Przegld Geologiczny, vol.

50, nr 9, 2002

to zapewne z metasomatoz CO2, ktrej dziaanie miao
rwnie wpyw na krystalizacj arsenkw Ni-Fe. Takich
arsenkw nie obserwuje si w Braszowicach, gdzie nato-
miast obok siarczkw Ni-Fe wystpuj metale rodzime, a
podwyszona zawarto Fe w awaruicie i obecno god-
lewskitu wiadczy o temperaturach ich krystalizacji rzdu
400C. Dziaanie temperatur o wartociach przekra-
czajcych zakres facji zielecowej w tym masywie
potwierdzaj te: obecno zrnicowanych tekstur wska-
zujcych na deserpentynizacj (np yek oliwinowych),
wtrnych oliwinw (wicej Fe w porwnaniu z oliwinami
pierwotnymi) i paragenezy awaruitmagnetyt (+oliwin,
+antygoryt).
Podsumowujc, mona stwierdzi, e historia geolo-
giczna obu masyww bya w swoich pocztkach zbliona:
oba powstaway w pobliu uku wysp (co potwierdza skad
spineli chromowych), gdzie te rozpocza si ich serpen-
tynizacja, ktra midzy innymi znalaza odbicie w krystali-
zacji magnetytu i siarczkw Ni-Fe. Kiedy skay znalazy
si w rejonie strefy subdukcji, tworzyy si pniejsze
generacje siarczkw Ni-Fe o podwyszonej zawartoci Fe i
godlewskit. W dalszym etapie (po umiejsowieniu ofioli-
tu?) skay masywu GogowJordanw ulegy metasoma-
tozie CO2 (powstanie arsenkw i wysoki stosunek S:Ni-Fe
w siarczkach) i miejscami rekrystalizacji (pojawia si anty-
goryt), a skay z Braszowic pocztkowo rwnie ulegy
rekrystalizacji, a nastpnie znalazy si w warunkach facji
amfibolitowej co zaowocowao deserpentynizacj ich cz-
ci. Dane na temat kruszcw w obu masywach, ktre
pozwalaj zrekonstruowa ciek przemian ska, zgodne
s z wynikami otrzymanymi dla mineraw ponych
(Dubiska & Gunia, 1997).
Literatura
COLEMAN A. 1977 Ophiolites. Ancient Oceanic Lithosphere?
Springer Verlag. Berlin.
DICK H.J.B. & BULLEN T. 1984 Chromian spinel as a petrogenic
indicator in abyssal and alpine-type peridotites and spatially associated
lavas. Contrib. Mineral. Petrol., 86: 5476.
DUBISKA E. & GUNIA P. 1997 The Sudetic ophiolite: current
view on its geodynamic model. Geol. Quart., 41: 120.
JAMROZIK L. 1995 Geologia ofiolitw z obrzeenia bloku sowio-
grskiego. Przew. 66 Zj. PTG. Rocz. Pol. Tow. Geol., wyd. spec. 50
lat polskich bada geologicznych na Dolnym lsku. Wrocaw 1995:
193200.
MISRA K.C. & FLEET M.E. 1973 The Chemical Compositions of
Synthetic and Natural Pentlandite Assemblages. Econ. Geol., 68:
518530.

Geneza z wglowodorw w basenie polskim

Pawe Henryk Karnkowski*

Kiedy pod koniec lat pidziesitych ubiegego stule- ficzne) koncentruj si wok wau wolsztyskiego i s
cia dokonywano znaczcych odkry z wglowodorw na wynikiem utraty wasnoci kolektorskich piaskowcw w
przedgrzu Karpat (Lubaczw 1957, Jaksmanice strefie ich zazbiania si ze zlepiecami.
1958, Przemyl 1960) ju rozpoczynaa si realizacja Czynnikiem, ktry utrudnia tworzenie si duych
programu poszukiwa na Niu Polskim. W 1961 r. odkryto puapek strukturalnych jest w wielu regionach due regio-
pierwsze zoe ropy naftowej, w Rybakach k. Krosna Odrza- nalne nachylenie powierzchni stropowej czerwonego
skiego (w dolomicie gwnym), a w 1964 r. odkryto pierw- spgowca. Na obszarze, gdzie regionalny kt upadu wynosi
sze zoe gazu ziemnego w osadach czerwonego spgowca 23 minimalna wysoko puapki strukturalnej musi prze-
(BogdajUciechw k. Ostrowia Wielkopolskiego). Spowo- kracza 30 m, aby mogy si w niej zachowa przechwycone
dowao to koncentracj si i rodkw w rozpoznaniu Niu wglowodory. Pomimo pozornie prostego celu poszuki-
Polskiego, a okres 19651975 to najistotniejsze lata w wawczego, znalezienie struktur tego typu nie jest atwe,
dopywie informacji o budowie polskiego basenu permskie- gdy w nadkadzie cechsztysko-mezozoicznym czsto
go, ktry jest podstawowym obszarem poszukiwania z wystpuje due zrnicowanie litologiczno-miszociowe,
wglowodorw w klastycznych osadach czerwonego ktre komplikuje zadanie skonstruowania dobrego modelu
spgowca i cechsztyskich wglanach. prdkoci w celu prawidowej konwersji przekroju czaso-
Od pocztku poszukiwa, w problematyce badawczej, wego na przekrj gbokociowy.
pojawiao si zagadnienie genezy z w basenie polskim. Skad gazu ziemnego w utworach czerwonego spgow-
Szeroki program poszukiwawczy w utworach mezozoicz- ca i wapienia cechsztyskiego jest zrnicowany: najwy-
nych nie przynis adnych odkry z wglowodorw. sza zawarto metanu wystpuje w Wielkopolsce (po
Std, tematyka dotyczca genezy z ograniczaa si pnocnej stronie wau wolsztyskiego). W rejonie dolno-
gwnie do utworw permskich. W osadach karboskich lskim i pomorskim zawarto metanu nie przekracza
(pomorskie osady westfalu w facji ldowej) znaleziono kli- 50%, nierzadko jest duo nisza i wtedy gaz jest wysokoza-
ka niewielkich z gazu, ale ich geneza jest podobna do azotowany. Wanym skadnikiem gazu ziemnego w rejonie
z w czerwonym spgowcu. Odolanowa jest hel, ktrego znaczca zawarto w gazie
Zoa gazu ziemnego w utworach czerwonego spgow- umoliwia wybudowanie instalacji do skraplanie helu na
ca wystpuj w przystropowej, piaszczystej czci profilu skal przemysow.
czerwonego spgowca uszczelnionej osadami cechsztynu. Wysok zawarto azotu w gazie ziemnym w osadach
Jeeli na piaskowcach wystpuj odpowiednio misze i czerwonego spgowca tumaczy si hipotez o wysoko-
porowate wglany wapienia cechsztyskiego, to najcz- temperaturowej przemianie materii organicznej. Azot
ciej one take wchodz w skad puapki zoowej. generuje z substancji organicznej w wyszych temperatu-
Puapkami gazu ziemnego w utworach czerwonego rach ni metan. Gazy bogate w azot s gwnie formowane
spgowca s wic najczciej obiekty strukturalne (anty- w finalnym stadium generacyjnym gazw, kiedy skay osa-
kliny i brachyantykliny) oraz formy paleomorfologiczne dowe wchodz ju w stadium wczesnego metamorfizmu.
(paleowydmy). Nieliczne puapki litofacjalne (stratygra- Miejsce wysokiej koncentracji helu (oraz azotu), w caym

816

polskim basenie czerwonego spgowca, pokrywa si z
obszarem najwyszego strumienia cieplnego w pnym
permie, triasie i jurze. Tak wyrana zbieno tych dwch
elementw nie moe by przypadkowa, a wprost przeciw-
nie wie pochodzenie ogromnych iloci helu z obsza-
rem o bardzo wysokim strumieniu cieplnym. Poniewa hel,
szczeglnie w tak duych ilociach, moe pochodzi tylko
z paszcza lub dolnej skorupy, tam naley doszukiwa si
faktw potwierdzajcych to przypuszczenie.
W cechsztynie tylko utwory wglanowe maj odpo-
wiedni porowato, aby by potencjalnymi skaami zbior-
nikowymi. Wapien cechsztyski jako skaa zbiornikowa
z reguy jest powizany z podcielajcymi go utworami
czerwonego spgowca lub starszego podoa. Natomiast
dolomit gwny stanowi zamknity ukad naftowy, gdzie
Skad izotopowy siarki, wgla i tlenu a geneza z siarki rodzimej
zapadliska przedkarpackiego
Jan Parafiniuk*
Problem genezy z siarki rodzimej zapadliska przed-
karpackiego cho absorbuje uwag badaczy od dawna,
wci wzbudza polemiki i kontrowersje. Nie ulega wtpli-
woci, e siarka rodzima jest produktem bakteryjnej reduk-
cji siarczanw, ale warunki procesw zootwrczych, ich
mechanizm i czas przebiegu nadal czekaj na pene wyja-
nienie. Problem jest o tyle aktualny, e wraz z kryzysem
grnictwa siarkowego w Polsce ograniczeniu ulega dostp
do nowych materiaw. Wraz z zamkniciem odkrywkowej
kopalni siarki w Machowie zosta stracony najlepszy poli-
gon do przeprowadzenia takich bada. Dzisiaj jest oczywi-
ste, e opracowanie spjnego modelu genetycznego tych
z wymaga udziau specjalistw z wielu dziedzin wie-
dzy: geologw strukturalnych, sedymentologw, petrogra-
fw, geochemikw, mikrobiologw. Zapewne brak takiej
wsppracy sprawi, e dysponujemy dotd jedynie
czstkowymi opracowaniami genezy z siarki. Wrd
badaczy bardziej jest popularny pogld o epigenetycznym
pochodzeniu tych z, ktry zakada, e substratem bakte-
ryjnej redukcji siarczanw by ju zdiagenezowany pokad
gipsu przykryty izolujc warstw modszych osadw, z
wykorzystaniem metanu pochodzcego z zewntrz. Kon-
kurencyjna teoria syngenetyczna zakada osadowe pocho-
dzenie siarki na etapie depozycji i wczesnej diagenezy
osadw wglanowo-gipsowych. W tym przypadku metan
moe by mikrobiologicznie generowany in situ.
Bardzo uytecznym narzdziem w badaniach genezy
z siarki okazay si analizy stosunkw izotopw trwaych powe siarki pozwalaj nawet okreli stopie degradacji
siarki, wgla czy tlenu. Obecnie dysponujemy ju znaczn
liczb takich analiz, celowe wic wydaje si wic sprawdze-
nie czy i w jakim stopniu metody izotopowe pozwalaj zwe-
ryfikowa przedstawione powyej modele genetyczne.
Mioceskie (badeskie) gipsy, z ktrymi zoa siarki s
niewtpliwie genetycznie zwizane maj w caym zapadli-
sku przedkarpackim wyrwnany skad izotopowy siarki z
wartociami 34S oscylujcymi wok 22, typowymi dla
morskich ewaporatw tego wieku. Brak jakiegokolwiek
wzbogacenia w 34S gipsw otaczajcych zoa siarki i spo-
Przegld Geologiczny, vol. 50, nr 9, 2002
skay macierzyste i zbiornikowe wystpuj w jednym miej-
scu lub w niedalekim oddaleniu. W tej sytuacji wyznaczenie
zasigu porowatych ska zbiornikowych i zasigu wystpo-
wania stref dojrzaoci materii organicznej ogranicza
obszar poszukiwa do strefy najbardziej perspektywicznej.
Wytypowanie obszarw speniajcych warunki ukadu
naftowego (petroleum play) nie zaley wic tylko od
waciwie rozpoznanych obiektw strukturalnych, ale
rwnie od okrelenia historii termicznej i pogrenia
poszczeglnych czci basenu permskiego. Obecny stan
nauki i praktyki w tym zakresie pozwala modelowa ewo-
lucj basenw sedymentacyjnych, czego efektem jest zna-
jomo etapw dojrzewania materii organicznej i generacji
poszczeglnych faz wglowodorw. W tym zakresie basen
polski jest obecnie intensywnie rozpoznawany.
tykanych czasem wewntrz tych z moe by argumen-
tem przemawiajcym za lokowaniem procesu redukcji
siarczanw po etapie sedymentacji ewaporatw.
Siarka rodzima charakteryzuje si wyranie niszymi
wartociami 34S ni gipsy, co jednoznacznie wskazuje na
bakteryjn redukcj siarczanw. Zebrane analizy wykazuj
du zmienno skadu izotopowego siarki rodzimej w
przedziale od 6 do +18, ze redni wartoci okoo
11 (Parafiniuk i in., 1994). Warto ta moe nie by jed-
nak wyznaczona precyzyjnie ze wzgldu na niewystar-
czajc reprezentatywno analizowanych prbek. Tym
niemniej znaczna zmienno skadu izotopowego siarki
rodzimej oraz niszy od okrelonego eksperymentalnie
stopie wzbogacenia siarki rodzimej w izotop 32S wzgl-
dem gipsu wskazuj na proces redukcji w rodowisku o
ograniczonym rezerwuarze siarczanw, co porednio
wskazuje na model epigenetyczny. Potwierdzaj to rw-
nie analizy skadu izotopowego siarki celestynu i barytu,
ktre s charakterystycznymi mineraami akcesorycznymi
podkarpackich z siarki. Oba te mineray wykazuj wyra-
ne wzbogacenie w izotop 34S (wartoci 34S w celestynie
wynosz od 36 do 61, a w barycie od 36 do 71), co
pozwala traktowa je jako siarczany rezydualne, zawie-
rajce pozosta, nie zredukowan bakteryjnie porcj siar-
czanu. Co wicej, izotopowo cikie, rezydualne siarczany
s cigle obecne w wodach zoowych (w kopalni Machw
ich wartoci 34S wynosiy od 31 do 34). Badania izoto-
z wywoany utlenianiem siarki w trakcie ich eksploatacji.
Bardzo lekki skad izotopowy wgla osiarkowanych i
ponnych wglanw dowodzi, e pochodzi on z metanu
zuywanego w procesie bakteryjnej redukcji siarczanw.
Wartoci 13C wapieni najczciej mieszcz si w przedzia-
le od -25 do -55 (rednio ok. -45). Mniej jednoznaczne
s wyniku skadu izotopowego tlenu wglanw. Wartoci
18O zmieniaj si od ok. -3 do -8 (rednia ok. -5)
(Gsiewicz, 2000), i wskazuj na mieszane morsko-mete-
oryczne rodowisko ich powstawania. Trudno okreli jed-
817