Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantw UJ

Nauki Humanistyczne, Nr specjalny 3 (2/2011)

Kierunki badawcze w filozofii II

MACIEJ KOSTYRA
(UNIWERSYTET WARSZAWSKI)

POJCIE CNOTY W ETYCE ANTYSTENESA Z ATEN

WPROWADZENIE

W celu rozwietlenia kynickiego rozumienia cnoty wskazane wydaje si

przeprowadzenie analizy porwnawczej koncepcji etycznej Antystenesa1 oraz
intelektualizmu etycznego Sokratesa. W niniejszym artykule autor opiera si
na publikacjach wspczesnych badaczy kynizmu: Susan Prince, Terencea
Irwina, Luisa Navia, Williama Desmonda2.
Z uwagi na niejednomylno wyej wymienionych badaczy wskazane b-
dzie z jednej strony wstrzymanie si od uznania Antystenesa z Aten za pierw-
szego kynika, a z drugiej strony uznanie jego zasadniczego znaczenia dla rozwo-
ju kynizmu3. Koncepcj filozoficzn Antystenesa w znacznej mierze bezkry-
tycznie przejli od niego jego nastpcy kynicy4.
Antystenes w przeciwiestwie do Platona i Arystotelesa ani nie poszuki-
wa, ani nie formuowa definicji. Jak podkrela Janina Gajda-Krynicka, An-
tystenes uwaa, i rzeczy dostpne zmysom s zoeniami rzeczy coraz mniej-

1
Antystenes z Aten (ok. 444 ok. 368 r. p.n.e.), ateski pobywatel (obywatelstwo otrzyma
dopiero za udzia w bitwie pod Tanagr w 426 r. p.n.e.). Pocztkowo nalea do ruchu sofistw
jako ucze Gorgiasza. Antystenes by modszy od Sokratesa o 25 lat i starszy od Ksenofon-
ta o 20 lat.
2
Konieczno wprowadzenia semantycznego odrnienia kynizmu jako postawy filozofw
antycznych (cynicyzmu staroytnego) od cynizmu wspczesnego (rozumianego pejoratyw-
nie) podkrelaj m.in. Wadysaw Tatarkiewicz, Peter Sloterdijk, Luis E. Navia i in.
3
Zob. D.R. Dudley, A History of Cynicism From Diogenes to the 6th Century A.D., London 1937.
4
To spostrzeenie dotyczy w szczeglnoci Diogenesa z Synopy. Zob. S. Prince, Socrates,
Antisthenes, and the Cynics, [w:] S. Ahbel-Rappe, R. Kamtekar, A Companion to Socrates,
Oxford 2006, s. 67.

133
 Maciej Kostyra
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

szych i std wypywa jego opr wzgldem moliwoci okrelenia ostatecznych

skadnikw bytu (istoty). Granic poznania stanowiyby zatem wedug niego
postrzegane bezporednio, niedefiniowalne i niewyraalne elementy proste 5.
W ujciu Arystotelesa dowolna rzecz zoona z elementw prostych posiadaa
form i podlegaa przyczynie celowej.
Ferdinand Dmmler w rozprawie doktorskiej z 1882 roku pt. Antisthenica
uznaje filozofi Antystenesa za posiadajc wyjtkowe znaczenie dla zrozumie-
nia filozofii zarwno Sokratesa, jak i Platona. Jak podkrelaj badacze zajmuj-
cy si myl staroytn, tacy jak A. Chappuis, H. Gomperz, G. Grote, dokadna
analiza filozofii Antystenesa pozwala skonfrontowa z sob dwie rozbiene
drogi kontynuacji dziedzictwa sokratejskiego: platosk i kynick.

ANTYSTENES Z ATEN JAKO POSTA HISTORYCZNA

Informacje o historycznym Antystenesie czerpiemy porednio od Kseno-

fonta, Platona i Arystotelesa6. Niezbyt cenionym przez historykw filozofii
rdem wiedzy o uczniu Gorgiasza s ywoty i pogldy synnych filozofw
greckich Diogenesa Laertiosa. Do koncepcji filozoficznych Antystenesa bd
odnosi si myliciele tacy, jak Plutarch, Seneka, Klemens Aleksandryjski, Jan
Salisbury i inni7. Najbogatszym rdem informacji o relacji midzy Sokratesem
i Antystenesem pozostaje Uczta Ksenofonta8. K. Joel uwaa, e Ksenofont przed-
stawia Sokratesa jako idealizacj Antystenesa. A.H. Chroust idzie dalej, twier-
dzc, e Sokrates w ujciu Ksenofonta jest po prostu Antystenesem, przeciwne-
go zdania bdzie W.E. Higgins9.
Antystenes napisa dzieo pt. Dziobak. M.F. Burnyeat uwaa, e dialog ten
powsta w odpowiedzi na pewien kluczowy, z perspektywy kynizmu, fragment
dialogu pt. Eutydem10. Wiele anegdot opisywao wrogo midzy Platonem
i Antystenesem. Jak podkrela G. Zuccante, jakkolwiek Platon wielokrotnie
odnosi si polemicznie do pogldw Antystenesa, nigdzie w dialogach nie wy-
mieni jego imienia. F. Decleva Caizzi podkrela, e Teajtet jest dialogiem
w caoci odwoujcym si do myli Antystenesa.

5
Por. J. Gajda-Krynicka, Platoska droga do idei. Aksjologiczny rodowd platoskiej ontolo-
gii, Wrocaw 1993, s. 31.
6
Kopot ze rdami polega na tym, e nie zachowaa si do naszych czasw wikszo spo-
rd dzie Antystenesa. Z kolei dzieom, ktre przetrway, niektrzy historycy filozofii staro-
ytnej zarzucaj nieautentyczno.
7
S. Prince, op. cit., s. 62 i n.
8
Napisana w 380 r. p.n.e.
9
Zob. L. Navia, The Classical Cynicism. A Critical Study, Westport 1996, s. 40-43, 57-59.
10
Platon, Eutydem (285d-286b), [w:] idem, Dialogi, t. II, tum. W. Witwicki, Kty 2005,
s. 210 i n.

134
 Pojcie cnoty w etyce Antystenesa z Aten
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Niektrzy badacze utrzymuj, e w dialogach Platona symbol psa stanowi

odniesienie do filozofii kynickiej11, bezporedni aluzj do filozofii Antystene-
sa12. Platon krytykowa rwnie kynick koncepcj polityczn, okrelajc j
w Pastwie mianem miasta wi13. M. Guggenheim traktowa utopie Platona
i Antystenesa jako wzajemnie przeciwstawne14.
Arystoteles odnosi si do filozofii Antystenesa w kontekcie problemu
sprzecznoci w Topikach (104b 21) i w Metafizyce (1024b 32 oraz 1043b 24-28).
W swoich pismach nigdzie nie uywa on wobec Antystenesa okrelenia cynik.
W Polityce, rozwaajc cel prawa, nazywa on gupcem czowieka, ktry zamie-
rzaby sam dla siebie stanowi prawo (autarkeia)15.
Na podstawie ywotw i pogldw synnych filozofw greckich Diogenesa
Laertiosa dowiadujemy si, i Antystenes pozostawi po sobie dziesi tomw
pism (62 dziea z rnych dyscyplin), w tym traktaty logiczne, etyczne (m.in. po-
wicone mstwu), polityczne, historyczne, muzyczne, biologiczne, retoryczne
i wiele innych. W caoci ocalay tylko dwa dziea retoryczne: Ajax i Odyseusz,
w ktrych przedstawione zostay fikcyjne debaty midzy bohaterami homeryc-
kimi na temat natury cnt. Debaty ujawniaj pesymizm wynikajcy z odrzu-
cenia tezy o istnieniu sprzecznoci. Pozostae dziea Antystenesa, jak np. Herak-
les, ocalay jedynie we fragmentach16.
Antystenes by podnym i wszechstronnym twrc, poruszajcym wiele
tematw. Wikszo zachowanych wiadectw o zawartoci jego pism posiada
status hipotez. Przypisywane mu dziea powstay ju po mierci Sokratesa. Naj-
bardziej twrczy literacko okres jego ycia stanowiy lata ok. 399-366 p.n.e.
W jego twrczoci mona wyrni trzy etapy: sofistyczny, sokratyczny oraz
proto-kynicki. Pocztkowo pisa on sofistyczne traktaty, nastpnie sokratyczne
dialogi oraz kynickie diatryby (ostatnie 20-30 lat ycia); dokadna chronologia
ich powstawania jest jednak trudna do ustalenia.

LOGIKA ANTYSTENESA Z ATEN

Punktem wyjcia do uproszczonego przedstawienia zaoe filozofii An-

tystenesa naley uczyni jego logik. Antystenes nie pojmowa logoi jako zro-
zumienia, wgldu, wtajemniczenia, lecz jako praktyczn umiejtno analo-

11
Joel C. Relihan twierdzi, e symbol psa, a take wilka, pojawia si w dialogach platoskich
w kontekcie opisw charakteru kynickiego, ktry odznacza si rodzajem obdu, okrelane-
go mianem melancholii (cynanthropia) bd wilkoactwa (lycanothropia).
12
Zob. Pastwo, Protagoras, Fajdros, Laches, Hippiasz Wikszy.
13
Platon, Pastwo (372d-373a), [w:] idem, Pastwo. Prawa, tum. W. Witwicki, Kty 2001,
s. 66 i n.
14
Obszern analiz porwnawcz najwaniejszych staroytnych greckich utopii (pitagorej-
skiej, spartaskiej, platoskiej, stoickiej oraz kynickiej) przeprowadza Doyne Dawson. Zob.
D. Dawson, Cities of the Gods: Communist Utopias in Greek Thought, Oxford 1992.
15
Arystoteles, Polityka (1284a 15).
16
Zob. L. Navia, op. cit., s. 40-49.

135
 Maciej Kostyra
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

giczn do wiczenia gimnastycznego. Najprawdopodobniej jako pierwszy zdefi-

niowa on pojcie logosu, ale w odrnieniu od Platona i Arystotelesa nie byo
ono zawone do dyskursu obiektywnej i pewnej wiedzy opartej na definicjach
i dedukcji. Wedle Antystenesa, logos stanowi odkrycie i wyartykuowanie zna-
czenia w naiwnym, relatywnym sensie, odnoszcym si do rzeczywistoci jzy-
kowej i spoecznej, ktra jest zmienna. A zatem sformuowanie ostatecznej defi-
nicji logosu nie jest moliwe, poniewa odsania on to, czym co jest lub czym
byo, zgodnie z sokratejskim pytaniem o istot. Koncepcja logosu Antystenesa
nie odrnia rzeczywistoci od mylenia o rzeczywistoci17. Prb rozwizania
tego problemu podejm przedstawiciele starszej Stoi w swojej doktrynie pan-
somatyzmu, wprowadzajc rozrnienie na to, co si ma na myli (lekton), oraz
na to, o czym si mwi ciao (soma)18.
W Metafizyce Arystoteles przytacza dwa paradoksy podane przez Anty-
stenesa: 1) sprzeczno jest niemoliwa, a wic nie mona mwi nieprawdy19;
2) zdefiniowanie istoty jest niemoliwe20. W kwestii sprzecznoci Chappuis
przyznaje racj Antystenesowi, gdy ten stwierdza, e nie moe ona wystpowa
w jednym i tym samym przedmiocie i nie moe by cigle utrzymywana
przez umys. Idea tosamoci pojta jako substancjalny atrybut bycia oraz skon-
no umysu do nakierowania na prawdziwo skoniy Antystenesa do poszu-
kiwania pewnoci w harmonii midzy myleniem a przedmiotem mylenia21.
Antystenes sta na stanowisku Sokratesa, podkrelajc zwizek poj z rze-
czywistoci zamiast z konwencj. Kynicy powicali wiele uwagi parmeni-
dejskim paradoksom, a synn figur dla zobrazowania paradoksw by mody
Herakles na rozstajnych drogach22. Kynickie logoi byo wiczeniem sofistycz-
nym, polegajcym na sprawnym posugiwaniu si odpowiednimi zasobami reto-

17
Logika kynikw posiada rodowd parmenidejski.
18
B. Mates, Logika stoikw, tum. A. Kruk, Warszawa 1971, s. 20 i n.
19
Arystoteles, Metafizyka (1024 b), tum. K. Leniak, Warszawa 1983, s. 145 i n.
20
Ibidem, (1043 b), s. 209-211.
21
H.D. Rankin uwaa, e majc dostp do fragmentarycznych informacji o logice Antystene-
sa, nie jestemy w stanie odtworzy caoci. Z kolei W.K.C. Guthrie uwaa, e to, co traktuje si
jako logik Antystenesa, w wikszoci nie jest jego autorstwa. Por. S. Prince, op. cit., s. 62 i n.
oraz 80 i n.
22
Odwrcon logicznie przez Protagorasa zasad Parmenidesa wykorzysta Antystenes z Aten.
Zasada Antystenesa gosia, i adne twierdzenie nie jest faszywe. Relatywizm Protagorasa
stanowi konsekwencj paradoksu sformuowanego przez Parmenidesa, a mianowicie dopki
wypowiadamy si poprawnie, dopty nie jest moliwe, abymy mogli mwi o tym, czego
nie ma. Po logicznym odwrceniu tej zasady otrzymujemy zdanie: wszystko, co zostao
powiedziane poprawnie, jest prawdziwe. Paradoks polega na tym, e parmenidejska zasada,
ktra miaa chroni przed faszywymi mniemaniami, wpyna na rozwj zrnicowanych pog-
ldw na byt. Zgodnie z ni wszystko, co zostaje wypowiedziane, jest prawdziwe, natomiast
to, czego nie mona wypowiedzie, jest nie do pomylenia. Zasada goszca, e mwi i myle
mona tylko to, co istnieje, po odwrceniu zacza oznacza, e istnieje wszystko, co mona
pomyle i o czym mona mwi. Prosz poda rdo.

136
 Pojcie cnoty w etyce Antystenesa z Aten
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

rycznymi, ktrych baz stanowia twrczo Homera. Medium dla wyraania

idei etycznych stanowi zabieg retoryczny operujcy obrazowym porwnaniem,
zbliony do alegorii (hyponoia).
Homeryccy bohaterowie stawali si personifikacjami cnt. Mitologia sta-
nowia podstaw dla nauczania cnoty; bya ona zatem spraw aktw (erga),
w przeciwiestwie do sw czy stanw (logoi). Bya to konsekwencja zaoenia
przyjtego przez Antystenesa w dialogu pt. O prawdzie; jeeli bowiem wyklu-
czymy sprzeczno jako niemoliw, to uprawnione bd jedynie definicje
ostensywne23. Wobec powyszego kademu ciau naleaoby przyporzdkowa
tylko jedn nazw.
Odwzorowanie midzy nazw a obiektem konkretnym powinno by jedno-
-jednoznaczne, aby zachowana zostaa odrbno kadego fragmentu ogu jed-
norodnych przedmiotw indywidualnych. W takim wiecie sprzeczno jest wy-
kluczona; jej wystpienie stanowi konsekwencj oznaczania rnymi nazwami
tego samego przedmiotu24. Jeeli zatem dwoje ludzi, wskazujc na pewien byt,
wypowiada nastpujce zdania: 1) to jest czowiek, 2) to nie jest czowiek, wiad-
czy to o tym, e nazw czowiek oznaczaj dwa rne byty, co na gruncie
logiki Antystenesa wymaga odrzucenia25.
Kynickiemu nominalizmowi towarzysz charakterystyczne konsekwencje
egzystencjalne.

CNOTA W ETYCE ANTYSTENESA Z ATEN

Program filozofii kynickiej mia na celu cise okrelenie neutralnej kon-

strukcji ramowej dla dziedziny wartoci. Na kynicki trud (ponos) skadaa si
praktyka metodycznego odrzucania dwch typw wartoci: konwencjonal-
nych, czyli niekonstytutywnych (nalecych do wasnej konstrukcji ramowej),
oraz konstytutywnych jako nienalecych do adnej inteligibilnej konstrukcji
ramowej26.
Stanowisko Antystenesa z Aten wydaje si interesujce, poniewa odrzuci
on zarwno moliwo uznania jakiejkolwiek cnoty za konstytutywn, jak rw-
nie moliwo praktykowania cnoty na mocy obowizujcej w danej wsplno-

23
Zob. L. Navia, op. cit., s. 59 i n.
24
Por. S. Prince, op. cit., s. 81.
25
Por. z analogicznymi przykadami w Eutydemie (283 e-284 d) i Soficie (237 c-239 c). Platon,
Dialogi, t. II, ed. cit., s. 209-210, 460-463.
26
Podstaw sporu kynikw ze stoikami o rozumienie cnoty jako jedynego dobra stanowi dialog
Eutydem (281 d-281e), w ktrym Sokrates argumentuje, e jedynie wiedza jest prawdziwym
dobrem oraz e istniej wiksze dobra od swoich przeciwiestw, gdy mdro do nich prowa-
dzi. Por. Platon, Eutydem, [w:] idem, Dialogi, t. II, ed. cit., s. 206.

137
 Maciej Kostyra
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

cie konwencji (w ramach ktrej cnota traktowana jest przez niego zawsze jako
niekonstytutywna)27.
Na czym wobec tego polegao praktykowanie kynickiej cnoty? Czy suszna
jest teza, i kynizm stanowi poczenie postawy realistycznej z relatywistycz-
n? Wydaje si, e konsekwentne stanowisko kynickie uniemoliwia takie po-
czenie, albowiem relatywista w obrbie konstrukcji ramowej (...) posuguje si
t sam aparatur pojciow, co zwyky realista. (...) Rozszczepienie, polegajce
na tym, e w odniesieniu do budowy konstrukcji ramowej gosi si relatywizm,
a w jej obrbie praktykuje si realizm, mona utrzyma jedynie przez wprowa-
dzenie dychotomii midzy konstytucj a interpretacj28. Podajc tokiem ro-
zumowania Antystenesa, naley podkreli, e w celu odrnienia od siebie kon-
stytutywnego oraz interpretacyjnego (konwencjonalnego) aspektu cnoty nalea-
oby opracowa logik norm.
Kynicka filozofia nie sprowadzaa si zatem do kontestacji zastanego dys-
kursu oceniajcego, ale przede wszystkim podkrelaa potrzeb uzasadnienia
zastanego systemu wartoci. Jak zauwaa Wojciech Sucho, logika Antystenesa
wyznaczya punkt graniczny dla dyskursu oceniajcego, bowiem wskazaa ona
brak moliwoci okrelenia niearbitralnej bazy (konstrukcji ramowej) dla gene-
rowania ocen29.
Wobec powyszego proponowany przez Antystenesa wybr stylu ycia, ja-
ko samostanowienie, jest naoonym na siebie samego prawem (autonomi)30.
W celu zobrazowania cnoty wytrzymaoci kynicy posugiwali si rodza-
jem anegdoty (chreia)31, w ktrej gwnymi postaciami byli Herakles i Odyseusz.
Dziki zdolnoci akomodacji pragnie do rnorodnych warunkw (panowanie
nad losem) i pomimo akceptacji dla licznych dbr zewntrznych stali si oni
dla kynikw niedocigymi wzorami osobowymi do naladowania32. Cnota (are-

27
Spr w kwestii dobra bezwzgldnego (cnoty) midzy stoikami oraz kynikami umoliwi
wprowadzenie do filozofii pojcia wartoci (axia). Wane z perspektywy rozwoju teorii war-
toci jest stoickie rozrnienie na niestopniowalne dobro-cnot oraz stopniowalne rzeczy
zewntrzne, zwizane z konwencjonalnym wymiarem ycia czowieka: dodatnie (proegmena)
oraz ujemne (apoproegmena).
28
J. Mitterer, Tamta strona filozofii. Przeciwko dualistycznej zasadzie poznania, tum. M. u-
kasiewicz, Warszawa 1996, s. 35.
29
Zob. W. Sucho, Logika cynikw, [w:] Pragmatyka anomalii logicznych, red. W. Sucho,
I. Trzciniecka-Schneider, D. Kowalski, Krakw 2008, s. 53.
30
Zob. L. Navia, op. cit., s. 73.
31
Gr. (chreia) w rnych kontekstach posiada m.in. znaczenia: 1. konieczno, potrze-
ba, niedostatek, brak; 2. bieda, ubstwo; 3. proba; 4. interes, sprawa; 5. akcja, dziaanie, funk-
cja, zajcie zawodowe; 6. kwestia, materia, rzecz; 7. uycie, uytek, korzy, poytek (ko-
rzystanie, uywanie); 8. powiedzenie, sentencja, anegdota. Zob. Sownik grecko-polski, t. I,
oprac. O. Jurewicz, Warszawa 2000, s. 519.
32
Herakles i Odyseusz jako bohaterowie byli gloryfikowani przez kynikw za swoj elas-
tyczno w przystosowaniu do rnych, skrajnie trudnych warunkw rodowiska. Stanowili
oni przykady umiarkowanie kynickiego sposobu ycia, dziki zainteresowaniu rwnie nie-
licznymi dobrami zewntrznymi (konwencjonalnymi).

138
 Pojcie cnoty w etyce Antystenesa z Aten
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

te) ujta jako sia charakteru moe by nauczana, ale jedynie na drodze pod-
ania za czyim przykadem (hyponoia). Zdobywanie cnoty odbywa si na dro-
dze ucieleniania, bowiem nie istnieje adna natura uprzednia wzgldem cno-
ty33. Dobry przykad daje Herakles, ktry bez wzgldu na miejsce i zwizane
z nim niedogodnoci sumiennie wykonuje swoje zadania, motywowany jedynie
zwikszaniem stopnia wytrzymaoci34. Tak pojta cnota posiada charakter ega-
litarny; staje si dostpna kademu czowiekowi, niezalenie od pochodzenia,
kultury, pci czy rasy. Zdaniem kynikw tylko czowiek wytrzymay postpuje ra-
cjonalnie, a dziki cnocie usuwa on zamroczenie umysu nakierowanego na uni-
wersalia35.
Antystenes okrela cnot czowieka cnotliwego mianem mdroci prak-
tycznej phronesis albo sophos. W wielu szkoach postsokratycznych mdro
praktyczna bdzie skorelowana ze szczciem. Cnota bowiem jest samowystar-
czalna (autarkes)36 i nie potrzebuje niczego ponad si Sokratesa (Sokratike
ischus)37. W dziele Antystenesa pt. Herakles pojawia si koncepcja siy charak-
teru poczona z kategori phronesis. Zdolno wyboru jest zatem pierwszym
krokiem na ciece cnoty38. Wybr wypywajcy z cnoty nie jest decyzj inte-
lektualn, lecz egzystencjaln.
Naszkicowane powyej zaoenia etyki Antystenesa stan si kamieniem
wgielnym dla antycznego kynizmu.

CNOTA JAKO SIA SOKRATESA

Idea wytrzymaoci stanowi fundament etyki Antystenesa, a wywodzi si

ona z opowieci o Heraklesie, ktry by niskiego pochodzenia, brzydki, niewy-
rafinowany w ruchach, ale nigdy nie da si pozna jako fizycznie czy mentalnie
saby. Wymienione atuty zdecydoway o tym, e stanowi on dla kynikw para-
dygmatyczny przykad nadludzkiej wytrzymaoci. Pokonujc wszelkie prze-
ciwnoci i trudy, okazywa si prawowitym synem Zeusa.

33
Odrzucenie przez Antystenesa uniwersaliw oraz metody spekulatywnej utrudnia analizy filo-
zoficzne. Te frustrujce waciwoci skoniy stoikw do przekroczenia kynizmu. Zob. L. Navia,
op. cit., s. 73.
34
Rwnie u Diogenesa z Synopy spotykamy przykady oraz anegdoty (chreia), ktre wska-
zuj na unikalne (niepowtarzalne) momenty cnotliwych wyborw. Nie znajdziemy jednak u niego
opisu natury cnoty. Zob. ibidem, s. 73.
35
Por. S. Prince, op. cit., s. 65.
36
D. Gromska uywa pojcia: samostarczalna.
37
Wprowadzam pojcie wytrzymaoci jako oznaczenie kynickiej siy Sokratesa (Sokra-
tike ischus). Gr. (ischus): 1. sia, moc, tyzna fizyczna; 2. warowno, sia zbrojna;
3. potga; 4. przemoc. Zob. Sownik grecko-polski, op. cit., s. 472.
38
Jest to wany moment w metafizyce Arystotelesa, a dotyczy utosamienia bd odrnienia
poj potencji oraz aktu.

139
 Maciej Kostyra
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

W centrum swojej etyki Antystenes umieci wytrzymao umysu i cha-

rakteru. Ide wytrzymaoci najlepiej oddaje grecki termin arete. Jeli poczy-
my termin arete z koncepcj kynick, problematyzacji ulegnie pojcie cnoty
znane z tradycji judeochrzecijaskiej. Bierze si to std, e greck, a zatem
rwnie kynick cnot niewiele czy z chrzecijaskimi pojciami moralnymi,
takimi jak czysto czy pobono. Cnota w etyce greckiej odnosi si do wy-
trzymaoci lub postulatu uzyskania mistrzostwa w samokontroli. Wedle Anty-
stenesa, jest ona zdolnoci mistrzowskiego panowania nad sob, nad swoimi
mylami, uczuciami, pragnieniami, oczekiwaniami, zwizkami z innymi, we-
wntrznymi i zewntrznymi warunkami39. Antystenes dostrzega, e spoecze-
stwo znacznie ogranicza ludzk zdolno kontrolowania ycia i przeznaczenia40.
Cnota wystarczy do szczcia, pod warunkiem e wspiera j sia Sokrate-
sa41. Wytrzymao ochrania drog cnoty i prowadzi do preferowania niszego
puapu dbr zewntrznych. Wiedzy o dobru powinna towarzyszy wewntrzna
sia, pojmowana jako umiejtno samoograniczania si (zdolno do wytrzy-
mywania niszego poziomu dbr zewntrznych). Przyzwyczajenie do ycia
w trudniejszych warunkach, z niskim poziomem dbr zewntrznych, nawet
wwczas, gdy poziom tych dbr jest relatywnie wysoki, potguje cnot. Zaufa-
nie do korzystnych warunkw ycia czyni adaptacj bardziej niestabiln.
Kontekstem dla kategorii krzepy Sokratesa bdzie pojcie eupraxia, wpro-
wadzone przez Arystotelesa i bdce odpowiednikiem platoskiego to kalon,
uywanego do oznaczenia dobrze wykonanego dziaania. Rzetelne wykonanie
zadania jest motywowane pragnieniem zaprezentowania si pord ludzi w pe-
wien okrelony sposb. Autoprezentacja zakada zdolno wyboru (prohairesis)
jednej z wielu rnych moliwoci pokazywania si we wsplnocie (polis).
Arystoteles wskazuje na dwie zasady (archai) wyboru: pragnienie oraz lo-
gos. Jak pisze Hannah Arendt: Prohairesis, wadza wyboru, jest poprzedniczk
woli. Otwiera ona dla ludzkiego umysu pierwsz, niewielk i ograniczon,
przestrze, bez ktrej byby on wydany na ask dwch przeciwstawnych, zwal-
czajcych si si. Z jednej strony byaby to sia samooczywistej prawdy, w sto-
sunku do ktrej nie posiadamy adnej wolnoci zgadzania si lub niezgadzania.

39
W staroytnej filozofii greckiej wyrniamy trzy wadze duszy: uczuciow (kardia), umys-
ow (dianoia), wolitywn (ischus).
40
Por. S. Prince, op. cit., s. 71-72.
41
Jak dotychczas nie ma pewnoci co do tego, w ktrym miejscu dialogw Sokrates staje si
jedynie wyrazicielem pogldw Platona. Z perspektywy przedmiotu dysput powysza trud-
no ma charakter drugorzdny. Platoska koncepcja dobra oparta zarwno na hedonizmie,
jak i przystosowaniu wyklucza kynickie rozwinicie. Platon wyjania bowiem, jak naley
rozumie zwrot wystarczajce do (hikanon) w odniesieniu do dobra. Zwrotu tego nie naley
rozumie na sposb kynicki jako samowystarczalnoci i niezalenoci od zewntrznych wa-
runkw. Ponadto Platon wstrzymuje si przed goszeniem, e cnota jest jedynym dobrem
i wystarcza do szczcia. Zob. Platon, Fileb (66 a-67 b ), [w:] idem, Dialogi, t. II, op. cit.,
s. 653-654.

140
 Pojcie cnoty w etyce Antystenesa z Aten
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Z drugiej strony byaby to sia namitnoci i poda, kiedy to wydajemy si

cakowicie zdominowani przez natur, o ile rozum nie uwolni nas od tej domi-
nacji42.
Sia Sokratesa w ujciu Antystenesa byaby zatem zdolnoci zachowa-
nia autonomii, a wic dystansu zarwno wobec okrelonych rozumnych celw,
jak i wobec sfery ludzkich pragnie. Tak pojta cnota zachowuje podobiestwo
do Arystotelesowskiej phronesis, poniewa obie te kategorie odnosz si do tego,
co znajduje si w ludzkiej mocy.
Na oznaczenie dwch rde przeciwstawnie niewaciwych motywacji
(nieograniczonych pragnie oraz apodyktycznego intelektu) Antystenes uywa
pojcia zudy (typhos)43. Zamroczenie ludzkiej egzystencji wie si z dum,
kamstwem, pretensjonalnoci, arogancj, mistyfikacj, przesdnoci, religij-
nymi oszustwami, uwielbieniem pastwa, podstpem. W opinii kynikw wypo-
wiedzi o tym, co wykracza poza sfer ludzkiej mocy, s pozbawione sensu44.
Zdaniem Antystenesa, ani zrozumienie, ani teoretyczne rozwaania nie zwik-
szaj cnotliwoci. Cnot wspiera praktyczny rozsdek, a osabiaj pragnienia
i rozum teoretyczny. Cnota pojta jako trud (ponos) polega na porzuceniu natu-
ralnych skonnoci oraz teoretycznych rozwaa na rzecz naladowania cnotli-
wych bohaterw (np. Odyseusza)45.
Koncepcja krzepy Sokratesa (Sokratike ischus) stanowi zalek greckiej
koncepcji woli (prohairesis), rozwijanej nastpnie przez Arystotelesa46.

OTWARTO INTELEKTUALIZMU ETYCZNEGO NA KYNICK INTERPRETACJ CNOTY

Zasadniczym punktem odniesienia przy analizie etyki Antystenesa zamie-

rzam uczyni wybrane fragmenty dialogw sokratycznych: Protagoras, Fileb,
Gorgiasz, Eutydem. Umoliwi one przeledzenie warunkw moliwoci rozwi-
nicia intelektualizmu etycznego w duchu filozofii Antystenesa i jego nastp-
cw kynikw47.

42
Zob. H. Arendt, Wola, tum. R. Piat, Warszawa 2002, s. 97.
43
Gr. (typhos) 1. tyfus; 2. zuda, zudzenie; 3. gupstwo; 4. bzdura; 5. prno, zarozu-
miao, przepych; 6. rzecz ulubiona, tzw. konik. Zob. Sownik grecko-polski, op. cit., s. 419.
44
Jak podkrela Susan Prince, parrhesia jest greckim sowem, ktre oznacza nie tyle wolno
w mwieniu, ile sam prawdomwno. Kynicka parrhesia posiada dugi rodowd: poczw-
szy od Parmenidesa przez sofistw, Sokratesa a do Antystenesa i jego nastpcw. Por. S. Prin-
ce, op. cit., s. 65.
45
Por. ibidem, s. 88.
46
Arystoteles, Etyka Eudemejska (1223 b 10), [w:] idem, Etyka Wielka. Etyka eudemejska,
tum. W. Wrblewski, Warszawa 1977.
47
Kanoniczny ukad sukcesyjny Sokrates-Antystenes-Diogenes jest uznawany przez H. Gom-
perza, G. Grote, E. Zellera i W.K.C. Guthrie. Najmniej godne zaufania s rda podkrelaj-
ce bezporedni zwizek Antystenesa z Diogenesem. Por. S. Prince, op. cit., s. 39.

141
 Maciej Kostyra
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

W dialogu Protagoras Sokrates podejmuje prb znalezienia alternatywy

dla hedonizmu48. Teza o wystarczalnoci i koniecznoci cnoty do szczcia
opiera si na jednoczesnym przyjciu hedonizmu (instrumentalne ujcie cnoty)
i jego odrzuceniu (autoteliczne ujcie cnoty). Postulat pogodzenia szczcia
z hedonizmem prowadzi do ujcia cnoty jako wiedzy o sposobie porzdkowania
pragnie w celu zmaksymalizowania przyjemnoci w perspektywie caego ycia.
W dialogu Gorgiasz podjta zostaje prba przekroczenia hedonizmu
w stron asymilacyjno-akomodacyjnej koncepcji szczcia, ktrej przezwyci-
enie w nastpnym etapie bdzie miao na celu odparcie moliwoci instru-
mentalnego ujmowania cnoty49. Sokrates przekracza hedonizm, odrzucajc sta-
nowisko Kaliklesa, upatrujcego szczcie w ekspansji pragnie w kierunku
maksymalizacji przyjemnoci50. Zastpienie maksymalizacji przyjemnoci sa-
tysfakcj umoliwia Sokratesowi rozczne potraktowanie kategorii szczcia
oraz przyjemnoci, bowiem czowiek rozumnie panujcy nad sob (...), bdc
sprawiedliwym i odwanym, i zbonym, bdzie mem dobrym w caej peni,
a bdc dobrym, bdzie wszystko dobrze i piknie czyni, cokolwiek by robi,
a kiedy mu si tak piknie bdzie wiodo, bdzie mia wite ycie i szczliwy
bdzie51. Na tym etapie moliwe staje si uzasadnienie wymogu ograniczania
dozna przyjemnoci oraz podkrelenie sensownoci ksztatowania pragnie.
W ujciu Sokratesa szczcie nie polega na zadowoleniu z wyborw, lecz na rac-
jonalnej akomodacji pragnie do istniejcych warunkw52. Na szczcie skada si
ywot przystojny, ktremu wystarcza to, co czowiek ma w danej chwili i nie po-
trzeba mu wicej53.
W dialogu Fileb podjta zostaje prba wyporodkowania midzy dwiema
skrajnymi postawami: ryzykanck oraz zachowawcz. Argumentacja w dialogu
za stan podany wskazuje wolno zarwno od blu, jak i od przyjemnoci.
Punkt sporny stanowi racjonalno stopnia asymilacji pragnie do zastanych
warunkw w celu akomodacji-asymilacji-adaptacji. Sokrates zakada, e szcz-

48
Platon, Protagoras (355 b-357 e), [w:] idem, Dialogi, t. I, ed. cit., s. 322-325.
49
W artykule opieram si na teorii akomodacji oraz asymilacji zaczerpnitej z kognitywistyki
Jeana Piageta. W koncepcji rozwoju ludzkich struktur poznawczych (adaptacji intelektualnej)
za schemat uznaje on strukturalne odpowiedniki poj. Fazy poznawcze w ujciu Piageta
przebiegaj nastpujco: (akomodacja asymilacja ) adaptacja. Asymilacj nazywa on
zmian ilociow, polegajc na przeksztaceniu (dopasowaniu) bodca do przyjtego sche-
matu. Jest to proces polegajcy na rozpoznawaniu podobiestw midzy rzeczami. Akomo-
dacj nazywa on zmian jakociow polegajc na przeksztaceniu (dopasowaniu) schema-
tu do bodca. Jest to proces tworzenia nowych schematw, ewentualnie modyfikacji starych.
50
Sokrates nie moe przysta na argumentacj Kaliklesa, ktry uznaje za szczcie maksyma-
lizacj przyjemnoci. W ujciu Kaliklesa warunek moliwoci maksymalizacji przyjemnoci
stanowi odwaga. Konflikt midzy odwag a maksymalizacj przyjemnoci skania Sokratesa
do odrzucenia stanowiska Kaliklesa. Zob. Platon, Gorgiasz (491c-497 a), [w:] idem, Dialogi,
t. I, ed. cit., s. 403-412.
51
Ibidem, (507 c), s. 427.
52
Ibidem, (492 e-494 a), s. 406-407.
53
Ibidem.

142
 Pojcie cnoty w etyce Antystenesa z Aten
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

cie zwizane jest raczej z satysfakcj z pragnie anieli z ich maksymalizacj54,

co w rezultacie skonio go do wyrnienia cnoty umiarkowania (sophrosyne),
umoliwiajcej asymilacj pragnie do rodowiska55. Sokrates odrzuci hedo-
nizm i zachowa eudajmonizm, aby przyj asymilacyjno-akomodacyjn kon-
cepcj szczcia.
Kolejn trudnoci stojc przed Sokratesem byo okrelenie relacji, w ja-
kiej pozostaj wzgldem siebie cnota i szczcie. Sokrates sprzeciwia si uzna-
niu cnoty za podrzdn wzgldem szczcia. W zamian argumentowa na rzecz
tezy o identycznoci cnoty i szczcia56.
Argumentacja przedstawiona w dialogu Gorgiasz skania do wniosku, e So-
krates prbowa utrzyma w mocy zarwno akomodacyjn koncepcj szczcia,
jak rwnie nieinstrumentalny charakter cnoty. Jest to wany punkt w myli
Sokratesa, ktry stanie si przyczynkiem do wielu sporw pomidzy sokratycz-
nymi szkoami filozoficznymi. Z uwagi na zakres niniejszej pracy szczegln
uwag powicam interpretacji dokonanej przez Antystenesa z Aten.
Zdaniem Antystenesa, natenie cierpienia i frustracji jest wprost propor-
cjonalne do stopnia troski o dobra pozamoralne i wzrasta w przypadku niemo-
noci zaspokojenia pragnie. Podajc za wieloma dobrami zewntrznymi,
naraamy si na wikszy bl i frustracj w przypadku chybienia celu, ale tym,
co nas motywuje do podjcia ryzyka, jest szansa, choby niewielka, wygranej.
W opinii kynikw naczelnym celem ycia czowieka jest jak najlepsze zabez-
pieczenie si przed cierpieniem z powodu niespenionych pragnie. Jeeli bo-
wiem uniezalenimy nasze pragnienia od potrzeb wykraczajcych poza dostpne
nam zasoby, radykalnie skrcimy dystans do cnoty.
Sokrates, mimo e umoliwi Antystenesowi rozwinicie akomodacyjnej
koncepcji szczcia, sam nie by kynikiem; nie gosi bowiem, i znalaz najlep-
sz (najkrtsz) drog do szczcia. Uwaa natomiast, e dziaanie cnotliwe
zagwarantuje mu tak dobry los, jakiego potrzebuje57. W opinii kynikw czo-
wiek cnotliwy nie potrzebuje dobrego losu.
W dialogu Eutydem Sokrates podkrela, e jedynie wiedza jest waciwym
dobrem, natomiast dobra zewntrzne s godne posiadania o tyle, o ile s one wik-
szym dobrem ni ich przeciwiestwa (poniewa lepiej by bogatym ni bied-
nym, zdrowym ni chorym itd.)58. Wobec tego dobro zewntrzne jest dobrem
tylko wtedy, gdy podmiotem dziaania, majcego na celu to dobro, jest osoba
cnotliwa. Sokrates nie unika antynomii. Jeeli bowiem wiedza, czyli cnota, jest

54
Platon, Fileb (21 a-21 e), (32 b-32 e), [w:] idem, Dialogi, t. II, ed. cit., s. 605-606.
55
W dialogu Fileb Sokrates czyni umiarkowanie (sophrosyne) cnot pierwsz.
56
Platon, Gorgiasz (478 e), ed. cit., s. 387.
57
Idem, Eutydem (280 a-b), [w:] idem, Dialogi, t. II, ed. cit., s. 204.
58
Zasoby (atuty), ktre Sokrates wymienia w Eutydemie, to: bogactwo, zdrowie, zwizki ro-
dzinne, wpywy i zaszczyty. Problem, przed ktrym staje Sokrates, polega na wskazaniu cechy
odrniajcej pewne skonnoci umysu i charakteru (opanowanie strachu, zdolno oparcia si
przyjemnociom, umiejtno dobierania rodkw do celw) od cnoty. Co miaoby zagwaran-
towa waciwe uywanie tych atutw? Ibidem, (279 a-281 d), s. 202-206.

143
 Maciej Kostyra
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

jedynym dobrem59, to na jakiej podstawie przyznaje on pozostaym przedmio-

tom pragnie miano dbr? Sokrates mgby si broni, uznajc bogactwo za dob-
ro blisze idealnego dobra i w tym sensie lepsze od ubstwa. Z tej przyczyny
osoba cnotliwa (w sensie sokratejskim) bdzie przedkada bogactwo nad ubs-
two. Sokrates utrzymywaby, e adaptacja do warunkw ycia jest atwiejsza
w warunkach ponadprzecitnego poziomu dbr zewntrznych, poniewa lepsza
pozycja wyjciowa nie wymusza radykalnej eliminacji pragnie. Wikszy po-
ziom dbr zewntrznych uatwia zaspokojenie pragnie podmiotu i w tym sensie
sprzyja osigniciu szczcia.
W opinii Antystenesa denie do powikszania dbr zewntrznych prowa-
dzi z koniecznoci do utraty kontroli nad nimi, niezalenie od posiadanej wie-
dzy. Zdaniem Sokratesa, wyszy poziom dbr zewntrznych zmniejsza zdolno
adaptacji o tyle tylko, o ile czowiek nie potrafi porzuci celw, dla ktrych
wymagane s te dobra. Asymilacja pozostaje niewzruszona, gdy czowiek przy-
wyk do rewidowania wasnych celw adekwatnie do zmieniajcego si stanu
posiadanych dbr zewntrznych.
W dialogu Protagoras Sokrates argumentuje, e nasze pragnienia z ko-
niecznoci podaj za naszymi przekonaniami o dobru60. Wobec tego jeeli za-
mierzamy zachowa asymilacyjno-akomodacyjn koncepcj szczcia w mocy,
to bez wahania odrzucimy wszystkie dobra zewntrzne, ktre z adaptacj koli-
duj. Z obserwacji mona jednak wnosi, e og ludzi (nawet owieconych)
jest zainteresowany przede wszystkim dobrami zewntrznymi, zwaszcza wtedy,
gdy nagle zostaj ich pozbawieni. W ich mniemaniu posiadanie dbr zewntrz-
nych uatwia adaptacj, a brak utrudnia. Kynicy w tej kwestii zajmowali stano-
wisko przeciwstawne.
Antystenes traktowa mdro jako jedyne dobro, oddzielajc cnotliwo
dziaa od stanu posiadania61. Uwaa on samego siebie za bogatszego od ka-
dego czowieka bogatego w konwencjonalnym sensie (tzn. posiadajcego wiele
dbr zewntrznych), poniewa posiadajc niewielkie pragnienia, posiada on
zawsze nieskoczenie wicej odpowiadajcych tym pragnieniom zasobw62.

59
Ibidem, (281 e), s. 206.
60
Mocny internalizm motywacyjny jest stanowiskiem etycznym uznajcym, e przekonanie
o dobru (racja uzasadniajca) zawsze stanowi wystarczajcy motyw (racj motywacyjn) do od-
powiedniego dziaania.
61
Wielu kynikw byo ludmi bogatymi (konwencjonalnie). Kynicy na og yli zgodnie z usta-
lonym porzdkiem spoecznym, aby nastpnie przej etap kontestacji i wstpi na drog
kynickiej ascezy (np. Krates, Hipparchia, Antystenes). Zob. L. Navia, op. cit., s. 48.
62
W Uczcie Ksenofonta pojawia si pochwaa Antystenesa, a dokadniej jego bogactwa pole-
gajcego na wolnoci od pragnie. Antystenes redukuje swoje potrzeby do puapu podstawo-
wego (dziki przyzwyczajeniu do niskiej temperatury powietrza rezygnuje w czasie chodw
z ciepych ubra). Znajduje on wolno duszy w uniezalenieniu si od konwencji obowizu-
jcych w pastwie. Ceni Sokratesa tylko za to, e obdarowa go mdroci, ktra nie ma rozmia-
ru i wagi, a ktr moe praktykowa z kadym bez zatraty siebie i zazdroci. Por. S. Prince,
op. cit., s. 86 i n. oraz Ksenofont, Uczta (4.34-44), [w:] idem, Pisma sokratyczne, tum. L. Joa-
chimowicz, Warszawa 1967, s. 267 i n.

144
 Pojcie cnoty w etyce Antystenesa z Aten
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

W jego opinii utrzymywanie pragnie na wyszym anieli akomodacyjny po-

ziomie jest co najmniej indyferentne, a nawet szkodliwe63.
Brak nagych pragnie ksztatuje postawy umiarkowania i sprawiedliwoci.
Kynickie wiczenie w cnocie (askesis) polega na modelowaniu pragnie w celu
osignicia najwyszego stopnia akomodacji. Przy staym poziomie dbr zewntrz-
nych kwestia wyboru midzy wyszym a niszym ich poziomem staje si zbd-
na. Szczcie jest zatem stanem, ktry zaley od akomodacji pragnie do wa-
runkw rodowiska zewntrznego.
Antystenesa koncepcja szczcia wymusza odrzucenie przyjemnoci jako
zbytecznej i niebezpiecznej, a przede wszystkim jako rda irracjonalnych uza-
lenie. Niekorzystny obraz przyjemnoci pochodzi z przekonania, e zachwyt
i pynca z niego przyjemno odcigaj czowieka od waciwego dobra, wpro-
wadzaj psychiczny niepokj i w konsekwencji utrudniaj adaptacj. Pogo
za przyjemnociami wzmaga trosk o zbdne cele. Antystenes wolaby oszale
anieli odczuwa przyjemno64. Jego ascetyzm rni si pod jednym zasadni-
czym wzgldem od ascetyzmu chrzecijaskich anachoretw, a mianowicie
chrzecijanie pogardzaj przyjemnoci, poniewa swj pobyt w wiecie do-
czesnym uwaaj za krtkotrway postj na drodze do wiecznoci. Antystenes
nie spodziewa si adnego innego ycia. Chrzecijaski ptnik byby dla niego
koniec kocw hedonist, poniewa wyrzeka si przyjemnoci doczesnych w imi
przyjemnoci wieczystej.
Antystenes potpia pogo za przyjemnociami, dyscyplinujc ciao, wzmac-
nia charakter, uzyskuje wolno od potrzeb i celw, stajc si jedynym prawo-
dawc wasnego ywota. Antystenes kocha i odczuwa przyjemnoci. Jednak
to filozofia dyktuje zasady zachowania i struktur mioci. Jego zdaniem mio
jako podstawa ludzkiej egzystencji musi by zawsze pod kontrol filozofii, roz-
sdku, w przeciwnym wypadku zostaje zalepiona zmysow przyjemnoci
i prowadzi na manowce. Nie odrzuca on przyjemnoci jako zej samej w sobie,
lecz potpia ycie podporzdkowane przyjemnoci65.

63
Antystenes by dumny ze swojego bogactwa, ktrym jest cnota. O jego bogactwie nie sta-
nowia ani zasobno majtkowa, ani fizyczna tyzna. W mowie do Kalliasa podkrela, e pieni-
dze mog by uyte do ochrony pozorw sprawiedliwoci, cnoty, szczcia, ale nigdy nie ochroni
ich naprawd. Ludzie powinni by uwaani za biednych albo bogatych nie ze wzgldu na po-
siadanie, lecz ze wzgldu na stan umysu. Antystenes jest biedny z wyboru, odrzuca bogactwo
i posiadanie, a ludzi uganiajcych si za nimi uwaa za rozgorczkowanych (typhos). Gd
pienidzy i wadzy jest podstaw nieludzkiej postawy wobec innych ludzi; gosi on zatem wy-
mg cakowitej samowystarczalnoci. Prostota ycia czyni go pogodnym; jedyne, co napraw-
d ceni, to warto swojego umysu. Ponadto moe korzysta z czasu wolnego, gdy nie po-
trzebuje pracowa, aby nada za zwyczajowo przyjtym stylem ycia. Zob. L. Navia, op. cit.,
s. 44-45 oraz Ksenofont, op. cit., s. 267-269.
64
Diogenes Laertios, ywoty i pogldy synnych filozofw greckich, tum. I. Kroska, War-
szawa 1982, s. 311 i n.
65
Por. S. Prince, op. cit., s. 70.

145
 Maciej Kostyra
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Trening kynicki (askesis) mia na celu osignicie wolnoci od afektacji,

a wic stanu obojtnoci na bl i przyjemno (apatheia)66, natomiast kult pros-
toty mia prowadzi do uzyskania wolnego ruchu dla dziaa cnotliwych. Wol-
ny ruch przejawia si w pogardzie dla wszelkich spoecznych konwencji67.
Etyka Antystenesa wskazuje na niedostatki intelektualizmu etycznego. So-
krates, wystpujc w obronie asymilacyjno-akomodacyjnej koncepcji szczcia,
staje przed problemem nieopanowania (akrasia), czyli niezdolnoci do ograni-
czania pragnie. W celu rozwizania kwestii sabej woli Antystenes wprowadza
kategori krzepy Sokratesa (Sokratike ischus). Dziki temu na gruncie etyki
kynikw nie wystpuje paradoks mocnego internalizmu motywacyjnego, cile
zwizanego z intelektualizmem etycznym68.

OBRONA INTELEKTUALIZMU ETYCZNEGO PRZED KYNICK INTERPRETACJ

W jaki jednak sposb Sokrates prbowa obroni si przed moliwoci

kynickiej interpretacji intelektualizmu etycznego? Odpowiedzi moemy poszu-
kiwa w dialogach Gorgiasz i Eutydem. W pierwszym dialogu, w konfrontacji
z Kaliklesem, Sokrates odrzuca moliwo traktowania cnoty (identycznej
ze szczciem) w sposb instrumentalny.
Jeeli bowiem zdania 1-3 s zarazem prawdziwe, a mianowicie:
1. cnota jest dobrem nieinstrumentalnym (i)
2. szczcie zawiera wszystkie dobra nieinstrumentalne (i)
3. cnota jest niezbdna i wystarczajca do szczcia;

to nasuwaj si nastpujce wnioski:

1. cnota jest identyczna ze szczciem (lub)
2. tylko czci szczcia s cnot, a inne dobra odrbne od szczcia cnota
jedynie ochrania69.

66
Istniej interpretacje, wedle ktrych kynicki styl ycia oparty na samowystarczalnoci i nieza-
lenoci take jest rdem przyjemnoci. Zachowujc zgodno ze stanowiskiem Antystene-
sa, tak przyjemno rwnie naleaoby odrzuci.
67
Praktykowanie samowystarczalnoci wymaga zaangaowania w dyscyplin (askesis), co wy-
maga z kolei gotowoci do wytrwaego znoszenia blu i cierpienia (ponos). Antystenes nie jest
masochist, a jego ascetyzm jest racjonalnym wyborem praktykowania dyscypliny w celu wzmoc-
nienia charakteru. Ochrona samowystarczalnoci zakada unikanie nadmiernych przyjemnoci.
Por. S. Prince, op. cit., s. 69.
68
Zob. przypis 60.
69
Np. przyjemno i spokj umysu s czciami szczcia, mimo e s odrbne od cnoty,
tzn. s osigalne dla ludzi niecnotliwych.

146
 Pojcie cnoty w etyce Antystenesa z Aten
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Jeli w zgodzie z Sokratesem za jedyne dobro przyjmiemy cnot-wiedz,

to jakiegokolwiek dobra odrbnego od cnoty nie uznamy za dobro w sensie
waciwym, a wic nie uznamy za cz szczcia. Sokrates, bronic si przed
instrumentalnym potraktowaniem cnoty, zmuszony jest przyj, e jest ona je-
dyn czci szczcia.
Koncepcja szczcia Antystenesa, goszca, e cnota pomaga w akomo-
dacji do warunkw, wyklucza si zatem z koncepcj Sokratesa, ktra uznaje
cnot za identyczn ze szczciem.
W asymilacyjno-akomodacyjnej koncepcji szczcia cnota wystpuje w roli
instrumentalnego rodka, a wic istnieje wysokie prawdopodobiestwo, e tak ro-
zumiane szczcie zostanie osignite przypadkowo (niewraliwo, niewielkie
potrzeby, przesze dowiadczenie), bez wzgldu na racjonalno samej adap-
tacji. Tak osignite szczcie moe jedynie sprawia wraenie podporzdko-
wanego celowym zabiegom rozsdku. Sokrates dy jednak do wyeliminowania
moliwoci osignicia szczcia na drodze trafu, postulujc adaptacj pod kie-
rownictwem praktycznego rozsdku. W ujciu Sokratesa cnota jest konieczna
i wystarczajca do szczcia.
Tylko wiedza jest dobrem. Istniej jednak dobra wiksze od swoich prze-
ciwiestw, ale jedynie w sytuacji, gdy mdro do nich prowadzi70.
Relacj midzy asymilacyjno-akomodacyjn koncepcj szczcia a cnot
Sokrates pozostawi niewyjanion71. Luk t bdzie stara si uzupeni Anty-
stenes, uznajc za rozsdne tylko te dziaania, ktre mieszcz si w spektrum
wyznaczonym przez cnot.
Utrzymanie penej integralnoci w wietle wybranego celu (cnoty-wytrzy-
maoci) wymaga od kynika porzucenia wszelkich dbr zewntrznych (sawy,
majtku, troski o bezpieczestwo i zdrowie). Kynickie prowokacje72, skanda-
liczne zachowanie, aspoeczny sposb bycia wskazuj na opozycj midzy wys-
tpkami a cnotami kardynalnymi73. Etyka Antystenesa wyranie podkrela nie-

70
Platon, Eutydem, ed. cit., (281 d-281e), s. 206.
71
W Pastwie Platon prbuje okreli relacj midzy szczciem a cnot. Nie zgadza si,
aby uzna cnot za instrumentaln wzgldem szczcia. Cnot uwaa za jedyne dobro, ponad-
to dodaje, e wystarczy ona do szczcia oraz e szczcie polega na przystosowaniu pragnie
do zasobw. Ksiga pierwsza Pastwa koczy si konkluzj, i sprawiedliwo wystarcza
do szczcia, pozostae ksigi nie potwierdzaj tej tezy.
72
Gdy dyskusja midzy uczestnikami dialogu chwieje si, a nastpnie zaamuje, kynik prze-
chodzi z etapu logicznych docieka na poziom dziaa parodystycznych przy uyciu specy-
ficznych rodkw wyrazu diatryb. Celem jest sparodiowanie oponenta uwikanego w werbaln
fikcj. Std kynickie zainteresowanie figuratywnymi kategoriami jzykowymi. Por. S. Prince,
op. cit., s. 83.
73
T.H. Irwin podkrela, e ujcie cnoty z perspektywy zachowa jednostki, czyli negacja tezy
o supremacji cnoty oraz sprowadzenie cnoty do atutu, umoliwiaj wszystkie razem od-
rzucenie tezy o jednoci cnt. Por. T. Irwin, Cnoty w filozofii greckiej, [w:] Etyka i charakter,
tum. J. Jatal, Krakw 2004, s. 82.

147
 Maciej Kostyra
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

zaleno szczcia od dbr zewntrznych, chronionych przez cnoty kardynalne.

Kynicka koncepcja cnoty pozbawia szczcie jakiejkolwiek poza-moralnej za-
wartoci treciowej.
W przypadku zagroenia ycia najbliszych (np. wasnego dziecka) osoba
mna stanie do walki. Mimo e istnieje due prawdopodobiestwo, e te dzia-
ania obronne nie zostan uwieczone powodzeniem, osoba podejmujca walk
czuje si zobligowana do niesienia pomocy. Skd zatem w analogicznej sytuacji
kynik, przekonany o bezwartociowoci dziaa, ktre potencjalnie zmniejszaj
stopie integralnoci, miaby czerpa si do walki w ich obronie? Oczekiwanie
integralnoci wzgldem osoby mnej, ktrej bardzo trudno osign satysfak-
cjonujcy rezultat (gdy podlega zewntrznym okolicznociom trafowi moral-
nemu), nie jest waciwe im bowiem bardziej troszczy si o cnoty, tym wy-
daje si jej trudniejsze osignicie akomodacji do zastanych warunkw. Jest to
argument na rzecz odrzucenia moliwoci pogodzenia cnoty pojtej jako dobro
nieinstrumentalne z adaptacyjn koncepcj szczcia.
W drugiej ksidze Pastwa Platon rozwaa przypadek osoby sprawiedli-
wej, ktra cierpi z powodu swojej sprawiedliwoci i traci rzeczy zewntrzne.
Z punktu widzenia kynika nie ma powodu, aby czegokolwiek aowa, ponie-
wa dobra zewntrzne s bezwartociowe. Platon nakania do aktw sprawiedli-
woci nawet wtedy, gdy wzrasta cierpienie spowodowane utrat dbr zewntrz-
nych. Platon nigdy nie zasugeruje, e osoba sprawiedliwa utracia co bezwarto-
ciowego, a tym bardziej, e sama sprawiedliwo czyni j szczliw. Broni on
stanowiska, e cnota jest godna wyboru jako dobro autoteliczne.
W nastpstwie tego, co zostao przedstawione powyej, stanowisko kynic-
kie naley uzna za niespjne; nakania nas ono bowiem do przyjcia adaptacyj-
nej koncepcji szczcia wraz z instrumentaln koncepcj dobra.

WNIOSKI

Kynik spenia dwa sokratejskie wymogi do osignicia szczcia: adaptuje

si do rodowiska, uwalniajc si od niespenionych pragnie, oraz osiga in-
tegracj dziki obojtnoci na dobra zewntrzne.
W celu odparcia stanowiska kynickiego naleaoby pody ladem stoikw,
ktrzy uznali cnot za jedyne dobro74. Krytycy Antystenesa (Platon i stoicy) sta-
nli przed problemem uzasadnienia sensownoci podejmowania stara o jakie-
kolwiek dobra instrumentalne, gdy celem nadrzdnym jest cnota czy szczcie75.

74
Obie interpretacje pojcia cnoty zostan przedefiniowane przez stoikw. Stoicy pozostan
wierni stanowisku Sokratesa z dialogu Eutydem, i cnota jest jedynym dobrem. Marek Aure-
liusz bdzie podkrela, e tylko pikno jest dobrem (monon to kalon agathon).
75
Wniosek pyncy z dialogu Gorgiasz: zo polega na odchodzeniu od okrelonej formy ycia,
w ramach ktrej mona uzyska pewne dobra (wsplne pojcia wymagaj wspuczestnictwa
w pewnej formie ycia). Zemu czowiekowi brakuje zdolnoci do uczestnictwa we wsplnym
yciu (koinonein).

148
 Pojcie cnoty w etyce Antystenesa z Aten
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Stoicy starali si uzasadni sensowno stara o szczcie podmiotu dziaa,

przedkadanie przez dan osob w pewnych okolicznociach wyszego poziomu
dbr zewntrznych ponad niszy. W tym celu oddzielili oni cnot (jedyne dob-
ro) od dbr pozamoralnych (odtd nazywanych przez nich rzeczami godnymi
wyboru)76.
Stoicy odrzucili zatem dwa stanowiska: 1) Sokratesa: goszce stopniowal-
no dobra w obszarze pozamoralnym77. Wedle stoikw, cnota jest dobrem
absolutnym, a wic o cnotliwoci decyduje forma dziaania, a nie jego tre.
W celu wykluczenia moliwoci stopniowalnoci dobra stoicy zamiast o dob-
rach pozamoralnych pisz o rzeczach zewntrznych (adiaphora): duchowych,
cielesnych, zewntrznych, ktre mog posiada znak dodatni (proegmena)
lub ujemny (apoproegmena)78; 2) Antystenesa: goszce, i nie ma adnej racji
ku temu, aby wybra wyszy anieli niszy poziom dbr zewntrznych. Stoicy
przeksztacili kynick rezygnacj z dbr pozamoralnych w obojtno wobec
rzeczy zewntrznych (adiaphora)79.
Podsumowujc, przedstawione zostay dwie koncepcje szczcia: 1) sokra-
tejska, goszca, e naley ceni cele pozamoralne, do ktrych dy osoba cnot-
liwa. Nie bdziemy do nich dy, jeli nie uznamy tych celw za dobra oraz
elementy szczcia. Dziaania cnotliwe maj na wzgldzie osignicie rwnie
konkretnych skutkw pozamoralnych; 2) kynicka, upatrujca cel ycia czowie-
ka w jak najlepszym przystosowaniu si do warunkw rodowiska. Jeeli
przyjmiemy, e liczy si tylko cnota, uznamy rwnie, i adne inne dobra nie
s warte naszych stara.
Okrelone typy dziaa s znaczce nie ze wzgldu na skutki, lecz dziki
przejawiajcej si w nich nieugitoci i elastycznoci, uatwiajcej adaptacj
do zastanych warunkw. Dziaania cnotliwe nie maj na wzgldzie adnych
innych skutkw poza zwikszeniem integralnoci czynw podmiotu.
Herakles, ktry oczyci stajni Augiasza, zasuguje na kynicki podziw
nie z powodu efektw swojej pracy, lecz z uwagi na wykazan si, nieugi-
to i akomodacj do warunkw.

76
To, czego mona uywa dobrze albo le, nie jest dobrem, a bogactwa i zdrowia mona
uywa dobrze i le; nie jest wic dobrem ani bogactwo, ani zdrowie. Dopki wskazujemy
zdolnoci, ktrych mona uywa dobrze albo le nie wskazujemy na cnot. Cnota jest
stanem charakteru, ktry zapewnia sam przez si waciwe uycie posiadanych zdolnoci.
77
Platon, Eutydem, ed. cit., (279 a-281 d), s. 202-206.
78
Wedle stoikw, jedynym dobrem jest cnota, a jedynym zem wystpek. W ich ujciu istnie-
je jedna cnota oraz jeden wystpek. Paradoks stoicki mwi o rwnoci wszystkich wystpkw.
Cnoty kardynalne stanowi aspekty jednej cnoty.
79
Odrzucajc etyk, antyteoretyczna filozofia Antystenesa jest, przeciwnie ni sokratejska i stoic-
ka, szcztkowo zakorzeniona w yciu publicznym i politycznym. Por. S. Prince, op. cit., s. 76.

149
 Maciej Kostyra
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ZAKOCZENIE

W celu nakrelenia szerokiego kontekstu metaetycznego dla kynizmu sta-

roytnego naley poszerzy badania porwnawcze nad pojciem cnoty oraz
hierarchi dbr przyjmowanych przez staroytne szkoy filozoficzne. W niniej-
szym artykule zagadnienie otwartoci intelektualizmu etycznego na kynick
interpretacj zostao omwione poprzez uycie uproszczonej charakterystyki
staroytnych postaw kynickich, analiz kynizmu staroytnego od dou (anali-
za rozwoju intelektualizmu etycznego wraz z podkreleniem punktw stycznoci
sokratejskiej cnoty-wiedzy z koncepcj cnoty-wytrzymaoci pre-kynika Anty-
stenesa z Aten) oraz od gry (wyodrbnienie czci wsplnych filozofii ky-
nickiej oraz stoickiej w celu szkicowego wskazania filozoficznej metody wydo-
bywania si stoikw spod kynickiego wpywu).
Aporia kynicka pozostaa jednym z najwikszych wyzwa filozofii moral-
nej, bowiem wskazaa spekulatywne ograniczenia wszelkiego intelektualizmu
w obszarze ocen. Krok w stron jej rozwizania zakada skonstruowanie logiki
norm. Kynick koncepcj cnoty, pomimo jej negatywnego charakteru, naley
uzna za wyjtkowe osignicie poznawcze wzgldem caej sokratejskiej trady-
cji etycznej80.
Z uwagi na zakres artykuu, zachowujc wiadomo niewystarczalnoci
ujcia, skupiem si jedynie na dwch z czterech gwnych filozoficznych spo-
sobw rozwizania problemu asymilacyjno-akomodacyjnej koncepcji szczcia:
sokratejskim i kynickim (wzmiankujc jedynie ujcia platoskie i stoickie, a po-
mijajc zupenie rwnie interesujce propozycje cyrenaikw, sceptykw czy epi-
kurejczykw).
Analiza otwartoci sokratejskiej koncepcji cnoty na kynick interpretacj
domaga si dalszych, szczegowych studiw.

ABSTRACT

In this paper the author introduces and develops the philosophical concept of Socratic
strength and briefly discusses the hierarchy of goods to emphasize the difference between
Socratic, Cynic and Stoic notions of virtue. A theoretical gap involving the Cynics in Platos
Euthydem is crucial to the understanding of the origin and development of ancient Cynicism.
Socrates did not fully justify why one should pursue any external things. This made the Cy-
nics consider virtue to be the only good. To overcome a counter-cultural dimension of Cyni-
cism the Stoics developed a theory of external things worth being chosen.

80
Zob. W. Sucho, op. cit., s. 53.

150
 Pojcie cnoty w etyce Antystenesa z Aten
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

BIBLIOGRAFIA PODMIOTOWA
1. Desmond W., Cynics, Los Angeles 2008.
2. Diogenes Laertios, ywoty i pogldy sawnych filozofw greckich, tum. I. Kroska,
Warszawa 1982.
3. Doda A., Idealizm a cynizm: o nieusuwalnych rnicach, [w:] Prawda a metoda. Aporie
myli wspczesnej, cz. 1, red. J. Jaska, Wrocaw 2003.
4. Dudley D.R., A History of Cynicism From Diogenes to the 6th Century A.D., London
1937.
5. Gilberti G., Cosmopolis. Politics and Law in the Cynical-Stoic Tradition, Pesaro 2006.
6. Histad R., Cynic Hero and Cynic King: Studies in the Cynic Conception of Man,
Uppsala 1948.
7. Irwin T., The Cynics, [w:] idem, The Development of Ethics. A Historical and Critical
Study, Vol. I: From Socrates to The Reformation, Oxford 2007.
8. Navia L., The Classical Cynicism. A Critical Study, Westport 1996.
9. Prince S., Socrates, Anthistenes, and the Cynics, [w:] S. Ahbel-Rappe, R. Kamtekar,
A Companion to Socrates, Oxford 2006.
10. Sucho W., Logika cynikw, [w:] Pragmatyka anomalii logicznych, red. W. Sucho,
I. Trzciniecka-Schneider, D. Kowalski, Krakw 2008.
11. Voegelin E., The Cynics, [w:] idem, History of political ideas, University of Missouri
Press, 1997.

BIBLIOGRAFIA PRZEDMIOTOWA
1. Arendt H., Wola, tum. R. Piat, Warszawa 2002.
2. Arystoteles, Etyka Wielka. Etyka eudemejska, tum. W. Wrblewski, Warszawa 1977.
3. Arystoteles, Metafizyka, tum. K. Leniak, Warszawa 1983.
4. Arystoteles, Polityka, tum. L. Piotrowicz, Warszawa 2005.
5. Dawson D., Cities of the Gods: Communist Utopias in Greek Thought, Oxford 1992.
6. Downing F.G., Cynics and Christian Origins, Edinburgh 1992.
7. Francis J.A., Subversive virtue: ascetism and authority in the second-century pagan
world, Philadelphia 1995.
8. Gajda-Krynicka J., Platoska droga do idei. Aksjologiczny rodowd platoskiej
ontologii, Wrocaw 1993.
9. Irwin T., Cnoty w filozofii greckiej, [w:] Etyka i charakter, red. J. Jatal, Krakw 2004.
10. Ksenofont, Uczta, [w:] idem, Pisma sokratyczne, tum. L. Joachimowicz, Warszawa 1967.
11. Mates M., Logika stoikw, tum. A. Kruk, Warszawa 1971.
12. Mitterer J., Tamta strona filozofii. Przeciwko dualistycznej zasadzie poznania, tum. M. u-
kasiewicz, Warszawa 1996.
13. North H., Sophrosyne: self-knowledge and self-resistant in Greek literature, Ithaca 1966.
14. Platon, Dialogi, t. I-II, tum. W. Witwicki, Kty 2005.
15. Platon, Eutydem, [w:] idem, Dialogi, t. II, tum. W. Witwicki, Kty 2005.
16. Platon, Gorgiasz, [w:] idem, Dialogi, t. I, tum. W. Witwicki, Kty 2005.
17. Platon, Pastwo, Prawa, tum. W. Witwicki, Kty 2001.
18. Snell B., Odkrycie ducha. Studia o greckich korzeniach europejskiego mylenia, tum.
A. Onysymow, Warszawa 2009.
19. Sownik grecko-polski, t. I, oprac. O. Jurewicz, Warszawa 2000.
20. Tsouna V., The Socratic Origins of the Cynics and Cyrenaics, [w:] The Socratic Mo-
vement: Conference Held at Duke University on April 6-7, 1990, ed. Paul A. Vander
Waerdt, Ithaca 1994.

151