (kostnica)
Miejsce dla nieuleczalnie chorych. Tu skazacy mieli teoretycznie odpocz i powrci
do zdrowia lub przej na zasuon emerytur. W praktyce ze wzgldu na obcicie
racji ywnociowych mieszkacy trupiarni mieli mae szanse powrotu do zdrowia.
Dzielono ich na dwie grupy: sabosik - tych wykorzystywanych do lejszych robt i
aktirowk - winiw pozbawionych pracy. Taki status chorych nie wzbudza jednak
w innych winiach wspczucia, mwiono o nich Baracho, miecie, darmo jedz
chleb.
Grudziskiemu to miejsce skojarzyo si ze szpitalem dla nieuleczalnie chorych.
Rozmawiano tam szeptem, aby nie zburzy ciszy. Stu pidziesiciu skazacw spao
na pryczach z odstpami co dziesite legowisko, w czasie dnia nudzc si i cierpic. Noc
rozdzieray rozpaczliwe i bezradne krzyki. W tym baraku najczciej mona byo
zobaczy szalestwo czowieka ogarnitego szaem godowym, dowiadczy grozy
mierci czyhajcej w ciemnym kcie.
Izolator
May murowany domek z zakratowanymi okienkami, otoczony drutami. Otwory
okienne byy bez szyb, wic wewntrz panowa mrz, tym dotkliwszy, e wizie
udajcy si tam nie mia nic do okrycia si na noc. Izolator by niewtpliwie kar.
Uczucie ulgi wynikajce z uzyskania upragnionej samotnoci szybko ustpowao
przeraeniu, osamotnieniu i klaustrofobii.
ania Winiw posyano tam co trzy tygodnie. Przed kpiel agiernicy oddawali
swoj odzie do oczyszczenia. Kady otrzymywa kawaeczek szarego myda oraz dwa
wiadra wody, zimnej i gorcej. Dopiero w ani widoczne byo wychudzenie ciaa i
spustoszenie powodowane chorobami.
Barak chudoestwiennoj samodiejatelnosti
Byo to miejsce rozrywki, zwany by czsto kawecze (od: kulturalno-wospitatielnoja
czast`). Znajdowaa si tam bibliteczka zawierajca kilkadziesit egzemplarzy dzie
makrsistowskich, par kompletw klasykw rosyjskich oraz wydawnictwa
propagandowe. W kawecze rzdzi byy wizie, moskiewski zodziej Kunin, wsp z
Pawem Iljiczem, skazanym za zamordowanie brata.
W baraku wystawiano przedstawienia, najczciej muzyczne. Zadziwiajce byo
zaangaowanie winiw, ktrzy ozdabiali sal, aby pniej z nabonym skupieniem
obserwowa wystp. Rozrywki tego typu traktowano jako nagrod za zrealizowanie
planu produkcyjnego i dowd wspaniaomylnoci sowieckiej ojczyzny. .
Szpital
Byo to dla winiw miejsce powrotu do normalnoci, przysta dla rozbitkw.
Przyjmowano tam chorych z temperatur powyej 39 stopni, a zwalniano przy
temperaturze rwnej 38 stopni; leczono rodkami na spadek gorczki, kosteczkami
margaryny czy cukru. Szpital czsto by przedsionkiem kostnicy, jednak waciwie
tylko tam winiowie mogli liczy na ludzkie traktowanie. Dlatego czsto dochodzio w
obozie do samookalecze, aby mc znale si na kilka dni w czystym ku i poczu si
czowiekiem. Byo to ryzykowne posunicie, gdy grozio ukaraniem przez wadze
obozu za szkodnictwo lub zakaeniem i koniecznoci amputacji czy nawet mierci.
Dom Swidanij
Domem Swidanij nazywano skrzydo baraku, w ktrym winiowie spdzali czas z
krewnymi, przybyymi na widzenia. Dom ten znajdowa si na pograniczu obozu i
wiata wolnego. Zarwno winiowie, jak i ich rodziny musieli wykaza wielki heroizm,
by w kocu uzyska zgod. Winiowie spotykali si z bliskimi ostrzyeni, umyci, czysto
ubrani i mieli surowy zakaz mwienia o warunkach ycia w obozie. Dom Swidanij by
podobnie jak sami winiowie odpowiednio przygotowany: by to czysty
umeblowany pokj z firankami i czyst pociel.
agier to miejsce, gdzie ludzie s katowani fizycznie, a take psychicznie. Cierpienia
fizyczne powodowane s godem, chorobami, wycieczeniem w wyniku morderczej
pracy, niemonoci zaspokojenia potrzeb fizjologicznych. Rwnie dotkliwe s
cierpienia psychiczne odebranie winiom nadziei i wiary, negowanie
dotychczasowych systemw wartoci, pozbawianie ich czowieczestwa, lekcewaenie
potrzeby tworzenia intymnoci i prywatnoci. agier niszczy zdobycze cywilizacji,
stanowi zaprzeczenie humanizmu. Jego celem byo zezwierzcenie czowieka,
zniszczenie jego wspomnie, ograniczenie pragnie do instynktu
samozachowawczego. Wizie pozbawiony przeszoci nie myla o przyszoci, gdy
bya ona nieprzewidywalna, zalena od bezpodstawnej, niewytumaczalnej decyzji
NKWD. Zapomnienie stanowio dla wielu jedyn gwarancj wzgldnej rwnowagi
psychicznej. Czowiek o zburzonej tosamoci, rozbity wewntrznie, stanowi wietny
przedmiot tresury ideologicznej. Gwnym zaoeniem systemu totalitarnego byo
bowiem przeobraenie i wychowanie czowieka na bezwolnego manekina
wykonujcego polecenia wadzy.
Kolejne etapy procesu dezintegracji osobowoci analizuje Grudziski w rozdziale Rka
w ogniu. Tortury byy tylko rodkiem pomocniczym, majcym na celu maksymalne
osabienie organizmu i zaburzenie pracy mzgu.
Systemy totalitarne chciay przez zniewolenie umysw wychowa ras niewolnikw
zdolnych do zniewalania kolejnych pokole. Wykreowali nie tylko zastpy nowych
ludzi, ale te inny wiat, ktrego nie sposb mierzy prawami wiata normalnego i
wolnego.
Grudziski wobec obozowej moralnoci Wiadomo, e w obozie panoway inne
zasady, wyznawano inne wartoci. W Innym wiecie czsto pojawiaj si opisy
brutalnych, zwierzcych, perfidnych zachowa ludzkich. Podkrelany jest fakt upadku
czowieczestwa. Wartoci nadrzdn okazuje si zachowanie ycia, nawet cudzym
kosztem. Gdyby mierzy agier kryteriami moralnoci ludzi wolnych, nie znalazoby si
tam chyba ani jednego ywego i rwnoczenie na wskro uczciwego czowieka. ..
Nikt jednak nie potpia wszystkich winiw, bo przecie, co podkrela Grudziski
Czowiek jest ludzki w ludzkich warunkach. Uwaam za upiorny nonsens naszych
czasw prby sdzenia go wedug uczynkw, jakich dopuci si w warunkach
nieludzkich. Autor Innego wiata stara si by obiektywny i sprosta probie
winiw: Mw ca prawd, jacymy byli, mw, do czego nas doprowadzono.
Rwnoczenie, kierujc si swoim osobistym zmysem moralnym, Grudziski pokazuje
prb ocalenia w obozie wartoci i czowieczestwa.
Winiowie nie s pozbawieni uczu i ludzkich odruchw, spotykani s nawet altruici.
W obozie moliwa jest prawdziwa mio (Jewginija Fiodorowna i Jarosaw R.),
gotowo oddania ycia za przyjaciela (Herling-Grudziski), serdeczny stosunek do
chorych i cierpicych (obsuga szpitala). Winiwie s wiadomi tego, co si z nimi
dzieje. Nierzadko cierpi, czujc do siebie wstrt. Nie musza jednak wcale zapomina
o przeszoci i wasnej skali wartoci (M.). Szukaj uudy wolnoci, uciekajc w iluzj
lub wyznaczaj sobie dorane cele (np. Przeycie do spotkania z rodzin, ch
odpoczynku w baraku, najedzenie si do syta, odczekanie do dnia wolnego od pracy).
Skazacy czuj potrzeb manifestowania wolnej woli, prawa do samostanowienia.
Buntuj si wic nawet kosztem autodestrukcji (Dimka, Kostylew, Natalia Lwowna).
W obozie istniej ponadto azyle wartoci: szpital i Dom Swidanij, gdzie czowiek
zachowuje si w sposb ludzki i nikt nie przyjmuje tego faktu z drwin. To miejsce
zmartwychwstania.
Przewiadczenie o cakowitym upadku czowieczestwa w obozie nie moe obejmowa
wszystkich skazacw, bowiem cz z nich nie zapomina o moralnoci, a nawet
wierno jej przypaca yciem, jak siostry zakonne - mczenniczki za wiar.
Zniewolenie nie musi wic oznacza upadku czowieczestwa.
Dowodem niezniszczalnoci sumienia jest scena opisana w Epilogu. Grudziski nie
rozgrzesza przybyego do siebie wspwinia ze zdrady agrowych towarzyszy. Robi
tak, poniewa uwaa, e obozowa moralno nie musi determinowa postpowania
kadego zagrowanego czowieka, a ju zupenie nie mona ni mierzy ludzi wolnych.
..
Wiara w czowieka i w stay system wartoci obowizujcy w ludzkim wiecie odrnia
opowie Grudziskiego od opowiada Tadeusza Borowskiego. Autor Poegnania z
Mari ywi przekonanie, e zanikiem moralnoci i czowieczestwa dotknity jest cay
wiat, za kady czowiek znajdujcy si w warunkach ekstremalnych zrezygnuje z
wartoci, aby zachowa ycie. wiatopogld Grudziskiego jest bardziej optymistyczny,
gdy zakada, e w wiecie istniej niezmienne zasady moralne ludzi wolnych, ktrych
nie jest w stanie zniszczy adna forma zniewolenia.
Gatunek - Sam autor nazywa swj utwr zapiskami, ale nie jest on jednolity
gatunkowo. Inny wiat posiada cechy wspomnie, relacji, pamitnika, reportau, eseju,
powieci, noweli, opowiadania oraz rnych odmian powieci. Autor przytacza fakty,
dokonuje trafnych analiz psychologicznych, diagnozuje rzeczywisto polityczn i
socjologiczn.
Narracja -W Innym wiecie mamy do czynienia z narracj autorsk. Narrator naley do
wiata przedstawionego, tzn. jest bohaterem, ktrego mona identyfikowa z osob
Gustawa Herlinga-Grudziskiego. Konkretno narratora, czowieka znajcego obz z
autopsji, sprawia, e opowieci, ktre snuje, s wiarygodne. Autor-bohater nie tylko
odtwarza realia, ale take potrafi spojrze na nie z perspektywy, umiejtnie je
zanalizowa, oceni, przy zachowaniu szczeroci. W narracji widoczny jest proces
przetwarzania faktw w zeseizowan powie. Narrator bowiem pynnie przechodzi od
suchej relacji do metaforycznego opisu czy rozwaa filozoficznych. Opis
rzeczywistoci staje si pretekstem do pogbionych refleksji.
Styl Gustawa Herlinga-Grudziskiego jest maksymalnie oszczdny, precyzyjny i
lapidarny. Opisy sytuacji ekstremalnych pozbawione s patosu, szokuj spokojem i
rzeczowoci. Odtwarzaniu kolorytu lokalnego sprzyja wprowadzenie swoistego
obozowego esperanto (np. zwroty rosyjskie, nazewnictwo typu urka, iteerowiec,
zona, lesorub itp.)
Kompozycja Inny wiat jest podzielony na dwie czci, liczce po jedenacie
rozdziaw. Kady z nich zawiera opowieci o yciu obozowym, opisy miejsc czy
instytucji, historie zasyszane od winiw, uoglnione refleksje.
Albert Camus Duma Egzystencjalizm, ktrego wpyww dopatrywano si w
twrczoci Alberta Camusa, to jeden ze wspczesnych kierunkw filozoficznych. Jego
reprezentanci gosili zainteresowanie egzystencj czowieka w jej indywidualnym
wymiarze oraz rozdarcie rzeczywistoci na sfer wiadomoci i rzeczy, prowadzc do
wyobcowania jednostki ludzkiej. W myl filozofii egzystencjalnej, czowiek jest istot
woln, ktra sama tworzy wartoci i jest odpowiedzialna za swoje postpowanie. Z tego
stanowiska wynika pesymizm egzystencjalny ludzie zdani s bowiem na samych
siebie, nie znajduj oparcia i obrony, yj w poczuciu zagroenia i bezustannym lku,
obawiaj si mierci.
Dla egzystencjalistw wanym zagadnieniem jest cel i sens ycia oraz doskwierajca
pewno mierci. wiadomo mierci stanowi najistotniejszy problem w antropologii
filozoficznej Camusa, konieczny do poprawnego rozumienia bytu ludzkiego. Kady
bowiem czowiek winien posi wiadomo wasnej mierci jako nieodcznego
skadnika istnienia. [...] wiadomo mierci, ycie pene wyborw daj poczucie
porzucenia w wiecie oraz bezsensu ycia. Rozwinita filozofia absurdu natomiast oraz
wiadomo mierci, poczone z buntowniczoci, winny wedle Camusa nadawa
podany yciu sens istnienia. [...] Byt ludzki ze swej natury jest transcendujcym i jego
istota polega na nieustannym stawaniu si, co pociga za sob okrelone
konsekwencje.2
Duma to powie, ktrej bohaterowie musz si ustosunkowa wobec zarazy
dziesitkujcej miasto. Reprezentuj oni rne postawy: od obojtnoci poprzez
stopniowe zainteresowanie a do aktywnego przeciwdziaania i obrony zagroonych.
Motywacja postpowania rwnie jest niejednakowa: jedni staraj si po prostu dobrze
wypenia swoje obowizki, inni pragn wywoanego dum zamieszania, by ukry
wasne przestpstwa, jeszcze inni za wszelk cen chc opuci niebezpieczne miejsce,
by ratowa szczcie osobiste. Na kartach utworu toczy si te dyskusja o Bogu,
epidemii odbieranej jako kara za grzechy, mierci niewinnych, witoci bez Boga,
heroizmie w wypenianiu codziennych obowizkw. Gwna posta dr Rieux jest
uosobieniem prawoci, odpowiedzialnoci, obowizkowoci, zawodowego
perfekcjonizmu. Wobec za przyjmuje postaw jednoznaczn: uwaa, e naley mu si
przeciwstawi, nie mona ustawa w wysikach, by odwrci straszny los. Jest przy tym
osob wyrozumia, nie odbiera innym prawa do decydowania o sobie. Szans
mieszkacw Oranu widzi w solidarnej walce z dum. Czowiek jest istot spoeczn i
tym tumaczy si racja jego pracy, czsto ponad siy.
Heroiczna postawa w walce o zachowanie czowieczestwa

Przedstawiona w powieci epidemia dumy w Oranie jest okazj do prezentacji

rnych postaw wobec za. Ludzie zazwyczaj buntuj si przeciwko jego przejawom, nie
chc cierpie ani biernie znosi przykroci. w bunt moe przybiera rne formy:
aktywnego przeciwdziaania negatywnym zjawiskom lub ucieczki. Niektrzy jednak s
wyranie zadowoleni z nowej sytuacji, korzystaj z niej, by si wzbogaci, robi
wszystko, by ocali siebie samych, nie licz si z innymi.
Podobnie zrnicowane s interpretacje za. Duma w Oranie moe by traktowana
jako przypadkowe zrzdzenie losu lub jako kara za grzechy wymierzona przez Boga. W
toku wypadkw postaci niekiedy weryfikuj swoje pogldy, prbuj szuka wyjanienia
przyczyn zarazy, zastanawiaj si nad niezawinionym cierpieniem i jego sensem.
Najbardziej powszechn postaw jest dziaanie na rzecz przerwania tragicznego
pochodu dumy przez ulice Oranu. Jak si okazuje, motywy dziaania bohaterw s
zrnicowane. Czsto wynikaj one jednak z poczucia solidarnoci z cierpicymi, z
obowizku zawodowego lekarza lub pragnienia, by wypeni czym dni po starcie
najbliszych. Parali ycia w miecie stwarza te moliwoci naduy, kradziey,
spekulacji, kontrabandy. Wrd mieszkacw Oranu nie brakuje przestpcw i
cwaniakw.
Stan epidemii i odcicia miasta od wiata stwarza w Oranie nowy model
wyizolowanego spoeczestwa, ktre musi si okreli wobec nowej trudnej sytuacji.
Stosunek do miertelnej choroby, czyli za w ogle, jest tu ukazany w jednostkowych
postawach bohaterw oraz w skali oglnospoecznej. Refleksje postaci na temat
obserwowanych zjawisk s podbudowane rozwaaniem nad wiar, witoci,
poczuciem obowizku, zasadami moralnymi, czowieczestwem, solidarnoci wobec
nieszczcia. Ryzykujc yciem, bohaterowie heroicznie przeciwstawiaj si dumie,
nie oczekujc za to nagrody czy uznania. Podejmuj wszelkie wysiki i naraaj si na
mier, poniewa tak trzeba. W tej postawie pobrzmiewa echo dziaa postaci z
powieci J. Conrada, ktrego twrczoci Camus pasjonowa si ju jako ucze liceum.
Bohaterowie
Pierwszoplanow postaci utworu jest lekarz, doktor Bernard Rieux. Na czas dumy
pozostaje w Oranie z matk, ktra przybywa, by prowadzi mu dom (ona wyjechaa do
sanatorium). Nie ma obowizkw rodzinnych, wic cakowicie powica czas swoim
pacjentom. Przyjmuje on zarazem funkcj kronikarza, jest narratorem opowieci o
losach ludzi uwizionych przez dum w Oranie.
Rieux pochodzi z ubogiej rodziny robotniczej. Swj zawd traktuje jak powoanie,
zawsze gotw jest suy potrzebujcym, bez wzgldu na skal potrzeb. Z ogromnym
oddaniem przez wiksz cz doby stara si ratowa zaraonych dum. Jeszcze przed
epidemi biednych leczy bezpatnie, teraz lekarz w ogle nie patrzy na korzyci
materialne, przemierza kilkakrotnie miasto, by dotrze do chorych. Nie dba o siebie,
ale o zaraonych. Stale naraa dla nich wasne ycie.
Tragiczne wypadki w Oranie prowadz doktora Rieux do przekonania, e zo czai si
zawsze i wszdzie pod rnymi postaciami i nie mona upi czujnoci, bo wtedy
zacznie ono dominowa. Kiedy ludzie oddaj si radoci, zabawom, ciesz si, e
skoczya si gehenna wielu miesicy, Rieux zachowuje spokj. Wiedzia bowiem to,
czego nie wiedzia ten radosny tum i co mona przeczyta w ksikach, e bakcyl
dumy nigdy nie umiera i nie znika, e moe przez dziesitki lat pozosta upiony w
meblach i bielinie, e czeka cierpliwie w pokojach, w piwnicach, w kufrach, w
chustkach i w papierach, i e nadejdzie by moe dzie, kiedy na nieszczcie ludzi i dla
ich nauki duma obudzi swe szczury i pole je, by umieray w szczliwym miecie
(200).
Wydarzenia i przeycia podczas epidemii dumy utwierdziy Rieux w przekonaniu, e
najwaniejszym zadaniem jest ratowanie ycia ludzkiego i przeciwstawianie si zu w
kadej sytuacji. Nikomu jedak nie narzuca swojego pogldu. Uznawa prawo
Ramberta do szczcia osobistego. Stara si zrozumie zadowolenie Cottarda z
wywoanego przez chorob zamieszania. Chocia zosta dotkliwie dowiadczony przez
los (ciko chora ona, rozka z ni, pniej mier przyjaciela i ony), by opanowany,
nie pogra si w rozpaczy. Ocenia ludzi jako zasugujcych bardziej na podziw ni
pogard, zdolnych do wielkich czynw i wyrzecze.
Postawa Rieux (powicenie, ofiarno, naraanie wasnego ycia dla innych,
pogodzenie z utrat bliskich) nie bya wynikiem wiary w Boga. Doktor uwaa j za
przejaw wygodnictwa. Wiara pozwalaaby zostawi wszystkie sprawy Bogu.
Postpowanie Rieux nie wynikao te z marzenia o uznaniu. Wyrastao ono z poczucia
obowizku zawodowego, uczciwoci, buntu wobec za. Sam stara si osign t miar
czowieczestwa, ktra wyraa si w obronie sabszych, pokonanych, w obronie ofiar.
Nie poucza, nie wymaga niczego od innych, ale od siebie samego. By czowiekiem
prostym i uczciwym. Uwaa, e zo pynie z niewiedzy i bez niej nie mog powsta
waciwe relacje midzyludzkie oparte na mioci i yczliwoci.
Pomocnikiem a potem przyjacielem doktora Rieux zosta Jean Tarrou, ktry
przyjecha do Oranu przed epidemi dumy. Od pocztku swojego pobytu zajmowa si
obserwacj otoczenia i notowaniem swoich spostrzee. Utrwali rne momenty z
ycia miasta, opisy osb, miejsc, zachowa ludzkich w rnych sytuacjach, reakcji na
dum i walki z chorob. Jak wyjania narrator, byo to dla wane rdo informacji.
Tarrou sam opowiada o swoim losie doktorowi Rieux, kiedy ju ma pewno, e obaj
s przyjacimi i maj podobne pogldy na ycie i mier. Bohater ten pochodzi z
dobrze sytuowanej rodziny. Jego ojciec, prokurator, by dla niego autorytetem. Majc
siedemnacie lat, Tarrou przey wstrzs przekona si, e ojciec jest zupenie innym
czowiekiem w domu agodny i opiekuczy, na sali sdowej domaga si wyrokw
mierci a pniej uczestniczy w egzekucjach, uznajc je za prost konsekwencj
przestpstwa, za co normalnego i waciwego. Ucieczka modego Tarrou z domu bya
krokiem ku wolnoci, realizacji ideaw, ale te pocztkiem biedy, wyrzecze, zmuszaa
do zdobywania rodkw do ycia.
Przeciwstawienie si zalegalizowanemu morderstwu, jakim jest kara mierci, jest dla
Tarrou tak samo istotne, jak zaangaowanie si w oddziaach sanitarnych w Oranie.
Chocia jest przybyszem, nie ma tu rodziny, mieszka w hotelu, jednak solidaryzuje si
z dotknitymi przez los ludmi. Wanie on poddaje doktorowi Rieux pomys tworzenia
grup pomocy dla personelu medycznego a nastpnie przystpuje do realizacji planu,
dbajc, by oddziay sanitarne rekrutoway si z ochotnikw. Sam rwnie ofiarnie
angauje si w codzienne zadania. Stale naraa si na zakaenie, jednak nie myli o
tym. Uwaa, e bierno byaby rwnoznaczna z akceptacj za. Jego pogldy wyraaj
sowa: kady nosi w sobie dum, nikt bowiem, nie, nikt na wiecie nie jest od niej
wolny.
Spoeczestwo wobec zagroenia
Epidemia dumy jest w powieci Camusa ukazana w wymiarze indywidualnym, w
odbiorze i reakcjach na ni poszczeglnych bohaterw, ale jest przy tym zjawiskiem
dotykajcym wszystkich mieszkacw Oranu. Na pocztku ludzie odnosz si do niej z
niedowierzaniem, niepokojem, niepewnoci. Kiedy ju objawia si w peni, gdy
wiadomo, jaka to choroba i jak bardzo grona, emocje narastaj. Ludzie czuj si
opuszczeni, osamotnieni, zwaszcza ci, ktrym zaraza zabraa bliskich, oddzieleni od
ukochanych osb strzeonymi murami lub izolowani w obozach kwarantanny.
Rozrywki charakterystyczne dla miejscowoci turystycznej pooonej nad brzegiem
morza przestaj by dostpne. Mona si spotyka w kawiarniach, restauracjach, kinie,
kociele, jednak wszdzie wyczuwa si napicie i obaw o zdrowie. Znacznie
ograniczono kontakt mieszkacw Oranu ze wiatem. Do miasta docieraj fale radiowe
i wyrazy otuchy, mona wysa wane i skrtowe wiadomoci do bliskich lub
zadzwoni, jednak pniej i te formy kontaktu zostaj ograniczone do minimum.
Nasilaj si problemy zaopatrzeniowe, brakuje podstawowych rodkw do ycia.
Wadze zarzdzaj reglamentacj towarw, za przemytnicy i spekulanci szybko
organizuj czarny rynek, by si wzbogaci. Zakupy po znacznie zawyonych cenach
nie s jednak dostpne dla wszystkich pogbia si wic nierwno spoeczna: bogaci
maj wszystko, za biedni przymieraj godem i cierpi wszelkie niedostatki.
Ograniczeniom podlega rwnie sprzeda paliw i energii elektrycznej.
Ludzie zostaj osaczeni wewntrz miasta przez epidemi, przeywaj stay lk o ycie
wasne i czonkw rodziny. Wiele domw wypenia smutek i aoba, inne s opuszczone
na skutek przeniesienia lokatorw do miejsc kwarantanny. Jest to okazja do
pldrowania mieszka i kradziey. Ludzie naraeni na dugotrwae napicie psychiczne
wpadaj w sida obdu np. dla zabicia zarazkw podpalaj wasne domy. Z czasem
wikszo z nich popada w otpienie, obojtnieje na cierpienie i mier. Widok
umierajcych sta si powszednim przeyciem i przesta wywoywa normalne w takich
sytuacjach reakcje. Skala miertelnych przypadkw choroby doprowadzia do
masowych pogrzebw, bez waciwych obrzdw, stosownych ubra, trumien. Ciaa
wrzucano do wsplnej mogiy i w celu dezynfekcji polewano gaszonym wapnem lub
palono.
Od pocztku epidemii niektrzy prbowali uciec z miasta, wiedzc, e grozi to
rozprzestrzenieniem si zarazy na inne obszary. Jednym uniemoliwiano plany, innych
przemycano za wysok cen, mimo surowych zakazw wadz. ycie mieszkacw
Oranu zostao podporzdkowane nowemu prawu, ustanowionemu na krytyczny czas.
By to okres wielkiej prby dla wszystkich zwykych obywateli i przedstawicieli
wadzy, a take dla rodowiska zawodowego lekarzy, pielgniarek, sanitariuszy. Przede
wszystkim za duma staa si prb czowieczestwa, ktre w wikszoci obroniono.
Ludzie z reguy z godnoci znosili wynikajce z epidemii zakazy i ograniczenia,
poddawali si hospitalizacji i kwarantannie. Dochodzio przy tym czsto do dramatw
rodzinnych, bo nie chciano oddawa chorych w obce rce. Ujawniy si jednak jak
zawsze w tak duej spoecznoci jednostki skonne do wykorzystywania trudnej
sytuacji mieszkacw dla swoich doranych celw (przestpcy zwaszcza zodzieje,
przemytnicy i spekulanci).
Wobec za spoeczestwo nie zawsze i nie od razu reaguje w sposb waciwy. Musiao
upyn sporo czasu, by do walki z dum wczyli si ludzie pozostajcy dotd na
uboczu. Sytuacja Oranu potwierdzia, e tylko powszechne i bezwzgldne
przeciwstawienie si zu moe przynie oczekiwane efekty. Duma nauczya ludzi
solidarnej i ofiarnej postawy wobec drugiego czowieka. Uwiadomia, e wszyscy
zamknici i odosobnieni w zaraonym miecie s w takiej samej sytuacji i razem musz
walczy, by chocia cz z nich przetrwaa. Epidemia ukazaa te uwanym
obserwatorom, e zo czai si zawsze i trzeba by na nie przygotowanym. Nie wolno da
si zaskoczy. Jeeli jednak przyjdzie, trzeba z nim solidarnie walczy.
Ponadczasowa parabola

Duma to powie o uniwersalnym przesaniu. Jej ponadczasowa wymowa wynika z

parabolicznej struktury utworu. Fabua i postacie s tu pretekstem do ukazania
zasadniczych przemyle, przesania, aktualnego nie tylko w sytuacji zagroenia ycia
chorob zakan, ale take w innych okolicznociach. Czowiek bywa wystawiany na
prb w rnych momentach swojej egzystencji, czyhaj na niebezpieczestwa, ktre
nie zawsze moe przewidzie. W kadej takiej sytuacji dojrzaa jednostka musi jednak
dokonywa samodzielnych wyborw.
Wielkim sprawdzianem czowieczestwa bya II wojna wiatowa, z ktr
interpretatorzy Dumy kojarz epidemi w Oranie. Bya to podobna sytuacja. Ludzie
egzystowali w lku o zdrowie i ycie wasne oraz bliskich. mier staa si zjawiskiem
powszednim. Obserwowane na co dzie cierpienie przytpiao wraliwo i zdolno
do wspczucia. Mimo wszystko wikszo ludzi zachowywaa zasady moralne. Starano
si pomaga potrzebujcym wsparcia, ukrywano ciganych przez nazistw,
przerzucano ywno za mury getta. Wielu wiadkw, jak doktor Rieux, postanowio
utrwali prawd o strasznych czasach, by poinformowa o postawach wobec za i
przestrzec przez utrat czujnoci.
W wiecie zadumionych niektrzy przyjmuj postaw obojtnoci, ktra wyraa si
w sowach mnie to nie dotyczy, inni wykorzystuj sytuacj dla swoich interesw,
zgadzajc si na kolaboracj, co czsto prowadzi do osaczenia przez wasne winy (np.
Cottard), w przewaajcej liczbie ludzie zachowuj wasn godno i honor, s gotowi
do powicenia si dla drugiego czowieka, wyej ceni sobie trudn prawo ni atw
wygod.
Wobec naporu za (epidemii gronej choroby, wojny, klsk ywioowych lub katastrof
ekologicznych) czowiek czuje si czsto bezradny, zbyt saby, by si skutecznie
przeciwstawi negatywnym zjawiskom. Nie zawsze te jest w stanie przewidzie bieg
wypadkw. Wok niego zdarzaj si fakty niewytumaczalne lub takie, ktre budz
bunt. Cierpienie i mier dziecka w zawierusze zdarze s niemoliwe do
wytumaczenia. W takiej sytuacji nie maj zastosowania proste recepty w rodzaju zo,
ktre spotyka ludzi, to kara za grzechy. Ci, ktrzy bezgranicznie, bez zastrzee ufaj
Bogu, nie zawsze s w stanie unie ciar rzeczywistoci. Pozostali z wielk si
odczuwaj absurdalno wiata przesyconego groz i nieszczciem. Taka
rzeczywisto nie moe by akceptowana. Czowiek jest samotny i bezsilny (Camus
przedstawia bohaterw pozbawionych wsparcia w najbliszych osobach, s to
mczyni pozostawieni przez ony, skazani na rozk z powodu dumy itp.).

Gwne nurty w poezji po 1956 roku

Turpizm to nazwa nurtu wystpujcego w malarstwie, muzyce (black metal, death
metal), lecz przede wszystkim w niektrych kierunkach poetyckich 2. poowy XX wieku
(cho niektrzy krytycy uwaaj, e jako sprzeciw wobec tego co oficjalne czy
stereotypowe funkcjonowa w literaturze od zawsze).
Termin ten pochodzi od aciskiego turpis, czyli brzydki, i oznacza celowe
wprowadzenie do utworu elementw brzydoty (antyestetycznych), kalectwa, choroby,
mierci w celu wywoania szoku estetycznego.
Przedmiotem opisu i dowiadczenia poetyckiego w turpizmie byo wszystko to, co
odraajce i wzbudzajce wstrt, co zepchnite na peryferie, odrzucane przez kultur
wysok i formaln, na przykad zniszczenie, przemijanie, cierpienie, kalectwo,
starzenie si, rozkad, poniewa twrcy chcieli uwiadomi odbiorcom, e to s take
elementy wiata, nie tylko rzeczy pikne i zachwycajce, ktre raziy ich sztucznoci,
faszem, nie oddaway odwiecznego lku przed samotnoci, chorob, mierci,
podtrzymywanego przez wspomnienie wojny. W lad za fascynacj tematyk brzydoty,
turpici nie zapomnieli o jzyku. Ich wiersze zgasza Andrzeja Bursy - pene s
kolokwializmw, wulgaryzmw, scen obscenicznych i nieobyczajnych, czego
doskonaym przykadem jest wiersz wspominanego poety - Sylogizm prostacki:
Za darmo nie dostaniesz nic adnego
zachd soca jest za darmo
a wic nie jest pikny
ale eby rzyga w klozecie lokalu prima sorta
trzeba zapaci za wdk
ergo
klozet w tancbudzie jest pikny
a zachd soca nie
a ja wam powiem e bujda
widziaem zachd soca
i wychodek w nocnym lokalu
nie znajduj specjalnej rnicy.
W polskiej poezji turpizm jest zwizany bezporednio ze Stanisawem Grochowiakiem,
ktry po 1956 roku zacz promowa ten nurt na rodzimej ziemi, piszc w wierszu
Czyci:
Wol brzydot, jest bliej krwiobiegu.
Swoj teori rozwin w artykule Turpizm, realizm, mistycyzm, w ktrym stara si
broni nurtu przed zarzutami zbytniego efekciarstwa, o ktry oskara poetw midzy
innymi Julian Przybo w Odzie do turpistw (autor okrelenia turpizm).
W lad za Grochowiakiem poszli midzy innymi Ernest Bryll (Ojczyzny naszej
popielowe bagna; Krajobraz przed kiszeniem; Pijmy albo nie pijmy), Tadeusz
Rewicz, Zbigniew Herbert, Miron Biaoszewski, Rafa Wojaczek, Tadeusz Nowak
(Psalm kaleki; Psalm i ajnie; Psalm wigilijny) i Andrzej Bursa, przyczyniajc si do
tego, e turpizm na trwae wpisa si do kanonu sposobw opisywania wiata
wczesnych twrcw i zyska miano antyestetycznego protestu pokoleniowego,
Okrelenia klasycyzm, neoklasycyzm odnosz si do prdu literackiego, ktry
rozwin si w sztuce i literaturze europejskiej i nawizywa do antyku. Jego geneza
siga XVI-wiecznych Woch, skd sto lat pniej przenis si do Francji. Mimo tak
bogatej przeszoci, klasycyzm wystpi take w epoce wspczesnoci (w poezji),
gwnie dziki esejom T.S. Eliota, w ktrych wyrazi pogld o nieprzerwanej cigoci
poezji.
Klasycyzm w literaturze charakteryzuje si czeniem pikna i prawdy ze stabilnymi
wartociami, ktrym hoduje rozum, propagowanie harmonii wiata, wartoci
uniwersalnych, estetyzmu, antropocentryzmu, szacunku dla tradycji, intelektualizmu,
do ideau jasnoci, powcigliwoci, etyki.
W praktyce oznacza to unikanie radykalnych wartoci estetycznych, takich jak komizm
satyryczno-groteskowy czy niepohamowany tragizm, lecz co wane chtne
korzystanie ze stylizacji, imitacji stylowych, aluzji, pastiszu, poniewa jednym z celw
neoklasycystw byo zachowanie polifonicznoci.
Najpeniej nurt ten realizuje si w uwspczenionym eposie, poemacie
dydaktycznym i opisowym, odzie, satyrze, bajce, bdcych wynikiem nawizania do
spucizny literackiej wiekw rednich, baroku, romantyzmu czy Modej Polski.
Poezja lingwistyczna - W myl zasady, e w sowie jest wszystko, wszystko co znaczy
cokolwiek (Biekowski, Oda do sownika) tematem wierszy utrzymanych w nurcie
lingwistycznym, materiaem badawczym oraz przedmiotem krytycznej obserwacji jest
komunikat sowny, czyli jzyk, rozpatrywany w kategorii narzdzia komunikacji na
wszystkich poziomach, budowania zwizkw midzy ludmi oraz czowiekiem a
wiatem. Lingwici podkrelali autotematyzm.

Terminem pokolenie Wspczesnoci okrela si generacj polskich lub

tworzcych w Polsce artystw, ktrych debiut, rozpoczynajcy okoo dziesicioletni
dominacj w yciu literackim, przypad w okolicy 1956 roku (std inna nazwa
pokolenie56 roku lub pokolenie przeomu padziernikowego).
Termin ten w 1961 roku sformuowa krytyk literacki Jan Boski. Badacz uy go w
swojej ksice Zmiana warty w kontekcie negatywnym, zarzucajc twrcom pokolenia
brak wsplnego programu, bezideowo i mitologizowanie rzeczywistoci. W miar
upywu czasu to okrelenie szybko utrwalio si w wczesnej publicystyce literackiej,
rozszerzajc swoje oddziaywanie na ca polsk krytyk literack, tracc pejoratywny
wydwik. Zosta take przyjty przez historykw literatury.
Do powstania pokolenia Wspczesnoci przyczyniy si wydarzenia polityczne.
Debiut twrcw byby niemoliwy bez okrelonych przemian w pastwach bloku
komunistycznego. Wan rol w procesie tworzenia grupy odegray take wydarzenia
kulturalno-obyczajowe, widoczne po mierci nastpcy Lenina.
Pokolenie Wspczesnoci postrzegane jest dzisiaj przez badaczy za bardzo istotne w
rozwoju literatury polskiej XX wieku. Dziki postaciom Andrzeja Bursy, Stanisawa
Grochowiaka, Mirona Biaoszewskiego, Marka Haski, Haliny Powiatowskiej czy
Edwarda Stachury jest wci obecne w wiadomoci czytelnikw.
Pokolenie byo spjne najsilniej na pocztku istnienia. Leszka Szymaskiego,
Eugeniusza Kabatca, Jana Zbigniewa Sojewskiego, Stanisawa Grochowiaka, Tadeusza
Strumffa, Ernesta Brylla, Wadysawa Terleckiego, Bogusawa Choiskiego, Jzefa
Gielo, Ireneusza Iredyskiego, Jerzego Krasiskiego, Magd Lej, Marka
Nowakowskiego, Andrzeja Brychta oraz Zbigniewa Irzyka czyy dowiadczenia
historyczne, wsplny wrg, takie samo uczucie osaczenia i braku wolnoci, bunt
przeciwko socrealizmowi, sprzeciw wobec literatury zaangaowanej, a take odrzucenie
polskich mitw narodowych. czy ich take debiut przed i po 1956 rokiem oraz
wsplne czasopismo.
Po roku 1965 ywotno generacji osaba, a cae pokolenie ulego znacznej
dezintegracji. Generacja, ktra wedug Irzyka nawizywaa do tradycji literackich lat
30. i zapocztkowaa mod na podobne inicjatywy w caym kraju istniaa do 1959
roku. Swoje pogldy umieszczaa w artykuach publikowanych na amach wydawanego
przez siebie czasopisma Wspczesno. Jak wspomina Leszek Szymaski By to
okres bohaterski, ktry z kolei wedug Irzyka stanowi przeom w yciu literackim
twrcw.
Twrczo Miosza z dwudziestolecia midzywojennego (nale tu Poemat o czasie
zastygym i Trzy zimy) okrelana mianem drugiej awangardy czsto jest opisywana
w kategoriach katastrofizmu. S to wizyjne wiersze, w ktrych poeta odmalowuje w
perspektywie kosmicznej majc nadej apokalips. Miosz siga czsto po
metaforyk ognia, popiou i dymu pogorzelisk. Wiersze te przesiknite s nastrojem
trwogi.
Nie naley jednak, interpretujc t wczesn poezj naszego noblisty, ogranicza si do
poetyki katastrofizmu. Obrazowanie wierszy Miosza lawiruje midzy antynomiami:
wizj Arkadii a przeczuciem Apokalipsy. wiadomo zbliajcej si katastrofy
powoduje nie tylko strach, ale take przyjcie postawy stoickiej, heroicznej.
Kolejny tom Miosza, Ocalenie (1945), powsta w kontekcie dowiadcze II wojny
wiatowej. Poezja jest w nim przedstawiona jako wybawczy cel nie wsplnictwo
urzdowych kamstw i nie czytanka z panieskiego pokoju. Ma ona przynosi
poznanie i oczyszczenie. Do najbardziej znanych wierszy tomu naley wiersz Walc.
Zderzaj si w nim dwa wiaty: dawny, peen urody i beztroski oraz wspczesna
rzeczywisto wojenna, z udrk i niewolniczym ponieniem.
W tomie znajdziemy take liczne wiersze, w ktrych Miosz oddaje hod walczcym,
podkrela ich heroizm w walce o wolno. Do takich wierszy nale np.: W
Warszawie, Miasto, Przedmiecie, Biedny chrzecijanin patrzy na getto,
najbardziej znane Campo di Fiori. Do innych znanych utworw tomu nale: wiat:
poema naiwne, Gosy biednych ludzi, Wiara, Nadzieja, Mio.
Pniejszy etap twrczoci Miosza to poezja gniewna i demaskatorska.
Charakterystyczne dla tego etapu s utwory, ktre weszy w skad tomu wiato
dzienne (1953): Traktat moralny i Ktry skrzywdzie czowieka prostego.
Pierwszy z nich czy ironi, sarkazm, a nawet art z przesaniem moralnym. W drugim
sycha ostry ton oburzenia. Wiersze wchodzce w skad pniejszych tomw
poetyckich Miosza (Traktat poetycki, Krl Popiel i inne wiersze, Gucio
zaczarowany, Miasto bez imienia, Gdzie wschodzi soce i kdy zapada) s bardziej
zwize, poddane swoistemu rygorowi formalnemu. W wymienionych tomach pojawia
si motyw Wilna, mowy ojczystej, historii konfrontowanej z teraniejszoci.
Ostatnie tomy, wydawane w latach 80. i 90. (Hymn o perle, Nieobjta Ziemia,
Kroniki, Dalsze okolice, Na brzegu rzeki) take s powicone tej tematyce.
Trudno jest opisa jzyk poetycki Miosza poeta w cigu 70 lat aktywnoci twrczej
przeszed szereg przemian. Mona jednak wyodrbni pewne niezmienne cechy
charakterystycznej tej poezji:

1.Mimesis. Miosz dy do wiernego odwzorowania rzeczywistoci. Sowo nie jest dla

poety celem samym w sobie, ma suy jako materia do opisu wiata.
2.Gbokie zanurzenie w tradycji. U Miosza bardzo wany jest kontekst historyczny,
kulturowy. W swojej poezji artysta chce odnie si do dowiadcze ludzkich, do
dowiadcze ludzkiej cywilizacji. Nie uwaa on, e sowo powinno by (jak u Przybosia)
czym niezalenym, celem samym w sobie, bez otoczki tradycji. Dlatego w poezji
Miosza czsto odnajdujemy gboko zakorzenione w kulturze sowa-klucze.
Wisawa Szymborska uchodzi za jedn z najwybitniejszych (obok Herberta i
Miosza) postaci w parnasie polskich poetw. Szczeglna warto jej poezji zostaa
podkrelona przez przyznanie jej w 1996 r. Nagrody Nobla. Czym charakteryzuje si
poezja naszej noblistki?
Wiersze Szymborskiej uchodz za proste, ale jednoczenie przesiknite gbokim
intelektualizmem. Poetka nie sili si na grnolotny jzyk, nawizuje bezporedni
kontakt z czytelnikiem. Jednoczenie porusza jednak sprawy wane, filozoficzne,
refleksje zwizane z egzystencj czowieka i jego miejscem w wiecie ukazane z
perspektywy biologicznej historycznej, politycznej. Szymborska nie opowiada si za
adn ideologi czy systemem filozoficznym, ale w konkretach ycia codziennego szuka
wielkich myli, zadajc powane pytania.Charakterystyczny dla wierszy poetki jest
swoisty kontrast z jednej strony skupienie uwagi na szczegle, na jakim elemencie
rzeczywistoci (przedmiot, osobiste wyznanie, art jzykowy itd.), a z drugiej
podkrelenie jakiego wymiaru oglnoludzkiego, oglnofilozoficznego.
Szymborska do czsto posuguje si liryk maski, gdzie podmiotami s zwierzta czy
przedmioty (np. cebula, kot, kamie). wiadczy to o specyficznym podejciu
Szymborskiej do wiata ludzi jako jednego ze wiatw moliwych. Szymborska
uwaa, e czowiek nie powinien pyszni si jako ten jedyny rozumny gatunek, ale
szanowa ca rzeczywisto z jej rnorodnoci.
Charakterystyczn postaw podmiotu lirycznego wierszy noblistki jest postawa
zadziwienia si wiatem, zadawania naiwnych, prostych pyta, poruszania spraw,
ktre wydaj si ju dawno rozpatrzone. W ten sposb autorka dy do reinterpretacji
wiata, ktry wydaje si nam tak dobrze znany, a w jej wierszach jawi si jako
tajemniczy, nigdy do koca niezgbiony i ciekawy.
Warstwa jzykowa tych wierszy jest bardzo bogata. Najczciej wykorzystywana jest w
nich ironia jako fundament postawy poznawczej, ktrego podstaw jest sceptycyzm
wobec wiata. Autorka czsto posuguje si kontrastami, paradoksami, wykorzystuje
potencja drzemicy w jzyku, stosujc przerne gry jzykowe, podkrelajc
wieloznacznoci, stosujc poetyk przemilczenia.
Pierwsz, najbardziej rzucajc si w oczy cech caej twrczoci Herberta jest czste
odwoywanie si do wtkw mitologicznych. Herbert siga do nich w sposb aktywny
chcia dotrze do istoty antycznych postaw jako prawzorw postpowania
wspczesnego czowieka, odarszy je wczeniej z naleciaoci tradycji. Poeta nie
traktowa przeszoci jako tworu zamknitego jego zdaniem reminiscencje zdarze
minionych odbijaj si echem w chwili obecnej.

Z takiego podejcia wynika specyficzny klasycyzm Herberta. Herbert nie prbuje

idealizowa przeszoci, nie traktuje dzie czy bohaterw klasycznych jako pomnikw
bez skazy. W swoim klasycyzmie Herbert podkrela wymiar moralny dawne postaci,
cho ogarnite t sam dz za, co wspczesne, stanowi wzr samodoskonalenia
si, dotarcia do istoty czowieczestwa, do tego, co w czowieku jest najbardziej godne
szacunku.
Zbigniew Herbert jest pisarzem nie tylko moralistycznym, ale take metafizycznym
stawia sobie pytania o sens istnienia. Najlepiej pokazuje to cykl wierszy, ktrych
bohaterem jest wymylona przez poet posta Pana Cogito. Poza tym Herbert czsto
zadaje sobie pytania o sens egzystencji ludzkiej w sytuacjach kracowych mierci,
zderzenia z totalitaryzmem, wobec przemocy i cynizmu historii.
Jzykowe uksztatowanie wierszy Herberta jest charakterystyczne w sposb
mistrzowski czy ironi z patosem, wielk metafor lub parabol z jzykiem prostym,
przekaz kulturowy z poetyk dnia codziennego. Jego wiersze s napitnowane
dowiadczeniami historycznymi XX wieku. Herbert stara si w nich znale odpowiedzi
na najtrudniejsze pytania naszej wspczesnoci.

Sawomir Mroek - Tango przestrzega zasady trzech jednoci:

wszystko dzieje si w mieszkaniu Stomila i Eleonory
czas akcji daje si zamkn w dwudziestu czterech godzinach: akt I rozgrywa si przed
poudniem, akt II w nocy, akt III nastpnego dnia rano.
wszystkie wydarzenia ukadaj si wg linii wzrastajcego napicia a do kulminacji i
katastrofy.
Centralnym tematem Tanga jest konflikt pokole wystpujcy w rodzinie Stomila i
Eleonory. Rodzina jest tu jednak rwnoczenie miniatur spoeczestwa. Dziki ujciu
tej opowieci w ramy dramatu rodzinnego, a take zepchniciu warstwy zdarze
spoeczno-politycznych na dalekie to, diagnoza Mroka nabiera uniwersalnego
charakteru. Zawsze mona bowiem dostrzec jakiego Artura, ktry wie lepiej, jak
powinien by urzdzony wiat i jakiego Edka, ktry tylko czeka na swoj okazj.
Sawomir Mroek do dzi uchodzi za niedocignionego mistrza groteski. O jego
kunszcie pisze midzy innymi badaczka epoki wspczesnoci Anna Nasiowska:
Groteska Mroka nigdy nie bya wycznie awangardowym eksperymentem miaa
swj pocztek w rzeczywistoci, stanowia jej skrtowy wyraz, rozwinicie
zaobserwowanych tendencji. Bya to jednak refleksja pogbiona, jej sensu nie da si
sprowadzi do politycznej kpiny.

Natomiast o groteskowoci Tanga w skrcie pisze Ewa Wiegandt:

Jakie rodki su wywoaniu miechu groteskowego? Budowanie wiata na opak,
paradoksalnego, przeczcego zdrowemu rozsdkowi; nieadekwatno sytuacji i
wypowiedzi (sytuacje serio, dialogi komiczne bd na odwrt); zderzanie stylw
wysokich i niskich (np. stylizacji biblijnej w wypowiedzi Artura w akcie III i potocznej
rozmowy).
wiat pozbawiony logiki, zdrowego rozsdku, porzdku, racjonalnoci tak wanie
wyglda mieszkanie Stomila i jego rodziny. Cakowite przemieszanie poj i zjawisk
jest w utworze wszechobecne. Nic nie jest w Tangu takie, jakie by powinno. Komizm i
absurd uzyskany dziki zastosowaniu licznych karykatur musi budzi umiech na
twarzy odbiorcy utworu.
Na kartach utworu widzimy mentalnie starego Artura i jego babci zachowujc si i
wygldajc jak nastolatka, Stomila, rosego mczyzn, ktry od czterdziestu lat nie
zdejmowa z siebie piamy, Eleonor, ktra otwarcie przyznaje si synowi, e od czasu
do czasu sypia z Edkiem. Te komiczne postaci nawizuj midzy sob specyficzne
interakcje, ktre powoduj narastanie absurdalnych sytuacji. Widzimy zatem Artura
rozdajcego babci pooenie si na katafalku, by spowaniaa, Edka opicego piwo
przy grze w karty z domownikami reprezentujcymi rodowisko inteligenckie, czy
chociaby wuja Eugeniusza taczcego tango z prostackim lokajem.

Jednak najwaniejsz cech groteski jest jej przesanie. Nie ma ona na celu jedynie
omieszy i wykpi pewnych zjawisk, ale przedstawi pewien powany problem. W
Tangu moemy dopatrzy si chociaby poruszenia przez Mroka problemu wolnoci.
Utwr mona odczytywa jako przepowiedni o konsekwencjach nadmiaru swobd.
Mieszkacy domu Stomila, ktrzy od dziesitek lat yli w myl zasady: Brak norm sta
si () norm. Sytuacja ta doprowadzia do pewnego paradoksu, ot mieszkacy stali
si niewolnikami cakowitej swobody. Powrt do stanu poprzedzajcego rewolucj
obyczajow by dla nich niemoliwy, chocia bardzo by tego pragnli. Artur, ktry jako
jedyny dostrzega zepsucie rodziny powiedzia: Zatrulicie t swoj wolnoci
pokolenia w przd i wstecz, majc na myli, e ich dziaania dotkny rwnie ich
rodzicw i dzieci.
Cakowita wolno doprowadzia do rozamu w rodzinie. Eleonora w ramach swojej
swobody oddawaa si Edkowi, Stomil nie ubiera si i nie interesowa niczym innym,
ni eksperymentami, a babcia Eugenia caymi daniami oddawaa si grze w karty,
zamiast peni funkcj stranika tradycji w rodzinie. Swoboda seksualna to pierwszy
warunek wolnoci czowieka, argumentowa zdrady swojej ony Stomil. Widzimy w
tych sowach wielkie niebezpieczestwo i przestrog. Z dalszego toku akcji orientujemy
si, i ojciec Artura by zazdrosny o Eleonor, ale przyznanie si do tego oznaczaoby
krok wstecz, a nie naprzd, dlatego tego nie uczyni.
Jednym z przesa Tanga jest fakt, e z nadmiaru wolnoci narodzia si anarchia, a z
niej powsta totalitaryzm. Edek, ustalajc rzdy silnej rki jednym aktem odebra
wszystkim mieszkacom ich wolno, lecz oni przeciwko temu nie protestowali, bo nie
mogli. Zabjstwo Artura byo przecie przejawem swobody, jak odczuwa grubiaski
lokaj i nikt nie mg si temu sprzeciwi. Mroek jasno sygnalizuje wic, e zaniechanie
wszelkich norm, zezwolenie na cakowit wolno jednostek prowadzi do chaosu, a na
tak sytuacj z niecierpliwoci czyhaj ci, ktrzy s w stanie opanowa go si.
Zestaw zagadnie maturalnych z nauki o jzyku i teorii literatury.

GIMNAZJUM
1. Rodzaje stylw i ich charakterystyka
Styl to sposb wyrniania, w zalenoci od funkcji i celu wypowiedzi wyrnia
si nastpujce style: potoczny, naukowy, urzdowy, publicystyczny,
artystyczny.
Styl potoczny charakteryzuj przede wszystkim wyrnienia i zwroty
charakterystyczne dla jzyka mwionego, skadnia zdania jest prosta.
Sownictwo tego stylu zawiera wiele wyrazw o silnym zabarwieniu
uczuciowym. Ten styl wystpuje take w jzyku pisanym, zwaszcza
w pamitnikach, dziennikach, listach.
Styl naukowy wystpuje w pracach naukowych z rnych dziedzin
naukowych. Charakteryzuj go: terminy naukowe, czyli wyrazy majce cile
okrelone znaczenie i uywane w danej dziedzinie nauki, brak jzykowych
rodkw obrazowych i figur stylistycznych, przewaga zda zoonych
podrzdnie, wielokrotnie zoonych o skomplikowanej budowie.
Styl urzdowy wystpuje w pismach o charakterze urzdowym.
Charakteryzuj go konwencjonalne, ustalone formuy zwizane z rodzajem
wypowiedzi. Brak w nim elementw obrazowych. Wystpuj w nim czsto
bezosobowe i kategoryczne sformuowania np. uprasza si o cisz, uwaga
stopie, nie pali. Typowy dla stylu urzdniczego jest te podzia tekstu na
wyrane wyodrbnione czci: nagwki, akapity, punkty, podpunkty,
paragrafy.
Styl publicystyczny wystpuje w rodkach masowego przekazu: prasie, radio,
telewizji, musi by komunikatywny, sugestywny i zawiera elementy obrazowe.
Wystpuje w nim tendencja do sformuowa zwizych do uywania skrtw,
wyrazem tej tendencji s tytuy i nagwki. W sownictwie tego stylu wystpuj
wyrazy, zwroty potoczne a take tak zwane szablony frazeologiczne czsto
powtarzane.
Styl artystyczny wystpuje w utworach literatury piknej. Cech wyrniajc
ten styl jest przewaga rodkw obrazowych nad innymi rodkami jzykowymi,
bogactwo sownictwa i obecno elementw innych stylw.

2. Wyrazy wieloznaczne i ich znaczenia w tekcie;

Wyraz wieloznaczny - to wyraz, ktry ma wicej ni jedno znaczenie. Midzy
znaczeniami takiego sowa zachodzi zauwaalny zwizek i mona wrd nich wyrni
wsplne znaczenie podstawowe.(np agent (tajny pracownik policji (pracownik
wywiadu(przedstawiciel firmy).

Homonimy-to wyrazy, ktre maj identyczna posta(w zapisie i mowie) ale rne
niepowizane ze sob znaczenia np. bez(przyimek) bez(rolina) ranny(dotyczcy
poranka ) ranny (czowiek)
Znaczenie w tekcie patrz pkt 3 w opracowanych zagadnieniach - Wieloznaczno
w wypowiedzi. Omw temat na podstawie tekstu Gos w sprawie
 pornografii" Wisawy Szymborskiej, tekstu kultury i wasnych
dowiadcze.

3. Zrniowanie sownictwa sownictwo oglnonarodowe i sownictwo

o ograniczonym zasigu
Najwaniejsz rol w porozumiewaniu si ludzi odgrywa jzyk oglny.
Od polszczyzny oglnej wyranie rni si gwary ludowe. Gwar mwi midzy
sob przede wszystkim mieszkacy wsi. Na obszarze Polski mamy pi gwnych
dialektw ludowych: maopolski, wielkopolski, mazowiecki, lski i
kaszubski.
Dialekt maopolski rozciga si na obszarach Krakowa, Rzeszowa, Lublina, Kielc i
odzi. Jego gwne cechy to:
mazurzenie coo-czoo,
udwicznienie midzywyrazowe przed samogoskami oraz spgoskami
ptwardymi brad ojca,
wystpuj samogoski pochylone jo-ja, trowa-trawa,
na kocu wyrazu spgoska ch przechodzi w k dak-dach,
samogoski nosowe s rnie realizowane pi-pi.
Wrd gwar maopolskich swoj archaicznoci wyrnia si dialekt podhalaski
(akcentowanie pierwszej sylaby, charakterystyczne zdrobnienia maluki,
sownictwo zwizane z pasterstwem gazda, juhas).
Dialekt wielkopolski rozciga si wok Gniezna, Poznania, Kruszewicy i Kalisza.
Cechuje go:
brak mazurzenia,
udwicznienie midzywyrazowe,
samogoski a, o, y wymawiane s z ptak,
wymowa dwicznego w po spgoskach bezdwicznych kwiat,
typowe przedrostki sowotwrcze yszek, -ity, -aty liciaty, sotyszek.
Dialekt mazowiecki rozciga si na obszarze wojewdztw mazowieckiego,
podlaskiego, wikszej czci lubelskiego i warmisko-mazurskiego. Nie jest on
jednolity. Charakteryzuje go:
mazurzenie,
brak udwicznienia midzywyrazowego,
spgoski wargowe mikkie s wymawiane z j lub inn spgosk mikk bjay-
biay,
spgoski mikkie s wymawiane twardo lyst-list, kocwka ami brzmi amy
nogamy-nogami.
Dialekt lski obecnie obejmuje tylko cz wojewdztwa opolskiego i
katowickiego. Jego cechy to:
mazurzenie,
na lsku Cieszyskim: sziakanie lub jabonkowanie sziare sziano,
udwicznienie midzywyrazowe,
jest wymawiane szeroko, jako lub a ida-id.
Dialekt kaszubski obejmuje niewielkie tereny nad Batykiem na poudniu sigajce
rzeki Brdy. Cechuje go:
brak mazurzenia,
brak udwicznienia midzywyrazowego,
brak e ruchomego domk-domek,
wystpuje grupa ar miedzy spgoskami zamiast ro warna-wrona.
U ludzi wyzbywajcych si gwary wystpuje tzw. hiperpoprawno opata-opata.
Istnienie gwar jest zagroone przez postpujce ujednolicenie polszczyzny.
Wspczenie nadal utrzymuj si rnice w mowie ludzi mieszkajcych w rnych
regionach kraju. Dzi przyjo si rozrnia regionalizmy warszawskie,
krakowskie i poznaskie.

Socjolekt to odmiana jzyka oglnego, uywana w grupie ludzi poczonych

jakim rodzajem wizi spoecznej. Wrd socjolektw wyrniamy jzyk
zawodowy, rodowiskowy i tajny. W grupie ludzi wykonujcych ten sam
zawd w okrelonych sytuacjach jest uywany tzw. jzyk zawodowy. Wystpuj w
nim specjalne fachowe okrelenia tzw. profesjonalizmy.
Jzyk rodowiskowy czynnik spajajcy to: ten sam wiek, wsplnota przey,
podobne zainteresowania (np. gwara modzieowa).
Niektre rodowiska wiadomie izolujce si od reszty spoeczestwa, celowo
wytworzyy tajne odmiany jzyka, ktre potocznie nazywamy argonem. argon
to odmiana jzyka pewnej grupy spoecznej, zwykle uwaanej za nisz pod
wzgldem kulturalnym. Style funkcjonale wspczesnej polszczyzny.
O stylu wypowiedzi przesdzaj rne czynniki np., kto mwi, do kogo, w jakim
celu.
Styl funkcjonalny to utrwalony w danym spoeczestwie sposb uywania jzyka
w podobnych sytuacjach komunikacyjnych i w podobnych celach.
Odmiany stylu funkcjonalnego. Styl potoczny jest podstawow odmian jzyka,
ktry wystpuje prawie wycznie w komunikacji ustnej. Uywamy go w
codziennych nieoficjalnych rozmowach. W stylu tym wystpuje sownictwo
nacechowane ekspresywnie oceniajce dodatnio lub ujemnie, zdrobnienia i
zgrubienia, wykrzykniki skrtowo wyraajce emocje i oceny. Charakterystyczne s
tu zdania urwane, wtrcone, elipsy (zjadanie sw). Do gatunkw nale: rozmowa
poegnanie, ktnia.
Styl oficjalny. Jzyk wypowiedzi oficjalnej musi by staranny, ograniczona jest
spontaniczno, rodki ekspresji rwnie. Wypowied oficjalna lubi dawa
pierwszestwo sowom zapoyczonym. Do gatunkw nale: przemwienie,
udzielenie wywiadu dziennikarzowi.
Styl urzdowy charakteryzuje si stylem formalnym, bezosobowym, sownictwo
jest mniej bogate czsto uywa si szablonw jzykowych. Do gatunkw nale:
ogoszenia, protokoy, regulamin. Styl naukowy. Jego gwnym wyrnikiem jest
obecno terminologii (nazw naukowych, fachowych). Zdania s logicznie
uporzdkowane, cise i przejrzyste, brak w nich sownictwa nacechowanego
emocjonalnie. Do gatunkw nale: referat, podrcznik, wykad.
 Styl publicystyczny obejmuje: informacj (przewanie sownictwo oficjalne,
szablonowe), publicystyk (bogactwo rnych rodkw stylistycznych), propagand
(elementy manipulacji jzykowej, perswazji, nowomowa), reporta (bliski stylowi
artystycznemu). Do gatunkw nale: notatka, felieton, horoskop. Jzyk
reklamy. Obowizuje tu zasada: jak najkrcej, najtrafniej i najdobitniej.
Przewaaj sowa wartociujce dodatnio, duo jest przymiotnikw w stopniu
najwyszym, wystpuje rwnie przesada w podawaniu informacji hiperbolizacja.
Jzyk polityki. W tekstach dominuje funkcja perswazyjna, metaforyka,
najczciej frazeologia militarna. Nowomowa to odmiana jzyka propagandy
politycznej. Micha Gowiski definiuje j, jako komunistyczn odmian jzyka
podporzdkowanego totalitarnej ideologii i polityce, sucego wadzy do
porozumiewania si ze spoeczestwem.
Styl religijny. Najlepiej przebadane s takie gatunki tego stylu jak Biblia i
kazania. Cechy stylu biblijnego to: refreniczne powtrzenie zda oraz prostota ich
budowy skadniowej. ( patrz styl biblijny) Gatunki to: kazania, modlitwy, pieni
religijne. Styl artystyczny rzdzi si odrbnymi prawami. Jzyk literatury
podporzdkowany jest trzem szczeglnym funkcjom: estetycznej, poznawczej i
wychowawczej. Styl ten jest zjawiskiem historycznie zmiennym. Dziea nosz
zazwyczaj pitno stylu artystycznego danej epoki.

4. Czci zdania w zdaniach i rwnowanikach zdania

Zdanie to wypowiedzenie, w ktrym wystpuje osobowa forma czasownika (
orzeczenie).
Np. Ania rysuje.
Rwnowanik zdania to wypowiedzenie, w ktrym orzeczenie nie wystpuje.
Np. Rysunek Ani.

Orzeczenie wyrniamy dwa rodzaje orzecze -

a) Orzeczenie czasownikowe jest wyraone form czasownika osobowego:
Janek pisze.
b) Orzeczenie imienne skada si z cznika wyraonego form czasownikw
"by",
"sta si", "zosta", "musie", "chcie", "mie" i orzecznika wyraonego inn czci
mowy:
rzeczownika, przymiotnika, liczebnika, imiesowu przymiotnikowego.

Nauka staje si przyjemnoci.

Podmiot
Podmiot gramatyczny to rzeczownik wystpujcy w mianowniku,
a take kada cz mowy uyta w znaczeniu rzeczownika.
rzeczownik Dom stoi nad rzek
przymiotnik May kupi nowy kapelusz.
liczebnik Wybia dziesita.
czasownik Taczy jest przyjemnie.
zaimek On czyta.
przyswek Jutro naley do nas.
spjnik "I" jest spjnikiem.
przyimek "W" jest przyimkiem.
partykua - "Li", "e" s partykuami.
wykrzyknik "Och" rozlego si nagle.
Podmiot logiczny wystpuje w Dopeniaczu

Nie ma ju wiatru.
Podmiot domylny jest wyraony przez kocwk czasownika osobowego:
Podrujemy samochodem. (podmiot domylny my)

Bywaj zdania bezpodmiotowe:

Grzmi.
Taje.
Zmierzcha si.

Przydawka okrela waciwoci podmiotu i odpowiada na pytania:

jaki?, ktry?, czyj?, ile?.
.
Przydawka przymiotna bywa wyraona za pomoc:
- przymiotnika:
Rozlegy si potne brawa..
Przydawka rzeczowna zwyczajna jest wyraona rzeczownikiem
w tym samym przypadku i liczbie co wyraz okrelany:
Rzeka Wisa przepywa przez miasto Warszaw..
Przydawka rzeczowna porwnawcza czy si z rzeczownikiem okrelanym
za pomoc wyrazw: jak, jako, jakby, niby:
Ciosy spaday jak grad.

Przydawka dopeniaczowa wyraa si za pomoc rzeczownika w dopeniaczu:

Pikne s okolice Krakowa.

Przydawka przyimkowa jest wyraona za pomoc rzeczownika z przyimkiem:

Na stole lea zeszyt w kratk.

Dopenienie to wyraz uzupeniajcy myl wyraon w zdaniu. Jest to

rzeczownik
lub inna cz mowy wystpujca w roli rzeczownika. Dopenienie odpowiada na
pytania
przypadkw zalenych:
Wid lepy kulawego. (dopeniacz)
Pomaganie blinim jest cnot. (celownik)
Piotr buduje dom. (biernik)
Dziecko rzuca pik do kosza. (nadrzdnik)
Jan mwi o nim bardzo pochlebnie. (miejscownik)
 Rozrniamy dopenienie blisze i dalsze.
Dopenienie blisze jest wtedy, gdy przy zmianie czasownika staje si ono
podmiotem:
a) Jan niesie st.
St jest niesiony przez Jana..
Dopenienie dalsze nie zmienia si w podmiot:
Chopczyk wysucha sw matki. Rozmawialimy o ojcu.

Okolicznik wskazuje na okolicznoci towarzyszce czynnociom, stanom lub

waciwociom, o ktrych jest mowa w zdaniu. Okoliczniki najczciej s
przyswkami,
rzeczownikami z przyimkiem oraz bezokolicznikami.
Okolicznik miejsca odpowiada na pytanie: gdzie?
Marta mieszka na wsi, nad rzek.

Okolicznik czasu odpowiada na pytanie: kiedy?

Wczoraj rano pojechaam do centrum.

Okolicznik sposobu odpowiada na pytania: jak? w jaki sposb?

Chore dziecko z cicha stka.

Okolicznik przyczyny odpowiada na pytanie: z jakiego powodu?

Dziewczyna zarumienia si z wraenia.

Okolicznik celu odpowiada na pytanie: w jakim celu?

Ucz si, aby umie.
Okolicznik stopnia i miary odpowiada na pytanie: jak duo?
Nie oddalaj si nawet na krok.

Okolicznik warunku odpowiada na pytanie: pod jakim warunkiem?

W razie deszczu wezm parasol.

Okolicznik przyzwolenia odpowiada na pytanie: mimo co?

Chocia byli godni, pojadali wolno.

5. Czci mowy
Odmienne
CZASOWNIK - co robi? Co si z nim dzieje?
Oznacza czynno i stan
Odmienia si przez:
- osoby (ja, ty, on, my, wy, oni)
- liczby (l. pojedyncza, l. mnoga)
- czasy (cz. teraniejszy, cz. przyszy, cz. przeszy)
- rodzaje (w l. pojedynczej- r. eski, mski i nijaki; w l. mnogiej - r. mskoosobowy i
niemskoosobowy)
Maj 3 strony: czynn, biern i zwrotn
Maj 3 tryby: oznajmiajcy, przypuszczajcy, rozkazujcy
Odmiana czasownikw to KONIUGACJA
RZECZOWNIK - kto? co?
Oznacza osob, przedmiot, zwierz, uczucia, zjawiska przyrody
Odmienia si przez:
- przypadki:
Mianownik - kto?, co?
Dopeniacz - kogo?, czego?
Celownik - komu?, czemu?
Biernik - kogo? co?
Narzdnik - z kim?, z czym?
Miejscownik - o kim?, o czym?
Woacz - o!
- liczby (l. pojedyncza i l. mnoga )
Maj 3 stae rodzaje: mski, eski i nijaki
Odmiana rzeczownika to DEKLINACJA

PRZYMIOTNIK - jaki? jaka? jakie?, ktry? ktra? ktre?, czyj? czyja? Czyje?
Oznacza cech
Jest okreleniem rzeczownika
Odmienia si przez:
- przypadki
- liczby
- rodzaje
Przymiotniki podlegaj stopniowaniu np.: mia - milsza - najmilsza
LICZEBNIK - ile? ktry z kolei?
Oznacza ilo i kolejno np.: pierwszy - drugi - trzeci
Odmieniaj si jak przymiotniki
ZAIMEK
Zastpuje inne czci mowy
Zaimek rzeczowny - ja, oni, my, kto, co, wszyscy, nic
Zaimek przymiotny - taki, mj, nasz, ktry, ten, my
Zaimek liczebny - ile, tyle, kilka, ile

CZCI MOWY NIEODMIENNE:

PRZYSWEK - jak? gdzie? kiedy?

Nazywa rne okolicznoci wykonania czynnoci oraz natenie cechy

PRZYIMEK
Wskazuje na pooenie czego w przestrzeni i stosunki midzy wyrazami np.: nad, pod,
w, z, przed
W poczeniu z rzeczownikiem tworzy wyraenie przyimkowe

SPJNIK
np.: i, oraz, albo, lub
czy wyrazy lub zdania skadowe w zdaniu zoonym

PARTYKUA
np.: bym, by, bycie
Ma za zadanie uwydatni pytanie, rozkaz, przypuszczenie, yczenie.
Wzmacnia lub modyfikuje wypowied

WYKRZYKNIK np.: hej!, halo!

Wyraa stany uczuciowe lub wol mwicego

6. Rodzaje zda zoonych podrzdnie i wsprzdnie, imiesowowe

rwnowaniki zda

ZDANIA ZOONE WSPRZDNIE

Zdanie zoone wsprzdnie to takie wypowiedzenie, w ktrym poszczeglne zdania

skadowe s wobec siebie rwnorzdne, kade z nich jest tak samo wane i wnosi
do wypowiedzi jak now tre. Midzy nimi mona by postawi kropk, ale w zdaniu
zoonym s poczone za pomoc przecinka lub odpowiedniego spjnika.
Wyrniamy nastpujce typy zda wsprzdnie zoonych:

CZNE - poczone za pomoc spjnika: i, a, ani, ni, oraz ( _....._ )

ROZCZNE - poczone za pomoc spjnika: albo, lub, czy, bd ( -< .>- )
PRZECIWSTAWNE - poczone za pomoc spjnika: ale, lecz, natomiast, jednak, za (
-> . <- )
WYNIKOWE - poczone za pomoc spjnika: wic, tote, dlatego ( ->.>- )

ZDANIA ZOONE PODRZDNIE

Zdanie zoone podrzdnie to takie wypowiedzenie, w ktrym poszczeglne zdania

skadowe nie s wobec siebie rwnorzdne. Jedno ze zda jest zdaniem nadrzdnym
(gwnym), a pozostae stanowi jego dookrelenie. Moemy wyrni nastpujce
rodzaje zda podrzdnych:

DOPENIENIOWE - peni taka funkcj jak dopenienie. Moemy o nie zapyta

pytaniami przypadkw zalenych.
OKOLICZNIKOWE - peni tak funkcj jak okolicznik i moemy o nie zapyta takimi
samymi pytaniami, jakimi pytamy o okoliczniki. Wyrniamy kilka typw zda
podrzdnych okolicznikowych:
PRZYDAWKOWE - peni tak funkcj jak przydawka. Moemy o nie zapyta stosujc
pytania: jaki?; ktry?; czyj?; ile?
PODMIOTOWE - moe zastpowa podmiot zdania nadrzdnego i odpowiada
na pytania: kto? co?
ORZECZNIKOWE - moe zastpowa orzecznik rzeczowy zdania nadrzdnego
i odpowiada na pytania: kim jest? czym jest? jaki, jaka, jakie jest?

Imiesowowy rwnowanik zdania zastpuje zdanie podrzdne okolicznikowe czasu

lub jedno ze zda wsprzdnych.
Przykady:
Obudziwszy si, poczu przejmujcy chd.
Zastanowiwszy si, podj wreszcie decyzj.
Obrciwszy si, ujrza swoj mam.
Ten pan mwi, jkajc si.

7. Budowa wyrazu
Wyrazy s podzielne sowotwrczo i mona w nich wyrni dwie czci skadowe:
pierwsza, z ktr czy si zasadnicze znaczenie, zwana jest tematem
sowotwrczym (albo podstaw sowotwrcz, druga, ktra tworzy wyraz
podzielny i jest dodana do tematu sowotwrczego, to s formanty. Formanty
dzieli si na przedrostki, ktre dodajemy przed tematem, i na przedrostki, ktre
dodajemy po temacie.
Przykady:
Wyraz przedszkole przed przedrostek, szkol temat sowotwrczy e
kocwka fleksyjna
 Wyraz podomka po przedrostek, dom temat sowotwrczy, ka
przyrostek
Wyraz jaboneczka jabo temat sowotwrczy, eczka przyrostek.
Temat i kocwka

W formach odmiany wyrazw wyrniamy dwie czci fleksyjne: temat i kocwk.

Kocwk nazywamy zmieniajc si w trakcie odmiany kocow cz wyrazu,
tematem - cz pozosta po odrzuceniu kocwki, np.
dom-, ma-y
dom-u, ma-ego
dom-owi, ma-emu
dom-, ma-y
dom-em, ma-ym
dom-u, ma-ym

8. Slang modzieowy i granice stosowania slangu modzieowego

Slang modzieowy cechuje dua zmienno czasowa. W kadym dziesicioleciu
modzie uywa specyficznych dla siebie okrele, ktre nastpnie zmieniaj swoje
znaczenie, lub zastpowane s przez inne. Podobnie jak w przypadku slangu
wiziennego uytkownicy slangu modzieowego staraj si stworzy jzyk
niezrozumiay dla osb postronnych.

Slang modzieowy czerpie obecnie gwnie z jzyka angielskiego, dawniej byy to jzyki
rosyjski i niemiecki. Czste s te zapoyczenia ze slangu wiziennego (np. ramka
paczka papierosw, szlugi papierosy). Czste jest rwnie uycie wulgaryzmw.
Slangu modzieowego powinno si uywa tylko w stosownej grupie osb, ktra tej
slang rozumie. W wypadku, gdy stosujemy slang, rozmawiajc z osobami, ktre nie s
z nim zaznajomione, nasze sowa mog zosta odebrane jako obraliwe lub
niestosowne do sytuacji.

9. Rne rodzaje znacze wyrazw synonimy, antonimy, homonimy

ich funkcje w wyraaniu zamierzonych treci;
Synonimy
Synonimy, zwane inaczej wyrazami bliskoznacznymi, to sowa, ktrych zakresy
czciowo na siebie zachodz, ich znaczenia s bliskie znaczeniom innych wyrazw,
np.: wesoy radosny.

Synonimy blisze znacz dokadnie to samo lub prawie to samo, np.: synonimem
bliszym wyrazu dziaanie bdzie wyraz czynno, wyrazu ld wyraz ziemia.
Synonimy dalsze to takie, ktrych znaczenia s podobne, jednak nie identyczne.
Zazwyczaj s to sowa, ktre mog by uyte tylko w odpowiednich kontekstach i cile
okrelonych znaczeniach. Synonimem dalszym wyrazu dziaanie bdzie wyraz
funkcjonowanie, wyrazu ld wyraz wyspa.
Ze wzgldu na zrnicowanie stylistyczne wymienno synonimw jest ograniczona i
zastpowanie synonimw innymi musi by dokonane po dokadnej analizie ich
znaczenia.
Spotykamy si rwnie z synonimami regionalnymi, np. ziemniaki = kartofle = pyry =
grule.
Odcie znaczeniowy
Wyrazy bliskoznaczne maj rny odcie znaczeniowy, np.: rumak, klacz, szkapa to
nazwy konia, ale majce rny odcie znaczeniowy, a przez to rne zastosowanie.
Rumak to ko doskonay, wspaniay, a szkapa to zabiedzony ko.

Wyrazy bliskoznaczne
Wyrazy bliskoznaczne mona tworzy przez:
zdrobnienia lub zgrubienia nazw przedmiotw, np.:
kot kotek koteczek, pies piesek pieseczek.
Powstae wyrazy bd bliskoznaczne, ale nie bd jednoznaczne.
dodanie przedrostka nie- do wyrazw o przeciwnym znaczeniu, np.
niski niewysoki, may nieduy
Takie wyrazy s bliskie znaczeniowo, ale nie s jednoznaczne. Czsto takie wyrazy maj
rol eufemizmw, sowo niemdry jest sabsze znaczeniowo ni sowo gupi.

Antonimy
Antonimy to wyrazy o przeciwstawnym znaczeniu:
mdry gupi,
chudy gruby,
Czasami antonimy tworzy si, dodajc przyrostki: nie-, anty- lub od-:
miy niemiy
godny niegodny
sympatyczny antypatyczny
talent antytalent
dany oddany
Homonimy
Homonimy to wyrazy, ktre brzmi tak samo, ale maj zupenie rne znaczenia.
zamek budowla warowna, zamek u drzwi, suwak,
myszka gryzo, myszka komputerowa,

10. Zwizki frazeologiczne ich budowa, rodzaje, rda,

znaczenie;
Frazeologizmy mona klasyfikowa wg rnych kryteriw.
Ze wzgldw gramatycznych klasyfikacja ta wyrnia trzy typy zwizkw
frazeologicznych
wyraenie - orodkiem jest zwykle rzeczownik, przymiotnik imiesw
przymiotnikowy, przyswek - przykad: "duo opadw", "czerwone i czarne
fraza - s to zdania, ktre maj charakter mniej lub bardziej utarty, s czsto
powtarzane i s silnie zespolone znaczeniowo. Do fraz zalicza si przysowia, maksymy,
sentencje
zwrot - orodkiem jest tutaj czasownik lub imiesw przyswkowy - przykady:
"kocha si na zabj","biorc pod uwag".

Ze wzgldu na stopie zespolenia znaczeniowego zwizki frazeologiczne dzieli si

na:
lune - kady czon zachowuje swoje znaczenie, s to poczenia wyrazowe ktrych
znaczenie jest sum wyrae skadnikw i ktrych skadniki moemy zmienia zalenie
od treci tego co chcemy za ich pomoc wyrazi np. "drewniany dom"
stae - zwizki, ktrych skadniki nie mog ulega zmianie, bo zmieni si ich tre np.
"drze z kim koty", "patrze przez rowe okulary"
czliwe - poczenia wyrazowe, ktrych skadniki s w silnym stopniu powizane
znaczeniowo, s to poczenia bardziej utarte ni poczenia lune, ale jeszcze nie
zawierajce skadnikw o zatartym znaczeniu; o czliwoci decyduje czsto jego
uycia oraz blisza czno treciowa skadnikw ni w zwizkach lunych np. "dobi
targu".

Zwizki frazeologiczne mog pochodzi z:

biblii np. oko za oko
mitologii np. pyrrusowe zwycistwo
literatury np. jeli nie chcesz mojej zguby krokodyla daj mi luby
historii np. umywa rce
wyrae np. poczta pantoflowa
jzyka potocznego np. puci kogo z torbami
reklam np. wistak zawija sreberka
 11. Wykrzyknik jako cz mowy w celu wyraenia emocji; woacz w
celu osignicia efektw retorycznych;

Znak wykrzyknienia (wykrzyknik) ma za zadanie podkreli zabarwienie emocjonalne

wypowiedzi. Piszcy ma du swobod w stosowaniu tego znaku, nie naley go jednak
naduywa, gdy zbyt dua liczba wykrzyknikw w tekcie jest raca.

Wykrzyknika uywamy przede wszystkim po zdaniach (lub ich rwnowanikach),

ktre maj charakter rozkazu, okrzyku, yczenia, zawoania, np.
Bierz si do odrabiania lekcji!
Bdcie cicho!
Poycz mi t ksik!
Wszystkiego najlepszego!
Wycz ten telewizor!

Aby podkreli silne zabarwienie uczuciowe wypowiedzi, mona uy na jej kocu

dwch, a nawet trzech wykrzyknikw, np.
Koniec! Koniec! Koniec z tym!!!

Jeli na pocztku zdania wystpuje woacz (czy sowo wyraajce okrzyk), to w pisowni
polskiej moemy zastosowa dwa rozwizania:

po wykrzykniku lub woaczu stawiamy przecinek, a na kocu zdania wykrzyknik, np.

Doroto, id wreszcie po zakupy!
wykrzyknik stawiamy i po woaczu, i na kocu zdania, przy czym drug cz
wypowiedzenia zaczynamy wielk liter, np.
Doroto! Id wreszcie po zakupy!

Wykrzyknik jest znakiem interpunkcyjnym, ktry moe wystpowa w tytuach

utworw i rozdziaw, np.
"Nigdy w yciu!" ksika autorstwa K. Grocholi

Znak wykrzyknienia moe pojawia si te w tekcie ujty w nawias. Za pomoc takiego

znaku podkrelamy, e we fragmencie poprzedzajcym nie ma pomyki. W ten sposb
oznaczamy take cytaty zawierajce bd (sygnalizujemy, i bd pochodzi od autora
cytowanego tekstu, a nie od osoby cytujcej), np.

Woacz odgrywa take ogromn role w tekstach retorycznych i przemwieniach.

Zwroty do osb, do ktrych si przemawia czsto sa w formie woacza witajcie drodzy
wyborcy
LICEUM
POZIOM PODSTAWOWY
1. Specyfika tekstw publicystycznych (artyku, felieton,
reporta).
Pocztki reportau upatruje si w pocztkach pimiennictwa
Praprzodkiem reportau jest plotka , Reporta sowo pochodzi od a. reporto =
donosz o danym wydarzeniu ludziom, ktrzy tego zdarzenia nie widzieli
DEFINICJA: Reporta utwory o charakterze sprawozda z wydarze, ktrych autor
by bezporednim wiadkiem lub uczestnikiem; szczegy odgrywaj wan rol;
human touch
W REPORTAU
Autor rzeczowo przedstawia fakty zgodne z rzeczywistoci, uywajc przy tym
artystycznych rodkw wyrazu: obrazowo, jzyk charakterystyczny dla dzie
literackich, aktualno, istotno, komunikatywno i interakcyjno z odbiorc
Autor podejmuje aktualn tematyk
Autor wystpuje w charakterze obserwatora, wiadka, wspuczestnika wydarze,
rekonstruktora
PODZIA WG. MIEJSCA I SPOSOBU PUBLIKACJI
Reporta pisany (fabularny/problemowy) publikowany w prasie
dziennikach/czasopismach/ magazynach/w formie ksikowej/seriach reportay
Reporta radiowy nagrywany i puszczany przez rozgoni radiow; szumy/efekty
akustyczne/wypowiedzi bohaterw i ich zestawienie/monta istotne dla lepszej
percepcji, jak rwnie sowny opis sytuacji
PODZIA WG. MIEJSCA I SPOSOBU PUBLIKACJI
Reporta filmowy gatunek filmu dokumentalnego; gwnym zaoeniem
reportau jest obiektywizm i prezentacja rzeczywistych wydarze, ukazuje
wycinek rzeczywistoci; cecha charakterystyczna niedopowiedzenie
wniosku/tezy
Reporta telewizyjny bezporedni przekaz z miejsca zdarzenia transmisja;
reporta przekazuje wiadomoci, o ktrych wie; interpretacja i reyseria blisza
jest ju reportaowi filmowego
Fotoreporta informacja wizualna, pokazuje rzeczywisto taka, jaka ona jest,
ma wywoywa reakcj u odbiorcy, drugorzdne jest sowo element
informacyjny, skada si z minimum 3 zdj pierwsza pokazuje bohatera,
druga czas zdarzenia, trzecia miejsce akcji, nastpne odautorskie
dopowiedzenie prezentowanej historii, pokazuje on czowieka i jego wiat,
gwny temat fotoreportau zdarzenie, w ktrych bohaterami s ludzie
REPORTA FABULARNY - REPORTER JEST BEZSTRONNY, to porednik,
prezentujcy fakty
Przedstawione fakty s tylko informacj, na podstawie ktrej odbiorca sam
wyciga wnioski
Wany jest jzyk i jego obrazowo
Zjawiska s prezentowane w zwizku przyczynowo - skutkowym
 W miar rozwoju reportau, wyania si fabua, ktr odbiorca moe sobie
wyobrazi, sam wyciga wnioski, ocenia bohaterw
Fakty podane chronologicznie lub na zasadzie przeciwstawiania zdarze, albo
rekonstruujc je

ARTYKU PUBLICYSTYCZNY Definicja artykuu publicystycznego (wg.

Sownika terminw literackich): Wypowied publicystyczna na aktualne w
danym momencie tematy polityczne, spoeczne, kulturalne itp., w ktrej wywd
podporzdkowany jest wyranie sformuowanym tezom
Jest najwaniejszy w publicystyce, ale najtrudniejszy do zdefiniowania
Wystpuje w mediach pisanych
Wywodzi si z pism politycznych i listw
Podbudowa naukowo-intelektualna (czsto odwouje si do ksikowej wiedzy,
wynikw bada, stanowisk, wypowiedzi specjalistw, autor musi si zna na
temacie lub go zbada i pogbi, ale nie w takim stopniu, jak w artykule
naukowym)
widoczna teza (do udowodnienia)
Paranaukowy tok rozumowania
Precyzyjny jzyk
Wystpuj cytaty, zdjcia, tabele

FELIETON
Dowcipny sposb mwienia o trudnych kwestiach, krytyka, omieszanie
Aktualne wydarzenia spoeczne, polityczne, gospodarcze
Felietonici: Wiktor Hugo, Henryk Heine, Karol Marks, Aleksander Puszkin, Cyprian
Kami-Norwid, Bolesaw Prus, Tadeusz Boy-eleski, Stefan Wiechecki, Stefan
Kisielewski, Krzysztof Teodor Toeplitz, Daniel Passent, Ludwik Stomma, Stanisaw
Tym, Micha Ogrek, Krzysztof Martenka
FELIETON CECHY TYPOLOGICZNE
Krtka forma
Ujawnia ja autora, subiektywizm/stronniczo
Swobody/synkretyczny styl
Elementy ironii, satyry, paszkiwilu, groteski
Poufao
Puentowanie
Dygresje
Fragmentaryczno
Stosowanie - dialogu/monologu , cytatw, Fikcji przesady neologizmw,
kalamburw, peryfraz, metafor, wulgaryzmw
Swoboda jzykowa
Cykliczno
FELIETON - PODZIA
 Publicystyczny temat: aktualne i istotne problemy spoeczne, tre
waniejsza ni forma, ale wany jest tu indywidualny styl
Literacki temat: sfera kulturalna, dbao o form i stosowany jzyk,
literackie formy wyrazu
Satyryczno rozrywkowy funkcja ludyczna, forma: klasyczna (tekst),
synkretyczna (sowo + obraz), ikoniczna (art rysunkowy, animacja), sowno-
muzyczna (felietony piewane)

Wrd tekstw prasowych najpopularniejszym artykuem jest komentarz; zawarte w

tekstach informacje zarwno s jawne, jak i ukryte;
KOMENTARZ Jako gatunek wypowiedzi dziennikarskiej jest komunikatem, ktry w
sposb subiektywny przedstawia okrelone aktualne fakty lub wydarzenia. Jest
wypowiedzi autorsk, wyraajc z reguy wprost opini o okrelonym zjawisku
spoecznym , gospodarczym czy politycznym. Moe mie charakter polemiczny w
stosunku do opinii innych publicystw lub konkretnych politykw czy ugrupowa
spoecznych i politycznych (M. Wojtak, Analiza gatunkw prasowych)
a. commentari = rozmyla nad czym
Komentarz to podanie faktw i ustosunkowanie si do nich, czyli informacja
zinterpretowana Jest to wypowied dwusegmentowa = pojedynczy tytu,
kilkuakapitowy korpus (dusza wypowied art. publicystyczny)
Ksztatuje punkt widzenia odbiorcw, wskazuje, jak naley odbiera rzeczywisto.
Omawia nowe zjawiska i te sprawy przesze w kontekcie teraniejszoci
Jego celem jest wyraenie stanowiska wobec faktw, ich analiza, podanie argumentacji,
przekonywanie do swojego zdania
Funkcja perswazja
Przedmiot zjawiska spoeczne, gospodarcze, polityczne, wycinek
rzeczywistoci z danego wydarzenia
Komentator polemista, propagator idei/postaw, demaskator, moralista
Zadanie autora komentarza jasne sprecyzowanie swojego zdania na dany
temat, wasne ryzyko i odpowiedzialno
Stylistyka precyzja, prostota, chwyty stylistyczne, sownictwo fachowe i
potoczne (zaley od typu komentarza i komentatora)
Stanowisko musi by jasno sprecyzowane i jednoznaczne
Forma: 1) postawienie tezy, 2) argumentacja

ESEJ Definicja: prba, szkic literacki, szkic naukowy, szkic krytyczny. Jest to
do obszerny utwr, swobodnie rozwijajcy, interpretujcy jakie zjawisko
(zwaszcza intelektualne) lub dociekajcy problemu, eksponujc przy tym
podmiotowy punkt widzenia obraz dbajcy o oryginalny, artystyczny sposb
przekazu. Cech charakterystyczn eseju jest eksponowanie przez osob
mwic swego punktu widzenia (Gatunki dziennikarskie. Teoria, praktyka,
jzyk, K. Wolny-Zmorzyski, A. Kaliszewski,
Konstrukcja Eseju jest dowolna, brak ram
Cytaty, potwierdzajce zdanie autora
 Brak linearnoci wypowiedzi, dygresyjno
Nie obowizuje zasada sformuowania tezy, udowadnianie szczeg /og
Cigi asocjacyjne, czsto emocjonalne (inaczej ni w artykule, gdzie wywd
jest logiczny)
Jzyk: erudycyjny i potoczny, poetyckie obrazy, zaskakujce sformuowania

2. Logiczne streszczenie;

Aby napisa dobre streszczenie logiczne trzeba przestrzega kilku wanych zasad. Oto
one:
- Sporzd szczegowy plan odtwrczy.
Plan powinien by maksymalnie szczegowy i wierny tekstowi. Zamiast planu moesz
narysowa schemat.

Schemat tekstu fabularnego:

- Temat (o czym jest tekst?).
- Ramy akcji
- Czas,
miejsce,
bohaterowie.
Przebieg akcji
nie fabuy, bo akcja pozwala zachowa kompozycj i tre.
SCHEMAT TEKSTU ARGUMENTACYJNEGO
- Temat (o czym jest tekst?).
- Rozwinicie
- Odtwrz struktur akapitow
- Z kadego akapitu wypisz myl (argument i dowody)
- Pomijaj akapity cznikowe, dygresyjne itp.
WSKA TEZ, ARGUMENTY, DOWODY.
Najlepiej narysuj schemat streszczenia logicznego, to pozwoli Ci uwzgldni logiczne
zwizki pomidzy:
- tez i argumentami,
- argumentami i dowodami,
- wnioskami.
Teza
- czyli cel wypowiedzi, moe by wyraona wprost na pocztku utworu,
- moe by zawarta w tytule tekstu,
- podpowiadaj j sowa-klucze.
Argumenty
w rozwiniciu kolejny akapit = kolejny argument,
odkryj zasad uporzdkowania argumentw (kompozycj),
uwaaj na kontrargumenty (mog si przeplata z argumentami)
Dowody
wzmacniaj perswazyjno tekstu,
liczby,
daty,
cytaty,
opinie, teorie, pogldy konkretnych osb,
peryfrazy konkretnych wydarze,
konkretne miejsca.
NAPISZ STRESZCZENIE.
minimum sw,
spjna i logiczna struktura,
oddanie logicznej struktury streszczanego tekstu,
tylko wasne sowa
bez cytatw,
bez terminologii oryginalnego tekstu,
poprawno jzykowa!

3. Ironia w wypowiedzi jej mechanizm i funkcja;

Dziki ironii mona okaza dystans wobec zjawisk, osb, rwnie wobec samego
siebie. Moe ona suy celom satyrycznym, by form dowcipu, ukazywa
wyszo mwicego nad odbiorc, pozwala na stawianie wielkich pyta
bez naraania si na mieszno.

W fantastyczny sposb ironi stosowaa w swoich dzieach Wisawa

Szymborska, midzy innymi w utworze Sto pociech. Jest to wiersz o tematyce
refleksyjno-filozoficznej, w ktrej podmiot liryczny wypowiada si na temat
kondycji czowieka w wiecie. Rozpoczyna go anafora zachciao mu si. Jest
 to stwierdzenie wzite z jzyka potocznego. Jest ono skojarzeniem negatywnym,
gdy przywodzi na myl pragnienia niemoliwe do spenienia. To przekonanie
wzmacnia wykrzyknienie patrzcie go! zamykajce strof. W drugiej zwrotce
negatywnemu wartociowaniu poddane zostay wszystkie waniejsze sfery
dziaalnoci czowieka: biologiczna, ewolucyjna, historyczno-cywilizacyjna oraz
kulturowa. Jest to bardzo krtki opis istoty tego, czym jest czowiek. Zakoczony
tym samym wykrzyknieniem co zwrotka pierwsza. W kolejnym fragmencie
Szymborska przywouje kontekst kosmologiczny mwic, e jestemy ma
czci wszechwiata, lecz jednak jestemy. Pojawia si tu rwnie wymiar
spoeczny ludzkiego istnienia, a mianowicie, e ludzie wywodz si z jednego
stada lecz kady jest inny. Dochodzi tutaj do utosamienia podmiotu
z przedmiotem wypowiedzi. Czowiek prbuje doj do tego czym jest, jednak
to on sam formuuje prawdy dziki ktrym si okrela. Ostatnia zwrotka jest
puent, w ktrej autorka podsumowuje co myli o czowieku. Nie ma tam ju
cakiem negatywnych wyrae. Stwierdzenie Tylko tak dalej mona rozumie
dwojako, jako zacht do dalszego dziaania lub jako przestrog. Podobnie
okrelenie, ktre pojawia si w tytule wiersza Sto pociech moe to by
radoci i przyjemnoci z niesienia pociechy lub stwierdzenie, e ma si z kogo
lub czego same kopoty. Czowiek zostaje okrelony jako zawzity. Zawzity,
czyli zdecydowany, nieustpliwy, lecz take skonny do uporu. Zawzito, ktra
jest rdem odkry, jest rwnie rdem wielu bdw. Jest to staa cecha
czowieka, bez wzgldu na czas i na to kim jest. Uyte w wierszu sowa pociecha
i niebo maj charakter artobliwy, okrelaj czowieka jako istot sab,
biedn. W kontracie z tym, stoi ostatni wers utworu Istny czowiek.
W odniesieniu do frazeologizmu istny diabe, okrela on czowieka jako istot
budzco zachwyt, ktrej naley si uznanie.

Czowiek w wierszu ukazany jest jako istota saba, z ograniczonymi

moliwociami poznawczymi, pomimo tego wolno mu w gowie,
wszechwiedza i byt, czsto stwarza wiele problemw, jednake ma w sobie co,
przez co chce si o niego troszczy i martwi si o jego los. Czowiek jest
jak dziecko, dopiero co poznajce wiat, zarozumiae, popeniajce bdy, lecz
budzi rwnie sympatie i zasuguje na mio.

Utwr Szymborskiej ma charakter ironiczny. Widoczne jest to ju na pocztku,

w wypowiadanym z ironi Zachciao mu si! oraz patrzcie go!. Mamy tu do
czynienia rwnie z autoironi Szymborska jako czowiek ma stosunek
ironiczny do ludzi. Sformuowania z jzyka potocznego, takie jak na przykad
przecie, naprawd oraz dwojako znacze niektrych sw lub wyrae
wprowadzaj dystans do bohatera wiersza. Dziki temu zabiegowi Szymborska
pozwala czytelnikowi spojrze na siebie samego, rwnie bohatera utworu,
z pewnym przymrueniem oka. Pobudza to do mylenia o ludzkich
osigniciach, deniach i miejscu w wiecie.

Manipulacja jzykowa w tekstach reklamowych, w jzyku politykw

i dziennikarzy;
Jedn najistotniejszych z miar, jak ocenia si politykw, jest ich skuteczno.
Jeeli dany polityk potrafi zdoby wadz, obiektywnie mona go nazwa
efektywnym. To, czy da si go tak okreli, okazuje si w trakcie wyborw, kiedy
obywatele wybieraj swoich przedstawicieli do parlamentu. Nic wic dziwnego,
 e politycy chc przekona do siebie jak najwiksz liczb osb. W tym celu
podczas swoich wystpie posuguj si jzykiem, poprzez ktry docieraj do
gosujcych. To za jego pomoc kreuj wizerunek, wpywaj na postrzeganie
wasnej osoby i zyskuj sympati lub antypati wyborcw. Przy jego uyciu
walcz rwnie o wadz. Jaka jest specyfika owego jzyka? Czym si
charakteryzuje i w jaki sposb oddziauje na odbiorcw? Podczas dzisiejszej
prezentacji chciabym dokadniej omwi to zagadnienie, analizujc jzyk
polityki i politykw na podstawie zebranych przez siebie materiaw rnych
partii i politykw.

Przedwyborcze przemwienie Donalda Tuska w Chorzowie. W jego

trakcie byy premier kreli wizj silnej, rnorodnej Polski majcej szanse na
dobrobyt i dogonienie pastw zachodnich pod warunkiem, e wadz w kraju bd
mieli odpowiedzialni, mdrzy, racjonalni, przewidywalni, kompetentni, ugodowi,
przyjani i zgodni ludzie, czyli w domyle czonkowie jego partii. Donald Tusk daje
wic wybr: albo my, albo oni, a take wielokrotnie zwraca uwag na konieczno
stabilnoci, koncyliacyjno, stworzenia wsplnoty oraz kierowania si rozsdkiem
i pragmatyzmem. Spokojne i odpowiedzialne rzdy ludzi, ktrzy dziki wsplnocie,
ugodowoci, umiejtnoci zespoowego budowania i dziaania na rzecz ojczyzny
mog przyczyni si do poprawy bytu Polakw, Donald Tusk przeciwstawia im,
czyli tym, ktrzy s nieprzewidywalni, groni, nieracjonalni i jak mwi z ich
strony wyborcw moe spotka niespodzianka. Wida zatem, e mimo i premier
podkrela, jak wana jest zgoda i spokj, sam t zgod burzy poprzez stworzenie
podziau na my, w domyle odpowiedzialni, rozumni, pragmatyczni, koncyliacyjni
i rozsdni, i oni, czyli ci groni, nieprzewidywalni, burzcy spokj i buntujcy si
przeciwnicy. Taka metoda propagandowa pozwala Donaldowi Tuskowi na jak
najwiksze odrnienie si od przeciwnikw politycznych i zaprezentowanie ich w
negatywnym wietle, samemu si wybielajc na ich tle. Premier kreuje obraz dwch
skrajnie rnych obozw politycznych, przy czym jego obz potrafi wsplnie i w
zgodzie budowa siln i odpowiedzialn Polsk, a obz przeciwnikw burzy,
krzyczy, szydzi, dziaa na niekorzy, grozi i nie umie si porozumie. Inne metody
jzykowej manipulacji to wypowiadanie si w formie pierwszej osoby liczby
mnogiej, czyli jako my, najczciej jako my, Polacy, potrafimy, budujemy,
dziaamy czy umiemy. W ten sposb Donald Tusk tworzy wi z potencjalnymi
wyborcami i staje si im bliszy. Jego jzyk ma zreszt za zadanie wykreowa jego
wizerunek w taki sposb, aby by jak najbliszy ludziom, czyli by odbierany przez
przecitnego Kowalskiego jako przysowiowy swj chop rozumiejcy jego
problemy. W ten celu nie tylko wypowiada si jako my, ale rwnie w pierwszej
liczbie pojedynczej odwouje si do zwykych ludzi, jak chociaby wwczas, gdy
wspomina, i osobicie widzia, jak gospodarze oraj ziemi i pracownicy fabryki
pracuj w pocie czoa, a take kiedy mwi o ratach kredytu na mieszkanie i cenach
paliwa. W tej sytuacji Donald Tusk wypowiada si we wasnej osobie, jako ja,
mwic widziaem, byem, napotykam, dziki czemu sprawia wraenie, jak
gdyby interesowa si sprawami zwykych ludzi i czsto przebywa wrd nich. Aby
zdoby gosy wyborcw, podkrela, e rozwj Polski to tak naprawd wasza, czyli
narodu, praca i wasza zasuga. Nie mona zapomina o ywej gestykulacji,
odpowiadajcej omawianym aktualnie tematom. W zalenoci od tego, czy Donald
Tusk mwi o przeciwnikach politycznych, czy o zgodzie i pojednaniu, jego rce
wykonuj nerwowe i agresywne lub uspokajajce i pojednawcze gesty. Z mow ciaa
wspgra ton wypowiedzi, ktry jest podniosy i energiczny lub powcigliwy i
wywaony. Wszystko to pozwala stwierdzi, e gwne walory jzyka propagandy w
 wystpieniu Donalda Tuska to: podzia na my-oni, czyli spokojni, rozsdni,
odpowiedzialni, rozwani kontra groni, nieodpowiedzialni, nieprzewidywalni,
nieobliczalni; czste podkrelanie i powtarzanie sowa Polska; odwoywanie si
do problemw pojedynczych ludzi; zmienianie formy wypowiedzi, tonu gosu i
gestykulacji w zalenoci od poruszanego w danej chwili tematu, a take dugie
przerwy pomidzy poszczeglnymi czciami wypowiedzi.

Jzyk jako narzdzie manipulacji

Jzyk jest nieodczn czci naszego ycia, bez ktrej wiat nie moe istnie.
Wikszo z nas wykorzystuje go przede wszystkim w celach komunikacyjnych, aby
nawiza z kim rozmow i wymieni informacje lub opinie. Rzeczywicie, jest to jego
podstawowa funkcja, jednak jzyk moe by rwnie narzdziem manipulacji.Znaczy
to, e da si nim posugiwa po to, aby przekona czytelnika lub rozmwc do
okrelonych dziaa albo pogldw. W trakcie dzisiejszego wystpienia zamierzam
dokadniej przyjrze si temu tematowi, na wybranych przykadach analizujc, w jaki
sposb jzyk moe by narzdziem manipulacji.

Makbet

Swoje rozwaania chciabym rozpocz od omwienia Makbeta. Dramat Szekspira

ilustruje losy tytuowego bohatera, ktry w trakcie trwania fabuy przeistacza si z
lojalnego i wiernego rycerza w okrutnego morderc i zabjc prawowitego krla.
Ogromny wpyw na negatywn metamorfoz wewntrzn ma jego ona, czego
najlepszym przykadem jest ich rozmowa ze sceny 7. aktu I, kiedy Lady Makbet
ostatecznie przekonuje ma do pozbawienia ycia krla Dunkana. Na podstawie jej
wypowiedzi da si doj do wniosku, e jzyk moe by narzdziem manipulacji
wpywajcym na zachowania i decyzje drugiej osoby. Mianowicie scena ukazuje
rozdartego wewntrznie Makbeta majcego powane wtpliwoci, czy obmylony przez
on plan zabicia monarchy jest dobr decyzj. Rozwiewa je Lady Makbet, ktra
podwaa jego mio, stwierdzajc, e jeli naprawd j kocha, to wraz z ni zrealizuje
okrutny plan. To jednak nie wszystko, poniewa bohaterka kwestionuje rwnie
msko i odwag ma, obrazowo porwnujc jego zachowanie do niezdecydowanej
panienki, ktra sama nie wie, czego chce. Lady Makbet drani wic rycersk dum
Makbeta, zmuszajc go, eby udowodni swoj msko. Mwi mu, e nie sta go na
prawdziwe czyny i potrafi tylko marzy, za ona byaby gotowa do najwikszego
powicenia dla niego. Przypomina, e zobowiza si do morderstwa i zwraca si
bezporednio do niego w sowach chciaby, powiniene, musisz czy udowodnij,
co ma przekona go do dziaania. Lady Makbet roztacza przed mem wizj wadzy i
podwaa ryzyko poniesienia poraki. Jednoczenie jednoznacznie ocenia jego postaw
jako tchrza, wprawia go w niepewno poprzez stawianie trudnych pyta
pozostawianych bez odpowiedzi i silnie wpywa na jego ambicj. Wykorzystane przez
ni zabiegi manipulacyjne to porwnania, bezporednie zwroty i pytania retoryczne.
Wszystko to powoduje, e Lady Makbet nakania Makbeta do morderstwa i rozwiewa
jego wtpliwoci moralne, a tym samym potwierdza postawion na wstpie tez, e
jzyk moe by narzdziem manipulacji.

O roli mas w historii

Dobitnym przykadem pokazujcym, e w istocie jzyk moe by narzdziem

manipulacji, z ca pewnoci jest socrealizm, czyli kierunek w sztuce majcy na celu
propagandow sub artystyczn na rzecz systemu komunistycznego. Bardzo dobrym
przykadem manipulacji jzykowej tego okresu jest napisany w 1953 roku dla
czasopisma Myl filozoficzna artyku zbrodniarza komunistycznego i wspczesnego
socjologa Zygmunta Baumana we wsppracy z Jerzym Wiatrem, zatytuowany O roli
mas w historii. Ju sam tytu wskazuje na manipulacj jzykow, ktra polega na
okreleniu ludzi jako masa. Masa jest czym pozbawionym indywidualizmu i
wasnych, jednostkowych cech, dlatego mona stwierdzi, i zastosowanie takiego
chwytu propagandowego ma na celu podporzdkowanie sobie spoeczestwa i
podpowiada, e komunici traktowali je jak swego rodzaju stado. Dla autorw artykuu
nie ma ludzi, jednostek i czowieka, poniewa wiadome swojej sytuacji i mylce byty
maj zosta wyeliminowane wanie przez bezwoln mas podporzdkowan doktrynie
politycznej komunistw. Wgbiajc si w tre artykuu, daje si zauway typow,
socjalistyczn nowomow nawoujc do budowy nowego pastwa i zacieniania
wizw pomidzy wadz a masami. Autor podkrela, e Partia skutecznie zaspokaja
potrzeby ekonomiczne i kulturalne spoeczestwa, jednak nie podaje konkretnych
danych, liczb ani nawet stanowisk innych ludzi. W tym przypadku manipulacja polega
wic na postawieniu tezy bez podania argumentw. Idc dalej, wielokrotnie
napotykamy na sowa typu aktywno, wiadomo, potrzeba, wymagania,
postp czy rozwj, ktre maj na celu wpojenie spoeczestwu, i wadza o nie dba,
a ich kraj znajduje si na najlepszej drodze do dobrobytu, co oczywicie nie byo
prawd. Wszystko to pozwala stwierdzi, i w artykule O roli mas w historii
manipulacja jzykowa ma na celu umniejszenie roli indywidualizmu i wiadomego,
niezalenego mylenia w spoeczestwie, a take pozytywne i zakamane
przedstawienie wadzy komunistycznej, co zostaje osignite za spraw wykorzystania
odpowiedniej nomenklatury i postawienia tezy bez poparcia jej argumentami.

Jak hartowaa si stal

Innym socrealistycznym przykadem manipulacji jest powie Jak hartowaa si stal

Mikoaja Ostrowskiego. Gwny bohater Pawe Korczagin to dwudziestolatek
zmuszony do pracy w restauracji w celu utrzymania rodziny. Szybko okazuje si, e w
miejscu pracy zarwno on, jak i inni biedni ludzie s wykorzystywani, szykanowani i
poniewierani przez osoby bogatsze i lepiej sytuowane. Wszechogarniajca bieda,
wyzysk najniszych warstw spoecznych przez buruazj i agitacja ze strony czonka
partii uchraja sprawiaj, i Korczagin, chcc walczy z problemami nierwnoci
spoecznej, przycza si do ruchu bolszewickiego. Wraz z upywem fabuy bohater
zyskuje wiadomo klasow, w efekcie czego z oddaniem realizuje idee propagowane
przez komunistw, takie jak rwno, wsplna praca i walka o prawa najniszych
warstw spoecznych. Pawe Korczagin, jako cakowicie pozytywna posta, pozbawiona
jakichkolwiek wad, heroicznie i z ogromnym powiceniem walczy o szerzenie
socjalizmu. Jest on zmuszony stawi czoa przeciwnikom systemu, czyli m.in.
buruazji, mieszczanom, kuakom czy Polakom, ktrzy oczywicie s ukazani w
negatywnym wietle. W Jak hartowaa si stal mamy rwnie do czynienia z obrazami
wsplnej budowy systemu komunistycznego, sabotowanej przez niedobrych
przeciwnikw socjalizmu. Powie Mikoaja Ostrowskiego to typowy utwr
socrealistyczny zawierajcy propagand i manipulacj komunistyczn. wiadcz o tym
takie zabiegi jak: stopniowe zdobywanie wiadomoci klasowej przez gwnego
bohatera; wyrany podzia na pozytywne postaci stojce po stronie bolszewikw i
negatywne, ktre wyraaj niech wobec socjalizmu; gloryfikacja idei rwnoci i
wsplnej pracy; schematyczno postaw i zachowa ludzkich; dydaktyczna wymowa
nagabujca do uwierzenia w komunizm; uwzniolenie partyjnych nakazw;
demaskacja zych wrogw klasowych i ustrojowych oraz prosta forma, polegajca na
wykorzystaniu nieskomplikowanego jzyka i realistycznym ujciu fabuy. Jak
hartowaa si stal to typowy utwr literacki majcy na celu szerzenie postawy
bolszewickiej w spoeczestwie, manipulowanie na rzecz Sowietw i ksztatowanie w
ludziach postaw odpowiadajcych zaoeniom komunistycznej wadzy.

Patriotyzm socjalistyczny i internacjonalizm proletariacki

Kolejnym napisanym w czasie PRL-u tekstem zawierajcym elementy manipulacji jest

artyku zamieszczony w gazetce szkolnej o tytule Patriotyzm socjalistyczny i
internacjonalizm proletariacki. Tutaj rwnie mamy do czynienia z artykuem
zwracajcym uwag na konieczno budowania wiadomoci socjalistycznej, jednak
skupia si on przede wszystkim na potrzebie wsppracy pomidzy narodem polskim i
rosyjskim wwczas radzieckim. Autor podkrela, e naley wsplnie budowa
socjalistyczne pastwo, dlatego mwi o aktywnej pracy, wiadomoci socjalistycznej i
internacjonalizmie. Za pomoc tego mocno naukowego okrelenia tekst staje si
bardziej profesjonalny i fachowy, a ponadto stanowi ono sposb na ukrycie
prawdziwych intencji komunistw. Zamiast powiedzie wprost, e ich nard, czyli
ZSRR chce podporzdkowa sobie Polakw i zniewoli ich, autor mwi o
internacjonalizmie i wzajemnej wsppracy pomidzy ZSRR a Polsk, o ktrej
oczywicie nie byo wwczas mowy. Manipulacja jzykowa w tekcie polega wic na
powizaniu losw Polski i ZSRR i przedstawieniu ich jako relacji partnerskich oraz
przyjacielskich, cho w rzeczywistoci nasz kraj w tym okresie by wycznie terenem
okupowanym przez ZSRR.

Reklama Mitsubishi ASX

Manipulacja jzykowa suy nie tylko celom politycznym i ideologicznym, ale rwnie
marketingowym, dlatego jest powszechnie wykorzystywana w reklamach. Jeden z
przykadw to reklama samochodu Mitsubishi ASX. Ju na samym pocztku lektor
podkrela, e model ten nowy posiada silnik najnowszej generacji. Szybko
wypowiadane przez lektora sowa w poczeniu z gon muzyk lecc w tle nie
pozwalaj zastanowi si nad ich sensem, ale po gbszej analizie wida ich
manipulacj. Bo co w istocie znaczy, e silnik jest najnowszej generacji? Reklama
bynajmniej tego nie wyjania, a tylko posuguje si tym sloganem po to, aby wykreowa
nowoczesny i dynamiczny wizerunek samochodu, ktry ma prezentowa si tak, jakby
nie mia sobie rwnych. Nic wic dziwnego, e dziki napdowi 4 na 4 producent
gwarantuje bezpieczestwo na kadej drodze. Czy jednak rzeczywicie producent jest
w stanie zagwarantowa, e samochd na wszystkich moliwych nawierzchniach
bdzie bezpieczny? Czy w istocie jadcy po lodzie kierowca moe czu si pewnie za
kierownic Mitsubishi? Oczywicie, e nie, dlatego stwierdzenie bezpieczestwo na
kadej drodze mona uzna za manipulacj majc na celu pozytywne wykreowanie
danego produktu w wiadomoci klientw. Nastpnie lektor stwierdza, i dziki
komfortowemu wntrzu samochd jest dostosowany do twoich potrzeb. Mimo tych
zapewnie po chwili zastanowienia trudno mi si przekona, e producent auta zna nie
tylko moje, ale i milionw widzw potrzeby, wic stwierdzam, i jego sowa s
manipulacj. O ile jednak ta manipulacja nie jest zbyt ordynarna i nie powinna
wywoywa niesmaku, o tyle pokazanie duego napisu z informacj, e samochd jest
do kupienia ju od 35 tys. z w poczeniu z malutkim i ledwie widocznym tekstem
mwicym, i ta cena jest ograniczona szeregiem warunkw i dostpna dla bardzo
niewielu klientw, moe wywoywa negatywne odczucia. Klient jest bowiem
oszukiwany, e auto kosztuje tyle i tyle, a w rzeczywistoci nie ma szans na jego zakup
w takiej cenie lub trzeba si w tym celu bardzo mocno napracowa. Ta manipulacja ma
suy przycigniciu klientw do salonu i zainteresowaniu produktem, aby zrobi
pierwszy krok w stron jego kupna, co pozwala na jeszcze skuteczniejsze wykorzystanie
metod manipulacji marketingowej. Wracajc do reklamy, warto zauway due
nagromadzenie wyrazw nacechowanych pozytywnie, takich jak nowy,
nowoczesny, wzr, wygoda, komfort, doskonao czy gwarantuje, ktrych
uycie sprawia, e odbiorca zaczyna je podwiadomie kojarzy z reklamowanym
produktem.

Wszystkie zaprezentowane dzi przeze mnie przykady potwierdzaj postawion na

wstpie tez, e jzyk moe by narzdziem sucym manipulacji. W tym celu
wykorzystywany jest na rnych polach, poczwszy od literatury, czego przykadem s
utwory Makbet oraz Jak hartowaa si stal, poprzez publicystyk, co wida w
artykule O roli mas w historii, skoczywszy na reklamie. Jzykowe manipulacje
polegaj na przedstawieniu uproszczonego obrazu wiata w taki sposb, aby tym
samym oddziaywa na odbiorc i przekonywa go do swojej wizji. Dziki temu
uzyskuje si okrelone korzyci: twrcy i publicyci socrealistyczni zgodnie ze swoj
funkcj propaguj komunizm, a reklamodawcy zdobywaj klientw. W kady
przypadku manipulacja jest jednak zwizana z kreowaniem wizerunku i wywieraniem
wpywu na odbiorcw.

4. Analiza i definiowanie znaczenia sw;

Realne znaczenie wyrazu, polega na wyjanieniu treci znaczeniowej wyrazu bez
odwoywania si do jego budowy sowotwrczej; moe ono by stosowane zarwno do
wyrazw obcych niezrozumiaych dla mwicych, jak i do wyrazw swojskich,
niepodzielnych sowotwrczo oraz do wyrazw o budowie sowotwrczej przejrzystej;
przykadem wyrazu objanionego za pomoc kryterium realnoznaczeniowego jest
wyraz aksamit: tkanina z jedwabiu lub weny, pokryta mikkim krtkim wosem;
dopiero w objanieniu etymologicznym znajdziemy wyjanienie, e aksamit jest
wyrazem greckim skadajcym si z czstek heksa + miton = ni, e jest to
szecionitkowiec (wyraz ju dzi historyczny); wyrazem polskim, swojskim o temacie
sowotwrczym niepodzielnym jest np. czasownik ba si, ktrego nie mona objani
inaczej ni za pomoc definicji realnoznaczeniowej, znaczy on tyle, co: doznawa
uczucia strachu, odczuwa strach (wg Sownika jzyka polskiego W. Doroszewskiego).
5. Pojcie znaku i systemu znakw;
jzyk jako systemem znakw; znaki werbalne i niewerbalne, ich rne funkcje i
sposoby interpretacji;
Jzyk jako system znakw. Wielokodowo w komunikacji midzyludzkiej.
Wspdziaanie sowa i obrazu Znak jest to element rzeczywistoci wskazujcy na co
innego poza sob. Znaki dzielimy na:
naturalne (symptomy, oznaki), np. rumieniec - oznaka wstydu
umowne (konwencjonalne), np. znaki drogowe. Uporzdkowany system znakw
konwencjonalnych nazywamy kodem. Jzyk - najdoskonalszy sposb porozumiewania
si - jest takim kodem. Jednak w procesie komunikowania si, oprcz znakw
jzykowych, werbalnych (dwiki mowy i graficzne znaki pisma), wspistniej inne
kody i inne systemy znakw.
S to np.:
 kod ikoniczny (obrazowy) -- piktogramy, zapis nutowy, kod kreskowy, ilustracje
muzyka (hejna, hymn) Szczeglnym rodzajem kodu, wyodrbnionym przy badaniach
nad pras, jest kod edytorski czyli ukad rozmaitych elementw na kolumnie gazety
(np. stae miejsce i ukad kolumny felietonu w konkretnej gazecie). Wanie prasa jest
dobrym przykadem przekazu wielokodowego, wspdziaania sowa i obrazu.
Inne przykady:
komiksy, plakaty, reklamy, art rysunkowy (np. Mleczki, Mroka) - sowo i obraz,
teledysk, reklama telewizyjna, film sowo, obraz, dwik,
wiersze barokowe o tematyce biesiadnej przypominajce ksztatem kielich lub st
sowo i obraz (grafika),
wiersze futurystw o amanej, schodkowej budowie, np. Majakowskiego czy wiersz
Modoeca XX wiek, w ktrym poeta graficznie eksponuje wyrazy odnoszce si
do osigni techniki ,bdcych symbolami nowoczesnoci - KINEMATOGRAF,
GRAMOPATHEFON, AREOPLAN sowo i grafika.

6. pojcie aktu komunikacji jzykowej i jego skadowe

(nadawca, odbiorca, kod, komunikat, kontekst), wspczesne zmiany modelu
komunikacji jzykowej (np. rnice midzy tradycyjn komunikacj ustn lub
pisan a komunikacj przez Internet);
Komunikacja jzykowa to proces porozumiewania si ludzi za pomoc znakw
jzykowych. Nadawca to osoba, ktra nadaje (mwi lub pisze) komunikat.
Nadawc moe by pojedyncza osoba albo grupa ludzi, instytucja, urzd, a take
osoba jedynie poredniczca
w przekazie, np. lektor w telewizji czy aktor w teatrze.
Odbiorc jest osoba, ktra odbiera (sucha albo czyta) komunikat. Odbiorc moe
by pojedyncza osoba - rozmwca, suchacz wykadu, czytelnik ksiki - albo grupa
ludzi; moe by nim rwnie sam nadawca (w sytuacji, gdy sporzdza notatki albo
pisze pamitnik).
Kodem nazywamy system znakw (jzyk), ktrym posuguj si nadawca i
odbiorca. Kod jzykowy moe by mwiony lub pisany.
Komunikat to przekaz, tekst kierowany przed nadawc do odbiorcy.
Kontekstem s elementy rzeczywistoci pozajzykowej, do ktrej odnosi si
komunikat.
Informacje przekazywane s za pomoc kanau komunikacyjnego.
Komunikowa moemy si bezporednio lub poprzez kartk papieru, telefon,
Internet.

7. Bd jzykowy
Na samym pocztku naley skupi si na tym, czym waciwie jest bd jzykowy.
Mianowicie pod tym terminem rozumie si odstpstwo od zasad jzykowych
okrelanych przez normy jzykowe jako poprawne i obowizujce. Bdem jzykowym
bdzie zatem zamanie norm jzykowych i odejcie od regu poprawnoci pod
wzgldem gramatycznym, ortograficznym lub w wymowie. Czym jest natomiast norma
jzykowa? Aby odpowiedzie na to pytanie w sposb wyczerpujcy, potrzeba duo
czasu, dlatego ogranicz si do stwierdzenia, e norma jzykowa okrela utrwalone
przez histori, tradycj, kultur i estetyk zasady caego systemu jzykowego. Niniejsza
praca ma na celu dokadniej scharakteryzowa bdy jzykowe, dzielc je na trzy grupy
pod wzgldem podstawowych regu poprawnociowych, a wic na: bdy ortograficzne,
gramatyczne i wymowy.
Bdy ortograficzne
Pierwsz omwion kategori bd bdy ortograficzne, bardzo czsto spotykane w
tekstach pisanych. Polegaj one na napisaniu danego sowa w sposb niezgodny z
normami ortografii, a do najbardziej rozpowszechnionych przykadw tego typu
bdw mona zaliczy m.in. nieprawidowe pisanie okrelonych sw wielk lub ma
liter oraz nieumiejtno prawidowego rozdzielania wyrazw. Wielu z nas nie wie, e
przymiotniki pisze si ma liter, dlatego nierzadko mona spotka sowa polski, po
polsku czy wielkanocny rozpoczynajce si wielk liter. Rwnie nazwy wojewdztw,
mniejszoci religijnych oraz mieszkacw danej miejscowoci czsto pisze si wielk
liter, mimo e zasady jzyka polskiego nakazuj zupenie co innego. Szereg
problemw nastrcza take kwestia tego, czy dany wyraz pisze si cznie, czy
rozdzielnie. Z jednej strony daje si zauway, e takie wyraenia jak w ogle, w gb, z
powrotem, z reszt, na razie, na pewno, na co dzie pisze si cznie, co jest oczywistym
bdem, a z drugiej sowa typu std, sprzed, znad, wszechczasw, niemniej, naprawd
czy naprzeciwko pisz si w sposb nieprawidowy, czyli rozdzielnie. Inny przykad to
nieznajomo kocwek, kiedy piszcy nie wie, czy na kocu wyrazw w dopeniaczu,
takich jak ziemi, symfonii, fleksji bd wersji napisa samo i, dwa i, czy moe ji.
Bdy interpunkcyjne
Mocno rozpowszechnionym rodzajem bdw jzykowych w jzyku pisanym,
pojawiajcym si nie tylko wrd uczniw, ale nawet w gazetach i czasopismach, s
oglnie bdy interpunkcyjne, zaliczane do ortograficznych. Polegaj one na stawianiu
znakw przestankowych tam, gdzie powinny by lub ich braku w miejscach, w ktrych
powinny si znale. Autorzy przedzielaj przecinkami zdania cige pojedyncze, w
ktrych nie ma adnych wtrce ani innych powodw, aby zastosowa jakikolwiek znak
przestankowy, a z drugiej strony czst praktyk jest opuszczanie przecinka, podczas
gdy normy jzykowe nakazuj jego uycie. Powszechnie wida zatem ogromn
niekonsekwencj w stosowaniu przecinkw we wspczesnej polszczynie pisanej,
ktra wynika zapewne z oglnodostpnoci Internetu i korzystania z wiadomoci SMS,
maili oraz komunikatorw internetowych jako podstawowej formy korespondencji.
Wszak rozmawiajc na Facebooku lub piszc SMS, z reguy pomijamy przecinki i inne
znaki przestankowe, bo tak jest po prostu szybciej, praktycznej i wygodniej. O ile atwo
zrozumie tego typu przyzwyczajenia, o tyle niestety trzeba mie wiadomo, e si
rzeczy przenikaj one do naszego codziennego jzyka i by moe niedugo stan si
norm.
Bdy gramatyczne
Drug grup bdw gramatycznych s bdy ortograficzne, a wrd nich bdy
fleksyjne, ktre polegaj na nieodpowiedniej odmianie wyrazw lub uyciu ich w
nieprawidowej formie. Jako przykad mona przywoa takie potknicia jzykowa jak
napisanie abd zamiast abd; epopea zamiast epopeja; ga zamiast ga czy
mysza zamiast mysz. W powyszych przykadach mamy do czynienia z wyborem
niewaciwej postaci mianownika liczby pojedynczej. Podobnie rzecz si ma w pisaniu
i mwieniu jaki zamiast jakich, jak w zdaniu: Widziaem jaki ludzi zamiast
Widziaem jakich ludzi. Tutaj zaimek w mianowniku liczby pojedynczej pojawia si w
miejscu dopeniacza tego zaimka w liczbie mnogiej. Rwnie rozpowszechnionym
bdem jest wybr nieodpowiedniej kocwki fleksyjnej w dopeniaczu. Wida go
wyraeniach typu jak uczy si od mistrzy zamiast od mistrzw; nie zna zwyczai zamiast
zwyczajw bd te nie rozpoznaje styli zamiast stylw. Do bdw fleksyjnych zalicza
si take wybr nieodpowiedniego przypadku. W tego typu usterkach jzykowych z
reguy zamiast mianownika pojawia si dopeniacz, o czym wiadcz przykady
nadepnem kwiatka, podczas gdy poprawnie jest kwiatek albo zaoy buta, kiedy
naley mwi zaoy but. Wiele problemw sprawia take nadrzdnik w liczbie
mnogiej w przypadku rzeczownikw, ktre przyjmuj kocwk mi, gdy zamiast niej
czsto stosuje si bdnie kocwk ami. Wrd przykadw mona wymieni takie
odmiany jak liciami zamiast limi; kociami zamiast komi; niciami zamiast nimi
czy pienidzami zamiast pienidzmi. Do karygodnych, ale niestety czsto spotykanych
bdw fleksyjnych naley doda mwienie wzi zamiast wzi lub na dworzu zamiast
na dworze.
Bdy skadniowe
Do bdw gramatycznych zaliczaj si bdy skadniowe, polegajce na
nieprawidowym uksztatowaniu struktury i budowy zdania, w efekcie czego jest ono
niewaciwie lub w ogle nie zrozumiae. Typowe bdy skadniowe to naruszenie
zwizku zgody i rzdu oraz nieodpowiedni szyk. Do przykadw bdw naruszajcych
zwizek zgody mona zaliczy zdanie Prezydent Zdanowska zarzdzi kontrol, podczas
gdy prawidowo powinno by Prezydent Zdanowska zarzdzia kontrol. W tym
przypadku informacje o pci poczono ze sowem prezydent, a nie z nazwiskiem
Zdanowska, w efekcie czego nie wiadomo, czy prezydentem to kobieta, czy mczyzna.
Za relacja pomidzy przydawk a rzeczownikiem moe natomiast prowadzi do
bdw typu Podmiot liryczny urzeka harmonia midzy dniem a noc panujcymi w
miecie, co sugeruje, e w miecie panuj dzie i noc, a nie harmonia midzy nimi.
Prostszym przykadem bdu skadniowego jest zdanie Jako bohaterw wiersza widzi
samego siebie, podczas gdy logika nakazuje, aby zdanie to brzmiao Jako bohatera
wiersza widzi samego siebie.
Bdy leksykalne
O wiele czciej spotykanym rodzajem bdw gramatycznych s bdy leksykalne,
objawiajce si poprzez uycie okrelonego sowa, terminu lub wyraenia w
nieprawidowym znaczeniu. Na ich podstawie mona doj do wniosku, e ten, kto je
popenia, nie do koca wie, co znacz wyrazy, ktrych uywa. Bardzo
rozpowszechnionym bdem leksykalnym jest mwienie bynajmniej zamiast
przynajmniej. Podobne brzmienie tych sw skutkuje, e wiele osb uywa ich
zamiennie, co jest jednak duym bdem, poniewa ich znaczenie jest kompletnie
rne. Identycznie sytuacja wyglda z wyrazem oportunista, ktry bdnie stosuje si
na zdefiniowanie czowieka opierajcemu si czemu lub komu, podczas gdy
oportunista to kto, nie posiada staych zasad moralnych i dostosowuje si do
okolicznoci. Do bdw skadniowych zalicza si take nieprawidowe stosowanie
zasad sowotwrczych, w efekcie czego powstaj bdne wyrazy typu psycholoka,
ministerka czy premierka, jak rwnie niewaciwie formy zwizkw frazeologicznych,
co skutkuje takimi bdami jak czas przecieka midzy palcami zamiast czas przecieka
przez palce czy odnie porak zamiast ponie porak.
Specyficznym rodzajem bdw gramatycznych s pleonazmy, potocznie okrelane
masem malanym. Pleonazmy to dwuczonowe wyraenia, w ktrych pierwszy czon
jest powieleniem treci drugiego, tylko e za pomoc innych sw. Aby atwiej
wyobrazi sobie, czym s pleonazmy, warto poda wcale nierzadko uywane w mowie
polskiej przykady: cofa si do tyu, kontynuowa dalej, tylko i wycznie, w dniu
dzisiejszym albo fakt autentyczny.
Bdy w mowie
Polegaj one na bdnej artykulacji gosek, widocznej, kiedy na kocu wyrazu mwi si
twarde om zamiast dwicznego lub gdy trz zamienia si na cz, jak w wyrazach czeba
zamiast trzeba albo czy zamiast trzy. Bdna wymowa moe polega rwnie na zym
sylabizowaniu, np. kiedy mwi si E-u-ro-pa, podczas gdy poprawnie jest Eu-ro-pa
albo d-em zamiast dem. Zdarza si pomijanie gosek, jak w wyrazie gupi zamiast
gupi albo dodawanie liter, jak w imieniu Hendryk zamiast Henryk, a take
nieprawidowe akcentowanie. Jednak duo bardziej rzuca si w oczy, kiedy kto mwi
wancza lub wyancza, gdy chce wczy lub wyczy jakie urzdzenie.
t zamiast t, czyli podaj t ksik zamiast poprawnie t ksik. Mnogo i
zoono czsto spotykanych w jzyku polskim bdw wskazuje, e bardzo trudn i
dostpn dla niewielu sztuk jest jego opanowanie w stopniu doskonaym. W stopniu
dostatecznym powinien jednak zna go kady Polak, lecz niestety obawiam si, e
rzeczywisto nie pokrywa si z moimi nadziejami.

8. Sownictwo neutralne, emocjonalne i wartociujce, oficjalne,

swobodne;
Wybr rodkw jzykowych zaley od sytuacji komunikacyjnej, na ktr skadaj si
takie czynniki, jak: liczba osb biorcych udzia w komunikacji, relacje (rwnorzdne,
nierwnorzdne) czce nadawc (nadawcw) z odbiorc (odbiorcami), temat
wypowiedzi, jej forma, czyli gatunek, miejsce komunikacji (dom, szkoa, urzd,
kawiarnia, zakad pracy). Na tej podstawie moemy wyrni dwa przeciwstawne
warianty komunikacji: oficjalny i nieoficjalny.
Odmiana oficjalna uywana jest w sytuacjach formalnych, gdy nadawca i odbiorca
si nie znaj, cz ich wizy formalne lub jeden z nich reprezentuje jak instytucj.
Odmiana nieoficjalna uywana jest w sytuacjach nieformalnych, gdy uczestnicy
komunikacji s bliskimi sobie osobami.
W obu odmianach uywamy sw neutralnych, w komunikacji nieoficjalnej moemy
ponadto stosowa kolokwializmy, sownictwo charakterystyczne dla slangw, a w
wariancie oficjalnym w zalenoci od sytuacji terminologi (np. morfem,
biosystem, termodynamika), kancelaryzmy (wyrazy i wyraenia charakterystyczne dla
stylu urzdowego, np. interesant, niniejszy, godziny urzdowania), a take sowa
podniose (niebiosa, piastowa, przedwieczny) i ksikowe (definitywny, ignorowa).
Odmiany oficjalnej nie naley utosamia z komunikacj pisan, a nieoficjalnej z
mwion. Kady z tych wariantw moe by bowiem realizowany zarwno za pomoc
kanau ustnego, jak i pisemnego. Na przykad list motywacyjny reprezentuje odmian
oficjaln w wersji pisanej, wiadomo zostawiona na kartce w kuchni i skierowana
przez matk do crki odmian nieoficjaln, realizowan kanaem pisanym, wykad
odmian oficjaln mwion, a rozmowa koleanek w kawiarni odmian nieoficjaln
mwion.
W odmianie nieoficjalnej (np. codziennej komunikacji potocznej, w gwarach ludowych,
odmianach rodowiskowych, czyli socjolektach i slangach) oraz niektrych tekstach
przynalenych do odmiany oficjalnej (np. w stylu dziennikarsko-publicystycznym lub
artystycznym) stosowane jest sownictwo ekspresywne, czyli nacechowane
emocjonalnie, inaczej mwic: majce okrelon barw uczuciow. Moe by ona
dodatnia (np.synu, niadanko, causki, grzeczniutki) lub ujemna (np. obija
si,ciemniak, ajza, wiocha).
Mwic o wyrazach nacechowanych emocjonalnie, mamy na myli m.in. sowa
pogardliwe, lekcewace, ironiczne, obelywe, artobliwe i pieszczotliwe.
W sownikach jzyka polskiego barw emocjonaln wyrazw wskazuj kwalifikatory,
np. kwalifikator pogard. umieszczony przy wyrazie kuchara oznacza, e uywajc tego
wyrazu w stosunku do kogo, okazujemy mu pogard.
Zabarwienie emocjonalne jest czsto efektem stosowania rozmaitych zabiegw
sowotwrczych, zwaszcza dodawania przyrostkw zdrabniajcych: -ek, -ik, -ka, -
uszek, -iczka/-yczka (dzionek, byczek,zeszycik, rczka, wianuszek, ryczka),
spieszczajcych: -u, -usia, -i, -ula, -cia, -cio, -
unia (babusia, babunia, dziadziu, wujcio), zgrubiajcych: -ido,isko/-
ysko (chamido, chopisko, ptaszysko) lub innych, rwnie nacechowanych
emocjonalnie: -ica, -uch, -al (chemica, staruch, nochal).
Spord innych zabiegw sowotwrczych warto wspomnie o zmianie budowy
wyrazw,
np. gruszka grucha, miso micho, ciastko ciacho, podstawwka podstaw
wa, piguka pigua.
Emocjonalno moe by te efektem metaforycznego, przenonego uycia wyrazu
neutralnego, np. beczka o czowieku otyym, dtkaartobliwie o czowieku
zmczonym, gleba upadek, przewrcenie si,plama pomyka, fiasko.

9. rodki stylistyczne i ich funkcje w tekcie;

rodki stylistyczne rodki uywane w literaturze, majce na celu wywoanie u

czytelnika okrelonych emocji, pobudzenie jego wyobrani.

Istniej nastpujce rodki stylistyczne:

Aforyzm (ac. aphorismus, gr. aphorisms) - zwiza, lapidarna, przewanie

jednozdaniowa wypowied, wyraajca ogln prawd filozoficzn lub moraln, w
sposb zaskakujcy i byskotliwy. Inaczej: gnoma, maksyma, zota myl, skrzydlate
sowa. Najkrtszy gatunek literacki, wywodzcy si z Biblii.

Antonim - termin oznaczajcy przeciwiestwo, odwrotno innego terminu, za

antonimy to terminy przeciwstawne. Antonimami s np. ciepo - zimno, mdry -
gupi, syty - godny.
Aliteracja (z ac. ad + litera) to powtrzenie w celach ekspresywnych jednej lub kilku
gosek na pocztku lub w akcentowanych pozycjach kolejnych wyrazw tworzcych
zdanie lub wers.

bij Boe bbny

przecie piknie pana przepraszam
it takes two to tango (ang., "do tanga trzeba dwojga")

Anafora - celowe powtrzenie tego samego sowa lub zwrotu na pocztku kolejnych
segmentw wypowiedzi. Stosowana w poezji i oratorstwie. Np. Szybko zbud si,
szybko wstawaj. rodek popularny w poezji barokowej

Animizacja inaczej oywienie, literacki rodek stylistyczny polegajcy na nadaniu

przedmiotom nieoywionym lub pojciom abstrakcyjnym cech istot ywych, np. morze
ryczy, chmura goni chmur. Szczeglnym przypadkiem animizacji jest
antropomorfizacja w odniesieniu do przedmiotw nieoywionych, gdy przypisuje si
im cechy wrcz ludzkie.

Antropomorfizacja (z gr. anthropos - czowiek) - zabieg jzykowy, polegajcy na

nadawaniu przedmiotom, pojciom, zjawiskom, zwierztom itp. cech ludzkich.
Przykady: "kot spojrza na mnie z wyrzutem", "wieczorem ozibio si, ale kamie by
przyjanie nagrzany", itd. Istotnym jest przy tym to, e kot dalej jest kotem, a kamie
kamieniem.

Antyteza W literaturze jest to zestawienie w jedn cao treciow dwch

przeciwstawnych okrele. Suy zwikszeniu ekspresji wypowiedzi.
np. peno nas a jakoby nikogo nie byo (Jan Kochanowski)"ciemno eby swiecia
gwiazda"(Czesaw Miosz)

Apostrofa - (gr.apostrofa) bezporedni, patetyczny zwrot do osoby, bardzo czsto do

bstwa, personifikowanie idei lub przedmiotu, wystpujcy najczciej w
przemwieniu lub uroczystym utworze poetyckim, np. odzie, a kreujcy posta
fikcyjnego adresata, zazwyczaj wyrazicie odmiennego od rzeczywistego. Zaliczana do
figur retorycznych oraz muzycznych figur retorycznych.

Archaizm - wyraz, konstrukcja skadniowa lub zwizek frazeologiczny, ktry wyszed

z uycia. Archaizmy to take wyrazy w formie przestarzaej, ktre s jeszcze uywane,
lecz postrzegane jako dawne. Te z kolei nazywamy anachronicznymi.

Dialektyzacja - inaczej stylizacja gwarowa, polegajca na wprowadzeniu do utworu

literackiego (caoci lub jego czci) sownictwa, zwrotw, form gramatycznych
pochodzcych z okrelonego dialektu, tzw. dialektyzmw. Dialektyzacja jest
wiadomym zabiegiem literackim sucym odtworzeniu lokalnego kolorytu,
charakterystyce rodowiska lub poszczeglnych bohaterw, np. Chopi W. Reymonta,
Na Skalnym Podhalu K. Przerwy Tetmajera.

Elipsa figura retoryczna opuszczenie elementu zdania oczywistego ze wzgldu na

kontekst wypowiedzi (elipsa kontekstowa) lub ze wzgldu na sytuacj wypowiedzi
(elipsa sytuacyjna), ktry przy odbiorze daje si zrekonstruowa. Czsto wystpuje w
postaci rwnowanika zdania.
W elipsie kontekstowej opuszcza si element, bd elementy zdania, ze wzgldu na
kontekst wypowiedzi, przy czym bardzo wany jest powd tego pominicia.

Najczciej uywana w mowie potocznej (skrt mylowy), a take jako rodek

artystyczny, umoliwiajcy kondensacj treci i dynamizowanie wypowiedzi literackiej.

Epitet wyraz (najczciej jest nim przymiotnik) okrelajcy rzeczownik: "wieczna

mio", "pikny widok" ,"may czowiek", epitet jest rwnie rodkiem poetyckim.

Ma on wpyw na znaczenie wyrazu, do ktrego si odnosi: poszerza je bd zacienia,

czasami nadaje inny nieco odcie lub okrela stosunek wypowiadajcego do danego
przedmiotu lub zjawiska.

Eufemizm (z gr. - euphemismos, od eu dobrze i phemi mwi) - wyraz

lub peryfraza zastpujca sowo lub zwrot, ktre ze wzgldu na tabu kulturowe czy
religijne, na zabobon, na cenzur lub autocenzur (polityczn lub obyczajow), czy te
na normy towarzyskie, pruderi, wspczucie (empatia), poprawno polityczn,
delikatno, uprzejmo, dobre wychowanie mwicego nie moe lub nie powinno by
uywane. Eufemizm bywa te stosowany jako figura retoryczna czy stylistyczna, dla
ubarwienia wypowiedzi czy te jako art jzykowy. Przykady eufemizmw:

odszed, zasn w Panu zamiast umar;

jesie ycia, trzeci wiek zamiast staro
puszysty zamiast gruby
kobieta lekkich obyczajw, cra Koryntu zamiast prostytutka

Gradacja - figura stylistyczna; polega na uszeregowaniu sw lub sformuowa

wedug tego, jak si nasila lub sabnie ich intensywno znaczeniowa lub ekspresywna;
stopniowanie.

Groteska - jest to ukazywanie rzeczywistoci w sposb, ktry odbiorca uznaje za

nierealistyczny, obcy, absurdalny, komiczny, karykaturalny. Jest to wizja wiata w
"krzywym zwierciadle". Nazwa pochodzi od motywu dekoracyjnego przedstawiajcego
stylizowane elementy rolinne przeplatane ze zwierzcymi, ludzkimi i fantastycznymi
postaciami. Bawi, mieszy, sprzeczna z logik, wyolbrzymia.

Grotesk cechuj:
- absurd,
- niejednolito nastroju,
- przemieszanie komizmu i tragizmu, bazenady, rozpaczy, przeraenia,
- prowokacyjne nastawienie wobec zdroworozsdkowej wizji wiata,
- fantastyka,
- niejednolito stylowa.

Homonim to wyraz majcy jednakowe brzmienie z innym wyrazem, lecz odmienne

znaczenie (np. wyraz zamek moe mie kilka znacze: zamek do drzwi lub zamek
krlewski albo zamek byskawiczny. Sowo kozio te ma dwa znaczenia poniewa moe
by to zwierz lub przyrzd gimnastyczny).

Hiperbola (gr. hyperbola, ac. superlatio, pol. rodek stylistyczny) - zabieg

stylistyczny polegajcy na wyolbrzymieniu, przejaskrawieniu cech przedmiotw, osb,
zjawisk. Moe dotyczy iloci, rozmiaru, stosunku emocjonalnego, przyczyny,
znaczenia lub skutku. Stosowany dla wywarcia mocnego wraenia, spotgowania
ekspresji.

Hiperboli uywa si rwnie w mowie potocznej, np. gigantyczny zamiast duy,

Powtarzaem ci to tysic razy!.

Inwersja (ac. inversio odwrcenie) to, oglnie, zmiana zwykego ukadu na

odwrotny, pewnych cech na im przeciwne. Termin stosowany w wielu znaczeniach,
dotyczcy odwrcenia proporcji, kolejnoci, tendencji, zmiany zwrotu, odwrcenia
ksztatu charakterystyki, przeciwiestwa dotychczasowych wartoci itp.

w literaturze: taki szyk wyrazw w zdaniu, ktry na tle obyczaju jzyka

literackiego odczuwa si jako niezwyky bd z powodu zmiany normalnej
kolejnoci zalenych od siebie skadniowo wyrazw, bd te z powodu rozbicia
jednolitych grup skadniowych przez wtrcenie sw do nich nie nalecych.
Wyrazisto inwersji zaley od stopnia wywoanej przez ni trudnoci w
odczytaniu skadniowej budowy tekstu. Inwersja jest rodkiem stylistycznym
wykorzystywanym w jzyku potocznym do uwydatnienia wartoci
semantycznej, emocjonalnej lub logicznej pewnych wyrazw. W poezji suy
ponadto efektom brzmieniowym i wersyfikacyjnym oraz podkrela odmienno
poetyckiego wysowienia; charakterystyczna zwaszcza dla stylu poezji
barokowej, nieobca jest take poetom pniejszym.

Np. "Twojego Dafnis brzegu stojc podle, / Cudnej si we szkle przyglda urodzie" (A.
Naruszewicz, Do strumienia).

Inwokacja - rozlega apostrofa otwierajca poemat epicki, w ktrej autor zwraca si

do muzy, bstwa lub duchowego patrona z prob o natchnienie, pomoc w tworzeniu
dziea; stanowia wany skadnik eposu homeryckiego, np. pocztek inwokacji w
Iliadzie: "Gniew Achilla, bogini, go obfity w szkody...", lub w epopei narodowej
Adama Mickiewicza Pan Tadeusz - "Litwo Ojczyzno moja, Ty jeste jak zdrowie (...)"

Ironia sposb wypowiadania si, oparty na zamierzonej niezgodnoci, najczciej

przeciwiestwie, dwch poziomw wypowiedzi: dosownego i ukrytego, np. w zdaniu
Jaka pikna pogoda wypowiedzianym w trakcie ulewy. W klasycznej retoryce ironia
stanowi jeden z tropw.

W rozumieniu potocznym ironi utosamia si z zawoalowan kpin, zoliwoci,

wymiewaniem, dystansem.

Kolokwializm to wyraz, wyraenie lub forma skadni - stosowane wycznie w jzyku

potocznym, zasadniczo tylko w mowie, w yciu codziennym, a jednoczenie w sytuacji,
gdy nie ma wymogu dbaoci o czysto literack. Nagminne stosowanie
kolokwializmw odbierane jest czasem jako niedbae (a czasami wrcz prostackie)
traktowanie jzyka.

Metafora, inaczej przenonia - jzykowy rodek stylistyczny, w ktrym obce

znaczeniowo wyrazy s ze sob skadniowo zestawione, tworzc zwizek frazeologiczny
o innym znaczeniu ni dosowny sens wyrazw np. "od ust sobie odejm", lub "podziel
si z wami wiadomoci".
Metonimia (zamiennia) to w literaturze figura retoryczna majca na celu zastpienie
nazwy jakiego przedmiotu lub zjawiska nazw innego, pozostajcego z nim w
uchwytnej zalenoci. Z figury tej korzysta si take czsto w codziennym jzyku (patrz
przykady).

RODZAJE METONIMII

1. metonimia przyczyny, np. czytam Sowackiego zamiast czytam utwory

Sowackiego
2. metonimia skutku, np. pot zamiast wysiek
3. metonimia miejsca, np. Biay Dom ogosi... zamiast Prezydent USA
ogosi...
4. metonimia narzdzia, np. najlepsza trbka w historii zamiast najlepszy
trbacz w historii
5. metonimia zawartoci, np. kufel zamiast piwo
6. metonimia oznaki, np. bero zamiast krl
7. metonimia konkretu, np. gowa zamiast rozum

Neologizm (z gr. - nowe sowo) znak jzykowy tworzony najczciej z potrzeby

nazwania rzeczy lub zjawisk dotd nie wystpujcych w rzeczywistoci danego jzyka.

Oksymoron (z gr. oksmron, od okss ostry i mros gupi), antylogia, epitet

sprzeczny - figura retoryczna. Tworzy si go poprzez zestawienie wyrazw o
przeciwstawnych, kccych ze sob znaczeniach. Najczciej skada si z rzeczownika
i okrelajcego go przymiotnika (np."gorcy ld", "ywy trup"), albo z czasownika i
okrelajcego go przyswka (np."pieszy si powoli"). Oksymoron jest odmian
paradoksu o znaczeniu metaforycznym. Oksymorony pojawiay si czsto w literaturze
baroku, np. w wierszu Andrzeja Morsztyna "Vaneggiar d'una innamorata": "I mrozem
paam, i ogniami lej [..] Mrz gorejcy, a ogie lodowy [...] yjc umieram, konam
niemiertelnie".

Onomatopeja czyli dwikonaladownictwo, harmonia naladowcza to

figura retoryczna, uywany w poezji rodek stylistyczny polegajcy na takim dobieraniu
wyrazw (istniejcych w mowie lub neologizmw albo glosolalii), aby naladoway one
swym brzmieniem opisywane zjawisko lub dwiki wydawane przez opisywany
przedmiot.

Dobrym przykadem jest "Lokomotywa" Juliana Tuwima:

(...)
I dudni, i stuka, omocze i pdzi,
A dokd? A dokd? A dokd? Na wprost!
(...)
Do taktu turkoce i puka, i stuka to:
Tak to to, tak to to, tak to to, tak to to.
(...)
 e pdzi, e wali, e bucha buch, buch?
To para gorca wprawia to w ruch,
(...)
I koa turkoc, i puka, i stuka to:
Tak to to tak, tak to to tak, tak to to tak, tak to to tak!
(...)

Onomatopeja to wyraz naladujcy dwiki i odgosy naturalne, w tym dwiki

wydawane przez zwierzta. W jzyku polskim (i nie tylko) onomatopeja jest rdzeniem
wielu wyrazw, rwnie czasownikw i rzeczownikw (np. bucze, buczenie, szumie,
szum).

Animizacja inaczej oywienie, literacki rodek stylistyczny polegajcy na nadaniu

przedmiotom nieoywionym lub pojciom abstrakcyjnym cech istot ywych, np. morze
ryczy, chmura goni chmur. Szczeglnym przypadkiem animizacji jest
antropomorfizacja w odniesieniu do przedmiotw nieoywionych, gdy przypisuje si
im cechy wrcz ludzkie.

Paradoks - sformuowanie zawierajce efektown, zaskakujc myl, skcon z

powszechnie uznawanymi przekonaniami, sprzeczn wewntrznie, powsta przez
zestawienie caoci znaczeniowo maksymalnie kontrastowych (opartych czsto na
antytezie).

Parafraza swobodna przerbka tekstu, ktra rozwija i modyfikuje tre oryginau,

zachowujc jednak jego zasadniczy sens.

Paralelizm skadniowy, paralelizm syntaktyczny w jzykoznawstwie termin

ten okrela stosowanie cigw zda o takiej samej lub podobnej budowie. Jest to
rwnolege wystpowanie podobnych zda lub poszczeglnych sw w obrbie
fragmentu tekstu.

Przykady

"Gby za lud krzyczce sam lud w kocu znudz. I twarze lud bawice na kocu
lud znudz."
"Na pocztku byo Sowo, (...) Ono byo na pocztku u Boga."
"Gdy si z okrtem le dzieje, gdy dziur jego nie zatykamy, gdy wody z niego nie
wylewamy, gdy si o zatrzymanie jego nie staramy, gdy dla bezpiecznoci jego
wszystkim,"
"Jeli nie masz mioci, c jest, co ja czuj? Jeli mio jest, co to przebg
takowego? Jeli dobra, skd skutku nabywa tak zego? Jeli za, czemu sobie
mk tak smakuj?"

Personifikacja (z ac. persona - osoba i facere - robi) lub uosobienie - figura

retoryczna i rodek stylistyczny polegajce na metaforycznym przedstawianiu zwierzt
i rolin, przedmiotw nieoywionych, zjawisk lub idei jako osb ludzkich [2] -
szczeglnie czsto personifikuje si pojcia abstrakcyjne, zwaszcza jako wygaszajce
przemowy.
Porwnanie (w niektorych kontekstach take similitudo) dwuczonowa
konstrukcja semantyczna, w ktrej cechy przedmiotu lub zjawiska X (tego, co
porwnujemy, comparandum) scharakteryzowanego w czonie X zostaj uwydatnione
przez wskazanie na jego podobiestwo do przedmiotw lub zjawisk
scharakteryzowanych w czonie Y (tego, do czego porwnujemy, comparans). Oba
czony poczone s charakterystycznymi dla danego jzyka wyraeniami w jzyku
polskim s to wyraenia jak, jako, jak gdyby, na ksztat, niby, podobny,na
podobiestwo, itp., wystpujce przed comparansem, przy czym czsto s one
uzupeniane wystpujcymi przed comparandum wyraeniami tak, tako itp. Kolejno
czonw comparndum i comparansa w jzyku polskim i wielu innych jest dowolna.

Porwnanie homeryckie

Porwnanie homeryckie to rodzaj porwnania poetyckiego, ktre jest bardzo

rozbudowane i stanowi pewn samodzieln cao wobec reszty utworu. Mimo e
porwnania homerowe pochodz ze staroytnej poezji epickiej, wystpuj take w
liryce i epice pisanej proz. W literaturze wspczesnej pojawiaj si o wiele rzadziej
ni w literaturze dawnej.

Budowa porwnania homeryckiego

Jak kade porwnanie, porwnanie homeryckie skada si w z dwch czonw drugi

z nich (nastpujcy po spjniku jak, jako, jak gdyby itp.) jest w porwnaniu
homeryckim obszernym, rozwinitym obrazem, czsto stanowicym samodzielny
epizod fabuy utworu o dygresyjnym charakterze. Charakterystyczn cech
porwnania homeryckiego jest take to, e niejednokrotnie przedstawia ono
zachowania ludzi (lub, rzadziej, czynnoci przedmiotw) w zestawieniu z
zachowaniami zwierzt lub zjawiskami przyrodniczymi Powtrzenie, repetitio ,
figura retoryczna, zabieg stylistyczny polegajcy na wielokrotnym uyciu tego samego
elementu jzykowego (wyrazu, zespou wyrazw, wersw lub zwrotek) celem uzyskania
rytmizacji, podkrelenia znaczenia, zwikszenia ekspresji.

Przykad: "Ziele, ziele, coraz wicej zieleni i przestrzeni".

Przerzutnia (przeskocznia, zazbienie, zwarcie midzywersowe,

enjambement) - przeniesienie wyrazu lub czci zdania do nastpnego wersu (lub
strofy) w celu zaakcentowania wypowiedzi bd zwikszenia dynamiki. Jej celem jest
pobudzenie wyobrani czytajcego.

Ty mi ratuj, a swoj strza uzocon

Ugd w serce, a okro myl nieunoszon
Zapamitaej dziewki, ktrej ani skokiem
Czowiek dogoni nie moe, ledwie zajrze okiem.
Jan Kochanowski "Do mioci"

Pytanie retoryczne - pytanie zadane nie w celu uzyskania odpowiedzi, lecz w celu
skonienia odbiorcy do przemyle na okrelony temat, podkrelenia wagi problemu,
lub po prostu w celu podkrelenia wakoci caej wypowiedzi czy problemu;
ewentualnie pytanie, na ktre jest oczywista odpowied. Pytania retoryczne,
pojawiajce si co jaki czas w wypowiedzi, mog te by rodzajem przerywnika,
nagwka, oddzielajcego poszczeglne czci i tematy, ktre nadawca porusza.
Mwca moe wic zada takie pytanie, da suchaczom czas na refleksj, a nastpnie
samemu na pytanie odpowiedzie. Dziki temu zabiegowi odbiorcy nawizuj lepszy
kontakt z nadawc, ktry stara si o stworzenie "wsplnej paszczyzny" z odbiorcami.

"C moemy w tej sytuacji zrobi?" pyta mwca. Odbiorcy nie wiedz, ale
przeczuwaj, e mwca zna odpowied. I rzeczywicie, po chwili sysz odpowied na
ich bolczki.

Fragment przemwienia radiowego Jzefa Stalina 1941:

[...] Czy naprawd niemieccy onierze s niezwycieni, jak bezustannie trbi

dumna faszystowska propaganda? (przerwa)
OCZYWICIE NIE! Historia pokazuje, e nie ma niezwycionych armii, i
nigdy ich nie byo. Armia Napoleona bya uwaana za niepokonan, ale w
kocu zostaa pokonana... [...]

W yciu codziennym pytania retoryczne uywane s w celu zdyskredytowania

rozmwcy. Pytanie: "I po co to wszystko?" w rzeczywistoci wyraa lekcewaenie bd
niskie mniemanie pytajcego wzgldem osoby pytanej.

Retrospekcja w utworze epickim przywoanie wczeniejszych wydarze przez

bohatera bd bohaterw. Retrospekcji mona dokona w mowie zalenej lub
niezalenej. Odegraa ona wan rol w powieci psychologicznej, np. w dzieach
Marcela Prousta i Marii Kuncewiczowej. Retrospekcja to inaczej wtki iskeryczne.
Mona jej uy take w pojciach aksonetrycznych. Czsto stosowana jest aby zwolni
tempo wydarze (powie, wiersz) cofn si do przeszoci, przypomnie wczesniejsze
wydarzenia tak aby czytelnik mg sobie dokadniej wyobrazi i zrozumie okolicznoci
nastpstw akcji. Odegraa wan rol m.in. w opowiadaniu Sienkiewicza "Latarnik".

Rym powtrzenie jednakowych lub podobnych ukadw brzmieniowych w

zakoczeniach wyrazw zajmujcych ustalon pozycj w obrbie wersu (w poezji) lub
zdania (w prozie).

Rym peni funkcj wierszotwrcz, instrumentacyjn i semantyczn (znaczeniow). W

poezji wspczesnej rymy maj mniejsze znaczenie ni w tradycjonalnej, w wielu za jej
przejawach zupenie nie wystpuj.

RODZAJE RYMW

eskie posugujce si akcentem paroksytonicznym, nieodczne od wiersza

sylabicznego, np. "woda uroda"
mskie oparte na akcencie oksytonicznym, waciwe wierszowi
sylabotonicznemu, jak "zew krew"
daktyliczne w jzyku polskim rzadkie, zwizane z akcentem
proparoksytonicznym: "zakocha si rozszlocha si"
bogate obejmujce wiele wspbrzmie goskowych, np. "pistkom
czstkom"
gbokie wychodzce poza granice ustalone przez miejsce akcentowanej
samogoski, jak: "abdzie to bdzie", "gbie gobie"
 dokadne (pene, cise) cechuj si zupen identycznoci goskow
(dopuszczalne s jedynie niewielkie odchylenia)
niedokadne (przyblione) oparte na powtarzalnoci tylko niektrych gosek,
jak asonanse (podobiestwo samogosek, np. "powrz gotw") oraz
konsonanse (podobiestwo spgosek, np. "gong gang")
gramatyczne takie same kocwki gramatyczne wyrazw, np. "rami
dziewczynami"
niegramatyczne wyrazy rnice si form gramatyczn, jak "cay chway"
banalne tzw. "czstochowskie", zbyt czsto uywane, np. "dal al"
rzadkie, wyszukane, trudne i egzotyczne

RODZAJE UKADW RYMW

kocowe w zakoczeniu wersu

pocztkowe(inicjalne)
wewntrzne obejmujce wyrazy wewntrz jednego wersu
zewntrzne: obejmujce wyrazy zewntrzne jednego wersu
parzyste dwa kolejne wersy maj ten- tak zwany ukad AABB
krzyowe: np. w pierwszym i w trzecim wersie- ukad ABAB
okalajce- ukad ABBA

Synonim (gr. synnymos = 'rwnoimienny'; za Kopaliskim) - wyraz lub dusze

okrelenie rwnowane znaczeniowo innemu, lub na tyle zblione, e mona nim
zastpi to drugie w odpowiednim kontekcie. Synonimia moe dotyczy konstrukcji
skadniowych (mwi wiersz - mwi wierszem), form morfologicznych
(profesorowie - profesorzy) i leksemw. Synonim nie jest inn nazw desygnatu, jest
wyrazem bliskoznacznym. Nie jest rwnie synonimem rwnowany wyraz z obcego
jzyka, chyba e utrwali si w jzyku danego narodu jako wyraz pochodzenia obcego
(obcojzyczny) (zobacz: zapoyczenia jzykowe).

Zawsze mona wykaza rnice pomidzy dwoma synonimami, np. w popularnoci ich
stosowania w okrelonych zwrotach lub w rnych grupach spoecznych. Historycznie
rzecz ujmujc synonimy mogy kiedy oznacza inne rzeczy, a dzi si ujednoliciy
znaczeniowo, lub odwrotnie - istnieje tendencja do rnicowania znaczeniowego
synonimw, ktre wraz z istniejcym zawsze rozwojem kadego jzyka moe
doprowadzi do cakowitego rozdzielenia znacze obecnych synonimw.

Synonimami s np. sowa barwa i kolor, ktre znacz dokadnie to samo, jednak
statystyka ich uycia w rnych zwizkach frazeologicznych jest rna. Midzy
synonimami istniej zwykle take rnice stylistyczne.

Przeciwiestwem synonimu jest antonim - termin o znaczeniu przeciwstawnym.

Synestezja (gr. synasthesis - rwnoczesne postrzeganie od sn - razem' i asthesis -

poznanie poprzez zmysy)

synestezja - stan lub zdolno, w ktrej dowiadczenia jednego zmysu (np.

wzroku) wywouj rwnie dowiadczenia, charakterystyczne dla innych
 zmysw. Na przykad odbieranie niskich dwikw wywouje wraenie
mikkoci, barwa niebieska odczuwana jest jako chodna itp. Stosunkowo
najczciej spotykane jest "barwne syszenie", ktre polega na tym, e dwiki
lub wspbrzmienia wywouj wraenia barwne, bd barwy - dwiki.

Symbol odpowiednik pojcia postrzegany zmysowo. Najbardziej oglnie jest to

zastpienie jednego pojcia innym, krtszym, bardziej wyrazistym lub najlepiej
oddajcym jego natur, albo mniej abstrakcyjnym. Jest to znak odnoszcy si do
innego systemu znacze, ni do tego do ktrego bezporednio si odnosi. Przykadowo
symbol lwa oznacza nie tylko dany gatunek zwierzcia, lecz czsto take si lub wadz.
Symbole s pewnymi znakami umownymi, ktre w rnych kulturach mog mie rne
znaczenia.

Niektre polskie symbole

patriotyzmu:

o osoby: Wanda, Rejtan

o wydarzenia: powstania
o organizacje: Legiony, AK
o bitwy: obrona Jasnej Gry
o inne: Rodo, Kotwica
prawoci i honoru:
o Zawisza
zdrady i prywaty:
o Targowica

Wykrzyknienie (inaczej eksklamacja) jest to figura retoryczna, wyraz, grupa

wyrazw lub zdanie wykrzyknikowe, czsto urwane, wtrcone w tok wypowiedzi bd
bdce wyrazem emocjonalnego zaangaowania mwicego (czsto ma form
apostrofy). Przykady wykrzyknie: "Ojej!", "Och!", "Ach!"

Zdrobnienie (deminutivum) - wyraz utworzony za pomoc odpowiedniego formantu

oznaczajcego rzecz albo osob mniejsz od nazywanej wyrazem podstawowym.
Zdrobnienie oznacza moe te pozytywny (lub pogardliwy) stosunek do omawianego
obiektu.

Zdrobnienia s take rodkiem stylistycznym i maj czsto mocne zabarwienie

emocjonalne (przewanie pozytywne, czasem ironiczne):

wielko: kot kotek,

stosunek pozytywny: usta usteczka,
stosunek pogardliwy: bunt buncik,
stosunek pozytywny: Karolina Karolinka.

Zgrubienie (augmentativum) - wyraz utworzony za pomoc odpowiedniego formantu

oznaczajcego rzecz albo osob wiksz od nazywanej wyrazem podstawowym.
Zgrubienie moe oznacza pogardliwy stosunek do omawianego obiektu, szczeglnie,
kiedy wie si ze zmian rodzaju, np. baba babsko.

Take rodek poetycki.

Przykady:

wielko: pies psisko; jabko jabucho, jabuko

stosunek pogardliwy: nos nochal

10. Style rnych epok lady w jzyku.

CECHY STYLU BIBLIJNEGO:

Paralelizm skadniowy powtarzanie w cigu jednej wypowiedzi zda i ich
skadnikw:
Bogosawieni albowiem
Bogosawieni albowiem
Wprowadzanie i czenie zda spjnikami a, i (wielospjnikowo):
I rzek Bg: Niech si stanie wiato. I staa si wiato. I ujrza Bg wiato, e
bya dobra, i przedzieli wiato od ciemnoci.[Rdz1,3-4]

Ten, ktry sieje dobre nasienie, jest syn czowieczy. A rola jest wiat. A dobre nasienie
ci s synowie krlestwa. A kkol s synowie zego. A nieprzyjaciel, ktry go nasia,
jest dyjabe. A niwo jest dokonanie wiata. A ecy SA anioowie.[MT13,38-39]
Wystpowanie imiesowowych rwnowanikw zda, zwaszcza z
imiesowem zakoczonym na -szy, -wszy (im. przyswkowy uprzedni):
Wsta tedy Abraham rano i wziwszy chleb i bukak wody, woy na plecy jej i odda
jej dzieci i odprawi j, ktra poszedszy, bdzia w puszczy Bersabee[Rdz21,14]
Umieszczenie przydawki wyraonej zaimkiem dzierawczym typu mj,
twj, jego po wyrazie okrelanym:
Otworzyli na mi gb sw. Wyscha jako skorupa sia moja, a jzyk mj przysech
do podniebienia mego.
Inwersja (szyk przestawny) :

y m pewien w ziemi Uz.

Tylko ycie jego zachowaj.

Dominacja skadni wsprzdnej:

Mczyzna zbliy si do swej ony Ewy. A ona pocza i urodzia Kaina, i rzeka:
"Otrzymaam mczyzn od Pana". A potem urodzia jeszcze Abla, jego brata. Abel
by pasterzem trzd, a Kain uprawia rol. (Rdz 4, 1-2).
Stosowanie mowy niezalenej w celu przytaczania czyich wypowiedzi:
I przystpiwszy kusiciel rzek mu: Jeli jest Syn Boy, rzecz, aby te
kamienie stay si chlebem. [Mt4,3]
Styl biblijny - stylizacja biblijna
Nadawanie tekstowi najczciej literackiemu cech waciwych tekstowi Biblii
Stylizacja biblijnej formy jzykowej
Wczanie frazeologizmw:
 Frazy: Zaprawd powiadam wam, Dzi jeszcze bdziesz ze mn w raju,
Zwroty: sprzeda za trzydzieci srebrnikw, nie wiedzie dnia ani godziny,
Wyraenia: Onego czasu, kamie na kamieniu
Naladowanie skadni
Naladowanie jednego z gatunkw biblijnych, np. : psalmu, pieni, trenu,
przypowieci
Cele stylizacji biblijnej:
Powana nadanie powago tekstowi, dostojestwa, namaszczenia
Parodystyczno-satyryczna celem wymianie czyich pogldw
Parodystyczno-humorystyczna- chodzi tylko o efekt komiczny, ktry uzyskuje
si dziki kontrastowi miedzy powaga i dostojestwem stylu biblijnego, a
nierealn, czsto niepowan treci
Stylizacja biblijna wystpuje w literaturze polskiej w najstarszych zabytkach, np.
w Kazaniach witokrzyskich (po XIV w.), Kazaniach gnienieskich (kon. XIV
w.)
Wiek XVI-XVII w zwizku ze wzrostem zainteresowania Bibli przynosi liczne
przykady stylizacji biblijnej, zwaszcza w warstwie koncepcyjno-ideowej,
rzadziej jzykowej w utworach religijnych Reja, Szarzyskiego,
Kochanowskiego, Kochanowskiego. Grabowieckiego, Sz. Szymonowica
Take kaznodzieje tych stuleci P. Skarga, F. Birkowski, T. Modzianowski
posugiwali si cytatami bibl. I rozbudowanymi przypowieciami.
Preromantyzm i romantyzm uwaa Bibli z utwr bdcy przejawem
pierwotnej, orientalnej twrczoci lud. stylizacja biblijna bya w tym czasie
wiadomym i celowym zabiegiem artystycznym.
U Mickiewicza - elementy stylu w Widzeniu ks. Piotra w III Dziadw, w
Ksigach Narodu i pielgrzymstwa polskiego.
U Sowackiego stylizacja biblijna w Anchelim.
Biblijn stylizacj wida w poezji Ujejskiego, Norwida, Kasprowicza.
Wspczenie u Staffa, Twardowskiego, Kamieskiej.
Leaa pewna niewiasta w letargu, i wezwa syn lekarzy.
Rzekli wszyscy lekarze: Wybierz jednego z nas, aby j leczy.
Rzek jeden lekarz: Ja bd j leczy podug nauki Browna; - ale drudzy
odpowiedzieli: Za to jest nauka; niech lepiej w letargu ley i umrze, ni gdyby j
mia leczy podug Browna.
Rzek drugi: Ja bd leczy podug nauki Hannemana ;- odpowiedzieli drudzy: Za to
nauka; niech lepiej umrze, ni gdyby j mia leczy podug nauki Hannemana.
Tedy rzek syn niewiasty: Leczcie jakkolwiek, bylebycie j wyleczyli !
[] S z was niektrzy, ktrzy mwi: Niech lepiej Polska ley w niewoli, ni gdyby
zbudzi si miaa wedug arystokracji; - drudzy: Niech lepiej ley, ni gdyby zbudzi
si miaa wedug demokracji; a inni: Niech lepiej ley, ni gdyby miaa granice takie,
a inni owakie [] Zaprawd powiadam wam: nie badajcie jaki bdzie rzd w Polsce,
dosy wam wiedzie, i bdzie lepszy ni wszystkie, o ktrych wiecie; ani pytajcie o
jej granicach, bo wiksze bd; ni byy kiedykolwiek.
A. Mickiewicz, Ksigi narodu i pielgrzymstwa polskiego
 Sposb wprowadzenia kwestii postaci mowa niezalena
Kolejno orzeczenia i dopenienia, okolicznika bd j leczy, niech w letargu
ley szyk przestawny
Powtrzenia
Spjnik i
Zaprawd powiadam wam frazeol.
Dugie zdania zbudowane paralelnie
Przypowie

11. style funkcjonalne wspczesnej polszczyzny

jzyk oglny (literacki)
odmiana mwiona
oficjalna
styl przemwie
styl urzdowy
styl naukowy
styl publicystyczno-dziennikarski
nieoficjalna
styl informacyjno-bytowy
styl potoczny
styl kolokwialny
odmiana pisana
style uytkowe
styl urzdowy
styl naukowy
styl publicystyczno-dziennikarski
styl potoczny
styl artystyczny
styl przemwie (retoryczny)
- ozdobny wyrazy i wyraenia nacechowane emocjonalnie
- kunsztowna budowa zda
- rodki retoryczne np. apostrofy, wykrzyknienia, pytania retoryczne
styl urzdowy
- styl przepisw prawnych, pism urzdowych, instrukcji
- konstrukcje bezosobowe (np. zobowizuje si)
- odbiorca anonimowy czonek zbiorowoci
- sformuowania kategoryczne (np. winien zgosi si, naley wpisa)
- konstrukcje strony biernej (np. zostanie wykonane)
- sownictwo (np. najemca, uytkownik)
- frazeologia (np. osoba fizyczna)
- szablony skadniowe (np. celem uzyskania)
styl naukowy
- sownictwo specjalne, terminy (m.in. zbudowane z czstek wyrazw aciskich i
greckich)
- jednoznaczno, precyzja
- posugiwanie si symbolami, liczbami, wzorami
styl popularnonaukowy
- mniejsze nasilenie terminologii specjalnej, moliwe elementy obrazowe (porwnania,
przenonie), krtkie zdania
styl publicystyczno-dziennikarski
- zbliony do stylu naukowego (sownictwo specjalistyczne obok potocznego)
- logiczno
- cele: przekazanie informacji, perswazja
- obiegowy wersja ustna i pisana
- sownictwo i synonimy potoczne zabarwione emocjonalne
- jzyk ekspresywny
- konkretno
- dosadne porwnania (np. city jak osa)
- skadnia rwnowaniki zda, potok skadniowy (cig wyrazw luno powizanych)
- mniej staranna wymowa w wersji mwionej
styl potoczny
- obiegowy wersja ustna i pisana
- sownictwo i synonimy potoczne zabarwione emocjonalne
- jzyk ekspresywny
- konkretno
- dosadne porwnania (np. city jak osa)
- skadnia rwnowaniki zda, potok skadniowy (cig wyrazw luno
powizanych)
- mniej staranna wymowa w wersji mwionej
styl kolokwialny
- jzyk mwiony (dialog, monolog)
- spontaniczno jzyka
- skrtowo
- eliptyczno
- czenie zda du iloci spjnikw
- dua ilo zaimkw wskazujcych
- wykrzyknienia (eksklamacje)
- sownictwo codzienne dua rola elementw pozajzykowych (mimika, gesty)
styl artystyczny
- funkcja poetycka
- rnorodno rodkw skadniowych
- bogate sownictwo
- wiea metaforyka
- nasilenie rodkw plastycznych (porwnania, przenonie, epitety) i figur
stylistycznych (anafora, gradacja, hiperbolizacja)

12. Klasyfikacja utworw lirycznych

ze wzgldu na sposb ujawniania si podmiotu lirycznego

Liryka bezporednia

Podmiot liryczny wypowiada si w pierwszej osobie.

Liryka osobista wypowied podmiotu lirycznego jest odbierana jako wypowied

autora utworu.
Liryka roli podmiot liryczny wypowiada si jako posta historyczna, mitologiczna itp.
Liryka maski podmiot liryczny wypowiada si jako przedmiot, zwierz, rolina itp.

Liryka inwokacyjna (apelu, zwrotu do adresata)

Podmiot liryczny wypowiada si w pierwszej osobie, kierujc swoj wypowied do

konkretnego adresata, tzw. ty liryczne.

Ty liryczne ten, do ktrego zwraca si podmiot liryczny (adresat liryczny).

Adresatem lirycznym moe by: osoba, Bg, piro, wolno, modo, ojczyzna itp.

Liryka porednia

Podmiot liryczny wypowiada si w trzeciej osobie i jest mniej lub bardziej ukryty.

Liryka opisowa podmiot liryczny wypowiada si poprzez opis obrazu apelujcego do

przedstawie wyobraeniowych odbiorcy.
Liryka sytuacyjna podmiot liryczny wypowiada si poprzez rozmow bohaterw
lirycznych.
Liryka narracyjna podmiot liryczny wypowiada si poprzez opowiadanie
metaforyczne lub symboliczne.

Liryka uoglnie pojciowych podmiot liryczny jest ukryty, a utwr jest bezosobowa
refleksj

KLASYFIKACJA UTWORW LIRYCZNYCH ze wzgldu na tre wyraanych przey

i postaw wobec wiata

Liryka miosna

Tematem utworu lirycznego jest:

refleksja nad zjawiskiem mioci
konkretne przeycie miosne zwizane z okrelon osob
zmysowy wymiar mioci.

Liryka religijna

Tematem utworu lirycznego jest:

Bg
rozmowa z osob bosk lub wit
obrzdowo religijna.

Liryka refleksyjno-filozoficzna

Tematem utworu lirycznego jest:

sens ycia
rola jednostki w historii
uniwersalna warto etyczna (dobro, zo, pikno, szlachetno itp.)
wiatopogld.

Liryka patriotyczno obywatelsko polityczna

Tematem utworu lirycznego jest:
dobro kraju
wsplne dobro
los narodu
walka o wolno
problem spoeczny.

Liryka autotematyczna

Tematem utworu lirycznego jest:

poeta
refleksja nad istot i funkcjami poezji
zabawa jzykiem wydobywanie nowych znacze w niekonwencjonalnym
konstruowaniu wypowiedzi.

13. Pochodzenie jzyka polskiego:

Jzyk polski naley do grupy jzykw sowiaskich. S to jzyki pokrewne, gdy
pochodz od wsplnego przodka jzyka prasowiaskiego, ktrym posugiwali si
wszyscy Sowianie. W poowie pierwszego tysiclecia naszej ery stosunki historyczne
panujce w wczesnej Europie (wdrwki ludw, upadek cesarstwa rzymskiego)
przyczyniy si do rozpadu wsplnoty Sowian na trzy wielkie grupy:
zachodniosowiask
wschodniosowiask
poudniowosowiask
W obrbie tych grup wyksztaciy si istniejce dzisiaj jzyki sowiaskie.
Do grupy zachodniosowiaskiej nale jzyki sowiaskie:
polski
czeski
sowacki
grnouycki
dolnouycki
Do grupy wschodniosowiaskiej nale jzyki:
rosyjski
ukraiski
biaoruski
Do grupy poudniowosowiaskiej nale jzyki:
 serbskochorwacki
bugarski
soweski
macedoski
Ksztatowanie si polskiego jzyka literackiego.
Jzyk literacki to jzyk warstw wyksztaconych utrwalony w literaturze. Podstaw
jzykw literackich rnych narodw s dialekty dzielnic, ktre byy gwnym
orodkiem politycznym i kulturalnym kraju w okresie ksztatowania si tych jzykw.
Na pytanie, ktra dzielnica Polski bya kolebk jzyka literackiego, nie jest atwo, gdy
siedzib wadzy pastwowej i gwnym orodkiem kultury bya Wielkopolska a pniej
od poowy XI wieku maopolski Krakw. Dlatego pochodzenie polskiego jzyka
literackiego jest dyskusyjne, niektrzy historycy jzyka opowiadaj si za rodowodem
wielkopolski, inni za maopolski. Z bada jzykoznawcw wynika, e w jzyku
literackim wystpuje wiele cech sownikowych, fonetycznych i gramatycznych dialektu
wielkopolskiego i maopolskiego, a take w mniejszym stopniu mazowieckiego, gdy
pn stolic kraju zostaa Warszawa.

Archaizm - wyraz , konstrukcja skadniowa lub zwizek wyrazowy, ktry wyszed z

uycia. Archaizmy to take wyrazy w formie przestarzaej, ktre s jeszcze uywane,
lecz postrzegane jako dawne. Te z kolei nazywamy anachronicznymi .
Archaizmy s wykorzystywane obecnie w niektrych typach zapisu lub wypowiedzi,
np. w poezji i jzyku liturgicznym .
Archaizmy dzielimy wedug epok ich normalnego uytkowania, a take ze wzgldu
na funkcj:
fonetyczne - wyraz wspczesny rni si od archaizmu tylko jedn wymawian
gosk, np. sierce (serce), sumnienie
fleksyjne - wyrazy inaczej ni wspczenie si odmieniajce, zazwyczaj wycznie
czasowniki; w wyrazach, takich jak: zyszczy, spuci, kocwki "y","i" oznaczaj tryb
rozkazujcy (zjednaj, zelij)
sowotwrcze - wyrazy utworzone za pomoc przyrostkw lub przedrostkw,
ktre wyszy ju z uycia, np. ogrodny
leksykalne wyrazy, ktre byy powszechnie uywane dawniej, np. kajet, kaleta
znaczeniowe (semantyczne) - wyrazy wystpuj wspczenie, ale zmienio si ich
znaczenie, np. bdny rycerz (bujajcy w obokach)
frazeologiczne - zwizki frazeologiczne, ktre powstay dawniej. Rozumiemy ich
znaczenie ale czsto nie wiemy, co jest ich rdem powstania.
skadniowe - archaizm skadajcy si z min. 2 wyrazw, ktrych zestawienie jest
inne ni wspczenie, najczciej wzorowane na acinie np. pasterz owce do wsi
przepdzi - orzeczenie znajduje si na kocu zdania - taki szyk wyrazw jest
charakterystyczny dla jzyka aciskiego; do archaizmw skadniowych nale take
niektre spjniki i przyimki, np. azali, alici, gwoli oraz cae konstrukcje skadniowe,
np. wszem wobec i kademu z osb widomym si czyni.

14. Co to s neologizmy ? Rodzaje neologizmw.

Neologizmy s to wyrazy nowe pojawiajce si w sownictwie potocznym,
specjalistycznym, artystycznym, przyczyn ich powstania jest konieczno nazwania
nowych lub zmienionych zjawisk realnych, usuwanie lub spolszczanie zapoycze.
Wyrnia si neologizmy obegowe (potoczne) i neologizmy artystyczne. Z biegiem
czasu neologizmy potoczne upowszechniaj si w yciu i s zaliczane do sownictwa
potocznego np. wyraz minispdniczka, wieowiec, zomowisko.
Neologizmy artystyczne wystpuj w jzyku literackim, maj charakter indywidualny
jego twrca jest znany i cech nowoci maj przypisan na stae, na przykad
neologizmy w poezji Lemiana dusioek, wymrocz, zmorowanie, roznicestwi.

15.Zapoyczenia - rodzaje
Najczstsze przyczyny napywu zapoycze do Polski:
Kontakty handlowe, polityczne i kulturalne z innymi krajami, zwaszcza
ssiadujcymi z Polsk.
Obecno na polskim dworze krlewskim wadcw z zagranicy, np. krlowej
Bony (Wochy), krla Stefana Batorego (Wgry).
Wojny i najazdy.
Okres rozbiorw zwizany z ekspansj jzykw: niemieckiego i rosyjskiego do
Polski.
Chronologia wpyww obcych w dziejach jzyka polskiego (B.
Walczak):
X dzi jzyk aciski
X/XI XVI jzyk czeski
XII/XIII XVII/XVIII + XIX + czas okupacji niemieckiej jzyk niemiecki
XIV XIX jzyk rosyjski, ukraiski, biaoruski
XVI XX jzyk woski
XVI XVII jzyk wgierski
XV jzyk turecki XIX wpywy turecko-tatarskie
XVI XX jzyk francuski
XVIII dzi jzyk angielski
JZYK GRECKI zapoyczenia sztuczne, ewentualnie w xvi wieku
Formy strukturalne zapoycze:
Hybryda jzykowa poczenie rodzimego i obcego leksemu, np. minispdnica.
 Neosemantyzm nowe znaczenie dla sowa, np. robot
Kalka/ replika jzykowa, np. litonosz
Zapoyczenie waciwe, np. bekon
Zapoyczenie sztuczne (internacjonalizm) greka, acina, tworzenie terminw
medycznych.

Zapoyczenia aciskie (X dzi):

Przyjcie przez Polsk chrzecijastwa.
Bulla gnienieska: Koci, Krzy, Krzyan, Piotr,
Szymon.
Polska terminologia religijna (niekiedy z
rdosowiem grackim)
.
Zapoyczenia czeskie (X/XI XVI):
Przyjcie chrzecijastwa.
lub Mieszka I z czesk ksiniczk Dobraw.
Presti jzyka czeskiego w Polsce.
Gwne pimiennictwo.
Przenoszone z aciny terminy religijne.
Nazwy dni tygodnia.
Terminy wojskowe: przybica, walka,
rucznica/rusznica.
Sownictwo nazywajce stosunki spoeczne: pan,
praca, szkoa.
Przechodzenie sw niemieckich za porednictwem
czeskim.
Poyczki fonetyczne:
h zamiast g, np. czyha, hardy, haba, hojny, hydra;
-tel, -telny zamiast ciel, -cielny, np. obywatel.
Zapoyczenia niemieckie (XII/XIII XVII/XVIII + XIX + CZAS OKUPACJI
NIEMIECKIEJ):
Osiedlanie si na ziemiach polskich przybyszw z Niemiec w okresie
redniowiecza (kolonizacja niemiecka).
Sownictwo dotyczce:

organizacji miejskiej: burmistrz, sotys, wjt;

budownictwa: plac, ratusz, cega, mur, dach, rura;
ycia codziennego: brytfanna, cukier, smalec, fartuch, lichtarz, materac, zegar,
spiarnia, szwagier, trunek;
rzemiosa i handlu: ech, browar, warsztat, jarmark, lusarz;
miejscowoci o niemieckich, obecnie spolonizowanych nazwach: Tymbark,
Malbork, Flombork, Kluczbork, Olsztyn.
Przenikanie germanizmw gwnie przez jzyk mwiony (znajomo
jzyka w miastach i miasteczkach).
Zapoyczenia francuskie (XVI XX):
Polacy wyjedajcy na studia do Francji.
Krlowe Francuski jzyk dworu krlewskiego w XVII w.
Wzorzec kultury francuskiej i wyszych sfer inspiracja dla Europy XVIII w.
Presti jzyka Francuskiego utrzymywany do II wojny wiatowej.
Charakterystyczne zapoyczenia: dama, gorset, fryzjer, deser, sos, szara,
pluton, awangarda.
Zapoyczenia wschodniosowiaskie (XIV XIX):
Ssiedztwo geograficzne.
Wielonarodowociowa struktura pastwa polskiego.
XVI i XVII w. najwicej zapoycze ukraiskich i biaoruskich.
Sowa rosyjskie szybko wyszy z obiegu.
Charakterystyczne zapoyczenia: krynica, klacz, sioo, hodowa,
apcie.
Kocwki: -ic, -owic/-ewic >> -icz, -owicz, -ewicz.
Zapoyczenia angielskie (XVIII DZI):
XVIII i XIX w.: budet, komfort, tunel, pled.
Nasilenie sownictwa angielskiego w Polsce w XIX w..
Anglicyzmy dotyczyy: sportu, turystyki, handlu, ekonomii, muzyki
popularnej.
Zapoyczenia z jzyka angielskiego rozwijaj si stale po dzi dzie.
Inne jzyki:
Jzyki orientalne (tatarsko tureckie): atas, chawa, kaftan, bazar,
bohater, kawa, kefir, tapczan.
Jzyk wgierski ( Rzdy Stefana Batorego w Polsce): dobosz, giermek,
hajduk, orszak, korbacz, kontusz.
Najmniejsze wpywy na jzyk polski wywary zapoyczenia litewskie.
Wpywy rumuskie wizay si gwnie ze sownictwem pasterskim.
Jidysz i hebrajski: bachor, pejsy, szachraj, cymes, chaka.

Temat maturalny z zapoycze - Zapoyczenia jzykowe we wspczesnej

polszczynie zjawisko poyteczne czy zagraajce jzykowi?
Przedstawienie problematyki - Zapoyczenie jzykowe to element jzyka wywodzcy
si z obcej mowy i posiadajcy cechy do niej przynalene, ktre stay si powszechnie
uywane w innym jzyku narodowym.. Ich wystpowanie w jzyku polskim nasilio si
wyjtkowo silnie w ostatnich dwudziestu piciu latach. Wynika to z rozwoju Internetu,
otwarcia granic pomidzy Polsk a zachodnimi pastwa oraz moliwoci swobodnego
podrowania i komunikowania si z ludmi z innych krajw.
Teza: Zapoyczenia wiadcz o wymianie kulturowej pomidzy rnymi
narodami i postpujcej wymianie informacji
Argumentacja
Jako e zapoyczenia angielskie s najbardziej popularne, to wanie im chciabym
powici najwicej czasu. Ich obecno szczeglnie wyranie widoczna jest w
nowomowie komputerowej, ktra apogeum swojego rozwoju przeywa w czasach nam
obecnych. W jzyku komputerw i Internetu najlepiej zauwaalne s zwroty z jzyka
angielskiego, takie jak bit, dekoder, interfejs, bot czy CD-ROM. Konieczno
zastosowania anglicyzmw w tym przypadku jest spowodowana faktem, i polski jzyk
nie posiada ekonomicznych i atwo przyswajalnych odpowiednikw sw opisujcych
jake nowoczesn rzeczywisto komputerw i Internetu. Wszak takie okrelenia jak
smartfon, tablet czy SPAM s tak oczywiste i tak dobrze opisuj swoje desygnaty, e ich
zastpienie polskimi odpowiednikami byoby jeli nie niemoliwe, to z pewnoci
kuriozalne. Podobnie rzecz si ma z motoryzacj, gdzie wiele zwrotw ma swoje rda
w jzyku angielskim. W tym kontekcie wystarczy wymieni wyraenia typu tunning,
kabriolet, trolejbus, skuter, kombi czy driffting. Wszystkie one funkcjonuj na co dzie
we wspczesnej mowie i precyzyjnie okrelaj wiat samochodw. Z kolei kiedy
idziemy do restauracji, nierzadko zamawiamy amerykaskiego hamburgera. W
zwykym sklepie spoywczym moemy natomiast kupi takie produkty jak whisky,
keczup, czipsy, snacki czy oranada, ktre pochodz wprost z jzyka angielskiego. Po
upadku PRL-u sownictwo zwizane z ywieniem wzbogacio si jednak nie tylko o
zapoyczenia angielskie, ale rwnie woskie. Wrd woskich zwrotw krluje z ca
pewnoci pizza, ktr przed nastaniem ostatniej dekady XX wieku Polacy mogli
zajada si co najwyej podczas wtpliwego do zrealizowania wyjazdu zagranic. Tak
samo rzecz ma si z kaw cappuccino czy latte, a take z lasagn czy rnego rodzaju
pastami. Podobnie niewielu z nas znao produkowany we Woszech ser ricotta czy
pieroki zwane ravioli.

Rwnie ciekawym zjawiskiem, ktre szczeglnie mocno nasilio si na pocztku XXI

wieku, jest nadawanie angielskojzycznych nazw rnego rodzaju stanowiskom pracy.
Account Manager to okrelenie stosowane zamiennie do kierownika ds. spraw
kluczowych, Art Directorem nazywa si dyrektora artystycznego, webdesignerem
twrc stron internetowych, CEO prezesa firmy, Product Manager to w rozumieniu
korporacyjnej nowomowy osoba odpowiedzialna za rozwj danego produktu, a
webdeveloper to czowiek zajmujcy si szeroko rozumianym inwestowaniem w
Internecie. Cho powysze zapoyczenia mog razi w oczy swoj nachalnoci,
poniewa w istocie w jzyku polskim istniej ich zamienniki, to maj do spenienia
okrelon funkcj. Mianowicie zastosowanie anglojzycznych nazw stanowisk ma na
celu zwikszenie ich prestiu, dziki czemu pracownicy mog czu si bardziej
dowartociowani. Moim zdaniem lepiej byoby jednak, gdyby ich pewno siebie
wynikaa z wysokich zarobkw lub szans rozwoju, jakie oferuje dana firma, a nie z
angielskich nazw stanowisk. Na marginesie tematyki zarobkowej warto przywoa
powszechnie stosowane niemieckie swko gastarbeiter, ktre odnosi si do osb
emigrujcych do Niemiec w celach zarobkowych. Przed ostatni dekad XX wieku byo
to praktycznie niemoliwe z uwagi na trudnoci zwizane z przekroczeniem granicy,
dlatego niezbyt czsto posugiwano si wyraeniem gastarbeiter. W sownictwie
odnoszcym si do mody mona natomiast odnale wpyw jzyka francuskiego. Dziki
rozwojowi gospodarczemu po upadku PRL-u moliwe stao si bowiem wiadczenie
usug kosmetycznych oraz znaczene poszerzenie oferty sklepw sprzedajcych
wszelkiego rodzaju odzie. W efekcie do jzyka polskiego na stae weszy takie zwroty
jak manicure, pedicure, butik czy atelier. Wrd osb interesujcych si mod i stylem
mona za czsto usysze, e ich ubrania pochodz z kolekcji haute couture lub prt-
-porter.
O ile do tej pory omawiaem wpyw jzykw obcych na jzyk polski, kategoryzujc
zapoyczenia na odnoszce do poszczeglnych sfer ludzkiego ycia, o tyle teraz
chciabym skupi si na ich analizie pod wzgldem skadniowym. Mianowicie
zapoyczenia dzieli si na strukturalne, ktre nazywane s take kalkami jzykowymi,
oraz waciwe, semantyczne, fonetyczne i sztuczne. Najbardziej oczywistym
zastosowaniem zapoycze s tzw. kalki jzykowe, polegajce na bezporednim
przetumaczeniu wprost danego sowa z jzyka obcego na polski i wprowadzeniu go do
mowy ojczystej. Przykadem takiego wyraenia moe by sowo mapa drogowa
pochodzce od angielskiego zwrotu road map, ktre stosowane jest w polityce i w
zarzdzaniu. Z kolei wyraenie rzeczoznawca jest kalk niemieckiego sowa
Sachverstndiger (czyt.: zachfersztendiger). Inny typ zapoycze zapoyczenia
waciwe nie polega na tumaczeniu, ale zaadaptowaniu jakiego wyraenia do jzyka
polskiego przy formie dostosowanej do polskiej wymowy i pisowni. Jako przykad
mona poda sowa bryd, mecz, komputer, wagon. Wszystkie one pochodz z jzyka
angielskiego, ale stay si na tyle powszechne i oczywiste rwnie dla nas, e traktujemy
je jak polskie sowa, dlatego nale one do zapoycze waciwych. Ich wymowa i
znaczenie s identyczne jak w jzyku angielskim, ale sposb zapisywania odmienny. Z
kolei zapoyczenia semantyczne mona zdefiniowa jako wyraenia, ktre zmieniaj
lub nadaj nowe znaczenia sowom funkcjonujcym w polszczynie ju wczeniej.
Oczywistym przykadem obrazujcym ten rodzaj zapoycze jest zwrot mysz,
odnoszcy si do urzdzenia obsugujcego komputer i majcy swoje rdo w
angielskim sowie mouse. Zastosowanie tego typu zapoyczenia w polskiej mowie
polega na niemonoci znalezienia rwnie odpowiedniego i tak samo ekonomicznego
sowa okrelajcego urzdzenie do obsugiwania komputera. Zapoyczenia fonetyczne,
takie jak np. angielski interfejs, s natomiast sowami o identycznej wymowie jak ich
angielskie odpowiedniki, jednak ich pisownia zostaa dostosowana do polskich
wymogw i uwarunkowa. Znaczenie zapoyczenia i angielskiego wyrazu w tym
przypadku rwnie si powiela. Ostatni rodzaj zapoycze wystpujcych we
wspczesnej polszczynie to tzw. zapoyczenia sztuczne. Powstaj one poprzez
zestawienie dwch wyrae z jzyka polskiego i angielskiego w jedno sowo. Jako
przykad mona poda mona sowo telefon, skadajce si ze zwrotw tele, czyli na
odlego, oraz fon, czyli dwik.

Podsumowanie:
Przeprowadzona przeze mnie analiza pokazuje, e za spraw zapoycze, szczeglnie
angielskich, jzyk polski przeszed prawdziw rewolucj. Zmiany spoeczne i
technologiczne, jakie zaszy w ostatnim czasie, odcisny na nim olbrzymie pitno,
sprawiajc, e zosta poszerzony o szereg nieistniejcych lub nieuywanych wczeniej
zapoycze. Szczeglnie wyrany wpyw jzyka angielskiego jest skutkiem przede
wszystkim informatyzacji ycia i czerpania wzorcw kulturowych z zachodu. Jak wobec
powyszej analizy naley oceni tak duy wpyw jzykw obcych na polsk mow?
Wedug mnie, nie da si jednoznacznie okreli, czy ma to pozytywny, czy negatywny
wpyw na mow, jak si posugujemy. W niektrych przypadkach wykorzystanie
zapoycze jest bowiem konieczne, aby mc precyzyjnie i zrozumiale wyrazi swoje
myli lub okreli jaki przedmiot, zachowanie bd zjawisko. Takim przykadem moe
by chociaby sowo hot-dog, ktre jako takie nie posiada polskiego odpowiednika,
podobnie zreszt jak sowa interfejs, komputer czy badminton. Jeeli jednak
zapoyczenia niepotrzebnie wypieraj polskie wyraenia, ktre istniej w naszym
jzyku od lat, czego przykadem s nazwy stanowisk, lub jeli uywane s one w sposb
nachalny i przekoloryzowany, to uwaam, e jest to negatywne zjawisko, ktre zubaa
nasz jzyk. Bo i po co eliminowa z niego polskie sowa kosztem obcojzycznych, o ile
nie uatwia to zobrazowania swoich myli i stanu faktycznego? Nie widz w tym
przypadku uzasadnienia. Wane jest zatem, aby umiejtnie wplata do wspczesnej
polszczyzny wyrazy pochodzenia obcego, tak aby j wzbogacay, dokadajc nowe
wyraenia, a nie zubaay poprzez eliminowanie powszechnie uywanych sw. Nie
naley wic obraa si na proces globalizacji jzyka polskiego, poniewa to i tak nic nie
da, gdy z uwagi na zachodzce dzi procesy spoeczno-gospodarcze jest on
nieunikniony. Warto natomiast kontrolowa samego siebie i posugiwa si
zapoyczeniami wycznie wwczas, kiedy jest to konieczne i nie istnieje polski
zamiennik dla danego sowa.

16. Rodzaje zoe.

Zoenia s to wyrazy zoone, s one zbudowane z dwch wyrazw, ktre
okrelaj, nazywaj dany przedmiot, rzecz, zjawisko, czynno, stan. W zalenoci od
tego, w jaki sposb wyrazy s poczone, wyrazy zoone dziel si na: zestawienia,
zoenia i zrosty.
Zestawienia skadaj si z wyrazw pisanych osobno i nazywajcych jeden desygnat
(jedna rzecz). W zaoeniach wyrazy s poczone ze sob za pomoc formantw: -i-, -
y-, lub o-. W zrostach wyrazy cz si ze sob bezporednio.
babie lato to przykad zestawienia
lekceway to przykad zrostu
wiercipita to przykad zoenia
samochd to przykad zoenia
Wielkanoc to przykad zrostu

17. Stylizacja jzykowa i jej rodzaje

Stylizacja w znaczeniu najoglniejszym to tworzenie, ksztatowanie, formowanie

czego zgodnie z wymaganiami okrelonego stylu. W praktyce termin odnoszony do
sytuacji, w ktrej autor wiadomie wprowadza do utworu elementy waciwe mowie
okrelonych rodowisk, epok, bd te elementw innego stylu stylizacja oznacza
wwczas ksztatowanie wypowiedzi wedug pewnego wzorca, naladowcze
przywoywanie obcego autorowi stylu. Stylizacja spotykana jest najczciej w tekstach
artystycznych i publicystyce.

Cele zabiegw stylizacyjnych:

zdystansowanie si autora wobec odmiany jzyka czy konwencji literackiej,
bdcej przedmiotem stylizacji.
moe ona suy celom mimetycznym (naladowanie)
 mie wydwik satyryczny - suy omieszeniu,
moe by bezinteresown zabaw, zdradzajc sprawno autora w zakresie
posugiwania si jzykiem

Rodzaje stylizacji

styl artystyczny - poetyzacja

Chodzi o wprowadzanie do tekstu poetyzmw (sw, wyrae, zwrotw) z funkcj
poetyzowania nie spotykanych w zasadzie w innych stylach poza stylem
artystycznym: grom piorun, luna ksiyc, otcha, pooga, ruczaj, tsknica, gore,
kona, roni, , diamenty lodu, girlandy myli, krysztaowa posta, nektar ywota,
pikna jak ra, ognobrewy, biaonogi.
Poetyzacja wystpuje czsto w nacechowanej lirycznie prozie
eromskiego:

W pewnym tedy miejscu, gdzie woda rozlewaa si nieco szerzej, brzeg by

agodniejszy, a gbia pytsza w polski tancerz przerwa swj pls, zsun si do
wody i pocz w brd j przepywa. A skoro tylko zanurzy si, dozna szczeglnej
ulgi. Zaczerwienia si wokoo niego czarna rzeczna woda. [] Tkliwym po
tysickro chlustaniem, pracowitym myciem woda oczycia kad ran a jak
matka ustami wycaowaa z niej srogo cierpienia. Wchona w siebie ta rzeka
prastara i wiecznie nowa szczodr powstaca krew, zliczya jej krople, skrztnie w
siebie zabraa, poja w gbiny, rozpucia w sobie, wessaa i dokd poniosa
poniosa
(S. eromski, Wierna rzeka)

styl naukowy scjentyzacja (intelektualizacja)

Przedmiotem sporu sta si ocean [] Jaki czas usiowano [] broni twierdzenia,

ze ocean nie ma nic wsplnego z yciem, e nie jest tworem para- czy tez
prebiologicznym, lecz geologiczn formacj, zapewne niezwyk, lecz zdoln
jedynie do utrwalenia orbity Solaris poprzez zmiany siy cienia; powoywano si
przy tym na regu Le Chateliera.
Na przekr temu konserwatyzmowi wyrastay hipotezy goszce, jak choby jedna z
lepiej opracowanych Civitta-Vitty, e ocean jest wynikiem dialektycznego rozwoju:
oto od swej postaci pierwotnej, od praoceanu, roztworu leniwie reagujcych cia
chemicznych, zdoa pod naciskiem warunkw (to znaczy zagraajcych jego
istnieniu zmian orbity), bez porednictwa wszystkich ziemskich szczebli rozwoju,
wiec omijajc powstawanie jedno- i wielokomrkowcw, ewolucj rolinn i
zwierzc, bez narodzin systemu nerwowego, mzgu, przeskoczy natychmiast
stadium oceanu homeostatycznego. Inaczej mwic, nie przystosowa si , jak
organizmy ziemskie przez setki milionw lat do otoczenia, aby dopiero po tak
olbrzymim czasie da pocztek rasie rozumnej, ale zapanowa nad otoczeniem od
razu.
(S. Lem, Solaris)

styl urzdowy kancelaryzacja

Ja czowiek w peni wadz umysowych, zatrudniony,
onaty, zamieszkay, nie karany,

ja, urodzony trzydzieci trzy lata temu, w czasie wojny,

ktra nigdy nie skoczya si i nie skoczy,

ja, ktry wiem o sobie tylko tyle, e wzrost mam redni,

a znakw szczeglnych brak,

ja, ktry z rzeczy osobistych mam tylko dowd ukryty w

kieszeni na wysokoci serca,

ja, obudzony o wicie pytaniem, ktrego nigdy dotd

sobie nie zadawaem,
ja ,napastowany gosami, ktrych nie syszaem nigdy dotd,

owiadczam,
e nie naley nikogo wini o wszystko, co si stao,

nikogo z wyjtkiem mnie.

(S. Baraczak, N.N. zapisuje co na odwrocie pudeka z papierosami)

style epok minionych archaizacja

Najbardziej zalterowaa ksicia wiadomo o tym, ze stary Grodziski prochw nie
mia i e przeto dugo broni si nie obiecywa.
- Szkoda to niewypowiedziana mwi - bo sia by ta forteca moga rebelii
przeszkadza i wstrtw czyni. M to wielki jest pan Grodzicki, prawdziwie
Rzeczypospolitej decus et praesidium. Czemu on jednak do mnie po prochy nie
przysa? Bybym mu z piwnic ubniaskich udzieli.
- Sdzi wida , e hetman wielki ex officio powinien by o tym pamita rzek pan
Skrzetuski.
- A wierz rzek ksi i umilk.
Po chwili jednak mwi dalej:
Wojennik stary i dowiadczony, hetman wielki, ale zbyt on dufa w sobie, i tym si
zgubi. Wszak on ca t rebeli lekceway, i gdym mu si pomoc kwapi, wcale nie
chciwie mnie wyglda. Nie chcia si z nikim saw dzieli, ba si, e mnie wiktori
przypisz
- Tak i ja mniemam rzek powanie Skrzetuski
(H. Sienkiewicz, Ogniem i mieczem, t.I)

Wielostronna archaizacja tekstu: archaizmy sownikowe, fonetyczne, fleksyjne,

skadniowe.
Leksykalne: wojennik, dufa, kwapi si, latynizmy zalterowa si zmartwi, rebelia
bunt, Wiktoria zwycistwo, ; makaronizowanie wtrcanie cytatw aciskich decus
et praesidium ;ozdoba i obrona, ex officio z urzdu- typowe dla mowy osb
wyksztaconych w XVII w.
Znaczeniowe: sia wiele,
Frazeologiczne: czyni wstrty stawia opr
Fleksyjne: uycie czasu zaprzeszego
Skadniowe: umieszczanie orzeczenia w osobowej formie na kocu zdania na wzr
aciski.

Trudnoci stylizacyjne:
stylizatorzy sigaj do pimiennictwa czasowo bliskiego, czerpic z niego
sownictwo i frazeologi ( Sienkiewicz siga do Paska)
tworz neologizmy na wzr archaizmw
wykorzystuj dialektyzmy w funkcji archaizmw( zaoenie, ze dialekty
stanowi jak pierwotniejsza faz w porwnaniu z jzykiem oglnym w okresie
Modej Polski cieszya si popularnoci gwara podhalaska - - Wyspiaski w
Legendzie )
sigaj po archaiczniejszy materia od polskiego z innych jzykw sowiaskich
Podstawowym najczstszym celem archaizacji jest odtwarzanie kolorytu epoki
opisywanej w utworze literackim. Archaiczne elementy mog stwarza w tekcie
nastrj podniosy, odwitny, uroczysty, podkrela patos, monumentalno
opisywanych wydarze.
 Stylizacja archaizujca pojawia si w literaturze polskiej w czasach
odrodzenia.
Jej rozkwit przynioso XIX stulecie, na ktre przypada rozwj zainteresowa
historycznych. Mickiewicz w powieciach poetyckich Grayna i Konrad Wallenrod
osnutych na kanwie wojen krzyackich wprowadza dawne wyrazy: knecht onierz
pieszy w wojsku niemieckim, rajtar onierz lekkiej jazdy, kirys dawna zbroja
osaniajca pier i plecy.
Archaizacja nabiera znaczenia w historycznych powieciach romantyzmu krajowego:
Pamitki Soplicy H. Rzewuskiego, Obrazy litewskie Aleksandra Chodki, Olbrachtowi
rycerze Zygmunta Kaczkowskiegpo..
Z archaizacji na szersz skal korzystali Sienkiewicz, eromski, (Popioy, Duma o
hetmanie, Powie o Udaym Walgiezru). Wacaw Beret ywe kamienie, Teodor
Parnicki Srebrne ory, Antoni Goubiew Bolesaw Chrobry, Jarosaw Iwaszkiewicz-
Czerwone tarcze.
styl potoczny nacechowany kolokwializacja

Sala, do ktrej weszlimy za Heniem, bya roztrajkotana i zatoczona. Przede

wszystkim ruchem. Poza tym ludmi. I poza tym pryczami. Pitrowymi. No i rnymi
rzeczami. Szykowanie noszy. Ustawianie rzdem pod cian jakich czyby
plecakw? Plecakw nie wolno byo taszczy[] Na pryczach siedzieli, leeli, ubierali
si i ubierani byli przez innych rni ludzie. Znaczy - powstacy, czniczki,
sanitariuszki. I pewnie rne rodziny. Dodatki. W tej caej metodzie byo szalestwo.
Baaganu z popiechem.[] Mj ranny by wychudzony, bardzo mody.[]
Pomylaem, e trudno bdzie za niego udawa, e on jest w porzdku [] Jcza.
Bolao go wszystko. I nic dziwnego [] Potem si niby miao i. Ale si czekao. Na
znak. Pamitam kup lataniny, krztaniny, wynoszenia, wykrzyknikw, rozkazw.
(M. Biaoszewski, Pamitnik z powstania warszawskiego)

dialekty ludowe dialektyzacja (stylizacja gwarowa)

-Co mi ta ! Ceku! Powim. Za cz byk mia siedzie, kiek dezenterowa!

-Kiedy?
-He! Kie ja z wojska! Ks casu, bracie. Wzieni me w halak. Kiecki nam koo usy
pozaplatali, portecki cyrwone dali i hycaj! [] Poli my na Wgry, het! Ku morzu, w
takie strane rwnie, pustacie, co nie daj Boze. Wytrzymaek bez jeden rok, bez drugi,
alek nie mg doceka koca, kraju Telo me dockliwio, cok wzion i zdezenterowa.
( S. eromski, Popioy, rozmowa Rafaa z gralskim zbjnikiem)

wiadome wprowadzanie rodka jzykowego waciwego gwarze ma podkreli

wiejskie pochodzenie bohatera lub te nada odpowiedni koloryt lokalny.
 gwary rodowiskowe i miejskie argotyzacja

Gwary rnych rodowisk spoecznych na szerok skal weszy do literatury

dziki powieci realistycznej XIX poszczeglnych, a zwaszcza XX.

Sownictwo rodowiskowe nie tylko realistycznie oddaje wydarzenia akcji,

uprawdopodabnia, ale nadaje utworom literatury i ich fragmentom zabarwienie
humorystyczne.

Gwara warszawska znalaza zastosowanie poszczeglnych felietonach

Wiecheckiego, ktry spopularyzowa mow przedmie Warszawy.

A polski bez jak pachnia poszczeglnych maju []

Szofer nim mai sw takswk,
Frajerw wiozc na majwk,
Na trawkie, piwko, i muzykie:
Gna na sto jeden, na ryzykie;
A wiz mietankie towarzyskie []
Byli spocone i zziajane
I wszystka trzech w driebiezgi pijane.
I jak jechali bez Puaskie
Fordziak w latarnie wyrn z trzaskiem,
I przybieg (ty pod gazem krzynkie)
Flimon szarpany za podpinki.
(J. Tuwim, Kwiaty polskie)

style zawodowe profesjonalizacja

lusarz by blady i nienawidzi mnie. Umiechn si drwico i powiedzia:

-Bez holaizy? Jak ja mam bez holaizy lochbajtel krypowa? eby trychter by na
szponder robiony, to tak. Ale on jest krajcowany i we flanszy culajtungu nie ma, to
na sam abszperwentyl nie zrobi.
-No wie pan zawoaem, rozkadajc rce czego podobnego nie spodziewaem si
po panu! Wic ten trychter wedug pana nie jest robiony na szponder? Ha, ha, ha!
Pusty miech mnie bierze? Gdzie on na lito Boga jest krajcowany?
-Jak to gdzie? warkn lusarz. Przecie ma kajl na iberlaufie!
Zarumieniem si po uszy i szepnem wstydliwie:
-Rzeczywicie nie zauwayem, e na iberlaufie jest kaila. W takim razie zwracam
honor : bez holaizy ani rusz.
(J. Tuwim, z tomu Jarmark rymw)

Funkcje stylizacji
Funkcje fabularne - zdolno wywoywania przez stylizacj obrazu i klimatu
epoki, zdolno umiejscowienia bohaterw w czasie historycznym i w rodowisku,
kreowanie obrazu narratora
Funkcje strukturalne- stylizacja rnicuje podstawowe typy wypowiedzi
(narracja, monolog, dialog)
Funkcje artystyczne wywoywanie nastroju poetyckoci, podkrelenie patosu
sytuacji, komizmu postaci

Intertekstualno
Tradycyjnie mwio si o nawizaniach do stylw indywidualnych poszczeglnych
autorw, konwencji pisarskich zwizanych z okrelonymi prdami literackimi.
Teoretycy literatury posuguj si terminem: stylizacja literacka

Aluzja (allusio ac. przygrywka) literacka -wiadome nawizanie do innego tekstu

literackiego, odwoujce si do wiedzy odbiorcy, ktry to nawizanie powinien
spostrzec i waciwie zinterpretowa. Przywoanie danego tekstu moe nastpi np.
przez odwoanie do tytuu dziea, postaci, sytuacji, przez nawizania o charakterze
jzykowym, sownictwo, frazeologi, wersyfikacj

Nie - Boska komedia Krasiskiego Boska komedia Dantego.

J.Sowacki Do autora trzech psalmw polemika z pogldami ideowymi
wyraonymi w Psalmach przyszoci Z. Krasiskiego.
Monolog Kordiana na szczycie Mont Blanc ywo przypomina Improwizacj Konrada z
III cz. Dziadw.

Cechy dobrego stylu

Podstawowe cechy dobrego stylu to: komunikatywno, jasno, zwizo,
ywo i obrazowo.
Komunikatywno stylu polega na tym, e dana wypowiedzie powinna by tak
sformuowana, aby bya odebrana i zrozumiana zgodnie z intencj nadawcy. osiga si
j poprzez: posugiwanie si jzykiem poprawnym, powszechnie zrozumiaym,
unikanie wyrazw obcych, posugiwanie si prost skadni.
Jasno stylu czy si z jasnoci i cisoci mylenia, osiga si j przez: umiejtny
dobr wyrazw, unikanie homonizmw czyli wyrazw jednakowo brzmicych lecz
majcych odmienne znaczenie, unikanie zbyt duej liczby archaizmw i neologizmw,
unikanie zda zbyt dugich i zawiych, unikanie zda utrconych, unikanie
wyszukanych rodkw stylistycznych.
Zwizo stylu polega na ograniczeniu uytych w wypowiedzi rodkw jzykowych do
tych; ktre s konieczne do jasnego i wyrazistego przedstawienia treci.
ywotno i obrazowo stylu polega na przekazaniu odbiorcy za pomoc
odpowiednich rodkw jzykowych myli, obrazw i uczu nadawcy w sposb barwny
pobudzajcy wyobrani odbiorcy.

18.Sowniki i ich zastosowanie

Sowniki su do wyjaniania: terminw naukowych, wyrazw- ich znaczenie,
pochodzenia, wyrazw obcych, zasada stosowania zwizkw frazeologicznych zasad
pisowni polskiej.
Przykady:
aby wyjani pochodzenie wyrazu kolano, naley posuy si sownikiem
etymologicznym
aby wyjani znaczenie wyrazw interdyscyplinarny, naley posuy si
Sownikiem wyrazw obcych
aby wyjani znaczeni zwrotu smali cholewki , naley posuy si
Sownikiem zwizkw frazeologicznych
aby wyjani pisowni wyrazu hierarchia , naley posuy si Sownikiem
ortograficznym

19. Tre i zakres wyrazu.

Kady wyraz posiada tre i zakres. Tre wyrazu stanowi og charakterystycznych dla
przedmiotu , osoby , czynnoci , zjawiska , stanu zwanego tym wyrazem , na przykad
treci wyrazu ra s wszystkie cechy tego kwiatu : odyga , licie , kolce , kwiaty ,
patki , zapach. Zakres wyrazu stanowi ilo przedmiotw , osb , czynnoci , zjawisk ,
stanw nazywanych tym wyrazem , na przykad zakresem wyrazu : ra s wszystkie
re. Midzy treci , a zakresem wyrazu istnieje nastpujca zaleno : im tre
bogatsza tym zakres wyrazu jest wszy , im tre wyrazu ubosza tym zakres wyrazu
jest szerszy.
Szereg wyrazw : liryka , Oda do modoci , literatura , oda. skada si z wyrazw
o zrnicowanych treciach i zakresach. Wyrazem o treci najuboszej i zakresie
najszerszym jest literatura, natomiast wyrazem w treci najbogatszej i zakresie
najwszym jest Oda do modoci.
Podane wyrazy naley uporzdkowa w nastpujcy sposb: literatura, liryka, oda,
Oda do modoci.

20. Bliskoznaczno wyrazw synonimy

Wyrazy bliskoznaczne to synonimy, maj one znaczenie podobne, ale rni si treci
i zakresem uycia. Rozrnia si synonimy znaczeniowe na przykad: chudy,
szczupy, wychudy, takie synonimy stylistyczne na przykad: brzydki, ohydny,
wstrtny. Moliwo zastpienia w zdaniu jednego synonimu drugim jest ograniczona,
gdy wynika to z kontekstu Przykad:
Wyraz altruizm mona zastpi synonimami: powicenie, ofiarno, czynienie dobra,
troska o innych ludzi.

21. Zwizki frazeologiczne.

Zwizki frazeologiczne to poczenia wyrazw pod wzgldem ich treci. Ze wzgldu na
stopie zespolenia wyrazw wchodzcych w skad zwizku frazeologicznego, zwizki
frazeologiczne dziel si na: zwizki frazeologiczne lune, zwizki frazeologiczne stae
i zwizki frazeologiczne czne.
Zwizki frazeologiczne lune charakteryzuj si tym, e wyrazy wchodzce w ich skad
s wymienne i zachowuj znaczenie dosowne.
Zwizki frazeologiczne stae to takie zwizki wyrazw, ktre s niewymienione a cay
zwizek ma charakter przenony.
Zwizki frazeologiczne czne to takie poczenia wyrazw, ktre najczciej wystpuj.
Przykad:
Wyraz serce moe tworzy rne zwizki frazeologiczne, na przykad :
matczyne serce zwizek frazeologiczny czny;
serce chore zwizek frazeologiczny luny;
gobie serce zwizek frazeologiczny stay;
serce czowieka zwizek frazeologiczny luny
Matczyne serce wszystko wybaczy. Ojciec ma chore serce. To by czowiek o gobim
sercu. Serce czowieka skada si z dwch komr.

22. Waciwe i przenone znaczenie wyrazw.

Znaczenie waciwe wyrazu to znaczenie podstawowe, natomiast znaczenie przenone
to znaczenie wtrne. Podstawowe znaczenie wyrazu tchrz to nazwa zwierzcia,
znaczenie przenone tego wyrazu to nazwa czowieka, ktry atwo ulega uczuciu
strachu i nie potrafi go przezwyciy. Nazw t przeniesiono na bojaliwego czowieka
ze wzgldu na podobiestwo jego cechy do cechy zwierzcia.
Wyraz uraw podstawowe znaczenie to nazwa ptaka, przenone znaczenie to nazwa
urzdzenia przy studni do wycigania wody lub nazwa dwigu.
Wyraz zamek podstawowe znaczenie to budowla warowna, przenone znaczenie to
nazwa zamknicia przy drzwiach lub zapicia odziey.
23. Jzyk mwiony, a jzyk pisany
 Jzyk polski moe wystpowa w dwch podstawowych wariantach: pisany i
mwiony. W przestrzeni wirtualnej istniej rwnie elektroniczne warianty tych
wariantw. Mona doszuka si hybrydy jzyka pisanego i jzyka mwionego, ktra
bywa okrelana jako jzyk zapisany, pisemno elektroniczna itp. Pojawia si ona w
czatach. Moliwa jest rwnie oralno elektroniczna, raz nagrana wypowied
mwiona moe by wielokrotnie odtwarzana czym przypomina wypowied pisemn.

jzyk mwiony:
mwienie jest pierwotne, ewolucyjnie starsze - waniejsze;
wypowiedzi mwione s wspomagane przez komunikacj niewerbaln;
wypowiedzi mwione maj charakter addytywny (cigle mona co doda,
dopowiedzie);
odbiorca jest tu obok i mona nieporozumienia, wtpliwoci wyjania na bieco,
mona negocjowa sensy, konteksty;
wypowiedzi mwione s synchroniczne - nadawca i odbiorca spotykaj si s obecni
jednoczenie w trakcie rozmowy, komunikuj si jednoczenie;
w mwienie angaujesz si caym ciaem, dwik odbierasz caym ciaem (such),
widzisz, czujesz, poruszasz si, dowiadczasz obecnoci drugiego czowieka, jego
bliskoci;
mwienie jest bardziej naturalne, spontaniczne - mowa opiera si w duym stopniu na
improwizacji i negocjacji sensw;

jzyk pisany
pisanie jest wtrne, drugie - stanowi efekt ewolucji;
praktycznie nie ma tu komunikacji niewerbalnej (za wyjtkiem emotikonw i znakw
interpunkcyjnych) wic trzeba precyzyjniej si wyraa, dobrze przemyle i
zorganizowa ca wypowied;
wypowiedzi pisemne maj charakter skoczony, stanowi zamknit cao;
odbiorca ma do czynienia z gotowym tekstem i nie widzi nadawcy (moe go jedynie
sobie wyobraa na podstawie tekstu lub innych informacji) a nadawca piszc tekst
wyobraa sobie odbiorc, wpisuje go w tekst (kady tekst ma takiego wirtualnego
odbiorc np. list, pamitnik pisz do siebie za kilka lat);
wypowiedzi pisemne s asynchroniczne - asynchroniczno moe by przyczyn
powstania rnych kontekstw (kontekst nadawcy rny od kontekstu odbiorcy moe
bardzo utrudni porozumienie);
w pisaniu aktywny jest tylko wzrok czasem te such (w przypadku odczytywania
tekstu) adresat jest sam na sam z tekstem, wyalienowany, samotny;
pisanie jest sztuczne, zaplanowane, abstrakcyjne;
Wypowiedzi pisemne pozwalaj na zaspokajanie potrzeby bliskoci, bycia z kim oraz
na spontaniczno, poniewa generalnie opieraj si na improwizacji. Z kolei
wypowiedzi pisemne musz by dobrze przemylane i zaplanowane zanim trafi do
odbiorc, nie ma tu zatem miejsca na spontaniczno.
atwiej jest wic porozumiewa si jzykiem mwionym, bo odbiorca ma moliwo
uzupeniania swojej niewiedzy w czasie komunikacji ni jzykiem pisemnym, ktry
stanowi wiksze wyzwanie zarwno dla nadawcy, jak i dla odbiorcy

24. Rodzaje literackie i gatunki literackie.

Trzy rodzaje literackie:

Liryka osob mwic jest podmiot liryczny
Epika - osob mwic jest narrator
Dramat

Konstrukcja stylistyczna:
Liryka sytuacja wyznania (monolog liryczny) f. ekspresywna.
Dramat syt. narracyjna (monologowa konstrukcja jzykowa narracja) f.
poznawcza;
Dramat dialog.

Kompozycja:
Liryka podporzdkowuje wiat przedstawiony podmiotowi.
Epika wiat istnieje poza narratorem.
Dramat dominanta kompozycyjna jest akcja.

Gatunki i odmiany

liryka
Elegia utwr wierszowany, meliczny (mwiony pierwotnie przy akompaniamen-cie
fletu), melancholijny. Tre zwykle miosna (Kochanowski), czasem autobiograficzna
(Janicki) lub patriotyczna (Karpiski). W XX w. elegiami nazywa si utwory o tonie
emocjonalnym, penym zadumy, smutku.
Oda twrc jest Pindar. Utwr patetyczny, uroczysty, opiewajcy wzniose idee, czyn
znakomitego czowieka. Elementy retoryki.
Hymn o charakterze uroczystym, podejmujcy sprawy najbardziej wzniose,
nadajcy im dostojn realizacj poetyck. Tematyka religijna i patriotyczna. Podmiot
zbiorowy. W star. Grecji: peany (ku czci Apollina) i dytyramby (Dionizosa).
Pie pozbawiona wyznacznikw gatunkowych. Wyraana za pomoc rnych
rodkw jzykowych. Obecnie nazywa si j po prostu wierszem.
Tren powicony osobie zmarej.
Epitafium utwr aobny, nagrobkowy.
Fraszka krtki utwr o charakterze artobliwym.
Epigramat lapidarny i bardzo zwarty utwr oparty na jakim koncepcie, niekiedy
paradoksalnym.

gatunki synkretyczne
Poemat dygresyjny liczne fragm. liryczne wmontowane s w ramy epickie,
stanowi wiadome odejcie od narracji epickiej.
Sielanka (= idylla, ekologa, skotopaska, bukolika) wierszowany utwr o wsi. Ma
ksztat monologu lirycznego. Czsto wyzyskuje elementy narracji epickiej (Sielanki
nowe ruskie Zimorowica) lub oparte s na dialogu (ecy Szymonowica, Laura i Filon
Karpiskiego). Wypowiadajcy si jest najbliszy podmiotowi lirycznemu. ywotne do
pocz. XIX wieku. Faworyzowana przez sentymentalizm.
Ballada opowie o silnym podkadzie epickim (Anglia) lub char. lirycznym
(Francja). Oparte na motywach fantastycznych, ludowych. Najczciej maj budow
fabularn fabua ujmowana skrtowo, lapidarnie. Pierwiastki dramatyczne
wystpuj w dialogach bohaterw. wiat suy do przekazywania emocji podmiotu
lirycznego. XVIII XIX w. pierwsze ballady w postaci tzw. dum. Mickiewicz,
Lemian, Tuwim (satyryczne i parodystyczne).

epika
Nowela powst. w czasach antycznych. Ma motywacj realistyczn. Orodkiem
zainteresowania jest czowiek, sprawy ludzkie, brak ingerencji bogw. Rozkwit noweli
w redniowieczu i odrodzeniu (g. za spraw rod. mieszczaskiego, kupcw). Przeom
w pisaniu nowel za spraw Dekameronu Boccaccia:
To utwr epicki zwizy, jednowtkowy (czsto nazywany anegdot).
Zarysowane kontury i wewntrzna logika rozwojowa rzdzca biegiem przedst..
zdarze.
Wyst. orodek kompozycyjny (np. punkt kulminacyjny utworu zwrotny
moment w dziejach bohatera lub kontrast np. losw dwch postaci).
Moe wyst. motyw uboczny np. kamizelka w noweli Prusa.
Zakoczenie noweli stanowi istotny moment kulminacyjny utworu tu
najczciej mieci si punkt cikoci.
 Opowiadania nowela bez wyranych konturw, lecz majca jej zwizo,
jedno wtku, zdarzenia.
Opowie rozbudowana nowela.
Uksztatowana proz publicystyczn i naukowo-krytyczn mieci w sobie
reporta, felieton, esej.
Cykle nowelistyczne poczone nowele, gdzie czynnikiem zespalajcym moe
by rama sytuacyjna (np. Banie tysica i jednej nocy zespolone sytuacj opowiadania
przez Szeherezad) lub wsplny element tematyczny (np. posta bohatera w cyklu o
Sherlocku Holmesie), albo jednolita postawa narratora wobec przedstawionego wiata,
jednolita problematyka moralna czy filozoficzna.

Powie rozpowszechniony w wieku XIX i XX. Do tego czasu znajdowa si poza

obrbem hierarchii rodzajw i gatunkw literackich, gdy nalea do lit. plebejskiej.
Ma funkcj poznawcz.
Struktura do swobodna i elastyczna.
Fabua nierzadko wielowtkowa (wtek gwny i uboczny). Zawiera szereg
epizodw.
Rozbudowane to.
Zwizki przyczynowo-skutkowe tworz akcj. Sia napdow akcji jest konflikt.
Perypetie zmiany w kierunku losw bohatera.
Ekspozycja zarysowanie sytuacji wyjciowej bohaterw na pocztku utworu.
Przedakcja szersza opowie o losach bohaterw poprzedzajca waciw
fabu.
Prolog zdecydowane wyodrbnienie przedakcji w osobnym rozdziale.
Poakcja informacje o dalszych losach bohaterw po zamkniciu fabuy.
Epilog - zdecydowane wyodrbnienie poakcji w osobnym rozdziale.
Inwersja ukad czasowy fabuy, polegajcy na zakceniu chronologicznego
nastpstwa zdarze. Czsta w nowoczesnej powieci (np. pamitnik Rzeckiego w
Lalce).
Narracja autorska (w trzeciej osobie) i pamitnikarska (w pierwszej osobie).
typowe odmiany powieci:
a) P. spoeczno-obyczajowa obraz pewnego rodowiska socjalnego, na ktrego tle
przedst. s losy bohaterw, reprezentujcych okr. siy spoeczne, ideay moralne i
wiatopogldowe.
b) P. psychologiczna rozbudowana motywacja psychologiczna boh. (najw. jest
sfera przey wewn. jednostki), np. Zbrodnia i kara Dostojewskiego.
Zazwyczaj powie spoeczno-obyczajowa stapiaj si w jednorodn cao, np. u
Balzaka, Tostoja, Prusa, Dbrowskiej czy Nakowskiej.
c) P. historyczna przesza dwie fazy rozwojowe: 1. Na tle rzeczywistych wydarze
historycznych dziaaj fikcyjne postacie bohaterw pierwszoplan. 2. Utwory osnute na
losach postaci autentycznych.
d) P. sensacyjna ywa akcja obfitujca w liczne niespodzianki i niezwyke
przygody. Tu: powie kryminalna majca spoist kompozycj oraz powie
podrnicza.
e) P. fantastyczna Dwa rodzaje: 1. science fiction motywacja fantastyczna czy
si z naukowymi wywodami, np. Lem; 2. fantazy np. Harry Potter.
f) P. biograficzna dzieje jakiej autentycznej postaci znanej z historii.
g) P. cykliczne np. Trylogia Sienkiewicza.

Epos ma motywacj fantastyczn (baniow). Najstarszy gatunek epicki. Na wstpie

znajduje si zwykle inwokacja, gdzie opowiadacz-rapsod prosi muz o natchnienie.
Paralelizm dwch szeregw zdarze jeden w wiecie bogw, drugi w wiecie
bohaterw.
Styl podniosy, uroczysty, patetyczny.
Retardacje w postaci opisw realiw.
Epos rycerski jego rda znajd. si nie w antyku, lecz w kulturze feudalnej i
folklorze poszczeglnych narodw. Wskrzeszony w Odrodzeniu. Ograniczenie roli
wiata bogw. Przetrwa do XVII wieku.
Epopeja wikszy utwr powieciowy, dajcy szeroki obraz spoeczestwa w
przeomowych momentach historycznych. Nie jest synonimem eposu.
Poemat heroikomiczny jest parodi eposu (g. XVII-XVIII w.), konflikt formy
wysokiej i niskiej.
Poemat epicki niezbyt rozbudowana fabua, nie ma zbyt wielu epizodw (jak
epos), skupia si na g. nurcie fabuy. Narrator obiektywny, raczej nie wysuwa siebie na
czoo. (np. Grayna Mickiewicza)
Poemat opisowy tematem s zjawiska przyrody (np. Sofiwka Trembeckiego).
W epoce pseudoklasycyzmu.
Inne: poemat dydaktyczny, poemat filozoficzny.

gatunki mieszane
Powie poetycka - Walter Scott, Byron, Maria Malczewskiego, Konrad Wallenrod
Mickiewicza, Sowackiego: Mnich, mija, Lambro. ywotna do schyku romantyzmu.
To romantyczna odmiana poematu epickiego. Ma odrbne zasady ksztatowania
narracji, ktra czy w sobie el. epickie i liryczne. Nastrj grozy i niesamowitoci.
Fabua traci prymat na rzecz przey czytelnika. Staje si niekonsekwentna, brak jej
wewn. spoistoci, ma wiele luk i niedopowiedze. Egzotyka (rodowisko orientalne lub
historyczne). Bohaterem jest tajemnicza posta maska okrelonego podmiotu
lirycznego.
Poemat dygresyjny pierwowzr w Don Juanie Byrona. Wie si z romantyzmem.
Znacznie duszy od powieci poetyckiej. Fabua wta i prosta, najczciej opiera si
na motywie podry bohatera. Pierwszoplanow rol odgrywa narrator, ktry w
dowolnym momencie przerywa opowie i snuje wasne refleksje (DYGRESJE).
Dystans pomidzy bohaterem a narratorem. Ekspansja liryki na teren epiki
(manifestowana szydercz postaw narratora wobec bohatera).

gatunki pograniczne
Esej wypowied krytyczna, naukowa lub filozoficzna. Obok elem. wykadu
dyskursywnego wyst. sk. anegdotyczne, opisy literackie lub char. bohatera.
Felieton gat. publicystyczno-dziennikarski. Temat opiera si na okr. fakcie
rzeczywistym natury spo., obyczaj. lub kulturalnej. Wykorzystywane rodki prozy
epickiej (elem. fabuy, opisy itp.). Kronika odmiana felietonu.
Reporta gat. publicystyczny sigajcy po rodki artystyczne prozy literackiej.
Opiera si na materiale autentycznym, lecz uformowany jest na wzr fabuy epickiej
(ma wyrazist akcj) i ma rozbudowane charakterystyki psychologiczne przedst.
autentycznych bohaterw. Czsto zaliczany do form literatury piknej.

literatura dydaktyczna
Podporzdkowane nadrzdnej funkcji wychowawczej, dopiero wtrnie
estetycznej.
Utwory moralizatorskie zaw. bezporednio do odbiorcy skierowane
sformuowania dydaktyczne, nauki, upomnienia czy wskazwki postpowania (np.
satyra)
Utwory moralistyczne dydaktyzm po postaci uoglnie moralnych, majcych
warto uniwersaln (np. maksyma).
Parabola przypowie, zawiera szeroko rozbudowan anegdot fabularn.
Utopia miay form powieciow. Kontrast midzy wymarzonym ideaem a
sprzeczn z nim rzeczywistoci.
Antyutopia parodystyczny odpowiednik utopii.
Bajka literacka (narracyjna i epigramatyczna).
Satyra.

25. Tragizm, komizm, ironia

Tragizm najczciej jest to splot okolicznoci wymagajcych podjcia decyzji
pocigajcej za sob nieszczliwe nastpstwa. W literaturze jest to kategoria
estetyczna, ktra w rnych epokach bya inna tre, w staroytnoci dla Grekw
tragizm by realizacj fatum, ktre tak kieruje losami bohaterw, e musz one
doprowadzi do katastrofy. W pniejszych epokach literackich tragizm warunkoway
wydarzenia historyczne, sytuacje konfliktowe. Najczciej koncepcja tragizmu wyraa
si w konstrukcji tzw. bohatera tragicznego, moe on wystpowa w rnego rodzaju
gatunkach literackich przykady: tragizm bohaterw w Antygonie:, tragizm
bohaterw romantycznych, tragizm pokolenia Kolumbw.
Komizm jest to waciwo rozmieszania tkwica w czym lub kim. W
literaturze jest to kategoria estetyczna charakterystyczna dla komedii. Komizm moe
wystpowa w trzech rodzajach: jako komizm postaci (bohatera), jako komizm
sytuacji, jako komizm sowny. Przykady utworw witoszek, Skpiec Moliera,
Powrt posa, luby panieskie. Komizm moe wystpowa take w innych
rodzajach literackich np. w Monachomachii, Lalce.
Ironia jest to ukryta drwina, lekkie szyderstwo, zoliwo zawarta w
wypowiedzi pozornie aprobujcej, najczciej wystpuje w utworach satyrycznych
przykady: satyry I. Krasickiego, Beniowski Sowackiego.

26. Symbol, alegoria, przypowie

Symbol jest to rodek artystyczny wystpujcy w literaturze rnych epok
literackich, szczeglnie popularnym by symbolizm. Symbol ma dwojakie znaczenie:
bezporednie i porednie, znaczenie bezporednie okrela desygnat, ktry zosta uyty
jako symbol, znaczenie porednie ma charakter przenony i wyraa to co jest
niewyraalne, to co jest zgodne z intencjami autora. Przykady utworw Wesele,
tytuy Ludzie bezdomni, rozdziobi nas kruki, wrony, Duma.
Alegoria jest to rozbudowany obraz, ktry oprcz swego doskonaego
znaczenia ma jeszcze inne, umowne, uywa si jej, aby okreli pojcia abstrakcyjne,
oderwane np. mio, mier, sprawiedliwo, wystpuje we wszystkich epokach
literackich, jako rodek stylistyczny bya charakterystyczna dla literatury
redniowiecza i baroku, np. w poezji redniowiecza wystpuje alegoria mierci
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze mierci, w poezji baroku alegoria mioci wiersze
J.A. Morsztyna.
Przypowie jest to gatunek literacki, szczeglnie popularny w literaturze
dawnej, szczeglnym rodzajem jest przypowie biblijna, ma charakter moralizatorsko
dydaktyczny. Przypowie jest przykadem paraboli literackiej (grecki wyr. Parabole
zestawienie obok siebie), gdy zawiera obrazy dwch rzeczywistoci: przedstawionej
bezporednio i przedstawionej porednio majcej charakter przenony, alegoryczny
symboliczny. Dlatego zrozumienie przypowieci wymaga przejcia od doskonaoci
odbieranej rzeczywistoci do jej znaczenia przenonego, alegorycznego czy
symbolicznego (rzeczywisto przenona). Przykady przypowieci O synu
marnotrawnym, O miosiernym Samarytaninie, O siewcy

27. Zdarzenie, fabua, akcja

Zdarzenie w utworze literackim jest to wydarzenie, w ktrym uczestniczy
bohater. Istniej utwory zawierajce tylko jedno zdarzenie np. anegdoty, pewnego typu
nowele, jednoaktwki, najczciej jednak wystpuje zesp zdarze zwykle
powizanych w ukad przyczynowo-skutkowy. Taki ukad przyczynowo-skutkowy, w
ktrym zdarzenia konsekwentnie i logicznie wpywaj kolejno z siebie realizujc si w
okrelonym czasie i zmierzaj do wydarzenia stanowicego ich zamknicie, nazywamy
fabu. Pomidzy zdarzeniami skadajcymi si na fabu zachodz nie tylko zwizki
przyczynowo-skutkowe, ale take zwizki, ktre wynikaj z tego, e cay ukad zdarze
rozwija si w kierunku jakiego okrelonego celu, zmierza do jakiego rozwizania. S
to zwizki celowociowe, dlatego o fabule, w fabule, w ktrej te zwizki dominuj,
mwimy jako o akcji, czyli akcja jest to rodzaj fabuy, w ktrej dominuj zwizki
wydarze celowociowe. W kadym utworze epickim lub dramatycznym wystpuj:
zdarzenia, fabua lub akcja. Przykady literackie Lalka, Potop, Doktor Piotr.
Ludzie bezdomni, Kordian, Antygona.

28. Funkcje jzyka:

Komunikatywna -Jzyk daje przede wszystkim moliwo porozumiewania si.

Moemy porozumie si za pomoc innych rodkw (gesty, mimika, dym z ogniska
itp.), ale nad nimi przewag ma jzyk, poniewa za jego pomoc mona przekaza
bardzo zoone informacje. Jzyk daje moliwo przekazywania informacji o mylach,
uczuciach, moliwo porozumiewania si na odlego (listy - przekazy pisemne) i
niezalenie od czasu, w ktrym informacja zostaa wysana (moemy czyta ksigi
napisane np. w redniowieczu).

Zarazem jzyk peni funkcj poznawcz, to znaczy w swojej strukturze magazynuje

rezultaty wielowiekowego poznania rzeczywistoci - wiedzy. I tak np. Eskimosi w
swoim sownictwie wyrniaj kilkadziesit sw opisujcych nieg - rne jego
postacie, jego odmienno.

Funkcja reprezentatywna to zdolno jzyka do zastpowania, czyli

symbolizowania zjawisk. Jeeli powiem "Mam jabko", przekazuj informacj, o
przedmiocie znajdujcym si niekoniecznie w zasigu mojej rki. Wyraz "jabko" w
wystarczajcy sposb okrela przedmiot, ktry mam na myli.

Funkcja ekspresywna to zdolno jzyka do powiadamiania odbiorcy o doznanych

uczuciach - zdolno do wyraania uczu, ocen. Kiedy o kocie powiemy "kiciu", to
wyraamy w ten sposb swj dodatni stosunek do zwierzcia. Wyraz "babsztyl",
"babsko" informuje o naszej antypatii. Uczucia wyraamy poprzez odpowiedni dobr
sownictwa, intonacj. Wyrazem jzykowej ekspresji s apostrofy, zdania
wykrzyknikowe, sowa nacechowane emocjonalnie.

Funkcja impresywna w pewien sposb czy si z ekspresywn. Jest to zdolno

jzyka do ksztatowania, wywoywania za pomoc komunikatu jzykowego oczekiwanej
reakcji odbiorcy. Dziki tej funkcji nadawca moe ksztatowa postawy i zachowania
odbiorcy. Np. gdy mwi do kogo: "Otwrz okno", oczekuj, e ten kto okno otworzy.
Do tej funkcji nale komendy wojskowe, np.: "Padnij!", "Powsta!", "Rozej si!" itp.
Najczciej, gdy jzyk jest podporzdkowany tej funkcji, nadawca uywa trybu
rozkazujcego lub bezokolicznikw. Czsto spotykamy si z typem takiej funkcji w
tekstach ustaw, regulaminach, a take w hasach i sloganach reklamowych ("Cukier
krzepi", "Domestos zabija bakterie"). Rodzajem wypowiedzi impresywnej, okrelanej
mianem gronej, jest wypowied, ktra jest zarazem manipulacyjna. Nadawca nie
ujawnia swoich rzeczywistych intencji i traktuje odbiorc jako niewiadome narzdzie
w urzeczywistnianiu swoich planw. Przykadem takiej wypowiedzi s przemwienia
oskarycieli Sokratesa, ktrzy chcieli wpyn na decyzj sdziw i w ten sposb
doprowadzi do skazania Sokratesa na mier.

Poetycka - Z funkcj poetyck spotykamy si w literaturze piknej. Przejawia si w

rny sposb, w zalenoci od epoki, pisarza, odbiorcw. Funkcja ta nie ogranicza si,
wbrew nazwie, tylko do poezji. Jest obecna w prozie poetyckiej, przemwieniach,
artach, kalamburach, mowie potocznej. Tworzc teksty o funkcji poetyckiej nadawca
chce zaskoczy, rozmieszy, a przede wszystkim zachwyci.

funkcja fatyczna - podtrzymywanie kontaktu (potakiwanie, pytania, twierdzenia

rozwijajce rozmow, kierujce ni)