Danuta Walczak-Duraj

Podstawy wspczesnej socjologii

Rozdzia pierwszy.

Socjologia jako dyscyplina naukowa.

1. Wyodrbnienie si socjologii jako dyscypliny naukowej.

Socjologia jest nauk, ktrej przedmiotem jest og zjawisk i procesw zwizanych z

tworzeniem, funkcjonowaniem, przeksztacaniem i rozpadem rnorodnych form ycia
zbiorowego. Oglnie moemy wic powiedzie, i socjologia jest nauk o zjawiskach i procesach
spoecznych, o yciu spoecznym. Wyodrbnienie si socjologii jako dyscypliny naukowej
nastpowao stopniowo od poowy XIX w . na podstawie wielu nauk. Sam termin, "socjologia"
wprowadzi August Comte (1798 - 1857) w 4 tomie "Cous de philosophie positive (1837);
wczeniej zamiast pojcia socjologia uywano takich terminw jak: "filozofia spoeczna", "fizyka
spoeczna". Od samego pocztku swego rozwoju socjologia, jako dyscyplina
wieloparadygmatyczna, ulegaa bardzo rnorodnym wpywom naukowym, zarwno o orientacji
przyrodniczej (kierunki naturalistyczne cznie ze wspczesn socjobilogi) jak i filozoficznej (np.
socjologia humanistyczna F. Znanieckiego ).
Wyjani przy tym naley , i przez paradygmat rozumie bdziemy za T . S.Kuhnem
wszystkie powszechnie w danym okresie uznawane przekonania teoretyczne (zarwno
przyrodnicze jak i filozoficzne ) oraz metody eksperymentalne, jakie stosowane s przez
specjalist6w w ich pracy badawczej. std te nie tyle odrbny przedmiot czy metoda badawcza
zadecydoway o wyodrbnieniu si socjologii jako dyscypliny naukowej ale zdolno do
zbudowania teorii naukowej. Naley zatem poczyni kilka uwag na ten temat.
Socjologia jest mod dyscyplin, cigle in statu nascendi ( w procesie tworzenia), std wszelkie
zmiany w sposobie podejcia do analizy spoeczestwa wynikaj w zasadzie, przede wszystkim z
ingerencji czynnikw zewntrznych. Gwnie z innych ideologii, wzorw mylenia naukowego,
tradycji intelektualnych czy filozofii. Jakie s zatem owe podstawowe tradycje socjologii.
Rodowd wspczesnej socjologii wedug S.Osowskiego wyprowadzi mona z szeciu odrbnych
nurtw.
- nauki o pastwie i sztuce rzdzenia,
- historiografii, ktra prowadzia do uoglnie opartych na materiaach istorycznych,
- nauki o gospodarce ( ekonomii),
- nauk "o obcych ludziach" (etnografii, etnologii),
- nauki o czowieku (fizjologii i psychologii), - filozofii (zwaszcza nurt pozytywistyczny).
Refleksja o yciu spoecznym, spoeczestwie jest rwnie dawna jak refleksja w oglnoci.
W staroytnoci problematyk socjologiczn zajmowali si tacy filozofowie jak Platon czy
Arystoteles. W tym to te okresie historycznym czynione ju byy refleksje na temat struktury
spoecznej. Tak np. termin "klasa" w znaczeniu klasy spoecznej spotykamy ju w "Etyce"
Spinozy , ktry w twierdzeniu 46 cz III mwi o tym, i "(...) dowiadczenia spoeczne bywaj
uoglnione w zalenoci od tego, jak nazw zostali obdarzeni ludzie, ktrych te dowiadczenia
dotycz".
Gwne zainteresowania socjologiczne, poczwszy od ich pocztkw w pismach szkockich
filozofw moralnoci (Hume, Fergusson, Shaftesburg) i francuskich filozofw Owiecenia
(Montesquieu, Turgot, Condorcet, Saint-Simon), koncentruj] si bd to na spoeczestwie jako

1
caoci obejmujcej caoksztat ycia ludzi, bd to na specyficznych problemach dotyczcych
ludzi jako zbiorowoci. Te dwa podstawowe podejcia do badania spoeczestwa: syntetyczne
( syntetyzujce ) i diagnostyczne, z wyranymi implikacjami praktycznymi, s cigle obecne we
wspczesnych refleksjach socjologicznych. Po to jednak by socjologia moga sta si dyscyplin
naukow potrzebna bya teoria socjologiczna, wypracowana w ramach tzw . podejcia
analitycznego.

2. Podstawowe zaoenia teorii socjologicznej.

Teoria socjologiczna, tak jak kada inna teoria naukowa stanowi okrelon konstrukcj pojciow,
stosowan do analizy i interpretacji danych empirycznych. Konstrukcja pojciowa skada si za z
trzech podstawowych klas: poj oglnych, praw i innych typw generalizacji oraz z samej teorii.
Wrd poj oglnych wystpuj zarwno pojcia porzdkujce i klasyfikujce okrelone zjawiska
( oglne okrelenia, kategorie ) jak i pojcia wystpujce w charakterze zmiennych w
twierdzeniach oglnych na temat tych zjawisk (pojcia operacyjne, analityczne ). Okrelenia
oglne stanowi rodzaj zmiennych niezalenych, okrelenia analityczne za rodzaj zmiennych
zalenych. Prawa wystpujce w teoretycznej treci kadej nauki stanowi rodzaj twierdze
orzekajcych zachodzenie jednorodnych relacji (np. wspwystpowania czy wspistnienia). Sama
teoria za to schemat pojciowy sucy wyjanianiu okrelonych praw. Jak stwierdza Th.Abel,
schematy pojciowe stanowice tre i teorii socjologicznej zajmuj w socjologii szczeglne
miejsce, ze wzgldu m.in. na jej subdyscyplinarno. Istnie musi przede wszystkim taka klasa
konstrukcji teoretycznych, ktre s powszechnie uywane we wszystkich badaniach
socjologicznych. Tym samym stanowi one rzeczywist tre teorii socjologicznych bez wzgldu
na to, czy w badaniach socjologicznych stosujemy podejcie "syntetyczne", "diagnostyczne" czy
"analityczne". W socjologii, z uwagi na zoono zjawisk ycia spoecznego stosowana jest
metoda budowania teorii idealizacyjnych.
Wtedy to narzdziem poznawczym moe sta si konstruowanie "typw idealnych "
badanych zjawisk i procesw . Przykadem moe by tutaj weberowska koncepcja (M. Weber -
1864-1920) typw idealnych, traktowanych jako pojcia analityczne o jakociowym charakterze,
suce do organizacji i interpretacji danych, posiadajcych heterogeniczne (zrnicowane)
waciwoci.
Generalnie, zgodnie z typologi stosowan w odniesieniu do nauki wyrni mona pi
kategorii praw socjologicznych.
a) Prawa stwierdzajce stae wspwystpowanie faktw spoecznych.
Takim prawem moe by np. stwierdzenie, i wszelka socjalizacja zaczyna si w grupach
pierwotnych (rodzinie, grupie rwieniczej - Ch. Cooley).
b)'Prawa stwierdzajce zaleno. funkcjonaln lub wspzmienno faktw spoecznych. Takim
prawem moe by stwierdzenie, i im bardziej jednostka pragnie by zaakceptowana przez grup,
tym wiksz wykazuje gotowo do ulegania naciskom tej grupy (E.Aronson).
c) Prawa stwierdzajce prawidowoci rozwoju i regularne tendencje.
Na przykad: Intensywna industrializacja przyczynia si do waha stopy wzrostu i dystrybucji
ludnoci poprzez takie rodki, jak wzrost orodkw metropolitarnych, zasiedlanie nowych
terenw , poredni wpyw na organizacj rodziny i stop yciow oraz postpujc sekularyzacj,
ktra prowadzi do otwarcia struktury klasowej.
d) Prawa orzekajce o podobiestwie lub statystycznym prawdopodobiestwie zwizku pomidzy
faktami spoecznymi. Na przykad: Zachowanie przestpcze jest bardziej prawdopodobne: a) wrd
ludzi, ktrzy nie s zwizani cile ze sw grup spoeczn lub z ogem spoeczestwa, gdy nie
podzielaj norm zachowania; b ) wrd mczyzn; c ) wrd grup klasy niszej ; d) wrd ludzi
modszych; e ) wrd pewnych grup mniejszociowych; t) na terenie miast; g) w rodowiskach o

2
mniejszej religijnoci; h) raczej w czasach normalnych ni w okresie wojen lub klsk (B. Berelson,
G.A. Steiner).
e) Prawa stwierdzajce lub sugerujce zwizek przyczynowy pomidzy faktami spoecznymi. Na
przykad: Udzia we wsp6lnych interesach i ich realizowanie jest koniecznym i wystarczajcym
warunkiem rozwoju integracji spoecznej Naley przy tym zaznaczy, i prawo socjologiczne, aby
mogo by uznane za prawo musi si opiera nie tylko na uznanych faktach ale rwnie na
okrelonych, uzasadnionych racjach. Std te wiele praw ograniczonych jest co do miejsca i czasu:
poszczeglnych okresw historycznych, konkretnych obszarw kulturowych.
Teorie socjologiczne S wic uoone na continuum wedle takich kryteriw jak: sprawdzalno,
uniwersalno, precyzja, elegancja i zdolno predykcji. Do czsto mwi si o oglnych teoriach
socjologicznych, teoriach "redniego zasigu" (np. teoria roli spoecznej, biurokracji, dysonansu
poznawczego, anomii spoecznej itp.). Continuum to moemy rwnie ustali ze wzgldu na
relacje midzy dwoma zasadniczymi skadnikami kadej nauki "teoretycznym" (wyraajcym si w
formie abstrakcyjnej i przy pomocy swobodnie ustalonych poj) i "empirycznym" (wyraajcym
si na og w kategoriach, konkretnych, nieinstrumentalnych, fenomenologicznych). Biorc pod
uwag wzajemn relacj tych dwch skadnikw stwierdzi naley, i socjologia z ca pewnoci
zawiera przewag elementw empirycznych nad teoretycznymi; jest wic, np. w porwnaniu do
fizyki jest nauk bardziej empiryczn. Przy tym jest jednoczenie nauk specjalnego rodzaju;
gwnie z tego wzgldu, i jak pisa wielki polski socjolog, F.Znaniecki "Systemw spoecznych,
przeciwnie ni systemw naturalnych, nie mona rozpatrywa tak, jakby istniay cakowicie
niezalenie od dowiadcze i dziaa czowieka. Kady system spoeczny istnieje nieodmiennie w
sferze dowiadcze i dziaa poszczeglnych ludzi. [...] Gdyby wyeliminowa wspczynnik
humanistyczny i gdyby uczeni usiowali bada system kulturowy podobnie jak badaj system
naturalny [...], system ten zniknby i zamiast niego znaleliby chaotyczn mas naturalnych rzeczy
i procesw , w niczym niepodobne do rzeczywistoci, jakiej badacze podjli. Rola wspczynnika
humanistycznego w socjologicznym namyle nad przebiegiem ycia spoecznego uwidacznia si
zwaszcza w tym obszarze ludzkich dziaa i przey, ktre okrelamy mianem kultury.

Rozdzia drugi.

Wi spoeczna.

1. Pojcie wizi spoecznej.

Termin wi spoeczna jest terminem, ktry przenikn do socjologii z jzyka potocznego.

w Polsce rozpowszechni je L. Krzywicki pod koniec XIX wieku ("Pierwociny wizi
spoecznych"), ktry uwaa, e to wanie dziki wizi spoecznej spoeczestwo tkwi niejako ca
sw treci w jednostce. w socjologii zachodniej uywa si raczej terminu spoeczna organizacja
bd integracja. Aczkolwiek z pojciem wizi wie si szereg kontrowersji i kopotw
definicyjnych, moemy jednak przyj, i wystpuj dwie podstawowe orientacje w jej ujmowaniu.
Pierwsza orientacja. w ktrej autorzy odwouj si do porzdku motywacyjnego
(subiektywnego) i traktuj wi jako og procesw zbiorowego dziaania, wyprowadzanego z
wewntrznych stanw psychicznych jednostek, z poczucia cznoci psychicznej z innymi,
procesw identyfikacyjnych.
Druga orientacja. w ktrej autorzy odwouj si do porzdku obiektywistycznego i traktuj
, wi jako og stosunkw i zalenoci w grupie spoecznej. ze wzgldu na wspwystpowanie
tych dwch podstawowych orientacji pojcie wi spoeczna okrelane te jest przez takie zblione
semantyczne terminy , jak: wizy , zwizek. zczenie, powizanie czy te przez terminy
zapoyczone, jak: integracja, harmonia, koherencja, identyfikacja, solidarno. Jedne z tych poj
odnosz si tylko do analizy zbiorowoci (harmonia, integracja), inne rwnie do poszczeglnych

3
jednostek, ich obiektywnych zalenoci, postaw i dziaa (powizanie, przywizanie ). Jeden z
terminw synonimicznych, do powszechnie uywanych, odnosi si wycznie do jednostek; jest
nim termin identyfikacja ( utosamianie si).
To co jednak rodzi najwicej problemw w analizie wizi spoecznej to jej dwoisty
charakter, powodujcy, i mona j odnosi zarwno do tego, co w yciu spoecznym wynika z
harmonii i wizw psychicznych, emocjonalnych o silnym adunku dodatnim jak i do tego, co
ludzi dzieli i wywouje konflikty .
" Stad te wydaje si, i najbardziej adekwatn definicj wizi spoecznej jest definicja J.
Szczepaskiego. ktry okrelaj jako: "(..) zorganizowany system stosunkw., instytucji rodkw
kontroli spoecznej, skupiajcy jednostki, podgrupy i inne elementy skadowe zbiorowoci w cao
zdolna do trwania i rozwoju.
Przy tak oglnej, szerokiej definicji wizi moemy wydzieli trzy podstawowe stany czy
sytuacje spoeczne oznaczajce wi:
a) Wi jako co naturalnego, spontanicznego, zazwyczaj nie bdcego przedmiotem refleksji
jednostek uczestniczcych w tej wizi. Mona j okreli mianem wizi naturalnej (czcej np.
matk i dziecko ale nie tylko ).
b ) Wi jako intencjonalny zwizek, w ktrym stosunki i zalenoci midzy partnerami oparte s
na zasadzie umowy bd chci czy woli przystpienia do ju spjnej grupy. Wi tak mona
nazwa wizi zrzeszeniow lub stanowion dowolnie; wi taka angauje zazwyczaj emocjonalnie
jej czonkw i pociga za sob celowe dziaania.
c) Wi jako przymus, nacisk, co zewntrznego wobec partnerw interakcji, co narzuconego.
Wi tak mona nazwa wizi stanowion z zewntrz, a nawet pod przymusem. Tak np. F.
Tnnies w definicji wizi spoecznej akcentuje wanie przymus; dla niego wi to przeciwiestwo
wolnoci, to mus, powinno, brak przyzwolenia.
Odpowiadajc na pytanie o to, czym jest wi spoeczna odpowiadamy zarazem na wiele
innych pyta. Nale do nich pytania o to, jak ludzie cz si w trwae lub bardziej lune caoci,
jak tworz wartoci i normy grupowe a nastpnie ich przestrzegaj. Wi spoeczna nie ma jednak
swego substratu (nie jest rzecz); istniej tylko okrelone zachowania ludzkie, wyznaczone przez
bardzo rnorodne uwarunkowania.
Mona zatem powiedzie, i w szerokim ujciu wizi spoecznej mieci si to wszystko,
co prowadzi do tworzenia i rozwoju grup i innych zbiorowoci spoecznych. Do czynnikw
czcych ludzi w grupy i inne zbiorowoci nale wszelkie zjawiska przyczynowe i celowociowe,
zewntrzne i wewntrzne, dziaajce niezalenie od wiadomoci i Uwiadamianie przez jednostk.
Czynnik te podlegaj bd to czeniu mechanicznemu bd te przez podobiestwo (np.
integracja kulturowa, normatywna) czy na zasadzie organicznej, w oparciu o rnice,
uzupenianie si, wspprac (integracja funkcjonalna). Moemy rwnie mwi o czeniu
bezporednim (typowym dla przebiegu procesw interakcyjnych) lub porednim (przede
wszystkim poprzez rzeczy, obiekty, symbole ).
Gdybymy jednak posugiwali si wskim rozumieniem wizi spoecznej, pojcie to miecioby si
jedynie w obszarze podstawowego pytania o to, co czy , spaja i utrzymuje ludzi razem, jaka jest
tre tego, co czy? pytanie o to, jak to czenie si odbywa, w jaki sposb tworzy si pewna
cao a wic pytanie o proces czenia mona by odnosi do pojcia integracji. Przy czym o
integracji mwimy wtedy, gdy czonkowie grupy wyznaczaj sobie cele, ktre mona osign
tylko wsplnie, tzn. kiedy na tym tle powstaj midzy nimi kooperacje.
W. S. Landecker wyrnia przy tym re typy integracji, stanowice kombinacj takich
podstawowych elementw , jak normy spoeczne, osoby i ich zachowania. Pierwszym z nich jest
integracja kulturowa, tworzona na podstawie okrelonych wzorw kulturowych, midzy ktrymi
zachodzi bd to wysoki stopie spjnoci /konkretno/ bd te wysoki stopie rozbienoci /
wliczajc w to oczywicie wszystkie stany porednie/ . Drug jest integracja normatywna, bdca
wskanikiem stopnia zachowa konformistycznych w grupie spoecznej, a wic zgodnoci midzy

4
normami grupowymi a zachowaniami. Trzecia to integracja komunikatywna (cznociowa)
polegajc na wymianie midzy czonkami grupy symboli, znacze i informacji. Czwarta to
integracja funkcjonalna, odnoszona do procesu wymiany usug midzy czonkami grupy. Ma wic
ona charakter obiektywny i wynika z podziau pracy. Wszystkie te rodzaje integracji traktowa
naley oczywicie jako proces, w ktrym stopie natenia integracji moe by bardzo rny , ale
zawsze prowadzi do powstania pewnych spoecznych caoci. Tak rozumiana integracja oznacza
raczej szczegowe aspekty i rodzaje powiza i majc wyranie proceduralny charakter nic nie
orzeka o stanie integracji.
Z tego te powodu, przy wszym rozumieniu pojcia wizi spoecznej rezultat procesw
integracyjnych (procesw czenia) w odniesieniu do konkretnej grupy spoecznej okreli mona
mianem spjnoci grupowej.
Przy czym owa spjno moe mie zarwno wymiar czysto formalny i oznacza si wizi
grupowej bez wzgldu na genez i rodzaj wizi czcych, jak i wymiar czysto subiektywny .
Spjno oznacza wtedy wi psychiczn midzy czonkami danej grupy, ktra ma wyrane
korelaty wiadomociowe i behawioralne (odnoszce si do okrelonych zachowa).
Nastpne pytanie wynikajce z okrelenia spjnoci grupowej to pytanie o jej nastpstwa. Takim
zgeneralizowanym nastpstwem spjnoci jest solidarno. W literaturze przedmiotu wystpuj
dwa rozumienia solidarnoci. Pierwsze, tradycyjne i szerokie zarazem rozumienia oznacza
wszystko to, co czy ludzi razem w okrelone caoci (stanowi wic rwnowanik pojcia wi
spoeczna). W wszym rozumieniu solidarno oznacza relacj czci do caoci, pewne
funkcjonalne zachowania jednostek, zmierzajce do realizacji celw grupy. Tak wic
posugujc si tym drugim rozumieniem solidarnoci moemy powiedzie, i nastpstwem
spjnoci grupowej jest osignicie przez ni zakadanych celw. Moemy wiec powiedzie, e o
ile szerokie rozumienie wizi spoecznej odnosi si do wszelkich zjawisk i procesw zachodzcych
w grupie, o tyle wskie rozumienie odnosi si jedynie do zespou elementw wsplnych,
koniecznych i wystarczajcych dla powstania i istnienia grupy.
Przechodzc zatem od najwszego do najszerszego rozumienia wizi spoecznej wyrni
moemy pi sposobw jej ujmowania:
a) zesp elementw i czynnikw wsplnych, koniecznych i wystarczajcych dla powstania grupy
spoecznej,
b) zesp czynnikw koniecznych dla istnienia grupy spoecznej,
c) zesp czynnikw prowadzcych do powstania i istnienia grupy spoecznej,
d) zesp zjawisk zachodzcych w trakcie tworzenia i funkcjonowania grupy spoecznej,
e) wszelkie powizania zalenoci, relacje i stosunki jakie zachodz midzy jednostkami bdcymi
nonikami wizi.
Przyjmujc zatem zaoenie, i wi spoeczn moemy przedstawi zarwno jako
proces jak i stan, naley przede wszystkim wyj od krtkiej analizy mechanizmu tworzenia wizi
spoecznej, nie wnikajc ju bliej w to, czy mamy do czynienia z wizi naturaln, zrzeszeniow
czy stanowion z zewntrz.

2. Proces tworzenia si wizi spoecznej.

Proces tworzenia si wizi spoecznej i mechanizmy towarzyszce temu procesowi jest

rwnoznaczny z procesem tworzenia si spoeczestwa. ledzenie tego procesu jest oczywicie
zabiegiem czysto analitycznym, w kt6rym nie mona jednak przeciwstawi zdecydowanie
subiektywnych czynnikw i elementw - elementom i czynnikom obiektywnym.
Do XVII i XVIII wieku przedstawiciele nauk spoecznych byli przekonam, i podstaw
tworzenia spoeczestwa s dwa rodzaje organizacji: organizacja pastwowa (rozumiana jako
polityczna organizacja spoeczestwa) i organizacja kocielna (religijna).

5
Dopiero pniej zaczto zwraca uwag na to, i o spjnoci wewntrznej zbiorowoci ludzkich
decyduj przede wszystkim procesy spontaniczne, stanowice rwnie podstaw tworzenia si
organizacji pastwowych i religijnych. J. Szczepaski zaznacza przy tym, i "Socjologia jako
odrbna nauka zacza si rozwija wanie wtedy, gdy zaczto szuka praw rzdzcych tymi
spontanicznymi procesami ycia zbiorowego. Wrd tych zagadnie problem wewntrznej
spjnoci grup, problem utrzymywania si zbiorowoci i trwania jako identycznych caoci, mimo
zmiany skadu czonkw, utrzymywania norm, wzorw zachowa, wartoci kulturowych itp.
wysuwa si na czoo, jako podstawowy6.

Styczno Przestrzenna.
Powstaje zatem pytanie jakie podstawowe elementy skadaj si na proces tworzenia i
podtrzymywania wizi. Wspomniany ju J. Szczepaski stwierdza, i pierwszym, najprostszym
elementem jest styczno przestrzenna midzy jednostkami, ktra moe mie zarwno
charakter bezporedni, jak i poredni (poprzez informacj w rodkach masowego przekazu).
Moemy j okreli jako akt"(...) spostrzeenia innego osobnika lub uwiadomienia sobie jego
istnienia w przestrzeni, w ktrej przebiega dziaalno czowieka. Jej podstawowym skadnikiem
jest zdanie sobie sprawy z istnienia innych ludzi w tej przestrzeni i spostrzeenia ich cech 7.
Styczno przestrzenna nie musi oczywicie prowadzi do pojawienia si dalszych etapw rozwoju
wizi, zwaszcza wtedy, gdy ma ona zupenie przelotny i przypadkowy charakter (styczno
przestrzenna w rodkach komunikacji miejskiej, w sklepach, kinach czy teatrach).
Stycznoc i czno psychiczna.
Styczno przestrzenna przerodzi si moe w styczno i czno psychiczn. Ma to
miejsce wtedy, gdy wystpi zainteresowanie drug osob z punktu widzenia bardzo rnych,
zarwno wiadomych jak i niewiadomych potrzeb (ekonomicznych, spoecznych, emocjonalnych
itd.). Zainteresowanie to moe by zarwno jednostronne jak i dwustronne, stanowice bardziej
pewn podstaw do rozwoju wizi spoecznej. Styczno psychiczn tworz wic wzajemne
zainteresowania (moe mie ona zarwno charakter bezporedni jak i poredni), ktre
niekoniecznie musz wiza si z rozwojem pozytywnych emocji i postaw. Styczno psychiczna
przeksztaci si moe w czno psychiczn prowadzc do rozwoju wzajemnych sympatii,
przywizania itp. Nie jest to jednak warunek konieczny do pojawienia si nastpnego elementu
wizi, tj. stycznoci spoecznej, w ktrej wystpuje nie tylko element zainteresowania ale rwnie
podejmowania okrelonych czynnoci.
Styczno spoeczna.
Stycznoci spoeczne s to pewne ukady, zoone przynajmniej z dwch osb oraz
pewnej wartoci, ktra jest przedmiotem tej stycznoci, a take pewne czynnoci dotyczce tej
wartoci. Stycznoci spoeczne stanowi w istotny sposb o charakterze grupy, poniewa maj one
bardzo rnorodn tre i form. Std te wydziela si kilka podstawowych, dychotomicznie
(dwudzielnie) ujtych rodzajw stycznoci:
a) przelotne (pytanie na ulicy o drog, godzin) i trwae (kupowanie gazety u tego samego
kioskarza),
b) publiczne i prywatne (student skadajcy egzamin przed wykadowc i np. ten sam student
proszcy koleg o poyczenie ksiki),
c) rzeczowe i osobiste (np. kupienie akcji w biurze maklerskim i pomoc kolegi w przygotowaniu
si do egzaminu),
d) porednie i bezporednie (np. wysuchanie czyjego wystpienia w telewizji i wszelkie
czynnoci wykonywane przez co najmniej dwch partnerw na zasadzie face - to - face czyli"
twarz w twarz").
Grupujc powysze pary w szersze ukady moemy przy ich pomocy okreli charakter
powstajcej wizi spoecznej. Tak wic dominacja stycznoci spoecznych o charakterze

6
przelotnym, publicznym, rzeczowym i porednim typowa jest nie tylko dla okrelonych
zbiorowoci rozpatrywanych w perspektywie makrostrukturalnej (cznie z tzw. spoeczestwem
masowym) ale rwnie moe odnosi si do poszczeglnych jednostek, uczestnikw "samotnego
tumu".
Interakcje
Dalszy element konstytuujcy wi spoeczn to interakcje czyli inaczej wzajemne
oddziaywanie na siebie jednostek. Jak si podkrela, interakcja ta moe mie zarwno charakter
bezporedni (intencjonalny) i wynika z subiektywnych zamierze, jak i poredni, oparty na
symbolach i uczestnictwie jednostek (w sposb zaporedniczony) w szerszych zbiorowociach (bez
subiektywnych zamierze).

Wzajemne oddziaywania s "(...) systematycznym, trwaym -wykonywaniem dziaa

skierowanych na wywoanie u partnera okrelonej reakcji, przy czym reakcja ta z kolei wywouje
nowe dziaania pierwszego osobnika. "9 Std te uznaje sieje za podstawowy skadnik zjawisk i
procesw zachodzcych w okrelonej zbiorowoci. Dotyczy to zarwno procesw
podporzdkowania jak i dominacji, wsppracy i konfliktw midzy jednostkami czy grupami
spoecznymi.
Zarazem jednak wzajemne oddziaywania przebiegaj wedle staych zasad i wzorw
postpowania nie tylko zrozumiaych dla osb na ktre chcemy oddziaywa ale rwnie przez
nich akceptowanych i mieszczcych si w szerszych zasadach postpowania, opanowanych w
procesie socjalizacji. W analizie wzajemnych oddziaywa uczestnikw interakcji szczegln
uwag zwraca si na metody dziaa spoecznych, majce prowadzi do osignicia zakadanego
celu. F. Znaniecki a za nim wielu innych polskich socjologw uwaa, i wszelkie metody dziaa
spoecznych, wystpujce we wspczesnych nam spoeczestwach s pochodnymi dwch
podstawowych metod: metody negatywnego przymusu (nakazu i zakazu) i pozytywnego
nakonienia (perswazji, czyli przekonywania). W procesie interakcji istotn rol odgrywaj nie
tylko metody dziaania ale rwnie same narzdzia tego dziaania, ktre okrela si mianem
wzorw dziaa spoecznych. Wzory te, stanowi jasne dla obydwu stron interakcji "przepisy"
stosowania rnych metod dziaa spoecznych (podporzdkowywania, nakaniania do wsppracy,
wyraania buntu itp.) maj charakter czysto kulturowy, a wic rni si bardzo w zalenoci od
spoeczestwa (np. potakiwanie gow w jednym spoeczestwie jest wyrazem zgody,
potwierdzenia w innym za wyrazem zaprzeczenia)
Jak ju wspominalimy, wszystkie wzory dziaa jednostki przyswajaj sobie w toku
socjalizacji, zarwno pierwotnej jak i wtrnej. Jednake poszczeglne zbiorowoci mog take
wytwarza swoje wasne wzory dziaania, ktre cho s zwykymi replikami wzorw przyjtych w
szerszych zbiorowociach, mog by stosowane do sytuacji i zada charakterystycznych tylko dla
tej jednej zbiorowoci.
Stosunki spoeczne
Wzajemne oddziaywania prowadzce do modyfikowania zachowa, postaw, systemw
wartoci zarwno w wymiarze jednostkowym jak i grupowym s trwaym elementem wizi
spoecznej, stanowicym podstaw do rozwoju jej nastpnego elementu -stosunkw spoecznych.
Stosunki spoeczne odnosz si do tych wszystkich oddziaywa partnera na partnera, ktre s
wzgldnie uregulowane nie tylko poprzez okrelone wzory dziaa spoecznych ale rwnie
poprzez okrelon paszczyzn, na ktrej te oddziaywania przebiegaj. J. Szczepaski definiujc
stosunki spoeczne, ktre mwic oglnie porzdkuj, systematyzuj i organizuj ycie spoeczne
w pewn cao pisze, i stanowi one "(...) pewien ukad zawierajcy nastpujce elementy:
dwch partnerw (jednostki i grupy), jaki cznik czyli przedmiot, postawa, interes, sytuacj,
ktra stanowi "platform" tego stosunku, dalej pewien ukad powinnoci i obowizkw czyli
unormowanych czynnoci, ktre partnerzy powinni wobec siebie wykonywa. Std te mona

7
mwi o stosunkach koleeskich, przyjacielskich, politycznych, stosunkach pracy. Znaczna cz
stosunkw spoecznych przybiera posta zalenoci spoecznych (np. stosunki midzy wadz a
obywatelami, przeoonymi a podwadnymi itd.), wymikajacych ze wiadomych oddziaywa ludzi
na siebie w ramach okrelonej grupy spoecznej. Mimo rnorodnoci podej do definiowania
tego pojcia wystpujcego nie tylko w jzyku potocznym ale i w wielu dyscyplinach naukowych,
moemy przyj, i zajeno^poeczna z perspektywy wizi spoecznej oznacza przede wszystkim
dysponowanie zespoem rodkw (przemocy, prawnych, moralnych, religijnych, magicznych,
emocjonalnych) zapewniajcych asymetryczny przebieg stosunkw spoecznych. Mog to by
stosunki podporzdkowania, nakaniania, wymuszania czy dominow
Instytucje spoeczne
Proces ksztatowania wizi spoecznej nie koczy si na stosunkach i zalenociach
spoecznych, cho to one wanie w sposb wyrany decydujc trwaoci i cigoci okrelonej
zbiorowoci. Wanym elementem tego procesu s instytucje spoeczne, ktre s okrelonymi
sposobami utrwalania zasad, wedle ktrych przebiegaj stosunki spoeczne, zwaszcza zasad
wyprowadzanych z okrelonych norm i wartoci. Tym samym instytucje spoeczne stanowi
istotny skadnik nastpnego elementu - kontroli spoecznej/Przy czym rozumienie instytucji
spoecznych jest w analizie wizi spoecznej nieco inne ni w potocznym odczuciu^Przede
wszystkim wskaza mona na cztery podstawowe znaczenia, w jakich to pojcie w socjologu
wystpuje:
a) instytucje jako zespoy ludzi powoane do realizacji zada wanych dla danej zbiorowoci (np.
rada gminy),
b) instytucje jako zespoy czynnoci wykonywane przez niektrych czonkw grupy w jej imieniu
(uprawnienia i moliwoci dziaania w imieniu grupy - np. starostowie),
c) instytucje jako dobra materialne i rodki dziaania pozwalajce i umoliwiajce wskazanym
czonkom grupy publiczne wykonywanie zada regulujcych funkcjonowanie grupy i zaspokajanie
jej potrzeb (budet, fax itp.),
d) instytucje jako istotne role spoeczne niektrych czonkw grupy''.
Tak wic niezalenie od rnic w sposobach ujmowania moemy powiedzie, i instytucje spoeczne
s "(...) zespoami urzdze, w ktrych wybrani czonkowie grup otrzymuj uprawnienia do
-wykonywania czynnoci okrelonych publicznie i impersonalne, dla zaspokojenia potrzeb
jednostkowych i grupowych i dla regulowania zachowa innych czonkw grupy"12. Z definicji
tej wynika, i w kadej zbiorowoci funkcjonuje bardzo wiele instytucji, ktre badacze prbuj
poklasyfikowa.
Klasyfikacja instytucji spoecznych.
Najbardziej oglny podzia instytucji spoecznych to podzia na instytucje formalne i
nieformalne. Instytucja formalna to zbiorowo zorganizowana i funkcjonujca wedle regu
formalnych, przewidzianych prawem: szkoa, zakad przemysowy, partia polityczna, szpital,
wysza uczelnia. Instytucje formalne do czsto okrelane s mianem organizacja ktre
utworzone zostay do realizacji cile okrelonych celw. Instytucje te s na og duymi
zbiorowociami, wewntrznie zrnicowanymi i ustrukturalizowanymi, o rnym stopniu
otwartoci na wpywy otoczenia spoecznego (innych zbiorowoci spoecznych). Szczeglnym
przykadem instytucji formalnych s tzw. instytucje totalne (nazwa nadana przez E. Goffmana)13
- wizienia, klasztory, szpitale psychiatryczne, koszary, domy opieki, obozy koncentracyjne -
ktrych wspln cech jest wanie izolacja od wiata zewntrznego i wszechogarniajca kontrola
spoeczna nad czonkami, posugujca si czsto rodkami przymusu.
Instytucje nieformalne to takie instytucje, ktrych funkcjonowanie nie zostao ujte w
adnych sformalizowanych przepisach, zaakceptowanych przez szersze zbiorowoci. Z tego
te wzgldu instytucj nieformaln moe by zarwno banda chopcw bawica si na podwrku,
ktra ma swego wybranego przywdc jak i midzynarodowa mafia o bardzo zoonej,
wewntrznej strukturze. Instytucje nieformahie dysponuj wobec swoich czonkw bardzo

8
szerokim repertuarem rodkw skaniajcych ich do postaw i zachowa zgodnych z
oczekiwaniami. Niekiedy za skuteczno czy rygoryzm instytucji nieformalnej jest wikszy
ni formalnej. Warto rwnie podkreli, i bardzo wiele instytucji formalnych (organizacyjnych)
nie zaspokaja wielu potrzeb swoich czonkw. Wtedy to w ramach albo obok takiej instytucji jej
czonkowie tworz wasne normy i wzory postpowania - instytucj nieformaln. W niektrych
instytucjach totalnych przybiera to czsto posta tzw. drugiego tycia, ktre bdc instytucj
nieformaln wymierzone jest przeciwko organizacji formalnej.
Klasyfikujc instytucje wedug funkcji penionych w zbiorowociach (kryterium
merytoryczne) wyrni moemy: instytucje ekonomiczne, polityczne, wychowawcze, kulturalne i
socjalne (w tym tzw. instytucje ceremonialne (okrelenie uyte przez H. Spencera), dotyczce
niesformalizowanych sposobw obchodzenia uroczystoci, wzajemnych odnosze si do
siebie), religijne. Z tej krtkiej charakterystyki wynika, i instytucje potoczne tym si przede
wszystkim rni od wczeniejszych elementw wizi spoecznej, i maj charakter
zewntrzny wobec jednostki, nie stanowi wartoci zintenalizowanych (uwewntrznionych,
uznanych za wasne, oczywiste) przez jednostk. Std te istotnym dla przebiegu ycia jest
sposb uoenia instytucji w pewien spjny system, ktry w miar bezkonfliktowo i elastyczne
przyczynia si bdzie do realizacji okrelonych celw i zada poszczeglnych zbiorowoci.
Kontrola spoeczna
Wspomnielimy na pocztku, i instytucje spoeczne zarwno formalne jak i nieformalne
peni rwnie funkcj kontroli nad swymi czonkami. Kontrola spoeczna jest tym elementem
wizi spoecznej, ktry powoduje, i przebieg ycia spoecznego jest w miar uporzdkowany,
za jego uczestnicy mog nawzajem przewidywa i oczekiwa okrelonych, wzajemnych
zachowa. Samo pojcie kontroli spoecznej wprowadzi w 1901 r. amerykaski socjolog E. A.
Ross. Ma ono nieco inne znaczenie ni potoczne w jzyku polskim Sprawdzenie; odnosi si
ono rwnie do procesw i sytuacji kierowania, regulowania, sterowania czy nadzoru.
Oczywicie nie wszystkie sfery ludzkiej aktywnoci i dziaa jednostek poddawane s nadzorowi
spoecznemu. W zalenoci od typu spoeczestwa i jego wewntrznej strukturalizacji kady
czowiek posiada szerszy lub wszy zakres prywatnoci. Na og jednak nie odnosi si ona do
zachowa i postaw wanych w swych skutkach dla poszczeglnych zbiorowoci. Zachowania i
werbalizowane postawy, ktre nie s spoecznie akceptowane spotykaj si z okrelonym rodzajem
sankcji spoecznych, stanowicych istotny element kontroli spoecznej. Jak stwierdza J.
Szczepaski "Kada grupa, kada zbiorowo spoeczna rozwija szereg miar, sugestii, sposobw
przekonywania, nakazw i zakazw, system perswazji i nacisku, sankcji a do przymusu
fizycznego wcznie, system sposobw wyraania uznania, wyrniania, nagrd dziki ktremu
doprowadza zachowania jednostek i podgrup do zgodnoci z przyjtymi wzorami dziaania, do
respektowania kryteriw wartoci, sowem przy pomocy ktrego ksztatuje konformizm czonkw.
Mona zatem przyj, i w skad kontroli spoecznej wchodz zarwno wzory zachowa
(role spoeczne), mechanizmy przekazywania ich jednostce (mechanizmy uczenia si poprzez
system kar i nagrd, naladownictwa czy identyfikacji) jak i normy i wartoci, okrelajce nakazy
i zakazy a ujte w takie instytucje jak moralno, prawo czy religia. Normy i wartoci by stay si
regulatorami naszych zachowa musz by w znacznym stopniu zintemalizowane, czemu z kolei
su mechanizmy konformizowania jednostek. Przy czym w uzasadnieniu norm zbiorowo
wprowadzajca jednostk w ycie spoeczne odwohije si bd to do tradycji i dowiadczenia, do
susznoci wpajanych norm, bd te do reguy prawnej ("bo tak stanowi prawo"). Normy te s
wic bardzo rne, rn te maj si oddziaywania. To co je jednak czy, to ich funkcjonalno
wobec okrelonych zbiorowoci spoecznych, zmiennych w czasie i przestrzeni a jednak cigle
zachowujcych sw tosamo.
Z tego te powodu mwi si o tzw. relatywizmie systemu normatywnego jak i absolutyzowaniu
norm spoecznych, o skonnoci do narzucania norm i zasad innym. Przewaga jednej z tych
postaw zaley przede wszystkim od charakteru i treci wizi spoecznej.

9
 Niektrzy autorzy definiujc pojcie kontroli spoecznej eksponuj zreszt przede
wszystkim czynnik normatywny, piszc, i "Kontrola spoeczna to zesp czynnikw kszta-
tujcych zachowanie jednostki w sposb spoecznie podany. Czynniki te wystpuj w dwch
aspektach - statycznym i dynamicznym. Aspekt statyczny - to spoeczny system normatywny
przedstawiajcy wzorzec zachowa wymaganych. Aspekt dynamiczny - to spoeczne
oddziaywanie represyjne i prewencyjne, podjte w wyniku stwierdzenia rozbienoci midzy
aktualnym lub prawdopodobnym zachowaniem jednostki a wymaganiami systemu normatywnego
oddziaywania zmierzajce do usunicia lub zmniejszenia tej rozbienoci.
Psychospoeczne i materialno-spoeczne mechanizmy kontroli spoecznej.
Biorc za pod uwag fakt, i system normatywny moe by albo zinternalizowany przez
jednostk albo te wyegzekwowany przez instytucje spoeczne, J. Szczepaski w zespole rodkw
kontroli spoecznej wyrnia dwa jak gdyby rodzaje mechanizmw: mechanizmy
psychospoeczne i materialna - spoeczne. Pierwsze z nich odnosz si do procesw internalizacji
norm i wartoci, ktre powoduj, i kontrola spoeczna ma charakter "wewntrzny", oznaczajcy
przymus moralny ("spoeczestwo wewntrz nas"), drugie za odnosz si do stosowania przez
instytucje okrelonego przymusu i maj charakter "zewntrzny" wobec jednostki.
Psychospoeczne mechanizmy kontroli spoecznej odnosz si nic tylko do zinternalizowanych
przez jednostk norm i wartoci ale rwnie do potrzeb bezpieczestwa i uznania, ktre kada
jednostka pragnie zrealizowa, poniewa zapewnia to jej wewntrzn rwnowag psychiczn.
Potrzeby te za mog by zrealizowane przede wszystkim poprzez zachowania zgodne z
oczekiwaniami zbiorowoci w ktrej uczestniczy.
Specjalnym rodzajem mechanizmw kontroli spoecznej nad jednostk, mieszczcych
si, jak to podkrela J. Szczepaski, na pograniczu mechanizmw psychospoecznych i
materialne - spoecznych ss^zwyczaje i obyczaje. Zwyczaje s uwzorowanymi sposobami
zachowa jednostkowych lub grupowych w sytuacjach, ktre nie wywouj negatywnych reakcji
otoczenia spoecznego, a ktre oparte s bd to na tradycji, na dawnych obrzdach religijnych,
bd te na indywidualnych nawykach. Zaliczy moemy do nich zarwno zwyczaj specjalnego
ubierania si, pnego wstawania, przygotowywania choinki na wita Boego Narodzenia, jak
zwyczaje wypracowywane przez grup i tylko dla niej charakterystyczne (np. zwyczaj grupy
studenckiej polegajcy na chodzeniu po kadym kolokwium do wesoego miasteczka). Obyczaj za
to "(...) ustalony sposb postpowania, z ktrym grupa wie ju pewne oceny moralne i ktrego
naruszenie -wywouje sankcje negatywne. Obyczaj zakada ju wyranie pewien przymus w
uznawaniu wartoci grupowych i przymus w takim definia\vaniu sytuacji, ktre prowadzi do
zachowa podanych z punktu widzenia grupy. Ze wzgldu na fakt, i obyczaje odnosz si do
wartoci uznawanych przez grup i majcych istotny wpyw na funkcjonowanie grupy,
obwarowane s one sankcjami moralnymi. Do obyczajw zaliczy moemy poszanowanie cudzego
cierpienia, podstawowe symbole grupy, szacunek dla wykadowcw itp.). Ich nieprzestrzeganie
wywouje reakcje ze strony grupy, ktre okrela si mianem sankcji spoecznych.
Sankcje spoeczne definiuje si zazwyczaj jako reakcje grupy na zachowania si jej
czonkw w sytuacjach spoecznie wanych. Std te termin ten ma o wiele szerszy zakres
pojciowy ni ten uywany w jzyku potocznym czy nawet prawniczym. Sankcj spoeczn bdzie
zatem pochwaa wykadowcy skierowana do studenta za dobre przygotowanie do egzaminu,
wpisanie pozytywnej oceny do indeksu jak i krytyka za ze przygotowanie czy wpisanie
negatywnej oceny.
Klasyfikacje sankcji spoecznych.
Powyszy przykad sugeruje, i sankcje moemy podzieli na: negatywne (czyli kary)
{pozytywne (czyli nagrody). Oczywicie nie przyznanie oczekiwanej nagrody odbierane bywa
zazwyczaj jako sankcja negatywna (kara). Wymienione dwa rodzaje sankcji mona rwnie podda
dalszej klasyfikacji na sankcje formalne lub nieformalne. Sankcje formalne pochodz od
instytucji sformalizowanych, takich jak instytucje pastwowe, partyjne, ekonomiczne.

10
Sankcje nieformalne s "(...) reakcjami opinii publicznej, krgw koleeskich, ssiedzkich,
grup rwienikw i znajduj swj wyraz w dziaaniach instytucji nieformalnych"18.
Skuteczno tych sankcji moe by niekiedy wiksza ni sankcji formalnych; zwaszcza wtedy, gdy
instytucje formalne nie ciesz si uznaniem zbiorowoci.
Sankcje spoeczne mona rwnie poklasyfikowa ze wzgldu na kryterium treci nacisku,
wywieranego przez grup spoeczn na jednostk. Zgodnie z tym kryterium wydzieli moemy:
a) Sankcje etyczne, odnoszce si do zachowa ocenianych jako moralne lub niemoralne. Przy
uruchamianiu tego typu sankcji zbiorowo ocenia czyje zachowanie wedug takich kryteriw jak
dobro i zo, suszno, sprawiedliwo (tzw. zasada miary sprawiedliwej). Sankcje etyczne opieraj
si na normach moralnych, ktre cho s wtrne wobec norm spoecznych s rwnie wytworem
grupy i grupy te dotycz (wraz z jej czonkami). Spoeczny charakter norm moralnych wynika z
warunkw, ktre w istotny sposb wpywaj na ich wystpienie oraz sam tre normy. Normy
moralne, co szczeglnie mocno podkrela M. Ossowska, s uzasadnione poprzez penienie
okrelonych funkcji spoecznych, za ich przestrzeganie "(...) jest dla wspycia poyteczne, a
naruszenie - szkodliwe"'9. Normy moralne bardzo trudno odrni od norm religijnych i prawnych.
Generalnie jednak sankcje spoeczne wyprowadzane z tych norm maj charakter sankcji
nieformalnych skojarzonych z opini publiczn. Wrd norm moralnych zwizanych z
funkcjonowaniem ycia spoecznego M. Ossowska wyrnia normy odnoszce si do obrony
biologicznego istnienia, do realizacji potrzeby zaufania i sprawiedliwoci, normy zwizane ze
wspyciem i organizacj ycia zbiorowego oraz normy wyprowadzane z zasady wzajemnoci i
pomocy, ktre stanowi podstawow przesank do rozwizywania konfliktw spoecznych 20.
b) Sankcje religijne, czyli sankcje przewidziane przez system dogmatw i wierze danej religii za
przestrzeganie lub naruszanie jej nakazw lub zakazw (od zbawienia wiecznego poczwszy po
wieczne potpienie). Sankcje religijne wobec konkretnych zachowa (a nawet powstrzymywania
si od zachowa) jednostkowych zwizanych z realizacj religijnych norm odnosz si faktycznie
do norm, ktre rwnie okrelaj stosunki zachodzce midzy ludmi. Std te sankcje religijne
dotycz przede wszystkim norm moralnych, ktrych zamanie jest zarwno grzechem wobec Boga
jak i przekroczeniem normy spoecznej. Normy i sankcje religijne maja jednak wobec norm
moralnych charakter poredni. Za sam "Wpyw religii na spoeczestwa jest dlatego tak silny, e
dotyczy zarwno wiatopogldu oraz moralnoci wiernych, jak te funkcjonowania organizacji
kocioa, oddziaywujcego na inne organizacje i instytucje. Regulowanie zachowa przez religi
zaley od zakorzenienia religijnych norm w yciu codziennym zbiorowoci oraz od przeniknicia
wzorw i norm spoecznych wskazaniami religii. Nie zawsze wystpuje tu zgodno. Religijno
Polakw manifestuje si silniej w sferze ceremonii i obyczajw ni w sferze filozofii i przeywania
witoci. Kontrola zachowa niewiele jednak na tym traci"21.
c/ Sankcje prawne, czyli sankcje przez przepisy prawne, maj na ogl charakter negatywny za
specyfika formalnej normy prawnej polega na zobowizaniu nalenym komu drugiemu. Std te
prawo orzeka raczej o tym jakie zachowania s negatywne ni jakie s zalecane. Powszechnie
podkrela si, i przepisy i normy prawne odgrywaj bardzo wan rol wwczas, gdy w
spoeczestwie nie ma zgody co do porzdku aksjonormatywnego, a wic nie ma powszechnie
akceptowanego systemu wartoci i norm spoecznych. Z drugiej jednak strony skuteczno i
akceptacja stosowania sankcji prawnych s tym wiksze, im wiksza jest zgodno normy prawnej
z innymi normami spoecznymi. Wtedy te w sposb wyrany zaznacza si socjalizacyjna (a
zwaszcza wychowawcza) i motywacyjna funkcja prawa. Oczywicie przy zaoeniu, i istnieje
rwnie wyrana akceptacja okrelonych treci i ostroci sankcji prawnych.
d/ Sankcje satyryczne, czyli sankcje stosowane najczciej przez opini publiczn i instytucje
nieformalne pod adresem zachowa jednostki, traktowanych jako mieszne, niepowane czy wrcz
komiczne. Ze wzgldu na swoj funkcj s sankcjami negatywnymi o szczeglnej dotkliwoci,
poniewa ponianie i wyszydzanie jest bardzo czsto odbierane przez jednostki jako co gorszego
ni formalna sankcja negatywna o charakterze prawnym.

11
 Sankcje formalne i nieformalne, pozytywne i negatywne mieszcz si w materialne
-spoecznych mechanizmach kontroli spoecznej. "Zaczynaj one dziaa tam, gdzie kontrola
zinternalizowana staje si nieskuteczna, gdy jednostka traci poczucie wewntrzne co jest a co nie
jest dopuszczalne i musi by w interesie grupy przywoana "do porzdku"22.
System kontroli spoecznej oparty na sankcjach oraz na zinternalizowanych normach i
wartociach powoduje zatem, i "(...) stycznoci spoeczne, wzajemne oddziaywania i stosunki
spoeczne przebiegaj w ramach ustalonych przez zbiorowo, e dziaania i czyny odchylajce si
od normy, "nienormalne" podlegaj ocenie, kwalifikacji, represji lub opiece lekarskiej i izolacji.
Tak wic role spoeczne wykonywane s "prawidowo", z odchyleniami dopuszczalnymi jako
indywidualne "interpretacje"23.
Warto w tym miejscu zwrci uwag na dychotomiczn klasyfikacj rodkw kontroli
spoecznej, sformuowanej przez S. Eitzena, ktry dowodzi, i kontrola spoeczna w szczeglny
sposb dotyczy tych, ktrzy norm nie przestrzegaj. S. Eitzen wyrnia rodki ideologiczne i
bezporednie rodki kontroli spoecznej.
Do rodkw ideologicznych zalicza te, ktre wi si z zabiegami propagujcymi
okrelone wartoci i zasady postpowania (rodki masowego przekazu, szkoa, rodzina, instytucje
sportowe), za do rodkw bezporednich te, ktre polegaj na karaniu lub neutralizowaniu
jednostek lub grup zachowujcych si wbrew obowizujcym normom. Do tych jednostek i grup
spoeczestwa amerykaskiego zalicza cytowany autor biednych, chorych umysowo, politycznych
dysydentw i przestpcw. Kontrola spoeczna nad tymi kategoriami sprawowana jest przez
instytucje pomocy spoecznej, sub zdrowia, system sdowniczy, wizienia a take m. in. poprzez
system podatkowy, ewidencjonowania ludnoci w zwizku z zatrudnieniem itp.
Organizacja spoeczna
Ostatnim elementem dopeniajcym proces tworzenia wizi spoecznej jest organizacja
spoeczna. Na samym pocztku naleaoby jednak zaznaczy, i pojcia organizacja spoeczna nie
naley utosamia z terminem organizacja, o ktrym wczeniej ju pisalimy przy omawianiu
instytucji spoecznych i ktry oznacza zbiorowo, grup o charakterze formalnym (np.
przedsibiorstwo), zmierzajc do osignicia przyjtych celw w sposb zorganizowany. I cho
tak zdefiniowane organizacje s typowymi instytucjami o charakterze zrzeszeniowym,
wystpujcymi we wspczesnych, rozwinitych spoeczestwach to jednak nie wyczerpuj one
znaczenia pojcia organizacja spoeczna. Mieszcz si jeszcze w nim rwnie wszelkie sposoby
zarzdzania i kierowania ludmi rnymi rodkami dziaania, sposoby koordynowania czynnoci,
sprawdzania ich efektw itp. (np. organizacja pracy, organizacja wypoczynku itp.) oraz wszelkie,
spontanicznie wytwarzane (np. w grupach pierwotnych) sposoby realizacji czsto zmiennych w
czasie celw grupowych. Std te moemy powiedzie za J. Szczepaskim, i"(...) organizacja
spoeczna dowolnej zbiorowoci to taki ukad wzorw zachowa, instytucji, rl spoecznych,
rodkw kontroli spoecznej, ktry zapewnia wspycie czonkw zbiorowoci, przystosowuje ich
denia i dziaania w procesie zaspokajania potrzeb i rozwizuje problemy i konflikty wynikajce
w toku wspycia.
Organizacja spoeczna bdc zespoem rodkw regulujcych zachowania, denia i
aspiracje czonkw grupy przyczynia si przede wszystkim do zapewnienia adu spoecznego,
wystpujcego zarwno w instytucjach formalnych jak i nieformalnych. ad ten (nazywany
bardzo czsto porzdkiem spoecznym) ma oczywicie swj wymiar statyczny jak i dynamiczny,
stabilizacyjny i rozwojowy. Od wzajemnego uoenia wszystkich omwionych tutaj elementw
wizi zaley, czy zmiany i innowacje prowadz do procesw dezorganizacji czy te do tworzenia
nowych jakoci ycia spoecznego. Oczywistym bowiem jest fakt, i aby jakakolwiek zbiorowo
moga trwa i rozwija si "(...) musi posiada wi powodujca jej wewntrzn spjno,
zapewniajc zaspokajanie potrzeb indywidualnych i zbiorowych, lojalno czonkw wobec
caoci, przeciwstawianie si innym zbiorowoci lub wspprac z nimi, sowem, kada
zbiorowo musi by wewntrznie zorganizowana i uporzdkowana"26. W zalenoci jednak od

12
charakteru i struktury zbiorowoci inna jest tre wizi spoecznej, co z kolei wpywa na skonno
czy podatno tych zbiorowoci na wszelkie zmiany pochodzce z zewntrz bd te wprowadzone
przez jej czonkw. W zwizku z tym koniecznym jest dokonanie choby w bardzo oglny sposb,
prby typologizacji tej wizi.

3. Typy wizi spoecznej.

Kryteria rnicowania wizi spoecznej
W analizie wizi spoecznej eksponuje si dwa zasadnicze procesy spoeczne: procesy
instytucjonalizacji zwizane z wyksztacaniem si wzorw dziaania w danej zbiorowoci oraz
procesy internalizacji zwizany z przyswajaniem (uzewntrznianiem) sobie wzoru przez jednostk.
Z tego te powodu bliskim pojciem okrelajcym wi spoeczn jest pojcie internalizacji.
Aby przedstawi najbardziej powszechne typologie wizi spoecznej trzeba najpierw wyj
od wskazania podstawowych kryteriw rnicujcych, cho charakterystyczn cech tej typologii
jest dychotomizacja. Wrd tych kryteriw wymieni trzeba przede wszystkim kryterium
stycznoci spoecznych, ktre decyduj o tym, i w jednych zbiorowociach mamy do czynienia z
przewag wizi typu osobistego, prywatnego, bezporedniego i w miar trwaego, w innych za z
przewag wizi o charakterze rzeczowym, publicznym, porednim i przelotnym. Przykadem
zbiorowoci, w ktrej dominuje pierwszy rodzaj wizi jest rodzina bd grupa przyjacielska, drugi
za rodzaj wizi dominuje w grupie roboczej.
Innym kryterium jest stopie wzajemnych zwizkw i zalenoci midzy jednostk a
zbiorowoci. W sytuacji, gdy wszystkie zwizki i zalenoci, w jakie uwikana jest jednostka, s
ze sob powizane w jednej zbiorowoci, gdy jednostka tylko i wycznie identyfikuje si z t
zbiorowoci "ca swoj osobowoci", rwnie poprzez penione role spoeczne, mwimy o
wizi cakowitej.
Wi czciowa to wi, ktra obejmuje tylko niektre aspekty i rodzaje wzajemnych
oddziaywa midzy zbiorowoci a jednostk! w ktr jednostka angauje si "czciowo",
poprzez penienie w tej zbiorowoci tylko niektrych rl spoecznych, co powoduje, i moe ona
identyfikowa si take z innymi zbiorowociami, w ktrych peni te okrelone role.
Innym kryterium rnicowania wizi spoecznej jest stopie jej sformalizowania. Std te
mwimy o wizi formalnej, utrwalonej przez przepisy i prawo, oraz o wizi nieformalnej, ktra
pojawia si na gruncie zwizkw emocjonalnych, zwyczajowych czy obyczajowych. Wi
przyjacielska jest przykadem na wi nieformaln, wi maeska wspwystpowania obu
typw wizi za wi czca dwch wspornikw spki z o.o. przykadem wizi formalnej.
Nastpne kryterium to trwao wizi spoecznej. W wielkiej rnorodnoci wizi
spoecznych, stanowicych z punktu widzenia ich trwaoci okrelone kontinuum, wskaza
moemy na wizi dugotrwae (rodzinne, zwaszcza midzy matk a dzieckiem) jak i na wizi
krtkotrwae (wizi czce kibicw na meczu sportowym), co oczywicie nie oznacza, i wizi
dugotrwae musz by zawsze bardzo intensywnie przeywane. W zbiorowociach wyrnianych
na podstawie podobiestwa zachowa wizi zazwyczaj maj charakter nieustrukturalizowany i
bardzo krtkotrway, jednak s zarazem bardzo intensywne (tum, zbiegowisko itp.). Z kolei inne
wizi s bardzo silnie wzorowane i zrytualizowane a mimo to nietrwae w czasie. Nale do nich
wizi odnoszce si do wymiany dbr i usug (zakupy w sklepie, wizyta u lekarza, w urzdzie itp.).
Typologia E. Durkheima
Znan typologi wizi przedstawi francuski socjolog - Emil Durkheim (1858-1917). Dwa
typy wizi, ktre wydzieli: solidarno2'1 (wie) mechaniczn i solidarno organiczn rni si
midzy sob w sposb zdecydowany. Wi mechaniczna oparta jest na zwyczajach, tradycji,
wsplnie wyznawanej religii a przede wszystkim na podobiestwie sytuacji. Wi organiczna
wyprowadzona zostaa ze spoecznego podziau pracy i jest zdaniem Durkheima typowa dla
spoeczestw przemysowych, w ktrych wi pomidzy jednostkami i grupami podtrzymywana
jest poprzez penione role spoeczne (gwnie zawodowe). Solidarno organiczna, oparta jest wic

13
raczej na wymianie wzajemnych usug, za relacje midzy jednostkami maj inn tre ni wtedy,
gdy byy oparte tradycji, zwyczaju czy religii. Wyrane zrnicowanie "rozczonkowanie" rl w
ktrych wystpuj jednostki powoduje, i we wspczesnych spoeczestwach solidarno
organiczna - zdaniem E.Durkheima - zawiera wiele przesanek do pojawienia si anomii
spoecznej a wic swoistego procesu dezintegracji spoecznej, wywoanej zagubieniem si
jednostek w wiecie zbyt zrnicowanych, czasem wewntrznie sprzecznych wartoci i norm
spoecznych. W pierwotnym ujciu Durkheima anomia odnosi si zreszt do stanu wzgldnego
zaniku norm w spoeczestwie czy okrelonej grupie spoecznej. Odnosi si wic to pojcie przede
wszystkim do waciwoci kultury i struktury danego spoeczestwa nie za jednostek, ktre w ich
obrbie funkcjonuj.
Typologia F. Tonniesa
Inna znana typologia wizi spoecznej, to typologia niemieckiego socjologa i ekonomisty,
przedstawiciela socjologii humanistycznej - Ferdinanda Tonniesa, ktry problematyce wizi
spoecznej powica wikszo swych prac. Samo zrozumienie istoty wizi spoecznej wie
F.Tonnies z dwoma rodzajami woli ludzkiej: woli ktra wypywa z gbi naszej jani i jest
niedostpna refleksji - nazwa j wol organiczn i woli ktra jest wynikiem namysu i
wyrachowania - nazwa j wol arbitraln. Jak susznie podkrela historyk myli socjologicznej -
J.Szacki, z kadym rodzajem woli wie si inny typ ludzkiego dziaania. Wola organiczna kreuje
dziaania pochodzce z wewntrznej potrzeby jednostki za wola arbitalna dziaania zwizane z
realizacj jakich zewntrznych celw, ktre jednostka chce osiga. Stosunki spoeczne
ksztatowane s przez obydwa rodzaje woli ale s to stosunki odmienne w swej treci. Wola
organiczna powouje do ycia wsplnot (Gemeinschaft) za wola arbitralna, spoeczestwo
(Gesellschaft). Przedstawiajc charakterystyk wsplnoty, F.Tonnies mwi o dominacji w niej
wizw pokrewiestwa, braterstwa i ssiedztwa za w charakterystyce spoeczestwa powouje si
na wizy umowy i wymiany dbr materialnych oraz wyrachowania. Jak pisze J.Szacki "C...)
wsplnota czy ze sob ludzi jako osobowo, spoeczestwo -jako role wyodrbnione ze wzgldu
na jak jedn funkcj; we wsplnocie czynnikiem kontroli spoecznej jest zwyczaj i tradycja, w
spoeczestwie - sformalizowane prawo; czonkowie wsplnoty kieruj si w swym postpowaniu
wiar, czonkowie spoeczestwa - wzgldem na opini publiczn; gospodarcz podstaw
wsplnoty jest wasno zbiorowa, spoeczestwa -pienidz i wasno prywatna.
We wsplnocie stosunki midzy ludmi oparte s te na zwizkach przyjani wynikajcych
z podobiestwa zainteresowa i zatrudnienia. Za typowy przykad zbiorowoci, w ktrej
dominuje wi wsplnotowa wielu badaczy 29 uznaje ma spoeczno lokaln, w ktrej
wystpuj wizy wsplnego posiadania, zalenoci i wzgldnej samowystarczalnoci gospodarczej.
Maa spoeczno lokalna (gmina wiejska, mae tradycyjne miasteczko rzemielnicze) to
zbiorowo wewntrznie jednorodna (homogeniczna), gwnie pod wzgldem podejmowanych
form aktywnoci zawodowej, zainteresowa i poziomu wyksztacenia, tradycji kulturalnych.
Spoeczno taka jest jednoczenie wyranie wyodrbniona i odgraniczona od innych spoecznoci
lokalnych, zwaszcza pod wzgldem treci kultury materialnej i symbolicznej. Wizi czce
czonkw takiej spoecznoci s bardzo silne i oparte s gwnie na stycznociach bezporednich,
osobistych, prywatnych i trwaych. Wizy za z zewntrznym szerszym spoeczestwem s do
lune i posiadaj mae znaczenie dla regulowania podstawowych funkcji spoecznych penionych
przez czonkw takiej spoecznoci.
Wi drugiego typu, okrelona mianem Gesellschaft rozpatrywana by moe na
przykadzie spoecznoci wielkomiejskiej. Spoeczno taka jest wyranie zdepersonalizowaa,
za jednostki podlegaj daleko idcej indywidualizacji czyli oderwania si od unifikujcego
wpywu tradycyjnych instytucji spoecznych, ktre w maych spoecznociach roztaczaj nad ni
niesformalizowane treci kontroli spoecznej. Spoeczno wielkomiejska, oparta na
sformalizowanych interakcjach (wystpujemy najczciej w rolach publicznych: pracownika,
interesanta, pasaera itp.) jest wyranie heterogeniczna (zrnicowana) zarwno pod wzgldem

14
zaj, zawodw jak i wyksztacenia, bogactwa, tradycji, pochodzenia regionalnego, uznawanych
norm i wartoci tradycji kulturalnej. Stycznoci midzy ludmi oparte s w spoecznoci
wielkomiejskiej gwnie na stycznociach przelotnych, rzeczowych, publicznych i porednich.
Jednostki, mimo zdecydowanie wikszego ni w spoecznoci lokalnej, stoczenia w przestrzeni
geograficznej zachowuj o wiele wikszy dystans spoeczny i poczucie anonimowoci. Wie si z
tym tak wiele razy ju opisane poczucie izolacji spoecznej (zob. D-Riesman - The Lonely Crowd
"Samotny tum"). Przedstawiona tutaj typologia wizi F.Tonniesa wykorzystywana jest zreszt o
wiele szerzej. Badacze nadaj jej jednoczenie trojaki sens interpretacyjny:
a) Sens historiozoficzny polegajcy na pokazaniu ewolucyjnego charakteru wizi spoecznej,
zmian jakim ulegay spoeczestwa europejskie pod wpywem kapitalizmu. Chodzio tutaj przede
wszystkim o analiz rozkadu dawnych wizi wsplnotowych i ksztatowania si stosunkw
spoecznych opartych na daleko posunitym spoecznym podziale pracy w
ktrych wizi wynikaj przede wszystkim z przemysowo - handlowej organizacji za podstawow
instytucj jest kapitalistyczny rynek.
b) Sens ideologiczny polegajcy na prbie ukazania upadku w wiecie szybko rozwijajcego si
systemu kapitalistycznego (XIXw.) pewnych istotnych wartoci spoecznych. Sens ten polega
rwnie na wykazaniu, i adne formy ycia spoecznego nie mog by trwae jeli nie towarzysz
im okrelone elementy o charakterze wsplnotowym, odwoujce si do potrzeby przeywania
ycia w obrbie stosunkw osobowych, spontanicznych a nie tylko na kalkulacji i wyrachowaniu.
c) Sens teoretyczny polegajcy na dostarczaniu okrelonych kategorii analitycznych, ktre mog
by wykorzystane do analizy wszelkich przejaww ycia spoecznego, wystpujcych obok siebie.
Omawiane powyej treci wizi spoecznej, maej spoecznoci lokalnej oraz spoecznoci
wielkomiejskiej s przykadem takiego wanie, teoretycznego wykorzystania tej bardzo
interesujcej typologii.
Typologia T. Parsonsa
T.Parsons, wiatowej sawy twrca koncepcji systemu spoecznego przy analizie wizi
spoecznej posuy si koncepcj ukadu zmiennych, wyprowadzonych z przeprowadzonego przez
F.Tonniesa rozrnienia na Gemeinschaft i Gesellschaft. Zmienne te potraktowa jako dylematy
zawarte nieuchronnie w kadym naszym dziaaniu. W zalenoci od tego jaka jest tre owych
zmiennych, taka te bdzie, zdaniem T.Parsonsa3', tre wizi spoecznej. Dylematy te mona
sformuowa w postaci nastpujcych pyta:
- czy dziaania nasze, w sensie jednostkowym lub grupowym, maj by nastawione na
zaspokojenie potrzeb uczuciowych czy te tylko jako rodek do osignicia celw zewntrznych,
- czy dziaania maj by zorientowane na drugiego czowieka jako wykonawc okrelonej roli
spoecznej czy te na czowieka jako osob (na aspekt przedmiotu czy te jego cao),
- czy dziaania maj by skierowane ku drugiemu czowiekowi ze wzgldu na takie jego cechy,
ktre mog przysugiwa wielu innym ludziom, czy te tylko na takie, ktre przysuguj tylko jemu
i decyduj przez to o jego indywidualnoci,
-
czy traktujemy drugiego czowieka wedug tego kim jest, niezalenie od jego czynw, czy te
wrcz przeciwnie, wedug jego zasug.
Zarazem jednak, tak jak i inni autorzy (m.in.E.Durkheim) TParsons podkrela, i w analizie wizi
spoecznej istotne s dwa zasadnicze procesy spoeczne: procesy instytucjonalizacji, czyli
wyksztacanie si wzorw dziaania w danej zbiorowoci oraz procesy internalizacji, zwizane z
przyswajaniem sobie przez jednostk owych wzorw.
4. Rozpad wizi spoecznej - procesy dezorganizacji.

Stosujc interakcjonistyczne podejcie do analizy rozpadu wizi spoecznej stwierdzi

mona, i mamy z takim procesem do czynienia wwczas, gdy nie tyle zaamuje si okrelona
zastana struktura spoeczna, ale gdy pojawia si w okrelonym spoeczestwie niemono
podjcia skutecznego dziaania. Chodzi tutaj o te wszystkie sytuacje, w ktrej proces

15
dopasowywania wzajemnych czynnoci zostaje bd to przerwany bd te zaniechany czy
przeksztacony. Ma to miejsce rwnie wtedy, gdy jednostki formuuj odmienne definicje tej
samej sytuacji.
Thomas i Znaniecki stwierdzili np. i "Kady czonek grupy jako suwerenny podmiot
systematyzuje na swj wasny sposb dostarczane mu przez grup schematy postpowania czy
definicje sytuacji, a take ogarnia ich pewn cz"32. Zarazem jednak Znaniecki wprowadza
rozrnienie midzy dezorganizacj jednostki (demoralizacj) a dezorganizacj spoeczn
rozumian jako "spadek wpywu istniejcych spoecznych regu na zachowania jednostki nalecej
do grupy"33. Przypomnijmy, i pogld ten jest bardzo bliski pogldom E.Durkheima, wedle ktrego
stan anomii wywouje zaamanie si systemu regulacyjnego i niemono przystosowania si do
okolicznoci z tego wynikajcych. Nie mona jednak dezorganizacji jednostkowej (zachowa
dewiacyjnych typu przestpstwa, samobjstwa, alkoholizmu itp.) traktowa jako prostego i
bezporedniego wskanika dezorganizacji spoecznej.
A.M.Rose stwierdza z kolei, i "(...) dezorganizacja spoeczna przejawiajca si w postaci
jednego lub wielu problemw spoecznych nastpuje wwczas, gdy znaczna cz znacze i
"wartoci przestaje by wystarczajco zinternalizowana na to, by kierowa zachowaniem
wikszoci osb pozostajcych nadal we wzajemnym kontakcie fizycznym' 134. W stanowisku tym
wida wyranie odejcie od pierwotnej koncepcji rozpadu wizi spoecznej Durkheima, ktrej
podstawow przyczyn upatrywa w wystpowaniu w danym spoeczestwie silnej rozbienoci
pomidzy normami i celami kulturowymi a spoecznie ustrukturalizowanymi moliwociami
dziaania czonkw grupy zgodnie z tymi normami. Jak stwierdza R.Merton, w takim ujciu "(...)
wartoci kulturowe mog si przyczynia do wywoywania zachowa sprzecznych z tym do czego
same zobowizuj (...). Kiedy struktura kulturowa i spoeczna s le zintegrowane - pierwsza
wymagajc zachowa i postaw, ktre druga wyklucza wystpuje tendencja do zaamania norm,
do ich rozpadu"35. Mamy wic do czynienia z dezorganizacj spoeczn, w ktrej wartoci i normy
spoeczne nie s w stanie regulowa przebiegu stosunkw spoecznych.
Mimo wielu prb, nie udao si dla celw bada empirycznych opracowa dobrych
wskanikw, miar anomiijako obiektywnego stanu ycia grupy. Najczciej za wskaniki te
uznaje si takie, statystycznie uchwytne miary jak: fluktuacja, wskaniki przestpczoci, rozwody
itp.
O wiele wiksze sukcesy uzyskano przy budowie skal sucych do pomiaru anomii
dowiadczanej subiektywnie, przez poszczeglne jednostki. Oczywistym jest jednak fakt, i
badanie empiryczne nad rdami anomii, czyli nad rozkadem wizi spoecznych, prowadzone by
winny przy uwzgldnieniu wzajemnych oddziaywa tych dwch rodzajw skadnikw.
Pierwsz skal, ktr zastosowano do pomiaru anomii dowiadczanej subiektywnie
zbudowa Leo Srole. Skala ta skada si z piciu pozycji, ktre dotycz:
- przekonania o obojtnoci przywdcw spoecznoci lokalnej wobec potrzeb jednostki,
- przekonania, e niewiele da si osign w spoeczestwie, ktrego funkcjonowanie postrzegane
jest jako zasadniczo niemoliwe do przewidzenia i chaotyczne,
- przekonania, i zrealizowanie celw yciowych jest raczej niemoliwe,
- poczucia bezsensu,
- przekonania, e jeli idzie o spoeczne i psychologiczne wsparcie, to czowiek nie moe liczy na
wasnych przyjaci.36.
Z czasem psychologiczne ujcie anomii, rozumiane jako stan subiektywnych przekona jednostki
staje si coraz czciej stosowane; zwaszcza od czasu kiedy anomi uznano za jeden z aspektw
alienacji czowieka.
Warto przy tym wspomnie, i psychologiczne ujcie anomii sformuowali jednoczenie
D.Riesman i R.M. Maclver. Ten ostatni autor stwierdza, i "Anomia oznacza stan wiadomoci
czowieka wykorzenionego moralnie, czowieka ktry zamiast norm posiada ju tylko chaotyczne
popdy, ktry zosta pozbawiony poczucia cigoci, wsplnoty, zobowizania. Czowiek

16
anemiczny sta si sterylny duchowo, reaguje wycznie na samego siebie, przed nikim nie jest
odpowiedzialny. Wartoci innych s przedmiotem j ego szyderstwa. Jego jedyn wiar jest filozofia
zaprzeczenia. yje na pograniczu doznania braku przyszoci i braku przeszoci. [...] Anomia jest
stanem wiadomoci, w ktrej poczucie wizi spoecznej czowieka - rdo jego morale - zostao
zaamane albo miertelnie osabione.
Ta wyranie psychologiczna perspektywa ujmowaniu anomii z pewnoci pozwolia
spojrze na ni z nieco szerszej perspektywy badawczej, w ktrej stanowi ona jedynie jeden z
aspektw bardziej zoonego procesu. Mam tutaj na myli wspczesne, socjologiczne zrozumienie
alienacji.
Dla wielu badaczy alienacja oznacza czsto samotno, bezradno czowieka w otaczajcym go
wiecie, bierno spoeczn, nieprzystosowanie itp. W rnych koncepcjach alienacji jedna rzecz
jest'wsplna: na gruncie nauk spoecznych ma ona wymiar subiektywny - stanowi ona zawsze
uwiadamian cech wasnej osoby lub jej relacji ze wiatem.
Amerykaski socjolog M.Seeman w 1959r. zaproponowa wielowymiarow koncepcj
alienacji, w ktrej wyrni 5 jej odrbnych rozumie. Mwi wic o alienacji jako o:
- poczuciu bezsilnoci,
- poczuciu bezsensu,
- poczucie anomii (normiessness),
- poczucie izolacji kulturowej i spoecznej,
- poczucie samowyobcowania (self-estrangement),
Poczucie bezsilnoci odnosi si przede wszystkim (kontynuacja oryginalnego wtku
K.Marksa i M.Webera) do przekonania jednostki, e od jej zachowania nie zale skutki tego
zachowania bd te oczekiwane nagrody (wzmocnienia). Dobrym przykadem moe by tutaj
sytuacja pracy, w ktrej rne grupy zawodowe (nie tylko robotnicy) izolowani s od rodkw
pracy, nie maj wpywu, ze wzgldu na ukad wasnoci i organizacji pracy, na decyzje dotyczce
przebiegu procesu pracy i sposobu partycypacji w wytworzonej wartoci. O poczuciu bezsensu
mwi si najczciej wtedy, gdy jednostka nie posiada minimum jasnoci, koniecznej do
podejmowania decyzji. Operacjonalizujc bliej to pojcie badacze stwierdzaj, i oznacza ono
"(...) niski poziom oczekiwania, e w sposb satysfakcjonujcy mona czyni przewidywania
dotyczce przyszych efektw zachowania". O ile poczucie bezsilnoci odnosi si do oczekiwanej
moliwoci kontrolowania efektw naszego zachowania (np. pracy) to poczucie bezsensu odnosi si
do odczuwanej moliwoci ich przewidywania. Jak susznie si podkrela, te dwa rodzaje alienacji
s od siebie logicznie niezalene; jednak poczucie sensu z pewnoci wpywa na przekonanie o
tym, i mamy moliwo kontrolowa efekty wasnych dziaa.
Poczucie anomii wystpuje tutaj w wersji przedstawionej powyej, jako kontynuacja
pogldw E.Durkheima i R.K.Mertona. Wedle definicji Seemana alienacja oznacza ona
przekonanie jednostki, e nieaprobowanie spoecznie zachowania si koniecznie dla osignicia
przez jednostk okrelonych przez siebie celw. To nieco odmienne znaczenie pojcia nie neguje
podstawowej cechy tego specyficznego stanu wiadomoci: przekonania, i mona, a nawet trzeba
lekceway propagowanie normy i wartoci.
Posta alienacji okrelona jako poczucie izolacji nastrcza wiele trudnoci przy bliszych
prbach operacjonalizacji. Generalnie jednak termin ten odnosi si do przekonania jednostki o
tym, i jest wyobcowana ze spoeczestwa i kultury. Przekonaniu temu towarzyszy zarazem
przypisywanie niskiej nagraczajcej wartoci celom i wartociom, ktre w spoeczestwie cenione
s wysoko.
Poczucie samowyobcowania, do silnie wizane z brakiem moliwoci samorealizacyjnych
okrelone jest najczciej w kategoriach autodeprecjacji, negatywnej samooceny. E-Fromm
okrela to wyobcowanie jako "(...) rodzaj dowiadczenia, w ktrym osoba przeywa si jako co
obcego". Inni autorzy wskazuj tutaj na taki stan psychiczny jednostki, ktra ma poczucie
dryfujco-bezcelowego istnienia. Seeman39 stwierdza za, i samo wyobcowanie jednostki

17
oznacza"(...) stopie, w jakim zachowanie jednostki jest zalene od antycypowanych,
zewntrznych wobec niego wzmocnie". W takiej sytuacji jednostka wykazuje obserwowaln
niemono zaangaowania si w aktywno samo nagradzajc. Nie jest w stanie zmobilizowa
si do jakich okrelonych dziaa poprzez odwoanie si do wasnych motyww, aspiracji czy
pragnie. Mobilizacja do owych dziaa musi pochodzi z zewntrz. Mamy wtedy do czynienia z
jednostk zewntrz sterown. Jeden z amerykaskich socjologw pracy stwierdza (Blauner), i
pracownik wyobcowany to taki, ktry nie uczestniczy psychicznie we wasnej pracy i czeka jedynie
na sygna jej zakoczenia.
Generalnie osoby wyalienowane zdaje si cechowa depresyjny nastrj, niepokj, oglne poczucie
niezadowolenia z siebie i ze wiata. rde poczucia alienacji, w postaciach o ktrych tutaj
skrtowo mwilimy, z koniecznoci rwnie rezygnujc z przytaczania wynikw bada
empirycznych, upatruje si w zjawiskach spoecznych, w procesie rozpadu wizi. Wielu
badaczy jeszcze w XIX wieku zwracao uwag np. na fakt, i istotnym rdem alienacji jest
system oparty o zasady biurokratyczne. Wskazuje si przy tym na takie jego centralne cechy
alienujce pracownikw jak: strukturalizacja (kodyfikacja) aktywnoci pracownikw (daleko
posunity podzia pracy, sformalizowanie, standaryzacja dziaa, rutyna), koncentracja wadzy
czyli podejmowanie decyzji na szczycie hierarchii organizacyjnej, bezosobowa kontrola przebiegu
pracy (oparta o okrelone przepisy). Wspomina si rwnie o tym, i alienacja jednostki moe
by efektem wadliwego przebiegu procesu socjalizacji, ktry generuje wysoki poziom
niepokoju jednostki, sabe poczucie wasnego "ja", niski poziom rozwoju poznawczego.
Liczne badania na ten temat potwierdzaj zaoenia z tym zwizane, cho nadal trudno jest
odpowiedzie na pytanie, czy alienacja jednostki jest przede wszystkim jej system przekona na
temat siebie i otaczajcego wiata, czy te stanem psychicznym jednostki, zmienn osobowociow
trudno obserwowaln.
W bardziej socjologicznej ni psychologicznej perspektywie mwi si raczej o alienacji w
sensie relacyjnym a wic poprzez wskazanie obiektu czy segmentu rzeczywistoci z ktrych
czowiek wyobcowa si (alienacja pracy, alienacja z otoczenia spoecznego, alienacja polityczna
itp.) Alienacja oznacza wtedy przede wszystkim uzalenienie aktywnoci jednostki od
wystpowania zewntrznych bodcw, wzmocnie, wycofywanie si jej ze zwizkw
interpersonalnych czy te okrelony system przekona np. politycznych.
Dezorganizacja spoeczna moe wic by opisywana zarwno poprzez wskazanie na takie jej
przejawy jak: przestpczo, alkoholizm, narkomania, lekomania, zachowania autodestrukcyjne
(samobjstwa i samouszkodzenia) zaburzenia psychiczne i nerwowe, dewiacyjne zachowania
seksualne (w tym prostytucja) czy dezorganizacja rodziny (rodziny rozbite, rozwody, sieroctwo
spoeczne) jak i poprzez odwoanie si tylko do werbalizowanych przez jednostk przekona,
odczu i oczekiwa (poczucie alienacji).
Midzy tymi dwiema formami dezorganizacji (w wymiarze spoecznym i psychologicznym)
zachodz oczywicie okrelone zwizki i zalenoci. Sama za dezorganizacja jako proces
niezmiernie zoony analizowana jest zarwno w kontekcie gwatownie zachodzcych zmian
spoeczno - gospodarczych (urbanizacja, industrializacja, przejcie na system gospodarki
rynkowej), politycznych jak i w kontekcie nasilenia barier w realizacji celw yciowych jednostek
czy wikszych zbiorowoci spoecznych. Dezorganizacja stanowi wic rezultat takich zmian w
systemie spoecznym, ktre prowadz (przejciowo lub bardziej trwale) do zaamania si
okrelonego porzdku (adu) spoecznego i moralnego. Zaamanie tego porzdku dotyczy moe,
posugujc si typologi S.Ossowskiego, zarwno adu "przedstawie zbiorowych" ktrych ycie
spoeczne oparte jest na konformizmach spoecznych uregulowanych przez tradycyjne wzory
(dominujcego w spoeczestwach tradycyjnych opartych na solidarnoci mechanicznej), adu
(porzdku) policentrycznego w ktrym rwnowaga osigana jest w wyniku indywidualnych nie
skoordynowanych decyzji, przy respektowaniu okrelonych regu gry (idea zachodnich demokracji
opartych o koncepcje liberalne) czy adu (porzdku) monocentrycznego, w ktrym ycie spoeczne

18
regulowane jest przez centralne decyzje dziki organizacji czuwajcej nad ich przestrzeganiem 40
(przykadem s tutaj doskonale zorganizowane organizacje militarne, biurokratyczne).
W efekcie prowadzi to do zaamania wzorw zachowania, okrelonego systemu wartoci i
postaw spoecznych a w dalszej konsekwencji do zakcenia procesw kontroli spoecznej,
wyraajcej si w okrelonych formach moralnoci, religii, prawa i obyczajowoci.
Proces transformacji systemowej w Polsce oraz w innych krajach Europy Wschodniej
zwizany jest bardzo wyranie z rozpadem systemw wartoci towarzyszcych minionemu,
monocentrycznemu adowi spoecznemu. Dylematy aksjonormatywne (dotyczce wartoci i norm
ycia spoecznego) towarzyszce transformacji, stanowi konsekwencj zmian zachodzcych w
dotychczasowych stosunkach wasnoci, wchodzenia w gospodark rynkow, bezrobocia, przemian
w organizacji pracy wewntrz przedsibiorstwa, zmian w systemach prawnych. Naley zatem
oczekiwa czciowych redefinicji istniejcych ideologii grupowych w tym zawodowych a take
rozwoju nowych etyk zawodowych przedsibiorcy. Proces transformacji w Polsce to gwnie
proces przechodzenia od porzdku monocentrycznego do porzdku policentrycznego.
Nie ma jednak zgody co do tego, jak w porzdek policentryczny ma by bliej
operacjonalizowany; czy ma on by budowany na logice "niewidzialnej rki rynku" i wyranej
interferencji norm i wartoci ycia grupowego czy te na bliszej jeszcze nie wyksztaconej
instytucjonalizacji nowego ukadu norm i wartoci.

Rozdzia trzeci.

Osobowo spoeczna i proces jej ksztatowania.

l. Pojcie osobowoci.

Termin osobowo stosowany jest nie tylko w psychologii spoecznej i socjologii ale
rwnie w filozofii, antropologii, prawie, historii i w mowie potocznej. Std te jest terminem
wieloznacznym. Etymologicznie nazwa osobowo pochodzi od osoba (po acinie persona) co
pierwotnie -jak zauwaa J. Szczepaski41 oznaczao mask uywan przez aktorw w staroytnym
teatrze. Od tego aciskiego terminu powstay takie terminy osobowoci jak:
personality i self (j. angielski) i personnalite (j. francuski). Wieloznaczno terminu osobowo
wynika przede wszystkim z rnicy podej do zagadnienia osobowoci.
"Rnice midzy filozoficzn, psychologiczn a socjologiczn perspektyw rozpatrywania
osobowoci mona scharakteryzowa - ze znacznym uproszczeniem - w nastpujcy sposb.
Filozofw zajmujcych si problematyk osobowoci interesuje przede wszystkim wyjanienie
swoistoci wiata podmiotowego w relacji do wiata przedmiotowego, relacji wiata myli i
przey do wiata rzeczy. Psychologowie koncentruj uwag na poszukiwaniu wyjanie
swoistoci zachowa jednostek danego typu w odrnieniu od innych ludzi. Natomiast
socjologowie, posugujc si pojciem osobowoci, poszukuj swoistoci dziaa okrelonych
zbiorowoci ludzkich"42. Swoisto ta, odnoszona do jednostki polega przede wszystkim na tym, i
jej zachowanie odznacza si pewn staoci i uporzdkowaniem. Owa stao i uporzdkowanie to
wynik posiadania przez czowieka ustrukturalizowanego zesp wzgldnie trwaych i
zorganizowanych cech, ktre mona okreli mianem cech osobowoci. Mimo istotnych rnic w
podejciu do koncepcji osobowoci, wrd przedstawicieli rnych dyscyplin naukowych panuje

19
powszechna zgodno co do tego, i istota czowieka i istota osobowoci s tosame, a wic
zrnicowanie jednostek to konsekwencja rnicowania si czynnika okrelonego mianem
osobowo.
W socjologicznym podejciu do problematyki osobowoci i prbach jej definicyjnego
okrelenia zaznacza si przede wszystkim brak treci oceniajcych oraz wyrany akcent na jej
spoeczne uwarunkowania.
W bardzo wielu definicjach osobowoci podkrela si, i jest ona ksztatowana w
bezporednich bd porednich relacjach midzy ludmi. G. H. Mead pisze np., i osobowo to
jest"(...) co co moe by dla siebie obiektem, jest struktur spoeczn i powstaje w procesie
dowiadczenia spoecznego"43. J. Szczepaski stwierdza, i"(...) osobowo to element spoeczny
czowieka, to zintemalizowana kultura, to dynamiczna organizacja idei, postaw, nawykw
nadbudowanych nad natur biologiczn (..,)"44 i dalej mwi, i osobowo to"(...) system
zorganizowanego ycia wewntrznego czowieka, przejawiajcy si w jego zachowaniach" 45. Nie
znaczy to oczywicie, i nasze zachowanie w konkretnej sytuacji jest zawsze wskanikiem
osobowoci.
Istota, struktura osobowoci w ujciu socjologicznym sprowadzaj si nie tyle do
biologicznych czy psychicznych cech gatunku ludzkiego, co do wielowymiarowych relacji midzy
zbiorowoci a jednostkami ludzkimi tworzcymi t zbiorowo. Std te powszechnie goszona
teza, i osobowo nie jest cech gatunkow, lecz kulturow, co znajduje swj odpowiednik w
stwierdzeniu socjologa R. E. Parka, i "czowiek nie rodzi si ludzkim", lecz si staje nim poprzez
ycie w spoeczestwie. Porednim dowodem na to mog by tutaj przykady dzieci
wychowywanych bd to przez zwierzta bd te w prawie cakowitej izolacji od ludzi 46. Ch. H.
Cooley twierdzi np., i "(...) odosobniona jednostka to abstrakcja nieznana dowiadczeniu, tak
samo jak i spoeczestwo rozpatrywane w oderwaniu od jednostek"47.
Na og wyrnia si pi podstawowych rodzajw relacji (zalenoci) midzy jednostk a
zbiorowoci spoeczn:

1. Zalenoci o charakterze statystycznym, dotyczce zespou wzgldnie trwaych

waciwoci psychicznych, wsplnych wikszoci czonkw okrelonej zbiorowoci bd te
wystpujcych w niej szczeglnie czsto. Relacje te podnoszone s bardzo czsto w badaniach
porwnawczych nad typami osobowoci wystpujcymi w rnych krajach czy w badaniach
tzw. charakteru narodowego (teorie tzw. osobowoci podstawowej -basie personality).
2. Zalenoci odnoszce si do swoistych procesw i uwarunkowa spoeczno - kulturowych
osobowoci ludzkiej, ktre okreli moemy mianem historycznych dowiadcze wsplnego,
zbiorowego losu. Ten typ relacji podkrelany jest zwaszcza wtedy, gdy chcemy wyjani
tworzenie si mechanizmw wyranej identyfikacji grupowej, zwaszcza za narodowej.
3. Zalenoci funkcjonalne, suce bd to do wyjaniania procesw adaptacji i
nieprzystosowania (wymiar jednostkowy i grupowy), bd te do wyjanienia wpywu
okrelonego zespou cech osobowoci na trwanie i rozwj caego systemu spoecznego
(badania tzw. osobowoci tradycyjnej i nowoczesnej).
4. Zalenoci, w ktrych podkrela si odpowiednio midzy treciami danej kultury (norm,
obyczajw, mitw, legend, instytucji) a konfiguracj cech osobowoci czonkw danego
spoeczestwa (badania R. Benedict, M. Mead, E. Sapir).
5. Zalenoci, w ktrych relacje midzy jednostk a spoeczestwem rozwaane s w
perspektywie dynamicznej i z wyranym akcentem na osobowo jako podmiot dziaania a
wic okrelonych zmian spoecznych. W tym nurcie rozwaa mieszcz si m. in. analizy rl
spoecznych (przywdcw, bohaterw, twrcw, wynalazcw), analizy sytuacji (wojny,
kryzysy, rewolucje), w ktrych cechy jednostek penicych niektre role spoeczne staj si
bardzo wane dla przebiegu zmian czy analizy cech tych osobowoci, ktre ze wzgldu na sw
unikatowo wyprzedzaj swoj epok4'. Przykadem tutaj moe by klasyfikacja typw

20
 osobowoci F. Znanieckiego49, w ktrej do czwartego typu (poprzednie to: typ czowieka
dobrze wychowanego, typ czowieka pracy, typ czowieka zabawy) - ludzi - zboczecw
zalicza tych wszystkich, ktrzy nie ulegajc wpywom spoecznym i odrzucajc istniejce
ideay osobowoci przekazywane im przez rne grupy spoeczne, tworz nowe ideay, modele
i wzory zachowa o wyranych cechach innowacyjnych.
Koczc oglne rozwaania dotyczce pojcia osobowoci moemy zatem powiedzie, i w
socjologicznym ujciu osobowo "(...) stanowi konstrukt teoretyczny - model waciwoci, funkcji
i procesw psychicznych, sucy jako narzdzie rozumienia bd -wyjaniania i przewidywania
regularnoci spoecznych zachowa ludzi. W okreleniu tym przeciwstawiamy si
behawiorystycznemu utosamianiu osobowoci z regularnoci zachowa czowieka, bowiem nie
wszystkie powtarzajce si wzory zachowa s wyrazem
trwaych cech osobowoci, a rwnoczenie poszczeglne stae dyspozycje osobowociowe mog
znajdowa wyraz w rnych formach zachowania. S one wszake tylko jednym z czynnikw
determinujcych dziaanie obok takich jego wyznacznikw jak aktualne uwarunkowania
gospodarczo - polityczno - kulturowe, wymogi i moliwoci stwarzane przez bezporedni sytuacj
spoeczn, zmieniajce si interesy, kwalifikacje i nastroje jednostek (..)"50.

2. Elementy skadowe osobowoci.

Istotnym pytaniem dotyczcym koncepcji osobowoci czowieka jest pytanie dotyczce

podstawowych elementw skadajcych si na przyjty w danej teorii model osobowoci. Z
pewnym uproszczeniem moemy przyj, i wystpuj trzy podstawowe modele osobowoci:
1. Model, w ktrym osobowo traktowana jest jako zbir rnego rodzaju cech ludzkich,
stanowicych wzgldnie trwae dyspozycje do okrelonych zachowa. Model ten jest nie tylko
najprostszy i najbardziej rozpowszechniony ale rwnie bardzo bliski potocznemu rozumieniu
osobowoci jako enumeratywnej listy takich m. in. cech jak: uczciwo, lojalno, pracowito,
nieufno etc.
2. Model, w ktrym niektrym tylko cechom przypisuje si konstytuujce znaczenie w caym
zoonym procesie tworzenia i funkcjonowania osobowoci czowieka.
Przykadem moe by tutaj koncepcja rozwoju osobowoci Ch. Cooley'a i H. Mead'a. Ch.
Cooley wyjania proces ksztatowania si osobowoci (jani) poprzez odwoanie si do
spoecznego procesu komunikowania si, ktre rozumia jako "(...) mechanizm, przez ktry istniej
i rozwijaj si ludzkie stosunki - ogl symboli ludzkiego umysu wraz ze rodkami ich
przekazywania w przestrzeni i przechowywania w czasie. Komunikowanie si obejmuje wyraz
twarzy, postaw i gest, tonacj gosu, sowa, pismo, druk, koleje, telegramy, telefony i wszystko
cokolwiek jeszcze zostanie wynalezione w toku podboju przestrzeni i czasu"51.
Proces spoecznego komunikowania kreuje wedle Ch. Cooley'a fenomen, ktry powoduje,
i mimo duego zrnicowania rodkw komunikowania mechanizm formowania ludzkiej
osobowoci jest wzgldnie jednolity. Fenomenem tym jest ja odzwierciedlona -looking-glass-
self- a wic nasze wyobraenia na temat tego, jak wyobraaj nas sobie inni ludzie. Traktujc
rzeczywisto spoeczn wycznie jako zesp faktw psychicznych ten amerykaski psycholog
spoeczny i socjolog by przekonany, i spoeczestwo dostpne jest jednostce jako"(...) stosunek
midzy wyobraeniami o osobach. Aby spoeczestwo istniao, konieczne jest, aby osoby gdzie
si razem zebray. Ot zbieraj si one w umyle jako wyobraenie o osobach. Gdzieby indziej.
J. Szczepaski traktujc ja odzwierciedlon jako jeden z istotnych socjogennych
elementw osobowoci podkrela zarazem, i owa swoista gra wyobrani skada si z:
a) wyobrae na temat tego, jak postrzegaj nas inni ludzie,
b) wyobrae na temat tego, jak inni ludzie oceniaj zarwno nasz wygld fizyczny jak i nasze
postpowanie,

21
c) reakcji na te wyobraenia, ktre mog by bardzo rne; od poczucia dumy i zadowolenia do
poczucia wstydu, zaenowania czy upokorzenia53.
Koncepcja rozwoju osobowoci G. H. Mead'ajest w pewnym sensie rozwiniciem koncepcji
Ch. Cooley'a. Wychodzc z filozoficznych zaoe dotyczcych czowieka jako organizmu
zdolnego percypowa samego siebie, majcego okrelony pogld na swj temat i wiadomie
regulujcego swe postpowanie G. H. Mead twierdzi, i "Jednostka dowiadcza siebie samej jako
takiej nie bezporednio, lecz tylko porednio, przyjmujc punkty widzenia innych czonkw tej
samej grupy spoecznej lub uoglniony punkt widzenia grupy spoecznej, do ktrej naley.
Wkracza w swoje wasne dowiadczenie jako osobowo lub jako jednostka, nie bezporednio lub
natychmiast, nie staja si dla siebie podmiotem, ale w takiej mierze, w jakiej staje si dla siebie
najpierw obiektem, w sposb taki sam, w jaki inne jednostki s dla nie/obiektami.
Mwic inaczej, podstawowym czynnikiem konstytuujcym osobowo spoeczn jest dla
G. H. Mead'a dialog - wewntrzna konwersacja do, ktrej dochodzimy poprzez wczeniej podjt
konwersacj z innymi ludmi danymi nam w bezporednim dowiadczeniu. Jak susznie zauwaa
przy tym J. Szacki" w pewnym sensie od innych ludzi "dowiadujemy si" o swoim istnieniu.
Mona doda, e dziki nim wchodzimy te w posiadanie wasnej tosamoci, polegajcej przede
wszystkim na traktowaniu siebie samych jako czego autonomicznego, niezalenego od otoczenia
spoecznego ale rwnie jako podmiotu zachowujcego poczucie cigoci, staoci i kontroli nad
samym sob i otoczeniem. Tak wic jednostka wystpujc wobec siebie nieustannie w roli ludzi,
stanowicych dla niej wyimaginowan widowni, staje si, mwic jzykiem G. H. Mead'a,
organizmem zdolnym do internalizacji dziaania spoecznego, a wic do potraktowania tego co ma
genez spoeczn jako co wasnego, autonomicznego. Cay ten proces wystpowania jednostki
wobec samej siebie w roli innych ludzi G. H. Mead okrela jako przyjmowanie rl (role taking).
Przy czym w samym procesie rozwoju osobowoci Mead wyrni dwie fazy cile zwizane z
odmienn zasad przyjmowania owych rl spoecznych:
a) pierwsza faza, ktr mona okreli jako./oz zabawy, to przyjmowanie przez jednostk
konkretnych rl innych osb (np. ojca, matki, listonosza), naladowanie ich zachowania,
b) druga faza, ktr mona okreli jako fz gry, to postpowanie jednostki zgodnie z okrelonymi
normami, zasadami i reguami.
Pierwsza faza przyjmowania rl spoecznych odnosi si zatem do naladowania tzw.
"znaczcych innych", za w drugiej fazie "innymi" staj si okrelone zbiorowoci jako caoci.
Postawy i zachowania jednostek zostaj zgeneralizowane (pojawia si "uoglniony inny"); jawi
si one jednostce jako "wszyscy", "nard", "moralno" itp.
Ten dwufazowy proces ksztatowania osobowoci oparty o jeden element - rol spoeczn -
ma wyranie charakter "kolektywistyczny". "Me to jednostka konwencjonalna, kierujca si
nawykami. Zawsze jest taka. Musi ona mie te same nawyki, te same reakcje co wszyscy, bo bez
tego nie mogaby by czonkiem zbiorowoci. Ale jednostka stale reaguje na tak zorganizowan
zbiorowo przez samoekspresj (...). Wchodzce tu w gr postawy s wzite od grupy, ale
jednostka, w ktrej zostaj one zorganizowane, moe da im wyraz, jaki nigdy przedtem nie mia
miejsca'156.
W penej charakterystyce procesu ksztatowania osobowoci G. H. Mead dostrzega wic
rwnie aspekt "indywidualistyczny" (I). Std te "I to odpowied organizmu na postawy innych,
me to zorganizowany zesp postaw innych ludzi przyjty przez dan jednostk. Postawy innych
ludzi stanowi zorganizowane me, a jednostka reaguje na nie jako I"57.
"Indywidualistyczny " aspekt ksztatowania osobowoci ludzkiej podnoszony przez C. H.
Mead'a, to nie tylko prba przedstawienia jednostki jako wzgldnie nie zalenego i wiadomego
podmiotu ale rwnie powany argument na rzecz tezy, i osobowo czowieka nie jest tylko
prostym odzwierciedleniem (kalk) spoeczestwa, ale rwnie efektem aktywnego stosunku
jednostki do otoczenia spoecznego.

22
3. Model, w ktrym osobowo przedstawiona jest jako okrelona struktura, w ktrym
wewntrzne mechanizmy regulacyjne odpowiadaj okrelonemu poziomowi jej organizacji.
Przykadem moe by tutaj psychoanalityczna koncepcja Zygmunta Freuda, w ktrej
osobowo przedstawiana jest jako cao skadajca si z trzech poziomw:
1. Poziom pierwszy - Id (Ono) - to zbir prymitywnych impulsw i popdw, stanowicych stany
napicia pobudzajce do ich usunicia, wyadowania. Dziaaj one na zasadzie przyjemnoci
(za miejsce i czas ich zaspokojenia nie odgrywaj adnej roli); zatem ich zaspokojenie
wywouje uczucia przyjemne. Id stanowi podstawowy mechanizm przekazywania energii
instynktw (majcych charakter psychiczny) i impulsw (majcych charakter biologiczny i
pochodzcych z napi powstaych w rnych erogennych sferach ciaa) do osobowoci. Owe
pierwotne impulsy, wrd ktrych szczeglne miejsce zajmuje popd seksualny s
podwiadome i, jak sam autor tej koncepcji podkrela, u normalnego czowieka w swej
bezporedniej formie nie wystpuje (niekiedy tylko we nie, w stanach maniakalnych lub u
maych dzieci). Mona przy tym powiedzie, i Id skada si zarwno z czynnikw
dziedzicznych jak i z nagromadzonych dowiadcze innych pokole, ktre powoduj, i w
zderzeniu z otoczeniem przyrodniczym i spoecznym czowiek uczy si regulowa swoje
impulsy i popdy. W przeciwnym razie denie do ich natychmiastowego zaspokojenia
mogoby zniszczy czowieka. Mona zatem powiedzie z pewnym uproszczeniem, i dwa
podstawowe instynkty: instynkt ycia (oparty na popdzie seksualnym) i instynkt mierci
(oparty na popdzie agresji) stanowi nie tyle kategori biologiczn co psychologiczn.
2. Poziom drugi - Ego (wiadoma ja czowieka) to zesp wewntrznych mechanizmw
zabezpieczajcych przed konfliktem zewntrznym. Owo wiadome "ja" kieruje si przede
wszystkim zasad realizmu, a wic deniem do zaspokojenia poszczeglnych popdw w
sposb akceptowany zarwno przez otoczenie spoeczne jak i samego czowieka. Ten poziom
osobowoci skada si przede wszystkim z wyobrae, spostrzee, pamici, umiejtnoci
oceny oraz woli i decyzji. Na tym poziomie rozwoju osobowoci uruchamiane s rnorodne
mechanizmy obronne, stanowice wynik konfrontacji midzy Id a trzecim poziomem
osobowoci - Superego. Do tych podstawowych mechanizmw Z. Freud zalicza:
a) Mechanizm stumienia - obejmuje on rnego rodzaju sposoby wyparcia do sfery
podwiadomoci impulsw pochodzcych z Id; o swym istnieniu daj one zna dopiero bd to
w marzeniach sennych bd te w sytuacji obnionej samokontroli (np. pod wpywem
alkoholu).
b) Mechanizm racjonalizacji - obejmuje on rnorodne, z pozoru racjonalne uzasadnienia dla
podejmowania rnorodnych dziaa, ktre wynikaj z impulsw mogcych w sposb poredni
lub bezporedni zagraa jednostce. Klasycznym przykadem uzasadniajcym nasz agresj
wobec drugiego czowieka moe by powoywanie si np. na konieczno utrzymania
dyscypliny, a generalnie na spoecznie akceptowane cele np. wychowawcze, produkcyjne itd.
c) Mechanizm reakcji upozorowanej - obejmuje on rne sposoby stumienia niebezpiecznych
impulsw poprzez manifestowanie wobec innych osb impulsw (uczu) im przeciwnych.
Typowym przykadem jest manifestowanie postawy nadmiernej pewnoci siebie w sytuacji gdy
jestemy bardzo niemiali i boimy si, i ta nasza cecha moe by podstaw do omieszenia
nas.
d) Mechanizm sublimacji - obejmuje on rnorodne, zastpcze formy wyadowania impulsw,
ktrymi w tym przypadku s wszelkie formy twrczoci artystycznej. Ten mechanizm zgodnie
z zaoeniami ortodoksyjnej psychoanalizy stosowany jest szczeglnie czsto przez wielkich
ludzi majcych kopoty z yciem seksualnym.
e) Mechanizm projekcji - obejmuje on te wszystkie sytuacje, w ktrych innym ludziom
przypisujemy impulsy i popdy, ktrych sami nie moemy lub nie moglimy zaspokoi. Tak np.
bdc osobami, ktre z licznych wzgldw nie mog ujawni naszej agresji, innym ludziom
przypisujemy ze intencje, nieliczenie si z nikim i niczym,

23
f) Mechanizm przeniesienia - obejmuje on te wszystkie sytuacje, w ktrych wyadowujemy nasze
impulsy, np. agresj, na osobach (przedmiotach), ktre s substytutem waciwego przedmiotu
naszej agresji (peni dla nas niejako funkcj "zastpcz") i wobec ktrego dziaanie to jest dla
nas bardziej bezpieczne, ze wzgldw etycznych, statusowych, przewagi fizycznej itp. U
dawnych Izraelitw istnia obyczaj przekazywania (przeniesienia) wasnych, indywidualnych i
grupowych win na koza i wypuszczanie go na pustyni. W mowie potocznej zreszt
funkcjonuje rwnie okrelenie "koza ofiarnego", ktre zazwyczaj odnoszone jest do sytuacji,
mieszczcych si w obrbie zasady przypisanej temu mechanizmowi.
3. Poziom trzeci - Superego (nadja) - to rezultat przyswajania sobie przez jednostk,
uwewntrznienia norm, zasad postpowania i wartoci kultury w taki sposb, i staj si
one wewntrznym mechanizmem autokontroli. Superego, okrelane czsto mianem
"uwewntrznionej kultury" czy "uwewntrznionego spoeczestwa" to wewntrzny
reprezentant standardw moralnych spoeczestwa posugujcy si takimi rodkami kary i
nagrody, jak: wyrzuty sumienia, poczucie winy, duma, zadowolenie. w wewntrzny
cenzor jest swoist represj kultury nad impulsami i popdami pochodzcymi z poziomu Id.
Tym samym rodzaj mechanizmw obronnych uruchamianych na poziomie Jani (Ego) jest
wynikiem konfrontacji midzy Id a Superego. Im surowsze jest zatem Superego, tym Id
dochodzi do gosu rzadziej i w bardziej ukrytej formie. Zarazem jednak niszczycielsk rol
przypisuje Z. Freud nie tylko pierwotnym impulsom ale rwnie kulturze, ktra odbiera
(ogranicza) czowiekowi peni swobody ekspresji, czyni go jednostk konwencjonaln. W
tym cigym napiciu midzy Id i Superego widzia zreszt Z. Freud gwne rdo
powstawania zaburze psychicznych5'.
Koncepcja osobowoci Z. Freuda, aczkolwiek krytykowana przez wielu socjologw stanowi
cigle inspiracj do podejmowania na nowo rozwaa na temat wzajemnych zwizkw i zalenoci
midzy biologicznymi i spoecznymi uwarunkowaniami osobowoci czowieka. Powszechnie
znana jest koncepcja osobowoci J. Szczepaskiego, ktry twierdzi, i osobowo jest wytworem
spoeczestwa i jego kultury. Dostrzega on jednak rwnie wrodzone uwarunkowania natury
biologicznej i psychicznej. Tak wic wedle J.Szczepaskiego 59, elementy skadowe osobowoci s
rnego pochodzenia:
I. Elementy biogenne(biologiczne) - to przekazywane dziedzicznie wyposaenie biologiczne,
wzrost, budowa organizmu, jego waciwoci fizjologiczne, dziaalno gruczow.
II. Elementy psychogenne (psychologiczne) - przekazywane dziedzicznie wyposaenie
psychiczne, ktre w odrnieniu od wyposaenia biologicznego charakteryzuje si du
plastycznoci i skonnoci do modyfikacji pod wpywem procesu socjalizacji, a wic
procesu zwizanego z wprowadzeniem jednostki w ycie spoeczne. Do psychicznych
elementw osobowoci nale takie jak: inteligencja, pami, wola, wyobraenia,
temperament, spostrzegawczo.
III. Elementy socjogenne (socjologiczne) - przekazywane w procesie socjalizacji, polegajcym
na wprowadzeniu jednostki w ycie spoeczne, na uczeniu jej zachowania si wedug
przyjtych wzorw i norm kulturowych.
Za F. Znanieckim60 wyrnia J. Szczepaski cztery podstawowe socjogenne elementy osobowoci:
1. Kulturowy idea osobowoci, narzucony przez spoeczestwo w toku socjalizacji a zwaszcza
wychowania.
2. Role spoeczne penione w grupach spoecznych, polegajce na wykonywaniu zespou
czynnoci ustalonych przez te grupy w sposb formalny bd nieformalny.
3. Ja subiektywna rozumiana jako wyobraenie o wasnej osobie wytworzone pod wpywem
innych ludzi.
4. Ja odzwierciedlona (looking - glass - self), rozumiana jako zesp naszych wyobrae na
temat tego jak wyobraaj nas sobie inni ludzie.

24
 Mwic o biologicznych elementach konstytuujcych osobowo naley pamita przede
wszystkim o tym, i nadal otwartym jest zagadnienie wielkoci i charakteru wpywu tych
elementw na osobowo a w dalszej kolejnoci na tre kultury i organizacj ycia spoecznego.
Tym nie mniej, zdaniem J. Szczepaskiego do "(...) dziedzicznych cech organizmu ludzkiego,
wpywajcych na ycie spoeczne i kulturalne czowieka nale:
a) wyprostowana postawa, ktra pozwala czowiekowi lepiej ogarn wzrokiem otoczenie,
uwalnia przednie koczyny, nawet przy poruszaniu si (...),
b) chwytliwe rce z ruchomymi palcami i przeciwstawnym kciukiem, pozwalajce na
wykonywanie delikatnych i skomplikowanych czynnoci,
c) wzrok skierowany do przodu, a nie na boki, umoliwiajcy trjwymiarowe widzenie
przestrzeni, lepsze jej organizowanie,
d) wielki mzg i zoony system nerwowy umoliwiajcy wysoki rozwj intelektu i ycia
psychicznego,
e) zoony mechanizm gosowy, budowa warg i krtani umoliwiajce rozwj mowy, wydawanie
zrnicowanej iloci dwikw,
f) duga zaleno dzieci od rodzicw, a wic dugi okres dojrzewania i dugi okres opieki
dorosych, wolne tempo wzrostu i dojrzewania biologicznego, dugi okres "wchodzenia do
spoeczestwa" i uczenia si. W tym (...) dugim okresie dokonuje si "ukierunkowanie"
impulsw biopsychicznych, wczenie popdw w ustalone "reguy" kultury,
g) plastyczno wrodzonych potrzeb, brak staych mechanizmw instynktownych,
przystosowywanie popdw do warunkw ich zaspokajania - wszystko to powoduje rozwijanie
si w spoeczestwach zrnicowanych wzorw postpowania dla zaspokojenia tych samych
popdw i potrzeb. Stao podstawowych popdw i potrzeb nie wyklucza zrnicowanych
sposobw ich zaspokajania,
h) trwao popdu seksualnego dziaajca stale a nie okresowo, wpywa na funkcje rodziny i
szereg innych zjawisk spoecznych wywoanych represj czy te sublimacj popdu"61.
Prcz tego moemy wymieni takie oczywiste cechy biologiczne jak pe czy wiek, ktre
raz mog stwarza szans, kiedy indziej za ograniczenie dla dziaa specyficznie spoecznych.
Sytuacja kobiet i mczyzn, ludzi modych i starych w dziejach ludzkoci i jej rnorodnych kultur
jest bardzo zmienna. Zarazem jednak z pci i wiekiem zwizane s nierozerwalnie takie wartoci,
jak podtrzymywanie gatunku czy przekazywanie dowiadczenia yciowego.
Wspomnie naley tutaj rwnie o takich cechach biologicznych, jak rnice rasowe, ktre
ze wzgldu na ich kontekst moralny i polityczny maj ogromny wpyw na ukadanie si stosunkw
spoecznych. Wspczeni socjologowie w zdecydowanej wikszoci s przekonani, i rnice
(cechy) rasowe nie wpywaj bezporednio na cechy psychiczne, zwaszcza za intelektualne,
uzasadniajce akceptacj nierwnoci spoecznych, wyprowadzonych z tych rnic. Badania
empiryczne dowodz, i "(...) ludzie rnych ras wychowani w podobnych warunkach spoecznych
i kulturowych rozwijaj podobne postawy, denia, sposoby mylenia i dziaania"62.
Powiedzielimy, i biogenne i psychogenne elementy osobowoci ludzkiej s dziedziczone.
Liczne badania na temat wzajemnych korelacji midzy dziedziczonymi genami a rodowiskiem
spoecznym pozwalaj stwierdzi, i geny warunkuj wiele cech typowo ludzkich lecz ich nie
determinuj. Std te sam proces dziedziczenia coraz czciej w naukach przyrodniczych czy
socjobiologii traktowany jest nie jako stan ale bardzo zoony proces. Badania nad tzw. ilorazem
inteligencji (ktra jest dziedziczna) wykazay np., i stopie dziedzicznoci ilorazu inteligencji jest
wysoki. Std te najwyszy redni wspczynnik korelacji IQ wystpuje wrd blinit
jednojajowych wychowywanych razem (+ 0,87) i takich samych blinit wychowanych oddzielnie
(+ 0,75). Dla porwnania wspczynnik korelacji IQ midzy rodzicem i dzieckiem wynosi + 0,50,
dziadkiem i wnukiem + 0,27, dzieckiem i przybranym rodzicem + 0,20, za dziemi nie
spokrewnionymi, wychowywanymi oddzielnie + 0,01. Dzieci z adopcji za maj silniejsze
korelacje IQ z rodzicami biologicznymi ni przybranymi .

25
 Jednoczenie jednak badania dotyczce przecitnych ilorazw inteligencji ojcw i ich dzieci
w rnych klasach spoecznych (rnicych si standardem ycia, wyksztaceniem, charakterem
pracy) pokazuj nie tylko wysok zbieno tych ilorazw ale rwnie istotny wpyw
uwarunkowa spoecznych na wysoko tego ilorazu. Rnice midzy skrajnymi klasami:
najwyszej, skupiajcej wolne zawody i najniszej, skupiajcej robotnikw niewykwalifikowanych
sigay nawet 15 punktw64.
Zarazem wystpuje tutaj zjawisko regresji do redniej. Dzieci rodzicw o wybitnej
inteligencji na og nie dorwnuj rodzicom wasn sprawnoci intelektualn. Z kolei dzieci
rodzicw o inteligencji stosunkowo niskiej na og przewyszaj swych rodzicw ilorazem
inteligencji. Std te, jak stwierdzaj polscy badacze "(...) dzieci rodzicw z okrelonej warstwy
spoecznej maj szans trafienia do rnych warstw; zarwno wyszych jak i niszych. Zalee to
bdzie gwnie od ich poziomu umysowego a nie ich rodzicw"65.
Spenione musz by wtedy jednak okrelone warunki: rwny start yciowy, powszechno
i drono systemu ksztacenia stwarzajca warunki rozwoju intelektualnego jednostkom zdolnym.
Std te mona zgodzi si z tez, i rola czynnikw genetycznych ronie w miar jak maleje
zrnicowanie czynnikw spoecznych, w ktrych wzrasta mody czowiek, zwaszcza do 8 roku
ycia.
Powysze rozwaania z koniecznoci zaprezentowane w duym uproszczeniu pozwalaj
stwierdzi, i konstytuujc rol w procesie ksztatowania osobowoci ludzkiej maj wymienione
ju wczeniej elementy socjogenne (spoeczne).
Kulturowy idea osobowoci to wedug J. Szczepaskiego "(...) najczciej idea
wychowawczy, sucy jako wzr do naladowania, przekazywany modziey w szkoach i innych
instytucjach wychowawczych, w rodzinie i czasami w grupach rwienikw. Staroytna Grecja
wytworzya wizj czowieka doskonaego, wszechstronnie rozwinitego w zharmonizowanej
doskonaoci cech fizycznych, umysowych i moralnych. Wieki rednie wytworzyy idea
osobowoci rycerskiej, a Koci i zakony idea osobowoci ascetycznej i witobliwej. Powstajcy
kapitalizm, pod wpywem etyki protestanckiej, stworzy idea osobowoci przedsibiorcy
pracowitego i oszczdnego, ktrego najlepszym wyrazem jest napisany przez Beniamina Frank lina
dokument pt. "Rady dla modego przedsibiorcy" napisany w 1748 r., zawierajcy nastpujce
sformuowania: "Pamitaj, e czas to pienidz... droga do bogactwa, jeeli go pragniesz, jest tak
prosta jak droga na rynek. Zaley ona gwnie od dwch sw, pracowito i oszczdno; to
znaczy nie marnowanie ani czasu, ani pienidzy, lecz najlepsze wykorzystanie obu. Bez
pracowitoci i oszczdnoci nic nie osigniesz, przy ich pomocy - wszystko". Ten idea osobowoci
Ameryki zmierzajcej do rozwoju gospodarczego i bogactwa by potnym wzorem dla kolejnych
pokole pionierw amerykaskich budujcych swoje imperium na dziewiczym kontynencie, lecz w
XX wieku Stany Zjednoczone stworzyy nowy idea osobowoci czowieka umiejcego wydawa,
yjcego na kredyt, sowem posiadajcego te cechy, od ktrych zaley stay wzrost wspczesnej
gospodarki. Powstajca formacja socjalistyczna take wytworzya swj idea osobowoci, moe
najlepiej przedstawiony w ksice Ostrowskiego "Jak hartowaa si stal." Widzimy wic, e idea
kulturowy osobowoci zaley od formacji spoecznej, od klas spoecznych i od rnych rodowisk.
Kontynuujc swe rozwaania na temat kulturowego ideau osobowoci J. Szczepaski pisze,
i "idea kulturowy osobowoci zostaje zintemalizowany w okresie dojrzewania, kiedy czowiek
dorastajcy zaczyna sobie tworzy ideay i szuka ideaw do naladowania. Idea kulturowy jest
wic modelem, wedug ktrego powinien ksztatowa swoje zachowania, jest ucielenieniem
podanych cech, wysoko cenionych w danej grupie. Realizowanie tego ideau, starannie
zmierzajce w kierunku zblienia si do niego, ciga na jednostk pozytywn ocen i rne
nagrody, zachowanie zgodne z ideaem jest usankcjonowane pozytywnie, podczas gdy zachowania
rozbiene z nim s przedmiotem sankcji negatywnych. W ten sposb idea osobowoci zostaje
przyswojony przez jednostki i staje si elementem ich osobowoci"67.

26
 Wielu autorw termin "kulturowy idea osobowoci" utosamia z terminem "wzr
osobowy", rozumiejc pod nim bd to konkretny opis postaci ludzkiej, obdarzonej zespoem cech
aprobowanych6*, bd te (...) przedstawiony w formie modelowej (typu idealnego) zesp cech
osobowoci, ktry stanowi ukad odniesienia dla opisu porwnawczego oraz oceny dziaa i
dyspozycji jednostek nalecych do okrelonej zbiorowoci spoecznej, a take spenia ma funkcje
normatywne, funkcje regulowania zachowa ludzi w tej zbiorowoci"69. A
kcent na regulacyjny charakter wzorw osobowych, ktre s bardziej konkretne od ideaw
osobowociowych, bardziej zorientowane na realizacj tzw. wartoci dnia codziennego oraz
wystpuj niekiedy pod postaci wzorw negatywnych, kad wielki polski socjolog S. Ossowski.
Pisa on, i "Kada trwaa zbiorowo narzuca swym czonkom wzory reakcji miniowych,
uczuciowych i umysowych na najrniejsze podmioty. Inaczej mwic, narzuca wzory
zachowania si w rnych okolicznociach, reguy moralne i prawne tego co przyzwoite, a co
niestosowne, narzuca pewne pogldy i sposoby mylenia. Narzuca je bd wiadomie za pomoc
metod wychowawczych i propagandy, za pomoc oznak aprobaty lub nagany, niekiedy nawet przy
uyciu rodkw zewntrznego przymusu bd niewiadomie, przez sam fakt zbiorowego
stosowania si do owych wzorw i regu Og tych wzorw stanowi o swoistej kulturze takiej
zbiorowoci, a przecie ich zesp skada si na panujcy w tej grupie wzr osobowy, ktry zreszt
moe bardzo odbiega od tego ideau osobowoci, jaki grupa stawia przed oczy swym czonkom
niejako oficjalnie w mniej lub wicej uroczystych momentach"70.
Warto przy tym jednak zaznaczy, i zachowanie jednostki nie zawsze jest wynikiem
wyuczonych i wiadomie przyjtych wzorw i wartoci; nie zawsze te wzory i wartoci przyjte
przez jednostk znajduj swj zewntrzny wyraz w zachowaniu. Std te warto zapozna si z
niektrymi typologiami tych wzorw. St. Ossowski mwi np. o wartociach uznawanych (w sensie
obiektywnym uznajemy ich suszno) i wartociach odczuwanych (w sensie subiektywnym,
emocjonalnym)7'. A. Jasiska i R. Siemieska mwic czterech rodzajach wzorw:
a) wzorach propagowanych, czyli takich, ktre s zobiektywizowane w bardzo rnej formie
(artystycznej, norm prawnych, moralnych, ideologicznych) i rozpowszechniane 72 przez
oficjalne, sformalizowane instytucje komunikowania spoecznego (gwnie poprzez rodki
masowego przekazu, instytucje owiatowe i wychowawcze),
b) wzorach akceptowanych, czyli takich, ktre zyskuj bd to spoeczn aprobat i przyzwolenie
na ich obowizywanie bd te nie wzbudzaj jawnej nieprzychylnoci,
c) wzorach zinternalizowanych, czyli takich, ktre jednostka traktuje jako jej wasne, ma zatem
wobec nich pozytywn postaw i jest gboko przewiadczona o ich susznoci,
d) wzorach realizowanych, czyli takich, ktre maj walor wyranej powtarzalnoci i regularnoci
w zachowaniach jednostek, niezalenie od tego, czy jednostka jest tego wiadoma73.
Kryteria suce wyrnieniu owych wzorw sugeruj, i nie zawsze midzy nimi moe
wystpowa zgodno. Zwaszcza wtedy, gdy rozproszenie kompetencji socjalizacyjnych powoduje
formuowanie pod adresem jednostek, rnych, czsto sprzecznych oczekiwa, a co za tym idzie
sprzecznych niekiedy wzorw osobowych. S. Ossowski stwierdza zatem, i "W poszczeglnych
zbiorowociach istnieje tedy wzr urzdnika i wzr nauczyciela, wzr oficera i wzr ksidza albo
pastora, wzr inteligenta i robotnika fabrycznego (...). (...) Dopki mamy przed sob jeden tylko
gwny wzr osobowoci, dopty rodowisko wskazuje nam jeden tylko sposb postpowania,
sugeruje jeden tylko typ reakcji uczuciowych, dopty nie mamy potrzeby zastanawia si nad sob.
Refleksja nad sob zjawia si wtedy, gdy staje przed nami wybr wzorw, do ktrych mielibymy
si upodobni i gdy kady z tych wzorw rozporzdza pewn imperatywnoci. Wtedy zjawia si
przed nami zagadnienie: czym chc by?. Z powyszej analizy wynika, i kulturowy idea
osobowoci czy te wzr osobowy to bardzo istotny element osobowoci ludzkiej, cho jego
regulacyjna rola w procesie funkcjonowania osobowoci jest wysoce zoona.
Drugim elementem socjogennym osobowoci jest ja subiektywna (czyli inaczej obraz
wasnej osoby), ktrej przypisuje si funkcj organizowania wszystkich pozostaych elementw

27
osobowoci czowieka. Stanowic subiektywne wyobraenia o naszej wewntrznej istocie jest
bardzo wyranie uwarunkowana spoecznie, cho nie zawsze jestemy tego wiadomi. Wytwarza
si pod wpywem oddziaywania innych ludzi, rodzicw, rodzestwa, rwienikw i na og, jak
stwierdza J. Szczepaski "(...) jest zespoem uroje, fantazji kompensujcych niepowodzenia i
upokorzenia w wykonywaniu rnych rl"75. W miar rozwoju osoboniczego czowieka ja
subiektywna staje si wzgldnie niezalena od rodowiska spoecznego. Ma to miejsce wtedy, gdy
jestemy gboko przekonani o tym, i jestemy tacy jak to sobie wyobraamy. Postawa czowieka
wobec samego siebie ma podstawowe znaczenie dla jego funkcjonowania jako okrelonej,
zintegrowanej osobowoci. , To poprzez ja subiektywn ksztatuje si nasze poczucie wasnej
wartoci, poziom samooceny (zaniona, realistyczna lub zawyona) i samoakceptacji76.
"Poczucie wasnej wartoci" formuje si przede wszystkim w wyniku dowiadczenia
emocjonalnego, polegajcego na tym, e czowiek jest przedmiotem mioci i spotyka si z
zainteresowaniem oraz akceptacj ze strony otoczenia. Dziecko, ktre nigdy nie byo kochane i
aprobowane przez otoczenie bdzie miao sabo rozwinite poczucie wasnej wartoci, co w
konsekwencji moe prowadzi do braku emocjonalnej rwnowagi i przejaww aspoecznoci w
zachowaniu. Czynniki wpywajce na podwyszenie poczucia wasnej wartoci s dla czowieka
szczeglnie podane i budz silne emocje dodatnie. Czynniki obniajce to poczucie wywouj
emocje przykre - poczucie wstydu, winy, lku i uruchamiaj rne mechanizmy obronne
osobowoci.
Samoocena, czyli oglna ocena wasnych moliwoci - przewiadczenie o tym na co nas
sta, ma zasadniczy wpyw na to, jakich czynnoci i zada podejmujemy si i ile energii w nie
wkadamy. Cech sta jednostek moe by tendencja do przypisywania sobie moliwoci
wyszych ni rzeczywiste - "zawyona" samoocena, bd niedocenianie swych realnych
moliwoci - "zaniona" samoocena albo wreszcie samoocena realistyczna. Brak realistycznej
samooceny wie si z zaburzeniem regulacyjnych funkcji osobowoci: ludzie o "zawyonej"
samoocenie wykazuj skonno nieodpowiedzialnego podejmowania si zbyt trudnych zada, do
ktrych atwo zniechcaj si w sytuacji zagroenia i czsto wchodz w konflikty z otoczeniem;
osoby o "zanionej" samoocenie rwnie przejawiaj nisk odporno w sytuacjach stresu, maj
obnion aktywno spoeczn i wykazuj skonno do izolacji oraz wycofywania si w obliczu
trudnych zada.
Poziom samoakceptacji jest to ocena oparta na porwnaniu swoich osigni ze stawianymi
sobie wymaganiami w zakresie tych waciwoci, ktre czowiek uwaa za szczeglnie wane.
Istotn rol odgrywa tu tzw. "ja idealne" czyli wyobraenie jednostki o tym, jak chciaaby by. "Ja
- idealne" formuje si pocztkowo pod wpywem identyfikowania si z rnymi osobami
znaczcymi i cenionymi w otoczeniu (rodzicami, rwienikami, nauczycielami, gwiazdami ekranu)
oraz pod wpywem pragnienia naladowania ich. Ostateczny ksztat idealnego "ja" zaley w
znacznym stopniu od kulturowego ideau osobowoci zintemalizowanego przez czowieka w
okresie dojrzewania, od wzorw osobowych upowszechnianych w zbiorowociach, do ktrych
czowiek naley, a take od rl spoecznych, jakie odgrywa"77.
Ja subiektywna, stanowic uoglnione informacje zarwno na temat swoich cech
fizycznych jak i psychicznych, miejsca w strukturze spoecznej, zwizkw i zalenoci z innymi
ludmi czy grupami spoecznymi, ksztatuje si w dugim procesie rozwoju osobniczego. Nie
zawsze te obraz wasnej osoby jest wyranie oddzielony od tego co "nie -ja". Std te zdaniem J.
Reykowskiego "konsekwencj braku wyranych granic midzy "ja" i "nie -ja" jest skonno do
przypisywania otoczeniu wasnych uczu i myli (skonno do projekcji), a z drugiej strony
skonno do przyjmowania bezkrytycznie cudzych uczu, sdw, postaw i traktowania ich jako
wasnych (skonno do introjekcji)78.
Oczywistym zatem jest fakt, i proces ksztatowania si jani subiektywnej w znacznym
stopniu zaley od ksztatowania si jani odzwierciedlonej (trzeci element socjogenny
osobowoci), ktrej ogln charakterystyk przedstawilimy nieco wczeniej. W tym miejscu

28
naley tylko zaznaczy, i nasze wybraenie na temat tego jak wyobraaj nas sobie inni ludzie
prowadzi do okrelonych zachowa. Zachowania te mog wyraa bd to skonno do
dostosowywania si do tych wyobrae i rozwoju konformizmu spoecznego, bd te do
zachowa nonkonformistycznych, zwizanych z przeciwstawieniem si wpywom spoecznym.
Std te "Denie do integracji jani subiektywnej i jani odzwierciedlonej moe prowadzi z
jednej strony do selekcji zakresu interakcji spoecznych (np. zawenie ich do krgu osb, ktre
oceniaj nas zgodnie z nasz wasn samoocen), z drugiej strony do podejmowania dziaa
zmierzajcych do narzucenia innym takiego obrazu wasnej osoby jaki bdzie odpowiada naszym
pragnieniom"79.
Czwartym, istotnym elementem ksztatujcym osobowo s role spoeczne.
Wspominalimy ju wczeniej o koncepcji H. Meada, dotyczcej procesu przyjmowania roli
spoecznej, ktra stanowi podstawow tre wszelkich oddziaywa ludzi na siebie, czyli interakcji.
Pojcie(roli spoecznej^ cho rnie interpretowane, naley do podstawowych poj
socjologicznych. Rola spoeczna ma zarwno wymiar jednostkowy (czynnik i element
konstytuujcy osobowo czowieka) jak i grupowy; stanowi istotny wytwr ustrukturalizowanych
zbiorowoci. Pojcie "rola" oznacza zatem pewien punkt graniczny pomidzy jednostk a
spoeczestwem. Gwna idea teorii roli spoecznej w tradycyjnym ujciu zgodna jest ze synnym
fragmentem utworu W.Szekspira "Jak wam si podoba" (akt n, scena VII w tumaczeniu Leona
Urlicha '80 r.): "wiat jest teatrem, aktorami ludzie, ktrzy kolejno wchodz i znikaj. Kady tam
aktor niejedn gra rol (...)". Tak wic samo pojcie roli spoecznej ma, jak wiele innych poj w
socjologii, charakter metaforyczny. Oznacza ono z jednej strony oczekiwany zesp okrelonych
postaw i zachowa jednostki, wynikajcy z zajmowania przez ni jakiej pozycji w grupie
spoecznej. Z drugiej za strony faktyczne postawy i zachowania jednostki, zwizane z penieniem
okrelonej roli. Przy czym pozycja oznacza zesp praw i obowizkw przyznanych
(przydzielonych) jednostce w danej grupie.
Rola spoeczna bdc sposobem zachowania si jednostki wobec innych osb, peniona jest
wedug mniej lub bardziej utrwalonych w spoeczestwie wzorw i norm, w tym wzorw
osobowych. Podkreli jednak naley, i rozwj osobowoci polega nie tylko na tym, i jednostka
jest w stanie, w wyniku dziaania okrelonych mechanizmw socjalizacyjnych przyswaja treci
poszczeglnych rl spoecznych (crki, matki, kolegi, przeoonego, czonka organizacji itd.) ale
rwnie mie do nich wasny, indywidualny stosunek, cho mieszczcy si zawsze w ramach
wzoru roli. Std te roli nie mona przypisa jednoznacznego, statycznego charakteru. Role
spoeczne s te tworzone i modyfikowane w procesie interakcji z innymi ludmi. Do zagadnienia
tego powrcimy jeszcze w dalszych fragmentach wykadu. Gdybymy zatem chcieli zdefiniowa,
choby w sensie operacyjnym pojcie roli spoecznej to moemy powiedzie za J. Szczepaskim,
i rola spoeczna"(...) to wzgldnie stay i wewntrznie spjny system zachowa, bdcych
reakcjami na zachowania innych osb, przebiegajcych wedug mniej lub bardziej wyranie
ustalonego wzoru"80.
Przy czym sam proces przyjtej przez jednostk roli do realizacji zaley od wielu zoonych
czynnikw. Wrd nich wskazuje si przede wszystkim na:
a) cechy biologiczne i psychiczne jednostki, ktre mog uatwia, utrudnia czy wrcz
uniemoliwia penienie okrelonej roli (np. czowiek pozbawiony suchu nie moe by
dyrygentem),
b) wzr osobowy, w ktrym mieci si zarwno zesp cech idealnych, przypisanych do danej roli
i zesp idealnych sposobw zachowania - czyli inaczej "scenariusz" danej roli (takie cechy jak:
honor, prawdomwno, skromno itd.),
c) definicj roli przyjt w grupie, w ktrej, lub przed ktr dana rola jest wykonywana co
powoduje, i do jednej roli (np. studenta) mona przyporzdkowa rne wzory osobowe ( w
przypadku studenta pochodzce np. od wadz uczelni i grupy kolegw); std te definicje roli
mog by zarwno komplementarne wzgldem siebie, rozbiene a nawet sprzeczne,

29
d) struktur i organizacj wewntrznej grupy, a wic przede wszystkim na to, czy grupa oparta jest
na wizi formalnej czy nieformalnej oraz jakim systemem sankcji spoecznych (pozytywnych i
negatywnych) dysponuje wobec jednostki,
e) stopie identyfikacji (utosamiania si) jednostki z grup, w ktrej peni okrelon rol
spoeczn".
Tak wiec w tej bardzo oglnej charakterystyce spoecznych elementw osobowoci
spoecznej czowieka wyrnia si dwie podstawowe grupy tych elementw. Pierwsza z nich to
kulturalny idea osobowoci i rola spoeczne, ktre traktowa mona jako elementy "zewntrzne"
wobec jednostki, "naoone" niejako na zesp elementw biologicznych i psychicznych. Drug
grup stanowi ja subiektywna i ja odzwierciedlona, ktre cho rwnie maj spoeczny
"rodowd", to jednak odnosz si do wzgldnie autonomicznych, wewntrznych regulatorw
caego zoonego procesu realizacji kulturowego ideau osobowoci i rnorodnych rl
spoecznych. Niewtpliwie suszne przy tym stwierdzenie, i "pena znajomo ludzi wymaga
poznania take ich wyobrae o sobie samych i ich wyobrae o tym, jak otoczenie na nich
reaguje. S to elementy bardzo trudne do cisego ujcia i wymagaj do skomplikowanych
technik projekcyjnych, tzn. bada przy pomocy sytuacji, w ktrych ujawnia si ja subiektywna,
oraz sytuacji ujawniajcych ja odzwierciedlon. Potoczne wyczucie i potoczna obserwacja
bywaj czsto bardzo zawodne, std te do czste rozczarowania wobec nieprzewidywalnych
zachowa ludzi, o ktrych sdzilimy, e ich dobrze znamy"82.
3. Rola spoeczna - istotny czynnik strukturalizacji wiata spoecznego.

W bardzo wielu koncepcjach socjologicznych role spoeczne rozpatrywane sanie tyle w

perspektywie procesu konstytuowania osobowoci ludzkiej, co raczej w perspektywie organizacji
spoecznej, zbudowanej z rnorodnego ukadu pozycji i oczekiwa dotyczcych tego, jak
jednostki je zajmujce winny si zachowywa. J. H. Tumer, mwi np. o wystpowaniu trzech
oglnych klas oczekiwa: oczekiwania wynikajce "ze scenariusza", oczekiwania ze strony innych
"aktorw" (jednostek) i oczekiwania "publicznoc.
Oczekiwania wynikajce ze "scenariusza" odnoszone s do tych sytuacji spoecznych,
zwizanych z zajmowaniem danej pozycji, w ktrych istniej normy okrelajce dokadnie sposb
zachowania si jednostki. Oczekiwania ze strony innych "aktorw" odnoszone s do tych
wszystkich sytuacji, w ktrych w procesie interakcji nasi partnerzy wysuwaj pod naszym adresem
konkretne oczekiwania czy dania. Oczekiwania ze strony "publicznoci", "audytoriw" to
oczekiwania jednostek zajmujcych okrelone pozycje. Przy czym "audytoria" te mog by
rzeczywiste bd wyimaginowane, mog dotyczy sytuacji czonkostwa w grupie lub te same
intencje wejcia do niej.
Kady z tych rodzajw oczekiwa adresowany jest do niejako innego komponentu roli
spoecznej. Std te mwi si o: rolach przepisanych, rolach subiektywnych i rolach spenianych.
Kiedy mwimy o rolach przepisanych mamy na myli przede wszystkim wyranie
okrelone normy zwizane z zajmowaniem danej pozycji spoecznej. Interesuje nas wtedy tre
jani subiektywnej i umiejtno odgrywania roli wynikajcej ze "scenariusza", a w konsekwencji
stopie konformizmu zwizanego z wymogami roli.
Role subiektywne traktowane s jako wyniki subiektywnej oceny i interpretacji okrelonych
oczekiwa oraz zindywidualizowanego sposobu przystosowania si do roli. Z i pojciem roli
subiektywnej zwizana jest zarazem teza, i do kadej nowej sytuacji interakcyjnej jednostki
odnosz si w sposb zindywidualizowany co stanowi podstawowy czynnik zmiennoci i pynnoci
wiata spoecznego. Std te parafrazujc J. Szczepaskiego mona powiedzie, i spoeczestwo
lepiej mona zrozumie w kategoriach dramatu ni systemu.
Rola speniana ma wyranie wymiar behawioramy, a wiec odnosi si do jawnego
zachowania jednostki, bdcego wypadkow oczekiwa i subiektywnych ocen tych oczekiwa.

30
 W takiej perspektywie przedstawiana rola spoeczna nie ma jednoznacznego statycznego
charakteru. Pogld taki gosi rwnie S. Ossowski piszc, i "Rola, ktr sobie wybieram, bd do
odegrania w przyszoci, bd do ogldania swojej przeszoci, nie musi mnie zmienia na stae i
moe si odbi na ksztatowaniu si postaw, ktre zjawiaj si w pewnych okolicznociach, aby
znikn w innych (...)"85.
Std te moemy mwi nie tylko o procesie "przyjmowania rl" (G. H. Mead - role taking)
ale rwnie o "tworzeniu roli" (R. Tumer - role making) czy jej modyfikowaniu w procesach
interakcji z innymi. Role spoeczne podlega bowiem mog swoistej negocjacji w procesie
interakcji z inn osob. Niekiedy mona te mwi o "przymierzaniu rl", "wymuszaniu" czy ich
wyranej "eksploatacji". Wiele zaley bowiem od tego jakie role s w danej chwili wane dla
jednostki, jaka jest jej grupa odniesienia.
Przyjmujc t bardziej dynamiczn koncepcj rl spoecznych mona mwi o czterech
typach stosunku jednostki do rl spoecznych:
I. Przystosowaniu do roli spoecznej, ktre moe przybiera posta:
1. Identyfikacji z rol, wynikajcej przede wszystkim z procesu zintemalizowana norm i
zachowa z dan rol zwizanych,
2. Wdrukowania roli (naznaczania rol w sensie pozytywnym lub negatywnym) wynikajcy z
mechanizmu retrospektywnej interpretacji zachowa i postaw jednostki, penicej okrelone
role (np. role eks - winia, eks - alkoholika),
3. Wrastania -w rol, wystpujcy bardzo czsto w procesie przystosowywania si do rl
spoecznie i moralnie nieakceptowanych. Proces ten opiera si przede wszystkim na
mechanizmie neutralizacji roli po przez:
a) negacj ofiary,
b) negacj krzywdy,
c) negacj odpowiedzialnoci.
4. Fetyszyzacji (autonomizacji) roli, wynikajcej z przyjcia przez jednostk
superkonfonnistycznej postawy wzgldem roli, ktra jest celebrowana nie ze wzgldu na
okrelony cel ale na ni sam (np. rola matki). Podkreli naley, i szczeglnie atwo
procesowi fetyszyzacji podlegaj role subowe.
II. Manipulacji rol, polegajc na tym, i peniona rola peni wyranie funkcje dekoracyjne,
fasadowe, majce uatwi penienie innych rl lub czerpanie z tej roli wyranych korzyci.
W tym procesie ukrytego przedefiniowania penionej roli podstawowe znaczenie ma fakt, i
rola ta traktowana jest czsto instrumentalnie.
III. Negacji roli, polegajcej na mniej lub bardziej wyranym odrzuceniu roli penionej przez
siebie (lub te roli do penienia ktrej jestemy formalnie zobowizani) lub roli jako takiej
(np. roli kobiety w koncepcji ruchw wyzwolenia kobiet, roli narkomana w ich spoecznej
terapii itp.).
IV. Kreacji roli (czyli tworzenie roli, ktrej dotd nie byo). Ten rodzaj relacji midzy jednostk
a rol spoeczn ma miejsce przede wszystkim w odniesieniu do jednostek innowacyjnych,
twrczych ale nie tylko (w Polsce rola maklera giedowego, bezrobotnego absolwenta
wyszej uczelni itp.)86.
Jeeli zatem przyjmiemy za Meadem, i ludzie komunikuj si i wchodz w interakcje
dziki temu, e s zdolni do uzgodnienia symbolicznego sensu gestw sownych i gestw ciaa
(mimika, tonacja gosu), to z pewnoci czyni to w oparciu o procesy interpretowania, oceniania,
definiowania i planowania. Kreacyjna natura interakcji powoduje, i mwic sowami Tumera
"Zamiast tworzy jedynie mechanizm transmisji, dziki ktremu istniejce wczeniej struktury
psychologiczne, spoeczne i kulturowe w sposb nieunikniony ksztatuj zachowanie, symboliczna
natura interakcji gwarantuje, e spoeczne, kulturowe i psychologiczne struktury bd si zmienia
poprzez zmiany w definicjach i zachowaniach ludzi"87.

31
 R. H. Tumer w swych rozwaaniach na temat procesu przyjmowania roli spoecznej jest
nawet zdania, i jest on zarazem procesem "tworzenia roli", poniewa interakcja jest zawsze
procesem tymczasowym, zwizanym z nieustannym sprawdzaniem naszej wiedzy i wyobrae na
temat roli naszego partnera. Std te wspomniany autor podkrela m. in., i charakter roli (jej
definicja) bdzie si zmienia, o ile istniej permanentne zmiany albo w zachowaniach tych,
ktrych si sdzi, e odgrywaj role, lub w kontekcie, w jakim rola ta jest odgrywana (tendencja
do zgodnoci zachowania z rol).
W swych twierdzeniach R. Tumer podkrela, i role spoeczne wykazuj tendencje do
uzupeniania si z innymi rolami (rola ma i ony, pracodawcy i pracobiorcy), za same jednostki
d do dziaania w taki sposb, by agodzi napicie powstajce w wyniku sprzecznoci w obrbie
rl, konfliktu rl i nieadekwatnoci roli oraz aby zwiksza gratyfikacje wynikajcych z wysokiego
stopnia tej adekwatnoci. Bdc bardzo konsekwentnym w swych twierdzeniach na temat roli
spoecznej Tumer okrela osob jako "(...) repertuar rl, jakie odgrywa jednostka. Podczas gdy
uznaje, e "ludzie s zwykle cakowicie kim innym", gdy odgrywaj odmienne role, a nawet
posiadaj poczucie tego "kim w danej chwili s", to w rzeczywistoci uywaj oni rl take jako
rodkw do samoidentyfikacji i samopotwierdzenia si. Pewne role s wic dla jednostek
waniejsze i opieraj si oddzieleniu lub odseparowaniu od koncepcji samego siebie jak posiada
dana jednostka. Role wyzwalajce silne emocje, ktre ludzie zdaj si gra niezalenie od sytuacji,
z ktrych nie chc zrezygnowa, oraz ktre dodatkowo wi si z okrelonymi postawami,
pocigaj za sob wyrane scalenie jani danej jednostki z wol.
Tak oto proces w miar bezkonfliktowego penienia rl spoecznych, rozrniania ich,
dzielenia w kategoriach wanoci i istotnoci przy jednoczesnym zachowaniu tosamoci i
moliwoci przeciwstawienia si sankcjom spoecznym, ktre mogyby skania jednostk do
zachowa wewntrznie sprzecznych, czy niekonsekwentnych, zaley przede wszystkim od jani
subiektywnej - koncepcji samego siebie.
Oczywistym jest zatem fakt, i dziaania zwizane z budowaniem wasnego personalnego image
(wizerunku) musz opiera si na dobrej znajomoci tych podstawowych mechanizmw, ktre
powoduj zakcenia w procesie komunikowania spoecznego. Dotyczyo zarwno mechanizmw
natury spoecznej, kulturowe jak i psychicznej.

4. Proces socjalizacji i jego podstawowe mechanizmy.

Pojcie socjalizacji naley do podstawowych poj socjologicznych. Wykorzystywane bywa

przede wszystkim do wyjaniania procesu rozwoju osobowoci czowieka i wyodrbniania jej
poszczeglnych stadiw rozwojowych. W szerszym znaczeniu socjalizacja rozumiana jest jako
"(...) caoksztat procesw wzajemnych oddziaywa jednostki i jej rodowiska spoeczno -
kulturowego, trwajcych przez cae jej ycie i obejmujcych zarwno przyswajanie sobie
wymogw tego rodowiska i przystosowywania si do nich, jak te i przeksztacanie go w
rezultacie wasnych dziaa. Szeroko rozumiane pojcie socjalizacji obejmuje m.in. proces
akulturacji, czyli przekazywanie dziedzictwa kulturowego zbiorowoci z pokolenia na pokolenie, a
take procesy -wychowania" (...)"'. Przy czym procesy wychowania maj wyranie intencjonalny
charakter i zwizane s z ksztatowaniem osobowoci czowieka ze wzgldu na przyjte w danej
grupie czy szerszej zbiorowoci ideay i wzory osobowe. W wszym rozumieniu pojcia
socjalizacja odnoszone jest do wczesnego okresu rozwoju jednostki, kiedy to dziecko wprowadzane
jest w ycie spoeczne, zapoznaje si z jego normami i reguami postpowania.
Niektrzy autorzy rozumiejc socjalizacj jako wszechstronne i zwarte wprowadzanie
jednostki w obiektywny wiat spoeczny lub jaki jego obszar, podkrelajc wyranie, i jednostka
staje si czonkiem spoeczestwa dopiero po osigniciu pewnego stopnia socjalizacji. Std te
prba spojrzenia na proces socjalizacji gwnie jako na proces ontogenezy czyli rozwoju

32
osobniczego. Proces ten skada si jak gdyby z dwch etapw: socjalizacji pierwotnej i socjalizacji
wtrnej.
I. Socjalizacja pierwotna to okres, ktry jednostka przechodzi w dziecistwie i ktry pozwala
si jej sta istot spoeczn w penym tego sowa znaczeniu. Socjalizacja wpywajc na
rozwj jednostki, ksztatuje wszystkie podstawowe elementy jej osobowoci "(...)
przystosowuje (...) do ycia w zbiorowoci, umoliwia im porozumiewanie si i inteligentne
dziaanie w jej ramach, uczy jak si trzeba zachowywa, by osign cele yciowe. Przede
wszystkim za dziki procesowi socjalizacji jednostka:
a) zdobywa umiejtnoci kontrolowania swych popdw i potrzeb a zarazem zaspakajania ich w
spoecznie aprobowanej formie i w okrelonym czasie;
b) zdobywa umiejtnoci (uczy si) w zakresie penienia rnorodnych rl spoecznych (syna,
kolegi, przyjaciela, ucznia) a wic umiejtnoci wchodzenia w interakcje z innymi i w zoony
proces symbolicznego komunikowania si (gwnie dziki opanowaniu jzyka, symboli danej
kultury);
c) ksztatuje zarwno swoje sposoby odczuwania i wyraania swych emocji jak i sposoby
postrzegania, ujmowania otaczajcej j rzeczywistoci spoecznej i fizycznej;
d) zdobywa umiejtnoci wykonywania okrelonych czynnoci i posugiwania si podstawowymi
dla danej kultury i cywilizacji przedmiotami i rzeczami;
e) uwewntrznia rozpowszechnianie w danej zbiorowoci wartoci, normy, aspiracje i cele
dziaania i traktuje je jako wasne.
Dla jednostki zazwyczaj waniejsza jest socjalizacja pierwotna, ktrej zasadnicza struktura
powielana jest w trakcie przebiegu socjalizacji, wtrej. Jak to wyranie podkrelaj Berger i
Luckmann91 osoby wprowadzajce jednostk w ycie spoeczne, tzw. "znaczcy inni",
wprowadzaj j w sposb zaporedniczony; poprzez wasne dowiadczenia i ich miejsce w
strukturze spoecznej. Ze wzgldu jednak na fakt, i socjalizacja pierwotna odbywa si w tzw.
grupach pierwotnych, ktre okrelone s(Ch.Cooley) "piastynkami natury ludzkiej" (rodzina, grupa
rwnienicza, ssiedzka, zabawowa itp.), jest ona zarazem procesem dokonujcym si w
atmosferze silnych zwizkw emocjonalnych. Std te, podkrela si, i bez takiego
emocjonalnego zwizku dziecka ze "znaczcymi innymi" proces stawania si istot spoeczn
byby bardzo trudny lub wrcz niemoliwy. Przede wszystkim z tego wzgldu, i socjalizacja
pierwotna opiera si na takich mechanizmach jak: mechanizm uczenia si, zwizany z systemem
stosowania kar i nagrd, mechanizm naladownictwa, polegajcy na skonnoci do odtwarzania
zachowania innych osb lub do wzorowania si na nich oraz mechanizm identyfikacji
(utosamiania si), oznaczajcy zarwno pragnienie upodobnienia si do owych innych, jak i
postrzeganie podobiestwa i wizi midzy nimi. Dziecko utosamia si z bliskimi sobie osobami na
wiele rnych sposobw. Przede wszystkim przejmuje system wartoci, normy, postawy, role
spoeczne znaczcych innych, czyli intemalizuje je i czyni swymi wasnymi. Wystpowanie
identyfikacji jest warunkiem koniecznym do wystpienia internalizacji, ktra przebiega najczciej
w sposb bezrefleksyjny, a zarazem warunkiem tego, by dziecko stao si zdolne do identyfikacji
samego siebie, do uzyskiwania tosamoci. Normy i wzory zachowa "(...) ktre zostay ju
dostatecznie zintemalizowana, same staj si rdem wewntrznych nagrd (gdy jednostka ma
poczucie waciwego, zgodnie z wzorem postpowania) bd te rdem wewntrznych kar -
poczucia winy, obnionej wasnej wartoci itp. Dziki procesowi uczenia si osobowo czowieka
odznacza si pewn staoci i moliwe jest wyjanienie i przewidywanie jego aktualnych
zachowa na podstawie jego przeszych dowiadcze. Procesy uczenia si trwaj jednak przez cae
ycie czowieka i mog w znacznym stopniu modyfikowa przede wszystkim jego zachowanie
si"92
W socjalizacji pierwotnej obserwowa moemy stopniowe abstrahowanie w wiadomoci
dziecka od rl, norm i postaw konkretnych, innych osb i postrzeganie rl, norm i postaw w ogle.
Normy czy zasady postpowania ulegaj uoglnieniu, generalizacji. Jednostka przechodzi od stanu

33
identyfikacji z konkretnymi osobami do identyfikacji z ogem innych (koncepcja Ch.Meada tzw.
uoglnionego innego), z caym spoeczestwem. Proces internalizacji norm, postaw i zachowa
zachodzi rwnolegle z procesem internalizacji jzyka, ktry traktowany jest zarwno jako
najistotniejsza tre jak i najwaniejsze narzdzie socjalizacji93.
W socjalizacji pierwotnej, zwaszcza tego jej fragmentu ktry dotyczy rodziny, mechanizmy
identyfikacji maj quasi-automatyczny charakter, poniewa dziecko nie ma moliwoci wyboru
znaczcych innych, ustalajcych reguy i zasady postpowania. Std te wiat rodzicw
internalizowany jest - jak to podkrelaj cytowani autorzy P.Berger i Th.Luck.mann -jako jedyny
istniejcy. Powoduje to, i wartoci i normy zintemalizowana we wczesnym dziecistwie s bardzo
silnie zakorzenione nie tylko ze wzgldu na w silny adunek emocjonalny towarzyszcy
identyfikacjom ale rwnie na fakt, i to co moe by zbiorem przypadkowych zdarze, wydaje si
dziecku koniecznoci, oczywistoci, wyran realnoci. Oczywicie rnego rodzaju
wtpliwoci czy dylematy moralne pojawiaj si pniej, w okresie socjalizacji wtrnej.
Socjalizacja pierwotna koczy si z chwil wyksztacenia poczucia tosamoci oraz
utrwalenia w wiadomoci jednostek pojcia "uoglnionego innego", a wic z chwila, gdy
okrelone normy, wartoci i wzory zachowania nabior dla tej jednostki walorw oglnoci.
Oczywicie konkretne treci, ktre sintemalizowane w socjalizacji pierwotnej s bardzo rne, w
zalenoci od spoeczestwa, rnic kulturowych. Dotyczy to zarwno rnic w systemach
wartoci jak i zespow czynnoci czy umiejtnoci.
W kadym jednak spoeczestwie w socjalizacji pierwotnej jednostka musi zinternalizowa:
a) Jzyk, stanowicy tre i narzdzia socjalizacji,
b) Rne schematy motywacyjne i interpretacyjne, Istot mog by uruchamiane take w
odniesieniu do aktualnie wystpujcych sytuacji, ktre bd miay miejsce w przyszoci (np.
antycypacja rl zawodowych, rozliczenia si przed Bogiem z naszych uczynkw). Warto w tym
miejscu podkreli, i owe schematy motywacyjne i interpretacyjne s w znacznym stopniu
zrnicowane ze wzgldu na pe dziecka. Std te odmienne programy wychowawcze,
socjalizacyjne dla dziewczt i chopcw,
c) Rnego rodzaju umiejtnoci, potrzebne do ycia w danej cywilizacji. W jednym
spoeczestwie mody czowiek musi opanowa umiejtno posugiwania si kajakiem i
harpunem, w innym umiejtno prowadzenia samochodu na ruchliwej ulicy. Tym samym
czowiek staje istot spoeczn, a spoeczestwo "rodzi" si jak gdyby na nowo w spoecznej a
nie biologicznej naturze czowieka.
II. Socjalizacja wtrna to okres, w ktry wchodzi jednostka po socjalizacji pierwotnej. W
odrnieniu od tej ostatniej, socjalizacja wtrna nigdy nie jest cakowita i nigdy si nie
koczy.
Polega ona przede wszystkim na nabywaniu wiedzy zwizanej z rolami, ktre porednio lub
i bezporednio wyprowadzone s ze spoecznego podziau pracy.
Tak jak socjalizacja pierwotna opiera si na mechanizmach uczenia si i naladownictwa,
jednak dominujcym mechanizmem jest mechanizm uczenia si. W toku socjalizacji wtrnej, w
ktrej uczestnicz rne grupy spoeczne i instytucje, jednostka musi opanowa przede wszystkim:
a) sownictwo zwizane z penionymi zadaniami,
b) "ukryte znaczenia" - symbolik dotyczc sposobu penienia owych rl spoecznych,
c) rne schematy motywacyjne i interpretacyjne, majce zastosowanie przy penieniu tych rl.
W socjalizacji wtrnej zazwyczaj nie wykorzystuje si mechanizmw identyfikacji z innymi
po to, by osign zakadane cele. Wy starczaj tutaj minimalne identyfikacje, typowe dla
przebiegu procesw komunikacyjnych midzy jednostkami. Jednak w przypadku wystpienia
takich identyfikacji skuteczno oddziaywania na dorosjednostk wyranie wzrasta. Jak
stwierdzaj P.Berger i Th.Luckmann "(...) trzeba kocha swoj matk ale nie koniecznie swojego
nauczyciela'194. Socjalizacja wtrna nie tylko nie wie si z wysokim stopniem identyfikacji ale
rwnie same jej treci nie maj cech koniecznoci. Std te internalizacja okrelonych norm i

34
zachowa, postrzeganych przez jednostk wyranie w kontekcie instytucjonalnym zachodzi
zdecydowanie rzadziej i musi by wymuszana technikami pedagogicznymi (np-nauka drugiego
jzyka obcego). Dziecko w okresie socjalizacji pierwotnej yje w wiecie wyranie zdefiniowanym
przez rodzicw. wiat ten jest jedyny i bardzo realny, "(...) za wiat arytmetyki mona beztrosko
opuci".95
Po to wic "Aby spowodowa dezintegracj przemonej rzeczywistoci zintemalizowanej
we wczesnym dziecistwie trzeba wielu szokw yciowych, ale mniej aby zburzy rzeczywisto
zintemalizowan pniej".96. Kryzysy przeywane po socjalizacji pierwotnej, zwaszcza gdy bya
ona zwizana dla jednostki z negatywnymi konotacjami, nie zawsze musz prowadzi do
odrzucenia zintemalizowanych norm i wartoci. Tym nie mniej subiektywna rzeczywisto
zaintemalizowanych treci jest cigle zagroona.
Aby wic spoeczestwo mogo trwa, musi wytwarza takie procedury podtrzymywania
rzeczywistoci, aby midzy rzeczywistoci obiektywn a subiektywn wystpowaa wzgldna
odpowiednio. Konieczno ta powoduje zarazem, i proces socjalizacji wtrnej nigdy si nie
koczy, jednostka za kierujc si oglnymi zasadami organizuje zarazem swe dziaania, postawy i
interakcje z innymi we wasn, niepowtarzaln biografi.
Tym samym analiza procesu socjalizacji, rozumianego jako wpyw rodowiska spoecznego
na jednostk jest zarazem analiz ksztatowania si osobowoci ludzkiej. rodowisko spoeczne czy
mwic inaczej rzeczywisto spoeczna jest niejednorodna i zoona. Skada si ona z wielu
poziomw, ma wielowymiarow struktur zarwno w sensie empirycznym jak i teoretycznym.
Elementy skadowe tych struktur w sposb niejednakowy oddziaywuj na jednostk.
Struktur wiata spoecznego w wymiarze teoretycznym przedstawia si zazwyczaj jako
ukad wzajemnie powizanych ze sob mikro i makrostruktur.
Elementami skadowymi makrostruktur spoecznych sanie poszczeglne jednostki (tak jak
w przypadku mikrostruktur) lecz grupy spoeczne stanowice struktury o mniejszej zoonoci lub
wszym zakresie. Makrostmktury spoeczne obejmuj zatem klasy i warstwy spoeczne, partie,
instytucje polityczne i inne masowe organizacje, wielkie przedsibiorstwa gospodarcze, narody czy
pastwa. Z charakteru tych zbiorowoci wynika, i interakcje midzy jednostkami w ramach
makrostruktur spoecznych przebiegaj w sposb anonimowy i bezosobowy, za wi midzy nimi
czciej ma charakter przelotny i publiczny. Nie oznacza to, i w pewnych sytuacjach nie moe
wystpi bardzo silna identyfikacja jednostki z tymi duymi zbiorowociamijak np. z Kocioem,
narodem czy parti polityczn. Jednake wpyw tych makrostruktur na jednostk, na proces
ksztatowania si jej osobowoci odbywa si przede wszystkim za porednictwem grup
pierwotnych i maych grup, w ktrych przebiega dowiadczanie codziennej rzeczywistoci.
Mona zatem powiedzie, i proces socjalizacji (uspoecznienia) jednostki naley
rozpatrywa rwnie w ujciu strukturalnym, z perspektywy mikro- i makrostruktur spoecznych.
Zawsze jednak najwiksz rol odgrywaj mikrostruktury, w obrbie ktrych jednostka
intemalizuje podstawowe wartoci i normy ycia spoecznego. Te zagadnienia zostan zreszt
szerzej rozwinite w nastpnych rozdziaach.
W psychologii spoecznej i socjologii formuowane s dwie podstawowe, komplementarne
wzgldem siebie odpowiedzi na temat trwaoci porzdku spoecznego (pewnej staoci i
powtarzalnoci zachowa jednostkowych i grupowych).
Pierwsza z nich odwouje si do podstawowych mechanizmw socjalizacyjnych, przy
pomocy ktrych wpajanie normy i zasady postpowania zostaj choby czciowo
zintemalizowane (ten punkt widzenia zosta powyej przedstawiony).
Druga z nich odwouje si gwnie do mechanizmw ksztatowania si osobowoci
ludzkiej, zwaszcza za do procesu formowania pozytywnego obrazu samego siebie i osigania
akceptacji innych. Z procesem tym za nierozerwalnie zwizane jest denie jednostki do jak
najlepszego penienia rl zwizanych z zajmowanej okrelonej pozycji w grupie. Te dwie

35
perspektywy, wzajemnie si uzupeniajce, staralimy si w niniejszym rozdziale przedstawi w
miar szeroko i wyczerpujco.

Rozdzia czwarty

Kultura i jej wpyw na ycie spoeczne.

l. Pojcie kultury w socjologu i antropologii spoecznej.

Pojciem "kultura" posugujemy si zarwno w mowie potocznej jak i w ramach mylenia

naukowego. Nie wnikajc szczegowo w analiz rozwoju samego pojcia stwierdzi jednak
naley, i od czasu kiedy zaczto si nim posugiwa (a miao to miejsce jeszcze w staroytnoci,
kiedy mwiono: "cultura agri" - uprawa roli) chciano podkreli rnic midzy tym co wie si z
biologicznym wyposaeniem czowieka a tym, co wie si z przetwarzaniem, wzbogacaniem
treci i warunkw ludzkiego ycia. Std te wedle pierwotnej konwencji, terminem kultura od
czasw Cycerona (ktry kultur ducha nazywa filozofi) a do koca XVIII wieku (JAdelung
mwi, e kultura to "uszlachetnienie lub wysubtelnienie wszystkich duchowych si czowieka")
posugiwano si jako pojciem wartociujcym. Taki sposb pojmowania kultury widoczny by
wyranie zarwno w opisie odkrywanych spoeczestw pierwotnych przez podrnikw,
misjonarzy czy samych antropologw, ktrych kultura bya miar przykadan do oceny sposobw
ycia spoeczestw "dzikusw" czy "ludzi natury". Oczywicie kultura badacza bya oceniana
zdecydowanie wyej. Jednake od XVIII wieku zaczo si ksztatowa w spoecznej i naukowej
refleksji nad kultur jej opisowe ujcie, bazujce na podstawowej tezie o istnieniu rnorodnoci
kultur. Coraz wikszy, spoeczny zasig tej tezy pozwoli w kocu zbliy si badaczom do
podejmowania kultury jako szczeglnego sposobu ycia, jako narzdzia przystosowania,
uzupeniajcego braki wyposaenia naturalnego czowieka w walce o byt.
Opisowe a nie wartociujce ujcie kultury, ktre nabrao przy tym globalnej (uniwersalnej)
perspektywy (nie ma spoeczestwa bez kultury) dobrze oddaje klasyczna ju dzisiaj definicja
Taylora, etnologa, zawarta w ksice pt. "Primitive Culture" (1871). "Kultura czyli cywilizacja jest
to zoona cao, ktra obejmuje wiedz, wierzenia, sztuk, moralno, prawa, obyczaje oraz inne
zdolnoci i nawyki nabyte przez ludzi jako czonkw spoeczestwa "97.
W XIX wieku oraz w I poowie XX wieku, wrd badaczy zajmujcych si etnologi, ktra w
niektrych krajach nazywana jest antropologi spoeczn (Wlk.Brytania) lub antropologi kultury
(USA), pojawio si wiele rwnolegych szk i orientacji teoretycznych a co za tym idzie wiele
odmiennych koncepcji kultury. A-L.Kroeber i C-Kluckhohn w pracy pt. "Culture A Critical Review
ofConcepts and Definitions (1944) zebrali 161 definicji kultury, ktre podzielili na definicje:
opisowo - wyliczajce, historyczne, normatywne, psychologiczne, strukturalistyczne i genetyczne.
Taka wielo definicji wynika oczywicie std, i badacze posuguj si globalnym,
antropologicznym ujciem kultury, odnoszonym do uksztatowanego w pewien sposb ycia
jednostek i zbiorowoci. Przekorna opinia zwizana z wraeniami po lekturze ksiki Kroebera i
Kluckhohna, wygoszona przez Ph.Bagby'ego nie powinna wic czytelnika zbytnio zdziwi. Bagby
stwierdza wic, i "Kultura -czytamy- s to wartoci; s to normy; jest to zachowanie wyuczone
albo symbolizujce, albo nawykowe; jest to strumie idei albo jest to organizm spoeczny, albo
mnstwo innych rzeczy".98 Szerokie ujcie kultury, mimo kopotw jakie sprawia, stwarza zarazem
moliwo zajcia si tymi jej aspektami, ktre w danym czasie najbardziej interesuj badacza.
Ponadto, mimo wieloci uj, badacze kultury s powszechnie zgodni co do podstawowego rdzenia
znaczeniowego tego pojcia, uywanego na oznaczenie tych wszystkich wytworw celowej
refleksji czowieka, z ktrymi wioz on jakie znaczenie, tego wszystkiego, czemu czowiek
nadsye^ens swoj aktywnoci.

36
 Przede wszystkim przyjmuje si powszechnie, i kultura jest wyuczona. Wszelkie nasze
nawyki, postawy, motywacje do dziaania oraz konkretne zachowania w okrelonych sytuacjach
ksztatuj si pod wpywem dowiadczenia wynoszonego przez nas w procesie spoecznego
funkcjonowania wikszych lub mniejszych zbiorowoci. Tak wic nasze dowiadczenie nie ma
charakteru czysto osobniczego, ale jest przejciem dowiadczenia od innych ludzi i to czsto na
drodze symbolicznej (np. poprzez jeyk).
Kultura wywodzi si oczywicie nie tylko ze rodowiskowych i historycznych
uwarunkowa ludzkiej egzystencji ale i w pewien specyficzny sposb rwnie z biologicznych.
Kultura jest bowiem cile zwizana z ewolucyjnym rozwojem gatunku ludzkiego, ktry jako
jedyny rozwin ten unikatowy sposb relacji z otoczeniem. Std te powszechnie goszona teza, i
kultura wynika z gatunkowej istoty czowieka ale tylko w sensie filogenetycznym, a wic z punktu
widzenia antropogenezy, rozumianej jako pojawianie si kolejnych faz rozwoju gatunku ludzkiego.
Jednak z punktu widzenia ontogenezy czyli rozwoju osobniczego, traktowanego jako proces
ksztatowania si czowieka - istoty spoecznej - dochodzenie jednostki do kultury nie jest
procesem w peni naturalnym aczkolwiek opartym na naturalnych mechanizmach biologicznych i
psychologicznych. Wystpuje tutaj mniej lub bardziej eksponowana w rnych koncepcjach
sprzeczno midzy natur a kultur, ujmowan najczciej w postaci sprzecznoci midzy tym co
uniwersalne (natura) a tym co rnorodne (kultura), spontaniczne a tym co jest uregulowane przez
normy, czy midzy tym co bezwzgldne a tym co wzgldne a wic odnoszone do innych zjawisk
wyjaniajcych.
Sprzeczno midzy natur a kultur jest przy tym przez cz badaczy (F.Znaniecki,
S.Czamowski) odrzucana ze wzgldu na fakt, i oparta jest na nieakceptowanym przez nich
zaoeniu o niezmiennoci natury ludzkiej. Liczni badacze o humanistycznej orientacji,
odrzucajcy zasadno wyjaniania ycia spoecznego w kategoriach natury ludzkiej czsto
wskazuje na fakt, i silna internalizacja wzorw i norm kultury przez jednostk sprawia, i odbiera
ona postpowanie wedug nich jako cakowicie spontaniczne cho takimi z pewnoci nie s. W
takich sytuacjach mwimy o ukrytych (utajonych) funkcjach wzorw kultury. Wystpuje rwnie
powszechne przekonanie, i kultura ma charakter ideacyjny, tzn. e jest uwiadamiana w postaci
norm i wzorcw^ie oznacza to, i nie wystpuj okrelone, powtarzalne nawyki grupowe, ktre nie
maj swoich odpowiednikw w postaci uwiadamianych przez jednostki regu i zasad
postpowania.
W tym szerokim, antropologicznym ujciu kultury przyjmuje si rwnie, i jest ona
wieloaspektowa, zintegrowana (zorganizowana) a zarazem dynamiczna, zmienna. W tej
perspektywie kultura postrzegana jest jako wzgldnie otwarty system bdcy produktem rnych
form spoecznego dziaania, zmierzajcy do integracji. Czynnikami kumulatywnymi jest gwnie
rozwj narzdzi, techniki i jzyka za czynnikami akumulatywnymi sztuka, religia itp.
Za istotny czynnik skadajcy si na w wsplny rdze znaczeniowy kultury uznaje si rwnie to,
i kultura stanowi podstawowy instrument przystosowania jednostki do ycia w spoeczestwie,
narzdzie zaspakajania rnorodnych potrzeb ludzkich, rwnie potrzeby twrczej
kspresj^Zaakomitym. przykadem ukazujcym modyfikujcy wpyw kultury jest fakt, i w kadej
kulturze ludzie s godni jednak to kiedy ten gd si pojawia oraz czym jest zaspakajany zaley
przede wszystkim od tego z jak kultur mamy do czynienia. To co w jednym kraju uchodzi np. za
smakowite danie w innych uwaa si za co obrzydliwego. W Polsce i w wielu innych krajach
fldr uwaa si za smaczn ryb natomiast w Nowej Finlandii i na Labradorze uywa si jej tylko
do nawoenia gleby. Biali mieszkacy Ameryki i Europy z pewnoci mieliby opory przed
zjedzeniem misa skunksa, natomiast Indianie z plemienia Alponquin uwaaj je za przysmak.
Ten pobieny przegld podstawowych czynnikw skadajcych si na podstaw zjawisk
kulturalnych pozwala stwierdzi, i dla penej analizy kultury wyrni mona trzy podstawowe
istotne jej aspekty: aspekt normatywno-aksjologiczny, aspekt norm, regu i wartoci kultury,
aspekt internalizacyjny kultury oraz aspekt przedmiotw i wytworw kultury.

37
 Eksponujc w analizie kultury aspekt normatywno-aksjologiczny badacze wychodz z
zaoenia, i na drodze czysto analitycznej moemy oddzieli od ludzkich dziaa zespoy norm i
wartoci, ktre reguluj te dziaania. Zwaszcza te normy i wartoci, ktre przybieraj posta
zobiektywizowanych form symbolicznego wyrazu.
Warto rozumiana socjologicznie oznacza cokolwiek, co jest lub moe by dla czowieka
cenne. W wszym rozumieniu, typowym dla podej stosowanych w psychologii, warto
rozumiana jest jako najwaniejsze lub najcenniejsze dla danej jednostki lub zbiorowoci
przedmioty de, idee, dziedziny aktywnoci lub rda satysfakcji.
Tak rozumiane wartoci peni w systemie motywacyjnym, w osobowoci czowieka kilka
istotnych funkcji:
- funkcj integrujc motywacje i kierunki aktywnoci czowieka, przez co nadaj sens yciu i
pozwalaj uporzdkowa podejmowane dziaania w okrelonej perspektywie,
- funkcj socjalizujc, poprzez ktrjednostka zostaje wprowadzona w ycie okrelonej
zbiorowoci. Funkcje t w sposb wyrany peni wartoci etyczne, okrelone idee spoeczne oraz
takie wartoci "nadrzdne" jak rodzina. Bg, , ojczyzna, ludzko, wolno, honor itp,
- funkcj orientacyjn, gdzie okrelona warto stanowi kryterium ocen i orientacji, ' porzdkujc
ludzkie dziaania wedug takich poj jak korzy, szczcie, prawda, ; pikno itp; hierarchia ta
moe by rna w rnych grupach spoecznych oraz zmienna w czasie,
- funkcj metadecyzyjn lub inaczej rozstrzygajc, w ramach ktrej wartoci pomagaj ,
podejmowa decyzje w przypadku wystpowania konfliktu motyww lub racji, ktrych
dowiadcza w danej sytuacji jednostka,
- funkcj gratyfikacyjn czyli nagradzajc peni wartoci bdce rdem najsilniejszych
satysfakcji (np. obiekty mioci); wartoci te pozwalaj zachowywa jednostce rwnowag
psychiczn i kompensowa jej dyssatysfakcje odnoszone w innych obszarach ycia,
- funkcj dekoracyjn (werbaln) peni te wartoci, za ktrymi jednostka si opowiada
(werbalizuje ich znaczenie w swoim yciu) a ktre faktycznie nie reguluj postaw i zachowa
jednostkowych.
W takim ujciu dana warto peni moe rwnoczenie kilka wymienionych powyej
funkcji. Zarazem kada z tych funkcji moe by realizowana przez kilka wartoci jednoczenie.
Warto i wypywajce z nich normy zachowa s podstawowymi regulatorami ludzkich de i
zachowa. Sia owego regulujcego wpywu wartoci na ycie spoeczne zaley od bardzo wielu
czynnikw. Najwaniejszy z nich to bardzo zoony proces socjalizacji, w ktrym niektre wartoci
zostaj przez jednostk zintemalizowana, tzn. tak przyswojone, i denie do nich staje si czym
naturalnym, "wbudowanym" w osobowo czowieka.
Std te drugim, eksponowanym aspektem zjawisk kulturalnych jest mechanizm,
internalizacji wyksztaconych w danej zbiorowoci (spoeczestwie) wartoci i norm spoecznych.
W ujciu tym podkrela si wielo sposobw prowadzcych do przyswojenia przez jednostk
wzorw, modeli normatywnych i wartoci - dowiadczenie, nawyki, procesy wiadomociowe itp.
Uznajc proces internalizacji za istot kultury S.Ossowskijest np. zdania, i kultura to nic innego,
jak zintemalizowana dyspozycja do reagowania w pewien uporzdkowany sposb wobec
tzw.korelatw kultury, czyli rzeczy i utrwalonych w rny sposb systemw znakw."
Trzeci, wymieniony tutaj istotny aspekt podstaw zjawisk kulturalnych odnosi si do samych
wytworw {przedmiotw kultury czyli artefaktw. Tak perspektyw badawcz przyjmuje
S.Czamowski, ktry okrela kultur jako "(...) caoksztat zobiektywizowanych elementw dorobku
spoecznego wsplnych szeregowi grup i z racji swej obiektywnoci ustalonych i zdolnych
rozszerza si przestrzennie.
Upraszczajc nieco do zoon dyskusj o charakterze metodologicznym stwierdzi
moemy, i kultura to wytwr okrelonych dziaa ludzkich. Wspczesne szerokie, "globalne"
rozumienie kultury, skaniajce do caociowej rekonstrukcji sposobu ycia waciwego jakiej
spoecznoci dobrze oddaje definicja A.Koskowskiej, ktra stwierdza, i"(...) kultura jest to

38
wzgldnie zintegrowana cao, obejmujca zachowania ludzi przebiegajce wedug wsplnych dla
zbiorowoci spoecznej wzorw wyksztaconych i przyswojonych w toku interakcji oraz
zawierajce wytwory takich zachowa".
Jednake w czysto socjologicznej perspektywie przedmiotem docieka odnoszcych si do
kultury jest badanie jej rnorodnych zwizkw z przejawami ycia grupowego ludzi. Wie si z
tym jednak konieczno posugiwania si wszym rozumieniem kultury jako kultury
symbolicznej. Tendencja do wyrniania w szeroko, antropologicznie rozumianej kulturze dwch
zasadniczych dziedzin - kultury i cywilizacji - pojawia si ju w n poowie XIX wieku.
Nieco pniej, w pracach M.Webera czy R.MacIvera wida wyranie rozrnienie midzy tymi
treciami kultury, ktre maj wyranie instrumentalny charakter i zwizane s z realizacj jakiego
celu a treciami ktre maj charakter autoteliczny, s dla czowieka wane dla nich samych i nie
wymagaj odniesie do zewntrznych uzasadnie i celw. Pierwsze z nich okrelone s mianem
cywilizacji bdcej wyrazem rozwijajcych si moliwoci adaptacyjnych czowieka do warunkw
zewntrznych, gwnie wynalazki i udoskonalenia techniczno-technologiczne drugie za mianem
kultury w wszym rozumieniu (sztuka, religia, wiedza itp.) ktra pozbawiona jest na og
praktycznej uytecznoci.
Jak stwierdza A.Kloskowska ^Kultura symboliczna to te zachowania, wytwory i zjawiska
stanowice przedmiot ludzkich reakcji, ktre maj charakter znakw.
Owa klasa znakw, skadajca si na kultur symboliczn (znaki dwikowe -jzyk,
muzyka, plastyczne - malarstwo, grafika, przedmiotowe - np. krzy w religii chrzecijaskiej,
motoryczne - ruchowe charakteryzujce si tym, i warto lub znaczenie nadawane jest jej
poprzez tych, ktrzy si nimi posuguj. Tym samym wany jest nie tyle sam znak co dowiadczana
poprzez niego sytuacja, zjawiska. Mona z tego wyprowadzi prosty wniosek, i kadej czynnoci
ludzkiej (np. sadzenie drzewa) mona nada symboliczne znaczenie jeli wyraa ona tylko co
wicej poza sob ( w tym przypadku przekazuje jakie znaczenie lub wyraa jak warto poza
samym bezporednim, obiektywnym faktem zasadzenia drzewa).

2. Kultura masowa - procesy homogenizacji kultury.

Termin kultura masowa wprowadzony zosta w 1944r. przez D.Mac Donalda 103 ktry,
podobnie jak i pniejsi autorzy analizowa kultur masowanie ze wzgldu na sam form lecz
treci tej kultury. Interesoway go specyficzne treci kultury, ktre dziki pojawiajcym si
technicznym rodkom przekazu (prasa, radio, telewizja) znajdoway si w masowym obiegu. Treci
te za ocenia ( na og do krytycznie) z punktu widzenia kryteriw moralnych, intelektualnych i
estetycznych. A-Kosowska, zajmujc si od wielu lat problematyk kultury masowej pisze, i
kultura masowa obejmuje "(...) zjawiska intelektualnej, estetycznej i ludyczno-rekreacyjnej (czyli
zabawowe - rozrywkowej) dziaalnoci ludzkiej, zwizane w szczeglnoci z oddziaywaniem tzw.
rodkw masowego komunikowania, a wic treci rozpowszechniane za pomoc tych rodkw (...).
Dziki masowym rodkom komunikowania realizuj si najpeniej dwa podstawowe kryteria
charakteryzujce masow kultur: kryterium iloci oraz kryterium standaryzacji.
Kultura masowa odnosi si do wspczenie obserwowanych zjawisk przekazywania duym
masom odbiorw identycznych lub analogicznych treci, ktre s nadawane z nielicznych rde
przekazu (w Polsce do niedawna wystpowa np. monopol pastwowy na przekaz telewizyjny).
Owe identyczne bd analogiczne treci kultury masowej, przygotowane przez nadawc docieraj
jednak do mniej lub bardziej zrnicowanych odbiorcw zarwno pod wzgldem intelektualnym
jak i zainteresowa czy specyficznych gustw. Std te nadawcy chcc osign tak tre i form
przekazu, ktra mogaby uatwi dotarcie (w sensie percepcyjnym) do jak najwikszej publicznoci
poszukiwa musz "wsplnego mianownika". Nadawcy posugujcy si rodkami masowej
komunikacji traktowani s czsto jako "sprzedawcy postaw spoecznych", ktry za w wsplny

39
mianownik dla licznych, heterogenicznych zbiorowoci uznaj homogenizacj (ujednolicenie)
kultury masowej.
W najwikszym uproszczeniu powiedzie moemy, i owa homogenizacja w odniesieniu do
treci kultury polega na pomieszaniu elementw rnego poziomu (kultury mniej i bardzie
zoonej) i przekazywanie ich w jednolitej postaci, tak jak gdyby byy one rwnie cenne.
Generalnie mona mwi o trzech sposobach homogenizacji kultury symbolicznej jako o:
- homogenizacji upraszczajcej, polegajcej na dokonaniu okrelonych przerbek odnoszcych si
do oryginalnych dzie sztuki a polegajcych gwnie na uproszczeniu, skrtach i specyficznej
adaptacji zgodnej z zasad wsplnego mianownika. Przykadem mog by tutaj formy
kieszonkowych wyda utworw klasyki wiatowej (digest, livres de poche) ich wydania
komiksowe, aranacje utworw muzyki powanej dla muzycznych zespow kawiarnianych itp.
Warto przy tym zaznaczy, i o ile homogenizacja kultury intelektualnej nie
wywouje na og zastrzee (przykadem publicystyka naukowa) to homogenizacja kultury
estetycznej traktowana jest najczciej jako wulgaryzacja.
- homogenizacji poprzez zestawienie (mechanicznej) polegajcej na prezentowaniu przez mass
media dzie wyszego rzdu obok dzie zupenie pytkich, bez udzielenia wskazwek co do ich
znaczenia w danej kulturze. Ta najbardziej typowa posta homogenizacji, prezentujc obok siebie
dziea ze sfery sacrum i profanum w istotny sposb wpywa na dezorientacj odbiorcw
okrelonych treci kultury masowej.
-
homogenizacji immanentnej polegajcej na wczeniu do okrelonego wytworu kultury
symbolicznej (dziea literackiego, utworu muzycznego itp.) elementw popularnych,
standardowych, bdcych czsto przedmiotem potocznych, zwyczajowych dowiadcze,
zdolnych tym samym zainteresowa szerszego odbiorc. W przypadku homogenizacji
immanentnej podstawowym elementem wyrniajcym j od dwu poprzednich jest to, i
homogenizacji dokonuje sam autor danego dziea, wytworu kultury symbolicznej nie za
nadawcy tego dziea. Niektrzy badacze s zdania, i W.Szekspir, piszc pocztkowo swe
wielkie dziea literackie dla marynarzy z okrtu Drake'a celowo wprowadza popularne wtki
(posta Spodka, tre dowcipw grabaczy, czy sposb przedstawienia namitnoci Otella).
Istnienie w kulturze wspczesnej tak specyficznego obszaru jakim jest kultura masowa,
zwizana jest ze wspomnianymi procesami jej homogenizacji, nastawionymi na realizacj owego
"wsplnego mianownika" zdolnego sprowadzi milionow publiczno do pewnych typowych
potrzeb i oczekiwa. Te potrzeby i oczekiwania wizane s najczciej z wystpowaniem czasu
wolnego, w ktrym poszukujemy odpoczynku, relaksu i oderwania si od codziennoci. W zwizku
z tym producenci treci kultury masowej odwouj si do wzgldnie uniwersalnych zainteresowa
odbiorcy. W relultacie treci te stanowi najczciej kompilacj kilku podstawowych motyww i
wtkw: humorystycznego, dramatycznego, seksualno-romansowego, sentymentalnego i
personalnego.

3. Kultura masowa a propaganda.

Kultura masowa to jak powiedzielimy kultura wolnego czasu, w ktrym chcemy odpocz.
rodki masowego przekazu wykorzystywane s jednak rwnie po to, aby ksztatowa okrelone,
podane przez nadawc postawy i zachowania jednostek i grup spoecznych.
Wspczesny odbiorca treci nadawanych przez rodki masowego przekazu, czsto w sposb przez
siebie nieuwiadomiony zaczyna przede wszystkim posugiwa si okrelonym jzykiem do opisu
otaczajcej go rzeczywistoci, dostarczanym mu wanie przez mass media. Na dziaania i postawy
ludzi znaczny wpyw wywiera wiedza potoczna o rzeczywistoci w ktrej yj. Wiedza ta
konstytuowana jest na podstawie codziennych dowiadcze, ale jak gdyby na kilku poziomach:
- na poziomie wizji deskryptywnej, czyli na poziomie zbioru przekona na temat tego jaki wiat
jest (przekonania te przybieraj gwnie posta czysto opisow),

40
-
na poziomie -wizji normatywnej, czyli na poziomie zbioru przekona na temat tego, jaki wiat
powinien by (przekonania te przybieraj posta stwierdze wartociujcych, oceniajcych),
- na poziomie wizji propagandowej, czyli na poziomie zbioru zda opisowych na temat
dowiadczonej rzeczywistoci, rozpowszechnianych przez rodki masowego przekazu.
Tym co bezporednio wpywa na wybr strategii zachowa jednostkowych jest stopie
zgodnoci przekona wystpujcych na tych trzech poziomach. W przypadku braku takiej
zgodnoci z wizj propagowan (czyli rozpowszechnion przez rodki masowego przekazu)
jednostka, jak to wykazay badania i tak posuguje si jzykiem dostarczanym jej przez mass media
a sucym nie tylko jako rodek do budowy obrazu otaczajcej nas rzeczywistoci ale rwnie
jako rodek ktry kreuje (tworzy), czsto w sposb intencjonalny, obrazy rzeczywistoci, ktrej
faktycznie nie ma. Nie wnikajc w tym miejscu w do zoone analizy socjolingwistyczne oraz
analizy treci107 rozpowszechniane przez rodki masowego przekazu stwierdzi moemy, i owa
intencjonalna kreatywno jzyka rozumiana jest jako "(...) zabiegi na obrazach rzeczywistoci
spoecznej podejmowane przede wszystkim w celu zmiany zachowa poszczeglnych jednostek,
grup spoecznych lub caych spoeczestw (...)10<, wykraczajce czsto poza dziaania czysto
propagandowe.
Ze wzgldu na fakt, i celem kadej propagandy a propagandy politycznej w szczeglnoci
byo i jest ksztatowanie podanych treci wiadomoci spoecznej, musi si ona posugiwa
caym arsenaem, niekiedy bardzo wyrafinowanym pod wzgldem psychologicznym, rodkw,
metod i technik. Tym samym propaganda uprawiana przy pomocy rodkw masowego przekazu
staje si swoist form sterowania wiadomoci i zachowaniem si jednostek i grup spoecznych.
Efektywno oddziaywa propagandowych przy pomocy mass mediw zaley oczywicie
od bardzo wielu czynnikw. Do najwaniejszych nale: stopie zmonopolizowania rodkw
komunikacji masowej, stopie w jakim przekazywane treci nastawione s na utrwalenie,
kanalizowanie postaw ju istniejcych a nie wyksztacanie nowych, stopie w jakim treci
propagowane z wysokich piter strukturalizacji spoeczestwa wzmacniane s na poziomie
oddziaywania maych grup na jednostk.
Cay szereg analiz przeprowadzonych przez socjologw, zwaszcza amerykaskich pozwala
jednak stwierdzi, i poddawanie jednostki dziaaniu masowych rodkw komunikacji w
silniejszym stopniu umacnia postaw ju istniejc, ni powoduje cakowit zmian okrelonych
postaw.
Zdaniem J.T.Klappera postawy ju istniejce maj tendencje do sarnowzmacniania, std
skonno do wybirczej akceptacji okrelonych treci propagandowych, zgodnych z ju
istniejcymi postawami zwizana jest nie tylko z selektywnoci percepcji ale i selektywnoci
zapamitywania czy selektywnoci ekspozycji - czyli z tendencj do ulegania, wybierania takich
treci przekazu propagandowego, ktry zgodny jest z ju istniejcymi postawami.
Std te niekiedy, jak stwierdza R.Holly, najlepsz propagand jest jej
niepodejmowanie, zwaszcza wtedy gdy propagandzista nie jest w stanie przewidzie w jakich
warunkach bd si przejawia uksztatowane przeze postawy oraz wtedy, gdy "(...) nie dysponuje
moliwociami modyfikowania tych warunkw110. W przeciwnym razie moe pojawi si
uzasadniona obawa, i dziaanie propagandowe nadawcy przypomina moe opisywane przez
R.Likerta dziaanie dyrektora, ktry dla wykonania okresowego planu rujnuje swoje
przedsibiorstwo.
Widzimy wic, i pojawienie si rodkw masowego przekazu otworzyo nowe moliwoci
przekazywania treci kultury, zarwno tych, ktre maj dostarczy jednostce rozrywki jak i
przekona j do manifestowania okrelonych postaw i zachowa o charakterze politycznym,
religijnym czy ekonomicznym.
Kultura masowa stanowic pewien specyficzny sposb komunikowania spoecznego jest
jednak nie tylko zwizana z samym faktem pojawienia si technicznych rodkw masowego

41
przekazu, ale rwnie a moe przede wszystkim -jak na to wskazuj analizy dotyczce skutkw
rozwoju cywilizacji przemysowej w XIX wieku - z przeksztaceniami struktury spoecznej.
Pojawienie si spoecznoci wielkomiejskich, przemysowych, zmiana sposobu ycia
wyraniej ni w spoecznociach lokalnych podzielonego na czas pracy, czas wolny to wszystko
czynniki prowadzce do zaniku moliwoci podtrzymywania kultury tradycyjnej. Kultura ta, jak
wiadomo, opieraa si gwnie na przekazie ustnym i bya cile zwizana z charakterem wizi
typowych dla maych spoecznoci lokalnych. Procesy urbanizacji i industrializacji zwizane byy
zarazem z postpujcym procesem spoecznego podziau pracy i pojawianiem si coraz to nowych
rl zawodowych. Zarazem pojawi si zgodnie z zasad komercjalizacji specyficzny rodzaj towaru:
produkowany na sprzeda przez specjalistw-profesjonalistw przekaz kulturowy. Tym samym to
co okrelamy mianem kultury ulego wyranemu zrnicowaniu. Sama za kultura symboliczna
procesowi autonomizacji. Symboliczne komunikowanie ulega rwnie procesowi komercjalizacji
za pomoc masowych rodkw. Wielu autorw, m.in. amerykaski socjolog R.W.Mills uywaj na
okrelenie wspczesnych spoeczestw pojcia "masowe spoeczestwo". Wspomniany autor
twierdzi np. i wspczesna Ameryka to "spoeczestwo mas", w ktrym nieliczna elita wadzy
manipuluje w umiejtny sposb zatomizowanymi i wewntrznie zdezorganizowanymi masami za
pomoc propagandy i reklamy. Wydaj si, i t konstatacj mona by rozcign na wiele innych
spoeczestw.

Rozdzia pity

Zbiorowoci spoeczne.

Kiedy mwimy o zbiorowociach spoecznych mamy przede wszystkim na myli potoczne

rozumienie spoeczestwa, w ktrym midzy jego poszczeglnymi czonami zachodz rnego
rodzaju zwizki i zalenoci odpowiednio ustrukturalizowane. Przy caej wieloznacznoci pojcia
"spoeczestwo" zazwyczaj pod tym terminem rozumiemy wic og ludzi, midzy ktrymi, bez
wzgldu na wielko, wystpuj okrelone wizi i zasady regulujce czonkostwo poszczeglnych
jednostek. Std te, bardzo empirycznie podchodzc do rnych propozycji definicyjnych,
stwierdzi moemy, i spoeczestwem nazwa moemy te wszystkie formy ycia zbiorowego
wspwystpujce, krzyujce i uzupeniajce si, ktre posiadaj okrelon zasad odrbnoci
kulturowej i strukturalnej utrzymywan w duszym lub krtszym przedziale czasowym.

l. Podstawowe rodzaje zbiorowoci spoecznych.

Posugujc si, dla uproszczenia wywodu, pojciem zbiorowoci jako synonimu pojcia
spoeczestwo stwierdzi naley, i o zbiorowociach spoecznych moemy mwi dopiero wtedy,
gdy w ramach okrelonych, dowolnych skupie ludzi, wytworzya si i wystpuje (choby
krtkotrwale) wi spoeczna. Std te wszelkie inne, nawet liczebne "zbiorowoci", ktre nie
speniaj tego warunku (midzy jego czonkami nie wystpuj okrelone formy wizi spoecznych),
okrelone s na gruncie socjologii mianem zbiorw spoecznych. Zbir spoeczny to zatem og
ludzi posiadajcych jak cech wspln, ktra moe by wyrniona przez obserwatora
zewntrznego. Zbiory tworzone w sensie statystycznym a majce istotne znaczenie dla przebiegu
ycia spoecznego okrelone s^mianem kategorii spoecznych. Kategoriami spoecznymi s wic
zbiory wyrniane ze wzgldu na kryterium wieku, pci, wyksztacenia, kwalifikacji, dochodu itp.
Oczywicie w obrbie niektrych tych kategorii wytwarza si mog zwizki, zalenoci,
instytucje, ktre w efekcie prowadz do przeksztacenia okrelonych kategorii lub ich czci w
zbiorowo spoeczn.
Jakie zatem wyri moemy rodzaje zbiorowoci spoecznych? Wykorzystujc czciowo
znan typologi J.Szczepaskiego moemy mwi o:

42
- parach i dwjkach, skupiajcych dwie osoby rnej lub tej samej pici, poczonych wizi
stosunkw pokrewiestwa, przyjani, pomocy, stosunkw seksualnych, wychowawczych,
zwierzchnictwa czy zalenoci przelotnych (np. przewodnik i turysta w grach),
- krgach spoecznych zoonych z niewielkiej liczby osb, ktrych czonkowstwo w krgu jest
bardzo pynne, niedookrelone i nie jest celem samym w sobie lecz powstaje na marginesie innych
celw (krgi stycznociowe, koleeskie, przyjacielskie),
- grupach spoecznych, skupiajcych co najmiej trzy osoby, powizanych systemem stosunkw
uregulowanych przez instytucje, (formalne lub nieformalne) posiadajcych pewne wsplne
wartoci i oddzielonych od innych zbiorowoci wyran zasad odrbnoci prowadzc do
wytworzenia si wrd ich czonkw poczucia przynalenoci do grupy (poczucie wsplnoci
wyraone sowem "my"),
- spoecznociach lub wsplnotach (Community, Gemeinschaft) odnoszonych zazwyczaj do
zbiorowoci lokalnych (terytorialnych), w ramach ktrych czonkowie mog zaspakaja swoje
podstawowe potrzeby w sensie kulturowym i ekonomicznym,
- zbiorawosciach opartych na podobiestwie zachowa (zbiegowisko, publiczno, audytorium,
dum), ktre niekiedy mog by zbiorowociami niezwykle krtkotrwaymi lecz midzy ich
czonkami wytwarzaj si niezwykle silne zwizki emocjonalne, prowadzce do opisywanych
przez psychologi i socjologi zjawisk dezindywidualizacji i tzw. "zaraenia emocjonalnego";
polega ono na wytwarzaniu si identycznych lub podobnych stanw napicia emocjonalnego
przechodzcego w identyczne zachowania,
- zbiorowociach opartych na -wsplnej kulturze (rd, klan, plemi, lud, nard), ktre mog by
grupami w cisym tego sowa znaczeniu bd te zbiorowociami
swoistymi, za podstaw ich wyrnienia stanowi zazwyczaj wsplny jzyk, czasem odrbna
gwara, generalnie jednak szerszy kompleks kulturowy.

2. Rola i znaczenie grup spoecznych.

Spord wymienionych tutaj rodzajw zbiorowoci najwikszym zainteresowaniem

badaczy ciesz si grupy spoeczne.
W charakterystyce grupy spoecznej wyrnia si zazwyczaj cztery podstawowe cechy,
stanowice istotne wyrniki spord innych zbiorowoci. Po pierwsze grupa spoeczna to
zbiorowo -wzgldnie trwaa, w odrnieniu np. od publicznoci zebranej na koncercie,
przedstawieniu teatralnym czy od tumu. Po drugie grupa jest zbiorowoci zorganizowan i
ustrukturalizawan, w ktrej poszczeglne role s wyranie zdefiniowane. Po trzecie w
zbiorowoci okrelanej mianem grupy zachodz wzgldnie trwae stosunki i interakcje. Po czwarte
grupa spoeczna skada si z wybranej i ograniczonej liczby czonkw. Fakt czonkostwa oraz
subiektywne poczucie przynalenoci uznaje si do powszechnie za podstawowe waciwoci
grupy spoecznej, Inne, rwnie istotne elementy grupy spoecznej stanowi w zasadzie naturaln
konsekwencj tych dwch ostatnich elementw (np. poczucie odrbnoci, wsplne wartoci, idee,
symbole, orodek skupienia itp.)
Funkcjonowanie grupy jako zbiorowoci regulowane jest zarwno przez instytucje formalne
jak i nieformalne; niektre z grup opartych na nieformalnych instytucjach kontroli spoecznej
bardziej dyscyplinuj swych czonkw ni grupy funkcjonujce na gruncie instytucji formalnych.
Std te grupa nieformalna jest grup w cisym tego sowa znaczeniu. Wsplne wartoci grupy
maj bardzo szerokie znaczenie. Wartociami tymi s wic zarwno okrelone idee wyraajce cele
i ideay grupy, symbole (haso, odznaka, piecz, sztandar itp.), przedmioty materialne ( majtek,
nieruchomoci itp.) oraz jaki orodek skupienia, ktrym zazwyczaj jest okrelone terytorium,
gmach czy lokal. ycie spoeczne "utkane" jest wrcz z rnorodnych grup spoecznych, jednak
mimo tej rnorodnoci to co je rni w sposb wyrany od innych zbiorowoci to nie tylko
wyranie poczucie odrbnoci wystpujce wrd ich czonkw ale rwnie mniej lub bardziej

43
cile okrelona zasada czonkostwa. Zmiana tych zasad zmienia zasady odrbnoci a tym samym
zmienia charakter grupy.
W stosunku do swych czonkw grupa okrela: wzr fizyczny czonka czyli jego wygld
zewntrzny, wzr moralny czonka, czyli zesp cech moralnych jakie winien w swym zachowaniu
manifestowa czonek grupy ona/uncje czonka, czyli zakres czynnoci, ktre czonek grupy winien
wykonywa w celu utrzymania cigoci, tosamoci grupy oraz jej rozwoju. Skad grupy
oczywicie zmienia si w czasie, lecz mimo to grupa zachowuje swoj tosamo i nadal trwa. O
tej trwaoci decyduje - przypomnijmy to jeszcze raz - niezmiennie wana zasada odrbnoci.
"Zasada odrbnoci jest zespoem idealnych okrele i warunkw, jakim powinien odpowiada
czonek danej grupy, z jednej strony, a z drugiej - wyraa ona kryteria przyjmowania i usuwania
jednostek do grupy i z grupy.
Zasada czonkostwa i odrbnoci cile wie si z treci zada okrelonych grup
spoecznych. Zadania te, ktre grupa chce osign jako cao s zawsze ustalone intencjonalnie,
okrelone statutem lub inn form porozumienia midzy jej czonkami i zaakceptowywane przez
nich.
Kady z czonkw grupy peni w niej okrelone funkcje, ktre mog rni si od funkcji innych
czonkw; wynika to z faktu -wewntrznej strukturalizacji grupy, polegajcej na uoeniu i
przyporzdkowaniu sobie jej czonkw, instytucji i podgrup, skadajcych si na grup oraz innych
jej elementw o charakterze materialnym lub idealnym (symbole lub wartoci), wzorw zachowa,
stosunkw i pozycji spoecznych zajmowanych przez czonkw. Pozycja jak zajmuje dany
czonek w grupie oraz presti (uznanie) zwizany z t pozycj kseSl&jStstatns jednostki w grupie.
Przynaleno jednostek do grup wynika z faktu czonkostwa. Mona jednak mwi o
dwch postaciach tej przynalenoci: o przynalenoci obiektywnej i subiektywnej. Student naley
do grupy bo zosta do niej zapisany; w zwizku z tym powinien spenia podstawowe obowizki
wynikajce z tego faktu. Nie oznacza to jednak, i w kadym przypadku musi identyfikowa,
utosamia si z t grup.Tak sytuacj okrelamy mianem przynalenoci formalnej, obiektywnej.
Kiedy jednak w student rozwinie subiektywne poczucie zwizku z t grup, zacznie si z ni
identyfikowa, akceptowa jej wartoci, zasady dziaania, solidaryzowa si z ni- moemy mwi
rwnie o przynalenoci subiektywnej. Nie zawsze oczywicie subiektywna przynaleno do
okrelonej grupy musi by budowana na gruncie przynalenoci obiektywnej. Niekiedy jednostka
w sensie obiektywnym, formalnym nalec do danej grupy identyfikuje si z celami i wartociami
grupy do ktrej nie naley a z rnych wzgldw nalee nie moe w ogle czy te w okrelonej
sytuacji, przedziale czasowym itp. Kady z nas naley do bardzo wielu grup spoecznych, jednak
najczciej zjedna identyfikujemy si najpeniej w sensie subiektywnym. Tak grup, z ktr
jestemy cile zwizani w sensie emocjonalnym okrelamy mianem grupy odniesienia.
Po to, aby grupa moga trwa konieczne jest zdefiniowanie przez jej czonkw wasnej roli
spoecznej w tej grupie i choby czciowa identyfikacja z celami i zasadami jej funkcjonowania.
Brak takiej samoidentyfikacji w odniesieniu do grupy wywouje due napicie wrd czonkw
grupy, poczucie niepewnoci i nieprzystosowania a w konsekwencji opisywane ju stany anomii
czy alienacji spoecznej.
Tak wic trwao grupy zaley w powanej mierze od stopnia samoidentyfikacji
okrelajcej:
umiejscowienia grupy w czasie i przestrzeni, wzajemne oczekiwania czonkw wobec grupy i
grupy wobec jej czonkw, podstawowe wartoci, wzory (symbole) i normy grupowe oraz same
zasady przynalenoci do grupy (kto, kiedy, w jaki sposb, na zasadzie jakich uprawnie i
obowizkw). Wszystko to pozwala osign pewien ad psychologiczny w relacji "ja" i
"inni".

3. Rodzaje grup spoecznych.

44
 Ze wzgldu na to, i w yciu spoecznym wystpuje bardzo wiele rnorodnych grup
spoecznych, wystpuje te wiele rnych zasad ich klasyfikowania, koniecznego dla celw
analitycznych. My ograniczymy si tylko do krtkiej charakterystyki tych rodzajw grup, ktre s
najczciej wymieniane.
Moemy zatem wyrni przede wszystkim:
-
Grupy mae i grupy due, ktre wydzielone s ze wzgldu na kryterium strukturalne. Grupy
mae to zatem grupy posiadajce prost struktur, wyraajc si w tym, i skadaj si one
wycznie z niewielkiej liczby czonkw i nie posiadaj adnych podgrup. Przykadem moe
by tutaj rodzina, grupa koleeska itp. Grupy due (wielkie) to grupy o strukturze zoonej, z
du liczb czonkw (ktrzy bardzo czsto nie kontaktuj si w sposb bezporedni), nie
wchodzce ju jako czci skadowe do jeszcze wikszych grup w cisym tego sowa
znaczeniu.Mog jednak wchodzi np. do kompleksu pastw, okrelonego typu cywilizacji itp.
Przykadem wielkich grup moe by pastwo, samodzielny koci, partia polityczna, klasa
spoeczna.Czsto mwi si, i w maych grupach stosunki spoeczne midzy jej czonkami
przebiegaj na zasadzie "face-to-face" (twarz w twarz). Z ca pewnocijest to istotne
kryterium rozrniajce, cho przecie nie moemy cile okreli (w sensie liczebnoci grupy)
gdzie koczy si maa a zaczyna dua grupa spoeczna.
-
Grupy pierwotne i grupy wtrne, ktre odrniamy ze wzgldu na kryterium dotyczcego typu
wizi czcej ich czonkw. W grupach pierwotnych wystpuje wycznie wi budowana na
stycznociach osobistych, prywatnych, bezporednich, na silnych zwizkach o charakterze
emocjonalnym (rodzina, grupa ssiedzka, rwienicza). W grupach wtrnych wi wynika
gwnie ze cile okrelonego celu przyjtego do realizacji, majcego najczciej posta
szeroko rozumianego interesu (politycznego, ekonomicznego, kulturalnego itp.) oraz ze
stycznoci rzeczowych, czsto publicznych i porednich. Podany tutaj przykad rodziny jako
grupy maej moe by rwnie wykorzystany jako przykad grupy pierwotnej. Rodzina jako
jedna z najistotniejszych grup spoecznych jest najczciej nie tylko grup ma ale i pierwotn.
Kada grupa pierwotna moe przeksztaci si w grup wtrn, jeli zanikaj w niej wizi
emocjonalne a w ich miejsce wchodz (lub tylko pozostaj) wizi zwizane z realizacj
jakiego interesu. Proces ten moe dotyczy rwnie rodziny, rozumianej jako grupy zoonej z
osb poczonych stosunkiem maeskim i rodzicielskim.
W analizach psychologw i socjologw podzia na grupy pierwotne i wtrne stanowi istotny
element porzdkujcy sposb analizy przebiegu ycia spoecznego. Badacze s powszechnie
zgodni co do tego, i grupy pierwotne odgrywaj podstawow rol w procesie socjalizacji
jednostki. Sam termin "grupa pierwotna" wprowadzony zosta przez amerykaskiego psychologa
spoecznego Ch. H. Cooleya w 1909r., ktry okrela je rwnie mianem "piastunek natury
ludzkiej". Pierwotno tych grup, stanowicych gwne orodki socjalizujce jednostk polega na
tym, i w ich obrbie realizowane s wszystkie psychiczne, emocjonalne potrzeby jednostki
uczestniczcej w takiej grupie "ca osob". Interakcje w takiej grupie nie tylko maj charakter
bezporedni (twarz w twarz) i osobisty ale s niezmiernie intensywne. Sama za przynaleno do
takiej grupy jest rdem satysfakcji, ktra uatwia cay proces socjalizacji a wic przekazywania
jednostce spoecznych wartoci, norm i wzorw zachowa. Grupy pierwotne, ze wzgldu na swj
specyficzny charakter, zaspakajaj takie istotne potrzeby psychospoeczne jednostki jak potrzeb
bezpieczestwa (w sensie spoecznym i psychicznym), uznania, przynalenoci i mioci, potrzeb
intymnoci czy kompensacji niepowodze i poraek yciowych, ponoszonych w innych grupach
spoecznych. Grupy pierwotne, podtrzymujc wi w wikszych zbiorowociach, charakteryzuj
si zarazem wzgldnie jednolitym charakterem oddziaywa na jednostk. Ponadto, co ma istotne
znaczenie, grupy te rozrastaj si od wewntrz (rodzina) a nie poprzez dokooptowywanie
czonkw. To one wanie "dostarczaj" czonkw innym grupom spoecznym.
-
Grupy formalne i grupy nieformalne, ktre wyrniamy na podstawie wystpowania w grupach
instytucji i kontroli spoecznej sformalizowanej lub tylko instytucji i kontroli nieformalnych.

45
 Grupy formalne oparte s na sformalizowanej organizacji okrelonej prawem (statuty),
regulujce dokadne dziaania swych czonkw i ustalajce formalne zasady odpowiedzialnoci.
Std te kada grupa wtrna jest zarazem grup formaln. Grupy nieformalne s zazwyczaj
mae (grupa koleeska, klika w grupie celowej a nawet mafia) i cho nie wytwarzaj instytucji
sformalizowanych, mog by oparte zarwno na stycznociach osobistych jak i rzeczowych.
Std te mog si one niekiedy bardzo szybko rozrasta. Grupy nieformalne nale obok grup
pierwotnych do tego rodzaju zbiorowoci, ktre stanowi istotn cz ycia spoecznego,
poniewa zaspakajane s w ich obrbie nie tylko podstawowe potrzeby i denia jednostek ale
rwnie wanie poprzez uczestnictwo w tych grupach jednostka uczy si sposobw zachowa ;
ksztatuje swoje postawy, aspiracje yciowe a wic ksztatuje swoj osobowo.
-
Grupy celowe, okrelane te mianem zrzesze, ktre wyrniamy ze wzgldu na kryterium celu
okrelanego bardzo wsko. W szerokim sensie wszystkie zbiorowoci spoeczne a szczeglnie
grupy su jakiemu celowi, w tym rwnie rodzina. Grupami celowymi nazywamy tylko takie
grupy "(...) ktre zostay zorganizowane planowo dla realizacji jednego tylko celu lub jednej
grupy celw i w ktrych istnieje tylko wi sformalizowana ze wzgldu na osignicie tego
celu..""4 Std te w grupach celowych (grupy sportowe, organizacje wychowawcze, partie
polityczne, kliki, towarzystwa akcyjne, przedsibiorstwa itp.), dominuje wi rzeczowa i
stosunki oparte na stycznociach rzeczowych. Grupy celowe charakteryzuj si te du
rnorodnoci. Najczciej w ich obrbie wyrnia si zrzeszenie jako grupy celowe
powstajce dobrowolnie (np. towarzystwo akcyjne) i mogce by rozwizane decyzj ich
czonkw oraz grupy celowe - przymusowe, w ktrych czonkostwo wynika z mocy prawa i
przymusu i ktre istniej niezalenie od woli ich czonkw (np.armia).
Kada grupa celowa wrd wielu cech charakterystycznych, ktrych tutaj
nie bdziemy omawia, posiada jedn niezmiernie istotn - rozbudowany system instytucji
sformalizowanych i urzdze zapewniajcych wspprac ludziom, ktrzy nie stykaj si z sob
bezporednio i ktrzy s zainteresowani tylko tymi cechami innych czonkw, ktre przyczyniaj
si do osigania zakadanych przez grup celw. Grupy celowe posiada zatem musz specyficzny
typ organizacji, majcej formalny charakter, okrelany mianem biurokracji. Biurokracja to sposb
zarzdzania i kierowania ludmi, sucy do osigania celw okrelonych grup spoecznych, m.in.
przedsibiorstw. Sam termin "biurokracja" wprowadzi M.Weber na oznaczenie organizacji wadzy
administracyjnej, ktra jest efektywna, zracjonalizowana i podporzdkowana wyranie ustalonym
reguom prawa. Wspomiany autor skontruowa rwnie "idealny typ" biurokracji, ktry naley
traktowa jako abstrakcyjny schemat organizacji biurokratycznej. Koncepcja biurokracji w wersji
tutaj wspomnianej, rozwijana przez wiele innych autorw (m.in. M.Croziera, ktry skonstruowa
ciekaw koncepcj biurokratycznego bdnego koa), rni si oczywicie od potocznego znaczenia
terminu "biurokracja", majcego wycznie pejoratywne (negatywne) znaczenie.
-
Grupy terytorialne, wyodrbnione na postawie stosunku do terytorium jak np. miasto czy wie.
-
Klasy spoeczne, wyrniane na podstawie ich pozycji zajmowanej w spoeczestwie.
Problematyka klas spoecznych omwiona zostanie w kontekcie struktury spoecznej.
Oczywicie monaby przytoczy tutaj wiele dalszych typologii. Te powyej omwione wydaj
si jednak najbardziej przydatne do zrozumienia do zoonej natury grup spoecznych, w
charakterystyce ktrych wana jest nie tylko klasyfikacja ale rwnie pewne zaoenia tyczce
statusu grup i to co bdzie nas dalej interesowa - norm grupowych.

4. Normy grupowe a problemy konformizmu.

4.1. Specyfika norm grupowych.

46
 W grupach spoecznych, zwaszcza w grupach pierwotnych, ktr wspczeni
socjologowie i psychologowie zastpuj takimi okreleniami jak: maa grupa, grupa nieformalna
czy mikrostruktura przebiega podstawowy proces ksztatowania czowieka jako istoty spoecznej.
Dokadna analiza procesw zachodzcych w tych grupach, ksztatujcych stosunki
wewntrzgrupowe (rnicowanie rl, wspzawodnictwo, konflikt z jednej strony z drugiej za
procesy przystosowania i wsppracy) to domena psychologw spoecznych. Sformuowali oni,
m.in. L.Moreno czy K.Lewin szereg interesujcych metod i koncepcji badawczych,
wykorzystywanych rwnie przez socjologw, w tym socjologw pracy. To co zwraca uwag w
tych analizach, prowadzonych zarwno w perspektywie bada socjometrycznychjak i bada
dotyczcych dynamiki grupowej, to proces interakcji midzy czonkami grupy, w rezultacie ktrego
powstaj normy grupowe.
W bardzo oglnym ujciu norma grupowa oznacza przepis, zasad okrelajc w jaki
sposb powinien zachowa si (lub te nie) czonek danej grupy, penicy w niej okrelon rol i
pozycj spoeczn, np. ojca, brata, lidera opinii grupowej, przeoonego itp. Normy grupowe w
zaoeniu obowizuj wszystkich czonkw grupy, niezalenie od pozycji zajmowanej w grupie. W
procesie funkcjonowania okrelonych grup zaoenie to nie zawsze jest do koca realizowane.
Normy grupowe maj bowiem pewien zakres obowizujcych zachowa a nie tylko jedno
okrelone zachowanie; np. norma punktualnoci przybierajca posta tzw. kwadransa
akademickiego czy norma dotyczca przyjcia goci. Normy grupowe peni dwie podstawowe
funkcje:
-
przyczyniaj si do osigania celw grupy,
-
zapewniaj trwanie grupy w sytuacji naturalnej wymiany jej czonkw, czy mwic inaczej
pozwalaj na zachowanie tosamoci, samoidentyfikacji grupy. Realizacja poczucia tosamoci
uwidacznia si szczeglnie w odniesieniu do norm kulturowych, regulujcych sposb
spoywania posikw, witania si i egnania, ubierania czy innych jeszcze, specyficznych
sposobw zachowania si.
Normy grupowe maj oczywicie swoj genez. Mwic oglnie s dwa rda norm:
zewntrzne i wewntrzne. Cz norm jest przenoszona przez jej czonkw z grupy do grupy i
mog by one rwnie narzucone przez dan kultur czy te s one elementem wikszej organizacji
w skad ktrej wchodzi dana grupa (np.normy wystpujce w plutonie wojskowym). Normy mog
by rwnie wynikiem procesw wewntrzgrupawych, ktrych powstanie obserwowao wielu
psychologw spoecznych w licznie prowadzonych eksperymentach. Tym podstawowym procesem
w obrbie ktrego dochodzi do powstania takich norm jest proces interakcji, wzajemnego
oddziaywania czonkw danej grupy na siebie. Co ciekawe, raz ustanowione i zaakceptowane
normy wywieraj wpyw na zachowanie si czonka grupy nawet wtedy, gdy opuci on ju grup,
w ktrej bra udzia w wytwarzaniu normy lub w ktrej j sobie przyswoi" 5. Wpyw ten polega nie
tylko na "praktykowaniu" danej normy, zachowywaniu si zgodnie z jej treci ale rwnie na
ksztatowaniu si jego postaw i innych, zoonych mechanizmw wewntrznych, wpywajcych na
zachowania czowieka. Dostrzegana przez czonka grupy rozbieno midzy zachowaniami
innych jej czonkw a swoim wasnym lub midzy akceptowanymi normami a wasnym,
niezgodnym z nimi zachowaniem, przyczynia si do powstania u niego szeregu napi
psychicznych. Redukcja tych napi moliwa jest jednak gwnie poprzez zmian uprzedniego
zachowania innych na zgodn z zachowaniem lub akceptowanymi przez nich normami.
Dochodzimy zatem w tym miejscu do zagadnienia skutkw oddziaywania norm grupowych na
czonkw grupy czyli do zagadnie konformizmu.

4.2. Konformizm - podstawowe powody oraz czynniki okrelajce jego skuteczno.

47
 Pojcie konfomizmu definiowane jest na wiele rnych sposobw. Na og jednak pod tym
terminem rozumie si dwa blisko ze sob zwizane zjawiska. Pierwsze z nich oznacza zgodno,
zbieno istniejc midzy czonkami, grupami, dotyczc norm, postaw i zachowa. Taki stan
prowadzi do podobiestwa zachowa i wygaszanych opinii. Spowodowany jest on przez normy,
ktrych oddziaywanie na czonkw grupy polega na tym, e przestrzegajc tych norm zachowuj
si tak jak inni. W tym ujciu wic konformizm to nic innego jak uniformizm.
Liczne eksperymenty dowiody, i obraz zachowa zwizanych z przestrzeganiem jakiej normy
przybiera ksztat krzywej w postaci litery "J".
F.HAllport przytacza na dowd tej tezy wyniki dwch prostych ale interesujcych bada. W
pierwszym z nich obserwatorzy umieszczeni na skrzyowaniu ulic obserwowali ilu kierowcw
zatrzymuje si na widok czerwonego wiata (na skrzyowaniu nie byo policjanta). Znaczna
wikszo kierowcw - 94,1% zatrzymaa si, 2,9% znacznie zwalniao szybko, 2% nieznacznie
zwalniao, a tylko 1% przejedao skrzyowanie z tak szybkoci, z jak do niego dojedao.
W drugim badaniu obserwatorzy notowali liczb osb spniajcych si na msz. Najwicej
osb, bo 46,9% przychodzio na msz bez spnienia, 18,4% ze spnieniem do 4 minut, 6,1% ze
spnieniem od 8 do 12 minut itd. Na przykadzie tego drugiego badania moglimy jednoczenie
obserwowa realizacj normy grupowej (punktualno na mszy), ktra jest zdecydowanie bardziej
elastyczna jeli chodzi o zakres obowizujcych zachowa ni norma nakazujca kierowcom
zatrzymywanie si na czerwonym wietle. Na marginesie warto wspomnie, i zamanie tej
ostatniej normy sankcjonowane jest gwnie poprzez przepisy prawne. Wyniki zreferowanych tutaj
bada skoniy Allporta do stwierdzenia, i w danej grupie najmniej jest osb, ktre zachowuj si
niezgodnie z jak jej okrelon norm. Nieco wicej jest takich osb, ktre w niewielkim stopniu
wykraczaj poza zakres obowizujcych norm, natomiast zdecydowana wikszo osb zachowuje
si zgodnie z obowizujc norm grupow; std te obraz zachowa zwizany z przestrzeganiem
normy przybiera posta litery "J".
Nieco inne, aczkolwiek niesprzeczne ujmowanie konformizmu polega na definiowaniu go
jako poddawaniu si naciskom grupy. Chodzi tutaj o te wszystkie sytuacje, w ktrych czonek danej
grupy pocztkowo mia inne pogldy czy te zachowywa si inaczej ni grupa, pniej za, pod
wpywem naciskw wywieranych przez grup zmieni je w kierunku zgodnym z oczekiwaniami
grupy. W efekcie tak pojty konformizm prowadzi do zgodnoci i zbienoci czyli do konformizmu
w pierwszym rozumieniu. Wikszo eksperymentw prowadzona jest jednak w ramach tej drugiej
konwencji, kiedy to moemy obserwowa proces konformizowania jednostki przez grup do ktrej
naley. Zatem patrzc na konformizm jako na okrelony proces powiedzie moemy, i
konformizm to zmiana zachowania lub pogldw (opinii) danej osoby spowodowana rzeczywistym
lub wyobraonym naciskiem ze strony jakiej osoby lub grupy osb. Przykadem klasycznych ju
serii eksperymentw, dotyczcych tak zdefiniowanego konformizmu, byy eksperymenty
przeprowadzone przez Solomona Ascha (pierwszy w 195 k). Autor bada wprowadza waciw
osob badan do grupy osb, ktre byty jego wsppracownikami i poleca im ocenia i
porwnywa dugoci odcinkw. Zaoenie eksperymentu byo takie, i osoba badana oceniaa i
porwnywaa narysowane odcinki jako ostatnia lub przedostatnia w kolejnoci za
wsppracownicy eksperymentatora wygaszali opinie o tych odcinkach niezgodne z
rzeczywistoci. Warto jeszcze podkreli, i w eksperymencie tym nie byo przewidzianych (jak to
zazwyczaj w yciu spoecznym bywa) adnych wyranych nagrd za zajcie postawy
konformistycznej ani adnych wyranych kar za postaw nonkonformistyczn. Eksperymentator
pokazywa wszystkim narysowany odcinek linii prostej (odcinek X). Jednoczenie pokazywa w
celu dokonania porwnania trzy inne odcinki - A, B i C. Dugo tych odcinkw przedstawiaa si
nastpujca (odcinek X by rwny odcinkowi B):

48
 C
X B

E. Aronson tak komentuje przebieg tego eksperymentu, proponujc czytelnikowi wczu si

w sytuacj osoby badanej, biorcej w nim udzia "Zgosie si na ochotnika, by uczestniczy w
eksperymencie badajcym spostrzeganie. Wchodzisz do pokoju razem z czterema innymi
uczestnikami...Wasze zadanie polega na ocenieniu, ktry z tych trzech odcinkw jest najbardziej
zbliony pod wzgldem dugoci do odcinka X. Jeste zaskoczony, gdy zadanie to jest bardzo
atwe. Nie masz adnych wtpliwoci, e poprawn odpowiedzi jest B i gdy przyjdzie twoja kolej,
powiesz oczywicie, e chodzi tu o odcinek B. Jednake jako pierwszy odpowiadasz nie ty, lecz
inny uczestnik, ktry przyglda si z namysem odcinkom i mwi "odcinek A". Otwierasz usta ze
zdumienia i patrzysz na niego kpico. "Jak on moe myle, e to A skoro kady gupiec
zauwayby, e to B?" - zadajesz sobie pytanie. "Musi by albo lepy albo pomylony". Teraz
przychodzi kolej na drugiego uczestnika; on take wybiera odcinek A. Zaczynasz si czu jak
Alicja w Krainie Czarw. "Jak to moe by?" - pytasz sam siebie. "Czy obaj ci ludzie s albo lepi,
albo pomyleni"? Po nich jednak odpowiada nastpna osoba i take mwi: "Odcinek A".
Przypatrujesz si jeszcze raz tym odcinkom. "Moe to wanie ja trac rozum" - mamroczesz
bezgonie do siebie. Teraz czwarta osoba tak samo jak jej poprzednicy ocenia, e poprawnym
odcinkiem jest odcinek A. Zimny pot wystpuje ci na czoo. Wreszcie przychodzi twoja kolej. "To
jest oczywicie odcinek A" - stwierdzasz. Wiedziaem to od razu.
Mamy wic tutaj do czynienia z klasycznym przykadem ulegania naciskowi grupowemu.
Owe niepoprawne odpowiedzi wsppracownikw eksperymentatora podawane byy w serii
dwunastu ocen. Ogem mniej wicej trzy czwarte osb badanych przynajmniej raz dostosowao
si do opinii wikszoci, odpowiadajc niepoprawnie. Biorc za pod uwag wszystkie odpowiedzi
stwierdzono, e przecitnie 35% ogu odpowiedzi byo zgodnych z niepoprawnymi
odpowiedziami wsppracownikw S.Ascha. Powstaje zatem podstawowe pytanie dotyczce tego,
dlaczego badane przez Ascha osoby dostosoway si w swych ocenach (opiniach) do zdania
wikszoci? W gr mog wchodzi dwie hipotezy o ktrych mwi zreszt sam autor bada; albo
badani doszli do przekonania, pod wpywem jednomylnej opinii grupy biorcej udzia w
eksperymencie, e ich wasne oceny byy niezgodne z prawd, albo te, mwic potocznie
wykazali "odruch stadny", "poszli za tumem", mimo e wewntrznie byli nadal przekonani o
susznoci swoich pierwotnych ocen. Przede wszystkim po to, aby pozyska sympati wikszoci
lub te unikn nieprzychylnoci grupy w sytuacji nie zgadzania si z jej zdaniem.
Pojawio si jednak nastpne pytanie. Jak moemy ustali, czy nacisk grupy na jednostk
rzeczywicie wpywa na percepcj, proces postrzegania (w tym przypadku odlegoci odcinkw)?
Naleaoby (co zrobiono) powtrzy eksperyment Ascha zmieniajc w nim jedynie to, i od
prawdziwych badanych a nie od podstawionych przez eksperymentatora, nie wymagamy, aby swe
oceny podawali w obecnoci innych. Potwierdzenie tezy, e pod . wpywem grupy nastpia
zmiana przekona osoby badanej miaoby miejsce wtedy, gdyby badani wybierali bez wiadkw
(pomocnikw eksperymentatora) te same odcinki co publicznie. W kilku badaniach sprawdzono t
hipotez. Wynik by zawsze taki sam. Zdecydowana wikszo badanych, oceniajcych dugo
odcinkw, liczb uderze metronomu, estetyczn warto dziea sztuki nowoczesnej zgodnie z
opini wikszoci (mia wic miejsce proces ulegania) w bezporednim kontakcie z
eksperymentatorem powracaa do swoich pierwotnych ocen. Tak wic nacisk skaniajcy do
wygaszania konformistycznych pogldw w niewielkim stopniu wpywa na osobiste oceny
wygaszane w sytuacji poczucia braku kontroli ze strony grupy; oczywicie nie zawsze tak musi
by. Bardzo wiele zaley bowiem zarwno od cech osobowociowych jednostki na ktr

49
wywierany jest nacisk, od cech charakteryzujcych dan grup spoeczn oraz od wzajemnych
relacji midzy grup a jednostk.
Wyniki eksperymentw przeprowadzonych przez Kelleya i Volknarta wrd druyn
harcerskich i studentw wyznania rzymskokatolickiego dowiody np. i mona mwi o
wystpowaniu dwch rodzajw naciskw grupowych lub ich skutkw. U czonkw wysoko
oceniajcych dan grup normy grupowe s najczciej internalizowane (uwewntrzniane), za
czonkowie nisko oceniajcy wasn grup, sabo z ni zwizani, realizuj jej normy grupowe
raczej pod wpywem bezporedniego nacisku wyraajcego si stosowaniem szerokiej gamy
socjologicznie i psychologicznie pojmowanych kar i nagrd. Wyniki innych eksperymentw
dowiody rwnie, e nacisk grupowy w kierunku zmiany postawy zwiksza si w przypadku
fizycznej obecnoci innych czonkw grupy. Nacisk ten wystpuje rwnie tylko w czasie "
psychicznej obecnoci " grupy a wic uwiadomienia sobie przez osob istnienia grupy do ktrej
naley i w ktrej obowizuj takie a nie inne normy.
Naleaoby zatem bliej przyjrze si czynnikom wystpujcym w sytuacji nacisku
grupowego, wpywajcym na zwikszenie lub zmniejszenie si liczby postaw bd zachowa
konformistycznych jednostki. Czynniki te mona uj w trzy due grupy:
a) cechy i skad grupy wywierajcej nacisk,
b) cechy zadania lub sprawy, ktrej dotyczy nacisk,
c) cechy osb na ktre wywierany jest nacisk.

Ad.a) Cechy i skad grupy wywierajcej nacisk.

Wrd cech i skadu grupy, wpywajcych na stopie konformizmu jednostek wymieni
naley: stopie jednomylnoci grupy, wielko grupy wywierajcej nacisk, stopie kompetencji
czonkw grupy w dziedzinie, w ktrej nastpuje prba konformizowania jednostki, obecno w
grupie osb znaczcych (autorytetw, przyjaci) dla jednostki, podobiestwo czonkw grupy pod
jakim wzgldem do osoby na ktr wywieraj oni nacisk (s np. rwnie studentami) oraz
spoistos grupy, ktra zaley przede wszystkim od tego na ile jest ona atrakcyjna dla swoich
czonkw. Bardzo wan cech jest jednomylno grupy wywierajcej nacisk na jednostk.
Istniej badania na podstawie ktrych mona oszacowa spadek efektywnoci nacisku grupy na
jednostk w przypadku rnych rozmiarw braku tej jednomylnoci jak i w przypadku
dokonywania zmian opinii przez grup. Dla nas wane jest stwierdzenie Ascha, wedle ktrego
wystarczy, by tylko jedna osoba z grupy wypowiadaa opinie niezgodne z opiniami wikszoci, lecz
zgodne z rzeczywistoci, by stwierdzi, e osoba badana w znacznie mniejszym stopniu ulega
naciskowi grupy ni wtedy, gdy wszystkie osoby s jednomylne.
Interesujce s rwnie wyniki bada dotyczce wielkoci grupy. Okazao si, e im
wiksza jest grupa wywierajca nacisk na jednostk, tym wikszy jest, do pewnej wielkoci grupy,
stopie konfornizmu rozumianego jako uleganie naciskowi grupy. Zaleno ta nie ma wic
charakteru zalenoci prostoliniowej ale raczej krzywoliniowej. Stosunkowo duy wzrost
zachowa i postaw konformistycznych wystpuje wtedy, gdy wielko grupy wzrasta z 2 do 3
czonkw. Oczywicie dalsze zwikszanie wielkoci grupy powoduje wzrost ulegania jednostki
jednak nie w takim stopniu jak wtedy, gdy dwie osoby chcce przekona kogo, powouj si na
opinie jeszcze 3 osoby. Co ciekawe, przy 8 i 16 osobach wywierajcych nacisk liczba zachowa
konformistycznych maleje.

Ad. b) Cechy zadania lub sprawy ktrej dotyczy nacisk grupowy.

Oczywistym wydaje si fakt, e sia nacisku wywieranego przez grup na jednostk zalee
bdzie rwnie od tego jaka jest tre zadania lub sprawy w ktrych oczekuje si zmiany opinii i
zachowa. Liczne eksperymenty wykazay, e im mniej jasne jest to zadanie lub sprawa (rwnie
mniejsze rnice miedzy porwnywanymi odcinkami) tym nacisk na jednostk jest bardziej
skuteczny.

50
Obserwacje potoczne dostarczaj kademu z nas rwnie dowodw na to, i w sytuacjach
niejasnych, w ktrych nie wiemy jak mamy si zachowa czy jakie gosi pogldy korzystamy z
pomocy innych ludzi. Gdy rzeczywisto jest niejasna to inni ludzie staj si dla nas gwnym
rdem informacji co do waciwego sposobu dziaania. Su nam do okrelenia otaczajcej
rzeczywistoci (jak np. naley zachowa si w innej kulturze). Eksperymenty Schachtera,
polegajce na wstrzykiwaniu jednej grupie badanych syntetycznej postaci adrenaliny, drugiej za na
podaniu nieszkodliwego place bo wykazay, i ludzie dostosowuj si do innych nawet przy ocenie
czego tak osobistego, jak tre wasnych emocji. Warto jednak w tym miejscu podkreli, i
konformizm wynikajcy z obserwowania innych w celu uzyskania informacji o waciwym,
sposobie zachowania ma zazwyczaj powaniejsze, trwalsze nastpstwa w postawach i
zachowaniach jednostki ni konformizm wynikajcy z ulegania, z chci uzyskania nagrody lub
uniknicia kary.
Inn cech zadania wpywajc na stopie ulegoci jednostki wobec grupy jest stopie jego
trudnoci. Im trudno wiksza, tym wiksza tendencja do poszukiwania wskazwek u innych
osb. Pospolitym przykadem moe by tutaj sytuacja trudnego kolokwium, w ktrej studenci
majc trudnoci z jego napisaniem bardzo chtnie poszukuj pomocy innych kolegw i czsto
bezkrytycznie t pomoc wykorzystuj.
Wane jest rwnie to, czego nacisk grupowy dotyczy: czy spraw o charakterze
informacyjnym czy te spraw zwizanych z normami spoecznymi. W tym ostatnim przypadku
efektywno nacisku grupowego jest o wiele mniejsza.
Ad. c) Cechy osb na ktre wywierany jest nacisk.
W sytuacji wywierania nacisku na jednostk nie moemy abstrahowa od tego, jak jest ona
osobowoci. Wiele naszych cech osobowociowych uatwia wywieranie na nas konformizujcego
wpywu, wiele te utrudnia (w pierwszej kolejnoci wymienimy te ktre sprzyjaj wzrostowi
efektywnoci oddziaywa grupy na jednostk).
S to:
- pe osoby poddawanej naciskowi i pe osb wywierajcych nacisk; generalnie kobiety
wykazuj wyszy stopie ulegania co mona tumaczy wzgldami natury psychologiczno -
kulturowej,
- pewien rodzaj inteligencji czy pewien sposb mylenia ktre mona nazwa twrczym; osoby o
takim sposobie mylenia (elastyczne poznawczo) wykazuj zdecydowanie mniejsz podatno
na konformizujcy wpyw grupy,
- zdolno abstrakcyjnego mylenia, ktre jest negatywnie skorelowane z uleganiem naciskom
grupy,
- wiara we wasne siy, wysoka samoocena obnia efektywno konfomizujcych wpyww,
niska samoocena - zwizana z poczuciem niszoci i lku - zwiksza wpyw grupy na
jednostk,
- przekonanie o wasnych kompetencjach w dziedzinie, ktrej nacisk grupy dotyczy wpywa
negatywnie na konformizujce zabiegi; naley podkreli, i chodzi tutaj o przekonania a nie
stan faktyczny,
- pozycja czonka w grupie zwizana z jego akceptacj i rozmiarami okazywanego mu uznania;
najmniej konformistyczne s osoby najbardziej akceptowane przez grup; czonkowie w ogle
nie akceptowani (odrzucani), najbardziej za osoby akceptowane w rednim stopniu i osoby
najsabiej akceptowane (ale nie odrzucone).
Wymienione wyej cechy odnosz si gwnie do tych obszarw naszej osobowoci, ktre
nie s zwizane z systemem nastawie i motywacji osobniczych. Wiele bada prowadzonych przez
psychologw spoecznych dowodzi jednak, i osoba majca silnie rozwinit jak motywacj
bdzie skonna do ulegania wtedy, gdy taka postawa uatwi jej te rozwinite motywacje e
realizowa.
Do motyww tych zaliczamy:

51
a) potrzeb afiliacji czyli przebywania, kontaktu z innymi ludmi,
b) potrzeb otrzymywania pomocy od innych ludzi,
c) potrzeb udzielania pomocy innym ludziom, ktrej realizacja moliwa jest przez dobre
kontakty z tymi ludmi, a ktre mona nawiza bdc wobec nich konformist,
d) potrzeb osigni, ktra wymaga dla swej realizacji ulegania przez jednostk wszdzie tam,
gdzie ta ulego zblia nas do podanej wartoci; w tym przypadku konformistyczne
zachowanie jednostki ma wyranie instrumentalny charakter.
Istniej rwnie takie potrzeby czy motywy, ktre zbyt mocno rozwinite utrudniaj
pojawienie si zachowa i postaw konformistycznych. Nale do nich: potrzeba dominacji nad
innymi ludmi, zajmowania wyszej pozycji spoecznej oraz potrzeba niezalenoci.
Analiza wielu bada nad konformizmem prowadzi do wniosku, i duym uproszczeniem
jest proste przeciwstawienie konformizmu nonkonformizmowi. S. Mika wyrnia np. cztery typy
zachowa bdcych reakcjami na naciski spoeczne:
- czysty (peny) konformizm, czyli pena zmiana postaw i zachowa, zgodna z treci nacisku
grupowego,
- czysta pena niezaleno czyli brak jakichkolwiek zmian w kierunku zgodnoci z treci
naciskw,
- peny (czysty) antykonformizm czyli pojawienie si maksymalnej zmiany, jednak w kierunku
przeciwnym ni tre wywieranego nacisku,
-
czysta (pena) zmienno, kiedy czonek zmienia swoje zachowanie i pogldy bez wzgldu na
to, jaki jest kierunek wywieranego nacisku na strony grupy.
Podsumowujc zatem nasze dotychczasowe rozwaania moemy powiedzie, i w yciu
spoecznym mamy do czynienia z dwoma rodzajami konformizmu:
a) konformizmem opartym na motywach jednostki: ch uniknicia kary i uzyskania nagrody oraz
na motywie zwizanym z potrzeb uzyskania oglnie pojtej informacji,
b) konformizmem opartym na wzgldnej trwaoci konformistycznego zachowania, wynikajcej z
naszego przekonania (na podstawie zachowania i opinii innych) o bdnoci pierwotnych ocen
czy zachowa.
Przy tak istotnych rnicach zwizanych zarwno z samym procesem konformizowania jednostek
jak i efektami tego procesu warto na zakoczenie posuy si wprowadzonym przez E.Aronsona 122
rozrnieniem miedzy trzema rodzajami nastpstw wpywu spoecznego, ktremu poddawana jest
jednostka zarwno w procesie socjalizacji pierwotnej jak i wtrnej: uleganiem, identyfikacj i
internalizacj.
Oglnie mona powiedzie, i uleganie dotyczy zachowania lub opinii osoby, ktra kieruje
si pragnieniem umknicia kary lub uzyskania nagrody. Oczywistym jest wic, e uleganie jest
najmniej trwaym rodzajem nastpstw wpywu spoecznego, ktry trwa tak dugo, jak dugo dziaa
obietnica nagrody bd groba kary. W uleganiu -wanym komponentem jest wadza jak w
stosunku do nas dysponuje osoba oddziaywujca, decydujca o rozdziale kar (m.in. zwolnienia z
pracy, upokarzania, stosowania przemocy fizycznej itp.) i nagrd (m.in. chwalenia, okazywania
mioci, awansowania, dawania premii, podziwiania itp.)
Identyfikacja to nastpstwo wpywu spoecznego, wywoane pragnieniem danej jednostki,
by by podobn pod jakim wzgldem (dotyczcym gwnie goszonych opinii i zachowa) do
osoby, od ktrej oddziaywanie to pochodzi.^ tym przypadku rwnie nie moemy stwierdzi, by
okrelone zachowanie czy goszona opinia daway jednostce zadowolenie. Jednostka akceptuje
okrelony wpyw poniewa chce ona uzyska lub utrzyma satysfakcjonujcy j zwizek, relacj z
dan osob lub grup z ktr si utosamia. Tutaj ju jednostka zaczyna wierzy (cho niezbyt
mocno) w opinie, pogldy i akceptowa zachowania, ktre przejmuje i ktre realizuje. Ten rodzaj
nastpstwa wpywu spoecznego Aronson nazywa "efektem wujka Karola". Warto podkreli, i w
procesie identyfikacji osoba z ktr si utosamiamy nie musi by obecna; potrzebne jest tylko
pragnienie bycia podobnym do tej osoby.

52
 Efekty wpywu spoecznego w postaci identyfikacji mog by jednak zmienione, choby
przez prosty fakt zmiany pogldw i zachowa osoby z ktr si identyfikujemy, pojawienie si
osb lub grup z ktrymi zaczynamy identyfikowa si silniej czy te poprzez pragnienie danej
osoby aby mie suszno. Wynika to z tego, i decydujcym komponentem w identyfikacji jest
szeroko rozumiana atrakcyjno (nie tylko fizyczna) osoby, z ktr identyfikuje si dana jednostka.
Internalizacja jakiej wartoci czy przekonania i wypywajce std zachowania to
nastpstwo wpywu spoecznego, wywoane jego akceptacj ze wzgldu na sam tre tego
wpywu, penicego wobec jednostki funkcje gratyfikacyjne. Motywem zintemalizowana
okrelonego przekonania jest pragnienie aby mie w jakiej sprawie suszno; std goszone
normy i wartoci akceptujemy i wczamy w nasz system wartoci i traktujemy jako niezalene od
swego rda (wpywu spoecznego). Z tego te wzgldu internalizacja stanowi najbardziej trwae,
najgbiej zakorzenione nastpstwo wpywu spoecznego za wanym jej komponentem jest
wiarygodno osoby od ktrej pochodz okrelone treci wpywu spoecznego. Naley jednak
pamita, i opisany tutaj proces internalizacji norm i wartoci odnosi si gwnie do okresu
socjalizacji wtrnej. W socjalizacji pierwotnej internalizacja, jak o tym pisalimy w rozdziale
drugim, przebiega na nieco innych zasadach; z duym udziaem pozarefleksyjnych uwarunkowa.
Warto rwnie wspomnie o tym, i okrelone postawy czy zachowania, bdce nastpstwem
wpywu spoecznego uwarunkowane s zarwno przez uleganie, identyfikacj jak i internalizacj.
Wprowadzony i zaproponowany tutaj podzia suy ma jedynie celom czysto analitycznym.

5. Style kierowania grupami.

Na zakoczenie naszych rozwaa o doniosoci grup spoecznych i sposobach regulowania

przez nie postaw i zachowa jednostek warto wspomnie o stylach kierowania grupami np. w
zakadzie pracy. Gross wiedzy na ten temat, wczonej do nauk o zarzdzaniu, pochodzi z wynikw
bada i eksperymentw przeprowadzonych przez psychologw spoecznych. Student zdobywajcy
wiedz z zakresu zarzdzania i marketingu winien rwnie posiada wiadomo, i efektywno
podejmowanych dziaa o charakterze ekonomicznym uwikana jest w do skomplikowany
system uwarunkowa psychologicznych. Mona w tym miejscu przywoa synne stwierdzenie
twrcy "cudu gospodarczego" Niemiec po n wojnie wiatowej - L.Erhardta - ktry mawia, i
ekonomia to 70% psychologii.
Wracajc jednak do problematyki grup i stylw kierowania naley przede wszystkim
stwierdzi, i badania na ten temat rozpoczli R.Lippitt i R-K.White 123 inspirowani przez
K.Lewina. W tym celu stworzyli kluby chopcw zajmujcych si wytwarzaniem masek i modeli.
Kluby te speniay wszystkie warunki do uznania ich za grupy. Kierownikami klubw byy
odpowiednio przygotowane osoby dorose, ktre posugiway si trzema stylami kierowania:
autokratycznym, demokratycznym i liberalnym.
W stylu autokratycznym kierownik sam okrela, jakie bd cele grupowe i jakie czynnoci
bdzie wykonywaa grupa w zwizku z ich realizacj. Czonkowie grupy nie brali udziau w
podejmowaniu decyzji a kierownik nie wyjania ani tego, jaka jest jego decyzja, ani te tego, co
skonio go do jej podjcia. Czonkowie grupy znali tylko czstkowe zadania i wykonujc jak
czynno nie byli zorientowani czemu ona suy. Nikt z czonkw grupy nie mia wpywu na to, kto
bdzie wykonywa okrelon czynno. Podstawow form zwracania si kierownika do swych
"podwadnych" byo wydawanie rozkazw i polece. Wszelkie oceny wydawane przez kierownika,
zarwno pozytywne jak i negatywne miay charakter arbitralny i nie byy uzasadniane. Ponadto
kierownik stosujcy w autokratyczny styl nie bra udziau w wykonywaniu pracy, przy ocenie
ktrej siga czciej do kar ni nagrd.
Kierownik realizujcy styl demokratyczny w sposb wyrany zachca czonkw grupy do
podejmowania decyzji zwizanych z realizacj jej celw wraz z doborem rodkw do ich
wykonywania. W przypadku pojawiajcych si trudnoci w realizacji okrelonych dziaa

53
kierownik zamiast stosowa negatywne oceny pracownikw (e nie mog sobie z czym poradzi),
proponowa alternatywne formy rozwizania tych trudnoci za sama grupa decydowaa o wyborze
jednej z nich. Grupa rwnie decydowaa o podziale czynnoci. Pochway lub nagany za
wykonywane czynnoci kierownik stara si formuowa w sposb obiektywny z przywoaniem
okrelonych uzasadnie o charakterze faktograficznym. Pracowa razem z grup lecz sam nie
wykonywa zbyt wielu czynnoci.
Przy realizacji stylu liberalnego kierownik pozostawia czonkom grupy zupen swobod w
zakresie podejmowania decyzji indywidualnych i grupowych. Jego rola ograniczaa si do
niezbdnego minimum; przede wszystkim dostarcza grupie rnych materiaw potrzebnych do
wykonywania pracy w ktrej zreszt sam nie uczestniczy. Przekaz informacji niezbdnych grupie
ma miejsce tylko wtedy, gdy grupa si z tym sama do kierownika zgosi. Liberalny kierownik unika
rwnie komentarzy na temat pracy grupy i ocen dotyczcych poszczeglnych pracownikw
(chyba, e go o to poprosz). W opisywanym tutaj eksperymencie kady z kierownikw grupy
posugiwa si wszystkimi trzema stylami kierowania cho kady z nich stosowali w innej grupie.
Std te kada grupa dowiadczaa wszystkich trzech stylw. Praca w poszczeglnych grupach i
zjawiska w nich zachodzce byy przedmiotem szczegowych obserwacji. Prowadzono rwnie
wywiady z czonkami grup oraz oceniano ilo i jako wykonywanej pracy.
Wyniki uzyskanych bada okazay si bardzo interesujce. W grupach kierowanych przy
uyciu stylu autokratycznego najwaniejsze wartoci notowano w odniesieniu do iloci pracy.
Zdecydowanie gorzej byo z jakoci i motywacj pracy, ktr przerywano gdy kierownik
opuszcza grup. W odniesieniu do stosunkw midzygrupowych na plan pierwszy wysuway si
dwa rodzaje reakcji: agresja (zarwno wobec osb jak i przedmiotw), jak i apatia. Pracownicy byli
bardzo niezadowoleni z takiego stylu kierowania za w przypadku jego zmiany na inny
obserwowa mona byo wiele symptomw wytworzonych wczeniej stanw frustracyjnych.
Uplasowany na przeciwlegym biegunie styl demokratyczny prowadzi przede wszystkim
do osigania wysokie/jakoci a zwaszcza oryginalnoci wytwarzanych produktw. Zdecydowanie
wikszy ni przy poprzednim stylu by poziom motywacji do pracy, czego dowodem moe by to,
i po opuszczeniu grupy przez kierownika chopcy nie przerywali pracy. Nisza jedynie bya ilo
wykonywanych produktw. Istotnym jest rwnie fakt, i. stosunki wewntrzgrupowe oparte byty
gwnie na przyjani wyraajcej si m.in. w yczliwym wyraaniu uwag o pracy, we wzajemnych
pochwaach i wsplnych zabawach. Czciej te ni w grupach kierowanych autokratycznie
uywano zaimka "my" ni "ja" co wiadczy o wikszej atrakcyjnoci i spoistoci takiej grupy.
Stosunki pracownikw z kierownikiem miay rwnie przyjacielski charakter.
O efektach stosowania stylu liberalnego badacze mogli powiedzie nieco mniej. Byy one
jednak do wyraziste. Przede wszystkim, chopcy kierowani w sposb liberalny chcieli si raczej
bawi ni pracowa, std wykonywali najmniejsz ilo produktw o najgorsze/jakoci. W grupach
tych tworzya si rwnie nieformalna struktura grupy, w ktrej - co ciekawe -jeden z czonkw
stawa si nieformalnym kierownikiem, kierujcym w autokratyczny sposb, cho sami czonkowie
mieli do tego stylu negatywny stosunek.
Mona wic powiedzie, i ten prosty eksperyment dowid (potwierdzony zreszt w wielu
innych badaniach), i lepsze jest kierowanie demokratyczne. Kierowanie autokratyczne jest
bowiem efektywne jedynie pod wzgldem produktywnoci. Badania podjte nad stylami
kierowania w przemyle zaowocoway rnymi prbami szerszej klasyfikacji samych stylw
kierowania jak i samych kierownikw.
Okazao si, e cz kierownikw orientuje si bardziej na zadania stojce przed grup, cz za
na przebieg stosunkw midzygrupowych. Pozwolio to badaczom konstruowa bardzo
interesujce i rozbudowane typologie stylw kierowania lepiej oddajce rne, rzeczywiste
zachowania kierownikw.
Zarazem jednak, w miar postpw badawczych okazao si, i nie wszyscy pracownicy i
nie we wszystkich sytuacjach preferuj jednak styl demokratyczny. W warunkach silnego

54
zagroenia (konkurencj, trudn sytuacj finansow firmy itp.) pracownicy wykazuj tendencj do
preferowania autokratycznego stylu kierowania.
Tak wic nie tylko sam proces ksztatowania si norm grupowych jest procesem zoonym ale
rwnie wszelkie prby nadania im przez grup waciwego statusu, zwizanego zarwno z
realizacj zada, celw grupy jak i z utrzymaniem okrelonych standardw jej tosamoci. Uwaga
ta odnosi si oczywicie rwnie do sytuacji, w ktrej zastanawiamy si nad efektywnoci
organizowania dziaa zbiorowych, ktre tutaj rozpatrywane byy w perspektywie stylw
kierowania.

6. Nard - problemy tosamoci narodowej.

Nard naley do tych zbiorowoci spoecznych, ktre odgrywaj podstawow rol w

kadym spoeczestwie. W zasadzie moemy powiedzie, i zbiorowo ta jest podstawowym
spoiwem o charakterze kulturowym rnorodnych grup i zbiorowoci. Myl spoeczna i
socjologiczna XIX wieku oraz pierwszej poowy XX wieku zdominowana bya wrcz przez
problematyk narodu.
Od czasu Wiosny Ludw w Europie zapanowao przekonanie, i ludzko skada si gwnie z
grup etnicznych, narodowoci, narodw, majcych nienaruszalne prawo do suwerennoci i
wolnoci. Wielu autorw zajmujcych si problematyk narodu zwraca uwag na fakt, i koncepcje
rozwoju spoecznego w myli spoecznej budowane byy w zasadzie dwutorowo. Z jednej strony
koncepcje rozwoju spoecznego, w ktrych odwoywano si do spoecznoci narodw, z drugiej za
opozycyjna koncepcja uniwersalistycznej wizji spoeczestwa stanowicego trwa wsplnot
ludzi. Warto przypomnie tutaj szerokie wizje zunifikowanych spoeczestw postindustrialnych czy
marksowski idea spoeczestwa komunistycznego, w ktrym kategoria narodu nie bya adn
zmienn wyjaniajc zjawiska i procesy spoeczne. Postpujce, zwaszcza po II wojnie
wiatowej, procesy globalizacji w wymiarze politycznym jak i gospodarczym, tworzenie rnego
rodzaju unii i zjednocze zdawao si dostarcza argumentw na rzecz tezy, i problemy narodu i
nacjonalizmw s ju nieistotne. W ostatnich jednak kilku latach najpierw w krajach Europy
Zachodniej, Ameryki Pnocnej, Azji i Afryki a ostatnio rwnie w krajach Europy rodkowej i
Wschodniej (znamienny przykad byej Jugosawii) pojawiy si nie tylko prby poszukiwania
wasnych "korzeni" przez indywidualne osoby ale wrcz eksplozja antagonizmw narodowych i
nacjonalizmw, nad ktrymi jak wiadomo, nie jest w stanie zapanowa adna organizacja
midzynarodowa. Pod koniec dwudziestego wieku nard okaza si by wartoci tak istotn w
yciu wielu ludzi, i w sytuacji wystpienia rzeczywistego lub wyimagowanego zagroenia jego
tosamoci zdolni s do prowadzenia bratobjczych wojen.

6.1. Pojcie i specyfika narodu.

Nard jest zbiorowoci ktra, jak susznie zauwaa J.Szczepaski, stanowi zamknicie
dugiego acucha, w ktrym jzyk, gwara, pojawienie si pisma oraz szerokie kompleksy
kulturowe odegray podstawow rol. Na ten dugi acuch skadaj si zarwno najprostsze grupy
etniczne, wyodrbniane na podstawie stosunkw pokrewiestwa czyli rody jak te, w pniejszym
okresie klany, bdce zwizkami rodowymi czy plemiona (zoone z rodw i klanw)
wyodrbniajce si na podstawie wasnego jzyka czy te dialektu, pewnych wsplnych
obyczajw, religii, wasnej kultury materialnej i innych elementw wyraajcych ich poczucie
odrbnoci. Przedostatnim ogniwem w acuchu zbiorowoci poprzedzajcych wyksztacenie si
narodu jest lud, ktry okreli moemy, pomijajc jego bardzo rnorodne znaczenie (w jzyku
potocznym czy doktrynach politycznych) jako "(... zbiorowoci szersze ni plemi wyej
zorganizowane, posiadajce wyszy stopie rozwoju kulturalnego, wyodrbniajce si na
podstawie wasnej kultury, przede wszystkim wyranych odrbnoci w kulturze materialnej

55
( budownictwo, stroje, narzdzia pracy, lecz take obyczaje, pieni, tace, obrzdy i
zdobnictwo)".124 W charakterystyce ludu czsto eksponuje si takie istotne elementy ich kultury
duchowej, czsto okrelanej mianem folkloru, jak mity, legendy, przysowia, tace itp. Ludy cho
zdecydowanie bardziej zoone od plemion mog rozwija si bez posiadania wasnego pisma czy
te takiej sformalizowanej organizacji jak pastwo. Niekiedy oprcz pojcia lud, uywa si pojcia
narodowo, ktre oznacza nie tylko przynaleno danej jednostki do narodu (lub obywatelstwo)
ale rwnie najwyszy etap rozwoju ludu, ktry nie osign jeszcze stopnia rozwoju w peni
uksztatowanego narodu. Narodowo to taka zbiorowo oparta na wsplnej kulturze, ktra nie
uksztatowaa si jeszcze w postaci zbiorowoci politycznej okrelanej mianem pastwa. Widzimy
wic, i droga do uksztatowania si narodw bya bardzo duga. Nard, stanowic zbiorowo
bardzo dynamiczn, w Europie w dojrzaej postaci uksztatowa si dopiero w okresie kapitalizmu.
Zreszt w literaturze krajw anglosaskich przewaa pogld, e nard to zbiorowo
obywateli pastwa, a wic nie nard a pastwo jest czynnikiem najwaniejszym. W niektrych
przypadkach nard pokrywa si z pastwem, jak np. w USA, gdzie bardzo liczne grupy etniczne
nale do narodu amerykaskiego na podstawie przynalenoci obywatelskiej do pastwa.
Nie wnikajc jednak dalej w te do zoone spory dotyczce rozrnie terminologicznych
stwierdzi moemy, i wikszo autorw 125 zgadza si co do tego, i nard jest wsplnot w
znaczeniu toniesowskim (Gemeinschaft).
Owa wsplnotowo narodu zaznacza si w wielu obszarach. Narodz wzgldu na sw
specyfik, wyraajc si -w tym, i jest wielk zbiorowoci, -wyksztacon w dugim procesie
rozwoju kulturowego stanowi:
-
najszersze ramy dla wielu innych zbiorowoci, w ktrych element wsplnych norm i wartoci
odgrywa istotn rol,
-
bardzo trwa posta zbiorowoci, zdoln trwa nawet kilka tysicy lat,
-
przykad zbiorowoci wytwarzajcej trwae dziedzictwo kulturowe; to w obrbie narodu
powstay wielkie kultury,
-
przykad zbiorowoci, ktra wytwarza bardzo silne poczucie identyfikacji jednostek z rnymi
zbiorowociami mieszczcymi si w jego ramach; stanowi najczciej najwaniejszy czynnik
spoecznej tosamoci jednostki ("kto ty jeste?..."),
-
przykad zbiorowoci wytwarzajcej silne poczucie solidarnoci midzy jej czonkami oraz
antagonizm w stosunku do czonkw innych narodw.
Przykad ostatnich lat zdaje si w peni dokumentowa te dwie ostatnie cechy narodw.
Procesy zachodzce w tych zbiorowociach powoduj, i ich czonkowie staj si twrcami i
realizatorami nie tylko bardzo ekspresyjnych ruchw spoecznych ale rwnie bardzo skrajnych
ideologii, wrd ktrych na podkrelenie zasuguje nacjonalizm.
Termin nacjonalizm, wbrew potocznemu, najczciej pejoratywnemu znaczeniu, uywa si do
opisu:
-
okrelonych postaw solidarnoci i identyfikacji z narodem, przywizania do niego i gotowoci
do najwyszych powice w jego obronie; w tym przypadku nacjonalizm utosamiany jest z
patriotyzmem,
-
system idei politycznych stawiajcych solidarno i sub interesom wasnego narodu jako
najwaniejsze zadanie poczone zarazem z prbami podporzdkowania sobie innych narodw,
-
ideologii skrajnych, w ktrych egoizm narodowy jest podstawow, naczeln dyrektyw
dziaania politycznego, poczon czsto z przeladowaniami mniejszoci narodowych we
wasnym kraju (np.ideologia faszyzmu).126
W ideologiach nacjonalistycznych wystpuje przesadne podkrelenie wagi i doniosoci wasnego
narodu w dziejach ludzkoci, wyjtkowych jego cech zwizanych z koniecznoci realizacji
okrelonych misji dziejowych oraz wysoki stopie nietorelancji wobec innych narodw.

6.2. Podstawowe typy definicji narodu.

56
 Przedstawiona poniej typologia rnorodnych definicji narodu 127 dokonana zostaa na
podstawie czynnikw, uznanych przez rnych autorw za dominujce w procesach
narodotwrczych. Autorzy ci jednak uwzgldniali i inne czynniki, ktre ich zdaniem byy jedynie
wspokrelajce bd towarzyszce. Ogem wyrni moemy pi typw definicji narodu.
a) Nard jako wsplnota historyczna, bdca wynikiem wsplnego losu historycznego okrelonej
zbiorowoci terytorialnej. Na ten wsplny los skadaj si zarwno wizi o charakterze
obiektywnym jak i subiektywnym. Do pierwszych naley wsplne terytorium, wsplnie
podejmowane dziaania o charakterze ekonomicznym oraz wyksztacajce si z czasem
pastwo. Na wizi o charakterze subiektywnym skada si przede wszystkim wiat symboli i
ideii wyraonych w ojczystym jzyku oraz okrelone treci wiadomoci zbiorowej wyraajce
si w wyranym odrnieniu "swoich" i "obcych".
b) Nard jako -wsplnota terytorialno-ekonomiczna.
W tym typie definicji wyeksponowane s przede wszystkim takie czynniki obiektywne,
konstytuujce nard jak zamieszkiwanie wsplnego terytorium, ziemia ojczysta, zarwno w sensie
geograficznym jak i w znaczeniu rda bytowania ludzi.
c) Nard jako wsplnota polityczna.
W tym typie definicji autorzy na plan pierwszy w zespole czynnikw narodotwrczych wysuwaj
denie czonkw zbiorowoci do wyksztacenia i posiadania wsplnej organizacji politycznej w
postaci pastwa. Pastwa, ktre promujc okrelone denia integracyjne (np.w plemiennej formie
rozwoju spoecznego) stoi jednoczenie na stray jzyka, religii, okrelonego typu wierze i
obyczajw m.in. poprzez wprowadzanie narodowego systemu owiaty i wychowania. Na pocztku
wieku R-Dmowski pisa, i "Nard jest wytworem ycia pastwowego. Wszystkie istniejce
narody maj swoje wasne pastwo albo je kiedy miay i bez pastwa aden nard nie powsta...
Nard moe utraci pastwo i nie przestaje by narodem, jeeli nie zerwa nici moralnego zwizku
z tradycj pastwow(...)
d) Nard jako wsplnota kulturowa.
Zgodnie z pogldami zwolennikw tego typu definicji nard, jako specyficzna zbiorowo,
ksztatowany jest przede wszystkim przez wartoci kulturowe, historycznie uksztatowane, uznane i
pomnaane przez t zbiorowo. Std te tosamo narodow mona utrzyma a nawet wzmocni
wtedy, gdy na miejsce utraty niepodlegoci pastwowej (jako przykad podaje si dzieje Wielkiej
Emigracji polskiej w XIX stuleciu). S.Ossowski, ktry wprowadzi do socjologii rozrnienie
midzy "ojczyzn prywatn" i "ojczyzn ideologiczn" pisa, i "Nard nie musi by zbiorowoci
zamieszkujc zwarcie jakie okrelone terytorium - chocia zakada si, e tak zbiorowoci by
powinien -musi natomiast posiada wspln dla wszystkich swych czonkw ojczyzn. Ojczyzna
stanowi bogaty zespl wartoci odgrywajcy donios rol w kulturze narodowej, a pewna swoista
postawa wzgldem ojczystego terytorium jest nieodzownym elementem tej kultury; nieodzownym
w tym sensie, e nie byoby podstawy, aby kultur pozbawion tego elementu nazywa kultur
narodow, a zbiorowoci o takiej kulturze - narodem". 129 Ten typ wartoci S.Ossowski nazwa
"ojczyzn ideologiczn", stwierdzajc zarazem, i "Ojczyzna istnieje tylko w rzeczywistoci
subiektywnej grup spoecznych, ktre s wyposaone w pewne elementy kulturowe...Cechy
ojczyzny s zawsze funkcj obrazw, ktre z jej imieniem cz czonkowie pewnej
zbiorowoci".130 Ojczyzna prywatna za to terytorium, na ktrym urodzilimy si i wychowali. Jak
stwierdza za sam autor, stosunek do ojczyzny prywatnej poparty jest"(...) nakazem moralnym: jest
on nie tylko spraw moich osobistych przywiza, ale jest take moim obowizkiem, powinienem
kocha okolice stanowice moj ojczyzn osobist, bo one mi reprezentuj ojczyzn w znaczeniu
ideologicznym, ktrej s czci (,..)
e) Nard jako -wsplnota psychiczna. tej perspektywie definicyjnej najistotniejszym elementem
decydujcym o uzyskaniu tosamoci narodowej jest zbiorowa wola bycia narodem, zgoda na
wsplny, historyczny los, duma z osigni i gotowo do ponoszenia najwikszych ofiar w

57
 sytuacji zagroenia bytu narodowego. W ujciu tym eksponuje si rol wzorw osobowych
(bohaterowie narodowi) kreujcych bohaterskie postawy, wzmacniajce wiadomo
narodow, ktra decyduje o odrbnoci opisywanej tutaj zbiorowoci.
Mona zatem, przy syntetycznym potraktowaniu typ wszystkich, przedstawionych tutaj uj narodu
powiedzie, i "(...)nard to trwaa wsplnota ludzi uksztatowana historycznie w obrbie danego
terytorium, na gruncie okrelonych dowiadcze, tradycji i jzyka, posiadajca wizi ekonomiczne
i wasne instytucje polityczne, charakteryzujca si swoistym systemem kulturowym oraz
poczuciem tosamoci i odrbnoci wobec innych zbiorowoci i grup etnicznych".
Przy analizie wspczesnych narodw pojawia si wiele interesujcych ale rwnie zoonych
problemw dotyczcych np. wzajemnych relacji midzy narodem a pastwem, charakteru
narodowego (zarwno w ujciu normatywnym jak i empirycznym) czy stereotypw narodowych.
Wykraczaj one jednak poza normy niniejszego skryptu, majcego przecie charakter
wprowadzajcy w problematyk socjologii i psychologii spoecznej.

Rozdzia szsty

Struktura spoeczna i nierwnoci spoeczne.

1. Podstawowe wymiary analizy struktury spoecznej.

Pojcie "struktura spoeczna" stanowi istotn kategori analityczn stosowan zarwno w

rozwaaniach empirycznych jak i teoretycznych, odnoszonych do funkcjonowania spoeczestwa.
w rozwoju myli spoecznej zainteresowania badawcze struktur spoeczn trwajce nieprzerwanie
od XIX wieku mona uj w dwu podstawowych perspektywach. Jedna z nich odnosi si wyranie
do etymologicznego /aciskiego/ znaczenia sowa "struktura", ktra traktowana jest przede
wszystkim jako "budowa". Ten wyranie przestrzenny, "architektoniczny" punkt widzenia
traktowany jest oczywicie do metaforycznie. Tym nie mniej odnosi si on do takiego
postrzegania struktury spoecznej, ktra jawi si jako okrelony, mniej lub bardziej wyranie
powizany ze sob ukad elementw .
W drugiej perspektywie struktura spoeczna traktowana jest do "anatomiczne", jako
wzgldnie organiczna cao, w ktre poszczeglne elementy tej struktur interesuj badaczy nie
tyle ze wzgldu na si i tre zwizkw i wspzalenoci zachodzcych midzy nimi co ze
wzgldu na funkcje penione na rzecz utrzymania spoeczestwa jako caoci sui generis /swego
rodzaju/ .
Te dwie odmienne paszczyzny analizy prowadz oczywicie do nieco innego ogldu tego,
co si dzieje wewntrz spoeczestwa, wzbogacajc tym samym nasz wiedz i stymulujc
pojawienie si dalszych propozycji analizy . Mimo jednak zaznaczajcych si rnic w podejciach
analitycznych i interpretacyjnych badacze zgodni s co do tego, i w sensie oglnym termin
"struktura" oznacza /.../ rozmieszczenie elementw skadowych oraz zesp relacji pomidzy nimi,
charakterystyczne dla danego ukadu jako caoci . Struktura spoeczna za rozumiana jest jako
ukad zalenoci, stosunkw i dystansw spoecznych midzy jednostkami i grupami spoecznymi.
Ze wzgldu na fakt, i o strukturze spoecznej mwimy bd to w wymiarze empirycznym bd
teoretycznym /abstrakcyjnym/ warto zaprezentowa, choby w duym skrcie podstawowe rnice
i podobiestwa zaznaczajce si w tych dwch wymiarach.
Wymiarze empirycznym wyrnia si cztery podstawowe struktury wiata spoecznego:
I - ludzie, ich zachowania, wzajemne relacje midzy nimi, werbalizowane postawy i opinie,
II- mae grupy spoeczne, a wic takie grupy , w ktrych interakcje midzy ich czonkami
przebiegaj na zasadzie "face to face /twarz w twarz/. s to przede wszystkim takie grupy , jak:
rodzina, grupy rwienicze, zabawowe, spoecznoci lokalne,

58
 III - wielkie grupy spoeczne, a wic takie grupy , w ktrych interakcje midzy ich czonkami maj
czsto charakter poredni i do czsto oparte s jedynie na wystpowaniu wsplnych korelatw
wiadomociowych; nale do nich przede wszystkim: klasy spoeczne, warstwy spoeczne, partie
polityczne, organizacje spoeczne,
IV - wielkie systemy spoeczne - spoeczestwo globalne.
Pierwszy z tych wymiarw zaliczany jest do zjawisk indywidualnych, natomiast pozostae
trzy - do zjawisk spoecznych. Midzy zjawiskami indywidualnymi i spoecznymi zachodzi cay
szereg zwizkw i zalenoci wyjaniany w ramach rnorodnych uj metodologiczno-
teoretycznych.
w wymiarze abstrakcyjnym /teoretycznym/ wyrnia si nieco inne poziomy struktury spoecznej.
I - dziaania jednostek n - mikrostruktury spoeczne /bdce odpowiednikiem maych grup
spoecznych/
III - makrostruktury spoeczne /bdce odpowiednikiem wielkich grup spoecznych i wielkich
systemw spoecznych/ .
W tym ujciu te wszystkie trzy poziomy okrelane s mianem rzeczywistoci spoecznej.
Niektrzy badacze wyrniaj niekiedy jeszcze jeden poziom struktury w ujciu teoretycznym,
uplasowany midzy makro i mikrostrukturami spoecznymi, ktry okrelaj mianem mezostruktury
/struktury poredniej/, . ten poziom struktury odnoszony jest zarazem najczciej do spoecznoci
lokalnych czy grup pracy .
Tak wic moemy powiedzie, e ycie spoeczne to kategoria czysto opisowa, konkretna,
empiryczna, odnoszca si do zjawisk powszechnie obserwowalnych. Struktura spoeczna za to
kategoria wyjaniajca, teoretyczna, porzdkujca fakty spoeczne a zarazem ujawniajca ich
ukryte gbsze treci i znaczenie spoeczne. z tego te powodu w analizach struktury spoecznej
badacze odwouj si do takich poj, jak relacje, zalenoci, stosunki, regularno, prawidowo,
powtarzalno czy trwao. Jednostka nie yje przecie w prni spoecznej ale w okrelonym
zoonym ukadzie mikro- i makrostruktur spoecznych. Ukad ten /struktura spoeczna/ jest
wyranie heterogenny /zrnicowany/, uwikany w bardzo wiele sprzecznoci i dylematw , ktre
staj zarwno przed poszczeglnymi jednostkami jak i grupami. Jedn z nich jest np. sprzeczno
midzy okrelonym zespoem norm i wartoci, ktre si wczeniej zinternalizowao, a konkretnymi
interesami grupowymi, wymagajcymi rezygnacji z ich realizacji. Jednake podstawowa cecha
wyrniajca te dwa poziomy struktur spoecznej /wymiar mikro- i makro-/ polega na tym, i
poziom mikrostrukturalny mieci si w zasadzie w sferze nie zinstytucjonalizowanej, za poziom
makrostrukturalny poza t sfer wykracza.
Kiedy mwimy o strukturze spoecznej moemy mie na myli aktualnie istniejcy ukad
zalenoci i dystansw midzy jej konstytuujcymi elementami, ukad antycypowany,
przewidywany w przyszoci jak i ukad idealny, bdcy wynikiem konfrontacji rzeczywistoci
spoecznej z normatywn, podan wizj takiego ukadu.
Std te analiza dynamiki zmian strukturalnych dotyczy zazwyczaj :
-
procesw grupo twrczych, a wic tworzenia si nowych struktur, a co za tym idzie
zrnicowa czy nierwnoci,
- procesw reprodukcji, czyli odtwarzania si istniejcych ukadw strukturalnych, zrnicowa
czy nierwnoci,
- procesw atrofii, czyli zanikania a niekiedy wrcz rozpadu okrelonych struktur, zrnicowa
czy te nierwnoci.
Ze wzgldu na fakt, i obok pojcia struktura spoeczna uywamy takich poj jak zrnicowanie
spoeczne i nierwno spoeczna, potrzebne s tutaj pewne rozrnienia definicyjne. Struktura
spoeczna rozumiana jako zorganizowany zesp spoecznych zalenoci, w ktre uwikani s w
rny sposb czonkowie spoeczestwa lub konkretnych grup zawiera w sobie zarwno aspekt
relacyjny jak i dystrybutywny /rozkad pewnych, spoecznie podanych a ograniczanych wartoci
takich, jak: dobra materialne, przywileje, wadza, wyksztacenie/.

59
O zrnicowaniu spoecznym mwimy w tym kontekcie zazwyczaj wtedy, gdy interesuje nas
tylko ten dystrybutywny aspekt struktury spoecznej. Niektre rodzaje zrnicowa spoecznych
uznawane s przez spoeczestwo za niesprawiedliwe. Wwczas okrela si je mianem
"nierwnoci spoecznych ". Oczywistym jest fakt, i nierwnoci spoeczne to nic innego jak
zrnicowania spoeczne rozpatrywane nie w aspekcie czysto opisowym ale wartociujcym,
normatywnym. Do tego zagadnienia wrcimy zreszt w dalszej czci rozwaa. w analizach
struktury spoecznej, rozpatrywanej zwaszcza w perspektywie dynamicznej szczegln uwag
zwraca si na makrostruktury , zwaszcza za na struktur klasow spoeczestwa.

2. Struktura spoeczna w perspektywie klasowej.

Termin "klasa" wprowadzi do nauki Adam Ferguson /1723 - 1816/. Z czasem sta on si
terminem powszechnie /nie tylko przez K. Marksa i F. Engelsa/ uywanym przez przedstawicieli
nauk spoecznych, cho przy jednoczenie duych rnicach znaczeniowych. Sposoby ujmowania
struktury klasowej w socjologicznej refleksji nad funkcjonowaniem ycia spoecznego byy i s
do zmienne, mona jednak wskaza w nich pewne wsplne, przyjmowane zazwyczaj implicite /w
sposb milczcy/ zaoenia. Zaoenia te moemy sformuowa w formie zda twierdzcych
nastpujcej treci:
a) struktura klasowa to okrelony system zbiorowoci spoecznej, midzy ktrymi zachodz
rnorakie zwizki i zalenoci, zarwno bezporednie jak i porednie,
b) struktura spoeczna, rozpatrywana z perspektywy struktur klasowej to struktura, w ktrej
poszczeglne pozycje, zarwno jednostkowe jak i grupowe zwizane s z przywilejami i
upoledzeniami /deprawacjami/ wyznaczonymi wedug kryteriw spoecznych a nie
biologicznych,
c) pojcie struktury klasowej odnoszone jest zawsze do zbiorowoci najwyszego rzdu /do
makrostruktur/ , std te w kadym spoeczestwie wyrnia si niewiele /kilka/ klas i to na
podstawie szczeglnie istotnych, doniosych kryteriw
d) przynaleno poszczeglnych jednostek do okrelonych klas spoecznych jest wzgldnie
trwaa za wszelkie moliwe procesy awansu lub deklasacji traktowane s zazwyczaj jedynie
jako odchylenia od dominujcej tendencji do petryfikacji struktur klasowych. Cz zaoe
sucych do analizy struktur klasowej formuowana jest jednak wprost /explicite/. Do
najwaniejszych nale zaoenia, zgodnie z ktrymi:
a) ludzie nalecy do rnych klas s "wyej" lub "niej" wzgldem siebie z punktu widzenia
jakiej istotnej cechy pooenia spoecznego /dochodu, wyksztacenia, udziau we wadzy,
prestiu (uznania) spoecznego/ a wic zarazem z punktu widzenia okrelonych przywilejw
spoecznych,
b) podstawowe rnice midzy klasami polegaj na tym, i skupiaj one na og ludzi o
odrbnych a niekiedy nawet przeciwstawnych interesach,
c) ludzie nalecy do rnych klas rni si midzy sob treciami wiadomoci a wic przede
wszystkim przekonaniami na temat swojej przynalenoci grupowej /klasowej/ , swoich
interesw, maj tym samym wyran skonno do odczuwania solidarnoci z innymi
czonkami wasnej grupy a zarazem poczucie antagonizmu w stosunku do innych grup
traktowanych jako obce,
d) klasy stanowi przykad zbiorowoci wzgldnie izolowanych w stosunku do innych
zbiorowoci; szczeglnie zaznacza si to na gruncie kontaktw towarzyskich, cho odnosi si
to rwnie do innych kontaktw spoecznych.
Struktura spoeczna widziana z perspektywy struktury . klasowej stanowi zatem okrelony
ukad stratyfikacyjny, oparty na relacjach nadrzdnoci i podporzdkowania. Relacje te za odnosi
si mog zarwno do bogactwa, przywileju, wadzy czy prestiu. Wystpujcy w danym
spoeczestwie system rang powoduje, i pewne due grupy ludzi okrelone bd to mianem klasy

60
bd warstwy spoecznej staj wzgldem siebie wyej lub niej. Og rnie wzgldem siebie
uoonych warstw i klas spoecznych stanowi zarazem system stratyfikacyjny danego
spoeczestwa. Trzeba jednoczenie pamita o tym, i trzy podstawowe cechy pooenia
spoecznego - przywilej, wadza i presti nie zawsze s ze sob zbiene, lecz wystpuj obok siebie
w oddzielnych systemach stratyfikacyjnych. Tak np. bogactwo wynikajce z przywileju czsto
prowadzi do szerokiego udziau we wadzy politycznej ale nie w kadym spoeczestwie z
jednakow tendencj i nie zawsze.
Rozbieno podstawowych cech pooenia spoecznego, a wic taka sytuacja, w ktrej
poszczeglne jednostki i grupy w rnym stopniu partycypuj w tych podstawowych
wyznacznikach pooenia spoecznego okrelana jest mianem dekompozycji cech pooenia
spoecznego.
Za najwaniejszy rodzaj stratyfikacji we wspczesnych spoeczestwach zachodnich, w
tym rwnie w Polsce, uwaany jest ukad klasowy. Za P .L. Bergerem moemy powiedzie, i
klasy to " /..../ taki typ stratyfikacji, w ktrym zasadnicza pozycja w spoeczestwie okrelana jest
gwnie przez kryteria ekonomiczne. W takim spoeczestwie pozycja spoeczna jak kto osiga
jest z zasady waniejsza od tej, z ktr si narodzi /chocia wikszo ludzi uznaje, e ta ostatnia
ma wielki wpyw na t pierwsz/ . Dla spoeczestwa klasowego charakterystyczny jest take
wysoki stopie ruchliwoci spoecznej. Oznacza to, e pozycje spoeczne nie s ustalone raz na
zawsze, e wielu ludzi zmienia swe pozycje w toku ycia na lepsze lub gorsze i e w konsekwencji
adna pozycja nie wydaje si cakowicie pewna. w rezultacie symboliczne atrybuty pozycji maj
wielk wag. To znaczy , przez uycie rozmaitych symboli /takich jak:
przedmioty materialne, style zachowania, upodobania i jzyk, sposoby obcowania z ludmi, a
nawet okrelone opinie/ czowiek demonstruje wiatu dokd dotar. Socjologowie nazywaj to
symbolizmem statusu i w badaniach nad stratyfikacj jest to wany temat.
Generalnie wyrni mona cztery podstawowe schematy ujmowania struktury klasowej:
I - schemat dychotomiczny Dwudzielny/,. w ktrym dwie klasy uoone s wzgldem siebie
biegunowo, obdarzone s przeciwstawnymi cechami. W schemacie tym struktura klasowa
przybiera posta przeciwstawie: "rzdzcy - rzdzeni", "bogaci - biedni", "ci co na grze - ci co na
dole" itp. Schemat ten obecny jest nie tylko w refleksjach teoretycznych ale rwnie w potocznej
wizji struktur spoecznej.
II - schemat gradacyjny Stratyfikacyjny - stopniowalny/. W schemacie tym spoeczestwo
przedstawione jest jako wieloczonowy ukad klas, z ktrych kada jest pod tym samym wzgldem
nisza lub wysza. Mwic inaczej, wszystkie wyrnione przez badaczy klasy posiadaj t sam
cech, tylko w rnym stopniu. Przy czym klasy wyrnione s w tym schemacie ze wzgldu na
istotne cechy pooenia spoecznego: dochd, wyksztacenie, pochodzenie spoeczne Etniczne/, styl
ycia, wadza, presti. Wyrni przy tym moemy dwa rodzaje schematu gradacyjnego:
- gradacj prost, w ktrej posugujemy si jednym kr)1erium szeregowania klasowego w ukadzie
gradacyjnym /np. kryterium dochodu - gradacj syntetyczn, w ktrej ze wzgldu na niemoliwo
jednoczesnego stosowania wielu kryteriw szeregowania Ze wzgldu na ich nieporwnywalno
odwoujemy si do kryterium, ktre mona uzna za kryterium zgeneralizowanie Zbiorcze/. To
swoiste "syntetyzowanie" rnych kryteriw przebiega moe jedynie na poziomie wiadomoci
spoecznej i jest nim presti spoeczny jednostki Uznanie/. Wielki socjolog amerykaski C. W.Mills
jest np. przekonany, i presti spoeczny to " cie bogactwa i wadzy. W ramach tego schematu,
typowego dla analizy struktury spoecznej stosowane s w rnych odmianach tzw . teorie
uwarstwienia spoecznego.
Uwarstwienie spoeczne, bdce pewnym sposobem widzenia zrnicowania okrelane jest
najczciej mianem stratyfikacji spoecznej. Termin ten, zaczerpnity z geologii, wprowadzi w
pocztkach XX wieku amerykaski socjolog E.A. Ross, aczkolwiek ju w staroytnoci
postrzegano spoeczestwo w kategoriach "niszoci " i "wyszoci " czy piramidy drabiny
spoecznej.

61
Tym nie mniej nowoczesne koncepcje uwarstwienia, odwoujce si gwnie do kryterium
subiektywnego prestiu spoecznego wywodz si od koncepcji sformuowanej przez XIX-
-wiecznego niemieckiego socjologa i ekonomist - Maxa Webera /1864 - 1920/, prowadzcego
rozlege studia nad kapitalizmem nowoczesnym i jego charakterystyczn organizacj spoeczn -
buruazj. M. Weber przyj zaoenie, i struktur spoeczn moemy bada na trzech
paszczyznach:
a) na paszczynie ekonomicznej," wtedy badamy ekonomiczne rda zrnicowania np. w
obrbie dochodu lub bogactwa,
b) na paszczynie spoecznej," wtedy zrnicowanie spoeczne przybiera posta dystansw
spoecznych, mierzonych rozmiarami prestiu, szacunku spoecznego,
c) na paszczynie politycznej," wtedy zrnicowanie spoeczne przybiera posta nierwnego
udziau we wadzy, rozumianej nie tylko jako wszelkie zwierzchnictwo i kierowanie dziaaniami
ludzkimi ale rwnie jako moliwo narzucenia przez dziaajc jednostk swojej woli innym
jednostkom.
W zwizku z przyjciem takich zaoe mona mwi o wielowymiarowym ujciu
struktury spoecznej, ktra u M. Webera dotyczy wymiaru:
a) ekonomicznego, generujcego klasy spoeczne,
b) kulturowego - generujcego warstwy /stany/ spoeczne,
c) politycznego - generujcego partie jako zrzeszenia o charakterze celowym, nastawione na
zapewnienie swym czonkom wpyww na istniejcy aparat wadzy.
Partie nie musz oczywicie mie charakteru "klasowego" lub "stanowego". Tak wic
wedug M. W Webera spoeczestwo mona dzieli na trzy rne sposoby, tzn. na klasy, stany
/warstwy/ i wedug uczestnictwa we wadzy, a jednostka moe zajmowa w tych ukadach cakiem
rne miejsce. "W przeciwiestwie do pooenia klasowego - pisze Weber uwarunkowanego czsto
ekonomicznie, pooenie stanowe okrela bdziemy jako wszelkie typowe skadniki losw
ludzkich uwarunkowane przez okrelon pozytywn lub negatywn ocen godnoci spoecznej "
.Przy czym za wyraz godnoci uznaje si specyficzny styl ycia, ktry ksztatuje si w grupach
zawodowych, grupach charakteryzujcych si przekonaniem o wsplnym pochodzeniu np.
arystokracja, mniejszoci etniczne, czy poziom wyksztacenia. Uwagi Webera o deniu "stanw"
do manifestowania swojej pozycji spoecznej przez uprawianie specyficznego stylu ycia, dajcego
im presti, uwaane jest za
pocztek nowoczesnej teorii stratyfikacji spoecznej. w teorii tej zrnicowanie spoeczne ma, jak
to ju zaznaczylimy, posta dystansw spoecznych i ekskluzywnoci spoecznej. Weberowska
idea rozdzielania zjawisk ujmowanych dotd w pojciu klasy po raz pierwszy zastosowana zostaa
w badaniach empirycznych amerykaskiego socjologa W. L. Warnera, ktr z grup
wsppracownikw przeprowadzi pod koniec lat trzydziestych gruntown analiz
ycia spoecznego w maym miasteczku /17 tys. mieszkacw/ Newburry Port w Nowej Anglii /w
publikacjach wystpuje ono pod kryptonimem "Yankee City" / uwaanym za typowe dla
miasteczek amerykaskich. w wyniku bada wyrni on 6 klas /warstw przestrzennych/.
a) dwie warstwy wysze - wysz i nisz /upper - upper i lower - upper/
b) dwie warstwy rednie - wysz-i nisz /upper - middle i lower - middle/
c) dwie warstwy nisze - wysz i nisz / upper - lower i lower - lower/.
Rnorodno wynikw bada w ramach paradygmatu stratyfikacyjnego mona jednak
sprowadzi do stwierdzenia, i spoeczestwo klasowe dostarcza praw i przywilejw, obowizkw
i powinnoci, ktre s jednak nierwno podzielone na jego wyszych i niszych poziomach. w
potocznej zreszt wiadomoci wystpuje rwnie przekonanie, i istnieje klasa wysza /majca
zazwyczaj we wadaniu rodki produkcji, kapita/ , klasa rednia /posiadajca odpowiednio
wysokie klasyfikacje zawodowe/ oraz klasa nisza /dysponujca jedynie fizyczn si robocz/.
Ze wzgldu na fakt, i termin "lower class" jest przez wielu respondentw w badaniach
socjologicznych odczuwany jako degradujcy /co powodowao, ze znaczcy odsetek zalicza si do

62
klasy redniej/ wprowadza si jeszcze jedn nazw klasy , ktra nie ma gradacji working class
/klasa robotnicza/.
III - Schemat funkcjonalny, zgodnie z ktrym w strukturze spoecznej wystpuje kilka klas
rnicych si midzy sob funkcjami spoecznymi jakie peni w yciu spoecznym. Jak pisa S.
Ossowski - klasy te, ze wzgldu na odrbne funkcje mog by sobie wzajemnie potrzebne, tak jak
potrzebne s rne zawody. Przykadem zastosowania takiego schematu moe by redniowieczny
podzia na tych co si modl /duchowiestwo/, na tych co broni /rycerstwo/ i na tych co pracuj
/lud/. w czasach nowoytnych schemat ten wystpuje w koncepcji A. Smitha - przedstawiciela
klasycznej teorii ekonomii, k1ry wyrnia klas wacicieli ziemi, kapitau i siy roboczej.
IV - Schemat marksistowski, w ktrym mona Wyrni niektre istotne elementy wszystkich
trzech wczeniej omawianych schematw oraz treci zupenie nowe. Najistotniejsza rnica polega
na tym, i w schemacie marksistowskim struktura spoeczna traktowana jest jako pochodna
struktury ekonomicznej; samo za pojcie klasy odnoszone jest do takich duych grup ludzi, ktre
wyrniane s przede wszystkim na podstawie ich stosunku do wasnoci rodkw produkcji
/posiadaj lub nie te rodki/. Jako wtre, uzupeniajce kryteria uwzgldnia si w tym schemacie:
miejsce w spoecznej organizacji pracy /zwierzchnie wykonawcze/ oraz form /paca - zysk/ i
wielko udziau w dochodzie narodowym. O warstwach spoecznych marksici mwili za
posugujc si innymi, pozaekonomicznymi kryteriami. Tak np. warstwa inteligencji wyrniana
bya na podstawie charakteru pracy.
Rnorodne teorie formuowane w ramach schematu marksowskiego posiadaj jedn
istotn cech. W znacznym stopniu obcione s ideologiczn perspektyw, zorientowan na
zmian, przebudow istniejcej struktury spoecznej. Zaznacza si to szczeglnie wtedy, gdy
marksici posuguj si uproszczon, dychotomiczn wizj struktury spoecznej, budowan jedynie
na kryterium ekonomicznym. Wtedy to wskazuj na wystpowanie we wszystkich
spoeczestwach, w ktrych istnieje prywatna wasno rodkw produkcji, dwu podstawowych,
biegunowych, bdcych w antagonizmie klas: posiadajcych i nie posiadajcych rodki produkcji
na wasno /wacicieli niewolnikw i niewolnikw, panw feudalnych i chopw, kapitalistw i
robotnikw/. Antagonizm ten wynika jednak nie z negatywnych cech ktrej z tych klas ale z
obiektywnie istniejcych relacji. Wzrost przywilejw jednej klasy odbywa si musi kosztem
drugiej, poniewa tak s one usytuowane wzgldem siebie w strukturze spoecznej.

3. Potoczna percepcja struktury spoecznej

Struktura spoeczna, tak jak j do tej pory definiowalimy stanowi pewn cao, atrybut
spoeczestwa / grupy , okrelonej innej zbiorowoci/. Moemy jednak spojrze na struktur z
punktu widzenia jednostki, ktra w t struktur jest uwikana. Nie patrzymy wtedy na jednostk
poprzez zajmowan przez ni pozycj spoeczn w tej strukturze ale interesuje nas jak ona sama t
struktur postrzega.
Liczne badania prowadzone na ten temat w wielu krajach wiata dostarczaj bardzo
ciekawych informacji. Jedna z nich dotyczy faktu, i nie wszyscy ludzie s przekonani o
istnieniu /bez wzgldu na sposb zdefiniowania/ klas i warstw spoecznych. Najwaniejsze jednak
proporcje osb wiadomych istnienia klas i warstw spoecznych obserwuje si wrd robotnikw .
Ponadto proporcje wiadomych istnienia klas i warstw spoecznych s zwykle wysze w duych
orodkach miejskich ni w maych.
W potocznym odbiorze struktura spoeczna przybiera zarwno wymiar dychotomiczny
/dwudzielny/ i jest wtedy zwizana z konfliktowym postrzeganiem spoeczestwa, jak i wymiar
stratyfikacyjny, skorelowany z akcentowaniem istnienia w spoeczestwie harmonii i zgody .
Do czsto w postrzeganiu struktury spoecznej wystpuje trjczonowy schemat /wymienia si
trzy klasy lub warstwy/ uwarunkowany zarwno czynnikami poznawczymi, strukturalnymi jak i
ideologicznymi. Dychotomiczna wizja struktur spoecznej, ktra najczciej nasuwa si w

63
potocznym odbiorze' tworzy, wedug odczu poszczeglnych respondentw , zbyt nierealistyczny
obraz, std skonno do uzupeh1iania go trzecim czonem.
Wiele bada dowiodo ponadto, i ludzie wykazuj tendencj do umieszczania swej pozycji
w rodku hierarchii spoecznej, czego najprostszym sposobem jest wyrnienie klasy, z kt6r
respondent si identyfikuje, dwch innych - jednej poniej i drugiej powyej klasy uznanej za
wasn /klasyczny przykad posugiwania si typologi klas: wysza, rednia, nisza/. Cz
badaczy jest rwnie zdania, i liczba postrzeganych klas spoecznych peh1i funkcje
psychologiczne. Wizja struktury suy ludziom do minimalizowania dystansw pozycji uznanej za
wasn od wierzchoka hierarchii spoecznej bd te maksymalizowania od jej punktu najniszego.
Badania w Grecji dowiody jednak, i ludzie nie zawsze maj skonno do podwyszania wasnej
pozycji spoecznej zwaszcza wtedy, gdy zajmowanie wysokiej pozycji spoecznej wie si z
negatywn ocen moraln. Wspomniany w tym rozdziale W. L. Werner twierdzi, i przedstawiciele
klas wyszych janiej widz gr cz hierarchii spoecznej /poprzez co skonni s widzie szczyt
struktury spoecznej jako bardziej "wysmuky" / za przedstawiciele klas niszych - doln cz tej
struktury.
Interesujcymi wydaj si wyniki dotyczce kryteriw, ktrymi posuguj si respondenci w
wydzielaniu okrelonych klas i warstw spoecznych. Dominuj przede wszystkim kryteria
ekonomiczne: dochody, zarobki, wydatki, poziom i tre konsumpcji. W 20 badaniach czynniki
ekonomiczne a 17 razy umieszczone byy na pierwszym miejscu. Poza kryteriami ekonomicznymi
wymieniano najczciej.
wadz, presti, wyksztacenie, zawd, charakter pracy , osobowo, przywileje, wsplne interesy,
obyczaje i wierzenia.
Przy czym znaczenie bogactwa i dochodw jest wiksze w przypadku okrele stosowanych do
opisu klasy wyszej, znaczenie prestiu i zawodu do opisu klasy niszej. Ponadto kryteria
stosowane do opisu klasy wyszej s czciej ni pozostae uywane rwnie do opisu struktur
spoecznej jako caoci. Generalnie kryteria stosowane do opisu klas zajmujcych skrajne pozycje
s przenoszone na cae spoeczestwo czciej, ni kryteria uywane do opisu klasy redniej. Tylko
trzy kategorie: dochd, zawd i wyksztacenie zachowuj wano przy opisie wszystkich klas i
opisie spoeczestwa jako caoci. Pozostae wane kryteria przy globalnym opisie pojawiaj si z
reguy wycznie przy opisie klasy wyszej.
Na og wybr kryteriw opisu struktury spoecznej zaley przede wszystkim od tego jaka
cz struktur ma by przedmiotem opisu oraz kto tego opisu dokonuje, czyli mwic inaczej w
jakim miejscu tej struktury w sensie obiektywnym znajduje si respondent. Kryteria polityczno -
ideologiczne /buruazja, proletariat, wyzyskiwacze i wyzyskiwani/ czciej pojawiaj si, wbrew
oczekiwaniom, w odpowiedziach osb o wysokiej pozycji spoecznej.
Badacze sugeruj, i moe to by efektem wyksztacenia, wiedzy na temat tego, jakie kryteria
stosowane s w dyskursie naukowym. Do zawodu najczciej odwouj si ci, ktrzy wykonuj
najprostsz, niewykwalif1kowan prac, za do dochodu - robotnicy pwykwalifikowani.
Mona przypuszcza, i osoby zajmujce niskie pozycje spoeczne ze zwikszonym
prawdopodobiestwem odwouj si do tych kryteriw, ktre najlepiej odrniaj ich wasn
pozycj od pozycji innych czonkw spoeczestwa.
Badanie subiektywnego wymiaru struktury spoecznej ma bardzo istotne znaczenie nie tylko dla
celw czysto naukowych. Stany wiadomoci ktre powstaj wok istniejcych zrnicowa
spoecznych wyznaczaj do pewnego stopnia stosunki spoeczne. Rzeczywisto spoeczna jest
bowiem rwnie taka, jak j widz poszczeglne jednostki, ktre zgodnie z t wizj podejmuj
okrelone dziaania czy te manifestuj takie a nie inne postawy i opinie.

4. Struktura a ruchliwo spoeczna.

64
 Ruchliwo spoeczna uznawana jest powszechnie za charakterystyczny proces
spoeczestwa klasowego. Proces ten zmienia bowiem nie tylko struktur klasowo - warstwow
caych spoeczestw ale rwnie struktur zawodow poszczeglnych zbiorowoci.
Ruchliwo spoeczna nie moe by jednak rozumiana w czysto przestrzennych kategoriach, jako
synonim ruchliwoci geograficznej, migracji. Polega ona bowiem na zmianie miejsca przez
jednostki lub grupy spoeczne w przestrzeni spoecznej. Przestrzeni tak jest okrelony ukad klas,
warstw czy kategorii zawodowych. Jak zatem susznie zauwaa J. Szczepaski "Ruchliwo
spoeczna polega na zmianie pozycji spoecznej w tej samej zbiorowoci lub te na przeniesieniu
si do innej zbiorowoci i zajciu tam innej pozycji. Zmienia pozycje mog jednostki, grupy,
kategorie zawodowe, spoecznoci lokalne") . Naley przy tym zaznaczy, i pozycja spoeczna
jednostki lub grupy to nic innego jak okrelone miejsce w mikro- lub makrostrukturze, wyznaczone
przez wiele czynnikw , m.in. przez mono wykonywanej roli spoecznej, presti, udzia w
dochodach i forma tego udziau, udzia we wadzy, kultura, postawy , aspiracje yciowe, styl ycia
itp.
Wracajc jednak do zagadnienia ruchliwoci spoecznej wyrni mona jej kilka
podstawowych typw.
a) Ruchliwo pionowa, czyli przechodzenie z pozycji. na pozycj spoeczn w ukadzie
wertykalnym /pionowym/ z niszych pozycji na wysze /awans/ lub te z wyszych na nisze
/degradacja/. Ten typ ruchliwoci odnosi si zarwno do zmiany pozycji w ramach hierarchii
subowej /zawodowej/, klasowej, warstwowej czy spoecznoci lokalnych. Zawsze te moe mie
wymiar jednostkowy /np. awans pracownika wykonawczego na stanowisko kierownicze/ jak i
grupowy /np. awans spoecznoci lokalnej ze wzgldu na to, i staa si ona centrum
administracyjnym - siedzib gminy , powiatu itp./. w zwizku z postpem techniki i technologii
awansowa mog okrelone zawody inne za podlega ruchliwoci pionowej w d /degradacji/ .
Podobna zasada dotyczy wczeniej podanych przykadw. w obrbie ruchliwoci pionowej bardzo
czsto stosowana jest perspektywa pokoleniowa. ledzc rodzinne losy dziadkw, ojcw i synw w
perspektywie zmiany przez nich miejsca w strukturze spoecznej /np.
dziadek jest drobnym sklepikarzem, ojciec wacicielem redniego przedsibiorstwa za wnuk
wielkim potentatem finansowym/ moemy wtedy mwi o ruchliwoci midzypokoleniowej.
b) Ruchliwo poziom. czyli przechodzenie z jednej grupy /zawodowej, spoecznoci lokalnej/ do
drugiej ale bez zmiany pozycji spoecznej czyli bez widocznego awansu bd degradacji
/ruchliwo horyzontalna/. Oglnie mona powiedzie, i ruchliwo pozioma dotyczy przede
wszystkim zmiany zawodw i stanowisk, z ktrymi nie wi si istotne zmiany ani w poziomie
prestiu ani te w innych, wanych wyznacznikach pozycji spoecznej /wielko dochodu, udzia
we wadzy itp./.
c) Fluktuacja pracownikw, czyli przenoszenie si pracownikw z zakadu do zakadu ale bez
zmiany zawodu, charakteru pracy. Std te podstawowe nurty docieka nad ruchliwoci spoeczn
skupiaj si wok pyta dwojakiego rodzaju. Na jakich poziomach struktury spoecznej lokuj si
jednostki o okrelonym rodowodzie spoecznym, a co za tym idzie, jakie s - w skali indywidualnej
przyczyny i konsekwencje tego rozkadu. Drugie pytanie za dotyczy powszechnoci ruchliwoci
midzy rozmaitymi klasami i warstwami spoecznymi oraz jej przyczyny i konsekwencje
systemowe.
Z punktu widzenia struktury spoecznej ruchliwo spoeczna jest przede wszystkim
procesem redystrybucji jednostek midzy poszczeglne segmenty tej struktury.
Dopki bowiem niektre spoecznie podane dobra /np. umysowy charakter pracy nie utrac
warstwo twrczego charakteru bd dopki uwaga spoeczna nie zostanie skierowana na wartoci
nie wymagajce ogranicze, dopty pozycja zajmowana na okrelonym poziomie struktury
spoecznej bdzie wyznaczaa swoisty zakres moliwoci realizowania rozmaitych cel6w
yciowych.

65
Do powszechnie za wykadnik ruchliwoci spoecznej uznaje si ruchliwo zawodow, ktr
rozpatruje si przy tym z perspektywy zasadniczych mechanizmw selekcji spoecznej do
poszczeglnych zawodw /rodzina, szkoa, spoeczno lokalna/.

5. Nierwnoci spoeczne.

Nierwno spoeczna z socjologicznego punktu widzenia jest nierwnoci struktury

spoecznej. Polega ona gwnie na nierwnym podziale dochodw i prestiu spoecznego.
Nierwno spoeczna w wskim rozumieniu stanowi tylko cz nierwnoci. Dla celw
analitycznych wyrnia si zazwyczaj 3 rodzaje nierwnoci:
- a) Nierwno polityczna, ktra pojawia si wtedy, gdy nie ma bezwzgldnej rwnoci ludzi
wobec prawa, tzn. pewnej ludzie lub grupy osb s ponad prawem oraz nie ma rwnoci w
statusie obywatelskim. Dzieje si tak wtedy, gdy okrelone osoby lub grupy w peni uczestnicz
w yciu publicznym, inni za niekoniecznie z wasnej woli w tym yciu nie uczestnicz. O
nier6wnoci politycznej mwimy rwnie wtedy, gdy w ogle spoeczestwo obywatelskie nie
istnieje; tzn. wtedy tylko okrelona grupa ludzi sprawuje wadz absolutn, ktra nie jest
kontrolowana ani przez prawo, ani opini publiczn, za decyzje tych osb lub grup s
zdecydowanie waniejsze od przepisw prawnych i naley im si podporzdkowa :
- b) Nierwnoci ekonomiczne, ktre odnoszone s najczciej do rozkadu dochodw w danym
spoeczestwie czy mwic inaczej do rozmiarw nierwnoci dochodowych. Nierwnoci te
mog rwnie odnosi si do bardziej ustrukturalizowanych caoci np. do nierwnoci
branowych lub te do dostpu do trudno osigalnych dbr i usug.
- c) Nierwnoci spoeczne, ktre do czsto definiowane s jako nierwne moliwoci
ksztacenia /np. midzy modzie miejsk i wiejsk, nierwne szans na lepsze pozycje
spoeczne czy te jako nierwne nagrody za podobny wkad jednostki na rzecz spoeczestwa.
To ostatnie rozrnienie nierwnoci odnosi si do funkcjonowania w spoeczestwie zasady
nier6wnej pacy za t sam prac lub rwnej pacy za rn prac.
Pojcie nierwnoci spoecznej bardzo wyranie odnoszone jest do spoecznych wyobrani na
temat rwnoci i sprawiedliwoci. Std te moemy przyj, i " (...) nierwno spoeczna to taki
sposb osigani apozycji spoecznych, ktry jest sprzeczny z potocznym poczuciem
sprawiedliwoci lub cilej ktry nie jest spoecznie legitymizowany. Pojcie legityrnizacji
uywane rwnie w politolog ii oznacza przyzwolenie, legityrnacj spoeczn, w tym przypadku
okrelonym rozmiarom i postaciom nierwnoci wystpujcych w spoeczestwie. Nie jest bowiem
tak, i kada posta i kady rozmiar nierwnoci /politycznej, ekonomicznej czy spoecznej jest nie
legitymizowany, a wic wywouje zarazem poczucie deprawacji /upoledzenia/. Powszechnie
akceptowana zasada rwnoci szans, czy rwnoci startu yciowego, przy nierwnych
dyspozycjach biologicznych, intelektualnych czy osobowociowych prowadzi do istotnych
przecie nierwnoci. Ponadto w spoecznych wyobraeniach na temat rwnoci i sprawiedliwoci
spoecznej nie argumenty logiczne lecz nastawienia emocjonalne odgrywaj istotn rol; std dua
tutaj rola propagandy i stosowanych w niej technik perswazyjnych.
W historii ludzkoci rne miary i ich konsekwencje uwaano zreszt za sprawiedliwe.
Naleay do nich zasady.
- kademu wedug jego urodzenia, pozycji, - kademu wedug jego zasug, - kademu wedug
jego dzie, - kademu wedug tego co przydaje prawo, - kademu to samo.
W ujciu socjologicznym rwno za wyraa si w formie:
- rwnego traktowania czyli rwno miary, - rwnych moliwoci czyli rwno szans, -
rwnych pozycji czyli rwno sytuacji.
Rwno miary jest powszechnie, w rnych systemach demokratycznych, uwaa za podstawowy
wskanik rwnoci spoecznej. Odnosi si ona zarwno do rwnoci formalnej wobec prawa /brak
przywilejw/ jak i rwnoci jako ekwiwalentnoci /zasada wynagrodzenia wedug iloci i jakoci

66
pracy/. Zasada rwnych moliwoci ma zdecydowanie szerszy zasig podmiotowy i czasowy.
Chodzi tutaj przede wszystkim o dostpno wszelkich drg rozwoju, zajmowanie pozycji
spoecznych i rnorodnych korzyci z nimi zwizanych. w perspektywie rodowiskowych
uwarunkowa, zwizanych z socjalizacj pierwotn i wtrn rwno szans dotyczy potrzeby
rozwoju wiadomoci wasnych uzdolnie czy krystalizacji zamiowa i wydaje si by niezwykle
trudna do realizacji. Prawdziwa rwno szans oznaczaaby brak jakichkolwiek przeszkd ze
strony struktur spoecznych, gospodarki czy obowizujcego prawa w dostpie do
wyprbowywania przez jednostk rnych cieek yciowych. Wtedy bowiem kryteria selekcji
musiayby mie tylko indywidualny wymiar.
Rwno sytuacji czy te pozycji to najbardziej skomplikowana a w systemach wartoci
rnych spoeczestw najbardziej dyskusyjna forma rwnoci. Pozycja, sytuacja czy uczestnictwo
dotycz przecie praktycznie wszystkich dziedzin ycia spoecznego; warw1kw pracy , bytu,
kultury , sprawowania wadzy. Hierarchizacja ycia spoecznego jest za jego okrelon i trwa
form, ponadto rwno sytuacji przeczyaby zasadzie rwnych moliwoci, ktra zgodnie z
normalnym rozkadem uzdolnie nie oznacza jednakowej perspektywy dla wszystkich. Std te
mona spotka takie definicje /m.in. Z. Moreckiej/, w ktrych za rwno uznaje si taki stan
nierwnoci spoecznych, ktre s spoecznie akceptowane, obiektywnie uzasadnione /np. wkadem
pracy , talentu itp./ i niezbyt race.
W kadym systemie spoecznym istniej dwojakiego typu nierwnoci spoeczne:
- uniwersalne, wynikajce z natury ycia w zbiorowoci, - swoiste, bdce produktem
okrelonego systemu spoecznego.
Zarwno uniwersalne jak i swoiste ukady owych nierwnoci spoecznych rozpatrywa mona w
dwch odmiennych aspektach:
- dystrybucyjnym /podziau/, jako nierwno rozkadu dbr przypisywanych poszczeglnym
pozycjom oraz nierwno dostpu do tych pozycji oraz, - relacyjnym, jako asymetryczno
podstawowych relacji okrelajcych struktur spoeczn oraz nierwne moliwoci
przeksztacania tych rnych relacji, w ktre uwikane s poszczeglne jednostki.
Ukady nierwnoci spoecznych s wic skutkiem dziaania takich czynnikw je
generujcych jak: forma wasnoci rodkw produkcji, system sprawowania wadzy , stopie
skomplikowania spoecznego podziau pracy, poziom nabytej wiedzy i kwalifikacji itp.
Nierwno spoeczn, niezalenie od jej charakteru rozpatrywa moemy w trzech
podstawowych perspektywach:
- W perspektywie jednostkowej, gdzie przedmiotem analiz jest nierwno atrybutw i cech
przypisanych i osignitych, pooenia spoecznego jednostki w relacji do innych jednostek,
grup spoecznych czy te szerszego kontaktu spoecznego; interesuje nas wtedy miejsce
jednostki w ukadzie nierwnoci.
W perspektywie grupowej gdzie przedmiotem analiz jest porwnywanie pozycji okrelonych grup
spoecznych - klas, warstw, kategorii spoeczno - zawodowych z pozycj innych grup spoecznych
oraz poszukiwanie przyczyn wystpujcych midzy nimi nierwnoci. w gruncie rzeczy jest to
badanie struktury spoecznej w perspektywie normatywnej, zwizanej z ocen tej struktury w
kategoriach sprawiedliwoci spoecznej.
- w perspektywie systemowej, do rzadko stosowanej, w ktrej badacza interesuj nierwnoci
majce systemowe uwarunkowania i odnosz si do duych odamw spoeczestwa.
Przyzna jednak trzeba, i socjologiczne analizy procesw ruchliwoci spoecznej s
jednym z najlepszych sprawdzianw tego, czy wystpuje i w jakim stopniu, w danym
spoeczestwie choby rwno szans, umoliwiajca jednostkom i grupom awans
wewntrzpokoleniowy i midzypokoleniowy)., a wic zajmowanie takich pozycji spoecznych, na
jakie pozwalaj im wasne talenty i praca, a nie zewntrzne uwarunkowania spoeczne.
Stanowi to ogromne wyzwanie przede wszystkim dla polityki spoecznej, ktra poprzez
wykorzystanie odpowiedniego instrumentarium stworzy np. szans powszechnej edukacji na

67
poziomie wyszym ni podstawowy. Same hasa o egalitaryzmie, goszone przez kilkadziesit lat w
Polsce doby realnego socjalizmu nie wystarczyy', by struktura spoeczna bya mniej
spetryfikowana ni w krajach kapitalistycznych. M. Jarosz swego czasu stawiaa wrcz tez,
dysponujc bogat dokumentacj, i w spoeczestwie polskim okresu socjalizmu \'wystpowaa
spontaniczna reprodukcja nierwnoci, gwnie poprzez system owiaty Przy tym bezbdnie
dziaa system midzypokoleniowego dziedziczenia "dobrych" pozycji za w odniesieniu do innych
pozycji wystpowaa gwnie zasada obejmowania przez dzieci pozycji hierarchicznie podobnych
do pozycji rodzicw.

Rozdzia sidmy.

Konflikt spoeczny.

1. Pojcie konfliktu spoecznego.

Konflikty spoeczne s rwnie, tak jak omwione wczeniej procesy dezorganizacji

spoecznej tym rodzajem procesw, ktre cho nie zawsze zagraaj kontynuacji procesw
yciowych zbiorowoci stanowi istotny problem spoeczny. Termin konflikt funkcjonuje nie tylko
w jzyku potocznym, gdzie uywa si go na oznaczenie wielu codziennie dowiadczonych przez
nas sytuacji ale rwnie do wyjaniania zoonych procesw zachodzcych w mikro i mikroskali.
W literaturze socjologicznej terminowi temu odpowiadaj trzy rne pojcia:
- konflikt jako strukturalna sprzeczno interesw grupowych /wojny, rewolucje, strajki, debaty
parlamentarne, / - konflikt jako specyficzny rodzaj. rodzaj wrogich interakcji /walka,
wspzawodnictwo itp./ - konflikt jako rodzaj 'psychicznego napicia midzy stronami
konfliktu /rodzaj wrogich, czsto deklarowanych postaw , ktre s manifestowane w
zachowaniach/ .
Stosujc zatem szerokie rozumienie konfliktu stwierdzi moemy , i jest on "kad
sytuacj lub procesem spoecznym, w ktrej dwie lub wicej zbiorowoci s powizane przez co
najmniej jedn form autogonistycznego stosunku psychologicznego lub co najmniej jedn form
antagonistycznej interakcji" /Clinton Fink/. Przy czym naley wyjani, i antagonizm oznacza
takie stany jak: "sprzeczne cele" , "wzajemnie wykluczajce si interesy", czy "wrogo
emocjonalna". Pojawienie si w definicjach konfliktu okrele, ktre sugeruj wystpowanie
duego adunku emocjonalnego nie oznacza, i naley go rozpatrywa w perspektywie patologii
spoecznej. Zdecydowana wikszo badaczy jest zdania, i konflikt niesie za sob nie tylko
negatywne, ale rwnie pozytywne wartoci. Warto w tym miejscu przytoczy opinie dwch
uznanych autorytetw naukowych. P. Sorokin stwierdza np., i "konflikt, opozycja i walka byy od
niepamitnych czasw deklarowane jako fundamentalne prawo natury ycia, ludzkiej egzystencji a
take jako rdo wszelkich zmian i postpu". R.
Dahrendorf natomiast mwi, i "To nie obecno lecz brak konfliktw jest czym nienormalnym i
wywoujcym zdziwienie. Powd do podejrzliwoci mamy wtedy , gdy znajdujemy spoeczestwo
czy organizacj, w ktrych nie wida przejaww konf1iktw" .
Std te konflikt obejmujcy wszystkie wyej wskazane rne jego pojcia, traktowany jest
nie tylko jako przedmiot bada socjologicznych ale rwnie jako zmienna wyjaniajca,
wchodzca w skad teorii rozwoju spoecznego. w dziejach myli spoecznej" wyrni bowiem
moemy dwa podstawowe modele przy uyciu ktrych wyjania si gwne cechy rzeczywistoci
spoecznej: model integracyjny i model konfliktu. My jednak nie bdziemy si zajmowa
konf1iktem w kategoriach teoretycznego modelu, wyjaniajcego zjawiska i procesy spoeczne lecz
tylko jako przedmiotem bada .

68
2. Podstawa rda konfliktw spoecznych.

W konfliktach spoecznych nie zawsze jednak mona wskaza ich rzeczywiste przyczyny,
niekiedy maj one zupenie irracjonalny charakter, ktry z czasem zostaje "obudowany
przesankami o charakterze obiektywnym. Naley bowiem zdawa sobie spraw z tego, i aden
konflikt nie jest spowodowany jedn przyczyn ale zespoem przy czym o rnym stopniu
wanoci. Zwaszcza wtedy, gdy konflikt jest bardzo rozbudowany i uczestniczy w nim wiele osb,
nie wszystkim wtedy chodzi dokadnie o to samo.
Oglnie moemy stwierdzi, i konflikt spoeczny, w tym przemysowy ma dwa gwne
rda:
a) rda psychologiczne do ktrych zaliczy moemy.
- nabyte wczeniej dowiadczenia, uprzedzajce z gry do okrelonych osb, sytuacji, rozwiza i
celw , -przewidywanie, nastawienie na co z gry, zwizane z oczekiwaniami, wyobraeniami,
ktre w konfrontacji ze stanem faktycznym wywoywa mog klasyczne stany "wrogich
nastawie", -patrzenie na rzeczywisto przez pryzmat wasnych ycze, -przypisywanie ludziom
szkodliwej intencji dziaania.
W wymiarze psychologicznym, konflikty spowodowane wyej wymienionymi czynnikami maj
najczciej destruktywny charakter, prowadz bowiem do stanw frustracyjnych, wyraajcych si
w agresji wobec innych ludzi, regresji /czyli powrocie do wrcz dziecinnych zachowa
poczonych ze zwikszon podatnoci na sugesti ze strony innych/, obsesji, polegajcej na
kontynuacji nieskutecznych metod dziaania oraz rezygnacji, ktra w skrajnych przypadkach
przybiera posta aktw autodestrukcyjnych /samobjczych/.
b) rda spoeczne , tkwice w mechanizmach funkcjonowania spoeczestwa, w ich
wewntrznych sprzecznociach, do ktrych zaliczy moemy.
- nierwnoci i dystanse spoeczne midzy jednostkami i grupami spoecznymi, ktre w
przypadku braku ich legitymizacji spoecznej s najczciej rdem konfliktw spoecznych o
duym zasigu i nateniu,
- wadza i panowanie, ktre mog generowa konflikty spoeczne zarwno midzy tak oglnie
okrelon wadz a rnymi grupami spoecznymi jak i konflikty wewntrz struktur wadzy /np.
midzy partiami politycznymi/ , ktre najczciej nie dotycz konfliktw celw co metod i
sposobw ich osigania,
- spoeczne systemy wartoci, w tym wartoci natury etyczno-moralnej; w spoeczestwie, w
ktrym wystpuj obok siebie rne systemy wartoci pozostajce w potencjalnej sprzecznoci
prdzej czy pniej doj moe do prby budowania okrelonego adu aksjonormatywnego w
odniesieniu do jednego z tych systemw ,
- wszelkiego rodzaju zmiany spoeczne o charakterze demograficznym, kulturowym,
organizacyjnym, techniczno-technologicznym czy ekonomicznym /np. w Polsce przejcie od
zasad gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki opartej na mechanizmach rynkowych/ .
Wymienione grupy czynnikw oddziaywaj na zbiorowo w dwojaki sposb. z jednej
strony wywouj rnego rodzaju napicia spoeczne, lki, poczucie zagubienia, frustracji, ktre
utrudniaj adaptacje jednostek, grup, organizacji do istniejcych warunkw ycia spoecznego. z
drugiej za strony czynniki te wywouj pojawienie si rnego rodzaju potrzeb, motywacji,
postaw, aspiracji i interesw a za ich porednictwem, okrelonych si spoecznych w postaci
rnorodnych, konkurujcych lub zwalczajcych si grup i instytucji spoecznych. Wymienione
wyej czynniki maj oczywicie globalny wymiar. Na poziomie okrelonej instytucji, np.
przedsibiorstwa mamy do czynienia z ich uszczegowieniem. w przedsibiorstwie konflikty
mog mie charakter"
- ekonomiczny, a wic dotyczy warunkw pracy, wynagrodzenia i premiowania,
- polityczny, ze wzgldu na przeniesienie walki politycznej na teren przedsibiorstwa, zwizanej
z problemami oglnospoecznymi,

69
organizacyjny, bdcy nastpstwem niedomaga o charakterze strukturalnym i funkcjonalnym,
zwizanych np. z realizacj wadliwych rozwiza tkwicych w strukturze organizacyjnej lub te w
zasadach funkcjonowania okrelonej komrki organizacyjnej,
- kompetencyjny , wynikajcy z rozbienoci ocen odnoszcych si do wasnych i cudzych
obowizkw i uprawnie ujtych zarwno personalnie jaki w perspektywie organizacyjnej,
- konfliktu systemw wartoci i celw, jakie mog by realizowane poprzez zakad pracy;
konflikt ten jest bardzo prawdopodobny zwaszcza wtedy, gdy obserwuje si, tak jak w Polsce,
proces wycofywania si przedsibiorstw ze zbyt rozbudowanych funkcji socjalnych na co nie
zawsze zdolna jest przysta zaoga bd jej reprezentacja w postaci zwizkw zawodowych,
- ambicjonalnym /prestiowymi, u ktrych podstaw tkwi bardzo rnorodne motywy, majce
najczciej swe rda w sferze psychologicznej; nie oznacza to, i stwierdzajc w danym
momencie, e konflikt jest bezprzedmiotowy, poniewa ma charakter ambicjonalny by on
takim faktycznie w chwili pojawienia si.
Konflikt o charakterze ambicjonalnym ma najczciej posta konfliktu interpersonalnego
/zachodzcego midzy dwiema osobami/. Naley jednak na niego zwrci blisz uwag ze
wzgldu na fakt, i przy umiarkowanym napiciu, ktre mu towarzyszy moe on mie
konstruktywne /pozytywne/ konsekwencje; zwaszcza wtedy, gdy dotyczy osb kierujcych
okrelonymi zespoami pracowniczymi.
Konflikty te mog:
- powodowa wzrost motywacji i energii uczestnikw konfliktu, - sprzyja innowacyjnoci
jednostek, stymulowa rozmaite punkty widzenia, wzmoon potrzeb ulepsze, - zmusza do
gbszego zrozumienia wasnego stanowiska w okrelonej sprawie, - powodowa, i kada ze
stron moe osiga silniejsz wiadomo swojej tosamoci,
- by rodkiem pomagajcym w uporaniu si ze swymi wasnymi konfliktami wewntrznymi.

3. Typologie konfliktw.

W literaturze przedmiotu wystpuje bardzo wiele rnych typologii konfliktw, konstruowanych

gwnie ze wzgldu na gwne cele badawcze. Dla naszych celw przytoczymy tylko niektre z
nich, te, ktre wydaj si by najbardziej istotne ze wzgldw poznawczych. Generalnie przy
konstrukcji typologii konfliktw autorzy stosuj bd kryteria podmiotowe, w ktrych uwzgldnia
si podmioty midzy ktrymi istnieje konflikt, bd kryteria przedmiotowe, w ktrych uwzgldnia
si tre lub form konfliktu. Przy kadem typologii w ktrej stosuje si kryteria podmiotowe jest
podzia konfliktw na: interpersonalne i grupowe /P. Sorokin/, czy te na konflikty zachodzce w
maych grupach /interpersonalne , midzy maymi grupami /mikrokonflikty/ i konflikty midzy
duymi grupami /mikrokonflikty - A. Oberschall/ przy zastosowaniu kryterium przedmiotowego z
akcentem na tre konfliktw mwi si np. o konfliktach: ekonomicznych, ideologicznych,
kulturalnych, politycznych, religijnych itp. czy te uwzgldniajc inn typologi /J. Bemard/ o
konfliktach: socjologicznych, psychologicznych i semantycznych czy te o konfliktach:
ekspresyjnych, organizacyjno- adaptacyjnych i konfliktach interes6w. Pozostajc nadal przy
kryterium przedmiotowym przy uwzgldnieniu formy konfliktw m6wi si o konfliktach:
racjonalnych i irracjonalnych, antagonistycznych i nieantagonistycznych, jawnych i ukrytych,
zorganizowanych i niezorganizowanych, konstruktywnych i de konstruktywnych.
Istotnym wydaje si wyrnienie trzech podstawowych typw konfliktw spoecznych:
konfliktw interesw, konfliktw adaptacyjnych i konfliktw postaw. Za H. Biay szewskim
stwierdzi moemy , i "Konflikty interesw to konflikty powstae na tle konkurencji o dobra
spoeczne: materialne /rodki do ycia/ i pozamaterialne /wadza, presti spoeczny, wartoci
kulturowe i ideologiczne/ . Konflikty adaptacyjne to konflikty powstae na tle przystosowywania
si ludzi do siebie w procesie dziaania. dotycz one trzech sfer: sfery motywacyjnej /niech do
zaakceptowania celw i wartoci innej osoby lub grupy /, sfery organizacyjnej /ze warunki

70
wsppracy / i sfery informacyjnej /niedostateczna lub bdna informacja/ . Konflikty postaw to
przede wszystkim konflikty powstae na tle rozbienoci w moralnych ocenach zjawisk i
zachowa. Wszystkie te konflikty mog wystpowa na paszczynie interpersonalnej, bd te na
paszczynie grupowej".
Powysze typologie konfliktw, mimo swej rnorodnoci zawieray jedna cech wspln; byy to
typologie jednowymiarowe, uwzgldniay zawsze jedno kryterium rnicujce. W literaturze
przedmiotu wystpuje jednak rwnie wiele typologii zoonych, sucych nie tylko do celw
analityczno-opisowych ale rwnie analityczno-teoretycznych. w typologiach tych uwzgldnia si
bowiem rwnie korelacje midzy rnymi cechami konfliktw, a niekiedy podejmuje rwnie
pr6by hierarchizacji konfliktw wedug takich kryteri6w jak ich zoono lub wano.
Przykadem takiej typologii jest typologia przedstawiona przez R. Dahrendorfa. Przy konstrukcji
tej typologii autor z jednej strony uwzgldni zarwno kryteria podmiotowe (wyrni takie
podmioty konfliktogenne jak: role, grupy spoeczne, ugrupowania, spoeczestwa i bloki pastw) z
drugiej za stosunki zalenoci midzy tymi podmiotami: stosunki rwnoci, nadrzdnoci,
podrzdnoci czci i caoci. w polskiej literaturze socjologicznej prb stworzenia zoonej,
wielokryterialnej typologii konfliktw spoecznych podj J. SztumSki, ktry wyrnia konflikty ze
wzgldu na podmiot i przedmiot, sposb przejawiania si, czas trwania, charakter sprzecznoci
tkwicych u podstaw danego konflikt przyczyny konflikt.

4. Spoeczne funkcje konfliktw.

Wspomnielimy ju o tym, e konflikty spoeczne mog by zarwno destruktywnym jak i

konstruktywnym elementem ycia spoecznego. Te pozytywne elementy ukazywalimy jednak z
perspektywy konflikt6w interpersonalnych. Konflikty o szerszym zasigu rwnie mog mie taki
charakter, cho przecie w kadym konflikcie, co jest oczywiste, tkwi i elementy destrukcji i
elementy nowe, o twrczym charakterze.
W wielu pracach podkrela si, i wyrnikam konstruktywnych treci wynikajcych z
konfliktu moe by stwierdzenie, i:
- powstaje on jako efekt krytycznej oceny nieprawidowoci tkwicych w sytuacji spoecznej ;
- jest on podstaw krystalizacji interesw grupowych, formuowania racjonalnych programw
oraz ustalania okrelonych zasad walki;
- doprowadza on do bardziej sprawiedliwego podziau dbr i wyrwnania szans dla rnych grup
uczestniczcych w konflikcie;
- uruchamia lub usprawnia mechanizmy kontroli spoecznej, ktre wczeniej nie wystpoway
oraz rozadowuje pojawiajce si sprzecznoci i napicia spoeczne;
doprowadza do nowej rwnowagi si w ramach okrelonego systemu spoecznego. L. Coser pisze
jednak, i "Konflikt w grupie spoecznej /.../ moe przyczyni si do osignicia jednoci lub do
przywrcenia jednoci i spoistoci zagroonej przez wrogie i antagonistyczne uczucia miedzy jej
czonkami. Jednak nie kady typ konfliktu bdzie sprzyja zachowaniu struktury grupy oraz nie we
wszystkich grupach konflikt moe spenia funkcje pozytywne. To, czy konflikt bdzie sprzyja
wewntrznemu przystosowaniu czy nie, zaley od typu problemu, ktrego dotyczy spr , a take
od typu struktury , wewntrz kt6rej si on pojawi. /.../ Konflikt jest raczej dysfunkcjonalny dla
struktury spoecznej nie tolerujcej i nie instytucjonalizujcej konfliktu albo robicej to w sposb
niewystarczajcy . Gwatowno konfliktu, ktra grozi wewntrznym rozbiciem, narusza podstawy
ugody w systemie spoecznym, wie si ze sztywnoci struktury spoecznej. Tym co zagraa
rwnowadze tej struktury, nie jest konflikt jako taki, lecz wanie jej sztywno, ktra stwarza
warunki dla kumulacji wrogoci wzdu jednej, gwnej linii podziau .
Tak wic nie tyle same konflikty winny wywoywa niepok6j ale ich powtarzalno,
wystpowanie konflikt6w tego samego rodzaju oraz brak zadowalajcych sposob6w ich
rozwizywania. Chodzi tutaj przede wszystkim o brak okrelonego forum, na kt6rym te konflikty

71
mogyby w sposb "bezpieczny" si przejawia, okrelonych regu gry oraz instytucji
wyspecjalizowanych w rozstrzyganiu spor6w zbiorowych i prowadzeniu mediacji po to, aby nie
dochodzio do intensyfikacji konfliktw. Oczywistym jest bowiem fakt, i brak czy niedostatek
takich instytucjonalnych moliwoci rozwizywania spor6w prdzej czy p6niej prowadzi do
konfliktu, ktry w wikszym lub mniejszym stopniu bazuje na pobudzonych emocjach.
Przyczyniaj si one nie tylko do intensyfikacji konfliktu ale r6wnie do usztywniania postaw
wrogoci, nienawici i uciekania si do coraz bardziej wyrafinowanych form walki wyrzdzaniu za
stronie przeciwnej. Na og przy konfliktach ktre maj charakter interpersonalny wr6d stron
konfliktu dominuje skonno do samo oszukiwania si, pr6b kompensacji czy przemieszczania
zainteresowania na inne zagadnienia, ktre mog sta si przedmiotem sporu. w konfliktach
grupowych za reakcje uczestnik6w s na og6 bardziej emocjonalne /zaczynaj dziaa m.in.
mechanizmy psychologii tumu/ oraz wystpuje wzajemne wzmacnianie niechci.
Chodzi zatem o to, by z konfliktu, jeeli ju istnieje, wyaniay si nowe wartoci i struktury
eliminujce systemy wartoci, grupy , zbiorowoci, ktre stoj na przeszkodzie w dalszym rozwoju
okrelonego spoeczestwa. Std te w analizie konfliktw tak wanym jest ich podzia ze wzgldu
na formy walki. Przy czym nie chodzi tutaj o tak zoone formy waki, ktre stanowi przecie
kwintesencj konfliktu w ogle jak rewolucje, wojny, bunty czy zamachy , ale o bardziej
podstawowe formy .

5. Podstawowe formy walki

W kadym konflikcie, ktry przecie jest procesem, a wic posiada swoj specyficzn dynamik,
opracowywane s przez obydwie jego strony mniej lub bardziej typowe metody opanowania
sytuacji konfliktowej i odniesienie peh1ego zwycistwa. Zanim wic przedstawi owe
podstawowe, uniwersalne formy walki, ktre mona potraktowa jako do typowe zachowania nie
zawsze manifestowane w sytuacjach konfliktowych kilka sw oglnego komentarza.
Uczestniczenie stron w konflikcie zwizane jest nierozerwalnie z tym, i nie w kadym jego
momencie obydwie strony stosuj te same metody walki co nie pozostaje bez wpywu na wybr
formy. W sytuacji konfliktowej wyrni zatem moemy trzy podstawowe metody: metod
atakowania, metod obrony i metod przetargw. Ze wzgld1l na fakt, i nie bdziemy wnika w
strategi i taktyk zwizan z tymi metodami warto tylko wspomnie o kilku zasadach, ktre s
powszechnie amane. Tak np. w sytuacji atakowania przeciwnika nie naley doprowadza go do
ostatecznoci, do sytuacji, w ktrej nie ma ju nic do stracenia.
Wtedy bowiem przeciwnik moe sta si bardzo niebezpiecznym, gwnie na skutek swojej
determinacji, ktra bazuje na emocjach , a wic jest bardzo trudno przewidywalna. Gdy za
odnosimy ju niekwestionowane zwycistwo nie naley stwarza sytuacji, ktra zmuszaaby
przeciwnika do "utraty twarzy", poniewa zazwyczaj powoduje to dz odwetu i powrt do
nastpnego konfliktu.
Jakie zatem s owe proste, podstawowe formy walki? Nale do nich:
a) Bojkot. Polega on najczciej na cakowitym lub czciowym zaniechaniu okrelonych
czynnoci o charakterze politycznym, ekonomicznym czy towarzyskim. Chodzi tutaj o takie
czynnoci, ktre w jakikolwiek sposb mogyby suy interesom strony przeciwnej /strajki w
zakadach pracy, uchylanie si od wsppracy politycznej, ekonomicznej, zawodowej,
przemilczanie osigni przeciwnika/.
b) Sabota. Polega on na wiadomym, najczciej ukrytym przed przeciwnikiem, dziaaniem
skierowanym bezporednio na szkodzenie jego intencjom. Sabota ma bardzo wiele postaci w
zalenoci od treci zaistniaego konfliktu. Polega moe zarwno na wadliwym wykonywaniu
swoich obowizkw zawodowych /niszczenie urzdze, obnianie jakoci produktu, zwalnianie
tempa pracy/ jak i na dezinformowaniu przeciwnika, podrywaniu jego autorytetu, blokowaniu
wysikw zmierzajcych do opracowywania bd realizacji jego planw.

72
c) Szykana. Szykana s specyficzn form walki poniewa bazuj przede wszystkim na
wykorzystaniu wyranie posiadanej przewagi, pyncej z asymetrii w strukturze wadzy politycznej
i administracyjnej. Wystpujc w konfliktach midzygrupowych wykorzystywane s do
pomniejszania znaczenia przeciwnika, ograniczania jego aspiracji gwnie poprzez lekcewaenie
jego zasug, chci dziaania, dobrej woli, zmniejszania szans na uzyskanie nalenych mu korzyci.
d) Agresja sowna. Polega ona przede wszystkim na rzucaniu obelg, rozpowiadaniu plotek,
pomwie, oskare, niepochlebnych ocen i opinii po to, by zdyskredytowa
przeciwnika przed opini publiczn. W tej formie walki ogromn rol odgrywaj rodki masowego
przekazu~ zwaszcza te~ ktre s w bezporedniej dyspozycji stron konfliktu.
e) Agresja fizyczna. Ta forma walki jest najbardziej brutalna poniewa przeciwnicy aby osign
cel bdcy przedmiotem konfliktu sigaj do przemocy fizycznej. Przemoc ta moe mie
oczywicie rn posta: napady, bjki, zabjstwa, zamachy terrorystyczne walki zbrojne. Jej
celem jest zawsze jednak zmuszenie si przeciwnika do ulegoci wykazania mu swej przewagi
czy te zagarnicia jego dbr

6. Rozwizywanie konfliktw.

Metod i sposobw rozwizywania konfliktw jest bardzo wiele; rnice te zwizane s

zarwno z przedmiotem zasigiem nateniem czy rodzajami sprzecznoci, ktre stay si rdem
konfliktu. Nie bez wpywu na wybr metod ma okrelony sposb podejcia do rozwizywania
konfliktu polegajcy na tym i raz traktuje si konflikt jako proces szczeglny kiedy indziej za
jako zwyky problem do rozwizania. Istotny wpyw na wybr metody ma rwnie stwierdzenie w
ktrej fazie rozwoju znajduje si dany konflikt. Przy zastosowaniu szerokiej definicji konfliktu
wyrni bowiem moemy pi podstawowych faz konfliktu skadajcych si na jego dynamik.
Szsta faza to sytuacja pokonfliktowa ktra moe by zarazem przejciem do fazy pierwszej
nastpnego konfliktu.
Nie wnikajc w szczegowa charakterystyk poszczeglnych faz /nie kady konflikt musi
przechodzi przez wszystkie fazy/ stwierdzi moemy wystpowanie nastpujcych faz /etapw
stadiw/ rozwoju konfliktu:
I Faza sprzecznoci. Pojawiajce si sprzecznoci odnosi si mog do takich stosunkw
wewntrz grupowych i midzygrupowych ktre zwizane s z realizacj okrelonych celw
interesw de ideaw czy postaw .
II Faza napicia spoecznego. Wyraa si ona najczciej w zbiorowym niezadowoleniu, poczuciu
zagroenia~ frustracjach; powstaniu barier psychicznych midzy ludmi oraz przesuniciu
zainteresowa ludzi z paszczyzny wspdziaania na paszczyzn konfliktu. Faz I i II okrela si
niekiedy jako sytuacj trudn.
III Faza racjonalizacji sprzecznoci, czyli prba ich wyjanienia i uzasadnienia. W tej fazie
pojawiaj si ju do ostre podziay midzy poszczeglnymi grupami spoecznymi uwikanymi w
konflikt uniemoliwiajcymi ich wspdziaanie. Pojawiaj si uczucia niechci uprzedze
wrogoci i nienawici adresowane do konkretnych osb i grup obarczanych odpowiedzialnoci za
zaistnia sytuacj.
IV Faza walki. w tej fazie jedna ze stron podejmuje prb rozwizania powstaych sprzecznoci.
nieporozumie i wrogoci przez podjcie walki, ktra moe przybra bardzo rne formy , np.
zagroenie podjcia strajku okupacyjnego w przedsibiorstwie przemysowym.
V Faza eliminacji konfliktu. Eliminacja konfliktu i przejcie do tzw. normalizacji sytuacji
nastpi moe na zasadzie bd to penego zwycistwa nad przeciwnikiem bd te na zasadzie
wyczerpania si wszystkich uczestnikw konfliktu walk co wie si z ich deniem do zawarcia
ugody. Eliminacja konfliktu nastpi rwnie moe na drodze negocjacji, wzajemnych
kompromis6w czy innych form jego rozwizywania.

73
 Jakie s zatem podstawowe formy rozwizywania konflikt6w spoecznych, niezalenie od
stopnia ich zoonoci?
w tradycyjnym podejciu do rozwizywania konflikt6w, stosowanych rwnie przy konfliktach
przemysowych s cztery sposoby.
a) Kompromis. Ten sposb jest najczciej stosowany przy rozwizywaniu przez jednostki i grupy
wystpujcych konfliktw. Opiera si on na zaoeniu, i obie strony dojd do porozumienia jeeli
tylko kada z nich zadowoli si osigniciem czciowego spenienia swych da. Sposb ten,
mimo swej powszechnoci, nie zawsze daje gwarancj tego, i w najbliszym czasie konflikt
rozwizany na drodze kompromisu nie odyje ze wzmoon si.
Nie zawsze te takie rozwizanie konfliktu, zwaszcza w strukturach organizacyjnych prowadzi np.
do suboptymalizacji wykorzystania istniejcych zasobw.
b) Arbitra osd osoby trzeciej. w tym przypadku mamy najczciej do czynienia z odwoaniem si
do prawodawstwa !przepisw prawnych/ i narzuceniem woli wsplnego zwierzchnika czy te sdu.
Rozpatrywane s tutaj argumenty obydwu stron, za decyzj wydaje si w sposb wanie
arbitralny czyli rozstrzygajcy i decydujcy. Niektrzy autorzy zajmujcy si analiz konfliktw
przemysowych stwierdzaj, i przy takim sposobie rozwizania konfliktu adna ze stron niczego
si nie uczy za sama decyzja podjta wzgldem zaistniaego konfliktu niewiele r6ni si od
decyzji rodzicw o tym, ktre z dwojga dzieci walczcych o t sam zabawk ma racj.
c) Odwlekanie jest tradycyjn, do subteln metod ale zazwyczaj mao skuteczn.
Strony konfliktu odwouj podjcie konkretnych dziaa i oczekuj, e jakie zmiany w rodowisku
zewntrznym lub sam los pomog rozwiza konflikt. Metoda ta czy si z pomijaniem
milczeniem ignorowaniem da innych ludzi oraz z psychologicznym przekonaniem osb
stosujcych t metod, i brak decyzji wywoa mniejszy konflikt ni odrzucenie da.
d) Pokojowe wspistnienie jest metod powszechnie stosowan w stosunkach midzynarodowych,
cho moe by rwnie dobrze wykorzystane przy rozwizywaniu innych konfliktw. Polega ona
przede wszystkim na tumieniu wszelkich sprzecznoci i nieporozumie z jednej strony, z drugiej
za na podkrelaniu konkretnych wsplnych obszarw dziaa czy te celw. w przypadku
przedsibiorstwa zastosowanie tej metody do czsto czy si cele okrelane mianem tzw.
"spokoju zakadowego".
Przy bardziej nowoczesnym podejciu do konfliktu, ktry traktowany jest przez jego obie
strony jako zadanie, problem do rozwizania, stosuje si nieco inne metody . Metody te szczeglnie
efektywnie mog by zastosowane do rozwizywania konfliktw organizacyjnych.
ze wzgldu na fakt, i nie bdziemy tutaj wchodzi w zagadnienia socjologii gospodarowania,
ograniczymy si jedynie do wymienienia tych metod.
Metody te to:
- interwencja /a nie osd/ strony trzeciej /lub osoby/, ktra podejmuje si roli bezstronnego
mediatora, katalizatora wzajemnych niechci stron konfliktu, rozwijajca w swych dziaaniach
strategie doradcze, prowadzce do rozwizania konfliktu przez same zainteresowane strony.,
- spotkania powicone rozwojowi organizacji w ramach ktrej rozgrywa si konflikt spoeczny.
- wymiana wizerunkw, polegajca na tym, i kada ze stron dowiaduje si jak jest postrzegana
przez drug stron; wymiana tych wizerunkw przebiega wedle wieloetapowego scenariusza w
ktrym jest miejsce i na indywidualne oceny siebie i innych, na funkcjonowanie wasnych
"emisariuszy" jak i na wsplne spotkania zwanionych stron.
Mona oczywicie posuy si rwnie maksym powtarzan przez prezesa pewnej
zachodniej firmy, i najlepszym sposobem na rozwizanie konfliktu to tak dugo stuka nawzajem
gowami obie strony a si pogodz. Konflikt spoeczny jest jednak tak zoonym procesem, e
adne radykalne metody, proponowane nawet w formie metaforycznej, nie s w stanie doprowadzi
do zadawalajcych efektw.

74
 Spis treci
Strona tytuowa.......................................................................................1
Strona wydawnicza.................................................................................2
Spis treci................................................................................................3
Rozdzia I
SOCJOLOGIA JAKO DYSCYPLINA NAUKOWA............................6
1. Wyodrbnienie si socjologii jako dyscypliny naukowej...................6
2. Podstawowe zaoenia teorii socjologicznej.......................................7
Rozdzia II
WI SPOECZNA............................................................................11
1. Pojcie wizi spoecznej...................................................................11
2. Proces tworzenia si wizi spoecznej..............................................15
3. Typy wizi spoecznej.......................................................................29
4. Rozpad wizi spoecznej procesy dezorganizacji......................... 34
Rozdzia III
OSOBOWO SPOECZNA I PROCES JEJ KSZTATOWANIA
1. Pojcie osobowoci...........................................................................41
2. Elementy skadowe osobowoci.......................................................44
3. Psychologiczne koncepcje czowieka...............................................68
3.1. Koncepcja behawiorystyczna....................................................68
3.2. Koncepcja psychodynamiczna..................................................70
3.3. Koncepcja poznawcza...............................................................77
3.4. Koncepcja humanistyczna.........................................................79
4. Rola spoeczna istotny czynnik strukturalizacji wiata
spoecznego......................................................................................82
5. Techniki ksztatowania pozytywnych postaw interpersonalnych w procesie penienia rl
spoecznych.................................................86
6. Proces socjalizacji i jego podstawowe mechanizmy........................ 93
7. Socjalizacja w perspektywie struktury spoecznej............................99
Rozdzia IV
KULTURA I JEJ WPYW NA YCIE SPOECZNE
1. Pojcie kultury w socjologii i antropologii spoecznej...................104
2. Kultura masowa procesy homogenizacji kultury.......................110
3. Kultura masowa a propaganda........................................................113
Rozdzia V
ZBIOROWOCI SPOECZNE.........................................................118
1. Podstawowe rodzaje zbiorowoci spoecznych..............................118
2. Rola i znaczenie grup spoecznych.................................................120
3. Rodzaje grup spoecznych..............................................................122
4. Normy grupowe a problemy konformizmu....................................128
4.1. Systemy norm grupowych i ich specyfika..............................128
4.2. Konformizm podstawowe powody oraz czynniki okrelajce jego
skuteczno...................................................134
5. Style kierowania grupami...............................................................145
6. Nard problemy tosamoci narodowej.....................................151
6.1. Pojcie i specyfika narodu.......................................................152
6.2. Podstawowe typy definicji narodu..........................................155
7. Socjologiczna analiza pastwa........................................................157
7.1. Podstawowe zaoenia.............................................................157
7.2. Podstawowe funkcje pastwa..................................................161
7.3. Legitymizacja wadzy pastwowej.........................................163
Rozdzia VI

75
STRUKTURA SPOECZNA I NIERWNOCI SPOECZNE
1. Podstawowe wymiary analizy struktury spoecznej.......................165
2. Struktura spoeczna w perspektywie klasowej................................168
3. Potoczna percepcja struktury spoecznej........................................175
4. Struktura a ruchliwo spoeczna....................................................177
5. Nierwnoci spoeczne...................................................................179
6. Podstawowe tendencje w procesach ruchliwoci, zrnicowania i nierwnoci spoecznej w
Polsce.........................183
Rozdzia VII
PROCESY SPOECZNE WANIEJSZE RODZAJE
1. Pojcie procesu spoecznego...........................................................193
2. Adaptacja spoeczna podstawowe wymiary..............................194
2.1. Pojcie adaptacji spoecznej....................................................194
2.2. Gwne koncepcje wyjaniajce przebieg procesu adaptacji
kulturowej...............................................................................197
3. Konflikt spoeczny..........................................................................201
3.1. Pojcie konfliktu spoecznego.................................................201
3.2. Podstawowe rda konfliktw spoecznych..........................203
3.3. Typologie konfliktw..............................................................207
3.4. Spoeczne funkcje konfliktw.................................................209
3.5. Podstawowe formy walki w konflikcie spoecznym...............212
3.6. Rozwizywanie konfliktw.....................................................214
3.7. Konflikty spoeczne w perspektywie ruchw spoecznych.....219
3.8. Percepcja konfliktw spoecznych..........................................222
4. Transformacja jako przykad procesu rozwoju spoecznego..........224
5. Spoeczestwo polskie okresu przemian w opisie socjologicznym
232
Zakoczenie........................................................................................238
Bibliografia.........................................................................................240
Summary.............................................................................................247

76