Czarna Księga Komunizmu

STEPHANE COURTOIS, NICOLAS WERTH,
JEANLOUIS PANNE, ANDRZEj PACZKOWSKI

KAREL BARTOSEK, JEANLOUIS MARCOLIN
oraz Remi Kauffer, Pierre Rigoulot, Pascal Fontaine,

Yves Santamaria, Sylvain Boulouque
CZARNA
KSIGA
KOMUNIZMU
Zbrodnie terror,
Przeladowania
Wstp do polskiego wydania KRYSTYNA KERSTEN
WARSZAWA 1999
WSTP DO POLSKIEGO WYDANIA
KRYSTYNA KERSTEN
"Kto moe uzna, e epoka, ktra w cigu pidziesiciu lat wykorzenia, zniewaa czy abija siedemdziesit milionw
ludzi, powinna przede wszystkim by sdzona. Ale trzeba jeszcze, eby jej wina zostaa zrozumiana. [...] obozy
niewolnikw pod sztandarem
wolnoci, rzezie usprawiedliwiane mioci czowieka czy upodobaniem do nadczowieka w pewnym sensie
obezwadniaj sd. W chwili gdy wskutek szczeglnego odwrcenia, waciwego dla naszego czasu, zbrodnia wkada
skr niewinnoci, rzecz niewinnoci jest szuka dla siebie usprawiedliwie".
AL.BERT CAMUS, "I, HOMME RBVOLTE" (1952)
Zanim dzieo jedenastu autorw, spord ktrych kilku to historycy wybitni, trafio
do rk polskiego czytelnika po ukazaniu si we Francji w listopadzie 1997 ro
ku, stao si obiektem ostrych kontrowersji na amach prasy, w radiu i w telewi
zji. Gos zabierali politycy, historycy, przedstawiciele nauk spoecznych i politycznych,
pisarze, publicyci spod rnych sztandarw. Entuzjastyczne wypowiedzi krzyoway si
z radykalnym potpieniem. Uwaga skupia si przede wszystkim na dwch tekstach
pira Stephane'a Courtois, stanowicych niejako klamr spinajc pi czci szczeg
owych, powiconych przemocy stosowanej przez partie komunistyczne w drodze do
wadzy i w czasie jej sprawowania. Teksty te - "Zbrodnie komunizmu" otwierajce
Czarn ksig" i koczce j "Dlaczego?", w ktrych autor podj prb szacunku
liczby ofiar komunistycznych represji i terroru w skali globalnej oraz zawar uoglniaj
ce tezy i interpretacje - sprowokoway zacieke polemiki czy wrcz wciekle ataki, wy
kraczajce daleko poza waciwy temat.
"Czarna ksiga komunizmu" bya wydarzeniem nie tylko we Francji, gdzie ponad
stutysiczny nakad rozszed si w krtkim czasie. W Niemczech rwnie znalaza wielu
czytelnikw i odbia si szerokim echem w rodkach masowego przekazu. Wydanie nie
mieckie, ktre ukazao si w maju 1998 roku, zostao uzupenione czci "Die Aufar
beitung des Sozialismus in der DDR" powicon socjalizmowi w NRD i zawierajc
komentarz pastora Joachima GauckaZ. Podobnie jak we Francji, "Czarna ksiga" wy
woaa burz - najostrzejsze zarzuty paday ze strony lewicy. Jeden z artykuw, ktry
ukaza si we wrzeniu w miesiczniku "Die Neue Gesellschaft. Frankfurter Hefte",
Albert Camus, "Czowiek zbuntowany", tum. Joanna Guze, Oficyna Literacka, Krakw 1993, s. 7-8.
Za informacj dzikuj serdecznie prof. Tomaszowi Szarocie.
8 WSTP DO POLSKIEGO WYDANIA
zatytuowany jest "Desinformation und Geschichtsklitterung" (Dezinformacja i histo

ryczna babranina). Jego autor Gernot Erler, historyk, pose do Bundestagu, uwaa, i
ksika ta ma charakter propagandowy, nie za naukowy. ywe reakcje wywoaa te
, Czarna ksiga" we Woszech. Przygotowywane s tumaczenia na inne jzyki.
Skd takie zainteresowanie? Jakie s przyczyny gwatownych polemik, burzliwej pu
blicznej debaty? Trudno o prost odpowied. Najoglniej stwierdzi mona, i owo
dzieo rewiduje obraz mijajcego stulecia, wpisuje si w toczc si dzi "bitw o pa
mi", w spr o historyczn ocen wieku XX, a ujmujc rzecz szerzej - w zderzenie
dwch rnych postaw wobec wiata, wciskanych w prokrustowe oe "lewicy" i "prawi
cy". Dotyczy ono bezporednio yciorysw milionw ludzi, ktrzy znaleli si w krgu
komunizmu - czy jako wyznawcy i realizatorzy komunistycznego projektu przeobrae
nia wiata, czy te jako jego ofiary. Role te zreszt czsto trudno rozdzieli; wczorajsi
kaci stawali si niejednokrotnie ofiarami, wczorajsze ofiary - przeladowcami. W jed
nym i drugim wypadku "Czarna ksiga komunizmu" uderza w najbardziej newralgiczne
punkty, wie si bowiem z obron sensu dokonanych w przeszoci wyborw, a take
dzisiejszych zaangaowa ideowych i politycznych.
Stephane Courtois, nalecy do pokolenia Maja 68, ktry ladem wielu intelektu
alistw - by wymieni choby Arthura Koestlera, Edgara Morina, Leszka Koakow
skiego, Annie Kriegel i Francois Fureta - przeby drog wiodc od komunizmu do je
go negacji, mia odwag wystpi przeciw mitom istniejcym nadal w niektrych rodo
wiskach uniwersyteckich (i nie tylko), a tym samym naruszy gboko zakorzenione
tabu. Jego duchowymi mistrzami byli Annie Kriegel, z ktr od 1981 roku wydawa pi
smo "Communisme", oraz Francois Furet', autor ksiki ukazujcej w nowym wietle
Rewolucj Francusk i opublikowanego w 1995 roku wnikliwego rozliczenia z komuni
zmem pod tytuem "Przeszo pewnego zudzenia". pozosta te Courtois czowiekiem
pasji i gbokiego zaangaowania w wypenienie - jak pisze - podwjnego obowizku:
wobec historii oraz wobec pamici, obowizek ten traktujc w wymiarze zarwno po
znawczym, jak i etycznym. Jego demaskatorski stosunek do komunizmu, ktry
w przeciwiestwie do nazizmu zgodnie uznawanego za ucielenienie absolutnego Za
"a do 1991 roku by uznawany na arenie midzynarodowej, a jego wyznawcy rozsiani
s po caym wiecie", oraz kontrowersyjne twierdzenia, zwaszcza za zestawienie
dwch totalitaryzmw - brunatnego i czerwonego - jako formacji na rwni zbrodniczych, sprawiy, e trzej
wspautorzy, Nicolas Werth, Karel Bartosek i JeanLouis
Margolin, jeszcze przed publikacj "Czarnej ksigi" zakwestionowali rozdzia wstpny,
a take proponowany pierwotnie tytu caoci: "Zbrodnie komunizmu". Margolin do
maga si usunicia ze wstpu "faszywego porwnania nazizmkomunizm", da te
"cakowitego przeredagowania naduywanych stwierdze o miejscu zbrodni w komuni
zmie". Zanim "Czarna ksiga" znalaza si w sprzeday, w "Le Monde" (31 padzierni
ka 1997) ukaza si artyku Ariane Chemin zatytuowany "La division d'une equipe
d'historiens du communisme" (Rozdwik wrd historykw komunizmu), relacjonuj
cy zastrzeenia Margolina i Wertha. Oni sami przedstawili swoje stanowisko w obszer
nym tekcie na amach tego dziennika dwa tygodnie pniej (14 listopada). Informu
' Francois Furet, "Prawdziwy koniec Rewolucji Francuskiej", tum. Barbara Janicka, "Znak", Krakw
1994; tene, "Przeszo pewnego zudzenia. Esej o idei komunistycznej w XX w.", tum. Joanna Grnicka
-Kalinowska, Maria Ochab, Oficyna Wyd. Volumen, Warszawa 1996.
WSTP DO POLSKIEGO WYDANIA 9
jc o powanych kontrowersjach midzy niektrymi autorami "Czarnej ksigi komuni

zmu" a Stephane'em Courtois, wymienili cztery gwne punkty sporu, a wic:
przypisywanie zbrodniom masowym nadrzdnej roli w represyjnych dziaaniach komunistw

sprawujcych wadz; utosamienie doktryny komunistycznej z jej realizacj, prowadzce do
usytuowania zbrodni w samym jdrze ideologii komunistycznej; uznanie, i zachodzi znaczne
podobiestwo midzy nazizmem a komunizmem, systemami w istocie swej u samych podstaw
zbrodniczymi; liczby ofiar komunizmu, wyolbrzymione, nieprecyzyjne (85 milionw? 95? 100?),
nieuzasadnione i zaprzeczajce ustaleniom autorw czci dotyczcych ZSRR, Azji i Europy
wschodniej, ktre globalnie mona zawrze w przedziale od 65 do 93 milionw; rednia 79 mi
lionw ma warto wycznie orientacyjn.
Wok tych kwestii w duej mierze koncentrowaa si dyskusja absorbujca opini

francusk w listopadzie i grudniu 1997 roku oraz debaty we Woszech i w Niemczech
po ukazaniu si "Czarnej ksigi". Wyranie zaznaczyy si podziay ideowe, a ich poli
tyczny kontekst by a nazbyt wyrany. Udokumentowane przedstawienie przemo
cy, wystpujcej w rnych postaciach, jako integralnego elementu zdobywania wa
dzy, budowy systemu oraz jego funkcjonowania - jeli nawet pomin niektre
prowokujce, nie bezzasadnie podawane w wtpliwo tezy zawarte w obu tekstach
Stephane'a Courtois czy te jego nazbyt swobodne podejcie do liczb - prowadzio do
totalnego oskarenia komunizmu, co wywoywao z kolei reakcje obronne nieuniknio
ne w krajach, gdzie - jak we Francji - partia komunistyczna nadal zajmuje wane miej
sce w yciu publicznym. Lionel Jospin podczas debaty w Zgromadzeniu Narodowym
12 listopada 1997 roku, odpowiadajc opozycyjnemu deputowanemu, ktry w nawiza
niu do "Czarnej ksigi" pyta, co premier zamierza uczyni, by ustali odpowiedzia
no za "podtrzymywanie tych okropnoci", stwierdzi:
ZSRR Stalina, jakkolwiek go ocenia, by naszym sojusznikiem przeciw nazistowskim Niemcom

[...]. GUag i stalinizm winny by potpione i cakowicie odrzucone, i cho mona uwaa, e
Francuska Partia Komunistyczna uczynia to zbyt pno, niemniej jednak to uczynia. Dla mnie
komunizm wpisany jest w "kartel lewicy", Front Ludowy, walk Resistance, rzdy lewicy w 1945
i 1981 roku. Komunizm - dowodzi dalej - nigdy nie podnis rki na wolno. Wycign lekcj
ze swej historii. Jest reprezentowany w moim rzdzie i jestem z tego dumny.
Robert Hue na forum tego Zgromadzenia Narodowego wysun "dyurny" argu

ment, przestrzegajc, i "Czarna ksiga" to podarunek dla prawicy. Po raz kolejny
"wrg", dziaanie na korzy "wroga" posuyo przywdcy Francuskiej Partii Komuni
stycznej jako alibi dla zmowy milczenia cigle jeszcze otaczajcej zbrodnie komunizmu,
cho dzi ju mao kto - przynajmniej na zachd od Bugu - neguje istnienie agrw al
bo wielki gd lat trzydziestych czy zbrodni katysk. Co najwyej pomniejsza si ich
znaczenie, redukuje liczb ofiar, szuka usprawiedliwie w "obiektywnych warunkach"
i zagroeniu ze strony imperializmu, przede wszystkim za odwouje si do roli, jak
komunizm odegra w walce z faszyzmem.
Czarna ksiga", ujmujc rzecz najbardziej oglnie, traktuje o dziaaniach, ktre
bezporednio lub porednio pocigay za sob mk i mier na skal masow
o zbrodniach przeciwko ludziom, jak to podkrela Courtois. Autorzy przedstawiaj ob
raz cierpie, jakie komunizm zgotowa ludziom i narodom, ukazuj te jego karty, na
ktrych zapisane s: masowy terror, represje, deportacje, przesiedlenia, ponienie czo
wieka, deptanie jego godnoci, zniewolenie duchowe, ubezwasnomylenie. Na tym
i tylko na tym aspekcie komunistycznego uniwersum koncentruj si autorzy, przedsta

wiajc go w mniej lub bardziej szerokim kontekcie. Nie jest to wic z zaoenia histo
ria komunizmu - ani jako ideologicznego projektu, ani jako realnie istniejcego syste
mu. Autorzy wiadomie nie podjli prby ukazania miejsca owej formacji w dziejach,
nie szukali odpowiedzi na pytanie: czy i w jakim stopniu "realny komunizm", zarwno
w skali wiatowej, jak i w poszczeglnych krajach, przyczyni si do ekonomicznej mo
dernizacji i rozwoju - cywilizacyjnego, kulturalnego, w jakim za doprowadzi do de
gradacji w rnych sferach rzeczywistoci, od rodowiska naturalnego poczynajc, na
duchowej kondycji czowieka koczc. Co zbudowa, co zniszczy? Ocena oparta nana
ukowych podstawach jest niezmiernie trudna, jeli nie wrcz niemoliwa; pozycje "wi
nien" i "ma" nie bilansuj si, co wicej, nie znamy i zna nie moemy alternatywnego
biegu historii. "Czarna ksiga" nie zajmuje si dociekaniem przyczyn, ktre sprawiy, i
komunici doszli do wadzy w dziewitnastu krajach na prawie wszystkich kontynen
tach (poza Ameryk Pnocn i Australi), nie bada rde atrakcyjnoci komunizmu,
jego siy mobilizacyjnej. Nie analizuje te nadziei, jakie z komunizmem wizay miliony
ludzi na caym wiecie, motyww, bardzo przecie zrnicowanych, skaniajcych do
przyjcia "nowej wiary". Formacja, ktra jeszcze na pocztku lat osiemdziesitych
sprawowaa rzdy w jednej czwartej wiata zamieszkanej przez ponad jedn trzeci je
go ludnoci, czeka nadal na swojego dziejopisa. Postrzeganie komunizmu przez pry
zmat uciemienia osigajcego wymiar wstrzsajcych zbrodni, sprowadzanie go me
tod pars pro toto do GUagu i chiskich laogai, masowych egzekucji, rozstrzeliwania
jecw, czystek, torturowania winiw, sfingowanych procesw pokazowych, zsyek,
deportacji, przesiedle, poniania czowieka uznanego za wroga, przeladowa "le
urodzonych", klasowo obcych, cho poparte wiarygodnymi przekazami, uniemoliwia
w istocie rzeczy poznanie i zrozumienie owego politycznego fenomenu, ktry zaciy
na caej historii XX stulecia. Doda mona, i dla wielu, take historykw, werdykt
w sdzie nad komunizmem nie jest bynajmniej jednoznaczny. I tak na przykad Eric
Hobsbawm, wybitny historyk brytyjski, w swej historii wieku XX twierdzi, e - para
doksalnie - to wanie komunizm ocali zachodni demokracj, miertelnie zagroon
przez skrajnie nacjonalistyczny totalitaryzm. Przeciw redukowaniu komunizmu do
zbrodniczego terroru opowiadaj si zreszt autorzy "Czarnej ksigi", nie wyczajc
Stephane'a Courtois, ktry te podkrela: "Dzieje ustrojw i partii komunistycznych,
ich polityki, relacji z wasnym spoeczestwem i ze wsplnot midzynarodow nie
sprowadzaj si wycznie do owego przestpczego wymiaru ani nawet do terroru i re
presji". Pozostaje wic nadal problem okrelenia miejsca przemocy w komunizmie i jej
roli w rnych segmentach i fazach komunistycznego uniwersum'.
W dyskusji nad "Czarn ksig" pado zdanie, i nazizmu bez komr gazowych wy
obrazi sobie nie mona, komunizm bez guagw - tak. Nie wnikajc tu w kwesti za
sadnoci pierwszej czci owego sdu, drugiej zdaje si przeczy rzeczywisto po
' W Polsce termin "komunizm" w odniesieniu do PPR i PZPR budzi u wielu osb, nie wyczajc hi
storykw, istotne zastrzeenia. Wikszo szeregowych czonkw owych partii nie utosamiaa si z komu
nistami, panujcy system okrelany by jako "demokracja ludowa", a w ostatnich dekadach swego istnienia
jako "realny socjalizm". W jzyku polityki i propagandy sowo "socjalizm" zastpio sowo, komunizm".
By wic "blok socjalistyczny", "kraje socjalistyczne", "wiat socjalistyczny". Nie wdajc si w dyskusj ter
minologiczn, konsekwentnie uywam tu pojcia "komunizm", poniewa oddaje ono genez i charakter tej
formacji, mimo jej ewolucji i rnicowania si wiatowego ruchu komunistycznego, zwaszcza po 1956 r.
WSTP DO POLSKIEGO wydania 11
szczeglnych krajw. Obozy koncentracyjne nie byy wprawdzie wynalazkiem komuni

stw, niemniej zawsze zaczynali oni swe rzdy od ich tworzenia. Przemoc o mniejszym
lub wikszym nasileniu i zasigu towarzyszya zdobywaniu wadzy oraz wprowadzaniu
w ycie systemu, ktrego podstawowym filarem byo - niezalenie od miejsca i czasu
cakowite podporzdkowanie jednostek oraz caych spoecznoci totalnej ideologicz
nej (z czasem ideologia sprowadzi si do pustego rytuau) i policyjnej dyktaturze par
tiipastwa. W samej wizji spoeczestwa bezklasowego, w jej leninowskim ksztacie,
zawarte byo uznanie terroru - bezporednio fizycznego, ale take psychicznego - ja
ko sposobu na niszczenie wroga i burzenie starego porzdku, na ktrego gruzach mia
powsta nowy, sprawiedliwy ad. Komunizm mia nie ze sob radykalne przerwanie
cigoci, rewolucyjne przeobraenie caej rzeczywistoci, nie wyczajc czowieka.
Wadysaw Gomuka, otwierajc I Zjazd PPR w grudniu 1945 roku, mwii: "Chcemy
w nowej Polsce zlikwidowa do koca wszystko, co w starej Polsce byo zmurszae
i ze, szkodliwe i krzywdzce. Chcemy ama i bdziemy ama wszystkie przeszkody,
jakie stan na drodze do tego celu. [...] Nienawidzi nas reakcja nienawici warstwy,
ktra wyrokiem ludu skazana zostaa na zagad. [...] Jeszcze ksa jadowity gad reak
cyjny". Lenin w 1920 roku pisa: "Dyktatura proletariatu oznacza nieustajc walk
krwaw i bezkrwaw, gwatown i pokojow, zbrojn i ekonomiczn, rodkami wycho
wawczymi i administracyjnymi przeciw siom i tradycjom starego spoeczestwa".
W deniu do totalnej dyktatury ideologicznej komunici, najpierw w Rosji, nastpnie
za wszdzie tam, gdzie dochodzili do wadzy, rozbijali i niszczyli siy, ktre z pocztku
stanowiy ich spoeczne zaplecze. Znoszenie wszelkich swobd demokratycznych,
przeladowanie religii i duchowiestwa, przymusowa kolektywizacja, nie liczce si
z warunkami ekonomicznymi "budownictwo socjalizmu" z wszelkimi tego konsekwen
cjami - wywoyway napicia spoeczne, na ktre odpowiedzi by powszechny terror.
W tym zakresie, jak pokazuje "Czarna ksiga", istniay daleko idce zbienoci mi
dzy poszczeglnymi krajami, w ktrych komunici realizowali swj projekt "nowego
porzdku". Rnice miay bardziej ilociowy ni jakociowy charakter, mona przeto
mwi o pewnym modelu.
Destrukcja w imi konstrukcji; nienawi do czowieka uznanego za wroga, ktre
mu odbiera si cechy ludzkie (gady, wszy, winie, psy, mierdzca padlina, spy), kt
rego si depcze w imi "humanizmu"; kamstwo w imi "prawdy", ktrej partia jest je
dynym depozytariuszem; zniewolenie w imi wyzwolenia spoecznego i narodowego;
totalitarna dyktatura w imi "prawdziwej demokracji" - wszystko to tworzyo zafa
szowany obraz wiata, do dzi nie do koca przezwyciony. Pod tym wzgldem wypa
da przyzna racj Stephane'owi Courtois - nie powstao dotychczas dzieo podobne
sawnej ksice Victora Klemperera powiconej jzykowi Trzeciej Rzeszy5. W skali
wiatowej badania nad jzykiem komunizmu pozostaj wci daleko w tyle za studia
mi nad jzykiem faszyzmu i nazizmu. To samo mona powiedzie o analizie wizerunku
wroga, zajmujcego w systemach totalitarnych centralne miejsce. Wroga, ktrego nie
tylko mona, ale wrcz naley zniszczy, aby zrealizowa wizj lepszego wiata, wolne
go od zgnilizny i degeneracji. Rwnie pod tym wzgldem studia nad stereotypem
wroga i jego funkcj w poszczeglnych okresach i w rnych odmianach komunizmu
Victor Klemperer, "LTI (Lingua Tertu Imperu): notatnik filologa", tum. Juliusz Zychowicz, Mo
dzieowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1989.
nie dorwnuj analogicznym studiom dotyczcym hitlerowskich Niemiec czy faszy

stowskich Woch. A przecie jzyk - manipulowanie sowami, posugiwanie si okre
lon frazeologi - suy do kreowania zdeformowanego obrazu wiata oraz wywoy
wania podanych emocji, dziki czemu moliwe byo usankcjonowanie przemocy lub
wrcz jej apoteoza. Nicolas Werth w czci zatytuowanej znamiennie "Pastwo prze
ciw spoeczestwu" udowadnia, e na pocztku terror nie by reakcj na realne zagro
enie ze strony biaych, uderza w "naturalnego sprzymierzeca" bolszewikw, jakim
byli robotnicy. To sami bolszewicy swoimi represjami uruchomili proces, ktry na za
sadzie sprzenia zwrotnego doprowadzi do koszmaru wojny domowej, a ofensywa
wobec chopstwa wywoaa jego opr, ktry zdawi dopiero pierwszy wielki gd
w 1922 roku. Przemoc i strach towarzyszyy komunistycznym rzdom od pocztku do
koca, cho skala ich bya rna. Jednake zarwno uznanie przez Stephane'a Cour
tois komunizmu za ustrj z istoty swej zbrodniczy, jak i stwierdzenie, i "wadza ko
munistyczna przez dziesitki lat postrzegaa i wprowadzaa w ycie zbrodni jako ba
nalny, normalny i zwyczajny rodek", wydaj si do daleko posunitymi uproszcze
niami. Opinie takie byyby zasadne, gdyby przyj, e komunizm w Europie skoczy
si w 1956 roku. Po XX Zjedzie trudno bowiem mwi o postrzeganiu i praktykowa
niu w ZSRR i w strefie jego panowania zbrodni jako "banalnego, normalnego i zwy
czajnego" instrumentu w rkach wadzy, cho oczywicie niektre represje - na przy
kad wykorzystywanie psychiatrii w walce z dysydentami - miay taki charakter, daleko
te byo do ujawnienia prawdy o zbrodniach niegdy popenionych, nie mwic ju
o ich bezwzgldnym potpieniu; dzi jeszcze w rodowiskach komunistycznych lub wy
wodzcych si z komunizmu istniej pod tym wzgldem niemae opory, nie tylko we
Francji. Courtois bez wtpienia ujmuje rzecz powierzchownie i skonny jest do nad
miernych uoglnie, nie zmienia to jednak faktu, i badania, zwaszcza najnowsze,
wykorzystujce udostpnione historykom dokumenty archiwalne, dowiody, e partie
komunistyczne w peni sankcjonoway przemoc, dziki niej dochodziy do wadzy, po
sugiway si ni do realizowania swych celw.
Demokracja proletariacka", ktra - jak w 1918 roku pisa Lenin, polemizujc
z "renegatem Kautskim" - "przyniosa nie widziany na wiecie rozwj i rozszerzenie
demokracji wanie dla ogromnej wikszoci ludnoci, dla mas wykorzystywanych i pra
cujcych", naleaa do komunistycznego wiata przedstawie, podobnie jak trzydzieci
lat pniej "demokracja ludowa", nastpnie za "demokracja socjalistyczna". Komuni
ci nigdy i nigdzie nie zdobyli i nie sprawowali wadzy metodami demokratycznymi. Ich
rzdy zalenie od fazy systemu byy totalitarne lub autorytarne, zawsze jednak wyklu
czay pluralizm w jakiejkolwiek dziedzinie. Przemoc bya nieodzowna, aby rozbija za
stane struktury, dawi wszelki opr - take kulturowy - wymusza posuszestwo.
Rozziew midzy aspiracjami wikszoci a motywowanymi ideologicznie lub i pragma
tycznie dziaaniami partiipastwa sprawia, i system komunistyczny nie mg ani po
wsta, ani te istnie bez terroru w pierwszej fazie, a bez represji przez cay czas swego
trwania. Jeli nie naley sprowadza komunistycznego uniwersum do - mwic symbo
licznie - GUagu, nie mona rwnie bez faszowania historii negowa lub minimali
zowa terroru i represji bdcych przyjtym, uznanym, a nawet uwiconym w pewnych
okresach narzdziem sprawowania wadzy.
W 1922 roku w licie do Dmitrija Kurskiego, ludowego komisarza sprawiedliwoci,
Lenin stwierdzi:
Trzeba otwarcie postawi zgodn z zasadami i pod wzgldem politycznym suszn (a nie tylko
cile prawn) tez, uzasadniajc istot i suszno terroru, jego konieczno, jego granice.
Sd nie powinien uchyla si od stosowania terroru; takie zapewnienie byoby oszukiwaniem
siebie lub oszukiwaniem innych - powinien natomiast uzasadni i zalegalizowa go pryncypial
nie, jasno, bez faszu i bez upikszania. Formuowa trzeba moliwie szeroko, gdy jedynie re
wolucyjna wiadomo prawna i rewolucyjne sumienie okrel warunki stosowania terroru
w praktyce.
Sze lat pniej Maksim Gorki napisze: "To zupenie naturalne, e wadza robotni
cza i chopska zabija swoich wrogw jak wszy". Nasuwa si tu analogia ze znanym pla
katem niemieckim z okresu wojny: "ydziwszytyfus plamisty". Tomasz Szarota w stu
dium "Polak w karykaturze niemieckiej 1914-1944" wyrazi pogld, i animalizacja
wroga, postrzeganie go jako budzcego wstrt i zagraajcego zdrowiu insekta oznacza
przekroczenie pewnej psychologicznej i etycznej bariery - takiego wroga naley tpi
i niszczy. T barier przekroczyli nie tylko nazici, lecz rwnie, w niektrych okresach
i w niektrych krajach - komunici. Uwzgldniajc wszelkie odmiennoci w czasie
i w przestrzeni, mona jednak, jak sdz, mwi o swoistej "kulturze terroru" wpisanej
w ideologi i dziaania komunistw w toku zdobywania wadzy i budowania systemu.
"Czarna ksiga" zawierajca, przy wszystkich zastrzeeniach, mniej albo bardziej wni
kliwe przedstawienie tego wymiaru komunizmu w skali wiatowej stanowi bez wtpie
nia pierwszy krok ku pogbionej, wielostronnej analizie komunistycznego wiata w ca
ej jego zoonoci.
Podejcie kompleksowe - opis zbrodni, terroru, represji, rnych form przemocy
i uciemienia we wszystkich krajach, w ktrych partie komunistyczne doszy do wadzy
i wprowadziy swj porzdek, tak jak jawi si one badaczom w wietle dostpnych dzi
rde - pociga za sob niebezpieczestwo pochopnej generalizacji. Stephane Cour
tois, prbujc dokona podsumowania zbrodni komunizmu i wykaza, i s one po
rwnywalne ze zbrodniami nazizmu - a nawet je przewyszaj - jak te szukajc odpo
wiedzi na pytanie: "Dlaczego wspczesny komunizm, ktry pojawi si w 1917 roku,
prawie natychmiast przeksztaci si w krwaw dyktatur, a nastpnie w zbrodniczy
reim?", traktuje komunistyczne uniwersum jako jedn cao, ktre dla zaczyna si
w 1914, koczy za w 1991 roku. Odpowiadajc 20 grudnia 1997 roku na amach "Le
Monde" polemistom, ktrzy wskazywali na ogromne zrnicowanie reimw komuni
stycznych i przeciwstawiali si widzeniu komunizmu jako jednego historycznego zjawi
ska, o znaczeniu zasadniczym dla wieku XX, francuski historyk stwierdzi: "Komunizm
by namacaln rzeczywistoci, ktrej dowiadczyy miliony ludzi. W jakiej mierze jego
jednolito znajdowaa wyraz w wymiarze terroru i zbrodni, ktre odnajdujemy wsz
dzie. Ale wspiera si on rwnie na leninowskim projekcie - micie rewolucji proleta
riackiej - oraz na organizacyjnej i instytucjonalnej formule wnikliwie opisanej przez
Annie Kriegel". Przy takim rozumieniu komunizmu odmiennoci schodz na dalszy
plan, przesonite czc wszystkie komunistyczne reimy bolszewick "matryc" po
wsta w toku wojny domowej w Rosji. To wtedy - wedle Courtois - zrodzia si "szcze
glna mentalno leninowsko-stalinowskiego komunisty, mieszanina idealistycznej eg
zaltacji, cynizmu i nieludzkiego okruciestwa. Owa rozszerzajca si z terytorium Rosji
na cay wiat wojna domowa, ktra miaa trwa dopty, dopki socjalizm nie opanuje
ziemskiego globu, uczynia z okruciestwa kryterium "normalnych" midzyludzkich
relacji". W innym miejscu stwierdza, e metody uprawiania terroru wypracowane
w ZSRR za czasw Lenina i Stalina charakteryzuj jednak "pewne elementy niezmien

ne, ktre wystpuj w rnym nasileniu we wszystkich reimach powolujcych si na
marksizm-leninizm. Cho kady kraj lub partia komunistyczna miay sw wasn, od
rbn histori, szczeglne cechy lokalne i regionalne, mniej lub bardziej patologiczne
przypadki, byy one zawsze zgodne z wzorcem przygotowywanym w Moskwie, poczw
szy od listopada 1917 roku, wzorcem, ktry sta si czym w rodzaju kodu genetyczne
go". Bolszewicki wzorzec z kolei mia by zakorzeniony w rosyjskiej historii i tradycji
w rosyjskiej zbiorowej psychice, w zaraeniu rosyjskich inteligenckich rewolucjonistw
terrorem.
Spr o komunizm - o relacje midzy doktryn marksistowsk a jej pniejszymi
wcieleniami, midzy ideaami wypisanymi na komunistycznych sztandarach a rzeczywi
stoci krajw, w ktrych komunistyczne partie sprawoway wadz, wreszcie o samo
istnienie komunizmu jako realnego bytu, ktrego pocztki sigaj wieku XIX, a schy
ek koca wieku XX - nieprdko, jeli w ogle, wyganie. W owym sporze, uwikanym
gboko w pojmowanie czowieka i toczcym si na rnych poziomach - filozoficz
nym i historycznym - problem oceny komunizmu w kategoriach dobra i za, wyzwole
nia i zniewolenia, sprawiedliwoci i zbrodni bdzie zajmowa czoowe miejsce. W cen
trum tego sporu znajdzie si te kwestia tosamoci komunizmu - niezalenie od za
chodzcych w nim zmian oraz odmiennoci realizacji komunistycznego projektu
w rnych krajach. Postp bada naukowych przybliy nas bez wtpienia do ustalenia
proporcji midzy tym, co wsplne wszystkim reimom komunistycznym w toku caej ich
historii, a tym, co waciwe dla danego okresu, dla danego miejsca. Jest to rwnie za
gadnienie perspektywy: holistycznej, kiedy postrzega si archipelag komunizmu jako
pewn cao, albo takiej, w ktrej dzieli si go na segmenty, tak dalece rnice si
midzy sob, e obejmowanie ich jednym terminemkluczem moe si zdawa intelek
tualnym naduyciem, zabiegiem politycznym. Prowadzi to do skrajnego stwierdzenia, i
od kilkudziesiciu przynajmniej lat komunizm nie jest w istocie bytem realnym, lecz
narzuconym przez antykomunistw bytem pojciowym.
Zastrzeenia historyka budz oba kracowe stanowiska: i to, jakie zajmuje Cour
tois, i to, za jakim opowiadaj si jego niektrzy krytycy. Z przedstawionym wyej po
gldem autora "Zbrodni komunizmu" mona byoby si zgodzi, gdyby dotyczy partii
komunistycznych w okresie istnienia Kominternu i - z pewnymi ju zastrzeeniami
lat 1943-1956. Oddzieli przy tym naley zakodowane w ruchu komunistycznym po
strzeganie wiata oraz system wartoci od bezwzgldnego podporzdkowania Moskwie,
wymuszanego terrorem. Konflikt midzy komunistycznymi przywdcami w poszczegl
nych krajach a kierownictwem Kominternu, de facto za Leninem, a pniej Stalinem,
ujawni si zreszt ju w chwili narodzin III Midzynarodwki - dla wielu zakoczy si
on tragicznie. W Europie rodkowej i PoudniowoWschodniej po drugiej wojnie wia
towej terror pierwszych powojennych lat wynika nie tyle z "kodu genetycznego" partii
komunistycznych dziercych wadz - doda mona, i z sowieckiego nadania - ile
z obecnoci Armii Czerwonej oraz dziaalnoci organw kontrwywiadu wojskowego,
ekspozytur i oddziaw NKWD, najpierw bezporedniej, nastpnie za w coraz wik
szym stopniu poredniej. Podstawowym problemem w dziejach komunizmu jest wa
nie wzajemne przenikanie si owego wzorca (ulegajcego zreszt ewolucji) oraz kultu
rowego podoa, na ktre skada si historia, tradycja, wierzenia, wartoci i symbole,
obyczaje, zbiorowa wiadomo i mentalno danego spoeczestwa. Nicolas Werth, pi
WSTP DO POLSKIEGO wydania 15
szc o Rosji, i JeanLouis Margolin, przedstawiajc terror w Chinach, Wietnamie, La

osie, Kambody, dostrzegaj w kontekst kulturowy i wynikajce std konsekwencje,
czyni to rwnie w mniejszym lub wikszym stopniu pozostali autorzy. W "Czarnej
ksidze" zabrako wszelako analizy porwnawczej, obejmujcej z jednej strony elemen
ty stae, niezalene od miejsca i czasu, z drugiej za elementy waciwe dla danegona
rodu lub odpowiadajce okrelonej fazie systemu. Nie podjto te prby, hipotetyczne
go choby - biorc pod uwag stan bada nad komunizmem - ustalenia relacji midzy
tym, co byo wsplne wszystkim narodowym wcieleniom komunizmu przez cay okres
ich istnienia, a tym, co wynikao ze specyfiki krgu kulturowego i tradycji narodowej.
"Lawina bieg od tego zmienia, po jakich toczy si kamieniach" - pisa w "Traktacie
moralnym" Czesaw Miosz.
Wemy teraz pod uwag czynnik czasu. Jeli si abstrahuje od ewolucji, jak prze
chodzia formacja komunistyczna - od radykalnego internacjonalizmu do komuni
zmw narodowych, od ywej ideologii, zawierajcej niemay potencja mobilizacyjny,
do coraz bardziej pustej retoryki, od rewolucji, poprzez dynamiczn budow systemu,
do stagnacji, a w kocu postpujcego rozkadu - nie sposb pozna i zrozumie tak
e tego jej wymiaru, ktrymi byy terror i represje. Terror legitymizowany w pierw
szych dwch fazach jako "rewolucyjna konieczno", warunek "budowy socjalizmu"
z czasem stopniowo traci moraln sankcj. W ZSRR i w strefie sowieckiej dominacji
w Europie rodkowej punktem zwrotnym by rok 1956. Zmieniao si nasilenie repre
sji, ich charakter. Nie przypadkiem Werth zamkn sw cz na XX Zjedzie KPZR,
pniejszemu okresowi powicajc kilka stron. Andrzej Paczkowski syntetycznym za
rysem systemu represji w Polsce objl lata 1944-1989, co pozwolio mu ukaza zmia
ny, jakie w tym czasie zachodziy. Wyrniajc pi etapw: od terroru masowego
(1944-1947) i terroru powszechnego (1948-1956) po "bezradno" lat 1986-1989, najwybitniejszy dzi
polski badacz tych zagadnie ukaza w istocie zaleno represji od
stadium ewolucji systemu w skali caego bloku sowieckiego czy nawet jeszcze szerzej.
W przypadku Polski nie mona stawia w jednym rzdzie selektywnych represji lat
1957-1980 i "mikkich" represji lat osiemdziesitych z dokonywanymi w pierwszych
latach powojennych pacyfikacjami wsi, obozami w Jaworznie, ambinowicach, Potulicach, masowymi
aresztowaniami i przymusowymi deportacjami, brutalnymi ledztwami, sfingowanymi procesami,
wymuszan kolektywizacj, przeladowaniem Kocioa.
Podobnie, nie umniejszajc skali represji w ZSRR po 1956 roku, nie wydaje si, by
mona byo sprowadzi do wsplnego mianownika Czerwony Terror czasu Leina,
terror stalinowski lat trzydziestych i poczynania KGB za rzdw Chruszczowa, Bre
niewa, o Gorbaczowie nie wspominajc. Chodzi nie tylko o kwesti rozmiaru represji,
ich charakteru, lecz take, a nawet moe przede wszystkim, o rol przymusu jako me
tody sprawowania wadzy. Gdy Lenin i Stalin - jak to udowadnia Werth - jak najbar
dziej wiadomie uruchamiali spiral oporu i terroru, uderzajc w najszersze masy spo
eczestwa, zwaszcza w chopstwo, sztucznie tworzc wrogw, demaskujc rzekome
spiski, ktre staway si pretekstem do masowych aresztowa, wykluczajc ze spoe
czestwa cae grupy, ich nastpcy odstpili od totalnej represji, ograniczali si do nad
zoru, wymuszania biernoci i posuszestwa, stymulowania konformizmu, tpienia
opozycyjnych zachowa i kontestacji. Byy to jednak, tak jak w Polsce po 1956 roku,
represje w znacznym stopniu selektywne. Nie inaczej przedstawiaa si sytuacja w Chinach. Mona wic
wyodrbni terror ofensywny, ktrego celem bya destrukcja zasta
nego porzdku i gwatowne, woluntarystyczne przeobraanie rzeczywistoci, oraz de

fensywny, skierowany na obron status quo.
Mimo niebezpieczestwa uproszcze, kryjcego si za niedostatecznym uwzgldnie
niem zmian nastpujcych w czasie, podkreli zarazem naley, e "Czarna ksiga" bu
rzy niejeden z mitw zakorzenionych w lewicowym sposobie mylenia i stosunku do
rzeczywistoci, rwnie minionej, z mitem "dobrego pocztku" na pierwszym miejscu.
W jego krgu niewinno idei - mio do czowieka i gboki humanizm zawarte
w ideologii komunistycznej, przeciwstawione s nienawici lecej u podstaw nazizmu,
czysto rewolucji sankcjonujcej terror - stalinowskim "bdom i wypaczeniom".
W tym ujciu "realny" komunizm czy, jak kto woli, socjalizm w Polsce, w ZSRR, Chinach lub na Kubie pod
wieloma wzgldami rni si wprawdzie od idealnego wzorca, ale rda pozostaway nie zatrute. Jeli
potpiano Stalina, na zasadzie kontrapunktu
przywoywano Lenina. W Polsce pokutujcy do dzi mit "dobrego pocztku" przybra
posta przeciwiestwa midzy "polsk drog do socjalizmu", symbolizowan przez pa
triot Wadysawa Gomuk, a "stalinizmem" zwizanym z nazwiskami "namiestnikw
Moskwy": Bolesawa Bieruta, Hilarego Minca, Jakuba Bermana. Werth w odniesieniu
do Rosji, Paczkowski - do Polski, pokazuj, i niezalenie od odmiennoci kolejnych
okresw terror stanowi immanentny czynnik wadzy komunistw od chwili jej ustano
wienia i odegra zasadnicz rol w tworzeniu "nowego porzdku". Werth opisuje
w ZSRR dwa cykle terroru, ktre odpowiadaj wspomnianym dwom pierwszym sta
diom (terroru masowego i powszechnego) wyrnionym przez Paczkowskiego w Pol
sce: cykl "leninowski" - od koca 1917 do koca roku 1922 - oraz oddzielony od
pierwszego krtkim interludium lat 1923-1927 cykl "stalinowski". Stwierdza przy tym,
i dokonane przeze "krtkie przypomnienie trzydziestu piciu lat historii ZSRR
[1917-1953 - K.K.] podkrela stao praktyki skrajnej przemocy jako formy politycz
nego sprawowania rzdw w spoeczestwie". Stawia te pytanie, czy istnieje cigo
midzy pierwszym a drugim cyklem, wyraajc pogld, i pniejsze formy gwatu wy
rastay z leninowskich idei i leninowskich metod urzeczywistniania bolszewickiej wizji
sprawiedliwego adu. Dotyczy to zwaszcza walki z chopstwem, wsplnej obu okresom.
"Obie strony - stwierdza Werth - i oprawcy, i ofiary, maj wraenie, e powtarzaj zna
ny ju scenariusz". To samo wraenie odnosi czytelnik "Czarnej ksigi komunizmu".
Stalin okaza si istotnie wiernym uczniem i kontynuatorem dziea Lenina, tak jak to
gosia swego czasu propaganda. Pierwszy wielki gd lat 1921-1922 dotkn 29 milio
nw ludzi i pochon 5 milionw ofiar miertelnych, tylko o milion mniej ni gd w la
tach trzydziestych, spowodowany antychopsk polityk i kolektywizacj. Jeli nawet
nie by wywoany celowo, by zama chopski opr (nie zostao to dowiedzione), z pew
noci wynika z antychopskiej polityki; by te cynicznie wykorzystany - Werth przyta
cza zdanie Lenina z listu do Biura Politycznego z czerwca 1922 roku o posueniu si
godem do walki z Cerkwi.
Innym mitem - jeli nie obalonym, to zakwestionowanym zarwno przez Wertha,
jak te Paczkowskiego i Bartoska - jest usprawiedliwianie terroru zagroeniem we
wntrznym i zewntrznym, a wic uznanie jego koniecznoci z punktu widzenia obrony
najwyszej wartoci, jak ma by rewolucja i socjalizm, nioscy wyzwolenie czowieka.
Wszyscy trzej dowodz, e zwizek przyczynowoskutkowy nie by wcale jednoznaczny,
e to czsto wanie represje kreoway wrogw i prowadziy do buntw, krwawona
stpnie tumionych. Terror, nawet w pierwszym okresie po przewrocie bolszewickim
w Rosji, by niewspmierny do oporu, wyprzedza go i pobudza. To samo mona po

wiedzie o zmitologizowanym zagroeniu "imperialistycznym. Stalinowska teza o "za
ostrzaniu walki klasowej", fikcyjne "spiski", pokazowe procesy - wszystko to suyo do
wywoania psychozy strachu, obezwadnienia spoeczestwa terrorem. Lub przeciwnie:
do rozptania zbiorowej nienawici, mobilizowania do walki - by przywoa cytowane
sowa Gomuki - z "reakcyjnym gadem" w jego rnych wcieleniach: faszysty, socjal
zdrajcy, syjonisty, amerykaskiego imperialisty. W propagandzie komunistycznej, ana
logicznie do propagandy nazistowskiej, figura "wroga" - wroga wanie, nie przeciwni
ka - odgrywaa rol kluczow, tyle e "wrg klasowy mia odmienne oblicze. Wszelkie
totalitarne ideologie i systemy wprowadzaj pojcie wroga, ktrego naley zniszczy
w imi jakiego "dobra".
Problemem cile zwizanym z zasygnalizowanym ju pytaniem o istot wiatowego
komunizmu jest problem cigoci i zmian nastpujcych wraz z ewolucj komunizmu
w poszczeglnych krajach i w skali globalnej. Chyba dla nikogo nie ulega wtpliwoci,
e do poowy lat pidziesitych, mimo rozwizania Kominternu, midzy partiami ko
munistycznymi a centrum w Moskwie istniaa najcilejsza wi: ideologiczna, politycz
na, ekonomiczna, militarna. Komunizm stanowi zespoon cao o hierarchicznej
strukturze; wynikajce z rnic kulturowych odmiennoci oraz konflikty midzy po
szczeglnymi sekcjami III Midzynarodwki a jej kierownictwem schodziy na dalszy
plan. Presti ZSRR i Lenina, a pniej Stalina, by niepodwaalny, kult "wodza wiato
wego proletariatu" czy cae komunistyczne uniwersum. W Moskwie podejmowano
decyzje realizowane przez komunistw francuskich, woskich, chiskich, polskich. Po
mierci Stalina poczy wszelako zachodzi zmiany powodujce stopniowe uniezale
nianie si niektrych partii od Moskwy. XX Zjazd KPZR odegra niewtpliwie rol ka
talizatora prdw odrodkowych. Rozwija si proces unarodowienia komunizmu. R
nicowanie zastpowao dotychczasow uniformizacj. Tym samym roso znaczenie kul
turowej gleby, w ktr komunizm zosta implantowany. Ujawniay si tumione lub nie
dopuszczane do gosu narodowe odmiennoci, ktre w coraz wikszym stopniu miay
okrela ksztat komunizmu w poszczeglnych regionach wiata. W Azji Mao Zedong
zerwa ostatecznie ppowin czc z Moskw i stan na czele "antyrewizjoni
stycznego" obozu, tworzc alternatywny i konkurencyjny wobec Moskwy kierunek;
w Europie Zachodniej narodzi si "eurokomunizm". Komunistyczny pie si dzieli.
Tote niebezpodstawna wydaje si refleksja, czy z historycznego punktu widzenia
w okresie po 1956 roku - mimo zwizku genetycznego wyraajcego si midzy innymi
w sowie "komunistyczna" w nazwie wikszoci partii, mimo istnienia wielu cech wspl
nych, waciwych systemom komunistycznym, jak te wci ywych wizi midzy partia
mi - nie naleaoby raczej mwi o rnych odmianach komunizmu: komunizmie
w Rosji (ZSRR), w Azji, Europie Wschodniej, Europie Zachodniej, Afryce itd. Komu
nizm mia niewtpliwie charakter oglnowiatowy, ale zamazywanie rnic midzy na
przykad Komunistyczn Parti Woch i Komunistyczn Parti Kambody to zabieg po
znawczo jaowy. W rzeczywistoci przeszczep marksizmu-leninizmustalinizmu w po
czeniu z rodzimym podoem tworzy wiele rnych odmian. Pol Pot, Mengystu Hajle
Marjam, Wadysaw Gomuka i Aleksander Dubek naleeli moe do tej samej, komu
nistycznej rodziny, lecz byy to bez wtpienia bardzo rne jej gazie. Problem ten
w "Czarnej ksidze" podejmuje JeanLouis Margolin, stwierdzajc, e odmienne dzieje
komunizmu w Europie i Azji ka zastanawia si nad rnicami wystpujcymi mi
dzy poszczeglnymi wariantami owej formacji, ktra tak dramatycznie zawaya na lo

sach ludzkoci w mijajcym stuleciu. Podkrelajc, i wszystkie komunistyczne reimy
w Azji maj charakter narodowy, Margolin wydobywa waciwe im cechy wsplne. za
licza do nich midzy innymi gbsz ni gdzie indziej ideokracj, wyrastajc z pocze
nia konfucjaskiego sposobu mylenia z rewolucyjn wizj przebudowy spoeczestwa,
oraz skrajnie wybujay woluntaryzm, niespotykany nawet w Rosji. Tradycje konfucjani
zmu i uksztatowana przeze zbiorowa psychika znalazy rwnie - wedug francuskie
go historyka - swj wyraz w skali terroru.
Kulturowe podejcie do komunizmu prowadzi do zasadniczego w "Czarnej ksidze"
pytania: w jakim stopniu przemoc, zbrodniczy terror, budzce groz okruciestwo wy
nikay z samej istoty systemu, w jakim za z waciwych dla danego krgu i narodu hi
storycznie uksztatowanych tradycji, stosunkw spoecznych, systemu wartoci, mental
noci. "Czarna ksiga" pokazuje, i to komunistyczna filozofia czowieka, odrzucenie
niezbywalnych praw jednostki ludzkiej, kolektywizm - sprzone z uznaniem komuni
zmu za najwysze wcielenie sensu historii i nadaniem doktrynie statusu prawdy abso
lutnej - doprowadziy do okruciestw na masow skal. Wystpoway one wszdzie: od
Polski - jawicej si w wietle "Czarnej ksigi" jako kraj o najagodniejszym, jeli cho
dzi o nasilenie ucisku, klimacie - po Kub i Kambod. Istniao jednake daleko idce
zrnicowanie celw i charakteru terroru, jak rwnie zakresu towarzyszcych mu
okruciestw. I tak na przykad, przesiedlenie w Polsce w 1947 roku ludnoci ukrai
skiej na ziemie przyczone w ramach tak zwanej Akcji "Wisa" miao inne zgoa przy
czyny ni przesiedlenia w Kambody i - nie pomniejszajc cierpie tych, ktrzy padli
jego ofiar - przeprowadzone byo, w porwnaniu z podobnymi operacjami w ZSRR,
w Chinach czy wanie w Kambody, w miar - jeli mona tu uy tego okrelenia
humanitarnie. W przypadku przymusowego wysiedlenia z Polski kilku milionw Niem
cw, dokonanego zreszt za przyzwoleniem wielkich mocarstw, komunistyczne wadze
realizoway de facto nacjonalistyczny projekt pastwa jednonarodowego. Ku temu
zmierzao rwnie w znacznym stopniu przymusowe wysiedlenie do ZSRR okoo p
miliona Ukraicw. Wiele zjawisk spotykanych na innych kontynentach nie wystpuje
w Europie, jak na przykad zbiorowa fascynacja krwi czy kanibalizm traktowany jako
zemsta, co - wedle Margolina - "jest odpowiednikiem najstarszych archetypw szero
ko rozpowszechnionych w Azji Wschodniej". Zbrodnie bdce dzieem komunistw
w Etiopii, Angoli i Mozambiku trzeba widzie w kontekcie rzeczywistoci Czarnego
Ldu. Karel Bartosek, autor rozdziau powiconego Europie rodkowej i Poudnio
wo-Wschodniej, zastanawia si, w jakiej mierze nasilenie i formy terroru w Rumunii
i Bugarii odzwierciedlay histori i tradycj Bakanw, ktre od stuleci byy widowni
rzezi i okruciestw.
Stephane Courtois w swoim deniu do zdemaskowania zbrodni komunizmu, najpierw

z uporem negowanych - e przypomn nagonk na Davida Rousseta, lewicowego dzia
acza, winia niemieckich obozw koncentracyjnych, ktry w 1949 roku wystosowa
apel o pomoc w dochodzeniu prawdy o sowieckich agrach - potem niejednokrotnie
przemilczanych, pomniejszanych, usprawiedliwianych, zrwna je ze zbrodniami nazi
zmu. By to niewtpliwie krok odwany. Czy rozwany? Pomijam tu szok, jaki wywoa
wrd czci czytelnikw. Niektrzy gwatownie zaprotestowali, zarzucajc autorowi
wSTP DO POLSKIEGO WYDANIA 19
Zbrodni komunizmu" wybielanie nazizmu, banalizowanie holocaustu. Powraca dysku

sja, ktr swego czasu sprowokowa Ernst Nolte opublikowanym na amach "Frankfur
ter Allgemeine Zeitung" 6 czerwca 1986 roku tekstem, w ktrym postulujc "nowe
i rewidujce przedstawienie Trzeciej Rzeszy", domaga si "umieszczenia jej w szer
szym kontekcie i rozpatrywania w plaszczynie historycznogenetycznej". Sprzeciwia
si przy tym demonizacji Trzeciej Rzeszy, przywoujc zbrodnie przeciw ludzkoci po
penione przez reimy komunistyczne: czerwony terror lat dwudziestych, terror stali
nowski, koszmar Kambody. Wedle Noltego "Owicim nie wynika jedynie z tradycyj
nego antysemityzmu i w swej istocie nie by tylko ludobjstwem - chodzio przede
wszystkim o zrodzon ze strachu reakcj na eksterminacyjne praktyki rewolucji rosyj
skiej".
Czerwony terror wedle liczby ofiar okaza si daleko gorszy ni biay. [...] Jeeli przynaleno
klasowa jako taka zasugiwaa wedle publicznych deklaracji na mier, jeeli Lenin domaga si
oczyszczenia ziemi rosyjskiej z "psw i wieprzw obumierajcej buruazji", jeeli Zinowjew
z zimn krwi projektowa wytpienie 10 milionw ludzi [...), musiao to wywoa daleko wik
sz zgroz ni rozstrzeliwanie jecw przez biaych
Tezy Noltego zapocztkoway gony Historikerstreit - spr niemieckich historykw
na temat nazistowskiej przeszoci, jej interpretacji i oceny.
Ukazywanie zbienych cech obu totalizmw: nazistowskiego i komunistycznego
(stalinowskiego), nie jest niczym nowym. Analiza porwnawcza staa si podstaw teo
rii totalitaryzmu sformuowanej przed czterdziestoma dwoma laty przez Carla J. Frie
dricha i Zbigniewa K. Brzeziskiego w gonej ksice "Totalitarian Dictatorship and
Autocracy" (Totalitarna dyktatura i autokracja). Podobiestwa i rnice obu ruchw
i systemw byy przedmiotem docieka Hannah Arendt w jej studium o totalitaryzmie.
W 1990 roku Jan Jzef Szczepaski w swej "Malekiej encyklopedii totalizmu" w hale
"Cele i rodki" pisa:
cele rodzce pokus uycia rodkw budzcych moralne opory, rodkw, ktre wymagaj
"uwicenia", to z reguy cele maksymalistyczne i mgliste, ale umieszczone poza horyzontem
praktycznych, ludzkich potrzeb. Ich realizacja wydaje si moliwa tylko drog rewolucyjnych
przemian, poprzez mobilizacj masowych emocji - entuzjazmu, nienawici, lepej wiary - lub za
pomoc masowego terroru. Potrzebne s szczeglne warunki, nie tylko psychiczne, lecz i ustro
jowe, aby zmusi przecitnych zjadaczy chleba do budowania utopii: wiata absolutnej sprawie
dliwoci spoecznej, Tysicletniej Rzeszy narodu panw, krlestwa boego islamu itp. Osigni
cie takich celw wymaga rodkw niezwykych, "uwiconych" wspania wielkoci przedsi
wzicia inaczej bowiem nic nie mogoby usprawiedliwi" holocaustu had kambodaskich
czaszek, milionw zagodzonych ukraiskich chopw, mierci kobiet i dzieci, rozszarpywanych
bombami terrorystw'.
Nie jest te bynajmniej nowy podniesiony przez Stephane'a Courtois problem po

strzegania dziaa reimw komunistycznych w wietle prawnych definicji zbrodni
przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkoci, wreszcie lu
dobjstwa. Nie bez powodu przedstawiciele ZSRR podczas toczcych si w sierpniu
" Por. te fragmenty korespondencji E. Noltego i F. Fureta opublikowane w "Gazecie Wyborczej"

z 5-6 XII 1998 (wg "Fascisme et communisme", Plon, Paris 1998).
' Jan Jzef Szczepaski, "Maleka encyklopedia totalizmu", "Znak", Warszawa 1990, s. 74.
20 wSTP DO POLSKIEGO WYDANIA
1945 roku w Londynie debat nad statutem Midzynarodowego Trybunau Wojskowego

domagali si stanowczo, aby wykaz zbrodni uzupeni stwierdzeniem, i zostay one po
penione przez osoby pozostajce na subie pastw Osi; czyny wymienione w artykule
6 statutu jako zbrodnie obciay rwnie konto Sowietw. Ostatecznie przyjto kom
promis: trybuna powoano w celu osdzenia i ukarania zbrodniarzy wojennych euro
pejskich pastw Osi, nie zawajc przy tym samej definicji zbrodni. Za szczyt hipokry
zji ze strony ZSRR mona uzna przeforsowanie wczenia do aktu oskarenia zarzutu
zamordowania oficerw polskich w Katyniu.
Nietrudno stwierdzi, szczeglnie po przestudiowaniu "Czarnej ksigi", e dziaania
zaliczone do zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludz
koci byy obecne w wiecie komunizmu. Rosyjski historyk, Natalia Lebiediewa, w bogato
udokumentowanej ksice "Katy - zbrodnia przeciw ludzkoci" dowodzi, i ZSRR po
peni wobec Polski wszystkie te trzy rodzaje zbrodni. Nie jest ona w swym sdzie odosob
niona wrd historykw rosyjskich, nie mwic ju o polskich. A jednak wywd Courtois
na temat zrwnania zbrodni nazizmu i komunizmu wywouje zastrzeenia. Wynika to, jak
si wydaje, po czci z traumatycznych dowiadcze ofiar Trzeciej Rzeszy: ydw, Pola
kw, Rosjan, Ukraicw, po czci z ideologicznych i politycznych pobudek tych wszyst
kich, dla ktrych faszyzm stanowi najwiksze zagroenie ludzkoci w XX wieku. Wynikao
take z przesanek czysto naukowych. Courtois nie wzi bowiem pod uwag dwu ele
mentw: skali oraz charakteru czynw, ktre czy to w rozumieniu obowizujcego dzi
prawa midzynarodowego, czy wedle prawa naturalnego nosz znamiona zbrodni.
Zwrmy uwag na problem skali. Mona przyzna racj Lebiediewej, gdy dowodzi,
i zgodnie z artykuem Sa statutu Midzynarodowego Trybunau Wojskowego Stalin,
paktujc z Hitlerem, uderzajc na Polsk, anektujc poow jej pastwowego teryto
rium, jak te pastwa batyckie, Bukowin, Besarabi, dokona zbrodni przeciwko po
kojowi. Czy bya ona jednak rwnorzdna lub nawet tylko porwnywalna z agresj nie
mieck i rozptaniem przez Trzeci Rzesz najwikszej wojny w dziejach ludzkoci?
Udowodniono ju ponad wszelk wtpliwo, na podstawie dokumentw z archiww
rosyjskich, e to Korea pnocna zaatakowaa pierwsza. Nikt nie kwestionuje, e Chiny
podbiy Tybet, e ZSRR zacz wojn w Afganistanie. Wszystkie te zbrodnie byy
zbrodniami przeciwko pokojowi. "wiat socjalizmu i pokoju", przeciwstawiany w okre
sie zimnej wojny imperialistycznym knowaniom Zachodu, nalea do sfery polityczno-
-propagandowych przedstawie, co zreszt nie zmienia faktu, e wielu spord tych,
ktrzy podpisywali Apel Sztokholmski, uczestniczyli w ruchu obrocw pokoju, dziaali
w Pugwash, szczerze we wierzyo.
Podobnie wyglda sprawa zbrodni wojennych. ZSRR czy reimy komunistyczne
w Azji winne s bez wtpienia "pogwacenia praw i zwyczajw wojny". Egzekucje pol
skich oficerw, deportacje ludnoci cywilnej, represjonowanie onierzy Armii Krajo
wej, wywzki ludnoci ze lska i Mazur w 1945 roku - to tylko niektre polskie do
wiadczenia. Niemieckie, fiskie s rwnie tragiczne. Niemniej jeli ograniczymy si do
Europy (w Azji "prawa i zwyczaje wojny" w rozumieniu trybunau w Norymberdze
i konwencji haskich nigdy nie stanowiy normy), skala zbrodni sowieckich jest nie
wspmierna do zbrodni popenionych przez Trzeci Rzesz. Traktowanie jecw so
wieckich - 28 lutego 1942 roku Alfred Rosenberg informowa Wilhelma Keitla, i licz
ba zmarych (doda naley: i zabitych) sigaa 3 milionw - wielomilionowe deportacje
do pracy przymusowej z terenw okupowanych, masowe egzekucje zakadnikw, gra
wSTP DO POLSKIEGO WYDANIA 21
bie dbr publicznych i prywatnych, pooone na szali z tym wszystkim, co obcia so

wieckie konto "winien" - przeway.
Wreszcie sprawa zbrodni przeciwko ludzkoci oraz ludobjstwo. Mogoby si wyda
wa, e jeli pozostawimy na boku kwesti zwizku midzy doktryn a zbrodni w nazi
zmie i w komunizmie, jak te fundamentalne rnice dzielce owe dwie wizje idealne
go porzdku (acz zwizane z interesujcym nas tematem, nale one do innego dyskur
su), to przemoc, terror, gwacenie podstawowych praw czowieka, okruciestwo,
barbarzystwo, wpisane w dzieje "realnego komunizmu" i ukazane w "Czarnej ksi
dze", nie ustpuj pod wzgldem skali zbrodniom hitlerowskim, a nawet je przewysza
j. Tak te ujmuje to Stephane Courtois, przywoujc liczby ofiar: 25 milionw ofiar
zbrodni nazizmu,100 milionw - komunizmu. Pomijajc ju wiarygodno owych sza
cunkowych danych, samo to zestawienie budzi wtpliwoci. Rzdy Hitlera trway lat 12
i rozcigay si na Niemcy, Austri (po przyczeniu jej do Rzeszy w 1938 roku), oku
powan cz Europy i - porednio - kraje satelickie, podczas gdy komunistyczny sys
tem w ZSRR istnia ponad 70 lat, a w Europie Wschodniej czy w Chinach - ponad 40
lat. Gdyby zestawi terror panujcy w Niemczech od dojcia do wadzy Hitlera do wy
buchu wojny z terrorem w ZSRR w tym samym czasie, niewtpliwie okae si, e pod
sztandarem "budownictwa socjalizmu" popeniono wicej zbrodni, anieli urzeczywist
niajc program goszony w "Mein Kampf". Jest to jednak klasyczna pprawda, ktra
moe prowadzi do faszywych wnioskw i ocen. Holocaust, masakry ludnoci, krwawe
pacyfikacje, zbiorowe egzekucje, obozy koncentracyjne, tortury w kaniach gestapo
wszystkie zbrodnie nazistowskie miay wczeniejsze korzenie.
Kiedy chce si ocenia rozmiary zbrodni popenionych pod rzdami partii komuni
stycznych oraz porwnywa ich ofiary z ofiarami nazizmu, nie mona operowa pojcia
mi oglnymi. Courtois pisze o 20 milionach zabitych w ZSRR - ale mieci si w tym 11
milionw zmarych na skutek dwch wielkich godw, nie ustalona liczba zmarych
w transportach deportacyjnych, w agrach, na zesaniu. Dokonujc bilansu "zbrodni ko
munizmu" wedle okrelonych kategorii, Courtois wymienia jednym tchem "masakry
zbuntowanych robotnikw i chopw w latach 1918-1922" w ZSRR i klski godu, za
mordowanie 690 tysicy osb w czasie Wielkiej Czystki i przymusowe przesiedlenia. Przy
takim podejciu zaciera si wyjtkowo zbrodni najpotworniejszych. Nie mona zaprze
czy, e nawet w wietle definicji ludobjstwa przyjtej w konwencji ONZ w 1948 roku
w pewnych okresach i pastwach miay miejsce dziaania o charakterze ludobjczym, nie
mwic o tym, i zasadne wydaje si nieograniczanie pojcia ludobjstwa jedynie do
grup narodowych, etnicznych, rasowych i religijnych. Niemniej w rejestrze zbrodni bd
cych dzieem rzdw komunistycznych, Kambody Czerwonych Khmerw nie wycza
jc, nie znajdziemy takiej, ktr mona byoby porwnywa z holocaustem. Pamita
trzeba jednak, e mierzenie i porwnywanie potwornoci zbrodni, okruciestwa katw,
udrczenia ich ofiar, acz nieuniknione, kryje w sobie niebezpieczestwo. Dostrzegajc je,
Jerzy Szapiro w zwizku z sytuacj ydw w czasie okupacji niemieckiej konstatuje w nie
opublikowanym eseju: "Skoro jzyk nie jest w stanie przekaza stopnia nieludzkiej skali
nasilenia cierpie, rozpitoci krzywd, to moe jest to jaka wskazwka, i nie naley
rwnie obiecywa sobie wiele po tym, e kiedy, po wojnie, wystawi si ich rejestr na li
cytacji wszelkiego za, wyrzdzanego i doznawanego w historii ludzkoci".
Zerwanie ze zmow milczenia wok przemocy, terroru, represji, stanowicych
skrywan dugo, lecz wreszcie stopniowo odsanian kart dziejw komunizmu, w ad
nym razie nie pociga za sob pomniejszania zbrodniczego charakteru nazizmu. Jest to
operacja trudna i bolesna, czego dowodzi reakcja na "Czarn ksig", a w jakiej mie
rze take nasze polskie dyskusje, bardziej jednak ideologiczne i polityczne nili histo
ryczne, w zwizku z ocen PRL. Niewielu, co prawda, posuwa si do negowania udoku
mentowanych faktw czy twierdzenia, i "Stalin mia wady i popeni bdy, ale by
czowiekiem rozsdnym" (to opinia starej dziaaczki Francuskiej Partii Komunistycz
nej, ony jej wieloletniego przywdcy Maurice'a Thoreza). Czciej w krgu szeroko
pojtej lewicy mona spotka postawy obronne rnego typu, co jest zreszt zrozumia
e zarwno w wymiarze psychologicznym - niemono radykalnego przewartociowa
nia wasnej drogi yciowej, rewizji utrwaonego postrzegania wiata - jak i w wymiarze
ideologicznym. Gustaw Herling-Grudziski okreli nazizm i komunizm jako bliniacze
systemy totalitarne; wiele w tym racji, z zastrzeeniem, e nie byy to "blinita jedno
jajowe". Ideologie te wyrastay z odmiennych korzeni, odwoyway si do fundamental
nie rnych systemw wartoci, gosiy inn wizj wiata. Akces do komunizmu, zwasz
cza w Europie Zachodniej, by jake czsto rezultatem zudze lub te przekonania, i
jest to jedyna droga, by powstrzyma faszyzm, ktrego rasistowskie, antysemickie,
skrajnie nacjonalistyczne, totalistyczne oblicze i agresywne cele byy coraz wyraniej
widoczne. Hitler zreszt od pocztku nie ukrywa, ku czemu zmierza. Z drugiej strony,
faszyzm, narodowy socjalizm, pokrewne im ruchy w innych pastwach miay by tam,
ktra powstrzyma "czerwone niebezpieczestwo".
Heinrich Bl1 nazwa kiedy dobiegajce koca stulecie wiekiem wypdzonych
i uchodcw. Wedle Jana Jzefa Szczepaskiego "w obrazie tego historycznego okresu
przewaa [...) zdecydowanie czer grozy i czerwie okrutnie wytoczonej krwi"x. Jakie
miejsce zajmie w nim komunizm? W histori XX wieku wpisane s wojny totalne, ma
sakry i rzezie, deportacje, mordowanie caych narodw, czystki wedle kryteriw raso
wych, etnicznych, klasowych, wyznaniowych, klski godu pochaniajce miliony istnie
ludzkich, dyskryminacja mniejszoci, okruciestwo. Przedstawione w "Czarnej ksidze
komunizmu" niewyobraalne cierpienia dziesitkw milionw ofiar stanowi czstk,
ale tylko czstk ogromu czowieczego barbarzystwa i czowieczego blu w owym
szczyccym si lotami do gwiazd i globaln komunikacj stuleciu.
Komunizm jako system ideologiczny, ktry przemoc chcia "ruszy z posad bry
wiata", przeszed do historii. Ostatnie jego bastiony ulegaj, jak w Chinach, erozji
bd te, jak na Kubie, staj si okopami w. Trjcy. Pozostao jednak brzemi, ktre
dugo jeszcze bdzie ciy, z ktrym na wielu polach bd boryka si ludzie i narody
przez komunizm dowiadczone. Jednym z tych p jest historia. "Czarna ksiga" moe
wanie dlatego, e prowokuje, e budzi gorce spory, odegra najpewniej du rol
w procesie ksztatowania intelektualnego i moralnego stosunku do owego jake zoo
nego fenomenu, jakim by komunizm.
Warszawa, grudzie 1998
Tame, s. 5.
ZBRODNIE KOMUNIZMU
STEPHANE COURTOIS
"ycie przegrao ze mierci,

ale pami wygrywa w walce z nicoci".
TZVFTAN TODOROV, "LES ARuS DE I.A MEMOIRE"
Nie bez racji napisano, e "historia to nauka o ludzkim nieszczciu nasz wiek
przemocy zdaje si potwierdza to sformuowanie w sposb nader wymowny.
Rzecz jasna w minionych stuleciach nieliczne tylko pastwa i narody nie zazna
y takiej czy innej formy masowej przemocy. Najwiksze potgi europejskie uczestni
czyy w handlu niewolnikami; Republika Francuska prowadzia polityk kolonizacyjn,
ktra - mimo pewnych pozytywnych elementw - naznaczona bya a do koca wielo
ma zasugujcymi na potpienie wydarzeniami, a Stany Zjednoczone pozostaj wci
pod wpywem kultury przemocy, ktrej korzenie sigaj dwch wielkich zbrodni: nie
wolnictwa Murzynw i eksterminacji Indian.
Nie ulega jednak wtpliwoci, e nasz wiek wyprzedzi pod tym wzgldem minione
epoki. Spojrzenie w przeszo narzuca nam przygnbiajcy wniosek: byo to stulecie
wielkich ludzkich nieszcz, dwch wojen wiatowych, nazizmu, nie mwic ju o lo
kalnych tragediach: w Armenii, Biafrze, Ruandzie i wielu innych miejscach. Impe
rium osmaskie ponosi odpowiedzialno za ludobjstwo Ormian, Niemcy - za za
gad ydw i Cyganw. Wochy Mussoliniego maj na sumieniu masakr Etiopczy
kw. Czechom trudno zrozumie, e ich postpowanie wobec Niemcw sudeckich
w latach 1945-1946 mona uzna za co najmniej podejrzane. Nawet maa Szwajcaria
boryka si dzi ze sw przeszoci dysponenta zota, ktre nazici zrabowali zamor
dowanym ydom, cho oczywicie tego postpku niepodobna porwna z ludobj
stwem.
Komunizm wpisuje si w t obfitujc w tragedie epok, bdc wrcz jednym z jej
najbardziej intensywnych i znaczcych momentw. Komunizm, zjawisko kluczowe dla
tego krtkiego XX stulecia, ktre zaczyna si w 1914, a koczy w 1991 roku w Mo
skwie, sytuuje si w centrum wydarze tych czasw; w komunizm, ktry nie tylko ist
nia przed powstaniem faszyzmu i nazizmu, ale rwnie je przetrwa, dotykajc czte
rech wielkich kontynentw.
' Raymond Queneau, "Une histoire modele", Gallimard, Paris 1979, s. 9.

24 ZBRODNIE KOMUNIZMU
Co waciwie okrelamy nazw "komunizm"? Naley tu od razu wprowadzi rozr

nienie midzy doktryn a praktyk. Jako filozofia polityczna komunizm istnieje od wie
kw, a nawet tysicleci. Czy to nie Platon przedstawi w "Rzeczypospolitej" koncepcj
idealnego pastwa, w ktrym ludzie nie bd skaeni przez pienidze i wadz i gdzie
rzdzi bd mdro, rozsdek i sprawiedliwo? Czy innym prekursorem koncepcji
idealnego pastwa nie by wielki myliciel i m stanu Thomas More, w 1530 roku lord
kanclerz Anglii, autor synnej "Utopii", city z rozkazu Henryka VIII? Utopijny spo
sb mylenia, stosowany jako narzdzie krytycznej analizy spoeczestwa, wydaje si
cakowicie uprawniony i mona go znale w sporach ideowych oywiajcych nasze de
mokracje. Jednake komunizmu, o ktrym tu mowa, nie mona umieszcza w sferze
idei. Jest to komunizm cakowicie realny, istniejcy w konkretnej epoce i w konkret
nych krajach, komunizm, ktrego ucielenieniem byli i s synni przywdcy - Lenin,
Stalin, Ho Chi Minh, Castro i inni, bliej za naszej, francuskiej historii - Maurice Tho
rez, Jacques Duclos, Georges Marchais.
Jakkolwiek by si miaa komunistyczna doktryna sprzed roku 1917 do praktyki real
nego komunizmu - powrcimy jeszcze do tego zagadnienia - bezsprzecznie ten wanie
system wprowadzi w ycie represj ustrojow, a nawet w paroksyzmie szalestwa usta
nowi terror jako sposb rzdzenia. Czy ideologia nie ponosi tu adnej winy? Dogmaty
cy lub ludzie rozczarowani mog zawsze utrzymywa, e komunizm realny nie mia nic
wsplnego z komunizmem idealnym. Oczywistym absurdem byoby twierdzenie, i teo
rie powstae przed Chrystusem, w czasach Odrodzenia lub nawet w XIX wieku, pono
sz win za wydarzenia, do ktrych doszo w XX stuleciu. Jednake - jak pisze Ignazio
Silone - "prawd mwic, rewolucje, jak drzewa, poznaje si po ich owocach". I nie
bez racji rosyjscy socjaldemokraci, znani jako "bolszewicy", postanowili w listopadzie
1917 roku nazwa si "komunistami". Nie przypadkiem te wznieli u stp Kremla po
mnik ku czci More'a i Campanelli, uwaajc ich za swoich poprzednikw.
Chcc utrwali swoj wadz, reimy komunistyczne wykroczyy poza jednostkowe
zabjstwa i lokalne lub okolicznociowe masakry i uczyniy ze zbrodni masowej praw
dziwy system rzdw. To prawda, e z upywem czasu - po kilku latach w Europie
Wschodniej i wielu dziesicioleciach w ZSRR i w Chinach - terror utraci ywotno,
reimy ustabilizoway si w zarzdzaniu codziennymi represjami, takimi jak cenzura
wszystkich spoecznych rodkw komunikacji, kontrola granic, wydalanie z kraju dysy
dentw. Ale "pami o terrorze" niezawodnie i skutecznie podtrzymywaa nadal po
czucie zagroenia. Regua ta dotyczy kadego z eksperymentw komunistycznych,
chwilowo popularnych na Zachodzie: a wic i Chin Wielkiego Sternika, i Korei Kim Ir
Sena, i nawet Wietnamu "dobrego wujka Ho" czy Kuby pomiennego Fidela, wspiera
nego przez nieskazitelnego Che Guevar, a take Etiopii Mengystu, Angoli Neta
i Afganistanu Nadibullaha.
Tak si skada, e zbrodnie komunizmu nie zostay jeszcze waciwie ocenione ani
z historycznego, ani z etycznego punktu widzenia. Podejmujemy wic tu zapewne jedn
z pierwszych prb analizy komunizmu, stawiajc pytanie o jego zbrodniczy wymiar
i traktujc ten wanie wymiar jako kwesti kluczow i globaln zarazem. Zapewne
spotkamy si z argumentem, e wikszo zbrodni dokonywana bya przez instytucje
legalnie" ustanowione przez panujce reimy, ktre uznawano na paszczynie mi
dzynarodowej i ktrych przywdcy przyjmowani byli z wielk pomp przez nasze rzdy.
Ale czy nie tak wanie byo z nazizmem? Zbrodni, ktre pokazujemy w tej ksice,
ZBRODNIE KOMUNIZMU 25
nie da si zdefiniowa w kontekcie prawodawstwa reimw komunistycznych, lecz je

dynie poprzez odniesienie do niepisanego kodeksu naturalnych praw ludzkoci.
Dzieje ustrojw i partii komunistycznych, ich polityki, relacji z wasnym spoecze
stwem i ze wsplnot midzynarodow nie sprowadzaj si wycznie do owego
przestpczego wymiaru ani nawet do terroru i represji. W Zwizku Sowieckim i w "de
mokracjach ludowych" po mierci Stalina, w Chinach po mierci Mao terror osab
spoeczestwo odetchno, a "pokojowe wsplistnienie" - jeli nawet byo to nadal
"kontynuowanie walki klasowej w innej formie" - stao si trwaym faktem w yciu
midzynarodowym. Jednake archiwa i liczne wiadectwa wskazuj, e terror by od
pocztku jedn z podstaw wspczesnego komunizmu. Porzumy przewiadczenie, e
wszelkie egzekucje zakadnikw, masakry zbuntowanych robotnikw czy hekatomby
umierajcych z godu mas chopskich to jedynie koniunkturalne "wypadki", "specyfi
ka" konkretnych krajw lub okresw historycznych. W naszej analizie wykraczamy po
za konkretne obszary i przyjmujemy, e zbrodnia jest jednym z elementw waciwych
caemu systemowi komunistycznemu podczas caego jego istnienia.
O czym wic, o jakich zbrodniach bdziemy mwi? Komunizm popeni ich nie
skoczenie wiele: zbrodnie na psychice przede wszystkim, ale take zbrodnie na kultu
rze powszechnej i na kulturach narodowych. Stalin kaza zniszczy dziesitki cerkwi
w Moskwie; Ceaugescu zburzy zabytkow dzielnic Bukaresztu, aby wznie tam nowe
budowle i wytyczy megalomaskie perspektywy; na rozkaz Pol Pota rozebrano kamie
po kamieniu katedr w Phnom Penh i pozostawiono na pastw dungli witynie Ang-
koru; nieprzebrane skarby zostay zniszczone lub spalone przez Czerwon Gwardi
podczas maoistowskiej "rewolucji kulturalnej". A przecie bez wzgldu na to, jak wiel
kie straty poniosy na dusz met poszczeglne narody i caa ludzko, czyme s te
zniszczenia w porwnaniu z masowymi morderstwami ludzi - mczyzn, kobiet i dzieci?
Ograniczylimy si zatem tylko do zbrodni przeciwko ludziom, one bowiem stano
wi istot zjawiska terroru. Mona je okreli za pomoc wsplnej terminologii, nawet
jeli niektre dziaania s dla pewnych krajw bardziej typowe. Do zbrodni tych nale:
wszelkiego rodzaju egzekucje (rozstrzeliwanie, wieszanie, topienie, katowanie na
mier; niekiedy te posugiwano si gazami bojowymi, truciznami lub aranowano wy
padki samochodowe); unicestwienie przez gd (klski godowe sztucznie wywoywane
i/lub takie, w ktrych ofiarom nie udzielono pomocy); zsyki - mier moga nastpi
podczas transportu (wdrwka piesza lub jazda w bydlcych wagonach) albo w miej
scach pobytu i/lub w wyniku cikich robt (wyczerpanie, choroby, gd, zimno). Spra
wa si komplikuje w przypadku "wojen domowych", nieatwo bowiem odrni skutki
walk midzy wadz a buntownikami od masakr ludnoci cywilnej.
Moemy jednak sporzdzi wstpny bilans. Cho jest on jedynie przybliony i wy
maga dalszych szczegowych bada, to zgodnie z naszymi szacunkami pozwala ustali
rzd wielkoci i uzmysowi sobie powag zagadnienia:
Zwizek Sowiecki - 20 milionw ofiar miertelnych,
Chiny - 65 milionw,
Wietnam -1 milion,
Korea Pnocna - 2 miliony,
Kamboda - 2 miliony,
Europa Wschodnia -1 milion,
Ameryka aciska -150 tysicy,
Afryka -1,7 miliona,

Afganistan -1,5 miliona,
midzynarodowy ruch komunistyczny i partie komunistyczne nie sprawujce wa
dzy -10 tysicy.
W sumie blisko 100 milionw ofiar miertelnych.
Za przedstawionymi wielkociami kryj si rnorodne sytuacje. Jeli bra pod uwa
g liczby wzgldne, "palma pierwszestwa" bezspornie przypada Kambody, gdzie
w cigu trzech i p roku Pol Pot z niebywaym okruciestwem, powszechnym godem
i torturami, zdoa zgadzi niemal czwart cz ludnoci kraju. Z kolei komunizm
maoistowski poraa ogromem mas biorcych w nim udzia. Co si za tyczy leninow
skiej i stalinowskiej Rosji, to tamtejszy eksperyment - ze wzgldu na swj aspekt do
wiadczalny, dobrze jednak przemylany od strony logicznej i politycznej - mrozi krew
w yach.
Ta wstpna analiza nie wyczerpuje oczywicie zagadnienia, jego pogbienie za wyma
ga podejcia "jakociowego", opartego na definicji zbrodni. Definicja ta powinna by
zwizana z "obiektywnymi" i prawnymi kryteriami. Z punktu widzenia prawa problem
zbrodni popenionej przez pastwo zosta po raz pierwszy poruszony w roku 1945
przed Trybunaem Norymberskim, powoanym przez aliantw w celu osdzenia zbrod
ni nazistowskich. Charakter tych zbrodni definiuje artyku 6 statutu trybunau, ktry
okrela trzy zbrodnie gwne: zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne, zbrod
nie przeciwko ludzkoci. Ot badanie zbrodni popenionych przez reim leninowski
i stalinowski, a nastpnie przez cay wiat komunistyczny pozwala nam wyodrbni
wszystkie z tych trzech kategorii.
Zbrodnie przeciwko pokojowi s okrelone w artykule 6a i dotycz "planowania,
przygotowywania, pocztkowania lub prowadzenia wojny napastniczej albo wojny b
dcej pogwaceniem traktatw, porozumie lub gwarancji midzynarodowych, albo
wspudziau w planie lub zmowie w celu dokonania jednego z wyej wymienionych
czynw"2. Stalin niewtpliwie popeni ten rodzaj zbrodni, chociaby potajemnie nego
cjujc z Hitlerem dwa traktaty, z 23 sierpnia i 28 wrzenia 1939 roku, sankcjonujce
rozbir Polski i przyczenie do Zwizku Sowieckiego pastw batyckich, pnocnej
Bukowiny i Besarabii. Ukad z 23 sierpnia, ktry uwolni Niemcy od groby prowadze
nia wojny na dwa fronty, by bezporedni przyczyn wybuchu drugiej wojny wiatowej.
Kolejn zbrodni przeciwko pokojowi Stalin popeni, napadajc 30 listopada 1939 ro
ku na Finlandi. Taki sam charakter mia nie zapowiedziany atak Korei Pnocnej na
Kore Poudniow 25 czerwca 1950 roku i udzia w tej wojnie wojsk komunistycznych
Chin. Prby dokonania przewrotu, podejmowane w pewnym okresie przez partie ko
munistyczne sterowane z Moskwy, rwnie mona zaliczy do zbrodni przeciwko poko
jowi, jako e prowadziy do wojen; na przykad komunistyczny zamach stanu w Afgani
stanie wywoa 27 grudnia 1979 roku zmasowan interwencj Zwizku Sowieckiego,
zapocztkowujc wojn, ktra do tej pory nie wygasa.
Karta Midzynarodowego Trybunau Wojskowego, a take przytaczane niej konwencja haska z 1907
i konwencja ONZ z 1948 r. cyt. za: "Midzynarodowe prawo wojenne. Zbir dokumentw", Wyd. MON,
Warszawa 1978, s. 374-375, 25, 377. (Przyp. red.)
ZBRODNIE komunizmu 27
Zbrodnie wojenne s okrelone w artykule 6b jako "pogwacenie praw i zwyczajw

wojennych".
Takie pogwacenie obejmuje, cho nie ogranicza si do morderstw, zego obchodzenia si lub
deportacji na roboty przymusowe albo w innym celu ludnoci cywilnej na okupowanym obszarze
lub z tego obszaru; do mordowania lub zego obchodzenia si z jecami wojennymi lub osobami
na morzu; do zabijania zakadnikw; do rabunku wasnoci publicznej lub prywatnej; do bez
mylnego burzenia osiedli, miast lub wsi albo do spustosze nie usprawiedliwionych konieczno
ci wojenn.
Prawa i obyczaje wojenne s zapisane w konwencjach; najbardziej z nich znana kon

wencja haska z 1907 roku stanowi, e w czasie wojny "ludno i strony wojujce zostaj
pod opiek i wadz zasad prawa narodw, wypywajcych ze zwyczajw ustanowio
nych midzy cywilizowanymi narodami oraz z zasad humanitarnoci i wymaga spo
ecznego sumienia.
Ot Stalin nakaza popenienie lub upowani do popenienia wielu zbrodni wo
jennych. Masakra niemal wszystkich polskich oficerw wzitych do niewoli w 1939 ro
ku - 4,5 tysica zabitych w Katyniu stanowi jedynie ich cz - jest zbrodni najbardziej
spektakularn. Ale inne zbrodnie, na o wiele wiksz skal, jak zamordowanie lub
mier w GUagu setek tysicy onierzy niemieckich wzitych do niewoli w latach
1943-1945, przeszy nie zauwaone; naley tu jeszcze doda masowe gwaty dokonywa
ne na niemieckich kobietach przez onierzy Armii Czerwonej w okupowanych Niem
czech, nie mwic ju o systematycznej grabiey urzdze przemysowych w krajach za
jtych przez Armi Czerwon. Ten sam artyku 6b dotyczy czonkw zorganizowanego
antykomunistycznego ruchu oporu, wzitych do niewoli, rozstrzelanych lub zesanych,
na przykad onierzy polskiej Armii Krajowej, czonkw zbrojnej partyzantki pastw
batyckich i Ukrainy, uczestnikw afgaskiego ruchu oporu itd.
Sformuowanie "zbrodnia przeciwko ludzkoci" pojawio si po raz pierwszy 18 ma
ja 1915 roku w owiadczeniu Francji, Anglii i Rosji oskarajcym Turcj o masakr Or
mian, uznan za "now zbrodni Turcji przeciwko ludzkoci i cywilizacji". Okrucie
stwa nazistw skoniy Trybuna Norymberski do ponownego zdefiniowania tego poj
cia w artykule 6c:
Morderstwa, wytpianie, obracanie ludzi w niewolnikw, deportacja i inne czyny nieludzkie,
ktrych dopuszczono si przeciwko jakiejkolwiek ludnoci cywilnej przed wojn lub podczas
niej, albo przeladowania ze wzgldw politycznych, rasowych lub religijnych przy popenianiu
jakiejkolwiek zbrodni wchodzcej w zakres kompetencji trybunau lub w zwizku z ni, niezale
nie od tego, czy byo to zgodne, czy te stao w sprzecznoci z prawem kraju, w ktrym zbrodni
dokonano.
W swoim przemwieniu oskarycielskim w Norymberdze Francois de Menthon,

francuski prokurator generalny, podkrela ideologiczny wymiar tych zbrodni:
Mam zamiar wykaza, e wszelka zorganizowana i masowa przestpczo jest skutkiem tego, co
pozwoliem sobie nazwa zbrodni na psychice, czyli - powiedziabym - doktryny, ktra zaprze
czajc wszystkim wartociom duchowym, rozumowym lub moralnym, zgodnie z ktrymi ludzie
od tysicleci starali si budowa coraz lepszy los, zmierza do ponownego wtrcenia ludzkoci
w barbarzystwo. I nie jest to ju naturalne i instynktowne barbarzystwo ludw prymitywnych,
ale barbarzystwo diabelskie, wiadome siebie i wykorzystujce do swych celw wszystkie rodki
28ZBRODNIE KOMUNIZMU
materialne, jakie nauka wspczesna oddaa w rce czowieka. Ten grzech popeniony na psychi
ce jest wanie grzechem pierworodnym narodowego socjalizmu, i z niego wynikaj wszystkie
zbrodnie. Ta potworna doktryna to doktryna rasistowska. [...) Bez wzgldu na to, czy chodzi
o zbrodni przeciwko pokojowi, czy o zbrodnie wojenne, nie mamy do czynienia z przestpczo
ci przypadkow, okazjonaln, ktrej oczywicie nie mona usprawiedliwi, ale ktr mona
wyjani. Mamy do czynienia z przestpczoci ujt w system, bdc bezporednim i nie
uniknionym skutkiem odraajcej ideologii, ktrej suyli dobrowolnie przywdcy nazistowskich
Niemiec.
Francois de Menthon jasno stwierdzi, e deportacje - zarwno te, ktrych celem

byo dostarczenie dodatkowej siy roboczej dla niemieckiej machiny wojennej, jak i te
suce zniszczeniu przeciwnika - byy jedynie "naturaln konsekwencj ideologiina
rodowosocjalistycznej, wedle ktrej czowiek sam w sobie nie ma adnej wartoci, jeli
nie suy niemieckiej rasie". We wszystkich wystpieniach przed Trybunaem Norym
berskim podkrelano jedn z podstawowych waciwoci zbrodni przeciwko ludzkoci
oddanie potgi pastwa w sub przestpczej polityki i praktyki. Wszelako uprawnie
nia trybunau ograniczone byy do badania zbrodni popenionych podczas drugiej woj
ny wiatowej. Naleao zatem rozszerzy jurysdykcj na sytuacje nie wynikajce z tej
wojny. Nowy francuski kodeks karny, przyjty 23 lipca 1992 roku, w taki sposb okrela
zbrodni przeciwko ludzkoci:
Zesanie, praca niewolnicza albo masowe i systematyczne egzekucje bez sdu, porwania i zwi
zane z nimi zaginicia, tortury oraz nichumanitarne czyny, dokonywane z przyczyn politycznych,
filozoficznych [podkrelenie autora], rasowych lub religijnych, majce na celu wykonanie ustalo
nego planu, wymierzonego przeciwko jakiej grupie ludnoci cywilnej.
Wszystkie te definicje, zwaszcza ostatni definicj francusk, mona zastosowa do

licznych zbrodni popenionych za czasw Lenina, przede wszystkim za Stalina, take
wic i do zbrodni popenionych we wszystkich krajach o reimie komunistycznym z wy
jtkiem (z caym dobrodziejstwem inwentarza) Kuby i Nikaragui sandinistw. Podsta
wowe zaoenie wydaje si bezsporne: reimy komunistyczne dziaay "w imieniu pa
stwa uprawiajcego polityk hegemonii ideologicznej". W imi doktryny, logicznej
i niezbdnej podstawy systemu, dokonano zabjstwa dziesitkw milionw niewinnych
ludzi, ktrym niczego szczeglnego nie mona byo zarzuci, chyba e uzna si za prze
stpstwo przynaleno do szlachty lub buruazji, bycie kuakiem, Ukraicem, a nawet
robotnikiem lub... czonkiem partii komunistycznej. Czynna nietolerancja bya czci
realizowanego programu. Czy to nie Michai Tomski, potny przywdca sowieckich
zwizkw zawodowych owiadczy 13 listopada 1927 roku na amach pisma "Trud :
"I u nas mog istnie inne partie. Ale oto podstawowa zasada, ktra rni nas od za
chodu; moemy sobie wyobrazi tak sytuacj - jedna partia rzdzi, wszystkie pozosta
e s w wizieniu"'.
Pojcie zbrodni przeciwko ludzkoci jest zoone i obejmuje wyranie okrelone
zbrodnie. Jedn z najbardziej szczeglnych jest ludobjstwo. W nastpstwie dokonane
go przez nazistw ludobjstwa ydw trzeba byo sprecyzowa artyku 6c Trybunau
' Zob. Kostas Papionannou, "Les Marxistes", "J'a lu", Paris 1965.
Norymberskiego; pojcie to zostao pniej zdefiniowane w konwencji Organizacjina

rodw Zjednoczonych z 9 grudnia 1948 roku:
W rozumieniu konwencji ludobjstwem jest ktrykolwiek z nastpujcych czynw, dokonany

w zamiarze zniszczenia w caoci lub czci grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religij
nych jako takich: a) zabjstwa czonkw grupy; b) spowodowanie powanego uszkodzenia ciaa
lub rozstroju zdrowia psychicznego czonkw grupy; c) rozmylne stworzenie dla czonkw gru
py warunkw ycia obliczonych na spowodowanie ich cakowitego lub czciowego zniszczenia
fizycznego; d) stosowanie rodkw, ktre maj na celu wstrzymanie urodzin w obrbie grupy; e)
przymusowe przekazywanie dzieci czonkw grupy do innej grupy.
Nowy francuski kodeks karny podaje jeszcze szersz definicj ludobjstwa: "Fakt
wprowadzenia w czyn ustalonego planu, ktrego celem jest cakowite lub czciowe wy
niszczenie okrelonej grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej albo grupy
okrelonej na podstawie jakiegokolwiek innego arbitralnego kryterium" (podkrelenie au
tora). Ta definicja prawna nie stoi w sprzecznoci z bardziej filozoficznym ujciem
Andre Frossarda, dla ktrego "zbrodnia przeciwko ludzkoci wystpuje wtedy, kiedy
zabija si kogo pod pretekstem, e si urodzi. A Wasilij Grossman w swej krtkiej
i znakomitej powieci "Wszystko pynie" tak mwi o powracajcym z agrw bohaterze
Iwanie Grigorjewiczu: "Pozosta tym, kim by od urodzenia - czowiekiem"5. I wanie
dlatego dosta si w tryby terroru. Francuska definicja pozwala na podkrelenie, e r
ne s motywy ludobjstwa - w przypadku ydw rasowe - i e moe ono dotyczy tak
e grup spoecznych. W ksice "Czerwony terror w Rosji", opublikowanej w 1924 ro
ku w Berlinie, Siergiej Mielgunow, rosyjski historyk i socjalista, cytuje acisa, jednego
z pierwszych funkcjonariuszy Czeka (sowieckiej policji politycznej), ktry 1 listopada
1918 roku wyda swoim zbirom nastpujce dyrektywy:
Nie wojujemy z poszczeglnymi osobnikami. Likwidujemy buruazj jako klas. W czasie ledz
twa nie szukajcie materiaw i dowodw majcych wykaza, e oskarony czynem albo sowem
walczy przeciw wadzy Rad. Pierwsze pytanie, jakie powinnicie mu zada, to do jakiej klasy si
zalicza, jakiego jest pochodzenia, jakie ma wyksztacenie, jaki zawd".
Lenin i jego towarzysze od razu przyjli zasad bezpardonowej "walki klas", w ktrej
przeciwnik polityczny, ideologiczny lub nawet niechtna ludno byli uwaani za wro
gw i - tak traktowani - musieli zosta zlikwidowani. Bolszewicy postanowili wyelimino
wa w sensie prawnym, a take fizycznym, wszelk, nawet biern, opozycj i opr wobec
ich hegemonicznej wadzy - i to zarwno przeciwnikw politycznych, jak i grupy spo
eczne jako takie: szlacht, buruazj, inteligencj, Koci itp., oraz kategorie zawodo
we (oficerowie, andarmi itd.) - w czym niekiedy posuwali si do ludobjstwa. Przepro
wadzane od 1920 roku "rozkozaczanie" jest w znacznej mierze zgodne z definicj ludo
bjstwa; caa populacja Kozakw jako taka, zamieszkujca cile okrelony teren,
zostaa poddana eksterminacji: mczyzn rozstrzelano, kobiety, dzieci i starcw depor
towano, wsie zrwnano z ziemi lub przekazano nowym mieszkacom nieKozakom.
' Andre Frossard, "Le Crime contre I'humanite", Robert Laffont, Paris 1987.
Wasilij Grossman, "Wszystko pynie", tum. Wiera Biekowska "Wsppraca", Warszawa 1990, s.174.
Jacques Baynac, "La Terreur sous Lenine", Le Sagittaire, Paris 1975 [cyt. za: Aleksander Sole
nicyn, "Archipelag GUag", tum. Jerzy Pomianowski, t. 1, Nowe Wyd. Polskie, Warszawa 1991, s. 38.
(Przyp. red.)).
Lenin porwnywa rozpraw z Kozakami do wydarze w Wandei podczas Rewolucji

Francuskiej i yczy sobie, aby potraktowano ich w sposb, ktry Gracchus Babeuf, "wy
nalazca nowoczesnego komunizmu, nazwa w 1795 roku "zabjstwem ludu.
Rozkuaczanie" z lat 1930-1932 byo tylko powtrzeniem na wielk skal "rozko

zaczania"; przeprowadzenia tej operacji da Stalin, a jej oficjalne haso, goszone
przez reimow propagand, brzmiao "zniszczy kuakw jako klas". Chopw opie
rajcych si kolektywizacji rozstrzelano, reszt za zesano, wraz z kobietami, dziemi
i starcami. Oczywicie nie wszystkich zabito w sposb bezporedni, ale cikie roboty,
do ktrych zostali zmuszeni na dziewiczych obszarach Syberii lub Dalekiej Pnocy, da
way niewielk szans na przeycie. Wieleset tysicy ponioso tam mier, dokadna
liczba ofiar pozostaje jednak nieznana. Z kolei wielki gd na Ukrainie w latach
1932-1933, zwizany z oporem ludnoci wiejskiej wobec przymusowej kolektywizacji,
spowodowa w cigu paru miesicy mier 6 milionw osb.
W tym wypadku ludobjstwo "klasowe" oznacza to samo, co ludobjstwo "rasowe".
mier dziecka ukraiskiego kuaka, rozmylnie skazanego na gd przez reim stali
nowski, niczym si nie rni od mierci ydowskiego dziecka z warszawskiego getta,
ktre do godowania zmusi reim nazistowski. Stwierdzenie to w adnym stopniu nie
podaje w wtpliwo "specyfiki Owicimia", polegajcej na zgromadzeniu najnowo
czeniejszych rodkw technicznych i uruchomieniu prawdziwego "procesu przemyso
wego": budowa "zakadu eksterminacji", zastosowanie gazu, kremacja. Podkrela ono
jednak cech szczegln wielu reimw komunistycznych, czyli systematyczne posugi
wanie si "broni godu"; wadza zmierza do kontroli wszystkich bdcych w jej dyspo
zycji zapasw ywnoci i za pomoc niekiedy bardzo zoonego systemu racjonowania
rozdziela t ywno w zalenoci od "zasug" lub "braku zasug" takich czy innych lu
dzi. Podobne dziaania mog doprowadzi do wystpienia niewyobraalnego godu.
Przypomnijmy, e od 1918 roku kraje komunistyczne doznay klsk godu, ktre dopro
wadziy do mierci setek tysicy, a nawet milionw ludzi. Jeszcze w ostatnim dziesicio
leciu doszo do tych zabjczych klsk w Etiopii i Mozambiku, dwch afrykaskich kra
jach odwoujcych si do marksizmu-leninizmu.
Mona zatem sporzdzi pierwszy oglny bilans zbrodni:
dziesitki tysicy zakadnikw lub winiw rozstrzelanych bez sdu i masakra se
tek tysicy zbuntowanych robotnikw i chopw w latach 1918-1922;
gd z 1922 roku, ktry spowodowa mier 5 milionw osb;
likwidacja i zesanie Kozakw doskich w 1920 roku;
dziesitki tysicy zmarych w obozach koncentracyjnych w latach 1918-1930;
prawie 690 tysicy zamordowanych podczas Wielkiej Czystki z lat 1937-1938;
zesanie 2 milionw kuakw (lub rzekomych kuakw) w okresie 1930-1932;
6 milionw Ukraicw zmarych wskutek sprowokowanego godu, ktremu nie
prbowano zaradzi, w latach 1932-1933;
deportacja setek tysicy Polakw, Ukraicw, Batw, Modawian i mieszkacw
Besarabii w latach 1939-1941 i 1944-1945;
deportacja Niemcw znad Wogi w 1941 roku;
deportacja Tatarw krymskich w 1943 roku;
deportacja Czeczenw w 1944 roku;
' Gracchus Babeuf, "La Guerre de Vendee et le systeme de depopulation", Tallandier, Paris 1987
deportacja Inguszw w 1944 roku;

deportacja i eksterminacja populacji miejskiej w Kambody w latach 1975-1978;
. powolne wyniszczanie mieszkacw Tybetu przez Chiczykw, trwajce od 1950 roku itd.
Nie sposb wyliczy zbrodni leninizmu i stalinizmu, czsto niewolniczo niemal po
wielanych przez reimy Mao Zedonga, Kim Ir Sena czy Pol Pota.
Pozostaje do rozstrzygnicia problem poznawczy: czy w swoich opisach i interpreta
cjach faktw historyk moe odwoywa si do poj "zbrodni przeciwko ludzkoci"
i "ludobjstwa", ktre, jak zauwaylimy, s waciwe dziedzinie prawa? Czy pojcia te
nie s zbyt zwizane z wymogami chwili - jak na przykad potpienie nazizmu w no
rymberdze - aby mona je byo zastosowa w rozwaaniach historycznych, ktrych ce
lem jest analiza rednioterminowa? Z drugiej za strony, czy pojcia te nie s zbyt ob
cione "wartociami", ktre mog "zafaszowa" obiektywizm bada historycznych?
Jeli chodzi o pierwsz kwesti, dzieje naszego stulecia wykazay, e masowe zabj
stwa, dokonywane przez pastwa i partiepastwa, nie byy typowe jedynie dla nazi
stw. Bonia i Ruanda wiadcz o tym, e praktyki te przetrway i z pewnoci bd
stanowi jedn z cech charakterystycznych XX wieku.
Co si tyczy drugiego zagadnienia, nie ma naturalnie mowy o powrocie do dziewit
nastowiecznych koncepcji historycznych, kiedy to historyk usiowa raczej "osdza"
ni "rozumie". Wszelako wobec ogromu ludzkich tragedii, spowodowanych bezpo
rednio przez niektre koncepcje ideologiczne i polityczne, historyk nie moe nie bra
pod uwag zasad humanistycznych, zwizanych z nasz judeochrzecijask cywilizacj
i demokratyczn kultur, jak na przykad poszanowanie osoby ludzkiej. Wielu znanych
historykw nie waha si nazwa zbrodni nazistowskich "zbrodniami przeciwko ludzko
ci", na przykad JeanPierre Azema w artykule na temat Owicimia" czy Pierre Vidal
-Naquet w zwizku z procesem Touviera". Sdzimy zatem, e nie jest nieuprawnione
uywanie tych poj przy opisie zbrodni popenionych przez reimy komunistyczne.
Oprcz zagadnienia bezporedniej odpowiedzialnoci sprawujcych wadz komuni
stw naley rozway take zagadnienie wspudziau. Kanadyjski kodeks karny, popra
wiony w 1987 roku, stanowi w artykule 7 (3.77), e przestpstwa zwizane ze zbrodni
przeciwko ludzkoci obejmuj przestpstwa usiowania, wspudziau, doradztwa, po
mocy, podegania lub faktycznego wspudziau. Do zbrodni przeciwko ludzkoci zalicza
si rwnie - artyku 7 (3.76) - "usiowanie, spisek, wspudzia po fakcie, rad lubna
mow do tego faktu" (podkrelenie autora). Tymczasem od lat dwudziestych po lata
pidziesite tego wieku komunici na caym wiecie, a i wiele innych osb, przyklaski
wali gorco najpierw polityce Lenina, potem za Stalina. Setki tysicy ludzi wstpiy
w szeregi Midzynarodwki Komunistycznej i lokalnych sekcji "wiatowej partii rewolu
cyjnej". Od lat pidziesitych po lata siedemdziesite kolejne setki tysicy osb odda
way cze Wielkiemu Sternikowi chiskiej rewolucji, wychwalajc zalety Wielkiego
W: J.-P. Azema, F. Bedarida, "Dictionnaire des annees de tourmente", Flammarion, Paris 1995,
s. 777.
Pierre VidalNaquet, "Reflexions sur le genocide" La Decouverte, Paris 1995, s. 268. Autor pisze
zreszt: "Mwiono o Katyniu i masakrze w 1940 roku oficerw polskich, winiw rosyjskich. Katy do
kadnie mieci si w definicji norymberskiej".
' Denis Szabo, Alain Joffe, "La repression des crimes contre 1'humanite et de crimes de guerre au Ca
nada", w: Marcel Colin (red.), "Le Crime contre 1'Humanite", Eres, Ramonville SaintAgne 1996, s. 65.
Skoku lub "rewolucji kulturalnej". Jeszcze pniej niejednokrotnie gratulowano sobie

objcia wadzy przez Pol Pota". Wiele osb powie, e "nie wiedziao". To prawda, e
wiedza na ten temat nie zawsze bya atwo dostpna, poniewa reimy komunistyczne
uczyniy z tajnoci jedn ze swych ulubionych broni. Bardzo czsto jednak niewiedza wy
nikaa z zalepienia wywoanego wiar aktywisty. A przecie od lat czterdziestych i pi
dziesitych wiele faktw byo ju znanych i nie mona ich byo zakwestionowa. Tymcza
sem liczni pochlebcy, porzucajc swoich wczorajszych idoli, czynili to cicho i dyskretnie.
Jak zatem oceni zasadniczy brak moralnoci, ktry pozwala w gbi ducha wyprze si
przekona ongi goszonych publicznie i nie wycign z tego adnej nauki?
Robert Conquest, jeden z pionierw bada nad terrorem komunistycznym, pisa
w 1969 roku:
Fakt, e tylu ludzi w istocie "przekno" [Wielk Czystk), by niewtpliwie jednym z czynni
kw dziki ktrym czystka staa si moliwa. Z pewnoci procesy nie odegrayby takiej roli,
gdyby nie zostay uwiarygodnione przez niektrych zagranicznych, a wic "niezalenych" ko
mentatorw. Przynajmniej w jakiej mierze powinni oni ponosi odpowiedzialno za wsp
udzia w tych morderstwach politycznych; na pewno za winni odpowiada za to, e zostay one
powtrzone, poniewa pierwszy proces - Zinowjewa [w 1936 roku] - cieszy si niczasuon
wiarygodnoci'.
Jeli t miar moraln i intelektualn ocenia wspwin niekomunistw, to co nale

y powiedzie o wspudziale komunistw? Cho niekiedy nawet wydawao si, i Louis
Aragon krytykowa stalinizm, to nie zapomnielimy przecie, e w poemacie z 1931 roku
wezwa z wasnej woli do utworzenia komunistycznej policji politycznej we Francji.
Joseph Berger, dawny urzdnik Kominternu, ktry pad ofiar czystki i pozna obo
zowe ycie, cytuje list kobiety zesanej do GUagu, ktra po powrocie z agru pozosta
a nadal czonkiem partii:
Komunici z mojego pokolenia zaakceptowali autorytet Stalina. Wyrazili zgod na jego zbrod
nie. Odnosi si to nie tylko do komunistw sowieckich, ale i do komunistw z caego wiata, a to
pitno obcia nas indywidualnie i zbiorowo. Moemy je zmaza, nie dopuszczajc do tego, aby
co podobnego si powtrzyo. Co si stao? Czy wtedy stracilimy rozum, czy teraz zdradzilimy
komunizm? Prawda jest taka, e my wszyscy, nawet ci, ktrzy byli najbliej Stalina, uczynilimy
ze zbrodni ich przeciwiestwo. Uznalimy je za istotny wkad w budow socjalizmu. Sdzilimy,
e wszystko, co zwiksza polityczn si partii komunistycznej w Zwizku Sowieckim i na wie
cie, przyczynia si do zwycistwa socjalizmu. Nigdy nie przyszo nam do gowy, e w onie komu
nizmu moe zachodzi konflikt midzy polityk a etyk".
Berger ze swej strony nadaje tej wypowiedzi inny odcie:
Cho mona potpi postaw tych, ktrzy zaakceptowali polityk Stalina - a nie wszyscy komu
nici to uczynili - to jednak trudno im zarzuca, e nie uniemoliwili zbrodni. Wiara w to, ena
wet wysoko postawieni ludzie mogli pokrzyowa plany Stalina, wiadczy o cakowitym niezro
zumieniu jego bizantyjskiego despotyzmu.
Zob. Jeannoel Darde, "Le Ministere de la Verite: histoire d'un genocide dans le journal "L'Huma
nite, Le Seuil, Paris 1984.
' Robert Conquest, "La Grande Purge", "Preuves" z IIIII 1969.
Zob. Louis Aragon, "Prelude au temps des cerises", cyt. przez Jeana Malaquais, "Le Nomme Louis
Aragon ou le patriote professionel", suplement do "Masses" z II 1947.
Joseph Berger, "Le Naufrage d'une generalion", Denoel, Paris 1974, s. 255.
Berger moe jeszcze przytoczy na swe usprawiedliwienie, e przebywa w Zwizku

Sowieckim, a zatem zosta wcignity przez piekieln machin, ktrej nie mg si wy
mkn. Ale co zalepiao komunistw z Europy Zachodniej - nie dowiadczajcych
bezporednio przemocy NKWD - do tego stopnia, e nieustannie wychwalali system
i jego przywdc? Czarodziejski napj, ktry ich uzaleni, musia mie wielk moc!
W ksice o rewolucji rosyjskiej i historii ZSRR, zatytuowanej "Sowiecka tragedia",
Martin Malia uchyla rbka tajemnicy, mwic o "owym paradoksie wielkiego ideau,
ktry prowadzi do wielkiej zbrodni"'5. Annie Kriegel, inna znana badaczka komuni
zmu, kadzie nacisk na niemal nieuchronne wystpowanie dwch stron komunizmu
jasnej i ciemnej.
Pierwsze objanienie tego paradoksu daje Tzvetan Todorow:
czowiek yjcy w zachodniej demokracji pragn wierzy, e totalitaryzm jest cakowicie obcy
naturalnym ludzkim deniom. Ot gdyby tak byo, totalitaryzm nie utrzymaby si tak dugo
ani nie pocign za sob tylu ludzi. Wprost przeciwnie, jest to straszliwie skuteczna machina.
Ideologia komunistyczna proponuje wizj lepszego spoeczestwa i pobudza nasze pragnienia.
Czy bowiem ch przeksztacenia wiata w imi ideau nie jest nieodczn cech ludzkiej natu
ry? [...] Ponadto spoeczestwo komunistyczne zdejmuje z jednostki odpowiedzialno - decy
duj zawsze "oni". A przecie odpowiedzialno to czsto ciar trudny do uniesienia. [...]
Atrakcyjno systemu totalitarnego, jakiej bardzo wiele osb niewiadomie ulega, wynika z pew
nego strachu przed wolnoci i odpowiedzialnoci, co wyjania popularno wszystkich ustro
jw autorytarnych (tez t postawi Erich Fromm w "Ucieczce od wolnoci"); ju La Boetie m
wi, e istnieje "dobrowolna niewola"'".
Wspudzia tych, ktrzy dobrowolnie oddali si w niewol, nie zawsze by abstrak

cyjny i teoretyczny. Akceptacja lub rozpowszechnianie propagandy sucej ukrywa
niu prawdy byy i s wspudziaem czynnym. Jedynym bowiem, chocia - jak tego do
wioda tragedia w Ruandzie - nie zawsze skutecznym sposobem zwalczania masowych
zbrodni, popenianych w tajemnicy, z dala od niedyskretnych spojrze, jest ich publicz
ne ujawnienie.
Analiza dyktatury i terroru, najbardziej istotnych zjawisk cechujcych komunizm u wa

dzy, nie jest wcale atwa. Jean Ellenstein okreli rzdy Stalina jako poczenie tyranii
greckiej z orientalnym despotyzmem. Definicja ta jest kuszca, ale nie oddaje wsp
czesnego charakteru owego dowiadczenia, jego totalnego zasigu, ktrym rni si
ono od wczeniejszych form dyktatury. Krtkie porwnanie pozwoli nam waciwie je
usytuowa.
Mona by zacz od przypomnienia rosyjskiej tradycji ucisku. Bolszewicy walczyli
z terrorem caratu, ktrego wszake nie mona porwna z potwornociami bolszewi
zmu u wadzy. Za cara winiowie polityczni mieli do czynienia z prawdziwym apara
tem sprawiedliwoci; obrona moga si wypowiedzie przed sdem rwnie swobodnie
jak oskarenie i odwoa do opinii publicznej - nie istniejcej w ustroju komunistycz
nym - w kraju, a zwaszcza za granic. Winiowie i skazacy korzystali z dobro
Martin Malia, "Sowiecka tragedia. Historia komunistycznego imperium rosyjskiego 1917-1991",

tum. Magdalena Hulas, Elbieta Wyzner, Wyd. Philip Wilson Warszawa 199R, s.14.
' Tzvetan Todorov, "L'Homme depayse", Le Seuil, Paris 1996, s. 36. ,
dziejstw regulaminu, a wygnanie czy nawet zesanie byy stosunkowo bezbolesne. Ze

sacom moga towarzyszy rodzina, mogli te pisa i czyta, co im si ywnie podobao,
poowa, owi ryby, spotyka si ze swymi towarzyszami niedoli. Lenin i Stalin do
wiadczyli tego osobicie. Nawet "Wspomnienia z domu umarych" Dostojewskiego,
ktre w chwili publikacji wstrzsny opini publiczn, wydaj si bahostk w porw
naniu z potwornociami komunizmu. Oczywicie w Rosji w okresie midzy 1880 a 1914
rokiem zdarzay si zamieszki i bunty, surowo karane przez stary reim. Niemniej mi
dzy 1825 a 1917 rokiem skazano w Rosji na mier za pogldy lub za dziaalno poli
tyczn w sumie 6360 osb, wyrok za wykonano na 3932 osobach:191 stracono midzy
1825 a 1905 rokiem i 3741 w latach 1906-1910. Liczb t przekroczyli bolszewicy
w marcu 1918 roku, zaledwie po czterech miesicach sprawowania wadzy. Nie mona
zatem porwna bilansu carskich represji z bilansem terroru komunistycznego.
Od lat dwudziestych po lata czterdzieste naszego wieku komunizm gwatownie pit
nowa terror stosowany przez reimy faszystowskie. Gdy jednak spojrzymy na liczby,
okazuje si, e i tu sprawa nie jest taka prosta. To prawda, e woski faszyzm, ktry po
jawi si pierwszy i otwarcie nazwa si "totalitarnym", odpowiedzialny jest za wizie
nie, a czsto i maltretowanie przeciwnikw politycznych; rzadko jednak posuwano si
do zabjstwa. W poowie lat trzydziestych we Woszech byo paruset winiw politycz
nych i kilkuset confinati - umieszczonych na wyspach, w dobrze strzeonych miejscach
- przyzna jednak trzeba, e wygnacw politycznych liczono na dziesitki tysicy.
A do wojny terror nazistowski wymierzony by w kilka grup. Przeciwnicy reimu
przede wszystkim komunici, socjalici, anarchici i niektrzy zwizkowcy - byli prze
adowani w sposb jawny, osadzani w wizieniach, gwnie za internowani w obozach
koncentracyjnych, gdzie podlegali surowym rygorom. W latach 1933-1939 w obozach
i wizieniach zamordowano z wyroku lub bez okoo 20 tysicy lewicowych aktywistw,
nie mwic o wewntrznych porachunkach nazistw, takich jak "noc dugich noy"
w czerwcu 1934 roku. Inn kategori osb skazanych na mier byli Niemcy, ktrzy nie
odpowiadali kryterium rasowemu "wysokiego, jasnowosego Aryjczyka" - chorzy umy
sowo, kaleki, starcy. Hitler postanowi podj t akcj przy okazji wojny: midzy ko
cem 1939 a pocztkiem 1941 roku 70 tysicy Niemcw zdyo pa ofiar programu
eutanazji, dokonywanej przy uyciu gazu, dopki wobec protestu Kociolw nie zanie
chano tych dziaa. Opracowane wwczas metody gazowania zastosowano do trzeciej
grupy ofiar - ydw. Do wybuchu wojny metody segregacji rasowej zostay upowszech
nione; do najwikszego nasilenia przeladowa ydw doszo podczas pogromu
"krysztaowej nocy", kiedy ponioso mier wieleset ludzi, a 35 tysicy deportowano do
obozw koncentracyjnych.
Prawdziwy terror nazici rozptali dopiero po wybuchu wojny, a zwaszcza po ataku
na Zwizek Sowiecki. W okupowanych krajach stracio ycie 15 milionw ludnoci cy
wilnej, 5,1 miliona ydw, 3,3 miliona sowieckich jecw wojennych,1,1 miliona wi
niw obozw, kilkaset tysicy Cyganw. Do ofiar tych - cho nie miertelnych - naley
doda 8 milionw osb skierowanych na cikie roboty i 1,6 miliona winiw obozw
koncentracyjnych.
Terror nazistowski porusza wyobrani z trzech powodw. Przede wszystkim doty
czy bezporednio Europejczykw. Ponadto ze wzgldu na to, e nazici zostali poko
nani, a ich gwni przywdcy osdzeni w Norymberdze, zbrodnie te zostay oficjalnie
ujawnione i jako takie napitnowane. I wreszcie ujawnienie ludobjstwa ydw wywo
ao szok z uwagi na jego najwyraniej irracjonalny charakter, aspekt rasowy oraz bez
wzgldno zbrodni.
Naszym celem nie jest sporzdzenie jakiego makabrycznego arytmetycznego po
rwnania, zaksigowanie potwornoci ani ustalenie hierarchii okruciestwa. Fakty jed
nak uparcie dowodz, e reimy komunistyczne winne s zgadzenia okoo 100 milio
nw istot ludzkich, podczas gdy nazizm odpowiada za mier okoo 25 milionw. To
proste stwierdzenie powinno pobudzi co najmniej do refleksji nad podobiestwem
midzy reimem, ktry ju w 1945 roku uznano za najbardziej zbrodniczy ustrj stule
cia, a reimem komunistycznym, ktry a do 1991 roku by uznawany na arenie mi
dzynarodowej i do dzi dziery wadz w pewnych krajach, jego wyznawcy za rozsiani
s po caym wiecie. Jeeli nawet wiele partii komunistycznych uznao po jakim czasie
prawdziwo zbrodni stalinizmu, to przecie wikszo z nich nie zrezygnowaa z zasad
Lenina ani te nie stawia sobie pyta odnoszcych si do wasnego udziau w repre
sjach.
Metody opracowane przez Lenina i usystematyzowane przez Stalina i ich uczniw
nie tylko przypominaj metody nazistw, ale bardzo czsto byy take wczeniej zasto
sowane. Stwierdzi to wyranie Rudolf Hess, organizator obozu w Owicimiu i jego
pierwszy komendant: "Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy przekaza komendantom
obszerny materia dotyczcy rosyjskich obozw koncentracyjnych. Zawarto w nim
szczegowe informacje uciekinierw odnonie do urzdzenia obozw i panujcych
w nich warunkw. Szczeglnie podkrelano, e na skutek zarzdzenia wielkich robt
przymusowych Rosjanie niszczyli cae narodowoci. Niemniej z faktu, e metody ma
sowej zagady zostay zapocztkowane przez komunistw i mogy stanowi inspiracj
dla nazistw, nie mona naszym zdaniem wnioskowa, e istnieje zwizek przyczyno
wo-skutkowy midzy dojciem do wadzy bolszewikw a pojawieniem si nazizmu.
Z kocem lat dwudziestych GPU (nowa nazwa Czeka) wprowadzia metod kon
tyngentw: kady region, kady obwd zobowizany by do aresztowania, zesania lub
rozstrzelania okrelonego odsetka ludzi wywodzcych si z "wrogich" warstw spoecz
nych. Proporcje byy ustalane centralnie przez kierownictwo partii. Szalestwo plano
wania i mania statystyczna odnosiy si nie tylko do gospodarki, ale objy take sam
terror. Od 1920 roku, po zwycistwie Armii Czerwonej nad bia armi na Krymie, za
czy pojawia si metody statystyczne, a nawet socjologiczne: ofiary wybierano zgod
nie z okrelonymi kryteriami, ustalonymi na podstawie kwestionariuszy, ktrych wype
nienia nikt nie mg unikn. Podobne metody "socjologiczne" Rosjanie mieli zastoso
wa przy organizowaniu deportacji i masowych morderstw w pastwach batyckich
i w okupowanej Polsce w latach 1939-1941. Przewz deportowanych w bydlcych wa
gonach wywoywa podobne zamieszanie jak u nazistw. W latach 1943-1944, podczas
dziaa wojennych, Stalin kaza cign z frontu tysice wagonw i setki tysicy ludzi
ze specjalnych oddziaw NKWD, aby w krtkim, kilkudniowym terminie dokona
sprawnej wywzki ludw z Kaukazu. Ta ludobjcza logika - polegajca wedug francu
skiego kodeksu karnego na "cakowitym lub czciowym wyniszczeniu okrelonej grupy
narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej albo grupy okrelonej na podstawie jakie
gokolwiek innego arbitralnego kryterium" - zastosowana przez wadz komunistyczn
Rudolf Hess, "Autobiografia Rudolfa Hessa, komendanta obozu owicimskiego", tum. Wiesaw
Grzymski, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1990, s.159.
do grup uznanych za wrogie, do czci wasnego spoeczestwa, zostaa doprowadzona

do granic szalestwa przez Pol Pota i Czerwonych Khmerw.
Podobiestwo nazizmu i komunizmu pod wzgldem zbrodni ludobjstwa moe by
szokujce. A jednak Wasilij Grossman, ktrego matka zostaa zamordowana przez hi
tlerowcw w berdyczowskim getcie i ktry pierwszy napisa o Treblince, a take by jed
nym z inicjatorw "Czarnej ksigi" dotyczcej masowych mordw ydw z ZSRR
kae wypowiedzie jednej z postaci swej powieci "Wszystko pynie" takie oto sowa
w zwizku z godem na Ukrainie: "I pisarze pisz, i sam Stalin, a wszystko do jednego
zmierza: kuacy to pasoyty, zboe pal, dzieci morduj. I ogoszono wprost: podnieca
gniew mas pracujcych do kuakw, tpi ich wszystkich - zoczycw przekltych - ja
ko klas". Po czym dodaje: "eby ich zabi, trzeba byo ogosi: kuacy to nie ludzie.
Niemcy tak samo mwili: ydzi to nie ludzie. Tak samo i Lenin, i Stalin: kuacy to nie
ludzie". Piszc dalej o dzieciach kuakw, Grossman podkrela: "Niemcy tak samo y
dowskie dzieci truli gazem: nie ma dla was ycia, parszywe ydziaki"'".
Za kadym razem terror uderza nie w jednostki, lecz w grupy. Ma on na celu znisz
czenie grupy uznanej za wrog, ktra, oczywicie, jest czci spoeczestwa, ale w kon
sekwencji wprowadzenia ludobjczej logiki zostaje w caoci dotknita przeladowa
niem. A zatem mechanizmy segregacji i wykluczenia stosowane przez "totalitaryzm
klasowy" dziwnie przypominaj mechanizmy "totalitaryzmu rasowego". Przysze spoe
czestwo nazistowskie miao by zbudowane na idei "czystej rasy", przysze spoecze
stwo komunistyczne - na idei klasy proletariuszy, bez jakichkolwiek buruazyjnych od
padkw. Przeksztacenie obu spoeczestw miao si dokona w taki sam sposb, jeeli
nawet kryteria wykluczenia nie byy takie same. Dlatego te bdne jest twierdzenie, e
komunizm ma charakter uniwersalny: jeeli bowiem snuje si zamierzenie na skal
wiatow, nie mona zakada, podobnie jak zakada nazizm, i pewna cz ludzkoci
nie ma prawa do istnienia; rnica bowiem polega jedynie na tym, e nazistowski po
dzia rasowy i terytorialny zastpuje podzia na warstwy (klasy). Leninowskie, stalinow
skie i maoistowskie zbrodnie oraz dowiadczenie kambodaskie stawiaj wic przed
ludzkoci, a take przed prawnikami i historykami, nowe pytanie: w jaki sposb okre
li zbrodni, ktra polega na eksterminacji ze wzgldw politycznych i ideologicznych
ju nie jednostek czy grup przeciwnikw, ale wielkich czci spoeczestwa? Czy naley
wynale now nazw? Przychylaj si do tego niektrzy autorzy anglosascy; utworzyli
nawet termin "politykobjstwo". Czy te, jak to czyni czescy prawnicy, wszystkie
zbrodnie popenione przez reim komunistyczny naley nazwa po prostu "zbrodniami
komunizmu"?
Co wiedziano o zbrodniach komunizmu? Co chciano o nich wiedzie? Dlaczego trzeba

byo doczeka koca wieku, aby ten temat mg sta si przedmiotem naukowych do
cieka? Wida bowiem wyranie, e cho na Wschodzie podejmuje si coraz wicej ba
da, analiza terroru stalinowskiego i komunistycznego w oglnoci - w stosunku do
wiedzy na temat zbrodni nazistowskich - ma do nadrobienia ogromne opnienie.
Nie sposb tu nie dostrzec silnego kontrastu. Zwycizcy z 1945 roku z mocy pra
wa uczynili zbrodni, a zwaszcza ludobjstwo ydw, centralnym punktem oskare
W. Grossman, "Wszystko pynie", s.102-103,111

nia, ktre postawili nazizmowi. Od dziesitkw lat wielu badaczy na caym wiecie
pracuje nad tym zagadnieniem. Powicono mu tysice ksieK, dziesitki filmw,
niektre z nich, jak "Noc i mga", "Shoah", "Wybr Zofii" czy "Lista Schindlera", zy
skay duy rozgos. Raul Hilberg, e wymienimy tylko jego, swoj najwaniejsz
prac powici szczegowemu opisowi sposobw umiercania ydw w Trzeciej
Rzeszy'4.
Tymczasem zbrodni komunistycznych nie traktuje si w ten sam sposb. Podczas
gdy Himmler czy Eichmann to znane na caym wiecie symbole wspczesnego barba
rzystwa, nazwiska Dzieryskiego, Jagody czy Jeowa ogromnej liczbie ludzi nic nie
mwi. Lenin, Mao, Ho Chi Minh, a nawet Stalin ciesz si nadal zadziwiajcym sza
cunkiem. Pewna pastwowa instytucja francuska, Loto, wykazaa taki brak rozeznania,
e wczya Stalina i Mao do jednej ze swoich kampanii reklamowych! Kto wpadby na
pomys, aby w takiej sytuacji posuy si Hitlerem lub Goebbelsem?
Wyjtkowa uwaga, jak powica si zbrodniom hitlerowskim, jest w peni uzasad
niona. Taka jest bowiem wola pozostaych przy yciu wiadkw zagady, badaczy, kt
rzy pragn zrozumie, oraz autorytetw moralnych i politycznych chccych potwierdzi
wartoci demokratyczne. Dlaczego wic wiadectwa dotyczce zbrodni komunistycz
nych znajduj tak saby oddwik w opinii publicznej? Skd si bierze zakopotanie po
litykw? I przede wszystkim dlaczego na temat komunistycznej katastrofy, ktra w ci
gu osiemdziesiciu lat zdoaa dotkn niemal trzeci cz rodzaju ludzkiego na czte
rech kontynentach, panuje "akademickie" milczenie? Z czego wynika niemono
poddania analizie - jako gwnego punktu - tak zasadniczego skadnika komunizmu,
jak zbrodnia, zbrodnia masowa, zbrodnia uja w system, zbrodnia przeciwko ludzko
ci? Czy chodzi tu o niezdolno zrozumienia? Czy raczej o wiadome nieprzyjmowa
nie do wiadomoci, o strach przed zrozumieniem?
Przyczyny tego przysaniania prawdy s rnorodne i zoone. Przede wszystkim
odegraa tu rol klasyczna potrzeba oprawcw, aby nieustannie zaciera lady zbrod
ni, jak rwnie ich pragnienie, by uzasadni to, czego nie mogli zamaskowa. "Tajny
referat" Chruszczowa z 1956 roku", pierwsze wyznanie zbrodni komunizmu przez
jednego z jego przywdcw, to rwnie raport oprawcy, ktry pragnie ukry wasne
zbrodnie (jako przywdcy ukraiskiej partii komunistycznej w okresie najwikszego
nasilenia terroru), przypisujc je wycznie Stalinowi i zasaniajc si koniecznoci
podporzdkowania rozkazom; zataja wikszo zbrodni, wspominajc tylko o ofia
rach wrd komunistw, o wiele mniej licznych ni inne, i okrela te zbrodnie eufe
mistycznie - nazywa je "wypaczeniami okresu stalinowskiego", by uzasadni dalsze
trwanie systemu przy zachowaniu tych samych zasad, tych samych struktur, a nawet
tych samych ludzi.
Chruszczow mwi o tym bez ogrdek, opisujc sprzeciwy, jakie napotka podczas
przygotowywania tajnego referatu, zwaszcza ze strony jednego z zaufanych ludzi Stalina:
Kaganowicz by takim potakiwaczem, ktry podernby gardo wasnemu ojcu, gdyby Stalin tyl
ko mrugn, mwic, e to dla dobra sprawy; oczywicie sprawy stalinowskiej. [...). Spiera si ze
mn w strachu o wasn skr. Gorczkowo pragn unikn jakiejkolwiek odpowiedzialnoci.
' Raul Hilberg, "La Destruction des Juifs d'Europe", Fayard, Paris 1988.
Liczne pol. wyd. referatu pt. "O kulcie jednostki i jego nastpstwach". (Przyp. red.)
Co si za tyczy zbrodni, Kaganowicz chcia tylko jednego: pewnoci, e lad po nich zosta zatarty.
Niedostpno archiww w krajach komunistycznych, cakowita kontrola prasy,
rodkw masowego przekazu i wszystkich przej granicznych, propaganda opiewajca
"sukcesy" ustroju - cay ten aparat utajniania informacji mia przede wszystkim na celu
nie dopuci do ujawnienia prawdy o zbrodniach.
Nie do byo zatai zbrodnie; oprawcy wszelkimi sposobami zwalczali ludzi, kt
rzy prbowali przekazywa informacje. Niektrzy wiadkowie i badacze usiowali bo
wiem owieci swoich wspobywateli. Po drugiej wojnie wiatowej wyszo to na jaw
zwaszcza przy okazji dwch wydarze, jakie miay miejsce we Francji. Midzy stycz
niem a kwietniem 1949 roku odbywa si w Paryu proces, w ktrym stronami byli:
Wiktor Krawczenko - dawny wysoki funkcjonariusz sowiecki, autor ksiki "J'ai
choisi la liberte" (Wybralem wolno), opisujcej dyktatur stalinowsk - i kierowa
ny przez Louisa Aragona komunistyczny dziennik "Les Lettres Franaises", rzucaj
cy na Krawczenk oszczerstwa. Od listopada 1950 do stycznia 1951 roku, take w Pa
ryu, toczya si inna sprawa: pomidzy "Les Lettres Franaises" (znowu) a Davidem
Roussetem, intelektualist, dawnym trockist, deportowanym przez nazistw do Nie
miec, ktry w 1946 roku otrzyma nagrod Renaudot za ksik "LUnivers concen
trationnaire" (wiat koncentracyjny).12 listopada 1949 roku Rousset wezwa wszyst
kich byych winiw obozw nazistowskich do utworzenia komisji, majcej przepro
wadzi ledztwo w sprawie obozw sowieckich, i zosta gwatownie zaatakowany
przez komunistyczn pras, ktra zaprzeczaa ich istnieniu. Wskutek apelu Rousseta,
zamieszczonego w "Figaro Litteraire" z 25 lutego 1950 roku w artykule pod tytuem
"Dochodzenie w sprawie obozw sowieckich. Kto jest gorszy, Szatan czy Belzebub?"
Margarete BuberNeumann opisaa swoje podwjne dowiadczenie: winiarki obo
zw nazistowskich i sowieckich.
Przeciw tym wszystkim, ktrzy pragnli poruszy ludzkie sumienia, oprawcy toczy
li regularn wojn, posugujc si caym arsenalem rodkw, jakimi dysponuj wiel
kie wspczesne pastwa, zdolne do interwencji na caym wiecie. Chcieli ich zdys
kwalifikowa, odmwi im wiarygodnoci, zastraszy. Aleksandr Soenicyn, wadi
mir Bukowski, Aleksandr Zinowjew, Leonid Pluszcz zostali wydaleni ze swego kraju,
Andriej Sacharow - zesany do miasta Gorki, genera Piotr Grigorienko - umiesz
czony w szpitalu psychiatrycznym, Georgi Markow - zamordowany przy uyciu zatru
tego parasola.
W obliczu takiej siy, zdolnej do zastraszania i ukrywania faktw, same ofiary
miay wtpliwoci, czy si ujawni, i nie potrafiy ponownie wczy si do spoecze
stwa, w ktrym panoszyli si ich oprawcy i donosiciele. Wasilij Grossman w przyta
czanej ju powieci opisuje ten brak nadziei. W odrnieniu od zagady ydw, kt
rej upamitnieniem zaja si midzynarodowa wsplnota ydowska, ofiary komuni
zmu i ich penomocnicy dugo nie mogli podtrzymywa ywej pamici tragedii,
poniewa wszelkie takie prby - jak rwnie dania zadouczynienia - byy surowo
zakazane.
Nikita Khrouchtchev, "Souvenirs", Robert Laffont, Paris 1971, s. 330. [W Polsce ukazay si jedynie
"Fragmenty wspomnie", "Krg", Warszawa 1984. (Przyp. red.)].
Kiedy oprawcom nie udawao si ukry jakiego faktu - egzekucji, obozw koncen
tracyjnych, wywoanego godu - dokadali stara, by usprawiedliwi swe postpki, moc
no je faszujc. Stwierdziwszy konieczno stosowania terroru, uczynili z niego alego
ryczny obraz rewolucji, mwic: "gdzie drwa rbi, tam wiry lec", "nie zrobi si
omletu, nie rozbijajc jajek". Na co Wadimir Bukowski odpowiada, e widzia stu
czone jaja, ale nigdy nie udao mu si skosztowa omletu. Do najgorszego doszo nie
wtpliwie wskutek manipulacji jzykiem. Magia sowa sprawia, e system obozw kon
centracyjnych sta si narzdziem reedukacji, a oprawcy - wychowawcami, usiujcymi
przeksztaci czonkw dawnego spoeczestwa w "nowych ludzi". Zekowie (nazwa
oznaczajca winiw sowieckich obozw koncentracyjnych) byli "nakaniani", oczywi
cie si, by uwierzyli w zniewalajcy ich system. W Chinach wizie obozu koncentra
cyjnego nazywany jest "studentem": musi studiowa suszn myl partii i zmienia swo
je faszywe pogldy.
Jak to si zazwyczaj dzieje, kamstwo nie jest stricto sensu odwrotnoci prawdy i za
wiera prawdziwe elementy. Sowa o zmienionym sensie znieksztacaj percepcj rze
czywistoci: dochodzi do spoecznego i politycznego astygmatyzmu. Ot atwo skory
gowa pogldy wypaczone przez komunistyczn propagand, ale bardzo trudno spowo
dowa, aby czowiek, ktry postrzega faszywie, przyj intelektualnie poprawn
perspektyw. Pierwsze wraenie pozostaje i przeradza si w przewiadczenie. Komuni
ci, podobnie jak dudocy, wykorzystali niezrwnan moc propagandy, opartej w wiel
kim stopniu na manipulacji jzykiem, i zuytkowali krytyk terroru, aby obrci j
przeciw niej samej, za kadym razem silniej jednoczc szeregi aktywistw i sympatykw
dziki odnowieniu komunistycznego aktu wiary. Odkryli zatem ponownie podstawow
zasad ideologicznej wiary, jak wyrazi w swoim czasie Tertulian: "Wierz, bo jest to
niedorzeczne".
Wobec takich kontrpropagandowych dziaa niektrzy intelektualici dosownie si
sprostytuowali. W 1928 roku Gorki zgodzi si odby "wycieczk" na Wyspy Soowiec
kie, gdzie mieci si dowiadczalny obz koncentracyjny, z ktrego - poprzez "prze
rzuty" (Soenicyn) - narodzi si system GUagu. Podr Gorkiego zaowocowaa
ksik ku chwale Wysp Soowieckich i rzdu sowieckiego. Francuski pisarz, Henri
Barbusse, uhonorowany w 1916 roku nagrod Goncourtw, nie zawaha si za pieni
dze kadzi reimowi stalinowskiemu, wydajc w 1928 roku ksik o "wspaniaej Gru
zji" - wanie o teje Gruzji, gdzie w 1921 roku Stalin i jego akolita Ordonikidze do
pucili si prawdziwej rzezi i gdzie Beria, szef NKWD, odznaczy si szczeglnie sady
stycznym makiawelizmem - i publikujc w 1935 roku pierwsz serwilistyczn biografi
Stalina. W pniejszych czasach Maria Antonietta Macciochi wypiewywaa peany na
cze Mao, a ostatnio w jej lady posza Danielle Mitterrand, wychwalajc Fidela Ca
stro. Czy sprawiaa to chciwo, czy te sabo charakteru, prno, fascynacja si
i przemoc, rewolucyjna pasja, faktem jest, e dyktatury totalitarne, a wrd nich i dyk
tatura komunistyczna, zawsze znajdoway pochlebcw, bez ktrych nie mogy si
obej.
Zachd w obliczu propagandy komunistycznej dugo dawa dowody wyjtkowego
zalepienia, ktre pogbiaa jeszcze atwowierno, z jak traktowano ten wyjtkowo
perfidny system, oraz obawa przed potg sowieck, cynizmem politykw i aferzystw.
Zalepienie towarzyszyo konferencji w Jacie, kiedy to prezydent Roosevelt odda Europ Wschodni
Stalinowi po otrzymaniu obietnicy, e Stalin jak najprdzej zorganizu
je tam wolne wybory. Realizm i rezygnacja uwidoczniy si na spotkaniu w Moskwie

w grudniu 1944 roku; genera de Gaulle rzuci wwczas nieszczsn Polsk na pastw
molochowi w zamian za gwarancj pokoju spoecznego i politycznego, ktr potwier
dzi Maurice Thorez po powrocie do Parya.
Zalepienie to pogbiao i uwiarygodniao przekonanie komunistw zachodnich
i wielu ludzi lewicy, e kraje Europy Wschodniej s w trakcie "budowy socjalizmu" i e
utopia, ktra w pastwach demokratycznych wywoywaa konflikty spoeczne i politycz
ne, "tam" staje si rzeczywistoci. Jej znaczenie podkrelaa Simone Weil: "Rewolu
cyjni robotnicy s niezwykle szczliwi, e za nimi stoi pastwo, pastwo, ktre nadaje
ich dziaaniu ten oficjalny charakter, t prawomocno, to poczucie rzeczywistoci, ja
kie tylko pastwo moe nada, a zarazem znajduje si od nich, w sensie geograficznym,
zbyt daleko, aby mc wzbudza ich niech"z. Komunizm pokazywa wwczas swoj ja
sn stron: powoywa si na Owiecenie, na tradycj spoecznego i ludzkiego wyzwole
nia, na marzenie o "prawdziwej rwnoci" i na "szczcie dla wszystkich", majce swj
pocztek u Gracchusa Babeufa. Ta jasna strona przesaniaa prawie cakowicie stron
ciemn.
Do tej wiadomej lub niewiadomej niewiedzy o zbrodniczym wymiarze komunizmu
dosza, jak to zawsze bywa, obojtno wspczesnych na los ich wspbraci. Nie dlate
go, e czowiek ma twarde serce. Przeciwnie, w wielu sytuacjach krytycznych ujawnia
on niespodziewane zasoby solidarnoci, przyjani, uczucia, a nawet mioci. Niemniej,
jak podkrela Tzvetan Todorov, "pami o naszych zmarych przeszkadza nam dostrze
ga cierpienia innych";. A ktry z europejskich lub azjatyckich narodw po zako
czeniu pierwszej czy drugiej wojny wiatowej nie leczy ran po mierci nieprzeliczonych
wojennych ofiar? Dostatecznie wymowne pod tym wzgldem s trudnoci, jakie
we Francji napotykaj badania nad histori owych mrocznych lat. Historia - lub raczej
brak historii - okupacji w dalszym cigu zatruwa francusk wiadomo. Podobnie
trudne, cho w mniejszym stopniu, s badania okresu "nazistowskiego" w Niemczech
"faszystowskiego" we Woszech, "frankistowskiego" w Hiszpanii, wojny domowej
w Grecji itd. W naszym wieku, wieku elaza i krwi, wszyscy zbyt byli zajci swoimi nie
szczciami, aby wspczu innym.
Ukrywanie zbrodniczego wymiaru komunizmu wie si jednak z trzema bardziej
szczegowymi kwestiami. Pierwsza z nich to przywizanie do samej idei rewolucji.
Jeszcze dzisiaj tsknota za ide rewolucji, jak projektowano w XIX i XX wieku, nie
wygasa do koca. Jej symbole - czerwony sztandar, "Midzynarodwka", wzniesiona
pi - wystpuj w kadym rozwijajcym si ruchu spoecznym. Che Guevara staje si
znowu modny. Rozmaite jednoznacznie rewolucyjne grupy prowadz aktywn dziaal
no i wypowiadaj si najzupeniej legalnie, pogardliwie traktujc choby sowo kryty
ki pod adresem zbrodni ich poprzednikw i bez wahania przytaczajc dawne wypowie
dzi Lenina, Trockiego czy Mao uzasadniajce represje. Tej rewolucyjnej namitnoci
dawali si porwa rni ludzie. Niektrzy z autorw tej ksiki take przez pewien czas
wierzyli komunistycznej propagandzie.
Simone Weil, "L'Enracinentent", Gallimard, Paris 1949 [wyd. pol. (fragmenty) pt. "Zakorzenienie",
w: S. Weil, "Wybr pism", Instytut Literacki, Pary 1958, i "Znak", Krakw 1961. (Przyp. red.)].
Tzvetan Todorov, "La Morale de 1'historien", sympozjum "Czowiek, jzyk, obozy", Paris IV - Sor
bonne, maj I997.
Druga kwestia wie si z udziaem Rosjan w zwycistwie nad nazizmem, ktre po

zwolio komunistom ukry za gorcym patriotyzmem swj ostateczny cel, czyli zdoby
cie wadzy. Od czerwca 1941 roku we wszystkich okupowanych krajach komunici za
czli organizowa czynny, czsto zbrojny, ruch oporu skierowany przeciw niemieckie
mu lub woskiemu najedcy. Podobnie jak bojownicy innych partii czy ugrupowa
politycznych zapacili wysok cen: tysice z nich zostao rozstrzelanych, zamordowa
nych lub deportowanych. Mczennikw tych wykorzystano, aby uwici spraw komu
nizmu i uniemoliwi jakkolwiek jego krytyk. Ponadto wsplnota walki w ruchu opo
ru i wsplnie przelana krew sprawiy, e wielu niekomunistw odczuwao siln wi so
lidarnoci z komunistami, co bardzo utrudniao otwarcie im oczu; postaw gaullistw
we Francji czsto wyznaczaa ta wanie wsplna pami, podtrzymywana przez polity
k generaa de Gaulle'a, ktry w stosunkach z Amerykanami wykorzystywa fakt istnie
nia sowieckiej przeciwwagi2".
Udzia komunistw w wojnie i zwycistwie nad nazizmem doprowadzi ostatecznie
do triumfu pojcia antyfaszyzmu, stosowanego na lewicy jako kryterium prawdy; rzecz
jasna, komunici wystpili jako najlepsi jego wyraziciele i obrocy. W kocu antyfa
szyzm sta si dla komunizmu rodzajem znaku firmowego i nietrudno byo w jego imi
ucisza przeciwnikw. Ten zasadniczy problem jest przedmiotem bardzo przejrzystych
analiz Francois Fureta. Poniewa alianci uznali pokonany nazizm za ucielenienie "Za
absolutnego", komunizm niemal automatycznie znalaz si w obozie Dobra. Wynikao
to jasno z przebiegu procesu norymberskiego, w ktrym Rosjanie byli oskarycielami.
W taki oto sposb zrcznie ukryo kopotliwe - z punktu widzenia wartoci demokra
tycznych - wydarzenia, jak pakty niemiecko-sowieckie z 1939 roku lub masakr katy
sk. Zwycistwo nad nazizmem miao stanowi dowd wyszoci systemu komunistycz
nego. W Europie wyzwolonej przez Amerykanw wywoao przede wszystkim uczucie
wdzicznoci w stosunku do Armii Czerwonej (ktrej okupacji nie trzeba byo znosi)
i jednoczenie poczucie winy wobec powicenia narodw Zwizku Sowieckiego.
Uczu tych komunistyczna propaganda nie omieszkaa wykorzysta.
Ponadto metody "wyzwalania" Europy Wschodniej przez Armi Czerwon byy
prawie nie znane na Zachodzie; tamtejsi historycy porwnywali dwa kracowo od
mienne typy "wyzwolenia": jeden prowadzi do odtworzenia pastw demokratycznych,
drugi za zmierza ku ustanowieniu dyktatur. W Europie rodkowej i Wschodniej re
im sowiecki dy do zastpienia tysicletniej Rzeszy, a dramat tych narodw wyrazi
w paru sowach Witold Gombrowicz:
Zakoczenie wojny nie przynioso Polakom wyzwolenia, tam, w tej przesmutnej rodkowo
-wschodniej Europie stao si ono wymian jednej nocy na drug, wymian zbirw Hitlera na
zbirw Stalina. Gdy w kawiarniach paryskich rozmaite szlachetne duchy witay radosnym pie
niem "wydobycie si ludu polskiego z feudalnego ucisku", w Polsce po prostu ten sam zapaony
papieros przechodzi z rki do rki, by przypieka nadal czowiecz skr.
Oto przepa midzy dwiema pamiciami europejskimi. Jednake publikacje r

nych wiadectw pozwoliy do szybko podnie zason skrywajc metody, jakimi po
Zob. Pierre Nora, "Gaullistes et commuistes", w: "Les Lieux de memoire", t. 2, Gallimard, Paris
1997.
Witold Gombrowicz, "Testament", Res Publica, Warszawa 1990, s. 65.
sugiwa si Zwizek Sowiecki przy wyzwalaniu spod panowania nazizmu Polakw,

Niemcw, Czechw i Sowakwz".
Ostatni powd ukrywania prawdy jest bardziej delikatnej natury, trudniej go te wy
razi. Po roku 1945 ludobjstwo ydw sta o si paradygmatem wspczesnego barba
rzystwa i wyczerpao cakowicie moliwo postrzegania masowego terroru w XX wie
ku. Komunici, negujc pocztkowo szczeglny charakter przeladowania ydw przez
nazistw, zrozumieli, e uznanie tego faktu moe by dla nich korzystne, gdy niesie ze
sob moliwo reaktywowania idei antyfaszyzmu. Przy kadej okazji, i bez okazji, nie
ustannie przywoywano opisane przez Bertolta Brechta widmo "nieczystej bestii o jesz
cze podnym brzuchu". Nieco pniej poprzez uwydatnianie "specyfiki" ludobjstwa
ydw, poprzez skupianie uwagi na niebywaej jego potwornoci, chciano uniemoli
wi dostrzeenie faktu, e i w wiecie komunistycznym popeniano podobne zbrodnie.
Wreszcie za, czy mona byo sobie wyobrazi, e ci, ktrzy odnoszc zwycistwo w woj
nie, przyczynili si do zniszczenia ludobjczego systemu, sami mogli stosowa podobne
metody? Najbardziej powszechnym odruchem byo odrzucenie takiego paradoksu.
Wielki przeom w kwestii oficjalnego ujawnienia zbrodni komunistycznych nastpi 24 lutego 1956 roku.
Tego dnia wieczorem, podczas XX Zjazdu KPZR, wszed na trybun Nikita Chruszczow, pierwszy sekretarz
partii. Posiedzenie byo zamknite, brali w nim
udzia tylko delegaci na zjazd. Przygnbieni, w absolutnej ciszy, suchali, jak pierwszy
sekretarz metodycznie niszczy obraz "ojczulka narodw", "genialnego Stalina", ktry
przez trzydzieci lat by bohaterem wiatowego komunizmu. Referat Chruszczowa,
znany od tej pory jako "tajny referat", spowodowa zasadnicze pknicie we wspcze
snym komunizmie. Po raz pierwszy najwyszy rang przywdca komunistyczny oficjal
nie przyzna - chocia poda to jedynie do wiadomoci wsptowarzyszy - e reim,
ktry zdoby wadz w 1917 roku, mia przestpcze "odchylenie".
Wiele byo powodw, ktre skoniy Chruszczowa do zamania jednego z podsta
wowych tabu sowieckiego reimu. Gwnym celem byo zlokalizowanie za - przez
przypisanie zbrodni komunizmu wycznie Stalinowi - i jego usunicie dla ratowania
systemu. Na decyzj Chruszczowa wpyno take pragnienie rozprawienia si z grup
stalinowcw, przeciwstawiajcych si wadzy nowego sekretarza w imi metod ich
dawnego przywdcy; latem 1957 roku zostali oni pozbawieni wszystkich funkcji. Jed
nake po raz pierwszy od 1934 roku po "mierci politycznej" nie nastpia mier rze
czywista i ten drobny "szczeg" wskazuje, e Chruszczow mia gbsz motywacj.
Wydaje si, e Chruszczow, jako wieloletni potny partyjny przywdca Ukrainy od
powiedzialny za gigantyczne rzezie, ktre ukrywa, by ju zmczony przelewem krwi.
W pamitnikach, w ktrych bez wtpienia wyznacza sobie pikn rol, opisuje wcze
sny stan swego ducha: "Zjazd si skoczy; rezolucje zostan przyjte, wszystko for
malnie zaatwione. Ale co z tego? Ludzie rozstrzeliwani setkami tysicy bd ciy
na naszych sumieniach".
Po czym nagle ostro strofuje swoich towarzyszy:
Por. Piotr Pigorov, "J'a quitte ma patrie", La Jeune Parque,1952; Michai Koriakoff, "Je me mets
hors la loi", Editions du Monde Nouveau, Paris 1947.
Co zrobimy z tymi, ktrzy zostali aresztowani, zlikwidowani? [...] Wiemy teraz, e ofiary represji
byy niewinne. Mamy niezbite dowody, e nie byli oni bynajmniej wrogami ludu, to uczciwi m
czyni i uczciwe kobiety, oddani partii, rewolucji, leninowskiej sprawie buowy socjalizmu i ko
munizmu. [...] Nie mona wszystkiego ukry. Wczeniej czy pniej ci, ktrzy s w wizieniach
i w obozach, wrc do domu. Opowiedz wtedy swoim bliskim, swoim przyjacioom, swoim kole
gom o tym, co si wydarzyo. [...] Dlatego musimy delegatom wyzna wszystko, powiedzie, w jaki
sposb kierowano parti przez te lata. [...] Czy mona utrzymywa, e nie wiemy, co si wydarzy
o? [...] Wiemy, e by to dla partii czas przeladowa i arbitralnych rzdw, i musimy powiedzie
delegatom zjazdu wszystko, co wiemy. [...] W yciu czowieka, ktry popeni zbrodni, przycho
dzi chwila, gdy wyznanie grzechw zapewnia mu wyrozumiao, a nawet rozgrzeszenieZ'.
I rzeczywicie, cz dziaaczy partyjnych bezporednio uczestniczcych w zbrod

niach popenionych za Stalina, w wikszoci zawdziczajcych awans likwidacji swych
byych szefw, odczuwaa co w rodzaju wyrzutw sumienia; naturalnie wyrzutw wy
muszonych, interesownych, wyrzutw polityka, ale jednak wyrzutw. Trzeba byo, by
kto zakoczy jatk; Chruszczow wykaza naleyt odwag, cho w 1956 roku nie za
waha si wysa sowieckich czogw do Budapesztu.
W 1961 roku, podczas XXII Zjazdu KPZR, mwi ju nie tylko o ofiarach wywo
dzcych si spord dziaaczy komunistycznych, ale o wszystkich ofiarach Stalina; za
proponowa nawet wzniesienie pomnika ku ich pamici. Niewtpliwie przekroczy nie
widzialn granic, gdy zostaa zakwestionowana sama podstawa reimu - monopol
absolutnej wadzy zastrzeony dla partii komunistycznej. Pomnika nigdy nie zbudowa
no. W 1962 roku pierwszy sekretarz udzieli zgody na wydanie "Jednego dnia Iwana
Denisowicza" Aleksandra Soenicyna. W dniu 24 padziernika 1964 roku Chruszczo
wa brutalnie pozbawiono wszelkich funkcji, ale i on nie zosta zamordowany, umarl ja
ko osoba prywatna w 1971 roku.
Wszyscy specjalici podkrelaj decydujce znaczenie tajnego referatu, ktry spo
wodowa fundamentalne pknicie w dwudziestowiecznym systemie komunistycznym.
Francois Furet, ktry wanie w 1954 roku wystpi z Francuskiej Partii Komunistycz
nej, tak pisze na ten temat:
Gdy tylko tajny referat z lutego 1956 roku dociera do szerokiej publicznoci, gwatownie zaa
muje si pozycja idei komunistycznej w wiecie. Gos oskarajcy Stalina rozlega si ju nie na
Zachodzie, lecz w Moskwie, i to w najwitszym jej miejscu - na Kremlu. Nie jest to gos odstp
cy, ktry gwaci tabu, ale pierwszego z komunistw na wiecie, szefa partii ZSRR. Nie moe
wic budzi podejrze, jak gos byych komunistw, gdy cieszy si najwyszym autorytetem,
w jaki system wyposay swego wodza. Std bierze si jego sia, dziaajca i na komunistw, i na
niekomunistw2x.
Wydarzenie byo tym bardziej paradoksalne, e od samego pocztku wielu ludzi

ostrzegao bolszewikw przed niebezpieczestwem, jakie moe wywoa ich postpo
wanie. Ju w latach 1917-1918 w onie ruchu socjalistycznego starli si wierni wyznaw
z' N. Khrouchtchev, Souvenirs", s. 329, 331-332.

" Francois Furet, "Le Passe d'une illusion. Essa sur I'idee communiste au XX siecle", Robert Laf-
font/CalmannLevy, Paris 1995 [wyd. pol.: "Przeszo pewnego zudzenia. Esej o idei komunistycznej
w XX w.", tum. Joanna GrnickaKalinowska, Maria Ochab, Oficyna Wyd. Volumen, Warszawa 1996,
s. 542. (Przyp. red.)].
cy "wielkiego blasku na Wschodzie" i ci, ktrzy bezlitonie bolszewikw krytykowali.
Spr dotyczy przede wszystkim leninowskiej metody odwolywania si do przemocy,
zbrodni i terroru. Mimo e od lat dwudziestych po lata pidziesite mroczn stron
bolszewickiego eksperymentu odsaniali w rnych publikacjach liczni wiadkowie,
ofiary lub obserwatorzy polityczni, komunici u wadzy sami musieli potwierdzi - cho
ciaby czciowo - ten stan rzeczy, aby opinia publiczna w wikszym stopniu zacza
zdawa sobie spraw z dramatu. Do zbrodni przyznano si w sposb wykrtny, gdy
tajny referat dotyczy jedynie ofiar partyjnych, ale mimo wszystko byo to wyznanie wi
ny; potwierdzao wczeniejsze wiadectwa i badania oraz uzasadniao to, co podejrze
wano od dawna - komunizm spowodowa w Rosji nieopisan tragedi.
Przywdcy wielu "bratnich partii" nie od razu zostali przekonani, e trzeba obra
drog wyjanie. W stosunku do prekursorskiego referatu Chruszczowa z opnieniem
zajmowali stanowisko. Komunistyczna Partia Chin dopiero w roku 1979 wyrnia
w polityce Mao okres "wielkich zasug" do 1957 roku i nastpujcy po nim okres "wiel
kich bdw". Wietnamczycy rozstrzygnli ten problem jedynie poprzez potpienie lu
dobjstwa dokonanego przez Pol Pota. Castro natomiast wci zaprzecza, jakoby pod
jego kierownictwem dopuszczano si okruciestw.
A do tej chwili oskarenia komunistw o zbrodnie paday tylko ze strony ich nie
przyjaci lub trockistowskich czy anarchistycznych dysydentw i nigdy nie byy szcze
glnie skuteczne. Ludzie, ktrzy uszli z yciem z komunistycznych rzezi, pragnli za
wiadczy o nich rwnie mocno, jak ocaleni z rzezi nazistowskich. Suchano ich jednak
nieuwanie lub wcale, zwaszcza we Francji, w ktrej dowiadczenie sowieckiego syste
mu obozw koncentracyjnych dotkno bezporednio tylko mae grupy, takie jak
,MalgreNous" z AlzacjiLotaryngiizy. Przez dugi czas wiadectwa, wspomnienia, dzia
alno niezalenych komisji utworzonych z inicjatywy kilku ludzi - jak Midzynarodowa
Komisja do spraw Systemu Koncentracyjnego Davida Rousseta lub Komisja do Wyja
nienia Prawdy o Zbrodniach Stalinowskich - zaguszaa haaliwa komunistyczna pro
paganda, ktrej towarzyszyo tchrzliwe lub obojtne milczenie. Owo milczenie, ktre
na og zapada po chwili pewnego uwraliwienia, spowodowanego na przykad pojawie
niem si wielkiego dziea ("Archipelag GUag" Soenicyna) lub wiadectwa bardziej
niezaprzeczalnego ni inne ("Opowiadania koymskie" Warama Szaamowa"' czy "Za
bjcza utopia" Pina Yathaya"), wiadczy o odpornoci, jak w mniejszym lub wikszym
stopniu przejawiaj spoeczestwa zachodnie na zjawisko komunizmu; a do tej pory
nie przyjmoway one do wiadomoci oczywistego faktu: nie chciay dostrzec, e reim
komunistyczny ma zasadniczo zbrodniczy wymiar. Poprzez t odmow uczestniczyy
w kamstwie, w takim sensie, w jakim rozumia je Nietzsche: "Odmowa zobaczenia cze
go, co si widzi, odmowa zobaczenia czego, poniewa si widzi".
Mimo wszelkich trudnoci wielu historykw prbowao podj ten temat. Od lat
dwudziestych po lata pidziesite - wobec braku bardziej wiarygodnych danych, sta
Por. Pierre Rigoulot, , Les Franais au Goulag", Fayard, Paris 14R4; a zwaszcza Jacques Rossi, "Le
Goulag de A a Z", Le Cherche Midi, Paris 1997.
Najobszerniejszy wybr pol.: Wartam Szaamow, "Opowiadania koymskie", tum. i oprac. Stefan
Wodnik (wac. Adam Bal), Niezalena Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1987. (Przyp. red.)
Pin Yathay, "L'Utopie meurtriere: un rescape du genocide camModgien temoigne", Robert Laffont,
Paris 1980; Complexe, Bruxelles 1989.
rannie ukrywanych przez reim sowiecki - badania opieray si przede wszystkim na

wiadectwach ludzi uznanych za zdrajcw. wiadectwa te - wtpliwe dla historykw jak
wszystkie wiadectwa, ktre mog by wynikiem chci zemsty, zaplanowanej potwarzy
lub te manipulacji antykomunistycznych rzdw - byy metodycznie deprecjonowane
przez wyznawcw komunizmu. Jak bowiem w 1959 roku mona byo oceni opis
GUagu zamieszczony w ksice Paula Bartona, ktry dostarczy po ucieczce na za
chd wysoki oficer KGB? I co naleao sdzi o samym Paulu Bartonie, czechosowac
kim uchodcy, ktrego prawdziwe nazwisko brzmi Jiri Veltrusky, jednym z organizato
rw antyhitlerowskiego powstania w Pradze w 1945 roku, zmuszonym do ucieczki
z kraju w roku 1948? Ot porwnanie tego opisu z dostpnymi dzi archiwaliami
wiadczy o tym, e informacja z 1959 roku bya cakowicie wiarygodna.
W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych publikacja wielkiego dziea Soeni
cyna, "Archipelag GUag" - potem za cyklu "Czerwone koo", z jego tomami"w
zami" rosyjskiej rewolucji - zostaa przyja przez opini publiczn jako wstrzsajce
wydarzenie. Niewtpliwie wstrzs w w wikszym stopniu spowodowany by zetkni
ciem z sam literatur, z genialnym kronikarzem, ni uwiadomieniem sobie potwor
noci opisywanego systemu. A jednak nawet Soenicyn - w 1975 roku porwnywany
przez publicyst wielkiego dziennika francuskiego do Pierre'a Lavala, Doriota i Deata,
ktrzy przyjmowali hitlerowcw jak wyzwolicieli"'- z trudem przebija si przez sko
rup kamstwa. Jego wiadectwo byo wszake decydujce, jeli chodzi o dokonanie
pierwszego przeomu w wiadomoci, podobnie jak wiadectwo Szaamowa dotyczce
Koymy lub Pina Yathaya - Kambody. Niedawno Wadimir Bukowski, jedna z gw
nych postaci rosyjskiego ruchu dysydenckiego epoki Breniewa, zaprotestowa po raz
kolejny, dajc w swym "Moskiewskim procesie"'powoania nowego trybunau no
rymberskiego, ktry miaby osdzi zbrodnicz dziaalno reimu; jego ksika od
niosa na Zachodzie duy sukces. Jednoczenie za wydaje si publikacje rehabilituj
ce Stalina".
Czemu, jakim celom moe suy u schyku XX wieku badanie zjawiska tak tragiczne
go, tak mrocznego, wzbudzajcego tak wiele polemik? Obecnie archiwa nie tylko po
twierdzaj indywidualne wiadectwa, pozwalaj te posun si duo dalej. Wewntrz
ne archiwa organw represji byego Zwizku Sowieckiego, byych demokracji ludo
wych, Kambody ukazuj przeraajc rzeczywisto - masowo i systematyczny
charakter terroru, ktry w wielu wypadkach doprowadzi do zbrodni przeciwko ludzko
ci. Nadszed czas, aby w sposb naukowy - udokumentowany niezaprzeczalnymi fak
tami i wolny od politycznych i ideologicznych uprzedze - skoncentrowa si na po
wracajcym wci pytaniu, ktre stawiali sobie wszyscy badacze: jakie miejsce w syste
mie komunistycznym zajmuje zbrodnia?
Paul Barton, "L'Institution concentrationnaire en Russie,1930-1957", Plon, Paris 1959.

Bernard Chapuis, "Le Monde" z 3 VII 1975.
Wadimir Bukowski, "Moskiewski proces. Dysydent w archiwach Kremla", Oficyna Wyd. Volumen,
Warszawa 1996.
'Zob. np. ksik Ludo Martensa, "Un autre regard sur Staline" (EPO,1994), sprzedawan podczas
wita "Humanite" w 1997 r. W stylu tylko nieco mniej hagiograficznym Lilly Marcou napisaa "Staline,
vie
privee" (CalmannLevy, Paris 1996).
Jaki moe by nasz wkad, jeli chodzi o ten problem? Przede wszystkim poczuwa
my si do spenienia obowizku wobec historii. Dla historyka nie moe by tematw
zakazanych i adne - polityczne, ideologiczne, osobiste - uwarunkowania i naciski nie
powinny mu przeszkadza w poznawaniu, wydobywaniu i interpretowaniu faktw,
zwaszcza gdy przez dugi czas byy one rozmylnie pogrzebane w czeluci archiww
i ludzkich sumie. Ot dzieje komunistycznego terroru wpisuj si w cz europej
skiej historii, historii o ogromnej doniosoci, ktra ostatecznie musi upora si z wiel
kim zagadnieniem historiograficznym, jakim jest totalitaryzm. Mia on swoj wersj hi
tlerowsk, ale take leninowsk i stalinowsk, niedopuszczalne jest zatem tworzenie hi
storii poowicznej, w ktrej ignoruje si wariant komunistyczny. Nie wolno rwnie
przyjmowa punktu widzenia, ktry sprowadza dzieje komunizmu jedynie do jego wy
miaru narodowego, spoecznego i kulturowego. Tym bardziej e zjawisko totalitaryzmu
nie ogranicza si do Europy i epizodu sowieckiego, lecz dotyczy take maoistowskich
Chin, Korei Pnocnej, Kambody Pol Pota. Kady narodowy komunizm by poczony
czym w rodzaju ppowiny z macierzystym komunizmem rosyjskim i sowieckim, przy
czyniajc si jednoczenie do rozwoju tego wiatowego ruchu. Historia stanowica
przedmiot naszych rozwaa to historia zjawiska, ktre rozprzestrzenio si na caym
wiecie i objo ca ludzko.
Drugim obowizkiem, ktry winna speni ta praca, jest obowizek pamici.
Uczczenie pamici zmarych stanowi moraln powinno, zwaszcza gdy s to niewinne
i bezimienne ofiary absolutystycznego molocha, ktry usiowa zatrze wszelkie o nich
wspomnienie. Po zburzeniu muru berliskiego i zaamaniu si orodka wadzy komuni
stycznej w Moskwie Europa - kolebka tragicznych dowiadcze XX wieku - wstpia
na drog odnawiania wsplnej pamici. Moemy si do tego przyczyni. Pami t bo
wiem przechowuj sami autorzy tej pracy, jeden osobicie zwizany z Europ rodko
w, inny za - zaangaowany w rewolucyjn ide i praktyk, ze wzgldu na swj udzia
w wydarzeniach 1968 roku i pniejszych.
w podwjny obowizek, wobec pamici i historii, wpisuje si w bardzo rne ra
my. Czasem dotyczy krajw, na ktrych komunizm nigdy praktycznie nie zaciy - ani
na spoeczestwie, ani na ustroju (Wielka Brytania, Australia, Belgia itp.), czasem za
krajw, gdzie by si wzbudzajc lk (Stany Zjednoczone po 1946 roku), lub ktrym
zagraa, nawet jeli nigdy nie sta si tam form wadzy (Francja, Wochy, Hiszpania,
Grecja i Portugalia). Z pewnoci obowizek pamici narzuca si z ca moc w kra
jach, w ktrych komunici stracili wadz, sprawowan przez dziesiciolecia (Europa
Wschodnia, Rosja). I wreszcie jego saby pomyk rozpala si niekiedy w powodzi nie
szcz, tam gdzie komunizm wci jeszcze panuje (Chiny, Korea Pnocna, Kuba,
Laos i Wietnam).
W zalenoci od pooenia rozmaite jest te stanowisko wspczesnych wobec histo
rii i pamici. W dwch pierwszych przypadkach postpowanie jest stosunkowo proste,
polega na poznaniu i refleksji. W trzecim pojawia si konieczno pojednania narodo
wego poczonego z ukaraniem lub zaniechaniem ukarania oprawcw; w tym wzgl
dzie zjednoczone Niemcy stanowi bez wtpienia najbardziej zaskakujcy i najbardziej
"zdumiewajcy" przykad, wystarczy bowiem pomyle o katastrofie jugosowiaskiej.
Ale w dawnej Czechosowacji, przeksztaconej w Republik Czesk i Republik So
wack, w Polsce czy Kambody take nie zatary si bolesne wspomnienia zwizane
z panowaniem komunizmu. Wydaje si, e pewien stopie amnezji, spontanicznej lub
Zbrodnie komunizmu 47
narzuconej oficjalnie, jest konieczny, aby mc zaleczy moralne, psychiczne, uczucio

we, osobiste i zbiorowe rany, spowodowane pwieczem komunistycznych rzdw.
Tam, gdzie komunizm cigle jest u wadzy, oprawcy lub ich sukcesorzy nieustannie ne
guj jego zo, jak to dzieje si na Kubie i w Chinach; czasem te, jak w Korei Pnoc
nej, nadal uznaj terror za metod rzdzenia.
w obowizek wobec historii i pamici ma niewtpliwie charakter etyczny. Niekt
rzy mogliby zapyta: "Kto upowania was do mwienia o Dobru i Zu?"
Jednak to wanie etyczne kryterium przyj Koci, kiedy w odstpie kilku dni pa
pie Pius XI w dwch odrbnych encyklikach potpi nazizm ("Mit Brennender Sorge"
14 marca 1937) i komunizm ("Divini redemptoris" 19 marca 1937). W "Divini redemp
toris" mowa jest o tym, e Bg da czowiekowi przywileje: "prawo do ycia, do niena
ruszanoci ciaa, do rodkw umoliwiajcych utrzymanie; da prawo do denia do
celu ostatecznego na drodze przez Boga wyznaczonej; prawo zrzeszania si, prawo wa
snoci i cignienia z niej korzyci". I jeeli nawet Kocioowi, ktry zezwala na nad
mierne bogacenie si jednych kosztem innych, mona zarzuci pewn hipokryzj, to
wystosowane przeze wezwanie do poszanowania godnoci ludzkiej ma jednak funda
mentalne znaczenie.
Ju w roku 1931 w encyklice "Quadragesimo Anno" Pius XI napisa:
Komunizm, tak w teorii, jak i w praktyce stawia sobie dwa cele: najostrzejsz walk klas i zupe
ne zniesienie wasnoci prywatnej, a robi to nie skrycie i nie na drodze okrnej lecz jawnie,
otwarcie, przy uyciu wszelkich, nawet najgwatowniejszych rodkw. W deniu do tych celw
na wszystko si way i przed niczym si nie cofa; a kiedy si dorwie do wadzy, objawia niepraw
dopodobn i straszliw brutalno i nieludzko. wiadcz o tym okropna pooga i ruiny, ktry
mi znaczy olbrzymie przestrzenie Europy Wschodniej i Azji'".
Ostrzeenie nabiera wagi, gdy wygasza je instytucja, ktra przez wiele stuleci
w imi wiary usprawiedliwiaa zabijanie niewiernych, stworzya inkwizycj, krpowaa
wolno myli i w kocu popara dyktatorskie reimy Franco i Salazara.
Jeeli jednak Koci wystpi we waciwej sobie roli cenzora moralnoci, to jakie
powinno, jakie moe by stanowisko historyka wobec "heroicznych" wypowiedzi zwo
lennikw komunizmu czy patetycznych opowieci jego ofiar? W "Pamitnikach zza
grobu" FrancoisRene de Chateaubriand pisze:
Kiedy w ciszy upodlenia sycha tylko brzczenie acucha niewolnika i gos donosiciela; kiedy
wszyscy dr przed tyranem, cho rwnie niebezpiecznie jest dowiadcza jego ask, jak zasugi
wa na jego nieask, pojawia si historyk, ktrego zadaniem jest spenienie zemsty narodw.
Na prno Neron ma si dobrze, w cesarstwie narodzi si ju Tacyt".
Nie chcemy bynajmniej uwaa si za rzecznikw zagadkowej "zemsty narodw",

w ktr Chateaubriand pod koniec ycia ju nie wierzy; jednak na swj skromny spo
Encyklika Divini redemptoris" o bezbonym komunizmie" w tum. Stanisawa Wojciecha Oko

niewskiego ("Augustinum", Warszawa 1990, s. 8-9); Encyklika o odnowieniu ustroju spoecznego" (Qua
dragesimo Anno) w tum. Jana Piwowarczyka (w: "Chrzecijaski ustrj spoeczny", F. Mildner, Londyn
1945 s. 59). (Przyp. red.)
FrancoisRene de Chateaubriand, "Memoires d'Outretombe", Gallimard, Quarto, Paris 1997 [wyd.
pol.: "Pamitniki zza grobu", wybr i tum. Joanna Guze, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa
1991. (Przyp. tum.)).
sb historyk, niemal wbrew sobie, staje si rzecznikiem ludzi, ktrzy ze wzgldu na ter
ror nie mogli wypowiedzie prawdy o swoim losie. Istnieje po to, aby dopeni dziea
poznania; jego pierwszym zadaniem jest ustalenie faktw i elementw prawdy, ktre
do tego poznania si przyczyni. Ponadto jego zwizek z dziejami komunizmu jest
szczeglny - zmusza si go, by sta si historiografem kamstwa. I nawet jeeli otwarcie
archiww umoliwia mu dostp do niezbdnych materiaw, powinien wystrzega si
nadmiernej ufnoci, wiele bowiem zoonych zagadnie stanowi przedmiot sporw nie
pozbawionych niekiedy drugiego dna. A zatem owo poznanie historyczne naley pod
da osdowi opartemu na kilku podstawowych wartociach - na poszanowaniu zasad
demokracji przedstawicielskiej, a zwaszcza na poszanowaniu ycia i godnoci ludzkiej.
Tak miar historyk "osdza" aktorw historii.
Do tych oglnych wzgldw, ktre skoniy autorw niniejszej ksiki do podjcia
wysiku w imi pamici i historii, doczyy si jeszcze powody osobiste. Fascynacja ko
munizmem nie zawsze bya im obca. Niekiedy nawet uczestniczyli - w skromny co
prawda sposb - w systemie komunistycznym, bd w jego ortodoksyjnej leninowsko
-stalinowskiej wersji, bd w nurtach pokrewnych, dysydenckich (trockistowskim, mao-
istowskim). A jeli nadal niektrzy z nich pozostaj na lewicy - i poniewa wci pozo
staj na lewicy - musz zastanowi si nad przyczynami swojego zalepienia. Drog tej
poznawczej refleksji wyznaczaj wybrane przez nich tematy badawcze, publikacjena
ukowe i wsppraca z takimi czasopismami jak "La Nouvelle Alternative" czy "Com
munisme". Ksika ta stanowi jedynie fragment tych rozwaa. Prowadz je nieustan
nie, gdy zdaj sobie spraw, i przywileju mwienia prawdy nie mona pozostawia
coraz bardziej haaliwej prawicy; zbrodnie komunizmu naley analizowa i potpia
w imi wartoci demokratycznych, nie za narodowofaszystowskich ideaw.
Nasze ujcie problematyki zakada studia porwnawcze, od Chin po Zwizek So
wiecki, od Kuby po Wietnam. Ot dokumentacja, jak dzi dysponujemy, nie jest jed
norodna. W niektrych przypadkach drzwi do archiww zostay otwarte - lub uchylone
- w innych nie. Uznalimy, e nie stanowi to dostatecznego powodu, aby zrezygnowa
z bada; wiemy dostatecznie duo, z pewnego rda, aby podj to przedsiwzicie.
Praca nasza nie roci sobie pretensji do przedstawienia zagadnienia w sposb wyczer
pujcy, ale bdc pioniersk, pragnie zapocztkowa seri bada i skoni do refleksji.
Staralimy si zebra jak najwicej faktw, dokonalimy wstpnego opracowania, ktre
by moe z czasem okae si przydatne dla innych. Naley jednak rozpocz od faktw
najbardziej oczywistych, najbardziej bezspornych i majcych najwiksz wag.
W ksice tej duo jest sw, a mao obrazw. Dotykamy tu jednego z newralgicz
nych aspektw problemu zacierania zbrodni; mimo e na naszym globie, nadmiernie
zmediatyzowanym, wkrtce jedynie obraz, fotograficzny lub telewizyjny, bdzie budzi
zaufanie opinii publicznej, my moemy przekaza jedynie nieliczne zdjcia archiwalne
z GUagu lub laogai, adnego natomiast z okresu rozkuaczania czy Wielkiego Skoku.
Zwycizcy z Norymbergi mogli bez ogranicze fotografowa i filmowa tysice trupw
w obozie BergenBelsen, nierzadkie s te zdjcia robione przez samych oprawcw, jak
to przedstawiajce Niemca strzelajcego z bliska do kobiety tulcej do siebie dziecko.
Nic podobnego nie znajdziemy w wiecie komunistycznym, gdzie terror rzdzi w naj
cilejszej tajemnicy.
Pragnlibymy, by czytelnik nie poprzesta na obejrzeniu zebranych przez nas nie
licznych dokumentw ikonograficznych. Chcielibymy, by powici swj czas, strona
po stronie zaznajamiajc si z mczestwem milionw ludzi; by uczyni te konieczny

wysiek i wyobrazi sobie, czym bya ta ogromna tragedia, ktra bdzie ciy na histo
rii wiata przez przysze dziesiciolecia. Wwczas zada sobie zasadnicze pytanie: dla
czego? Dlaczego Lenin, Trocki, Stalin i inni uwaali za konieczne eliminowanie wszyst
kich, ktrych uznali za "wrogw"? Dlaczego czuli si uprawnieni do pogwacenia niepi
sanego prawa, rzdzcego yciem ludzkoci: "Nie zabijaj"? Na kocu ksiki
postaramy si udzieli odpowiedzi na te pytania.
Przeoy Krzysztof Wakar

Cz pierwsza
PASTWO PRZECIW SPOECZENSTWU

PRZEMOC, REPRESJE I TERROR
W ZWIZKU SOWIECKIM
NICOLAS WERTH
PARADOKSY I NIEPOROZUMIENIA PADZIERNIKA
raz z upadkiem komunizmu znikna konieczno udowadniania historycz

nie nieuniknionego,charakteru Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Padzier
nikowej. Rok 1917 mg si sta wreszcie normalnym" obiektem bada hi
storycznych. Niestety, ani historycy, ani zwaszcza nasze spoeczestwo nie potrafi ze
rwa z mitem o pocztku: o roku pierwszym", w ktrym wszystko - szczcie lub
nieszczcie narodu rosyjskiego - miao si jakoby rozpocz".
Ta opinia wspczesnego rosyjskiego historyka obrazuje pewien niezmienny stan
rzeczy: osiemdziesit lat po wydarzeniach "batalia o prawdziwo opowieci" o roku
1917 wci si toczy.
Dla jednej ze szk historycznych, ktr mona by okreli mianem "liberalnej",
Rewolucja Padziernikowa bya jedynie zwykym puczem, narzuconym gwatem bier
nemu spoeczestwu, rezultatem zrcznego spisku, uknutego przez garstk dobrze zor
ganizowanych i cynicznych fanatykw, pozbawionych wszelkiego rzeczywistego oparcia
w kraju. Dzi prawie wszyscy historycy rosyjscy, podobnie jak wyksztacone elity i kie
rownictwo Rosji postkomunistycznej, przyjli t liberaln wykadni. Pozbawiona caego znaczenia
spoecznego i historycznego Rewolucja Padziernikowa jest obecnie
odczytywana na nowo jako wypadek, ktry zepchn Rosj przedrewolucyjn, Rosj
bogat, pracowit i zmierzajc pewnie ku demokracji, z jej naturalnego szlaku. Sym
boliczne zerwanie z "potwornym nawiasem sowietyzmu", wyraane tym goniej i moc
niej, im trwasza jest - godna uwagi - cigo rzdzcych elit, ktre w caoci naleay
niegdy do komunistycznej nomenklatury, ma jeden podstawowy atut: pozwala uwolni
spoeczestwo rosyjskie od brzemienia winy i skruchy, tak cicego przez lata pierie
strojki, naznaczone ponownym i bolesnym odkryciem istoty stalinizmu. Jeli bowiem
bolszewicki zamach stanu z 1917 roku by jedynie wypadkiem, to nard rosyjski by je
dynie niewinn ofiar.
Wobec takiej interpretacji historiografia sowiecka prbowaa wykaza, e padzier
nik 1917 roku by logicznym, przewidywalnym i nieuniknionym dokoczeniem drogi
wyzwolenia, podjtej przez wiadomie zjednoczone z bolszewizmem "masy". Ten nurt
historiografii w rnych wersjach poczy "batali o prawdziwo opowieci" o roku
1917 z problemem legitymizacji systemu sowieckiego. Jeli Wielka Socjalistyczna Re
wolucja Padziernikowa bya dopenieniem sensu Historii, nioscym przesanie wyzwo
lenia skierowane do narodw caego wiata, to system polityczny, instytucje i pastwo,
ktrym daa pocztek, mimo wszelkich bdw, jakie mogy by popenione przez stali
58 PASTWO PRZECIW SpoeczESTWU
nizm, nie traciy swej legalnoci. Krach systemu sowieckiego pocign oczywicie za
sob cakowite zaprzeczenie legitymizacji Rewolucji Padziernikowej i rezygnacj z wykadni
marksistowskiej, odrzuconej, by posuy si synn formu bolszewick, "na
mietnik Historii". Jednak pami o tej wykadni, tak jak pami o strachu, pozostaje
rwnie ywa, jeli nie bardziej, na Zachodzie jak w dawnym ZSRR.
Odrzucajc zarwno wykadni liberaln, jak i marksistowsk, trzeci nurt historio
grafii usiuje "odideologizowa" histori rewolucji rosyjskiej, a take uwiadomi, e
jak napisa Marc Ferro - "powstanie z padziernika 1917 roku mogo by jednoczenie
i ruchem masowym, i ruchem garstki ludzi". Midzy licznymi pytaniami, jakie stawia
sobie w zwizku z rokiem 1917 wielu historykw, kwestionujcych dominujcy dzi
uproszczony schemat historiografii liberalnej, znajduj si sprawy podstawowe. Jak
rol odegraa militaryzacja gospodarki i brutalizacja stosunkw spoecznych, bdcych
skutkiem przystpienia Cesarstwa Rosyjskiego do pierwszej wojny wiatowej? Czy
mona mwi o narastaniu swoistej przemocy spoecznej, ktra przetara drog prze
mocy politycznej, skierowanej nastpnie przeciw spoeczestwu? W jaki sposb gbo
ko antyautorytarna i antyetatystyczna rewolucja ludowa i plebejska przywioda do wa
dzy najbardziej dyktatorsk i etatystyczn grup polityczn? Jaki zwizek ustali mona
midzy niewtpliw radykalizacj spoeczestwa rosyjskiego w cigu 1917 roku a bol
szewizmem?
Z perspektywy czasu i dziki licznym dzieom toczcej spr, a wic podnej intelek
tualnie historiografii, rewolucja 1917 roku jawi si nam jako chwilowa zbieno dwch
procesw: pierwszy to przejcie - w wyniku drobiazgowych przygotowa powstaczych
- wadzy politycznej przez parti, rnic si radykalnie ze wzgldu na metody dziaa
nia, organizacj i ideologi od wszystkich innych aktorw rewolucji, drugi - powszech
na rewolucja spoeczna, wielopostaciowa i niezalena. Ow spoeczn rewolucj rozpa
trywa mona w wielu aspektach: przede wszystkim jako wielki bunt chopski, sigajcy
korzeniami odlegej historii, nacechowanej nie tylko nienawici do waciciela ziem
skiego, ale te gbok nieufnoci chopstwa wobec miasta, wiata zewntrznego i wo
bec kadej formy pastwowej ingerencji.
Lato i jesie 1917 roku jawi si wic jako nareszcie zwyciskie dokoczenie wiel
kiego cyklu buntw rozpocztego w 1902 roku, ktrego pierwsza kulminacja przypada
na lata 1905-1907. Rok 1917 jest decydujcym etapem wielkiej rewolucji agrarnej
i walki o posiadanie ziemi midzy chopstwem a wacicielami ziemskimi, tak bardzo
oczekiwan realizacj "czarnego podziau", czyli podziau ziemi w zalenoci od liczby
"gb do wyywienia" w kadej rodzinie. Lecz jest to rwnie wany etap w konflikcie
midzy chopami a pastwem o odrzucenie wszelkiej zwierzchniej wadzy miasta nad
wsi. Na tym polu rok 1917 jest tylko jednym z kamieni milowych cyklu konfliktw,
ktrego szczyt przypadnie na lata 1918-1922, nastpnie za na okres 1929-1933, ko
czc si cakowit klsk wiata wiejskiego, zniszczonego u podstaw przez przymusow
kolektywizacj.
Jednoczenie z rewolucj chopsk przez cay rok 1917 obserwujemy stopniowy roz
kad armii, zoonej z prawie dziesiciu milionw chopwonierzy, zmobilizowanych
w cigu trzech lat na wojn, ktrej sens nie bardzo rozumieli - niemal wszyscy genera
owie skaryli si na brak patriotyzmu tych mao zintegrowanych politycznie z pa
stwem chopskich onierzy, ktrych horyzont obywatelski nie siga daleko poza ich
wiejsk wsplnot.
PARADOKSY I NIEPOROZUMIENIA PADZIERNIKA 59
Trzeci gboki proces obejmuje grup reprezentujc zaledwie 3% aktywnej czci

spoeczestwa, ale grup politycznie ruchliw i skoncentrowan w wielkich miastach
kraju; chodzi o wiat robotniczy. rodowisko to, skupiajc wszystkie sprzecznoci spo
eczne trwajcej zaledwie od jednego pokolenia modernizacji gospodarki, goszc au
tentycznie rewolucyjne hasa, takie jak "kontrola robotnicza" i "wadza w rce sowie
tw", jest zacztkiem specyficznego, rewindykacyjnego ruchu robotniczego.
Czwarty wreszcie proces rysuje si jako szybka emancypacja narodw i ludw in
nych ras zamieszkujcych dawne imperium carw, ktre domagay si autonomii,
a pniej niepodlegoci.
Kady z tych ruchw ma swj wasny cykl, swoj dynamik wewntrzn, swe szcze
glne aspiracje, ktrych nie daoby si oczywicie zredukowa ani do bolszewickich slo
ganw, ani do dziaalnoci politycznej tej partii. Procesy te trwaj przez cay rok 1917,
tak jak tyle innych si rozkadu, aktywnie uczestniczcych w zniszczeniu tradycyjnych
instytucji i, szerzej, wszelkich form wadzy. Przez krtki, ale decydujcy moment
w kocu 1917 roku dziaania bolszewikw - mniejszoci wystpujcej w korzystnej dla
siebie prni instytucjonalnej - odpowiadaj aspiracjom szerszych grup, nawet jeli
rne s dugo i rednioterminowe cele jednych i drugich. Na krtk chwil zamach
stanu i rewolucja spoeczna zbiegaj si lub dokadniej: zderzaj, zanim si rozejd na
dziesiciolecia dyktatury.
Procesy spoeczne i narodowe, eksplodujce jesieni 1917 roku, rozwiny si dziki
bardzo szczeglnej koniunkturze czcej w obliczu wojny totalnej - owego samoistne
go rda powszechnego regresu i brutalizacji - kryzys ekonomiczny, zaamanie stosun
kw spoecznych i upadek pastwa.
Nie dajc adnego nowego impulsu carskiemu reimowi ani nie wzmacniajc bar
dzo jeszcze niedoskonaej spjnoci spoeczestwa, pierwsza wojna wiatowa zadziaaa
jak znakomity katalizator, ukazujc sabo autokratycznego reimu, wstrznitego
przez rewolucj 1905-1906 roku i osabionego niekonsekwentn polityk ju to zbyt
maych ustpstw, ju to konserwatywnych rzdw silnej rki. Wojna uwypuklia ponad
to saboci nie doprowadzonej do koca modernizacji gospodarki, zalenej od regular
nego napywu zagranicznych kapitaw, specjalistw i technologii. Odnowia rwnie
gbok przepa midzy Rosj miejsk, przemysow i rzdzc, a Rosj wiejsk, nie
zintegrowan politycznie i w znacznym stopniu zasklepion w swych strukturach lokal
nych i wsplnotowych.
Podobnie jak inni uczestnicy wojny rzd carski liczy na szybkie jej zakoczenie.
Zamknicie cienin i blokada ekonomiczna Rosji ujawniy w brutalny sposb zaleno
imperium od zagranicznych dostawcw. Utrata guberni zachodnich, okupowanych od
1915 roku przez armi niemieck i austrowgiersk, pozbawia Rosj produktw pol
skiego przemysu, nalecego do najlepiej rozwinitych w cesarstwie. Wojna si prze
cigaa i gospodarka narodowa nie potrafia sprosta tej sytuacji: od 1915 roku brak
czci zamiennych zdezorganizowa system transportu kolejowego. Przestawienie pra
wie caej produkcji na potrzeby wojny zaamao rynek wewntrzny. Po kilku miesicach
na zapleczu frontu zabrako produktw przetworzonych i kraj pogry si w biedzie
i inflacji. Na wsi sytuacja pogorszya si szybko: bezpardonowe wstrzymanie kredytu
rolnego i komasacja gruntw, masowy pobr do wojska, rekwizycje zwierzt i zboa,
brak towarw przemysowych, przerwanie wymiany midzy miastem a wsi zahamowa
y gwatownie proces modernizacji, rozpoczty pomylnie w 1906 roku przez premiera
Piotra Stoypina, zamordowanego w 1911 roku. Trzy lata wojny utwierdziy chopw
w przekonaniu, e pastwo to sia wroga i obca. Codzienne udrki suby w armii,
gdzie onierz by traktowany raczej jak niewolnik ni jak obywatel, wzmogy napicia
midzy szeregowymi a oficerami, w czasie gdy po kolejnych klskach zniszczone zostay
resztki prestiu reimu carskiego. Wojna wzmoga jeszcze odwieczne zacofanie i prze
moc, ktre ujawniy si ju podczas wielkich buntw chopskich w latach 1902-1906.
Od koca 1915 roku rzd nie panowa nad sytuacj. Wobec pasywnoci reimu
wszdzie powstaway komitety i stowarzyszenia, ktre bray na siebie kierowanie y
ciem codziennym: opiek nad rannymi oraz zaopatrzenie miast i wojska, do czego pa
stwo nie wydawao si ju zdolne. Rosjanie zaczli rzdzi sami sob; rozpocz si
kiekujcy od dawna w spoeczestwie wielki ruch, ktrego miary nikt jeszcze nie poj.
Ale by ruch ten mg odnie zwycistwo nad dziaajcymi siami rozkadu, potrzebna
bya zacha i pomocna do ze strony wadzy.
Mikoaj II zamiast jednak rzuci pomost pomidzy wadz i najbardziej postpowy
mi elementami spoeczestwa obywatelskiego, uczepi si monarchicznopopulistycz
nej utopii "caraojczulka, wodza armii dobrego chopskiego ludu". Obj osobiste do
wdztwo naczelne nad siami zbrojnymi, co w obliczu cakowitej narodowej klski byo
samobjstwem dla autokracji. Odcity od wiata w specjalnym pocigu w kwaterze
gwnej w Mohylewie Mikoaj II przesta w rzeczywistoci od jesieni 1915 roku kiero
wa pastwem, zdajc si w tym na on, carow Aleksandr, bardzo niepopularn ze
wzgldu na swe niemieckie pochodzenie.
W cigu roku 1916 wydawao si, e wadza sama si rozwizuje. Duma - jedyne
wybieralne, nawet jeli mao reprezentatywne zgromadzenie, obradowaa ju tylko
przez kilka tygodni w roku; raz po raz dochodzio do zmiany rzdu i ministrw, rw
nie niekompetentnych, jak niepopularnych. Nieoficjalnie oskarono wpywow dwor
sk koteri, kierowan przez carow i Rasputina, o wiadome uatwienie wrogowi
najazdu na terytorium kraju. Stawao si oczywiste, e wadza nie jest zdolna do dal
szego prowadzenia wojny. Pod koniec 1916 roku krajem nie mona byo ju rzdzi.
W atmosferze kryzysu politycznego, ktrego wyrazem byo dokonane 31 grudnia zabj
stwo Rasputina, strajki - na pocztku wojny sabsze - znw przybray na sile. Niepoko
je ogarny armi, a cakowita dezorganizacja transportu doprowadzia do zaamania
zaopatrzenia. Wypadki z lutego 1917 roku zaskoczyy wic system jednoczenie zdys
kredytowany i osabiony.
Upadek carskiego reimu, obalonego w wyniku piciodniowych demonstracji robot
niczych i buntu kilku tysicy onierzy garnizonu piotrogrodzkiego, ujawni nie tylko
sabo wadzy i rozkad armii, do ktrej sztab generalny nie odway si odwoa, by
stumia zamieszki, lecz take brak przygotowania wszystkich gboko podzielonych si
politycznych, od liberaw z Partii Konstytucyjnych Demokratw [tzw. kadetw
przyp. tum.] po socjaldemokratw.
W adnym momencie tej spontanicznej ludowej rewolucji, rozpocztej na ulicy,
a zakoczonej w zacisznych gabinetach Paacu Taurydzkiego, siedziby Dumy, siy poli
tyczne opozycji nie przewodziy ruchowi. Liberaowie bali si ulicy, a partie socjali
styczne obawiay si reakcji wojska. Rozpoczy si negocjacje midzy liberaami, za
niepokojonymi moliwoci rozszerzenia si rozruchw, i socjalistami, przekonanymi,
e nadszed czas rewolucji "buruazyjnej" - pierwszego etapu dugiego procesu, mog
cego z czasem uatwi zwycistwo rewolucji socjalistycznej; negocjacje, ktre doprowa
dziy po dugich rokowaniach do powstania nie znanej dotd formuy dwuwadzy.

Z jednej strony by Rzd Tymczasowy - kierujcy si logik parlamentarn i dbajcy
o porzdek organ wadzy, dcy do budowy Rosji kapitalistycznej, nowoczesnej i libe
ralnej, a do tego mocno zwizanej ze swymi francuskimi i brytyjskimi aliantami. Z dru
giej za - wadza zawizanego niedawno przez garstk dziaaczy socjalistycznych So
wietu Delegatw Robotniczych i onierskich Piotrogrodu, ktry uwaa si, zgodnie
z wielk tradycj Rady SanktPetersburga z 1905 roku, za bardziej bezporedni i re
wolucyjn reprezentacj "mas". Ale "wadza sowietw" sama bya zjawiskiem dyna
micznym i zmiennym, uzalenionym od ewolucji jej zdecentralizowanych i pczkuj
cych struktur, a jeszcze bardziej od zmian niestaej opinii publicznej.
Trzy kolejno po sobie nastpujce, od 2 marca do 25 padziernika 1917', rzdy tym
czasowe okazay si niezdolne do rozwizania problemw, pozostawionych im w spad
ku przez poprzedni reim: kryzysu ekonomicznego, kontynuowania wojny, kwestii ro
botniczej i problemu agrarnego. Nowi ludzie u wadzy - zarwno liberaowie z Partii
Konstytucyjnych Demokratw, majcy wikszo w dwch pierwszych rzdach, jak
i mienszewicy oraz socjalicirewolucjonici [od skrtu SR zwani eserowcami - przyp.
tum.), majcy przewag w trzecim - naleeli do owych wyksztaconych elit miejskich,
owych postpowych elementw spoeczestwa obywatelskiego, ktre rozdarte byy
midzy naiwn i lep wiar w "lud" a strachem przed otaczajcymi je i sabo zreszt
znanymi "ciemnymi masami". Wikszo z nich uwaaa, przynajmniej w pierwszych
miesicach rewolucji i pod wraeniem jej pokojowego charakteru, e trzeba zostawi
pen swobod wyzwolonemu przez kryzys, a pniej przez upadek starego reimu de
mokratycznemu porywowi. Marzeniem idealistw, takich jak ksi Lwow, szef dwch
pierwszych rzdw, byo "uczynienie z Rosji kraju o najwikszej w wiecie wolnoci".
"Duch narodu rosyjskiego - oznajmi on w jednej z pierwszych deklaracji - okaza si
ze swej wasnej natury duchem oglnie demokratycznym. Jest gotw nie tylko stopi
si z powszechn demokracj, ale obj przewodnictwo na drodze postpu, wytyczone
go przez wielkie hasa Rewolucji Francuskiej: Wolno, Rwno i Braterstwo".
Zgodnie z tym przekonaniem Rzd Tymczasowy mnoy demokratyczne gesty
podstawowe wolnoci, wybory powszechne, zniesienie wszelkiej dyskryminacji klaso
wej, rasowej lub religijnej, uznanie praw Polski i Finlandii do samostanowienia, przy
rzeczenie autonomii mniejszociom narodowym itd. - co jego zdaniem doprowadzi
miao do patriotycznego zrywu, skonsolidowa spoeczestwo, zapewni zwycistwo
w wojnie po stronie aliantw i "zwiza" nowy reim z zachodnimi demokracjami. Ze
wzgldu na trwanie wojny rzd, skrupulatnie przestrzegajc praworzdnoci, wstrzyma
si od poczynienia wielu wanych dla przyszoci krokw do czasu zebrania si Konsty
tuanty, do ktrej wybory miay si odby na jesieni 1917 roku. Stanowczo obstawa przy
"tymczasowym" statusie, pozostawiajc w zawieszeniu najbardziej ywotne problemy:
pokoju i wasnoci ziemi. Jeli chodzi o uporanie si z kryzysem ekonomicznym, Rz
dowi Tymczasowemu w cigu kilku miesicy istnienia nie powiodo si lepiej ni po
przedniej wadzy; problemy z zaopatrzeniem, bieda, inflacja, przerwanie obiegu wy
miany towarowej, zamknicie fabryk i gwatowny wzrost bezrobocia wzmacniay tylko
napicia spoeczne.
' Starego stylu. (Przyp. tum.)

62 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
Wobec wyczekujcej postawy rzdu spoeczestwo nie przestawao rozwija nieza

lenej samoorganizacji. W cigu kilku tygodni powstay tysice rad, komitetw fabrycz
nych i dzielnicowych, uzbrojonych oddziaw milicji robotniczych (Czerwona Gwar
dia), komitetw chopw, onierzy, Kozakw i gospody. Rwnie szybko mnoyy si
miejsca dyskusji, inicjatyw i cierania si pogldw wyraajcych dania ludzi, opini
publiczn i odmienny sposb uprawiania polityki. Bdc prawdziwym witem wyzwo
lenia, mitingowanije (czyli stae wiecowanie), nabierajce coraz gwatowniejszego cha
rakteru, gdy rewolucja lutowa daa upust dugo gromadzonym resentymentom i fru
stracjom spoecznym, stanowio przeciwiestwo demokracji parlamentarnej, o jakiej
marzyli politycy nowego reimu. Przez cay rok 1917 trwaa radykalizacja postulatw
i ruchw spoecznych.
Robotnicy przeszli od postulatw ekonomicznych - omiogodzinny dzie pracy,
zniesienie kar pieninych i innych dokuczliwych przepisw, wprowadzenie ubezpie
cze socjalnych i podwyek pac - do da politycznych, wiadczcych o radykalnej
zmianie stosunkw spoecznych midzy pracodawcami a pracownikami i o innej formie
sprawowania wadzy. Robotnicy - zorganizowani w komitety fabryczne, ktrych pier
wotnym celem bya kontrola naboru i zwalniania pracownikw oraz uniemoliwienie
wacicielom nieuprawnionego zamknicia zakadw pod pretekstem braku zaopatrze
nia - przeszli do dania "kontroli robotniczej" nad produkcj. Lecz by owa kontrola
moga si urzeczywistni, trzeba byo zupenie nowej formy rzdzenia, "wadzy sowie
tw" - jedynej zdolnej do poczynienia radykalnych krokw, a w szczeglnoci konfiska
ty i nacjonalizacji zakadw, ktre to danie nie wystpowao wiosn 1917 roku, ale
coraz czciej wysuwane byo sze miesicy pniej.
W przebiegu rewolucji 1917 roku decydujc rol odegraa dziesiciomilionowa
masa zmobilizowanych chopwonierzy. Szybki rozkad armii rosyjskiej, w ktrej
szerzyy si dezercja i nastroje pacyfistyczne, sta si przyczyn upadku instytucji pa
stwa. Komitety onierskie, uprawomocnione przez Rzd Tymczasowy pierwszym przy
jtym przeze tekstem - synnym rozkazem nr 1, prawdziw "kart praw onierza"
znoszc najbardziej dokuczliwe przepisy dyscyplinarne dawnego reimu - bezustannie
przekraczay swe prerogatywy. Podajc si za "wadz oniersk" nowego rodzaju,
posuny si do usuwania jednych oficerw, "obierania" innych lub nawet do mieszania
si w sprawy strategii wojennej. Owa wadza onierska przetara drog swoistemu
bolszewizmowi okopowemu", tak scharakteryzowanemu przez gwnodowodzcego
armi rosyjsk generaa Brusiiowa: "onierze nie mieli najmniejszego pojcia, czym
jest komunizm, proletariat czy konstytucja. Chcieli pokoju, ziemi i niezalenoci bez
praw, bez oficerw i posiadaczy ziemskich. Ich bolszewizm" oznacza w rzeczywistoci
tylko denie do nieskrpowanej wolnoci, do anarchii".
Po klsce ostatniej ofensywy rosyjskiej w czerwcu 1917 roku armia si rozpada: set
ki oficerw, podejrzewanych przez szeregowych o "kontrrewolucyjno", onierze
aresztowali, wielu wymordowali. Liczba dezerterw gwatownie wzrosa, dochodzc
w sierpniu i wrzeniu do dziesitkw tysicy dziennie. Chopscy onierze myleli ju
tylko o jednym: wrci do domu, by nie przegapi podziau ziemi i stad obszarnikw.
Synny rozkaz nr 1 z 1 III 1917 r. wydany zosta nie przez Rzd Tymczasowy, lecz przez Sowiet Piotro
grodzki wanie jako dowd jego wadzy. Rzd powsta dzie pniej. (Przyp. tum.)
Od czerwca do padziernika 1917 roku ponad dwa miliony onierzy znuonych walk
i bezczynnym tkwieniem z pustymi oldkami w okopach lub garnizonach, zdezertero
wao z topniejcej armii. Ich powrt podsyci z kolei niepokoje na wsi.
A do lata niepokoje o podou agrarnym wystpoway sporadycznie, zwaszcza
w porwnaniu z wypadkami rewolucji 1905-1906 roku. Gdy na wie docieraa wie
o abdykacji cara, zgromadzenie wiejskie zbierao si, jak to byo w zwyczaju z okazji
waniejszych wydarze, i uchwalao petycj, wyraajc skargi i yczenia chopw.
Pierwszym postulatem byo przekazanie ziemi tym, ktrzy j uprawiaj, niezwoczny
rozdzia nieuytkw nalecych do wielkich posiadaczy i ponowne, nisze naliczenie
czynszw. Krok po kroku chopi organizowali si, tworzc komitety rolne na poziomie
wsi lub gminy, kierowane najczciej przez przedstawicieli wiejskiej inteligencji -na
uczycieli, popw, agronomw, pracownikw suby zdrowia - bliskich krgom socjali
stwrewolucjonistw. Poczwszy od majaczerwca 1917 roku ruch chopski przybra
bardziej radykalne formy: by nie dopuci do dziaa ywioowych, wiele komitetw
rolnych zdecydowao si na zagarnicie sprztu rolniczego i stad wacicieli ziemskich,
a take na zawaszczenie lasw, pastwisk i nieuytkw. Ta odwieczna walka o "czarny
podzia ziemi dokonaa si kosztem obszarnikw, ale take i "kuakw, czyli zamo
niejszych chopw, ktrzy dziki reformom Stolypina opucili wsplnot gromadzk,
by osi jako penoprawni waciciele na skrawku ziemi wolnym od obowizku wiad
cze wsplnotowych. Jeszcze przed Rewolucj Padziernikow kuak - we wszystkich
wystpieniach bolszewikw pitnowany jako "drapieny chopski bogacz", "wiejski bur
uj", "lichwiarz" i "krwiopijca" - sta si ju cieniem samego siebie. W rzeczywistoci
musia zwrci wspnocie wiksz cz byda, maszyn i ziemi, ktre nastpnie wrzu
cono do wsplnego kota i rozdzielono wedle odwiecznej egalitarnej zasady "gb do
wyywienia".
W lecie niepokoje na wsiach, podsycane napywem setek tysicy uzbrojonych dezer
terw, stay si coraz gwatowniejsze. Poczynajc od koca sierpnia chopi, zawiedzeni
niedotrzymaniem obietnic przez rzd, ktry wci odkada reform roln, uderzyli na
paskie posiadoci, systematycznie upic je i palc, tak by wyrzuci z nich raz na za
wsze okrytego hab ziemianina. Na Ukrainie i w centralnych guberniach Rosji - tam
bowskiej, penzeskiej, woroneskiej, saratowskiej, Orowskiej, tulskiej i riazaskiej
spalono tysice posiadoci, a setki wacicieli wyrnito.
Wobec zasigu rewolucji spoecznej elity kierownicze i partie polityczne - ze zna
miennym wyjtkiem bolszewikw, do ktrych postawy jeszcze wrcimy - wahay si
midzy prbami lepszej lub gorszej kontroli ruchu rewolucyjnego a pokus puczu woj
skowego. Po wejciu do rzdu w maju 1917 roku popularni w krgach robotniczych
mienszewicy i lepiej ni jakakolwiek partia osadzeni w rodowisku wiejskim socjalici
-rewolucjonici nie potrafili - gdy niektrzy ich przywdcy uczestniczyli ju we wa
dzach dbaych o porzdek i praworzdno - przeprowadzi goszonych przez siebie od
dawna reform; w wypadku eserowcw dotyczyo to zwaszcza podziau ziemi. Stajc si
zarzdcami i stranikami pastwa "buruazyjnego", umiarkowane partie socjalistyczne
ustpiy pola bolszewikom, nie czerpic przy tym korzyci z uczestnictwa w rzdzie,
ktry z kadym dniem coraz sabiej kontrolowa sytuacj w kraju.
W obliczu pochaniajcej wszystko anarchii w rodowiskach pracodawcw, wrd

wacicieli ziemskich, w sztabie generalnym i wrd niektrych rozczarowanych libera
w pojawia si pokusa rozwizania sytuacji przez wojskowy zamach stanu, ktry
proponowa genera Korniow. Wobec sprzeciwu Rzdu Tymczasowego z Aleksandrem

Kierenskim na czele rozwizanie to nie przeszo. Zwycistwo puczu wojskowego rze
czywicie zlikwidowaoby wadz cywiln, ktra, cho saba, formalnie prowadzia jed
nak sprawy kraju. Klska puczu generaa Korniowa, do ktrego jednak doszo
w dniach 24-27 sierpnia 1917 roku, przyspieszya ostateczny kryzys Rzdu Tymczaso
wego, ktry nie kontrolowa ju adnego z tradycyjnych mechanizmw wadzy. Podczas
gdy na szczycie cywile i ubiegajcy si o iluzoryczn dyktatur wojskowi zmagali si
w rozgrywkach o wadz, upaday podstawy, na ktrych opierao si pastwo: wymiar
sprawiedliwoci, administracja i armia. Doszo do omieszenia prawa i zanegowania
wszelkiej postaci wadzy.
Czy niewtpliwa radykalizacja mas miejskich i wiejskich oznaczaa ich bolszewiza
cj? Nic mniej pewnego. Dziaajcy pod wsplnymi sloganami - "kontrola robotni
cza" i "caa wadza w rce sowietw" - aktywici robotniczy i przywdcy bolszewiccy
nie nadawali owym terminom tego samego znaczenia. W armii "bolszewizm okopo
wy" wyraa przede wszystkim powszechne pragnienie pokoju, wsplne dla onierzy
wszystkich pastw, uwikanych od trzech lat w najkrwawsz i najbardziej totaln z wo
jen. Rewolucja chopska sza zupenie niezalen drog, duo blisz sprzyjajcemu
"czarnemu podziaowi" programowi eserowcw ni goszcemu nacjonalizacj ziemi
i uprawianie jej w wielkich skolektywizowanych jednostkach programowi bolszewi
kw. Tych ostatnich znano na wsi tylko z opowieci dezerterw, zwiastunw szerzce
go si bolszewizmu, ktry nisi dwa magiczne sowa: pokj i ziemia. Z pewnoci nie
wszyscy niezadowoleni wstpowali do partii bolszewickiej [Socjaldemokratycznej Par
tii Robotniczej Rosji (bolszewikw), SDPRR(b) - przyp. tum.), ktra wedle sprzecz
nych danych liczya w padzierniku 1917 roku od stu do dwustu tysicy czonkw. Nie
mniej w prni instytucjonalnej, zaistniaej jesieni 1917 roku, kiedy upada wadza
pastwowa, ustpujc miejsca caej plejadzie komitetw, sowietw i innych grupek,
wystarczao stanowcze dziaanie dobrze zorganizowanego i zdecydowanego trzonu ja
kiej grupy, by uzyskaa ona szybko wadz niewspmiern do swej realnej siy. I to
wanie zrobia partia bolszewicka.
Od swego powstania w 1903 roku odrniaa si ona od innych - rosyjskich i obcych
- nurtw ruchu socjalistycznodemokratycznego zwaszcza woluntarystyczn strategi
radykalnego zerwania z istniejcym porzdkiem i koncepcj partii jako organizacji
o silnej strukturze, zdyscyplinowanej, elitarnej i skutecznej. Podobna awangarda zawo
dowych rewolucjonistw bya przeciwiestwem wielkiej, szeroko otwartej na sympaty
kw rnych orientacji partii o charakterze stowarzyszenia, bliskiej mienszewikom
i w ogle europejskim socjaldemokratom.
Pierwsza wojna wiatowa zaznaczya jeszcze mocniej specyfik leninowskiego bol
szewizmu. Odrzucajc wspprac z innymi nurtami socjaldemokracji, coraz bardziej
odosobniony Lenin uzasadni teoretycznie sw pozycj w szkicu "Imperializm jako naj
wysze stadium kapitalizmu". Wyjania w nim, e rewolucja wybuchnie nie w kraju
o najlepiej rozwinitym kapitalizmie, ale w kraju mao rozwinitym gospodarczo, takim
jak Rosja, pod warunkiem, i ruch rewolucyjny kierowany bdzie tam przez zdyscypli
nowan awangard, gotow do dziaa skrajnych, to znaczy do wprowadzenia dyktatu
ry proletariatu i przeksztacenia wojny imperialistycznej w wojn domow.
W licie z 17 padziernika 1914 do jednego z przywdcw bolszewickich Aleksandra
Szlapnikowa Lenin pisze:
Najmniejszym zem byaby teraz, i to niezwocznie - klska caratu w obecnej wojnie. [...] Nasta
wienie pracy (uporczywej, systematycznej, by moe dugotrwaej) w kierunku przeksztacenia
wojny midzy narodami w wojn domow - oto sedno sprawy. Moment tego przeksztacenia
to inna sprawa, dzi jeszcze niejasna. Trzeba pozwoli temu momentowi dojrze i systematycz
nie "zmusza go do dojrzewania". [...] Nie moemy ani "obiecywa" wojny domowej, ani jej "de
kretowa", ale prowadzi prac - jeli bdzie trzeba, nawet bardzo dugotrwa - w tym kierun
ku mamy obowizek'.
Ujawniajc "wewntrzimperialistyczne sprzecznoci", "wojna imperialistyczna" oba

laa zasady marksowskiego dogmatu i sprawiaa, i wybuch rewolucji by bardziej moli
wy w Rosji ni gdzie indziej. Przez ca wojn Lenin powraca do myli, i bolszewicy
winni by gotowi do podsycania wszelkimi rodkami wojny domowej. "Ten, kto uznaje
walk klas - pisa we wrzeniu 1916 roku - musi uzna wojn domow, ktra w kadym
spoeczestwie klasowym stanowi naturaln kontynuacj, rozwinicie i zaakcentowanie
walki klas".
Po zwycistwie rewolucji lutowej, w ktrej nie wzi udziau aden znaczcy dzia
acz bolszewicki, gdy wszyscy byli albo na zesaniu, albo na emigracji, Lenin, wbrew
zdaniu zdecydowanej wikszoci przywdcw partyjnych, przepowiedzia krach polity
ki ugody z Rzdem Tymczasowym, jak stara si wprowadzi sowiet piotrogrodzki,
zdominowany przez przewaajcych w nim eserowcw i socjaldemokratw rnych
opcji. W napisanych w Zurychu, w dniach 20-25 marca 1917 roku czterech "Listach
z daleka", ktre do tego stopnia rozmijay si z pozycjami politycznymi piotrogrodz
kich przywdcw bolszewickich, e dziennik "Prawda" odway si opublikowa tylko
jeden, Lenin domaga si natychmiastowego zerwania sowietu piotrogrodzkiego
z Rzdem Tymczasowym i przygotowania nastpnej, "proletariackiej" fazy rewolucji.
Pojawienie si sowietw byo dla Lenina znakiem, e rewolucja przesza ju sw "faz
buruazyjn". Nie czekajc na nic, te organy rewolucji miay obj wadz si i zako
czy wojn imperialistyczn nawet za cen nieuniknionej w kadym procesie rewolu
cyjnym wojny domowej.
Po powrocie do Rosji 3 kwietnia 1917 roku Lenin wci broni skrajnych pozycji.
W synnych "Tezach kwietniowych" wyrazi raz jeszcze sw bezwarunkow wrogo wo
bec republiki parlamentarnej i procesu demokratycznego. Idee Lenina, przyjte z za
skoczeniem i niechci przez wikszo piotrogrodzkich liderw bolszewickich, szybko
zyskiway posuch, szczeglnie u nowego narybku partii, zwanego susznie przez Stalina
praktiki (praktykami), w odrnieniu od "teoretykw". W cigu kilku miesicy elemen
ty plebejskie, wrd ktrych czoowe miejsce zajmowali chopionierze, wziy gr
nad elementami miejskimi i intelektualistami - weteranami zinstytucjonalizowanych
ruchw spoecznych. Noszcy w sobie zakorzenion w kulturze wiejskiej przemoc,
mniej skrpowani niezbyt dobrze sobie znanym marksistowskim dogmatem i sabo
uformowani politycznie, dziaacze pochodzenia chopskiego - typowi przedstawiciele
bolszewizmu plebejskiego, ktry mia niebawem silnie wpyn na teoretyzujcy i inte
lektualny bolszewizm zaoycieli partii - wcale nie zadawali sobie pytania, czy na dro
dze "przejcia do socjalizmu" "etap buruazyjny" by konieczny, czy te nie. Jako zwo
lennicy dziaania bezporedniego i rozwizania siowego byli najgortszymi aktywista
Cyt. za: W. I. Lenin, "Dziea", t. 35, Ksika i Wiedza, Warszawa 1957, s.140-141. (Przyp. tum.)
mi takiego bolszewizmu, ktry w miejsce teoretycznych dyskusji stawia jedyn aktual

n kwesti, kwesti zdobycia wadzy.
Leninowska droga biega wsk kolein midzy coraz bardziej zniecierpliwionym
i rwcym si do awantury ywioem chopskim - marynarzami pooonej blisko Piotro
grodu morskiej bazy w Kronsztadzie, niektrymi jednostkami stoecznego garnizonu
czy czerwonogwardzistami z robotniczych dzielnic Wyborga - a kierownictwem, dr
czonym obaw przed klsk przedwczesnego i pozbawionego szans powstania. Wbrew
szeroko rozpowszechnionemu pogldowi przez cay rok 1917 partia bolszewicka bya
gboko podzielona i rozdarta: jednych rozsadzaa energia, inni si wahali. W poczt
kach lipca 1917 roku ekscesy rwcych si do walki z siami rzdowymi mas omal nie po
gryy partii bolszewickiej, ktra po krwawych demonstracjach w Piotrogrodzie od
3 do 5 lipca zostaa zdelegalizowana, jej przywdcw aresztowano lub, jak Lenina,
zmuszono do emigracji.
Bezsilno rdu wobec wielkich problemw, upadek tradycyjnych instytucji i auto
rytetw, rozwj ruchw spoecznych oraz klska prby wojskowego puczu generaa
Korniowa pozwoliy partii bolszewickiej ponownie wypyn pod koniec sierpnia
1917 roku w sytuacji sprzyjajcej zdobyciu wadzy poprzez powstanie zbrojne.
Raz jeszcze osobista rola Lenina jako teoretyka i stratega przejcia wadzy okazaa
si decydujca. W tygodniach poprzedzajcych bolszewicki zamach stanu z 25 pa
dziernika 1917 roku' Lenin zaplanowa wszystkie jego etapy, tak by nie mg on zosta
ani zdezorganizowany nieprzewidzianym powstaniem "mas", ani zahamowany "rewo
lucyjnym legalizmem" bolszewickich przywdcw, takich jak Zinowjew czy Kamieniew.
Po gorzkim dowiadczeniu dni lipcowych chcieli oni bowiem i do wadzy z majc
przewag w sowietach pluralistyczn wikszoci, zoon z socjalistwrewolucjoni
stw i rnych opcji socjaldemokratw. Z fiskiego wygnania Lenin cigle przysya do
Komitetu Centralnego partii bolszewickiej listy i artykuy z wezwaniami do powstania.
"Proponujc natychmiastowy pokj i dajc ziemi chopom, bolszewicy ustanowi wa
dz, ktrej nikt nie obali - pisa. - Nie ma co czeka na korzystn dla bolszewikw for
maln wikszo. adna rewolucja tego nie oczekuje: Historia nie wybaczy nam, jeli
nie wemiemy teraz wadzy".
Apele te spotykay si ze sceptycyzmem wikszoci przywdcw bolszewickich. Po
co ponagla bieg rzeczy, skoro kadego dnia sytuacja si radykalizuje? Czy nie wystar
czy przylgn do mas i podsyca ich naturaln gwatowno, pozwoli dziaa rozkada
jcym pastwo siom ruchw spoecznych i czeka na przewidziany na 20 padziernika
II Oglnorosyjski Zjazd Sowietw? W zgromadzeniu, w ktrym delegaci sowietw
wielkich orodkw robotniczych i komitetw onierskich osignli znaczn przewag
nad zdominowanymi przez eserowcw sowietami wiejskimi, bolszewicy mieli du
szans zdobycia wzgldnej wikszoci. Ot dla Lenina przejcie wadzy w rezultacie
gosowania Zjazdu Sowietw oznaczaoby, e powstay w jego wyniku rzd musiaby
stworzy koalicj, a bolszewicy musieliby podzieli si wadz z innymi ugrupowaniami
socjalistycznymi. Lenin, ktry od miesicy domaga si caej wadzy tylko dla bolszewi
kw, za wszelk cen chcia j zdoby poprzez powstanie zbrojne przed zwoaniem
A do 1 II 1918 r. oMowizywa w Rosji kalendarz juliaski, ktry mia trzynacie dni opnienia
w stosunku do kalendarza gregoriaskiego. Tak wic 25 X 1917 w Rosji to 7 XI 1917 r. w Europie.
II Oglnorosyjskiego Zjazdu Sowietw. Wiedzia, i pozostae partie socjalistyczne po

tpi powstaczy zamach stanu i e pozostanie im jedynie przejcie do opozycji, a to
pozostawi ca wadz w rku bolszewikw.
Wrciwszy potajemnie do Piotrogrodu, Lenin zebra 10 padziernika dwunastu
z dwudziestu czonkw Komitetu Centralnego SDPRR(b). Po dziesiciu godzinach
dyskusji udao mu si przekona wikszo obecnych do przegosowania najwaniejszej
uchway w dziejach partii: decyzji wywoania w najbliszej przyszoci powstania zbroj
nego. Zapada ona dziesicioma gosami przy sprzeciwie Kamieniewa i Zinowjewa,
stanowczo przekonanych, i nie naley podejmowa adnych dziaa przed zebraniem
si II Zjazdu Sowietw. Mimo sprzeciwu umiarkowanych socjalistw 16 padziernika
Trocki utworzy organizacj wojskow, pozostajc teoretycznie pod wpywem sowietu
piotrogrodzkiego, ale w rzeczywistoci spenetrowan przez bolszewikw. Zadaniem
Piotrogrodzkiego Komitetu WojskowoRewolucyjnego (PKWR) byo rozpoczcie wal
ki o wadz wedle wszelkich zasad sztuki powstania zbrojnego, kracowo odmiennego
od spontanicznego i anarchicznego buntu ludowego, ktry mg przerosn parti bolszewick.
Zgodnie z yczeniem Lenina liczba bezporednich uczestnikw Wielkiej Socjali
stycznej Rewolucji Padziernikowej bya bardzo ograniczona. Znalazo si wrd nich
kilka tysicy onierzy garnizonu stoecznego, marynarzy z Kronsztadu i czerwono
gwardzistw, ktrzy przyczyli si do PKWR, a take kilkuset dziaaczy bolszewickich
z komitetw fabrycznych. Maa liczba star i nieznaczna liczba ofiar dowodz atwoci
oczekiwanego i starannie przygotowanego zamachu stanu, ktrego dokonano bez opo
ru. Znamienne, e zdobycie wadzy odbyo si w imieniu PKWR. T drog przywdcy
bolszewikw udzielali peni wadzy instancji, ktra miaa penomocnictwa jedynie od
Komitetu Centralnego SDPRR(b) i w zwizku z tym nie zaleaa w aden sposb od
Zjazdu Sowietw.
Strategia Lenina okazaa si suszna. Postawieni przed faktem dokonanym umiar
kowani socjalici potpili "spisek wojskowy, zwizany za plecami sowietw", po czym
opucili II Zjazd. Pozostali na zjedzie obok jedynych sojusznikw - czonkw maej
grupy lewicowych socjalistwrewolucjonistw - liczni bolszewicy doprowadzili do te
go, e obecni jeszcze delegaci przegosowali zredagowany przez Lenina tekst, oddajcy
"ca wadz w rce sowietw". Ta czysto formalna uchwaa pozwolia bolszewikom
uwierzyelni fikcj, i rzdz oni w imieniu ludu w "kraju sowietw", co miao zwodzi
w przyszoci cae pokolenia naiwnych. Kilka godzin pniej zjazd zatwierdzi przed
rozjechaniem si utworzenie nowego rzdu bolszewickiego - Rady Komisarzy Ludo
wych z Leninem na czele - i zaaprobowa pierwsze akty prawne nowego reimu: dekre
ty o pokoju i o ziemi.
Bardzo szybko narosy nieporozumienia, a potem konflikty midzy now wadz
i ruchami spoecznymi, ktre dziaay dotd jako siy rozkadajce stary system poli
tyczny, gospodarczy i spoeczny. Pierwsze nieporozumienie dotyczyo rewolucji rolnej.
Przy niekorzystnym stosunku si bolszewicy, ktrzy wczeniej zawsze gosili koniecz
no nacjonalizacji ziemi, musieli podj; a waciwie przywaszczy sobie program so
cjalistwrewolucjonistw i zgodzi si na rozdzielenie ziemi pomidzy chopw. "De
kret o ziemi", ktrego gwne rozporzdzenie gosio, i "znosi si bez odszkodowania
prywatn wasno ziemi, a caa ziemia zostaje oddana do dyspozycji lokalnych komite
tw rolnych w celu jej podziau", ogranicza si w istocie do legitymizacji dokonywane
go przez liczne wsplnoty wiejskie od lata 1917 roku brutalnego zawaszczania ziemi
nalecej do wielkich posiadaczy i bogatych chopw - kuakw. Zmuszeni chwilowo
"przylgn" do niezalenej rewolucji chopskiej, ktra tak uatwia im zdobycie wadzy,
bolszewicy mieli powrci do swojego programu dziesi lat pniej. Tragicznym roz
wizaniem nieporozumienia z 1917 roku bdzie stanowica apogeum walki midzy re
imem wyrosym z Padziernika a chopstwem przymusowa kolektywizacja wsi.
Drugie nieporozumienie dotyczyo stosunkw partii bolszewickiej ze wszystkimi no
wymi instytucjami - komitetami fabrycznymi, zwizkami zawodowymi, partiami socjali
stycznymi, komitetami dzielnicowymi, Czerwon Gwardi, a zwaszcza sowietami
ktre biorc udzia w zniszczeniu instytucji tradycyjnych, jednoczenie walczyy o po
twierdzenie i rozszerzenie wasnych kompetencji. W cigu kilku tygodni wszystkim in
stytucjom odebrano wadz oraz podporzdkowano je partii bolszewickiej lub zlikwi
dowano. Niewtpliwie najpopularniejsze w padzierniku 1917 roku haso Rosji: "wa
dza w rce sowietw", zamienio si w mgnieniu oka we wadz partii bolszewickiej
nad sowietami. "Kontrola robotnicza", kolejny postulat proletariuszy Piotrogrodu i in
nych wielkich orodkw przemysowych, w imieniu ktrych bolszewicy rzekomo dziaa
li, zostaa szybko odrzucona na rzecz "robotniczej" z nazwy, pastwowej kontroli nad
zakadami i pracownikami. Midzy wiatem robotniczym - drczonym bezrobociem,
staym spadkiem siy nabywczej i godem - a dbajcym o wydajno ekonomiczn pa
stwem zapanowao wzajemne niezrozumienie. Od grudnia 1917 roku nowy reim mu
sia stawi czoo caej fali postulatw robotniczych i strajkw. W cigu kilku tygodni
bolszewicy utracili wikszo kapitau zaufania, zdobytego ju u czci ludzi pracy
w cigu roku 1917.
Trzecim nieporozumieniem byy stosunki nowej wadzy z narodowociami byego
cesarstwa. Bolszewicki zamach stanu przyspieszy tendencje odrodkowe, ktrym nowe
kierownictwo zdawao si pocztkowo udziela porki. Uznajc rwno i niezawiso
ludw dawnego imperium oraz ich prawo do samookrelenia, federacji i oderwania si,
bolszewicy zdawali si zachca inne narody do wyzwolenia si spod centralnej kurateli
rosyjskiej. W cigu kilku miesicy Polacy, Finowie, Batowie, Ukraicy, Gruzini, Or
mianie i Azerowie ogosili niepodlego. Sytuacja zacza przerasta bolszewikw; nie
bawem podporzdkowali prawo narodw do samostanowienia koniecznoci utrzyma
nia ukraiskiego zboa, ropy naftowej i surowcw mineralnych Kaukazu, krtko m
wic, ywotnym interesom nowego pastwa, ktre okazao si wkrtce, przynajmniej
w sprawie terytorium, spadkobierc caratu w jeszcze wikszym stopniu ni Rzd Tym
czasowy.
Zderzenie rnorodnych rewolucji spoecznych i narodowych oraz szczeglnej
praktyki politycznej, ktra wykluczaa wszelki podzia wadzy, miao niebawem dopro
wadzi do rodzcego przemoc i terror konfliktu midzy now wadz a szerokimi odla
mami spoeczestwa.
2. ZBROJNE RAMI DYKTATURY PROLETARIATU
owa wadza jawi si jako twr zoony: jego fasad jest "wadza sowietw", re
prezentowana formalnie przez Centralny Komitet Wykonawczy, starajcy si
o uznanie w kraju i za granic, legalny rzd - Rada Komisarzy Ludowych, oraz
Piotrogrodzki Komitet WojskowoRewolucyjny (PKWR). Odgrywajcy od pocztku
decydujc rol w komitecie Feliks Dzieryski opisywa go nastpujco: "Struktura
lekka, gitka, natychmiast zdolna do dziaania, bez wdawania si w prawnicz drobia
zgowo. adnej przeszkody w dziaaniu i biciu wrogw zbrojnym ramieniem dyktatury
proletariatu".
Jak w pierwszym okresie istnienia nowego reimu dziaao owo "zbrojne rami dyk
tatury proletariatu", wedle obrazowego okrelenia Dzieryskiego, ktre zostao prze
jte pniej dla okrelenia bolszewickiej policji politycznej - Czeka? W sposb prosty
i sprawny. PKWR skada si z szedziesiciu czonkw, w tym czterdziestu omiu bol
szewikw, kilku lewicujcych socjalistwrewolucjonistw i anarchistw; formalnie kie
rowa nim "przewodniczcy", lewicowy socjalistarewolucjonista, azimir, otoczony,
jak naleao, przez czterech bolszewickich zastpcw, w tym AntonowaOwsiejenk
i Dzieryskiego. W rzeczywistoci blisko sze tysicy rozkazw wydanych przez
PKWR w czasie 53 dni istnienia i nagryzmolonych najczciej owkiem na maych
skrawkach papieru, zredagowao i podpisao w imieniu "przewodniczcego" lub "se
kretarza" ze dwadziecia rnych osb.
Podobna "prostota operacyjna" panowaa przy rozsyaniu wskazwek i wykonywa
niu rozkazw: PKWR dziaa za porednictwem prawie tysica "komisarzy", mianowa
nych przy najrniejszych organizacjach, jednostkach wojskowych, radach, komitetach
dzielnicowych i administracjach. Odpowiadajc jedynie przed PKWR, komisarze po
dejmowali niejednokrotnie decyzje bez uprzedniej zgody rzdu czy bolszewickiego
Komitetu Centralnego. Od 26 padziernika (8 listopada), pod nieobecno wszystkich
wybitnych liderw bolszewickich, ktrzy zajci byli tworzeniem rzdu, nieznani i anoni
mowi "komisarze" postanowili "umocni dyktatur proletariatu" za pomoc nastpuj
cych rodkw: zakazu wydawania "kontrrewolucyjnych" ulotek, zamknicia siedmiu
gwnych stoecznych dziennikw, i to zarwno "buruazyjnych", jak "umiarkowanie
socjalistycznych", kontroli radia i telegrafu oraz opracowania projektu prawa o rekwi
zycji prywatnych mieszka i samochodw. Zamknicie dziennikw zostao dwa dni
pniej zalegalizowane dekretem rzdu, a tydzie pniej - nie bez ostrych dyskusji
przez Centralny Komitet Wykonawczy'.
Niepewni swej siy przywdcy bolszewiccy starali si, zgodnie z taktyk, ktra przy
niosa im ju sukces w 1917 roku, roznieca w pocztkowym okresie tak zwan "rewo
lucyjn spontaniczno mas". Odpowiadajc delegacji przedstawicieli sowietw wiej
skich, przybyych do PKWR z guberni pskowskiej z zapytaniem, w jaki sposb "unikn
anarchii", Dzieryski tumaczy:
Aktualnym zadaniem jest zburzenie starego porzdku. Nas, bolszewikw, jest za mao do wyko
nania tego historycznego obowizku. Trzeba pozwoli dziaa rewolucyjnej spontanicznoci mas
walczcych o swe wyzwolenie. Nastpnie my, bolszewicy, wskaemy masom drog. To masy
przemawiaj przez PKWR oraz walcz przeciw wrogowi klasowemu i wrogom ludu. My jeste
my tu tylko po to, by ukierunkowa nienawi i uprawnione pragnienie zemsty uciskanych na
uciskajcych oraz by ni pokierowa.
Na odbyym kilka dni wczeniej, 29 padziernika (10 listopada), zebraniu PKWR

obecni - anonimowe gosy - wspomnieli o koniecznoci bardziej energicznej walki
z "wrogami ludu", ktre to sformuowanie miao odnie wielki sukces w nastpnych
miesicach, latach i dziesicioleciach. Zostao ono powtrzone w odezwie PKWR z 13
(26) listopada: "Wysocy urzdnicy administracji pastwowej, bankw, skarbu, kolei oraz
pocz i telegrafw sabotuj postanowienia rzdu bolszewickiego. Od tej pory osoby po
wysze uznane s za wrogw ludu. Ich nazwiska opublikowane zostan we wszystkich
dziennikach, a listy wrogw ludu zostan rozplakatowane w miejscach publicznych"2.
Kilka dni po utworzeniu list proskrypcyjnych wysza nowa odezwa: "Wszystkie osoby
podejrzane o sabota, spekulacj oraz o zagarnicie mienia, podlegaj natychmiastowe
mu aresztowaniu jako wrogowie ludu oraz osadzeniu w wizieniach Kronsztadu".
W cigu kilku dni PKWR wprowadzi dwa szczeglnie przeraajce pojcia: "wroga
ludu" i "podejrzanego".
28 listopada (10 grudnia) rzd uprawomocni pojcie "wroga ludu"; podpisany
przez Lenina dekret stwierdza, i "czonkowie kierownictwa Partii Konstytucyjnych
Demokratw, partii wrogw ludu, s wyjci spod prawa, maj by natychmiast areszto
wani i postawieni przed trybunaami rewolucyjnymi"4. Zostay one wanie powoane
dekretem nr 1 o trybunaach", ktry obala wszystkie prawa "sprzeczne z dekretami
rzdu robotniczochopskiego oraz z programami partii socjaldemokratycznej i socjali
stwrewolucjonistw". W oczekiwaniu na zredagowanie nowego kodeksu karnego s
dziowie mogli swobodnie decydowa o wanoci obowizujcego prawa "w zalenoci
od rewolucyjnego porzdku i legalnoci". Niejasno okrelenia pozwalaa na wszelkie
naduycia. Sdy przedrewolucyjne zostay zniesione i zastpione sdami ludowymi
oraz sdami rewolucyjnymi, uprawnionymi do wydawania wyrokw w sprawie zbrodni
lub przestpstw popenionych przeciw "proletariackiemu pastwu", w sprawach o "sa
A.Z. Okorokow, "Oktiabr' i krach russkoj buruaznoj priessy", Moskwa 1971; V.N. Brovkin, "The
Mensheviks after October", Cornell University Press, London 1987.
G.A. Bietow, "Iz istoru Wsierossijskoj czriezwyczajnoj komissii, 1917-1921: Sbornik dokumic;ntow",
Moskwa 1958, s. 66; G. Leggett, "The Cheka, Lenin's Political Police", Oxford 1981, s.13-15.
' G.A. Bietow, "Iz istorii...", s. 54-55.
' Tame, s. 67.
ZBROJNE RAMI DYKTATURY PROLETARIATU 71
bota", "szpiegostwo", "naduycie stanowiska" i inne "kontrrewolucyjne zbrodnie".

Jak przyznawa Kurski, ludowy komisarz sprawiedliwoci w latach 1918-1928, sdy re
wolucyjne nie byy sdami w tradycyjnym, czyli "buruazyjnym" znaczeniu, ale sdami
dyktatury proletariatu, organami walki z kontrrewolucj bardziej dbajcymi o wyrwa
nie jej z korzeniami ni o ferowanie wyrokw5. Jednym z takich sdw by "rewolucyjny
sd do spraw prasy", ktrego zadaniem byo sdzenie przestpstw prasowych i zawie
szanie wszelkich wydawnictw, ktre "siayby zamieszanie w umysach przez publikacj
wiadomie nieprawdziwych wiadomoci"h.
Podczas gdy pojawiay si nie znane dotd kategorie spoeczne ("podejrzani", "wro
gowie ludu") i tworzyy nowe struktury w sdownictwie, Piotrogrodzki Komitet Woj
skowoRewolucyjny cigle si rozbudowywa. W miecie, w ktrym zapasy mki nie
starczay nawet na dzie ubogich racji - p funta chleba dla osoby dorosej - sprawa
zaopatrzenia bya oczywicie najwaniejsza.
4 (17) listopada utworzona zostaa Komisja Zaopatrzenia, ktra w pierwszej odezwie
pitnowaa "bogate klasy korzystajce z ndzy" i oznajmiaa: "Nadszed czas rekwizycji
nadwyek bogaczy i ewentualnie ich majtku". Il (24) listopada Komisja Zaopatrzenia
zdecydowaa o natychmiastowym wysaniu do regionw produkujcych zboe specjal
nych oddziaw, zoonych z onierzy, marynarzy, robotnikw i czerwonogwardzistw,
w celu zdobycia produktw ywnociowych pierwszej potrzeby dla Piotrogrodu i frontu'.
Metoda zastosowana przez komisj PKWR zapowiadaa polityk rekwizycji, prowadzo
n w cigu trzech nastpnych lat przez "armi aprowizacyjn". Polityka ta sta si miaa
rodzcym gwat i terror zasadniczym powodem konfliktu midzy now wadz a chopstwem.
Utworzona 10 (23) listopada Wojskowa Komisja ledcza miaa za zadanie areszto
wanie zadenuncjowanych najczciej przez ich wasnych onierzy, "kontrrewolucyj
nych" oficerw oraz czonkw "buruazyjnych" partii i urzdnikw podejrzanych o "sa
bota". Bardzo szybko komisja zaja si najrniejszymi sprawami. W podejrzliwej at
mosferze wygodzonego miasta, w ktrym oddziaki Czerwonej Gwardii i mianowanych
na poczekaniu milicjantw robiy rewizje, nakaday okup i raboway w imieniu rewolu
cji, dziaajc na podstawie wtpliwych penomocnictw jakiego "komisarza", przed ko
misj staway codziennie setki osb oskaronych o najrniejsze przestpstwa: rabu
nek, "spekulacj", "zagarnicie" produktw pierwszej potrzeby, lecz take o pozosta
wanie "w stanie upojenia" lub "przynaleno do wrogiej klasy.
Formuowane w duchu rewolucyjnej spontanicznoci apele bolszewikw byy bro
ni, z ktr naleao obchodzi si delikatnie. Wyrwnywano porachunki, mnoyy si
gwaty, a szczeglnie kradziee z broni w rku i rabowanie sklepw, zwaszcza z alko
holem, oraz trunkw z piwnic Paacu Zimowego. Zjawisko nabrao z czasem takich
rozmiarw, e na wniosek Dzieryskiego PKWR postanowi utworzy Komisj do
Walki z Pijastwem i Nieporzdkiem. 6 (19) grudnia komisja ta ogosia w Piotrogro
dzie stan oblenia oraz zadekretowaa godzin policyjn "w celu pooenia kresu za
D.I. Kurskij, "Izbrannyje statji i rieczi", Moskwa 1958, s. 67.

E.A. Finn, "Antisowietskaja pieczat' na skamje podsudimych", "Sowietskoje Gosudarstwo i Prawo"
1967, nr 2, s. 71-72.
' S.A. Pawluczenkow, "Kriestianskij Briest", Moskwa 1996, s. 25-26.
G. Leggett, "The Cheka...", s. 7.
mieszkom i nieporzdkom prowokowanym przez podejrzane elementy ukrywajce si

pod mask tak zwanych rewolucjonistw".
W rzeczywistoci jeszcze bardziej od owych spontanicznych zamieszek rzd bolsze
wicki obawia si rozszerzenia strajku urzdnikw, ktry rozpocz si niemal natych
miast po zamachu stanu 25 padziernika (7 listopada). Wanie groba tego strajku sta
a si pretekstem do utworzenia 7 (20) grudnia organizacji pod nazw Wsierossijskaja
Czriezwyczajnaja komissija po bor'bie s kontrriewolucyjej, spekulacyjej i sabotaom,
ktra miaa wej do historii pod inicjaem WCzK lub w skrcie CzK - Czeka.
Kilka dni przed powoaniem Czeka rzd postanowi, po pewnych wahaniach, roz
wiza PKWR. Bya to prowizoryczna struktura operacyjna, utworzona tu przed re
wolucj do kierowania dziaaniami w terenie, ktra wypenia postawione jej zadania.
Pozwolia przej wadz i obroni nowy reim a do chwili utworzenia przeze wa
snego aparatu pastwowego. Aby unikn zamieszania w sprawowaniu wadzy i dublo
wania kompetencji, komitet mia przekaza penomocnictwa legalnemu rzdowi - Ra
dzie Komisarzy Ludowych.
Ale jak w chwili, uwaanej przez przywdcw bolszewickich za krytyczn, obej si
bez "zbrojnego ramienia dyktatury proletariatu"? Na posiedzeniu 6 grudnia rzd po
wierzy "towarzyszowi Dzieryskiemu organizacj specjalnej komisji, ktra rozpatrzy
rodki prowadzonej z najwiksz rewolucyjn energi walki przeciw generalnemu straj
kowi urzdnikw i wskae metody zwalczania sabotau". Wybr "towarzysza Dziery
skiego" nie tylko nie wzbudzi adnej dyskusji, ale wyda si oczywisty. Kilka dni
wczeniej cigle dny analogii historycznych midzy Wielk Rewolucj Francusk i re
wolucj rosyjsk z 1917 roku Lenin podzieli si ze swym sekretarzem Wadimirem
BonezBrujewiczem myl o pilnej koniecznoci znalezienia "naszego FouquierTinvi
lle'a, ktry stanie si pogromc caej kontrrewolucyjnej hooty'. Wybr padnie 6 grud
nia jednogonie na Feliksa Dzieryskiego, "mocnego proletariackiego jakobina",
ktry w cigu kilku tygodni energicznej dziaalnoci w PKWR sta si wielkim specjali
st w sprawach bezpieczestwa. Zreszt - wyjani Lenin BonezBrujewiczowi - "z nas
wszystkich to Feliks spdzi najwicej czasu w carskich wizieniach i najbardziej otar
si o Ochran [carsk policj polityczn]. Zna swoj robot!"
Przed posiedzeniem rzdu z 7 (20) grudnia Lenin posa Dzieryskiemu notatk:
W sprawie Waszego dzisiejszego referatu o rodkach walki z sabotaystami i kontrrewolucjonis

tami. Czy nie mona by przedoy tego rodzaju dekretu:
O walce z kontrrewolucjonistami i sabotaystami
Buruazja, obszarnicy i wszystkie klasy bogate czyni rozpaczliwe wysiki w celu obalenia re
wolucji, ktra ma zapewni interesy robotnikw, mas pracujcych i wyzyskiwanych. Buruazja
dopuszcza si najgorszych przestpstw, przekupujc wyrzutki spoeczestwa i elementy zdemo
ralizowane, rozpijajc je po to, by uy ich w pogromach. Zwolennicy buruazji, zwaszcza wrd
wyszych urzdnikw, pord biurokratw bankowych itp., sabotuj prac, organizuj strajki,
aby storpedowa posunicia rzdu, zmierzajce do realizacji przeobrae socjalistycznych. Do
chodzi nawet do sabotowania dziaalnoci zaopatrzeniowej, co grozi godem milionom ludzi.
Konieczne s nadzwyczajne rodki do walki z kontrrewolucj i sabotaystami. Biorc pod uwag
t konieczno, Rada Komisarzy Ludowych postanawia..."
W.D. Bonc;zBrujewicz, "Na Mojewych postach fiewralskci,j i oktiaMrskoj riewolucyi", Moskwa 1930,
s.191
' Tame, s.197.
W. Lenin, "Dziea wszystkie", t. 35, Ksika i Wiedza, Warszawa 1988, s.152. (Przyp. tum.)
Wieczorem 7 (20) grudnia Dzieryski przedstawi swj projekt Radzie Komisarzy

Ludowych. Rozpocz wystpienie od przemwienia na temat niebezpieczestw zagra
ajcych rewolucji na "froncie wewntrznym":
Musimy wysa na ten najniebezpieczniejszy i najokrutniejszy front towarzyszy zdecydowanych,

twardych, mocnych, bez rozterek, gotowych do powicenia samych siebie dla ocalenia Rewolu
cji. Nie mylcie, towarzysze, e szukam jakiej formy sprawiedliwoci rewolucyjnej. My mamy czy
ni tylko "sprawiedliwo"! Toczymy wojn na najokrutniejszym froncie, gdy zbliajcy si wrg
nosi mask i jest to walka na mier i ycie! Proponuj, domagam si utworzenia organu, ktry
wyrwna rachunki z kontrrewolucjonistami w sposb rewolucyjny i autentycznie bolszewicki!
Dzieryski przeszed nastpnie do istotnej kwestii, ktr podajemy tu w formie za

pisanej w protokole posiedzenia:
Zadaniem komisji jest: 1. Zniweczenie i likwidacja na terenie Rosji wszelkich prb i dziaa
kontrrewolucyjnych i sabotaowych, niezalenie od pochodzenia sprawcw; 2. Postawienie
przed sdem rewolucyjnym wszystkich kontrrewolucjonistw i sabotaystw.
Komisja ogranicza si do dochodzenia wstpnego w zakresie niezbdnym do skutecznego
wykonywania swych obowizkw.
Komisja podzielona jest na trzy departamenty:1. Informacyjny; 2, Organizacyjny; 3. Operacyjny.
Komisja bdzie przywizywa szczegln wag do spraw prasy, sabotau, kadetw [konsty
tucyjnych demokratw), prawicowych eserowcw [socjalistwrewolucjonistw], sabotaystw
i uczestnikw strajkw.
rodki represji przyznane komisji: konfiskata mienia, pozbawienie kart zaopatrzenia, publi
kacja list wrogw narodu itd.
Uchwaa: zaaprobowa projekt. Nazwa komisj Oglnorosyjsk Komisj do Walki z Kontr
rewolucj, Spekulacj i Sabotaem. Do publikacji".
Dokument zaoycielski sowieckiej policji politycznej nasuwa od razu jedno pytanie.

Jak zinterpretowa niezgodno midzy zaczepnym przemwieniem Dzieryskiego
a wzgldnym umiarkowaniem przyznanego WCzK zakresu dziaania? Bolszewicy byli
wanie w trakcie zawierania umowy z lewicowymi eserowcami (szeciu z nich weszo
12 grudnia do rzdu), majcej na celu wyjcie partii Lenina z izolacji w chwili, gdy mu
sieli upora si ze zwoaniem Konstytuanty, w ktrej mieli by w mniejszoci. Mimo
uchway podjtej przez rzd 7 (20) grudnia nie zosta opublikowany aden dekret zwia
stujcy utworzenie CzK i okrelajcy zakres jej kompetencji.
Nadzwyczajna" Komisja - Czeka, miaa rozwija si pomylnie i dziaa bez naj
mniejszej podstawy prawnej. Dzieryski, ktry tak jak Lenin chcia mie wolne rce,
wypowiedzia zaskakujce zdanie: "To samo ycie dyktuje drog Czeka". ycie - to
znaczy "rewolucyjny terror mas" i uliczna przemoc, do ktrej gorco zachcaa wik
szo przywdcw bolszewickich, zapominajc chwilowo o swej gbokiej nieufnoci
wobec ludowej spontanicznoci.
Zwracajc si 1 (13) grudnia do delegatw Oglnorosyjskiego Centralnego Komite
tu Wykonawczego, ludowy komisarz do spraw wojskowych Trocki uprzedza:
"Lenin i WCzK: Sbornik dokumientow", Moskwa 1975, s. 36-37; kompletny tekst: GARF ('iosudar
stwiennyj Archiw Russkcj Fiederac;yi),13l1/2/134/26-27.
Za niecay miesic terror przybierze bardzo gwatowne formy, tak jak to si stao podczas Wiel
kiej Rewolucji Francuskiej. Dla naszych wrogw bdzie gotowe ju nie tylko wizienie, ale i gi
lotyna, ten wspaniay wynalazek Wielkiej Rewolucji Francuskiej, ktrego uznan zalet jest po
zbawianie czowieka gowy".
Zabierajc kilka tygodni pniej gos na zebraniu robotniczym, Lenin znw wezwa
do terroru, tej "rewolucyjnej sprawiedliwoci klasowej":
Wadza Sowietw postpia tak, jak postpiyby wszystkie rewolucje proletariackie: zniszczya
buruazyjn sprawiedliwo, instrument klas dominujcych. (...] onierze i robotnicy musz
zrozumie, e jeli nie pomog sobie sami, nie pomoe im nikt. Jeli masy nie powstan sponta
nicznie, nie dojdziemy do niczego. [...] Dopki nie zastosujemy vobec spekulantw terroru
rozstrzelania na miejscu - nic z tego nie wyjdzie!'"
Podobne wezwania do terroru rozniecay przemoc, ktra nie musiaa czeka na doj
cie do wadzy bolszewikw. Poczynajc od jesieni 1917 roku, rozjuszeni chopi spustoszyli tysice
wielkich majtkw ziemskich i zamordowali setki wielkich posiadaczy. Latem
1917 roku przemoc staa si w Rosji wszechobecna. Nie bya zjawiskiem nowym, ale wy
padki roku 1917 pozwoliy na zbieg wielu, ukrytych dotd, jej form: przemocy w miecie
jako reakcji na brutalno stosunkw kapitalistycznych wewntrz wiata przemysowego;
"tradycyjnej" przemocy chopskiej; wreszcie "nowoczesnej" przemocy pierwszej wojny
wiatowej, ktra przyniosa nieslychany regres stosunkw midzyludzkich i ich przeraa
jc brutalizacj. Zmieszanie tych trzech form przemocy dao wybuchowy koktajl, ktry
w szczeglnej koniunkturze zrewolucjonizowanej Rosji, cechujcej si zarwno upadkiem
instytucji wadzy i porzdku, jak i erupcj dawno nagromadzonych frustracji i urazw
spoecznych oraz polityczn instrumentalizacj ludowej przemocy, mg wywoa szcze
glnie niszczcy efekt. Midzy mieszkacami miast i wsi panowaa wzajemna nieufno,
tym ostatnim miasto jawio si bardziej ni kiedykolwiek jako orodek wadzy i ucisku.
Dla elity miejskiej i dla zawodowych rewolucjonistw, ktrzy w znakomitej wikszoci po
chodzili z inteligencji, chopi wci byli, jak pisa Gorki, "pdzik mas", ktrej "okrutne
instynkty" i "bestialstwo" musiay zosta poddane "zorganizowanemu rozsdkowi mia
sta". W tym samym czasie politycy i intelektualici byli doskonae wiadomi faktu, i to
rewolty chopskie zachwiay Rzdem Tymczasowym, pozwalajc niewielkiej mniejszoci,
jak byli bolszewicy, sign po wadz w otaczajcej ich pustce instytucjonalnej.
W kocu 1917 i pocztkach 1918 roku nowemu reimowi nie zagraaa adna powana
opozycja. W miesic po bolszewickim zamachu stanu kontrolowa on wiksz cz
pnocnej i rodkowej Rosji a do rodkowej Wogi, a take pewn liczb wielkich
aglomeracji a po Kaukaz (Baku) i rodkow Azj (Taszkient). Oderway si co prawda
Ukraina i Finlandia, ale nie okazyway wrogich zamiarw wobec wadzy bolszewickiej.
Jedyn zorganizowan si antybolszewick bya liczca trzy tysice ludzi Armia
Ochotnicza, zalek przyszej "biaej" armii zorganizowanej przez generaw
Dieo Naroda" z 3 XII 1917.

W.I. Lenin, "Potnoje sobranije soczinicnij", Moskwa 1958-1966, t. 35, s. 311
ZBROJNE RAMI'DYKTATURY PROLETARIATU 75
Aleksiejewa i Korniowa. Obaj carscy generaowie pokadali wszystkie nadzieje w Kozakach

znad Donu i z Kubania. Kozacy rnili si radykalnie od innych chopw rosyjskich, za
czasw carskich ich podstawowym przywilejem byo otrzymanie 30 hektarw ziemi
w zamian za sub wojskow a do trzydziestego szstego roku ycia. Wprawdzie nie
ubiegali si oni o now ziemi, chcieli jednak zachowa t, ktr ju posiadali. Kozacy,
ktrzy pragnli przede wszystkim utrzyma swj status oraz niezaleno, byli zaniepo
kojeni pitnujcymi kuakw deklaracjami bolszewikw i wiosn 1918 roku doczyli
do si antybolszewickich.
Czy mona mwi o wojnie domowej przy okazji pierwszych star na poudniu Rosji
w zimie 1917 i wiosn 1918 roku, w ktrych wzio udzia kilka tysicy ludzi z Armii
Ochotniczej i wojska bolszewickie generaa Siversa, liczce zaledwie 6 tysicy onie
rzy? Natychmiast uderza kontrast midzy skromnoci zaangaowanych si a niesycha
n skal przemocy rozptanej przez bolszewikw nie tylko wobec wojskowych jecw,
ale i wobec cywilw. Utworzona w czerwcu 1919 roku przez gwnodowodzcego si
zbrojnych poudnia Rosji, generaa Denikina, Komisja Badania Zbrodni Bolszewickich
usiowaa w cigu kilku miesicy istnienia spisa okruciestwa popenione przez bol
szewikw na Ukrainie, na Kubaniu, nad Donem i na Krymie. Zebrane przez t komisj
wiadectwa - podstawowe rdo wydanego w roku 1924 w Berlinie klasycznego dziea
o terrorze bolszewickim, ksiki Siergieja Mielgunowa "Krasnyj tierror w Rossii,
1918-1924" - wymieniaj niezliczone okruciestwa, popenione od stycznia 1918 roku.
W Taganrogu onierze oddziaw Siversa zwizali rce i nogi pidziesiciu "biaym"
podchorym i oficerom, po czym wrzucili ich do pieca hutniczego. W Eupatorii kilkuset
sptanych oficerw i "burujw" wrzucono po torturach do morza. Podobne gwaty
miay miejsce w wikszoci okupowanych przez bolszewikw miast Krymu: Sewastopo
lu, Jacie, Auchcie i Symferopolu. Poczwszy od kwietniamaja 1918 roku, podobne
okruciestwa popeniali oni w zbuntowanych wikszych stanicach kozackich. Bardzo
dokadne akta denikinowskiej komisji notuj "trupy z odcitymi rkami, poamanymi
komi, oderwanymi gowami, zamanymi szczkami i odcitymi genitaliami"'5.
Wedle Mielgunowa trudno mimo to "oddzieli rezultaty systematycznego stoso
wania zorganizowanego terroru od tego, co zdaje si wynikiem nie kontrolowanych
ekscesw. A do sierpnia i wrzenia 1918 roku prawie si nie wspomina o kiero
waniu masakrami przez lokaln Czeka. Zreszt a do tej daty sie Czeka wydaje si
do saba. Zbrodnie popeniane wiadomie nie tylko na onierzach strony przeciw
nej, ale rwnie na cywilnych "wrogach ludu" - tak na przykad pord 240 zabitych
w Jacie na pocztku marca 1918 roku wymienia si, poza 165 oficerami, 70 polity
kw, adwokatw, dziennikarzy i profesorw - byy najczciej dzieem "uzbrojonych
oddziaw", "czerwonogwardzistw" i innych nie okrelonych bliej "elementw bol
szewickich". Eksterminacja "wrogw ludu" bya tylko logicznym przedueniem poli
tycznej i spoecznej rewolucji, w ktrej jedni byli "zwycizcami", a inni "zwyciony
mi". Taka koncepcja wiata nie pojawia si nagle po padzierniku 1917 roku, ale
uprawomocnio j wielokrotnie deklarowane w tej sprawie przez bolszewikw nie
zwykle jasne stanowisko.
Akta te s dostpne w GARF w zespoe zwanym "Archiwum Praskie", sygn.1 do 195. Omawianego
okresu dotycz akta sygn. 8, 2, 27.
Przypomnijmy, co na temat rewolucji w swoim puku pisa w marcu 1917 roku,

w jake przenikliwym licie, pewien mody kapitan:
Przepa midzy nami a onierzami jest bez dna. Dla nich jestemy i pozostaniemy barinami
[panami). To, co si stao, jest dla nich nie rewolucj polityczn, ale rewolucj spoeczn, w kt
rej s zwycizcami, podczas gdy my jestemy zwycionymi. Mwi nam: "Przedtem wy bylicie
panami, teraz nasza kolej, by nimi by!" Uwaaj, e po wiekach poddastwa maj wreszcie swj
czas odwetu "'.
Przywdcy bolszewiccy popierali w masach ludowych wszystko to, co wedug okrele

nia samego Lenina poprzez moraln legitymizacj donosicielstwa, terroru i "sprawiedli
wej" wojny domowej mogo wzmocni owo denie do "spoecznego odwetu".15 (28)
grudnia 1917 roku Dzieryski opublikowa w "Izwiestijach" odezw wzywajc "wszyst
kie sowiety" do organizacji Czeka. W rezultacie nastpio niesychane rozmnoenie
"komisji", "pododdziaw do zada specjalnych" i innych "nadzwyczajnych organw",
ktrych opanowanie przyszo wadzy centralnej z wielkim trudem, kiedy w kilka miesi
cy pniej postanowia zakoczy "inicjatyw mas" i utworzy wyposaon w struktury
i scentralizowan sie Czeka".
Charakteryzujc w lipcu 1918 roku pierwsze procze istnienia Czeka, Dzieryski
pisa: "By to okres improwizacji i poszukiwa po omacku, w ktrym nasza organizacja
nie zawsze stawaa na wysokoci zadania"'".
Jednak w tym momencie Czeka jako organ dawicy wolnoci obywatelskie ma na
swym koncie powane obcienia, a organizacja, ktra w grudniu 1917 roku liczya
zaledwie sto osb, w cigu szeciu miesicy powikszya swe szeregi studwudziesto
krotnie!
Pocztki organizacji byy z pewnoci raczej skromne.11 stycznia 1918 roku Dzier
yski posa Leninowi notatk: "Mimo oddanych ju istotnych przysug znajdujemy si
w sytuacji nie do przyjcia. adnego finansowania. Pracujemy dzie i noc bez chleba,
cukru, herbaty, masa czy sera. Poczycie kroki, bymy uzyskali przyzwoite racje, albo
upowanijcie nas do samodzielnych rekwizycji u burujw'. Dzieryski zwerbowa
setk ludzi - w wikszoci starych towarzyszy z czasw konspiracji, Polakw i Batw
ktrzy niemal wszyscy pracowali wczeniej w Piotrogrodzkim Komitecie WojskowoRe
wolucyjnym. Midzy nimi figurowali ju przyszli wysi funkcjonariusze GPU w latach
dwudziestych i NKWD w latach trzydziestych: acis, Mienynski, Messing, Moroz, Pe
ters, Trilisser, Unszlicht i Jagoda.
Pierwsz akcj Czeka byo zamanie strajku urzdnikw Piotrogrodu. Zastosowano
szybk metod - aresztowanie "prowodyrw" - oraz proste usprawiedliwienie: "dla tych,
ktrzy nie chc pracowa wraz z ludem, nie ma wrd niego miejsca". Tak owiadczy
Dzieryski, ktry kaza aresztowa pewn liczb eserowskich i mienszewickich depu
towanych do Konstytuanty. Ten arbitralny akt zosta niebawem potpiony przez ludowe
go komisarza sprawiedliwoci Steinberga, ktry jako lewicowy socjalistarewolucjonista
Cyt. za: O. Figes, "The Russian Revolution", London 1995, s. ;79.

Archiwum B. Nikoajewskiego w Hoover Institution, "Potocnijc o (;zK na micstach, il czcrwca
1918 r."
'" G. Leggett, "The Cheka...", s. 2940.
' M.I. acis, "Dwa goda bor'by na wnutricnnom frontic", Moskwa 1920, s. 6.
wszed kilka dni wczeniej do rzdu. Pierwszy incydent midzy Czeka a organami spra
wiedliwoci postawi zasadniczy problem pozaprawnego charakteru policji politycznej.
- Czemu suy w takim razie Ludowy Komisariat Sprawiedliwoci? - pyta wwczas Steinberg
Lenina. - Nazwijmy go w takim razie Ludowym Komisariatem Eksterminacji Spoecznej i spra
wa bdzie zaatwiona!
- Znakomity pomys - odpowiedzia Lenin. - Mam identyczny pogld na spraw. Niestety nie
mona go tak nazwa!"2"
Oczywicie Lenin rozsdzi spr midzy Steinbergiem, ktry domaga si podporzd

kowania Czeka Komisariatowi Sprawiedliwoci, a Dzieryskim, buntujcym si przeciw
"pedantycznemu bawieniu si w procedury w stylu dawnej szkoy minionego reimu", na
rzecz tego drugiego. Czeka miaa odpowiada za swe dziaania jedynie przed rzdem.
Dzie 6 (19) stycznia 1918 roku sta si cezur we wzmocnieniu bolszewickiej dyk
tatury. Nad ranem, po zaledwie jednym dniu obrad, rozpdzona zostaa wybrana w li
stopadzie i grudniu 1917 roku Konstytuanta, w ktrej bolszewicy mieli jedynie 175 na
707 deputowanych. To arbitralne posunicie nie odbio si jednak w kraju adnym
goniejszym echem. Zorganizowana przez przeciwnikw rozwizania parlamentu nie
wielka demonstracja zostaa stumiona przez wojsko. Naliczono dwadziecia trupw,
co byo cik danin za kilkugodzinne zaledwie dowiadczenie demokracji parlamen
tarnej'.
W dniach i tygodniach po rozpdzeniu Konstytuanty, dokadnie w chwili gdy Trocki,
Kamieniew, Joffe i Radek negocjowali w Brzeciu warunki podpisania pokoju z pa
stwami centralnymi, pozycja bolszewikw w Piotrogrodzie stawaa si coraz bardziej
niewygodna. 9 stycznia 1918 roku porzdek obrad rzdu powicono cakowicie om
wieniu przeprowadzki do Moskwy.
Bardziej ni zagroenie niemieckie - zawieszenie broni trwao przecie od 15 (28)
grudnia - niepokoia bolszewickie kierownictwo groba powstania robotniczego. Rze
czywicie, w dzielnicach robotniczych, ktre popieray bolszewikw jeszcze dwa miesi
ce wczeniej, dawa si sysze szmer niezadowolenia. Wraz z demobilizacj i ustaniem
zamwie wojskowych fabryki zwalniay dziesitki tysicy pracownikw; zaopatrzenie
pogorszyo si tak dalece, e zmniejszono codzienn racj ywnociow chleba - wyno
sia teraz wier funta. Nie umiejc poprawi sytuacji, Lenin pitnowa wyznaczonych
na kozy ofiarne "paskarzy" i "spekulantw". "Kada fabryka, kada kompania powin
na wydelegowa oddziay, do przeprowadzania rewizji naley wciga nie tych, ktrzy
si sami zgosz, lecz zobowiza wszystkich pod grob pozbawienia kartki na chleb"
- pisa 14 (27) stycznia 1918 roku'.
Nominacja Trockiego, ktry powrci z Brzecia 31 stycznia, na szefa Nadzwyczajnej
Komisji Aprowizacji i Transportu, wymownie wiadczya o tym, jak wielkie znaczenie
rzd przywizywa do "polowania na aprowizacj" - pierwszego etapu "dyktatury apro
I. Steinberg, "In the Workshop of the Revolution", London 1955, s.145.

' L. Schapiro, "Les Boleheviks et I'opposition. Origines de 1'absolutisme con,munistc,19I7-1922", Les
Iles d'Or, Paris 1957, s. 84-86; V.N. Brovkin, "The Mensheviks...", s. 46-47 i 59-63.
E. Berard, "Pourquoi les bolcheviks ontils quilte Petrograd'?", "Cahiers du Monde Russe et Sovie
tique" t. 34 (4) z X-XII 1993, s. 5ll7-528.
' W. Lenin, Dziea wszystkie" t. 35, s. 300.
78 PASTWO PRZECIW SpoeCZESTWU
wizacji". Tej wanie komisji Lenin zaproponowa w poowie lutego projekt dekretu,
ktry postanowili odrzuci nawet jej czonkowie, midzy innymi, poza Trockim, Ciuru
pa - ludowy komisarz aprowizacji. Tekst przygotowany przez Lenina przewidywa zmu
szenie wszystkich chopw do oddania nadwyek ywnoci za pokwitowaniem. W wy
padku ich niedostarczenia w przewidzianym terminie winni wykroczenia mieli by roz
strzelani. "Bylimy oszoomieni po przeczytaniu tego projektu - napisa Ciurupa
w pamitnikach. - Wprowadzenie podobnego dekretu doprowadzioby do masowych
egzekucji. Ostatecznie projekt Lenina zosta zarzucony.
Epizod ten jest mimo wszystko bardzo charakterystyczny. Od pocztku 1918 roku
Lenin - wpdzony w lepy zauek przez wasn polityk i zaniepokojony katastrofal
n sytuacj zaopatrzeniow w wielkich orodkach przemysowych postrzeganych jako
samotne wysepki bolszewickie pord chopskiego oceanu - by "zabra zboe", go
tw by na kady krok, bye tylko nie zmienia ani na jot dotychczasowej polityki.
Nieuchronny by konflikt midzy chopami, ktrzy chcieli zachowa plony swej pracy
i odrzucali wszelk ingerencj wadzy zewntrznej, a dcym do narzucenia swej
wadzy nowym reimem, ktry nie chcia zrozumie funkcjonowania obiegu towaro
wego, a pragn - i myla, e zdoa - opanowa to, co wydawao mu si objawem
anarchii spoecznej.
W obliczu byskawicznej ofensywy armii niemieckich, ktra bya skutkiem zerwania
rokowa brzeskich, rzd rzuci 21 lutego 1918 roku haso "Socjalistyczna ojczyzna
w niebezpieczestwie". Apelowi do stawiania oporu najedcy towarzyszyo wezwanie
do masowego terroru: "Kady nieprzyjacielski agent, spekulant, chuligan, kontrrewolu
cyjny agitator i niemiecki szpieg zostanie natychmiast rozstrzelany"5. Odezwa ta przy
wracaa w strefie dziaa frontowych stan wojenny, ktry z chwil podpisania 3 marca
1918 roku pokoju brzeskiego, traci swoj wano. Z prawnego punktu widzenia kara
mierci zostaa przywrcona w Rosji dopiero 16 czerwca 1918 roku. Jednak poczynajc
od lutego tego roku, Czeka wykonaa wiele doranych egzekucji poza stref dziaa
wojennych.
10 marca 1918 roku rzd przenis si z Piotrogrodu do Moskwy wyznaczonej na
stolic. Czeka znalaza siedzib w pobliu Kremla, w pooonym przy ulicy Bolszaja
ubianka budynku kompanii ubezpieczeniowej, ktry zajmowa miaa pod rnymina
zwami - GPU, NKWD, MWD, KGB - a do upadku reimu sowieckiego. Z pocztko
wych szeciuset czekistw, pracujcych w marcu w moskiewskim "Wielkim Domu", ich
liczba wzrosa w lipcu 1918 roku do dwch tysicy, i to bez oddziaw specjalnych. Bya
to liczba wielka, zwaszcza i w tym samym czasie Ludowy Komisariat Spraw We
wntrznych odpowiedzialny za kierowanie ogromnym aparatem lokalnych sowietw
caego kraju liczy jedynie czterystu urzdnikw!
Pierwsz wielk operacj Czeka przeprowadzia w nocy z 11 na 12 kwietnia 1918 ro
ku, kiedy ponad tysic ludzi z oddziaw specjalnych wzio szturmem dwadziecia do
mw, okupowanych w Moskwie przez anarchistw. Po wielu godzinach zaciekych walk
aresztowano 520 anarchistw, a 25 pord nich rozstrzelano w trybie doranym jako
bandytw". Termin ten mia suy odtd do okrelenia strajkujcych robotnikw,
' CRCEDHC (Centre Russe de Conservation et d'Etude de la Documcnlation Historique Contempo

raine),158/lll/10; S.A. Pawluczenkow, "Kriestianskij...", s. 29.
'"Diekriety sowietskoj wasti", t.1 (1957), s. 490-491.
uciekajcych przed poborem dezerterw i chopw, buntujcych si przeciw rekwizy

cjomzh.
Po tym pierwszym sukcesie, ktry pocign w Moskwie i Piotrogrodzie inne opera
cje "pacyfikacyjne", w skierowanym do Centralnego Komitetu Wykonawczego licie
z 29 kwietnia 1918 roku Dzieryski zada znacznego zwikszenia rodkw dla Cze
ka: "Na obecnym etapie - pisa - w zwizku z rozplenieniem si wszelkiej maci kontr
rewolucyjnych organizacji opozycyjnych, nieunikniony jest wzrost aktywnoci Czeka
w postpie geometrycznym"z'.
Wspomniany przez Dzieryskiego "obecny etap" wydaje si w istocie decydujcym
okresem w ustanowieniu dyktatury politycznej i gospodarczej oraz wzmocnieniu repre
sji wobec coraz bardziej wrogiej bolszewikom ludnoci. Od padziernika 1917 roku ani
nie polepszya ona swego codziennego bytu, ani nie zachowaa swobd obywatelskich
uzyskanych w cigu roku 1917. Bolszewicy, ktrzy jako jedyny ruch polityczny pozwolili
chopom przej upragnion ziemi, zamienili si w ich oczach w odbierajcych plony
pracy "komunistw". Wielu chopw zadawao sobie pytanie, czy to ci sami, bo rozr
niali "bolszewikw, ktrzy dali ziemi", i "komunistw, ktrzy grabili uczciwego rolni
ka, zdzierajc mu ostatni koszul".
Wiosn 1918 roku nadal nic nie zostao rozstrzygnite; sowietom nie zaoono jesz
cze kagaca i nie przeksztacono ich w zwyke organy administracji pastwowej, byy
wic one miejscem dyskusji midzy bolszewikami a umiarkowanymi socjalistami. Mimo
codziennego nadzoru ukazyway si opozycyjne dzienniki. W terenie rozmnoyy si
konkurujce instytucje polityczne. W sytuacji pogorszenia si warunkw ycia i cako
witego ustania obiegu wymiany gospodarczej midzy miastem i wsi niewtpliwe suk
cesy polityczne odnieli socjalicirewolucjonici i mienszewicy. Mimo presji i manipu
lacji w czasie wyborw do sowietw opanowali dziewitnacie z trzydziestu stolic gu
bernialnych, w ktrych odbyy si wybory i ogoszono ich rezultatyx.
Rzd bolszewicki zareagowa na t sytuacj zaostrzeniem dyktatury gospodarczej
i politycznej. Gospodarczy system dystrybucji zaama si zarwno w sferze rodkw
ze wzgldu na widoczne pogorszenie si szlakw komunikacyjnych, zwaszcza kolejo
wych - jak i w sferze motywacji, gdy brak produktw przemysowych nie zachca
chopa do sprzeday. yciowym problemem stao si wic zapewnienie zaopatrzenia
armii i miast - orodkw sprawowania wadzy i miejsc zamieszkania "proletariatu".
Przed bolszewikami otwieray si dwie moliwoci. Mogli albo przywrci co w rodza
ju rynku pord zrujnowanej gospodarki, albo zastosowa przymus. Przekonani o ko
niecznoci marszu do przodu w walce o zniszczenie "starego porzdku" wybrali t dru
g moliwo.
Zabierajc 29 kwietnia gos przed Oglnorosyjskim Centralnym Komitetem Wyko
nawczym Sowietw, Lenin zadeklarowa bez osonek: "Tak jest, drobni przedsibiorcy,
drobni waciciele byli gotowi dopomc nam w obaleniu obszarnikw i kapitalistw.
Ale dalej nasze i ich drogi si rozchodz. Nie lubi oni organizacji, dyscypliny - s jej
wrogami. I tutaj bdziemy musieli prowadzi z tymi wacicielami, z tymi drobnymi
P.G. Sofinow, "Oczcrki istorii wsierossijskoj czriezwyczajnoj komissii", Moskwa 1960, s. 43-44;
G. Leggctt, "The C.heka...", s. 35.
G.A. Bicow, "Iz istoru...", s.112-113.
'" V.N. Brovkin, "The Mcnsheviks...", s.159.
przedsibiorcami jak najbardziej zdecydowan, bezwzgldn walk"y. Kilka dni p

niej, przed tym samym audytorium, ludowy komisarz aprowizacji zaznaczyl: "Mwi
otwarcie: chodzi rzeczywicie o wojn, bo tylko uywajc karabinw otrzymamy zbo
e'. A Trocki dola oliwy do ognia: "Nasza partia jest za wojn domow. A wojna do
mowa to wojna o chleb... Niech yje wojna domowa!"'
Zacytujmy ostatni tekst, napisany w roku 1921 przez innego przywdc bolszewi
kw, Karola Radka, i znakomicie nawietlajcy bolszewick polityk z wiosny 1918 ro
ku, a wic z okresu poprzedzajcego o cae miesice rozszerzenie si konfliktu zbrojne
go, ktry przez lata toczy bd czerwoni i biali:
Chop wanie otrzyma ziemi i wanie wrci z frontu, zachowujc bro, a jego postaw wobec
pastwa mona by okreli nastpujco: "Po co komu pastwo?" Nie byo mu do niczego po
trzebne. Gdybymy zarzdzili pobr podatku w naturze, nie udaoby si to nam, gdy nie mieli
my aparatu pastwowego, stary aparat zosta zniszczony, a chopi nie daliby nam niczego bez
przymusu. W pocztku 1918 roku nasze zadanie byo proste. Musielimy wytumaczy chopom
dwie elementarne sprawy: e pastwo ma prawo do czci produktw chopskich na wasne po
trzeby i e dysponuje si, by broni tego prawa'.
W maju i czerwcu 1918 roku rzd bolszewicki podj dwie wakie decyzje, ktre
rozpoczy okres wojny domowej, zwany tradycyjnie "komunizmem wojennym". De
kret z 13 maja przyzna nadzwyczajne penomocnictwa Ludowemu Komisariatowi
Aprowizacji, ktrego zadaniem bya rekwizycja produktw spoywczych i zorganizowa
nie prawdziwej "armii aprowizacyjnej". W lipcu 1918 roku "oddziay aprowizacyjne" li
czyy ju prawie dwanacie tysicy ludzi, a w okresie apogeum kampanii, w roku 1920,
bdzie ich osiemdziesit tysicy, z czego ponad poow stanowi bd bezrobotni pio
trogrodzianie, przycignici przyzwoit pensj i wynagrodzeniem w naturze, proporcjo
nalnym do iloci skonfiskowanego zboa. Drug decyzj byo utworzenie dekretem
z 11 czerwca 1918 roku komitetw biedoty wiejskiej ["kombiedw" - przyp. tum.], kt
rych zadaniem bya cisla wsppraca z oddziaami aprowizacyjnymi oraz rekwizycja na
wasn rk, w zamian za cz zdobyczy - nadwyek rolnych od zamoniejszych cho
pw. Komitety miay rwnie zastpi sowiety wiejskie, uznane przez wadz za nie
pewne, gdy przesiknite byy ideologi socjalistwrewolucjonistw. Biorc pod
uwag zadania, do jakich zostali powoani - odbieranie si owocw pracy bliniego
- i motywy, jakie miay nimi kierowa - wadza, poczucie frustracji, zazdroci wobec
"bogaczy", przyrzeczenie czci upu - moemy sobie wyobrazi, jacy byli owi pierwsi
przedstawiciele wadzy bolszewickiej na wsi. Jak przenikliwie zauway Andrea Grazio
si, "u ludzi tych oddanie sprawie - lub raczej nowemu pastwu - i niewtpliwa zdol
no do dziaania szly w parze z raczkujc wiadomoci polityczn i spoeczn, karie
rowiczostwem i tradycyjnymi" zachowaniami, takimi jak brutalne traktowanie pod
wadnych, alkoholizm i nepotyzm. [...] To dobra ilustracja sposobu, w jaki duch
rewolucji plebejskiej przenika nowy reim.
" W. Lenin, "Dziea wszystkie", t. 36, Warszawa 19H8, s. 253.

' "Protokoy zasiedanij WCIK 4 sozywa. Stienograficzcskij otczet", Moskwa 1918, s. 25ll.
Tame, s. 3H9.
' K. Radck, .,Puti russkoj riewolucyi", "Krasnaja Now"' 1921, nr 4, s.188.
A. Graziosi, "The Great Soviet Peasant War. Bolsheviks and Peasants, 1917-1933", Ukrainian Re
search Institute, Harvard University,1996, s.18.
Mimo kilku pocztkowych sukcesw komitety biedoty wiejskiej okazay si inicjaty

w chybion. Ju sam pomys wysunicia na czoo najbiedniejszej czci chopstwa do
wodzi gbokiej nieznajomoci spoecznoci wiejskiej przez bolszewikw. Wedug
uproszczonego marksistowskiego schematu wyobraali sobie oni, i jest ona podzielo
na na zantagonizowane klasy, a tymczasem spoeczno ta bya szczeglnie solidarna
w stosunkach ze wiatem zewntrznym i obcymi przybyszami z miasta. Kiedy trzeba by
o dostarczy nadwyki, dochodzi do gosu egalitarny i wsplnotowy odruch zgroma
dzenia wiejskiego; zamiast spa jedynie na bogatych, ciar rekwizycji by rozkadany
na wszystkich, proporcjonalnie do moliwoci. Dotknita zostaa nim masa redniego
chopstwa i niezadowolenie byo powszechne. W wielu regionach wybuchy zamieszki.
Wobec brutalnoci oddziaw rekwizycyjnych, wspieranych przez Czeka i armi, od
czerwca 1918 roku zorganizowaa si prawdziwa partyzantka. W lipcu i sierpniu na ob
szarze kontrolowanym przez now wadz wybucho sto dziesi powsta chopskich,
zakwalifikowanych przez rzd jako "bunty kuackie". Tak bolszewicka terminologia
okrelaa rozruchy, w ktrych uczestniczyy cae wsie i wszystkie kategorie spoeczne.
Kredyt zaufania, jakim cieszyli si krtko bolszewicy za niesprzeciwianie si zajciu
ziemi przez chopw w 1917 roku, przesta istnie po kilku tygodniach. W cigu trzech
najbliszych lat polityka rekwizycji miaa wywoa tysice powsta i zamieszek, ktre
zamieniay si w prawdziw, tumion z najwikszym okruciestwem wojn chopsk.
W sferze polityki zaostrzenie dyktatury wiosn 1918 roku znalazo wyraz w ostatecz
nym zamkniciu wszystkich niebolszewickich dziennikw i rozwizaniu niebolszewic
kich sowietw, a take w aresztowaniach opozycjonistw i brutalnym stumieniu licz
nych strajkw. W maju i czerwcu 1918 roku zamknito definitywnie dwiecie pi
dziennikw opozycyjnych. Sowiety w Kaudze, Twerze, Jarosawiu, Riazaniu, Kostro
mie, Kazaniu, Saratowie, Penzie, Tambowie, Woroneu, Orle i Woogdzie, w ktrych
wikszo mieli mienszewicy lub socjalicirewolucjonici, zostay rozwizane si.
Scenariusz by prawie wszdzie identyczny: kilka dni po zwyciskich dla partii opozy
cyjnych wyborach i po zwoaniu nowego sowietu frakcja bolszewicka wzywaa na po
moc siy zbrojne, najczciej oddzia Czeka, ktry ogasza stan wojenny i aresztowa
opozycjonistw.
Dzieryski wysa swych najwaniejszych wsppracownikw do wszystkich miast
opanowanych przez opozycj i zaleca bez ogrdek rozwizania siowe. wiadcz o tym
wymownie dyrektywy, ktre przesa 31 maja 1918 roku swemu penomocnikowi
w Twerze, Ejdukowi:
Poddani wpywom mienszewikw, eserowcw i innych kontrrewolucyjnych ajdakw robotnicy

zastrajkowali i demonstrowali na rzecz utworzenia rzdu skupiajcego wszystkich "socjalistw".
Masz kaza rozplakatowa w caym miecie odezw goszc, i Czeka rozstrzela natychmiast
kadego bandyt, zodzieja i kontrrewolucjonist spiskujcego przeciw wadzy sowieckiej. Na
nadzwyczajn kontrybucj na miejscowych burujw. Zrb ich list. Listy bd przydatne, jeeli
si rusz. Pytasz mnie, z jakich elementw tworzy lokaln Czeka. Bierz ludzi zdecydowanych,
takich, ktrzy wiedz, e najskuteczniejszym sposobem zmuszenia kogo do milczenia jest kula.
Dowiadczenie nauczyo mnie, e maa grupka zdecydowanych ludzi moe odwrci kad sy
tuacj".
V.N. Brovkin, "The Mensheviks...", s. 220-225

'CRCEDHC,17/6/384/97-9R.
Rozwizanie sowietw, opanowanych przez opozycj, oraz wyrzucenie 14 czerwca

1918 roku mienszewikw i eserowcw z Oglnorosyjskiego Centralnego Komitetu Wy
konawczego wywoay protesty, demonstracje i strajki w wielu miastach robotniczych,
w ktrych zreszt wci pogarszao si zaopatrzenie w ywno. W lecym niedaleko
Piotrogrodu Kopinie dowdca oddziau Czeka kaza strzela do idcych w marszu go
dowym robotnikw, ktrych miesiczna racja ywnociowa spada do dwch funtw
mki! Naliczono dziesiciu zabitych. Tego samego dnia w pooonej koo Jekateryn
burga fabryce Bieriezowskiego oddzia Czerwonej Gwardii zabi pitnacie osb w cza
sie wiecu protestacyjnego przeciw "bolszewickim komisarzom", oskaronym o przy
waszczenie sobie najlepszych domw w miecie i zdefraudowanie stu pidziesiciu
rubli cignitych z miejscowych mieszczan. Nastpnego dnia lokalne wadze ogosiy
stan wojenny w tym osiedlu robotniczym, a miejscowa Czeka rozstrzelaa natychmiast
pitnacie osb, nie odwoujc si w tej sprawie do Moskwyb.
W drugiej poowie maja i w czerwcu 1918 roku utopiono we krwi wiele demonstracji
robotniczych w Sormowie, Jarosawiu i Tule, a take w przemysowych miastach Uralu,
Ninym Tagile, Bieoriecku, Zatoucie i Jekaterynburgu. O coraz aktywniejszym udzia
le w represjach lokalnych oddziaw Czeka wiadczy fakt, e w rodowisku robotniczym
zaczto coraz czciej mwi o "nowej Ochranie" na usugach "komisarzokracji.
W dniach 8-11 czerwca 1918 roku Dzieryski przewodniczy pierwszej Oglnoro
syjskiej Konferencji Czeka, w ktrej wzio udzia stu delegatw z czterdziestu trzech
sekcji lokalnych, liczcych ju okoo 12 tysicy ludzi - pod koniec roku bdzie ich 40 ty
sicy, a w pocztku 1921 roku - 280 tysicy.
Stawiajc si ponad sowietami, a nawet "ponad parti", jak mwili niektrzy bolsze
wicy, owiadczono, i konferencja "jako najwyszy organ wadzy administracyjnej Rosji
sowieckiej bierze na siebie cay ciar walki z kontrrewolucj na terytorium republiki".
Przyjty na konferencji wzorcowy schemat organizacyjny ujawnia szeroki zakres dzia
a powierzonych policji politycznej od czerwca 1918 roku, czyli jeszcze przed wielk
fal "kontrrewolucyjnych" powsta z lata tego roku. Wzorujc si na schemacie "mat
ki" z ubianki, kada prowincjonalna Czeka miaa jak najszybciej zorganizowa ast
pujce biura: 1. Departament Informacji. Biura do spraw: Armii Czerwonej, monarchi
stw, kadetw, prawicowych eserowcw i mienszewikw, anarchistw i kryminalistw,
buruazji i kleru, zwizkw zawodowych i komitetw robotniczych, cudzoziemcw.
Odpowiednie biura miay stworzy listy podejrzanych kadej z powyszych kategorii.
2. Departament do Walki z Kontrrewolucj. Biura do spraw: Armii Czerwonej, monar
chistw, kadetw, prawicowych eserowcw i mienszewikw, anarchistw, zwizkow
cw, mniejszoci narodowych, cudzoziemcw, alkoholizmu, pogromw i porzdku pu
blicznego, prasy. 3. Departament do Walki ze Spekulacj i Naduywaniem Wadzy.
4.Departament Transportu, Szlakw Komunikacyjnych i Portw. 5. Departament
Operacyjny, ktry grupowa jednostki specjalne Czeka;".
Dwa dni po zakoczeniu oglnorosyjskiej konferencji Czeka rzd wyda dekret
przywracajcy ustawowo kar mierci. Zostaa ona zniesiona po rewolucji lutowej 1917
"Nowaja yz" z I VI lc118, s. 4.

N. Bernstam, "Ura i Prikamje, nojaMr' 1917 -janwar' 1919", YMCA Press, Paris 19t32.
'lnstrukcya Czriezwyczajnym Komissjam", Archiwum B.I. Nikoajewskiego, Hoover Institution,
Stanford, cyt. za: G. Leggett, "The Cheka...", s. 39-40.
roku, a przywrcona przez Kierenskiego w lipcu tego roku, mona j byo jednak sto
sowa tylko w strefie przyfrontowej, ktra bya pod jurysdykcj wojskow. Jednym
z pierwszych krokw poczynionych 26 padziernika (8 listopada) 1917 roku przez
II Oglnorosyjski Zjazd Sowietw Delegatw Robotniczych i Chopskich byo ponow
ne zniesienie najwyszego wymiaru kary. Decyzja ta wywoaa wcieko Lenina: "To
bd, niedopuszczalna sabo, pacyfistyczne mrzonki!";4 Lenin i Dzieryski nie prze
rywali stara o ustawowe przywrcenie kary mierci, wiedzc przy tym doskonae, e
moe by ona stosowana bez adnego "drobiazgowego bawienia si w prawo" przez or
gany pozaprawne, takie jak Czeka. Pierwszy wyrok mierci na mocy nowego prawa za
pad 21 czerwca 1918 roku: tym "kontrrewolucjonist" rozstrzelanym "zgodnie z pra
wem" by admira Szczastnyj.
20 czerwca jeden z bolszewickich przywdcw Piotrogrodu Wolodarski zosta za
strzelony przez eserowskiego aktywist. Do zamachu doszo w chwili nieslychanegona
picia w dawnej stolicy. W poprzedzajcych go tygodniach stosunki midzy bolsze
wikami i wiatem robotniczym stale si pogarszay; w maju i czerwcu 1918 roku
piotrogrodzka Czeka odnotowaa siedemdziesit "incydentw" - strajkw, wiecw
antybolszewickich i demonstracji, w ktrych brali udzia gwnie robotnicy z fabryk
metalurgicznych, bdcych w 1917 roku i wczeniej ostoj bolszewizmu. Wadza od
powiedziaa na strajki lokautem w wielkich upastwowionych fabrykach - ta metoda amania oporu
robotnikw miaa si upowszechni w najbliszych miesicach. Po
zabjstwie Wolodarskiego nastpia bezprecedensowa fala aresztowa w robotni
czych rodowiskach Piotrogrodu. Rozwizane zostao zdominowane przez mienszewi
kw Zgromadzenie Penomocnikw Robotniczych, ktre koordynowao piotrogrodzk
opozycj robotnicz i byo prawdziw robotnicz przeciwwadz miejskiego sowietu.
W cigu dwch dni aresztowano ponad omiuset "prowodyrw". 2 lipca 1918 roku ro
dowiska robotnicze odpowiedziay na masowe aresztowania wezwaniem do strajku ge
neralnego4".
Lenin przysa wwczas do przewodniczcego piotrogrodzkiego komitetu Rosyjskiej
Komunistycznej Partii (bolszewikw)" Zinowjewa list, ktry ujawnia nie tylko leninow
sk koncepcj terroru, ale i niewiarygodne zudzenia w sprawach polityki. Twierdzc,
e robotnicy protestowali przeciw zabjstwu Wolodarskiego, Lenin popenial w istocie
zadziwiajc pomyk polityczn!
Towarzyszu Zinowjew! Dowiedzielimy si wanie e robotnicy Piotrogrodu chcieli odpowie

dzie zbiorowym terrorem na zabjstwo towarzysza Wolodarskiego i e wy (nie wy osobicie, ale
czonkowie piotrogrodzkiego komitetu partii) pohamowalicie ich. Energicznie protestuj! Sami
si kompromitujemy: gosimy masowy terror w uchwalach sowietu, a kiedy przychodzi do dziaa
nia, przeszkadzamy cakowicie usprawiedliwionej inicjatywie mas. To niedopuszczalne! Terrory
ci bd nas uwaa za miczakw. Czasy s bardziej ni wojenne. Trzeba koniecznie pobudza
energi terroru, skierowanego przeciw kontrrewolucjonistom i nadawa mu masowy charakter,
zwaszcza w Piotrogrodzie, ktrego przykad jest decydujcy. Pozdrowienia. Lenin .
L. Trockij,O Leninie" Moskwa 1924 s.101.

' "Nowaja yz" z lfi, 26, 27, 28 VI 1918; V.N. Brovkin, "The Mensheviks..." s. 243-249; S. Rosen
berg, "Russian Labour and Bolshevik Power", "Slavic Review" t. 44 (lato 1985), s. 233.
SDPRR(b) zmienia nazw na VI Zjedzie, w marcu 1918 r. (Przyp. tum.)
' G. Leggett, "The Cheka...", s.113.
3. CZERWONY TERROR
Bolszewicy mwi otwarcie, e ich dni s policzone - donosi swemu rzdowi 3 sierp
nia 1918 roku niemiecki ambasador w Moskwie, Karl Helfferich. - Moskw ogar
na prawdziwa panika... Kr najdziwniejsze pogoski o zdrajcach, ktrzy mieli
si wlizn do miasta".
Nigdy bolszewicy nie odczuwali takiego zagroenia jak latem 1918 roku. W rzeczy
wistoci kontrolowali ju tylko obszar ograniczony do terytorium historycznego Ksi
stwa Moskiewskiego, a przeciw sobie mieli trzy silne fronty antybolszewickie. Pierwszy
nad Donem, na terenie zajtym przez wojska kozackie atamana Krasnowa i przez bia
armi generaa Denikina; drugi, na Ukrainie, ktra bya w rkach Niemcw i Ukrai
skiej Centralnej Rady (rzdu narodowego); trzeci cign si wzdu Kolei Transsybe
ryjskiej, a tam wikszo miast wpada w rce Legionu Czeskiego, ktrego ofensyw
wspiera rzd socjalistwrewolucjonistw z Samary.
W regionach mniej lub bardziej opanowanych przez bolszewikw w cigu lata 1918
roku wybucho blisko sto czterdzieci buntw i powsta o wikszym zasigu; najczciej
byy dzielem spoecznoci wiejskich, ktre odrzucay rekwizycj, prowadzon brutalnie
przez oddziay aprowizacyjne, ograniczenia narzucone prywatnemu handlowi oraz no
wy pobr rekruta do Armii Czerwonej'. Rozwcieczeni chopi udawali si tumnie do
najbliszego miasta i oblegali sowiet, niekiedy usiujc go podpali. Z zasady incydenty
przeradzay si w dramat: odpowiedzialne za utrzymanie porzdku wojsko i milicja,
a take, coraz czciej, oddziay Czeka, bez skrupuw strzelay do demonstrantw.
W coraz liczniejszych z upywem czasu konfliktach przywdcy bolszewiccy widzieli
rozgazion konspiracj kontrrewolucyjn, skierowan przeciw rzdowi przez "prze
branych za biaogwardzistw kuakw". 9 sierpnia 1918 roku Lenin telegrafowa do
przewodniczcego gubernialnego sowietu, ktry wanie powiadomi go o incydentach
z udziaem protestujcych przeciw rekwizycjom chopw:
W Ninym Nowgorodzie wyranie szykuje si powstanie biaogwardyjskie. Naley wyty

wszystkie siy, powoa "trojk" dyktatorw (Was, Markina i in.), wprowadzi natychmiast ma
sowy terror, rozstrzela i wywie setki prostytutek rozpijajcych onierzy, byych oficerw itd.
Nie zwleka ani chwili [...] Trzeba rozwija wszechstronn dziaalno: masowe rewizje. Za
ukrywanie broni - rozstrzelanie. Masowe wywzki mienszewikw i ludzi niepewnych'.
L.M. Spirin, "Klassy i partii w gracianskoj wujnie w Russii", Muskwa 1968, s.180 i n.
W.I. Lenin, "Dziea", t. 44, Warszawa 1 c773, s. H4.
CZERWONY TERROR 85
Nastpnego dnia, 10 sierpnia, Lenin wysa podobny w treci telegram do komitetu

wykonawczego sowietu w Penzie:
Towarzysze! Kuackie powstanie w waszych piciu ujezdach [odpowiednik powiatu] musi by

bezlitonie stumione. Wymaga tego interes caej rewolucji, gdy wszdzie rozpocz si ju "bj
ostatni" z kuakami. Trzeba da przykad.1. Powiesi (tak, by ludzie widzieli) co najmniej stu ku
akw, bogaczy i znanych krwiopijcw. 2. Opublikowa ich nazwiska. 3. Zabra cae ich ziarno.
4. Wyznaczy zakadnikw, jak wspomnielimy we wczorajszym telegramie. Zrbcie to tak, by
na setki mil wok ludzie to widzieli, trzli si i mwili sobie: zabijaj i bd zabija dnych
krwi kuakw. Telegrafujcie, czy otrzymalicie i wykonalicie instrukcje. Wasz Lenin.
PS. Wyszukajcie najtwardszych ludzi'.
Jak dowodzi uwana lektura raportw Czeka o buntach z lata 1918 roku, w rze
czywistoci jedynie powstania w Jarosawiu, Rybisku i Muromie, zorganizowane
przez kierowany przez socjalistrewolucjonist Borisa Sawinkowa Zwizek Obro
ny Ojczyzny i Wolnoci oraz inspirowany przez mienszewikw i lokalnych eserow
cw bunt robotnikw zakadw zbrojeniowych w Iewsku byy chyba przygotowane
wczeniej. Wszystkie inne powstania rozwijay si spontanicznie i lokalnie, zaczyna
jc si od incydentw, ktre wcigay wiejskie spoecznoci, sprzeciwiajce si re
kwizycji lub poborowi do wojska. Bunty te zostay okrutnie stumione w kilka dni
przez specjalne oddziay Armii Czerwonej i Czeka. Jedynie Jarosaw, w ktrym od
dziay Sawinkowa obaliy lokaln wadz bolszewick, opieral si przez pitnacie
dni. Po upadku miasta Dzieryski skierowa do Jarosawia "specjaln komisj
ledcz", ktra w cigu piciu dni, od 24 do 28 lipca 1918 roku, posaa na mier
428 osb'.
Przez cay sierpie 1918 roku, a wic przed "oficjalnym" rozpoczciem 3 wrze
nia Czerwonego Terroru, przywdcy bolszewikw z Leninem i Dzieryskim na
czele wysali bardzo duo telegramw do osb odpowiedzialnych za lokalne oddzia
y Czeka czy te parti, domagajc si podjcia "rodkw profilaktycznych" w celu
uprzedzenia jakiejkolwiek prby powstaczej. Wrd tych posuni - tumaczy
Dzieryski - "najbardziej skuteczne jest wzicie zakadnikw spord buruazji
wedug list sporzdzonych przez was w celu naoenia specjalnej kontrybucji [...)
a take aresztowanie i zamknicie wszystkich zakadnikw i podejrzanych w obo
zach koncentracyjnych"5. 8 sierpnia Lenin zada od ludowego komisarza aprowi
zacji Ciurupy zredagowania odpowiedniego dekretu, tak by w kadym okrgu rolni
czym wybra 25-30 zakadnikw spord bogaczy odpowiadajcych yciem za zbir
i wysyk wszystkich nadwyek". Kiedy pod pretekstem trudnoci z wyselekcjonowa
niem zakadnikw Ciurupa przeszed do porzdku nad tym daniem, Lenin posa
mu nastpn, jeszcze dobitniejsz not: "Nie proponuj, aby zakadnikw bra, ale
wyznacza imiennie z kadej gminy. Cel: wyznacza bogaczy, eby to oni odpowia
dali za przymusowe dostawy, odpowiadali yciem za natychmiastowy zbir i wysyk
nadwyek zboa.
CRCEDH, 2/1/6/898.
' GARF,13ll/2/98a/26-32.
CRCEDHC, 76/3/22.
D. Wokogonow, "Lenin", tum. Maciej Antosiewicz, Amber, Warszawa 1997, s. 241.
Poza systemem zakadnikw kierownictwo bolszewickie wyprbowao w sierpniu 1918

roku inne narzdzie represji, ktre pojawio si w ogarnitej wojn Rosji: obozy koncen
tracyjne. 9 sierpnia 1918 roku Lenin zadepeszowa do Komitetu Wykonawczego guberni
penzeskiej z daniem, by "zastosowa bezlitosny terror wobec kuakw, popw i biao
gwardzistw; podejrzanych zamkn w obozie koncentracyjnym poza miastem"'.
Kilka dni wczeniej take Dzieryski i Trocki nakazali zamknicie zakadnikw
w "obozach koncentracyjnych". Owe "obozy koncentracyjne" byy orodkami interno
wania, w ktrych bez jakiegokolwiek procesu i na podstawie zwyklego zarzdzenia ad
ministracyjnego miay by zamykane "podejrzane elementy". W Rosji, tak jak w innych
pastwach biorcych udzia w wojnie, istniay ju liczne obozy dla jecw wojennych.
Pomidzy przeznaczonymi do prewencyjnego aresztowania "podejrzanymi elementami"
na pierwszych miejscach figurowali pozostajcy jeszcze na wolnoci przywdcy partii opozy
cyjnych.15 sierpnia 1918 roku Lenin i Dzieryski podpisali nakaz aresztowania Martowa,
Dana, Potriesowa i Goldmana - najwaniejszych przywdcw partii mienszewikw, ktrej
prasa zostaa ju zmuszona do milczenia, a przedstawiciele usunici z sowietw".
W wojnie domowej, ktra, jak mwili przywdcy bolszewiccy, rzdzia si wasnymi
prawami, zatary si ju dla nich granice, dzielce rne kategorie opozycjonistw. Je
den z gwnych wsppracownikw Dzieryskiego, acis, stwierdzi w "Izwiestijach"
z 23 sierpnia 1918 roku:
Wojna domowa nie zna prawa pisanego. Wojna kapitalistyczna ma swe pisane prawo [...), ale
wojna domowa rzdzi si wasnymi prawami [...). Trzeba nie tylko zniszczy siy ywe wroga, ale
i pokaza, e jeli ktokolwiek wzniesie miecz przeciw istniejcemu porzdkowi klasowemu, od
miecza zginie. Buruazja zawsze przestrzegaa tych regu w czasie wojen domowych, ktre prowa
dzia z proletariatem. [...). Nie przyswoilimy sobie jeszcze cakowicie tych regu. Nasi ludzie zabi
jani s setkami i tysicami. My rozstrzeliwujemy ich ludzi pojedynczo, po dugich obradach w ko
misjach i sdach. W czasie wojny domowej nie ma sdw dla nieprzyjaciela. To jest walka na
mier i ycie. Jeli nie zabijesz, zostaniesz zabity. A wic zabijaj, jeli nie chcesz zosta zabity!"
Dwa zamachy, dokonane 30 sierpnia 1918 roku: na szefa piotrogrodzkiej Czeka

Urickiego i na Lenina, utwierdziy przywdcw bolszewickich w przekonaniu, e praw
dziwy spisek zagraa nawet ich yciu. W rzeczywistoci zamachy te nie miay ze sob
adnego zwizku. Pierwszy, nie wykraczajcy poza zwyczajny ludzki odwet, dokonany
zosta przez modego studenta, ktry chcia pomci przyjaciela - oficera, rozstrzelane
go kilka dni wczeniej przez piotrogrodzk Czeka. Drugi zamach, dugo przypisywany
dziaaczce zblionej do rodowiska anarchistw i socjalistwrewolucjonistw, Fani Kaplan,
ktra zostaa natychmiast zatrzymana i rozstrzelana bez sdu w trzy dni pniej,
okazuje si dzi rezultatem czekistowskiej prowokacji, ktra wymkna si z rk orga
nizatorom"'. Rzd bolszewicki natychmiast powiza oba zamachy z "prawicowymi ese
rowcami, sugusami imperializmu francuskiego i angielskiego". Ju nastpnego dnia
artykuy prasowe i oficjalne owiadczenia nawolyway do rozszerzenia terroru.
"Prawda" z 31 sierpnia 1918 roku pisaa:
' W. Lenin, "Dziea wszystkic", t. 50, s.142.

CRCEDHC, 7fi/3/22/3.
Izwiestija" z 23 VIII 1918; G. Leggett, "Thc Cheka...", s.104.
' S. Lyandres The 191H Attempt on Lifc of Lenin: A New Look at thc Evidence", "Slavic Review",
48, nr 3 (1989), s. 432-448.
CZERWONY TERROR 87
Ludzie pracy, nadszed czas, bymy zniszczyli buruazj, gdy w przeciwnym razie to ona znisz
czy nas. Miasta powinny zosta oczyszczone z caej buruazyjnej zgnilizny. Wszystkim tym pa
nom zaoy si kartoteki, a ci, ktrzy stanowi zagroenie dla sprawy rewolucji, zostan zlikwi
dowani. [...] Hymnem klasy robotniczej bdzie piew nienawici i zemsty!"
Tego samego dnia Dzieryski zredagowa wraz ze swym zastpc Petersem utrzy
many w podobnym duchu "Apel do klasy robotniczej":
Niech klasa robotnicza zdepcze masowym terrorem hydr kontrrewolucji! Niech wrogowie klasy
robotniczej wiedz, e kady zatrzymany z nielegalnie poiadan broni bdzie natychmiast roz
strzelany i e kady, kto omiela si szerzy jakkolwiek propagand skierowan przeciw wadzy
sowieckiej, zostanie natychmiast aresztowany i zamknity w obozie koncentracyjnym!
Nazajutrz po apelu wydrukowanym w "Izwiestijach" 3 wrzenia ukazaa si instruk

cja, rozesana do wszystkich sowietw przez ludowego komisarza spraw wewntrznych,
Pietrowskiego. Pietrowski skary si w niej, e mimo "masowego terroru", stosowane
go przez wrogw nowego porzdku wobec "mas pracujcych", Czerwony Terror nie da
si jeszcze odczu:
Najwysza pora, by skoczy z t mikkoci i sentymentalizmem. Wszyscy prawicowi eserowcy

powinni zosta natychmiast aresztowani. Spomidzy buruazji i oficerw naley wybra wielu
zakadnikw. Przy najmniejszym oporze naley si ucieka do zbiorowych egzekucji. Komitety
wykonawcze poszczeglnych guberni powinny wykaza inicjatyw w tej sprawie. Czeka i inne
milicje powinny wykry i aresztowa wszystkich podejrzanych i natychmiast rozstrzela tych, kt
rzy zamieszani s w dziaalno kontrrewolucyjn. [...) Przewodniczcy komitetw wykonaw
czych maj natychmiast informowa Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych o kadym przy
padku amazarnoci lub niezdecydowania ze strony miejscowych sowietw. (...) Przy wprowa
dzaniu masowego terroru nie mona tolerowa adnej saboci i adnego wahania'.
Powyszy telegram, bdcy oficjalnym sygnaem do rozpoczcia masowego terroru,

zadaje kam argumentacji rozwinitej a posterioprzez Dzieryskiego i Petersa, jako
by "Czerwony Terror - wyraz powszechnego i spontanicznego oburzenia mas na zama
chy z 30 sierpnia 1918 roku - rozpocz si bez najmniejszej wytycznej ze strony Cen
trum". W rzeczywistoci Czerwony Terror da naturalny upust niemal abstrakcyjnej
nienawici wikszoci przywdcw bolszewickich do "ciemiycieli", ktrych gotowi by
li zlikwidowa nie indywidualnie, ale "jako klas". Jeden z przywdcw mienszewikw
Rafait Abramowicz, przytacza we wspomnieniach bardzo charakterystyczn rozmow
z Dzieryskim - przyszym szefem Czeka - z sierpnia 1917 roku:
- Abramowicz, pamitasz przemwienie Lassalle'a o istocie konstytucji?

- Oczywicie.
- Powiedzia, e kada konstytucja jest uwarunkowana stosunkiem si spoecznych w danym kra
ju i w danym momencie. Zastanawiam si, jak mona by zmieni t wspzaleno midzy poli
tyk a sprawami spoecznymi.
- No c, poprzez najrniejsze procesy przemian gospodarczych i politycznych, poprzez poja
Prawda" z ;1 VIII 19I8.

Izwiestija" z 4 IX 191R.
wienie si nowych form gospodarowania, wzrost znaczenia pewnych klas spoecznych itd., po
przez wszystkie te sprawy, ktre wietnie znasz, Feliksie.
- Tak, ale czy nie mona by zmieni radykalnie tej wspzalenoci? Na przykad przez zmusze
nie do posuszestwa lub wytpienie pewnych klas spoecznych?"
Wielu bolszewikw podzielao podobne zimne okruciestwo, wyrachowane, cynicz

ne i wyrose z niewzruszonej logiki "walki klasowej ". Jeden z gwnych liderw bolsze
wickich, Grigorij Zinowjew, owiadczy we wrzeniu 1918 roku: "Aby zwyciy wro
gw, musimy mie nasz wasny socjalistyczny terror. Musimy przecign na nasz
stron, powiedzmy, dziewidziesit ze stu milionw mieszkacw Rosji sowieckiej.
Jeli chodzi o pozosta ych, nie mamy im nic do powiedzenia. Musz by zniszczeni"'.
5 wrzenia rzd sowiecki zalegalizowa terror sawnym dekretem "O Czerwonym
Terrorze":
W obecnej sytuacji absolutnie yciow koniecznoci stao si wzmocnienie Czeka [...) i ochrona
Republiki Sowieckiej przed wrogiem klasowym poprzez jego izolacj w obozach koncentracyj
nych, natychmiastowe rozstrzeliwanie kadego, kto ma zwizki z organizacjami biaogwardyjski
mi, jest zamieszany w spiski, powstania lub zamieszki, oraz przez publikowanie nazwisk rozstrze
lanych wraz z podaniem powodu egzekucji'5.
Jak przyzna pniej Dzieryski, "teksty z 3 i 5 wrzenia 1918 roku daway nam
wreszcie legalnie to, przeciw czemu moi partyjni towarzysze a dotd protestowali: pra
wo do natychmiastowego rozprawienia si, bez opowiadania si komukolwiek, z kontr
rewolucyjn hoot".
W oklniku z 17 wrzenia Dzieryski zachca wszystkie lokalne oddziay Czeka
do "przyspieszenia procedur i zakoczenia, to znaczy likwidacji spraw zawieszonych'.
"Likwidacje" zaczy si w rzeczywistoci ju od 31 sierpnia. 3 wrzenia "Izwiestija" do
niosy, e w poprzednich dniach miejscowa Czeka rozstrzelaa ponad 500 zakadnikw.
Wedug czekistowskiego rda we wrzeniu 1918 roku miano rozstrzela w Piotrogro
dzie 800 osb. Liczba ta jest mocno zaniona. Pewien wiadek wydarze przytoczyna
stpuj ce szczegy:
Jeli chodzi o Piotrogrd, wykonano tam okoo 1300 egzekucji. [...] Bolszewicy nie uwzgldniaj
w swoich "statystykach" setek oficerw i cywilw, rozstrzelanych w Kronsztadzie na rozkaz miej
scowych wadz. W samym tylko Kronsztadzie jednej nocy rozstrzelano 400 osb. Na dziedzicu
wykopano trzy wielkie rowy, ustawiono nad nimi 400 skazacw i po kolei zlikwidowano".
W wywiadzie udzielonym 3 listopada 1918 roku dziennikowi "Utro Moskwy" prawa

rka Dzieryskiego, Peters, przyzna:
W Piotrogrodzie czuostkowi [sic) czekici potracili w kocu gowy i wykazali za du gorliwo.

Przed zabjstwem Urickiego nie wykonano adnej egzekucji - i prosz mi wierzy, e mimo te
go, co si opowiada, nie jestem a tak krwioerczy - podczas gdy po zamachu byo nieco zbyt
R. Abramoviteh, "The Soviet Revolution 1917-1939", London 19fi2, 5. 312.

Siewiernaja Kommuna" nr 109 z 19 IX 191X, s. 2, cyt. za: G. Leggett, "The Cheka...", s.114.
Izwiestija" z 10 IX 1918.
' G.A. Eiietow, "Iz istorii...", s.197-198.
G. Leggett, "The C.heka..." s. I11.
CZERWONY TERROR 89
duo egzekucji, i do tego przeprowadzonych bez rozeznania. Natomiast Moskwa odpowiedziaa

na zamach na Lenina jedynie straceniem kilku carskich ministrw'x.
Jak podaj "Izwiestija", 3 i 4 wrzenia rozstrzelano w Moskwie "tylko" 29 zakadni

kw z "obozu kontrrewolucji". Midzy nimi figurowali dwaj ministrowie Mikoaja II,
Aleksandr Chwostow (sprawy wewntrzne) i Iwan Szczegowitow (sprawiedliwo).
Niemniej liczne i zgodne wiadectwa odnotowuj setki egzekucji, wykonanych w wi
zieniach moskiewskich w czasie "masakr wrzeniowych".
W czasie Czerwonego Terroru Dzieryski nakaza utworzenie gazety "Jeeniediel
nik WCzK" (Tygodnik WCzeka), ktrej zadaniem byo otwarte wychwalanie zasug po
licji politycznej i pobudzanie "sprawiedliwego pragnienia zemsty mas". Przez sze ty
godni, a do zamknicia go na polecenie Komitetu Centralnego z uwagi na to, e nie
ktrzy przywdcy bolszewiccy zaczli krytykowa dziaalno Czeka, tygodnik opisywa
bez ogrdek i bez enady aresztowania, internowanie w obozach koncentracyjnych, eg
zekucje itd. Pismo to jest oficjalnym i a minima rdlem do badania Czerwonego Ter
roru we wrzeniu i padzierniku 1918 roku. Czytamy tam midzy innymi, e Czeka
z Ninego Nowgorodu, szczeglnie gorliwie dziaajca pod rozkazami Nikoaja Bulga
nina - przyszego premiera sowieckiego w latach 1955-1957 - od 31 sierpnia rozstrze
laa 141 zakadnikw, w cigu trzech dni w owym redniej wielkoci rosyjskim miecie
aresztowano 700 osb. Ewakuowana z Jekaterynburga uralska Czeka donosia z Wiatki
o straceniu w cigu jednego tygodnia 23 "byych andarmw" i 154 "kontrrewolucjoni
stw, 8 "monarchistw, 28 "czonkw partii kadetw, 186 "oficerw oraz 10 "mien
szewikw i prawicowych eserowcw". Czeka z IwanowoWozniesieska meldowaa
o aresztowaniu 181 osb, straceniu 25 "kontrrewolucjonistw" i utworzeniu "obo
zu koncentracyjnego na 1000 miejsc". Czekici z maego miasta Siebiejska wyliczali
"16 rozstrzelanych kuakw i jednego popa, ktry odprawia msz za krwawego tyra
na Mikoaja II", Czeka z Tweru: 130 zakadnikw i 39 straconych, a Czeka z Permu
- 50 egzekucji. Mona by cign jeszcze dugo t makabryczn list, sporzdzon na
podstawie fragmentw szeciu wydanych numerw "Jeeniedielnika WCzK"'"
Jesieni 1918 roku rwnie inne prowincjonalne gazety odnotoway tysice areszto
wa i egzekucji. Tak wic, by posuy si tylko dwoma przykadami: jedyny opubliko
wany numer gazety "Izwiestija Caricynskoj Gubczeka" zamiecil sprawozdanie z egze
kucji 103 osb w dniach od 3 a 10 wrzenia 1918 roku; midzy 1 a 8 listopada 1918 ro
ku 371 osb stano przed trybunaem miejscowej Czeka, ktry 50 z nich skaza na
mier, a pozostae na "prewencyjny pobyt w obozie koncentracyjnym w charakterze
zakadnikw, a do ostatecznej likwidacji wszystkich powsta kontrrewolucyjnych".
Drugi przykad to "Izwiestija Pienzienskoj Gubczeka", ktre w swym pierwszym i zara
zem ostatnim numerze donosiy bez komentarza: "Za zabjstwo towarzysza Jegorowa,
robotnika z Piotrogrodu oddelegowanego do oddziau rekwizycyjnego, Czeka rozstrze
laa 152 biaogwardzistw. Wobec tych, ktrzy podnios rk na zbrojne rami proleta
riatu, zastosowane zostan w przyszoci jeszcze ostrzejsze rodki [sic].
"Utro Moskwy" nr 21 z 4 XI 1918.

' "Jeeniedielnik WCzK", Ci numerw opublikowanych od 22 IX do 27 X 191X.
' "Izwiestija Caricynskoj Gubczeka" nr 1 z 7 XI 1918, s. 1-22, w Archiwum B. Nikoajewskiego,
Hoover Insitution, Stanford; "Izwiestija" z 29 IX 1918, s. 2.
Dostpne od niedawna, przesane do Moskwy poufne raporty (swodki) lokalnych

oddziaw Czeka, potwierdzaj zreszt brutalno, z jak byy tumione od lata 1918
roku najdrobniejsze incydenty midzy spoecznociami wiejskimi a miejscow wadz.
rdem tych incydentw by coraz czciej sprzeciw wobec rekwizycji i poboru do
wojska, ale zaliczano je do kategorii "kontrrewolucyjnych zamieszek kuackich" i bezli
tonie dawiono.
Daremna byaby prba ustalenia liczby ofiar tej pierwszej wielkiej fali Czerwonego
Terroru. Jeden z szefw Czeka, acis, twierdzi, i w cigu drugiego procza 1918 roku
czekici stracili 4,5 tysica osb, i dodawa nie bez cynizmu: "Jeli mona o cokolwiek
oskara Czeka, to nie o nadmiar gorliwoci przy egzekucjach, ale o jej niedostatek
przy stosowaniu najwyszego wymiaru kary. Zelazna rka zawsze zmniejsza liczb
ofiar"z'. W kocu padziernika 1918 roku przywdca mienszewikw Julij Martow sza
cowa liczb bezporednich ofiar Czeka od pocztku wrzenia na "ponad 10 tysicy"2.
Jakakolwiek byaby dokadna liczba ofiar Czerwonego Terroru z jesieni 1918 roku
a samo podsumowanie egzekucji odnotowanych przez pras sugeruje, i nie moga by
nisza ni 10-15 tysicy - terror ten umacnia zdecydowanie bolszewick praktyk trak
towania kadej, realnej lub potencjalnej formy sprzeciwu w kategoriach bezlitosnej
wojny domowej, rzdzcej si, wedle wyraenia acisa, "wasnymi prawami". Jeli - jak
to si stao na przykad w pocztkach listopada 1918 roku w zakadach zbrojeniowych
Motowilicha w guberni permskiej - robotnicy zastrajkowali w protecie przeciw bolsze
wickiej zasadzie racjonowania ywnoci "w zalenoci od pochodzenia spoecznego"
i przeciw naduyciom miejscowej Czeka, cay zakad wadze natychmiast okrelay jako
znajdujcy si "w stanie buntu". adnych negocjacji ze strajkujcymi: lokaut i zwolnie
nie wszystkich robotnikw, aresztowanie "prowodyrw", poszukiwanie oskaronych
o wywoanie strajku "kontrrewolucyjnych" mienszewikw2;. Podobne praktyki byy
z pewnoci czste, poczwszy od lata 1918 roku. Niemniej jesieni, dobrze zorganizo
wana i "pobudzona" pyncymi z Centrum wezwaniami do mordu, miejscowa Czeka
posza dalej w represjach i bez adnego procesu skazaa na mier stu strajkujcych.
Sam rzd wielkoci - od 10 do 15 tysicy doranych egzekucji w cigu dwch mie
sicy - oznaczal od tej chwili prawdziw zmian skali w porwnaniu z epok caratu.
Wystarczy przypomnie, e w caym okresie 1825-1917, a wic w cigu dziewidziesi
ciu dwch lat, carskie sdy (w tym wojenne) we wszystkich rozpatrywanych sprawach
"majcych zwizek z porzdkiem politycznym" wyday 6321 wyrokw mierci, z tym e
1306 z nich przypado na rok 1906, czyli okres reakcji na rewolucj 1905 roku. W cigu
kilku tygodni sama tylko Czeka pozbawia ycia trzy razy wicej ludzi ni imperium ca
rw skazao w cigu dziewidziesiciu dwch lat, a i to wielu skazanym w legalnych
procesach wyroki mierci zamieniono na katorgz4.
M.I. acis, "Dwa goda...", s. 25.

List J. Martowa do A. Steina z 25 X 1918, cyt. za: V. Brovkin, "Behind the Front Lines of the Civil
War", Princeton 1994, s. 283.
' N. Bernstam, "Urat i Prikamje...", s.129.
' M.N. Giernet,Protiw smiertnoj kazni", Sankt Pietierburg 1907, s. 385-423; N.S. Tagancew, "Smiert
naja kaz", Sankt Pietierburg 1913. Zblione liczby podaje raport K. Liebknechta (5735 skazanych na
mier, z tego 3741 stracono w latach 1906-1910; 625 skazanych i 191 straconych w latach 1825-1905), w:
M. Ferro, "La Revolution de 1917. La chute du tsarisme et les origines d'Octobre", Aubier, Paris 1967,
s. 483.
Czerwony terror 91
Nie tylko liczby mwi o skali zjawiska. Wprowadzenie nowych kategorii, takich jak
"podejrzany", "wrg ludu", "zakadnik", "obz koncentracyjny", "trybuna rewolucyj
ny", nieznane dotd praktyki, takie jak "aresz prewencyjny" lub dorana, bez sdu eg
zekucja setek i tysicy ludzi aresztowanych przez stojc ponad prawem policj poli
tyczn nowego typu, stanowiy w tej dziedzinie prawdziwy "przewrt kopernikaski".
Niektrzy przywdcy bolszewiccy nie byli przygotowani na przewrt o tych rozmiarach
wiadczy o tym polemika wok roli Czeka, jaka rozwina si w krgach kierowniczych
partii midzy padziernikiem a grudniem 1918 roku. Pod nieobecno Dzieryskiego
wysanego incognito na miesic do Szwajcarii dla poratowania zdrowia fizycznego i psy
chicznego - Komitet Centralny RKP(b) 25 padziernika dyskutowa nad nowym statutem
Czeka. Krytykujc "peni wadzy pozostawion organizacji, ktrej wydaje si, e dziaa po
nad sowietami i sam parti", Bucharin, Olminski -jeden z weteranw partii - oraz ludowy
komisarz spraw wewntrznych Pietrowski zadali decyzji ograniczajcych "nadmiar gorli
woci ze strony organizacji, naszpikowanej kryminalistami, sadystami i zdegenerowanymi
elementami lumpenproletariatu". Powoana zostaa komisja kontroli politycznej. Wcho
dzcy w jej skad Kamieniew posun si a do propozycji cakowitego zniesienia Czeka.
Niebawem jednak obz jej zdecydowanych zwolennikw ponownie wzi gr. Poza
Dzieryskim znaleli si wrd nich tacy dostojnicy partyjni jak Swierdow, Stalin,
Trocki i, oczywicie, Lenin. Ten ostatni podj zdecydowan obron instytucji "niesusz
nie atakowanej za kilka incydentw przez ograniczonych inteligentw (...], ktrzy nie
s w stanie oceni problemu terroru w szerszej perspektywie"'. Na wniosek Lenina
19 grudnia 1918 roku Komitet Centralny podj uchwa, zabraniajc prasie bolsze
wickiej publikowania "oszczerczych artykuw o instytucjach, a zwaszcza o Czeka, kt
ra wykonuje sw prac w szczeglnie trudnych warunkach". W ten sposb dyskusja zo
staa zamknita. "Zbrojne rami dyktatury proletariatu" otrzymao atest niezawodno
ci. Jak mawia Lenin, "dobry komunista jest zarazem dobrym czekist".
W pocztku 1919 roku Dzieryski uzyska od Komitetu Centralnego zgod na
utworzenie departamentw specjalnych Czeka, odpowiedzialnych odtd za bezpiecze
stwo wojskowe.16 marca 1919 roku zosta on mianowany ludowym komisarzem spraw
wewntrznych i, pod egid Czeka, przystpi do reorganizacji caoci milicji, oddzia
w, pododdziaw i jednostek przydzielonych dotd najrniejszym administracjom.
W maju 1919 roku wszystkie te jednostki - milicja kolejowa, oddziay aprowizacyjne,
stra graniczna i bataliony Czeka, zostay zgrupowane w specjalnym korpusie Wojsk
Obrony Wewntrznej Republiki, ktry w 1921 roku liczy mia 200 tysicy ludzi. Woj
ska te odpowiaday za bezpieczestwo obozw, dworcw i innych punktw strategicz
nych, miay przeprowadza rekwizycje, ale przede wszystkim tumi rewolty chopskie,
rozruchy wrd robotnikw i bunty w Armii Czerwonej. Specjalne jednostki Czeka
i Wojsk Obrony Wewntrznej Republiki - razem prawie 200 tysicy ludzi - stanowiy
znakomity rodek kontroli i represji, prawdziw armi w nkanej szerzc si dezercj
Armii Czerwonej, ktra - mimo teoretycznie wysokiego stanu osobowego 3 do 5 milio
nw - nie zdoaa nigdy wystawi jednoczenie wicej ni p miliona w peni wyposa
onych onierzy'.
CRCEDHC 5/1/255R.
' "Lenin i WCzK. Sbornik dokumientow (1917-1922)", Moskwa 1975, s.122.
' G. Leggett, "The Cheka...", s. 204-237.
Jeden z pierwszych dekretw nowego ludowego komisarza spraw wewntrznych do

tyczy warunkw organizacji obozw, ktre istniay od lata 1918 roku bez jakiejkolwiek
podstawy prawnej i regulaminw. Dekret z 15 kwietnia 1919 roku rozrnia dwa typy
obozw: "pracy przymusowej", w ktrych internowano na og skazanych przez sd,
oraz "koncentracyjne", gromadzce osoby uwizione, najczciej w charakterze "za
kadnikw", na podstawie zwykego zarzdzenia administracyjnego. W rzeczywistoci
rnice midzy oboma typami obozw byy raczej teoretyczne, czego dowodem jest in
strukcja uzupeniajca z 17 maja 1919 roku, ktra poza utworzeniem "w kadej guberni
co najmniej jednego obozu na minimum trzysta miejsc" przewidywaa standardow li
st szesnastu kategorii osb internowanych. Figuroway na niej tak rne grupy, jak
zakadnicy spord wielkiej buruazji", "urzdnicy dawnego ustroju a do rangi aseso
ra kolegialnego i prokuratora oraz ich zastpcy, burmistrzowie i ich zastpcy z miast
o randze stolicy ujezdu", "osoby skazane za wadzy sowieckiej na wszelkie kary za pa
soytnictwo, sutenerstwo i prostytucj", "zwykli dezerterzy (nie recydywici) i onie
rze, jecy wojny domowej" itd."
Liczba osb internowanych w obozach pracy i obozach koncentracyjnych stale rosa
w latach 1919-1921, od okoo 16 tysicy w maju 1919 roku do ponad 70 tysicy we
wrzeniu 1921 roku4. Szacunki te nie dotycz pewnej liczby obozw utworzonych w re
jonach objtych powstaniem przeciw wadzy sowieckiej: tak na przykad tylko w guber
ni tambowskiej w siedmiu obozach koncentracyjnych otwartych przez wadze odpowie
dzialne za stumienie powstania chopskiego naliczono w lecie 1921 roku co najmniej
50 tysicy "bandytw" i "zakadnikw wzitych spord czonkw rodzin bandytw"3".
GARF, 3cl3/H9/l0a.
-, Wlast' Snwietnw" 1922, nr 1-2, s. 41- L.D. Gersnn The Secret Pnlice in Lenin's Russia", Philadel
phia 197fi s. l4cl sq.; G. Leggett, "The Cheka...", s.178; GARF, 393/H4/1H; 393/89/29fi.
' CTARF, 393/89/lH2; 393/Hc7/231; 393l89/295.
4. BRUDNA WOJNA"
Wojn domow w Rosji rozpatruje si zazwyczaj jako konflikt midzy czerwo

nymi (bolszewikami) i biaymi (monarchistami). W rzeczywistoci poza star
ciami zbrojnymi midzy dwiema armiami: Armi Czerwon i rnymi jed
nostkami, tworzcymi do niejednolit bia armi, najwaniejsze byo bez wtpienia
to, co dziao si na tyach zmieniajcych si frontw. Ten wymiar wojny domowej nale
y do "frontu wewntrznego". Charakteryzuje si on rnorodnymi represjami, stosowa
nymi przez biae lub czerwone wadze - represje czerwonych byy znacznie powszechniej
sze i bardziej metodyczne - wobec dziaaczy politycznych partii i grup opozycyjnych,
strajkujcych robotnikw, dezerterw uciekajcych przed poborem i z jednostek woj
skowych lub po prostu wobec obywateli, nalecych do podejrzanej czy "wrogiej" klasy
spoecznej, ktrych jedyna wina polegaa na znalezieniu si w miecie czy miasteczku
odbitym ponownie "nieprzyjacielowi". Walka na wewntrznym froncie wojny domowej
polegaa take, a moe przede wszystkim na oporze milionw chopw oraz zbuntowa
nych rekrutw i dezerterw - tych wszystkich, ktrych zarwno czerwoni, jak i bialina
zywali "zielonymi" i ktrzy odgrywali czsto decydujc rol w ofensywie lub odwrocie
jednego lub drugiego obozu.
Tak wic latem 1919 roku nad rodkow Wog i na Ukrainie doszo do wielkich
buntw chopskich przeciw wadzy bolszewickiej, ktre pozwoliy admiraowi Kocza
kowi i generaowi Denikinowi wedrze si na kilkaset kilometrw w gb pozycji czer
wonych. W kilka miesicy pniej wybucho powstanie chopw syberyjskich, rozgory
czonych przywrceniem praw wacicielom ziemskim, ktre przyspieszyo klsk biae
go admiraa Koczaka w walce z Armi Czerwon.
Podczas gdy w wojnie midzy biaymi a czerwonymi operacje na du skal trway
jedynie nieco ponad rok, od koca 1918 roku do pocztku roku 1920, istota tego, co
mamy zwyczaj okrela mianem "wojny domowej", jawi si w rzeczywistoci jako
"brudna", pacyfikacyjna wojna, prowadzona przez wadze zarwno wojskowe, jak i cy
wilne, biae, jak i czerwone, przeciw wszystkim potencjalnym lub rzeczywistym opozy
cjonistom w kontrolowanych czasowo przez ktr ze stron strefach. Na terenach
utrzymywanych przez bolszewikw byy to "walka klas" przeciw "byym" burujom
"elementom klasowo obcym", polowanie na dziaaczy wszystkich niebolszewickich par
tii oraz tumienie strajkw robotniczych, buntw niepewnych jednostek Armii Czerwo
nej i powsta chopskich. W strefach okupowanych przez biaych byo to polowanie na
elementy podejrzane o sympatie "ydobolszewickie".
Bolszewicy nie mieli monopolu na terror. Istnia te Biay Terror, ktrego najstrasz
niejszym wyrazem bya fala pogromw, dokonanych latem i jesieni 1919 roku na
Ukrainie przez oddziay armii Denikina i jednostki Petlury. Byo prawie 150 tysicy
ofiar. Jak podkrelaa wikszo historykw Czerwonego i Biaego Terroru z czasw
wojny domowej, nie mona obu tych zjawisk rozpatrywa na tej samej paszczynie.
Bolszewicka polityka terroru bya bardziej metodyczna, lepiej zorganizowana, przemy
lana i uruchomiona na dugo przed wojn domow oraz teoretycznie uzasadniona
w stosunku do caych grup spoecznych. Biay Terror nigdy nie sta si systemem. By
niemal zawsze spraw dziaajcych samowolnie oddziaw, wymykajcych si wadzy
jakich komend wojskowych, ktre bez wikszego powodzenia usioway odgrywa rol
rzdu. Jeli pomin potpione przez Denikina pogromy, Biay Terror najczciej mia
form represji policyjnej na poziomie kontrwywiadu wojskowego. W stosunku do
kontrwywiadu biaych Czeka i Wojska Obrony Wewntrznej Republiki stanowiy znacz
nie bardziej rozbudowany i potniejszy instrument represji, ktry korzysta z wszel
kich priorytetw reimu bolszewickiego.
W przypadku kadej wojny domowej trudno stworzy peny bilans form represji i ty
pw terroru, stosowanych przez walczce obozy. Zwaszcza jednak terror bolszewicki
wymaga odpowiedniej typologii. Swymi metodami, specyfik i gwnymi celami wy
przedza znacznie waciw wojn domow, ktra rozpocza si dopiero latem 1918
roku. Wybralimy typologi, ktra ze wzgldu na cigo obserwowanej od pierwszych
miesicy reimu ewolucji pozwala zarysowa podstawowe grupy ofiar konsekwentnych
i systematycznych represji:
- niebolszewiccy dziaacze polityczni, od anarchistw a po monarchistw;
- robotnicy walczcy o najbardziej elementarne prawa: chleb, prac, minimum wol
noci i godnoci;
- chopi (czsto dezerterzy) zamieszani w ktry z niezliczonych rozruchw chop
skich lub w bunt jednostek Armii Czerwonej;
- Kozacy deportowani masowo jako grupa spoeczna i etniczna majca opini wro
giej wobec systemu sowieckiego. "Rozkozaczanie" zapowiada wielkie deportacje lat
trzydziestych ("rozkuaczanie" i deportacje grup etnicznych) i podkrela cigo leni
nowskiej i stalinowskiej fazy polityki represji;
- "elementy obce spoecznie" i inni "wrogowie ludu", "podejrzani", "zakadnicy",
likwidowani "prewencyjnie" w czasie ewakuowania miast przez bolszewikw lub prze
ciwnie, w czasie odzyskiwania miast zajmowanych czasowo przez biaych.
Przeladowania, ktre dotkny dziaaczy politycznych rnych partii opozycyjnych wo
bec reimu bolszewickiego, s bez wtpienia znane najlepiej. Istnieje wiele wiadectw
licznych przywdcw partii opozycyjnych, ktrzy wizieni, czsto zmuszeni do emigra
cji, zazwyczaj jednak pozostawali przy yciu, inaczej ni robotniczy lub chopscy szere
gowi czonkowie partii rozstrzeliwani bez sdu lub mordowani w czasie ekspedycji kar
nych Czeka.
Jedn z jej pierwszych akcji bojowych by przeprowadzony 11 kwietnia 1918 roku
szturm na anarchistw moskiewskich, z ktrych kilkudziesiciu natychmiast rozstrzela
no. Walka z anarchistami nie osaba w cigu nastpnych lat, mimo i pewna iGh liczba
przesza w szeregi bolszewikw, a niektrzy, jak Aleksandr Goldberg, Michai Brener
Brudna wojna 95
czy Timoficj Samsonow, objli nawet wane stanowiska w samej Czeka. Dobr ilustra
cj dylematu wikszoci anarchistw, odrzucajcych jednoczenie dyktatur bolszewic
k i powrt przedstawicieli dawnego porzdku, jest wolta, jakiej dokona wielki chop
ski przywdca anarchistyczny Machno, ktry musia jednoczenie wspdziaa z Ar
mi Czerwon przeciw biaym, a po oddaleniu zagroenia ze strony tych ostatnich,
wierny swoim przekonaniom, wystpi przeciw czerwonym. Tysice anonimowych dzia
aczy anarchistycznych rozstrzelano jako "bandytw" podczas represji skierowanych
przeciw chopskim armiom Machny i jego partyzantom. Jeli wierzy z pewnoci nie
kompletnemu, ale jedynemu, jakim dysponujemy, podsumowaniu represji bolszewic
kich, opublikowanemu w 1922 roku w Berlinie przez rosyjskich anarchistw, chopi ci
stanowili ogromn wikszo ofiar. Podsumowanie to zamykao si liczb 138 dziaaczy
anarchistycznych straconych w latach 1919-1921, 281 zmuszonych do emigracji i 608
uwizionych'.
Lewicowi socjalicirewolucjonici, ktrzy pozostawali w sojuszu z bolszewikami a
do lata 1918 roku, cieszyli si wzgldn pobaliwoci a do lutego nastpnego roku.
Ich historyczna przywdczyni Maria Spiridonowa przewodzia w grudniu 1918 ro
ku tolerowanemu przez bolszewikw zjazdowi partii. Po gwatownym potpieniu
praktyki codziennego terroru ze strony Czeka 10 lutego 1919 roku zostaa aresztowa
na wraz z dwustoma innymi dziaaczami i skazana przez trybuna rewolucyjny na "za
mknicie w sanatorium ze wzgldu na stan psychiczny"; mamy tu do czynienia
z pierwszym w dziejach reimu sowieckiego zamkniciem opozycjonisty politycznego
w szpitalu psychiatrycznym. Marii Spiridonowej udao si zbiec i kierowa z podzie
mia zakazan przez bolszewikw Parti Lewicowych Eserowcw. Wedle wasnych
rde w roku 1919 Czeka zniszczya 58 organizacji lewicowych eserowcw, a 45 w ro
ku nastpnym. W cigu tych dwch lat miano uwizi w charakterze zakadnikw
1875 osb, zgodnie z zaleceniami Dzieryskiego, ktry owiadczy 18 marca 1919 ro
ku: "Odtd Czeka nie bdzie ju czyni rnicy midzy biaogwardzistami typu Kra
snowa a biaogwardzistami z obozu socjalistycznego. [...] Aresztowani eserowcy
i mienszewicy bd uwaani za zakadnikw i ich los zalee bdzie od politycznego
stanowiska ich partii".
Prawicowi socjalicirewolucjonici zawsze uwaani byli przez bolszewikw za naj
groniejszych rywali politycznych. Nikt nie zapomnia, e w powszechnych i wolnych
wyborach z listopadagrudnia 1917 roku zdobyli oni w kraju zdecydowan wikszo.
Po rozpdzeniu Konstytuanty, w ktrej dysponowali absolutn wikszoci, socjalici
-rewolucjonici zasiadali cigle w Centralnym Komitecie Wykonawczym Sowietw,
skd usunici ostali wraz z mienszewikami w czerwcu 1918 roku. Cz przywdcw
eserowskich utworzya wwczas, wraz z reprezentantami partii kadeckiej i mienszewic
kiej, krtkotrwae rzdy w Samarze i Omsku, obalone niebawem przez admiraa Ko
czaka. Wzitym w dwa ognie, midzy bolszewikw a biaych, eserowcom i mienszewi
kom trudno byo sformuowa spjn polityk przeciwstawiajc si reimowi bolsze
wickiemu, ktry prowadzi wobec opozycji socjalistycznej zrczne wybiegi, stosujc
naprzemiennie rodki agodzce, infiltracj i represje.
' Goriclik (wyd.), Gonienija na anarchizm w Sowietskoj Rossii", Berlin 1922 s. 27-63.
Izwiestija" z 18 III 1919; L.D. Gerson, "Thc Sccret Police...", s.151-152; G. Leggett, "The Cheka...",
s. 311-316.
W najtrudniejszym momencie ofensywy admiraa Koczaka, po zezwoleniu na po

nowne ukazywanie si, od 20 do 30 marca 1919 roku, eserowskiego dziennika "Dieo
Naroda", Czeka zorganizowaa 31 marca wielk obaw na dziaaczy eserowskich
i mienszewickich, mimo e partie ich byy absolutnie legalne. W Moskwie, Tule, Smo
lesku, Woroneu, Penzie, Samarze i Kostromie zatrzymano ponad 1900 dziaaczy obu
partii'. Ilu innych stracono doranie podczas tumienia strajkw i buntw chopskich,
w ktrych socjalicirewolucjonici i mienszewicy odgrywali najczciej gwn rol?
Dysponujemy niepewnymi danymi, albowiem nawet jeli znamy w przyblieniu liczb
ofiar najwaniejszych okresw represji, nie wiemy, ilu byo wrd nich dziaaczy poli
tycznych.
Druga wielka fala aresztowa nastpia po artykule Lenina opublikowanym w
"Prawdzie" 28 sierpnia 1919 roku, w ktrym pitnowa on raz jeszcze eserowcw
i mienszewikw, "wsplnikw i sugusw biaych, obszarnikw i kapitalistw". Wedug
rde Czeka w cigu czterech ostatnich miesicy 1919 roku aresztowano 2380
socjaliistwrewolucjonistw i mienszewikw'. Po tym, jak 23 maja 1920 roku gorczkowo po
szukiwany przez policj polityczn przywdca eserowcw i jednodniowy przewodnicz
cy rozwizanej Konstytuanty, Wiktor Czernow, omieszy Czeka i rzd, przemawiajc,
w przebraniu i pod faszywym nazwiskiem, na wiecu zwizku zawodowego drukarzy,
zwoanym dla uczczenia delegacji robotnikw angielskich, rozptaa si gwatowna fala
represji. Ca rodzin Czernowa zatrzymano jako zakadnikw, a przebywajcych
jeszcze na wolnoci eserowskich liderw wtrcono do wizienia5. W cigu lata 1920 ro
ku, po uporzdkowaniu kartotek, aresztowano i osadzono w wizieniu jako zakadni
kw ponad 2000 dziaaczy eserowskich i mienszewickich. Wewntrzny dokument Cze
ka z 1 lipca 1920 roku z wyjtkowym cynizmem objania gwne zaoenia akcji prze
ciw opozycji socjalistycznej:
Zamiast delegalizacji tych partii, ktre zeszyby wwczas do podziemia, co trudno kontrolowa,
duo bardziej podane jest pozostawienie im statusu "plegalnoci". W ten sposb atwiej
trzyma rk na pulsie i usun z nich, w razie koniecznoci, wichrzycieli, renegatw i innych do
starczycieli uytecznych informacji. [...) Wobec tych antysowieckich partii naley koniecznie po
suy si argumentem sytuacji wojennej, aby zarzuci jej czonkom takie zbrodnie jak: "dziaal
no kontrrewolucyjna", "zdrada stanu", "dezorganizacja tyw", "szpiegostwo na rzecz obcej si
y interwencyjnej" itd."
Jednym z najstaranniej ukrywanych przez nowy reim posuni bya przemoc wobec
wiata robotniczego, w ktrego imieniu bolszewicy objli wadz. Rozpoczte w 1918
roku represje przybray na sile w latach 1919-1920, by osign kulminacj w czasie
dobrze znanego epizodu kronsztadzkiego. Od pocztku 1918 roku wiat pracy Piotro
grodu demonstrowa swj brak zaufania do bolszewikw. Po klsce strajku generalne
go z 2 lipca 1918 roku drugim mocnym aktem stay si zamieszki robotnicze w marcu
1919 roku spowodowane aresztowaniem przez bolszewikw pewnej liczby przywdcw
eserowskich, w tym Marii Spiridonowej, ktra odbya wanie pamitny przemarsz po
wszystkich gwnych fabrykach Piotrogrodu i zostaa w nich owacyjnie przyjta. W at
V. Brovkin, "Dehind...", s. 54.

' G.A. Bietow, "Iz istorii...", s. 354; CRCEDH, 5/1/2615.
V. Brovkin, "Behincl...", s. 252-257.
Cyrkularnoje pismo WCzK", Archiwum B. Nikoajewskiego, cyt. tame, s. 267-268.
Brudna wojna 97
mosferze i tak ju napitej z powodu trudnoci z zaopatrzeniem aresztowania te wywo

lay powszechny ruch protestacyjny i strajkowy.10 marca 1919 roku w obecnoci dwch
tysicy uczestnikw walne zebranie robotnikw Zakadw Putilowskich przyjo ode
zw uroczycie potpiajc bolszewikw: "Rzd ten jest jedynie dyktatur Komitetu
Centralnego Partii Komunistycznej, ktry sprawuje wadz przy pomocy Czeka i trybu
naw rewolucyjnych"'.
W odezwie domagano si oddania caej wadzy w rce sowietw, wolnoci wyborw
do sowietw i komitetw fabrycznych, zniesienia naoonych na robotnikw ogranicze
w indywidualnym przywozie ywnoci ze wsi do Piotrogrodu (do 1,5 puda, czyli 24 kg)
oraz uwolnienia wszystkich winiw politycznych, czonkw "prawdziwych partii re
wolucyjnych", a zwaszcza Marii Spiridonowej. Prbujc zahamowa rosncy z dnia na
dzie ruch,12 marca 1919 roku Lenin osobicie przyby do Piotrogrodu. Jednak gdy
usiowa przemwi w zakadach objtych strajkiem okupacyjnym, zosta wraz z Zino
wjewem zniewaony przy okrzykach: "Precz z gudajami i komisarzami! Grocy
w kadej chwili wybuchem zadawniony ludowy antysemityzm poczy ydw z bolsze
wikami, gdy tylko ci ostatni utracili kredyt zaufania, zyskany chwilowo po rewolucji
padziernikowej 1917 roku. Zbitk "ydobolszewicy" uzasadnia w oczach mas fakt, i
znaczna cz najbardziej znanych liderw bolszewickich bya ydami (Trocki, Kamie
niew, Zinowjew, Swierdow, Radek itd.).
16 marca 1919 roku oddziay Czeka wziy szturmem po zbrojnym oporze Zakady
Putilowskie i aresztoway okoo dziewiciuset robotnikw. W nastpnych dniach pra
wie dwustu uczestnikw strajku rozstrzelano bez sdu w odlegej o jakie pidziesit
kilometrw od Piotrogrodu twierdzy szlisselburskiej. Zgodnie z nowym rytuaem zwol
nieni co do jednego z pracy strajkujcy zostali ponownie do niej przyjci dopiero po
podpisaniu owiadczenia, w ktrym przyznawali, i zostali oszukani i "nakonieni do
zbrodni" przez kontrrewolucyjnych prowokatorw". Robotnicy mieli by odtd poddani
starannemu nadzorowi. Poczwszy od wiosny 1919 roku tajny departament Czeka zor
ganizowa w niektrych orodkach robotniczych ca siatk informatorw, odpowie
dzialnych za regularn informacj o "stanie umysw" w tej czy innej fabryce. Klasy
pracujce to klasy niebezpieczne...
Wiosna 1919 roku zaznaczya si bardzo licznymi i barbarzysko stumionymi strajka
mi w wielu robotniczych orodkach Rosji: Tule, Sormowie, Orle, Briasku, Twerze, Iwano
wo-Wozniesiesku i Astrachaniu"'. dania robotnikw byy wszdzie prawie identyczne.
Ndzne zarobki wystarczay zaledwie na wykupienie kartek ywnociowych zapewniaj
cych p funta chleba dziennie, tote strajkujcy domagali si zrwnania racji ywnocio
wych z racjami onierzy Armii Czerwonej. Jednak ich dania byy take, a nawet przede
wszystkim, natury politycznej: zniesienie przywilejw dla komunistw, uwolnienie wszyst
kich winiw politycznych, wolne wybory do komitetw fabrycznych i sowietw, przerwa
nie poboru do Armii Czerwonej, wolno zrzeszania si, wolno sowa, prasy itd.
W oczach bolszewikw ruch sta si niebezpieczny, gdy czsto przystpoway do
niego skoszarowane w miastach przemysowych jednostki wojskowe. W Orle, Briasku,
CRCEDHC,17/84/43/2-4.
V. Brovkin, "Behind...", s. fi4; CRCEDHC,17/84/43.
G. Leggett, "The C,heka...", s. 313; V. Brovkin, "Behind...", s. 7; "Yietrogradskaja Prawda" z 13 IV
1414, s. 3.
' CIlCEDHC,17/h6/bti/2-5;17/fi/3S 1.
Homlu i Astrachaniu zbuntowani onierze przyczyli si do strajkujcych z okrzyka

mi: "mier gudajom i bolszewickim komisarzom!" Zajli i zupili cz miast, ktre
oddziay Czeka i wojska wierne reimowi odbiy dopiero po kilku dniach walk". Odwet
za strajki i zamieszki przybiera rne formy, poczynajc od lokautu we wszystkich fa
brykach, przez konfiskat kart zaopatrzenia - jedn z najskuteczniejszych broni wadzy
bolszewickiej bya groba godu - a do masowych egzekucji setek strajkujcych i bun
townikw.
Najpowaniejsze represje dotkny Tu i Astracha w marcu i kwietniu 1919 ro
ku. W celu stumienia strajkw w zakadach zbrojeniowych Tuy, historycznej zbro
jowni Rosji, 3 kwietnia 1919 roku przyjecha sam Dzieryski. Zakady te o strate
gicznym znaczeniu dla Rosji - produkowano w nich 80% rosyjskich karabinw - byy
ju widowni przerw w pracy i strajkw zim 1918-1919 roku. Wrd aktywistw po
litycznych, dziaajcych w rodowisku wysoko wykwalifikowanych robotnikw, zdecy
dowan wikszo mieli mienszewicy i socjalicirewolucjonici. Aresztowanie na po
cztku marca 1919 roku setek dziaaczy socjalistycznych wywoao fal protestw,
ktrej kulminacj by zorganizowany 27 marca "marsz za wolnoci i przeciw godo
wi z udziaem tysicy robotnikw i kolejarzy. 4 kwietnia Dzieryski kaza areszto
wa kolejnych omiuset "prowodyrw" i oprni si fabryki okupowane od tygodni
przez strajkujcych. Wszyscy robotnicy zostali zwolnieni. Opr ich zamano broni
i godem. Karty zaopatrzenia nie byy honorowane ju od tygodni. eby otrzyma
nowe, dajce prawo do 250 gramw chleba, i wrci do fabryki po zbiorowym lokau
cie, robotnicy musieli podpisa prob o przywrcenie do pracy, pod warunkiem, e
kade zatrzymanie produkcji bdzie odtd uwaane za podlegajc karze mierci de
zercj. 10 kwietnia produkcja ruszya ponownie. Dzie wczeniej rozstrzelano dwu
dziestu szeciu "prowodyrw"'z
Pooony u ujcia Wogi Astracha mia wiosn 1919 roku szczeglne znaczenie
strategiczne zapory, ktra nie dopuszczaa do poczenia si wojsk admiraa Koczaka
na pnocnym wschodzie z armi generaa Denikina na poudniowym zachodzie. Oko
liczno ta tumaczy niewtpliwie niesychan brutalno, z jak w marcu 1919 roku zo
sta stumiony strajk robotnikw Astrachania. Rozpoczty w pocztku marca z powo
dw tyle ekonomicznych - zbyt niskie racje ywnociowe - co politycznych - areszto
wanie dziaaczy socjalistycznych - strajk przerodzi si w zamieszki 10 marca, kiedy to
45 puk piechoty odmwi strzelania do defilujcych w centrum miasta robotnikw.
onierze przyczyli si do strajkujcych i spldrowali siedzib partii bolszewickiej, za
bijajc wielu dziaaczy. Stojcy na czele lokalnego Komitetu WojskowoRewolucyjnego
Siergiej Kirow wyda wwczas rozkaz "bezlitosnego wytpienia wszystkimi rodkami
biaogwardyjskich wszy". Przed przystpieniem do metodycznego zdobywania Astra
chania wojska wierne bolszewikom i oddziay Czeka zablokoway wszystkie wjazdy do
miasta. Kiedy wizienia pkay ju w szwach, buntownikw i strajkujcych zaadowano
na barki i setkami wrzucano z kamieniem u szyi do Wogi. W dniach 12-14 marca roz
strzelano i utopiono od 2 do 4 tysicy strajkujcych robotnikw i zbuntowanych onie
rzy.15 marca represje dotkny miejscow "buruazj" oskaron o inspirowanie "bia
Tame,17/6/197/105;17/66/68.
': CRCEDHC, 17/6/351; "Izwiestija CK RKP(b)" nr 3 z 4 VII 1919; CRCEDHC, 2/I/24095; GARF,
130/3/363.
Brudna wojna 99
ogwardyjskiego" spisku, w ktrym robotnicy i onierze mieli by tylko szeregowcami.

Przez dwa dni pozwalano rabowa bogate domy kupcw astrachaskich, a ich samych
aresztowano i rozstrzelano. Niepewne obliczenia "buruazyjnych" ofiar astrachaskiej
masakry wahaj si od 600 do 1000 osb. W sumie w cigu tygodnia rozstrzelano lub
utopiono od 3 do 5 tysicy osb. Zabitych komunistw, ktrych z wielk pomp pocho
wano 18 marca - a wic, jak podkrelay wadze, w rocznic Komuny Paryskiej - byo
47. Astrachaska rze, ktr dugo wspominano jako zwyky epizod wojny czerwonych
z biaymi, w wietle dostpnych dokumentw archiwalnych ujawnia dzi swj prawdzi
wy charakter: najwikszego zbiorowego mordu na robotnikach, dokonanego przez wa
dz bolszewick przed masakr w Kronsztadzie".
Z powodu militaryzacji ponad dwch tysicy przedsibiorstw stosunki midzy wia
tem robotniczym a wadz bolszewick ulegy dalszemu pogorszeniu pod koniec 1919
i w pocztku 1920 roku. Gwny zwolennik militaryzacji produkcji, Lew Trocki, przed
stawi na IX Zjedzie Partii w marcu 1920 roku swoje koncepcje w tej kwestii. Jego
zdaniem czowiek obdarzony zosta naturaln skonnoci do lenistwa. W kapitalizmie
robotnicy musieli szuka pracy, by przey. Kapitalistyczny rynek pobudza pracownika.
W socjalizmie "rynek jest zastpowany przez wykorzystanie rezerw pracy". Zadaniem
pastwa jest wic ukierunkowanie, przydzielanie i "pobr" robotnika, ktry tak jak o
nierz winien jest posuszestwo robotniczemu pastwu bronicemu interesw proleta
riatu. Takie byo uzasadnienie i sens militaryzacji pracy, krytykowanej ostro przez
mniejszo zwizkowcw i liderw bolszewickich; w istocie oznaczaa ona zakaz straj
kw, ktre porwnano do dezercji w czasie wojny, wzmocnienie dyscypliny oraz wadzy
dyrekcji, cakowite podporzdkowanie zwizkw zawodowych i komitetw fabrycz
nych, ktrych rola ograniczaa si odtd do wdraania polityki wydajnoci produkcji,
zakaz porzucania stanowiska pracy przez robotnikw oraz karanie nieobecnoci i sp
nie, bardzo licznych w epoce, w ktrej robotnicy, mimo wtpliwych rezultatw, zajci
byli wci poszukiwaniem ywnoci.
Niezadowolenie robotnikw z militaryzacji pracy pogbiay jeszcze narastajce
trudnoci ycia codziennego. Jak przyznawa raport Czeka, zoony rzdowi 6 grudnia
1919 roku, "w ostatnim okresie stale narasta kryzys ywnociowy. Masy robotnicze
cierpi gd. Robotnicy nie maj ju si do pracy, wic coraz czciej j opuszczaj,
zwaszcza e panuje nie tylko gd, ale i zimno. W wielu moskiewskich zakadach meta
lurgicznych zdesperowane masy s gotowe na wszystko - na strajk, bunt czy powstanie
- jeli nie rozwie si w jak najkrtszym czasie problemu zaopatrzenia w ywno"a.
Na pocztku 1920 roku pensja piotrogrodzkiego robotnika wynosia od 7 do 12 ru
bli miesicznie. Poza tym niewielkim wynagrodzeniem - funt masa kosztowa na wol
nym rynku 5000 rubli, misa - 3000 rubli, a litr mleka 750 rubli! - kady pracownik
w zalenoci od kategorii, do ktrej go przydzielono, mia prawo do pewnej iloci pro
duktw. W kocu 1919 roku w Piotrogrodzie pracownik fizyczny otrzymywa p funta
chleba na dzie oraz funt cukru, p funta tuszczu i cztery funty wdzonych ledzi na
miesic...
V. Brovkin, "Behind...", s. R2-H5; S.P. Melgounov, "La Terreur rouge en Russie,191H1924", Payot,
Paris 1927, s. 5H60; P. Silin, "Astrachanskije rasstriely", w: W. Czernow, "Czeka: Matieriay po diejatiel
nosti Czriezwyczajnoj komissu", Berlin 1922, s. 24H255.
CRCEDHC, 2l1/11957.
100 PASTWO PRZECiW SPOECZESTWU
Teoretycznie obywatele podzieleni zostali na "odki" piciu kategorii ze zmniej

szajcymi si "racjami klasowymi", poczynajc od pracownikw fizycznych i onierzy
Armii Czerwonej a do "bezuytecznych" - kategorii, w ktrej miecili si szczeglnie
le uposaeni intelektualici. W rzeczywistoci system by o wiele bardziej krzywdzcy
i wyrachowany. Ostatni w kolejce, najbardziej upoledzeni - "bezuyteczni", intelektu
alici i "byli" - nie dostawali czsto nic. "Pracownicy" za podzieleni byli na rozliczne
kategorie wedug hierarchii priorytetw, dajcej przywileje sektorom niezbdnym rei
mowi do przetrwania. W zimie 1919-1920 roku w Piotrogrodzie istniay trzydzieci trzy
kategorie kart, ktrych wano nigdy nie przekraczaa miesica! W zorganizowanym
przez bolszewikw systemie centralnego zaopatrzenia bro ywnociowa odgrywaa za
sadnicz rol w karaniu lub stymulowaniu poszczeglnych kategorii obywateli.
Racja chleba powinna by ograniczona dla tych, ktrzy nie pracuj w najwaniejszym
dzi sektorze transportu, i podniesiona dla jego pracownikw - pisa Lenin do Trockiego
1 lutego 1920 roku. - Jeli trzeba, niech zgin tysice ludzi, ale kraj musi by ocalony"'5.
Wobec takiej polityki wszyscy ci, ktrzy utrzymali zwizki z wsi, a byo ich wielu,
starali si jak najczciej jedzi na wie, prbujc sprowadzi stamtd ywno.
Wprowadzone w celu "przywrcenia porzdku" rodki militaryzacji pracy day efekt
przeciwny do zamierzonego, powodujc bardzo liczne przerwy w pracy, strajki i bezli
tonie tumione zamieszki. "Najlepszym miejscem dla strajkujcego, tego nioscego
t febr szkodliwego moskita - mona byo przeczyta w "Prawdzie" z 12 lutego
1920 roku - jest obz koncentracyjny!" Wedug oficjalnych statystyk Ludowego Komi
sariatu Pracy 77% wielkich i rednich zakadw przemysowych Rosji zostao dotkni
tych strajkami w pierwszym proczu 1920 roku. Znamienne, e najwicej strajkw wy
buchao w sektorach, w ktrych militaryzacj pracy posunito najdalej - metalurgia,
kopalnie i koleje. Raporty tajnego departamentu Czeka dla bolszewickiego kierownic
twa nie ukrywaj represji, stosowanych wobec robotnikw opierajcych si militaryza
cji: po aresztowaniu trybuna rewolucyjny skazywa ich najczciej za "sabota" lub
"dezercj". W Symbirsku, eby posuy si tylko tym przykadem, w kwietniu 1920 ro
ku dwunastu robotnikw fabryki zbrojeniowej skazano na obz za "akt sabotau w po
staci strajku woskiego [...), szerzenie propagandy przeciw wadzy sowieckiej opartej na
przesdach religijnych i sabej wiadomoci politycznej mas oraz za faszywe interpre
towanie sowieckiej polityki pacowej"'. Rozszyfrowujc t nowomow, moemy wy
wnioskowa, e oskareni robili przerwy w pracy bez zezwolenia dyrekcji, protestowali
przeciw przymusowi pracy w niedziel, krytykowali przywileje komunistw i narzekali
na godowe zarobki...
Najwysze kierownictwo partii, w tym Lenin, wzywao do przykadnego ukarania
strajkujcych. 29 stycznia 1920 roku Lenin, zaniepokojony nateniem ruchw robotni
czych na Uralu, depeszowa do Iwana Smirnowa z WojskowoRewolucyjnego Sowietu
5. Armii: "P donis mi o aktach jawnego sabotau ze strony kolejarzy. [...] Podobno
brali te w tym udzia robotnicy z Iewska. Dziwi si, e godzicie si z tym i nie przy
stpujecie do masowych egzekucji za sabota. Z powodu militaryzacji pracy doszo
w 1920 roku do wielu strajkw: w marcu w Jekaterynburgu aresztowano i skazano na
5 "Trotsky Papers", t. 2, s. 22.

' V. Brovkin, "Behind...", s. 2R9.
Trotsky Papers", t. 2, s. 20.
BRUDNA WojNA 101
kary obozu 80 robotnikw; w kwietniu -100 kolejarzy linii RiazaUral; w maju na li

nu kolejowej MoskwaKursk -160 kolejarzy, w czerwcu 152 robotnikw fabryki meta
lurgicznej w Briasku. Mona by mnoy przykady strajkw, surowo stumionych ze
wzgldu na militaryzacj pracy'".
Jeden z najwikszych strajkw wybuch w czerwcu 1920 roku w zakadach zbroje
niowych Tuly, ktre mimo bardzo surowych dowiadcze z kwietnia 1919 roku byy
wanym orodkiem robotniczych protestw przeciw reimowi. W niedziel 6 czerwca
1920 roku grupa metalowcw odmwia zadanej przez dyrekcj pracy w godzinach
nadliczbowych. Pracy tego dnia i w ogle w niedziele odmwiy te robotnice, tuma
czc, i tylko w niedziel mog uda si po zaopatrzenie do pobliskich wsi. Na wezwa
nie dyrekcji do zakadw przyby silny oddzia czekistw, aby aresztowa strajkujcych.
Ogoszono stan wojenny i trojce zoonej z przedstawicieli partii i Czeka zlecono ujaw
nienie "kontrrewolucyjnej konspiracji, uknutej przez polskich szpiegw i Czarn Sotni
w celu osabienia siy bojowej Armii Czerwonej".
W czasie gdy rozszerzal si strajk i mnoyy si aresztowania "prowodyrw", zwy
czajowy przebieg wypadkw zosta zakcony nie znanym dotd zjawiskiem: przed sie
dzib Czeka pojawiy si setki, a nastpnie tysice robotnic i zwykych gospody do
mowych, ktre domagay si, by je rwnie aresztowano. Ruch okrzepl, z chwil gdy
z kolei robotnicy zadali masowego aresztowania, chcc w ten sposb ukaza absur
dalno oskarenia o "polski i czarnosecinny spisek". W cigu czterech dni uwiziono
ponad dziesi tysicy osb, a waciwie zostay one stoczone pod golym niebem na
duej przestrzeni, pilnowanej przez czekistw. Organizacje partyjne i Czeka na chwil
przestay panowa nad sytuacj: nie wiedziay, jak przedstawi wypadki w Moskwie,
zdoay jednak przekona wadze centralne o istnieniu rozgazionej konspiracji. Wna
dziei znalezienia "prawdziwych" winnych Komitet Likwidacji Konspiracji w Tule prze
suchal tysice robotnikw i robotnic. Warunkiem uwolnienia i ponownego zatrudnie
nia robotnikw, a take wydania im kart ywnociowych byo podpisanie przez nichna
stpujcej deklaracji: "Ja, niej podpisany cuchncy pies i kryminalista, kajam si przed
Trybunaem Rewolucyjnym i Armi Czerwon, wyznaj moje grzechy i przyrzekam rzetelnie pracowa".
Inaczej ni w przypadku wielu robotniczych ruchw protestacyjnych tulskie za
mieszki z lata 1920 roku pocigny za sob do lekkie kary: dwadziecia osiem osb
skazano na kary obozu, a dwiecie na zesanie"'. Z braku wykwalifikowanej siy robo
czej wadza bolszewicka oczywicie nie moga zrezygnowa z najlepszych rusznikarzy
w kraju, tote ferujc wyroki musiaa bra pod uwag nadrzdne interesy reimu i de
cydujce dla niego sektory.
Przy caym swym symbolicznym i strategicznym znaczeniu "front robotniczy" stanowi

tylko nieznaczny fragment walki reimu na niezliczonych "frontach wewntrznych"
wojny domowej. Walka przeciw odmawiajcym zgody na rekwizycje i pobr do wojska
chopom - zielonym - mobilizowaa wszystkie siy. Dostpne dzi raporty odpowie
dzialnych za zwalczanie buntw departamentw specjalnych Czeka i Wojsk Obrony
X v. grovkin, "Dehind...", s. 247 i n.

' Tamie, s. 24?-24fi.
Wewntrznej Republiki ukazuj w caej potwornoci niesychan przemoc stosowan

w "brudnej wojnie" pacyfikacyjnej, prowadzonej na marginesie walk midzy czerwony
mi i biaymi. Wanie w tym zasadniczym starciu midzy wadz bolszewick a chop
stwem wykua si ostatecznie polityczna praktyka terroryzmu, oparta na skrajnie pesy
mistycznej wizji mas, zdaniem Dzieryskiego "do tego stopnia ciemnych i niewiado
mych, i nawet nie s w stanie zobaczy, gdzie jest ich wasny interes". Te bydlce masy
mogy by poskromione tylko si, ow "elazn miot", o ktrej wspomnia Trocki,
chcc obrazowo opisa represje, ktre naleao zastosowa, by "oczyci" Ukrain
z "bandyckich szajek", dowodzonych przez Nestora Machn i innych przywdcw
chopskichz.
Rozruchy na wsi zaczy si latem 1918 roku. Nabray wikszego zasigu w latach
1919-1920, by osign kulminacj zim 1920-1921 roku, kiedy to zmusiy przejciowo
reim bolszewicki do ustpstw.
Do buntu pchay chopw przede wszystkim rekwizycje i pobr do Armii Czerwo
nej. W styczniu 1919 roku dotychczasowe bezadne poszukiwania nadwyek rolnych,
charakterystyczne dla pietwszych operacji rozpocztych latem 1918 roku, zostay zast
pione scentralizowanym i planowym systemem rekwizycji. Kada gubernia, kady
ujezd, kada wofost' [gmina], kada wsplnota wiejska miay odda pastwu kontyn
gent, wyznaczony wczeniej w zalenoci od przewidywanych zbiorw. Kontyngent nie
ogranicza si do zb, ale dotyczy rwnie okoo dwudziestu tak rnych produktw,
jak ziemniaki, mid, jaja, maso, nasiona oleiste, mietana czy mleko... Kada wsplno
ta wiejska odpowiadaa zbiorowo za ich dostarczenie. Dopiero po dopenieniu obo
wizku przez wie wadze rozdaway pokwitowania, upowaniajce do nabycia towarw
przemysowych, ktrych zreszt byo za mao w stosunku do potrzeb; pod koniec 1920
roku pokrywano je jedynie w 15%. Ceny za produkty rolne byy symboliczne, gdy pod
koniec 1920 roku rubel straci ju 96% wartoci do rubla w zocie. Midzy 1918 a 1920
rokiem rekwizycje zboa wzrosy trzykrotnie. Liczba powsta chopskich, cho trudno
to precyzyjnie ustali, rosa co najmniej w tym samym stosunku'.
Odmowa dalszej suby wojskowej po trzech latach na froncie i w okopach "wojny
imperialistycznej" bya drug przyczyn buntw chopskich, prowadzonych najczciej
przez ukrywajcych si po lasach dezerterw - zielonych. Liczb dezerterw w latach
1919-1920 ocenia si na ponad trzy miliony. W 1919 roku rne oddziay Czeka i spe
cjalne komisje do walki z dezerterami aresztoway ich okoo 500 tysicy; w 1920 roku
od 700 do 800 tysicy. Od 1,5 do 2 milionw dezerterw, w ogromnej wikszoci wiet
nie znajcych teren chopw, zdoao jednak umkn poszukiwaniom22.
Wobec rozmiaru zjawiska rzd podejmowa coraz ostrzejsze rodki represji. Nie tyl
ko rozstrzeliwano tysice dezerterw, ale rwnie ich rodziny traktowano jako zakad
nikw. Zasada brania zakadnikw zostaa w istocie wprowadzona latem 1918 roku,
i to w najzwyklejszych okolicznociach. wiadczy o tym na przykad podpisany przez
Lenina dekret rzdowy z 15 lutego 1919 roku, nakazujcy lokalnym oddziaom Czeka
branie zakadnikw spord chopw tych wsi, w ktrych le wykonano obowizek od
A. Graziosi, "The Great.

' S.A. Pawluczenkow, "Kriestianskij...", s. I 88-240.
O. Figes, "The Red Army and Mass Mobilization during the Russian Civil War,1918-1920", "Past
and Present" nr 129 z X11990, s.199-200.
BRUDNA WOJNA 103
nieenia torw kolejowych: "Jeli odnieanie nie zosta o wykonane, zakadnicy bd

straceni"z;.12 maja 1920 roku Lenin rozesa do wszystkich lokalnych specjalnych ko
misji do walki z dezerterami nastpujce instrukcje: "Po wyganiciu siedmiodniowego
okresu moratorium, przyznanego dezerterom na ujawnienie si, trzeba jeszcze bardziej
wzmocni sankcje wobec tych niepoprawnych zdrajcw ludu pracujcego. Rodziny
i wszyscy, ktrzy w jakikolwiek sposb im pomagaj, bd odtd uwaani za dezerte
rw i odpowiednio traktowani"z'. Dekret ten jedynie legalizowa codzienn praktyk.
Fala dezercji jednak nie ustawaa. W latach 1920-1921, podobnie jak w roku 1919, de
zerterzy stanowili wikszo wrd zielonych partyzantw, przeciw ktrym przez trzy
lata (w niektrych rejonach cztery albo nawet pi lat) bolszewicy toczyli bezlitosn
i bezprzykadnie okrutn wojn.
Poza odmow rekwizycji i poboru do wojska chopi odrzucali waciwie kad inge
rencj uwaanej za obc wadzy przybyych z miasta "komunistw". W umysach wielu
chopw rekwirujcy komunici rnili si od "bolszewikw", ktrzy poparli rewolucj
roln w 1917 roku. Na wsiach podlegych bd biaej soldatesce, bd czerwonym od
dziaom rekwizycyjnym zamieszanie i przemoc sigay szczytu.
Wyjtkowe i pozwalajce poj rne paszczyzny chopskiej partyzantki rda, ja
kim s raporty odpowiedzialnych za represje rnych departamentw Czeka, wyrnia
j dwa gwne typy ruchw. Pierwszym by bunt, lokalna rewolta, krtki i gwatowny
wybuch przemocy, ktry wciga stosunkowo ograniczon grup - od kilkudziesiciu
do stu uczestnikw. Drugim wosstanije, powstanie, w ktrym uczestniczyy tysice lub
dziesitki tysicy chopw, zorganizowanych w prawdziwe armie, zdolne opanowa
osady i miasta i dysponujce spjnym programem o charakterze socjalistycznorewolu
cyjnym lub anarchistycznym.
30 kwietnia 1919. Gubernia tambowska. Na pocztku kwietnia w ujedzie lebiadiskim wybuch

bunt kuakw i dezerterw, ktrzy protestowali przeciw mobilizacji ludzi oraz rekwizycji koni
i zb. Wznoszc okrzyki "Precz z komunistami! Precz z sowietami!", uzbrojeni powstacy spl
drowali cztery gminne komitety wykonawcze i zamordowali barbarzysko 7 komunistw, tnc
ich ywcem pi. Wezwany na pomoc przez czonkw oddziau rekwizycyjnego 212 batalion Cze
ka rozgromi zbuntowanych kuakw. Aresztowano 60 osb, 50 z nich natychmiast rozstrzelano,
wie, w ktrej zacz si bunt, zostaa cakowicie spalona.
Gubernia woroneska, 11 czerwca 1919, godz. 16.15. Telegraficznie. Sytuacja poprawia si.
Powstanie w ujedzie nowochoperskim zostao praktycznie zlikwidowane. Nasz samolot zbom
bardowa i cakowicie spali osad Tretiaki - jedno z gwnych bandyckich gniazd. Trwaj ope
racje porzdkowe.
Gubernia Jarosawska, 23 czerwca 1919. Bunt dezerterw w gminie pietropawowskiej zosta
zlikwidowany. Rodziny dezerterw zatrzymano jako zakadnikw. Kiedy zaczto rozstrzeliwa
po jednym mczynie z kadej rodziny dezerterw, zieloni wychodzili z lasw i poddawali si.
Dla przykadu rozstrzelano 34 dezerterw5.
Tysice podobnych raportw2" wiadcz o niesychanej gwatownoci pacyfikacji

prowadzonej przez wadze przeciw chopskiej partyzantce, ktr cho bya zasilana
"Diekriety sowietskoj wtasti", t. 4, Moskwa 1968, s.167.

' V. Bcovkin, "Behind...", s. 318.
zRGWA (Russkij Gosudarstwiennyj Wojennyj Archiw) 33987/3l32.
Zhir tych raportw, sporzdzony przez rosyjskich, francuskich i woskich historykw pod kierun
kiem W.P. Daniowa, ukaza si w jzyku rosyjskim w kocu 1997 r.
przez dezerterw w raportach okrelano jako "bunt kuacki lub "bandyckie powsta
nie". Trzy zacytowane fragmenty ukazuj najczstsze metody represji: aresztowanie
i stracenie zakadnikw pord rodziny dezerterw lub "bandytw", ostrzelanie i spale
nie woski. Owe wymierzane na olep i niewspmierne do czynw represje stosowano
w myl zasady zbiorowej odpowiedzialnoci caej wsplnoty wiejskiej. Zazwyczaj wa
dze daway dezerterom czas na poddanie si. Po upywie terminu dezerter uwaany by
za podlegajcego natychmiastowej egzekucji "lenego bandyt". Dokumenty wadz za
rwno cywilnych, jak i wojskowych gosiy: "jeli mieszkacy ktrej woski pomog
w jakikolwiek sposb ukrywajcym si w pobliskich lasach bandytom, caa wie zosta
nie spalona".
Niektre zbiorcze raporty Czeka zawieraj dane liczbowe na temat rozmiaru prowa
dzonych na wsi operacji pacyfikacyjnych. Tak wic od 15 padziernika do 30 listopada
1918 roku tylko w dwunastu guberniach Rosji wybuchy czterdzieci cztery bunty, w cza
sie ktrych aresztowano 2320, zabito 620, a rozstrzelano 982 osoby. W czasie tych za
mieszek ponioso mier 480 sowieckich funkcjonariuszy oraz 112 czonkw oddziaw
rekwizycyjnych, oddziaw Czeka i onierzy Armii Czerwonej. We wrzeniu 1919 roku
w dziesiciu guberniach, dla ktrych mamy dane zbiorcze, naliczono: 48 735 dezerterw
i 7325 "bandytw" aresztowanych, 1826 zabitych, 2230 rozstrzelanych, przy 430 ofia
rach po stronie sowieckich funkcjonariuszy i wojskowych. Te bardzo niepene dane nie
uwzgldniaj o wiele wikszych strat z okresu wielkich powsta chopskich.
Powstania te miay kilka okresw natenia: od maja do sierpnia 1919 roku, zwasz
cza nad rodkow Wog i na Ukrainie; od lutego do sierpnia 1920 roku w guberniach
samarskiej, ufijskiej, kazaskiej i tambowskiej oraz znowu na odebrancj biaym Ukra
inie, ktra jednak w gbi kraju cigle kontrolowana bya przez chopsk partyzantk.
Poczwszy od koca 1920 roku i przez ca pierwsz poow roku 1921, ruch chopski,
tumiony na Ukrainie, nad Donem i na Kubaniu, osign apogeum w Rosji, a to dziki
ogromnemu powstaniu chopskiemu obejmujcemu gubernie: tambowsk, penzesk,
samarsk, saratowsk i carycysk'. Zarzewie tej chopskiej wojny wyganie dopiero
z nadejciem jednej z najstraszniejszych klsk godu w dziejach XX wieku.
Pierwszy raz od ustanowienia reimu bolszewickiego lokalne bunty chopskie prze
mieniy si w prawdziwe powstanie w marcu 1919 roku w bogatych guberniach samar
skiej i symbirskiej, ktre obarczono prawie pit czci wszystkich rekwizycji zboo
wych w Rosji. Liczca blisko 30 tysicy uzbrojonych ludzi powstacza armia chopska
opanowaa dziesitki osad. W cigu niespena miesica wadza bolszewicka stracia
kontrol nad guberni samarsk. Bunt sprzyja parciu ku Wodze jednostek biaej ar
mii admiraa Koczaka, gdy bolszewicy musieli wysa dziesitki tysicy ludzi do likwi
dacji do dobrze zorganizowanej armii chopskiej, ktra wysuwaa spjny program po
lityczny z daniem zniesienia rekwizycji, swobody handlu, wolnych wyborw do sowie
tw i skoczenia z "bolszewick komisarzokracj". Podsumowujc w pocztku kwietnia
1919 roku wyniki likwidacji powsta chopskich w guberni, szef samarskiej Czeka od
notowa po stronie powstacw 4240 zabitych, 625 rozstrzelanych oraz 6210 aresztowa
nych dezerterw i "bandytw".
M.S. Frenkin, "Tragiedija kriestianskich wosstanij w Rossii 1918-1921", Jerozolima 1987; O. Figes,
"Peasant Russia, Civil War: the Volga Countryside in the Kevolution", Oxford 1989; V. Brovkin, "Be
hind...".
BRUDNA WOJNA 105
Ledwie przygas pomie w guberni samarskiej, rozpali si z nierwn si na wik

szoci ziem Ukrainy. Po wycofaniu si w kocu 1918 roku Niemcw i armii austrow
gierskiej rzd bolszewicki postanowi ponownie zdoby Ukrain. Jako najbogatszy
region rolniczy dawnego imperium carw miaa ona "ywi proletariat Moskwy i Pio
trogrodu". Tutaj kontyngenty byy jeszcze wysze ni gdzie indziej. Wypenienie ich
oznaczao skazanie na pewn mier tysicy wsi, ju wycieczonych w cigu caego
1918 roku okupacj armii niemieckiej i austrowgierskiej. Poza tym - inaczej ni
w przypadku polityki podziau ziemi midzy wsplnoty wiejskie, ktr musieli zaakcep
towa w Rosji pod koniec 1917 roku - na Ukrainie rosyjscy bolszewicy chcieli znacjo
nalizowa ca, najnowoczeniejsz w imperium, wasno ziemsk. Polityka majca na
celu przemian wielkich posiadoci produkujcych zboe lub cukier w wielk wasno
kolektywn, w ktrej chopi byliby jedynie robotnikami, moga wzbudzi na wsi tylko
niezadowolenie. A wie bya zaprawiona w walkach z niemieckimi i austrowgierskimi
wojskami okupacyjnymi. W pocztku 1919 roku istniay na Ukrainie prawdziwe, liczce
dziesitki tysicy ludzi armie chopskie, na ktrych czele stali ukraiscy przywdcy po
lityczni lub dowdcy wojskowi, tacy jak Semen Petlura, Nestor Machno, Hryhoriw oraz
Zeeny. Armie te byy zdecydowane na walk o zwycistwo swej koncepcji rewolucji
agrarnej: ziemi dla chopw, swobody handlu i sowietw wybranych w wolnych wybo
rach "bez Moskali i ydw". Dla wikszoci chopw ukraiskich, o wiadomoci
uksztatowanej dug tradycj antagonizmu midzy ukraisk w wikszoci wsi a zdo
minowanym przez Rosjan i ydw miastem, zbitka: Moskalebolszewicyydzi, bya
oczywista i prosta. Wszyscy mieli by wyrzuceni z Ukrainy.
Owa szczeglna sytuacja Ukrainy tumaczy brutalno i dugotrwao walk midzy
bolszewikami i wielkim odamem ukraiskiego chopstwa. Obecno innego aktora wy
darze, biaych, zwalczanych jednoczenie przez bolszewikw i przez rne, bronice
si przed powrotem wielkich posiadaczy, chopskie armie ukraiskie, jeszcze bardziej
komplikowaa polityczny i militarny zamt w kraju, gdzie niektre miasta, jak Kijw,
w cigu dwch lat przechodziy z rk do rk czternacie razy!
Pierwsze wielkie bunty przeciw bolszewikom i ich osawionym oddziaom rekwizycyj
nym wybuchy w kwietniu 1919 roku. Tylko w tym miesicu w guberniach kijowskiej,
czernihowskiej, potawskiej i odeskiej wybuchy 93 bunty chopskie. Dane Czeka z dwu
dziestu pierwszych dni lipca 1919 roku odnotowuj 210 rozruchw z udziaem stu tysi
cy uzbrojonych partyzantw i kilkuset tysicy chopw. Chopskie wojska Hryhoriwa
prawie dwadziecia tysicy zbrojnych, w tym wiele zbuntowanych jednostek Armii Czer
wonej, z 50 dziaami i 700 karabinami maszynowymi - zajy w kwietniu i maju 1919 ro
ku wiele miast ukraiskich, w tym Czerkasy, Cherso, Nikoajew i Odess. Zorganizo
way w nich autonomiczn wadz, ktrej hasa byy jednoznaczne: "Caa wadza w rce
sowietw ludu ukraiskiego!", "Ukraina dla Ukraicw, bez bolszewikw i ydw!"
"Podzia ziemi", "Wolno przedsibiorczoci i handlu. Partyzanci Zeenego - dwa
dziecia tysicy zbrojnych - opanowali ca guberni kijowsk poza wikszymi miastami.
Pod hasami "Niech yje wadza sowiecka, precz z bolszewikami i ydami!", zorganizo
wali dziesitki krwawych pogromw spoecznoci ydowskich w osadach i miasteczkach
guberni kijowskiej i czernihowskiej. Dziaalno stojcego na czele kilkudziesicio
tysicznej armii chopskiej Nestora Machny, lepiej znana dziki licznym opracowaniom,
Taras Hunczak (wyd.), "The Ukraine,1917-1921", Cambridge U.P.,1477

opieraa si na programie narodowym, spoecznym, a zarazem anarchizujcym przygo

towanym podczas prawdziwych zjazdw, takich jak Zjazd Delegatw Chopskich, Po
wstaczych i Robotniczych, ktry odby si w kwietniu 1919 roku w Hulajpolu - gw
nym orodku ruchu machnowcw. Tak jak wiele sabiej zorganizowanych ruchw chop
skich machnowcy gosili przede wszystkimi odrzucenie wszelkiej ingerencji pastwa
w sprawy chopskie i postulat chopskiego selfgovernment - swego rodzaju samorzdno
ci - opartej na wybranych w wolnych wyborach sowietach. Do tych podstawowych po
stulatw dochodzia pewna liczba da, wsplnych dla caego ruchu chopskiego: po
wstrzymanie rekwizycji, zniesienie podatkw bezporednich i porednich, wolno dla
wszystkich partii socjalistycznych i grup anarchistycznych, podzia ziemi, zniesienie "ko
misarzokracji bolszewickiej", a take oddziaw specjalnych i Czekazy.
Setki powsta chopskich, ktre wybuchy wiosn i latem 1919 roku na tyach Armii
Czerwonej, odegray decydujc rol w pyrrusowym zwycistwie biaych generaa De
nikina. Po wyruszeniu 19 maja 1919 roku z poudniowej Ukrainy biaa armia odnosia
atwe sukcesy w starciach z wysanymi do tumienia buntw chopskich jednostkami
Armii Czerwonej. Wojska Denikina 12 czerwca zajy Charkw, 28 sierpnia Kijw, a 30
wrzenia Worone. Odwrotowi bolszewikw, ktrzy zdoali umocni sw wadz tylko
w wikszych miastach, pozostawiajc wsie zbuntowanym chopom, towarzyszyy maso
we egzekucje winiw i zakadnikw, do ktrych jeszcze wrcimy. W czasie pospiesz
nego odwrotu przez centrum kraju, w ktrym dziaaa chopska partyzantka, oddziay
Armii Czerwonej i Czeka bez litoci paliy setki wsi i masowo rozstrzeliway "bandy
tw", dezerterw i "zakadnikw". Opuszczenie, a nastpnie ponowne zdobycie Ukra
iny na przeomie 1919 i 1920 roku byo okazj do rozptania przeraajcego terroru
wobec ludnoci cywilnej, ktry tak sugestywnie przedstawia Isaak Babel w wietnej
ksice "Armia konna".
Na pocztku 1920 roku wojska biaych byy ju pobite, z wyjtkiem kilku niewiel
kich jednostek, ktre schroniy si na Krymie pod dowdztwem nastpcy Denikina, ba
rona Wrangla. Naprzeciw siebie stanli bolszewicy i chopi. A do 1922 roku na walcz
c z wadz wie miay spada bezlitosne represje. W lutym i marcu 1920 roku nowa
wielka rebelia, znana pod nazw "powstania wide", wybucha na wielkim obszarze roz
cigajcym si od Wogi do Uralu, w guberniach kazaskiej, symbirskiej i ufijskiej. Re
giony te, zamieszkane przez Rosjan, ale rwnie przez Tatarw i Baszkirw, zostay
poddane wyjtkowo cikim rekwizycjom. W cigu kilku tygodni bunt ogarn dziesi
ujezdw. Powstacza armia Czarnych Orw liczya w szczytowym okresie nawet do
pidziesiciu tysicy onierzy. Uzbrojone w dziaa i karabiny maszynowe Wojska
Obrony Wewntrznej Republiki zdziesitkoway uzbrojonych w widy i piki powsta
cw. W cigu kilku dni tysice z nich zamordowano, a setki wsi spalono"'.
Po szybkim stumieniu "powstania wide" ogie buntw chopskich rozpali si na
nowo w guberniach lecych nad rodkow Wog, ktre take dotknite zostay rekwi
zycjami: tambowskiej, samarskiej, saratowskiej i carycyskiej. Jak przyznawa przywd
ca bolszewicki AntonowOwsiejenko, ktry mia spacyfikowa zbuntowanych chopw
Voline, "La Revolution inconnue", Belfond, Paris 1969, s. 509-626; A. Skirda, "Les Cosayues de la li
berte", Lattes, Paris 1985; R. Pipes, "Russia under the Bolshevik Regime, 1919-1924", HarperCollins,
London 1994, s.106-108.
' O. Figes, "Peasant Russia, Civil War", London 1992, s. 333 sq.; V. Brovkin, "Behind...", s. 323-325.
BRUDNA WOJNA 107
Tambowa, realizacja planw rekwizycji na lata 1920-1921 skazaaby chopw na pewn

mier. Plany rekwizycji zakaday pozostawienie im rednio 1 puda (16 kg) ziarna i 1,5
puda (24 kg) ziemniakw na osob rocznie, a wic dziesi do dwunastu razy mniej, ni
wynosi niezbdne minimum! Latem 1920 roku chopi tych guberni zaczli wic walk
o przetrwanie. Miaa ona cign si nieustannie przez dwa lata, do chwili pokonania
zbuntowanych chopw godem.
Trzeci wielk aren walk bolszewikw i chopw w 1920 roku pozostawaa Ukraina,
odbita midzy grudniem 1919 a lutym 1920 roku z rk biaych. Pooone w gbi kraju
wsie byy wci pod kontrol niezalenych zielonych oddziaw lub jednostek mniej lub
bardziej podporzdkowanych Machnie. W odrnieniu od Czarnych Orw zoone
gwnie z dezerterw oddziay ukraiskie byy dobrze uzbrojone. Latem 1920 roku
armia Machny miaa jeszcze pitnacie tysicy onierzy, dwa i p tysica kawalerzy
stw, setk karabinw maszynowych, dwadziecia armat i dwa pojazdy pancerne. Silny
opr wkraczajcym w gb kraju bolszewikom stawiy rwnie setki mniejszych "band",
liczcych od kilkudziesiciu do kilkuset onierzy. Aby zlikwidowa t chopsk party
zantk, na pocztku maja 1920 roku rzd mianowa szefa Czeka Feliksa Dzieryskiego
naczelnym dowdc tyw Frontu PoudniowoZachodniego". Dzieryski pozosta
ponad dwa miesice w Charkowie, by zorganizowa dwadziecia cztery specjalne jed
nostki si bezpieczestwa wewntrznego republiki - elitarne, dysponujce kawaleri do
pocigu za "buntownikami" i lotnictwem do bombardowania "bandyckich gniazd. Ich
zadaniem byo zwalczenie chopskiej partyzantki w cigu trzech miesicy. W rzeczywi
stoci akcje pacyfikacyjne cigny si od lata 1920 do jesieni 1922 roku i przyniosy
dziesitki tysicy ofiar.
Pomidzy rnymi epizodami walki wadzy bolszewickiej z chopstwem zupenie szcze

glne miejsce zajmuje "rozkozaczanie", to znaczy eliminacja Kozakw doskich i ku
baskich jako grupy spoecznej. W istocie po raz pierwszy nowy reim uy wszelkich
rodkw, by doprowadzi zgodnie z zasad odpowiedzialnoci zbiorowej do eliminacji,
' eksterminacji i wysiedlenia caej ludnoci obszaru, ktry przywdcy bolszewiccy zwykli
nazywa "sowieck Wande"z. Operacje te nie miay charakteru podjtych w ogniu
walk zbrojnych akcji odwetowych, ale byy zaplanowane wczeniej i ujte w szereg de
kretw, wydanych na najwyszym szczeblu pastwowym, z bezporednim udziaem licz
nych wysokiej rangi przywdcw politycznych (Lenina, Ordonikidzego, Syrcowa, So
kolnikowa, Reinholda). Po pierwszym niepowodzeniu, spowodowanym klskami wojsk
bolszewickich wiosn 1919 roku, "rozkozaczanie" wznowiono z caym okruciestwem
w czasie ponownego zdobywania przez bolszewikw ziem kozackich nad Donem i Kubaniem.
Po utracie w grudniu 1917 roku statusu, jakim cieszyli si za dawnego reimu, i po
sklasyfikowaniu ich przez bolszewikw jako "kuakw" i "wrogw klasowych" Kozacy ze
brani pod sztandarem atamana Krasnowa doczyli do utworzonej wiosn 1918 roku na
poudniu Rosji Biaej Gwardii. Pierwsze oddziay Armii Czerwonej wkroczyy na ziemie
Kozakw doskich dopiero w lutym 1919 roku, w czasie generalnej ofensywy bolszewic
CRCEDHC, 76/3l109.
' W.L. Gienis, "Raskazaczenije w Sowietskoj Rossu", "Woprosy Istoru" 1994, nr 1, s. 42-55.
kiej w kierunku Ukrainy i poudnia Rosji. Bolszewicy natychmiast poczynili kroki majce
na celu zniszczenie kozackiej autonomii: nalece do Kozakw ziemie zostay skonfiskowane i rozdzielone
midzy rosyjskich osadnikw lub miejscowych chopw nie bdcych
Kozakami; pod kar mierci wezwano Kozakw do zoenia broni - a przecie, ze wzgl
du na ich tradycyjny status stranikw kresw imperium rosyjskiego, wszyscy Kozacy byli
uzbrojeni; zniesione zostay samorzd i organizacja administracyjna Kozaczyzny.
Wszystkie te posunicia byy czci ustalonego uprzednio planu, ktry tajna
uchwaa KC partii bolszewickiej z 24 stycznia 1919 roku definiowaa nastpujco: "Ma
jc na wzgldzie dowiadczenia z wojny domowej z Kozakami, za jedyny politycznie
poprawny rodek uzna trzeba bezwzgldn walk i masowy terror wobec bogatych
Kozakw, ktrych trzeba bdzie wyniszczy i zlikwidowa fizycznie co do jednego.
W rzeczywistoci, jak to przyzna w czerwcu 1919 roku przewodniczcy odpowie
dzialnego za wprowadzenie "rewolucyjnego porzdku" na ziemiach kozackich Do
skiego Komitetu Rewolucyjnego, Reinhold, "polityka masowej eksterminacji Kozakw
prowadzona bya bez najmniejszego rozrnienia. W cigu kilku tygodni, od poowy
lutego do poowy marca 1919 roku, oddziay bolszewickie wymordoway ponad osiem
tysicy Kozakw;5. W kadej stanicy trybunay rewolucyjne skazyway po kolei z listy
wszystkich podejrzanych, ktrzy otrzymywali zazwyczaj najwyszy wymiar kary za
kontrrewolucyjn postaw". Wobec przekraczajcego wszelkie miary rozptania re
presji jedynym wyjciem Kozakw by bunt.
Powstanie rozpoczo si 11 marca 1919 roku w stanicy Wieszenskiej. Dobrze zor
ganizowani zbuntowani Kozacy zarzdzili powszechn mobilizacj mczyzn od szes
nastego do pidziesitego roku ycia. Po caym obwodzie wojska doskiego, a nawet
do ssiedniej guberni woroneskiej rozesali telegramy z wezwaniem ludnoci do po
wstania przeciw bolszewikom.
My, Kozacy - tumaczyli - nie jestemy przeciw sowietom. Jestemy za wolnymi
wyborami. Jestemy przeciw komunistom, komunom [wsplnym uprawom) i ydom.
Jestemy przeciw rekwizycjom, kradzieom i dokonywanym przez Czeka egzeku
cjom'. W pocztkach kwietnia zbuntowani Kozacy stanowili ju znaczn si blisko
trzydziestu tysicy uzbrojonych i ostrzelanych onierzy. Operujcy na tyach Armii
Czerwonej, walczcej na poudniu ze sprzymierzonymi z Kozakami kubaskimi woj
skami Denikina, powstacy znad Donu, tak jak zbuntowani ukraiscy chopi, wspomo
gli byskawiczny marsz wojsk biaych w maju i czerwcu 1919 roku. W pocztku czerwca
Kozacy doscy przyczyli si do gwnych si biaych, wspieranych ju przez Kozakw
kubaskich. Caa "kozacka Wandea" zostaa uwolniona od znienawidzonej wadzy
"Moskali ydw i bolszewikw.
A jednak, wraz z odmian wojennego losu, w lutym 1920 roku bolszewicy wrcili.
Rozpocza si druga, jeszcze bardziej krwawa ni poprzednia, wojskowa okupacja
ziem kozackich. Na obwd wojska doskiego naoono kontrybucj trzydziestu szeciu
milionw pudw zboa, czyli daleko przekraczajc wielko miejscowej produkcji;
ludno wiejska bya systematycznie pozbawiana nie tylko niewielkich zapasw ywno
Izwiestija CK KPSS" 1989, nr 6, s.177-178.

CRCEDHC, 5/Z/106/7.
'W.L. Gienis, "Raskazaczenije...", s. 42-55.
' CRCEDHC,17/6/83.
BRUDNA WOJNA 109
ci, ale take caego dobytku, "wcznie z butami, ubraniami, poduszkami i samowara
mi", jak wylicza pewien raport Czeka'. Wszyscy mczyni. zdolni do walki odpowie
dzieli na te notoryczne represje i rabunki doczeniem do oddziaw zielonych party
zantw. W lipcu 1920 roku liczyy one nad Donem i na Kubaniu co najmniej trzydzieci
pi tysicy ludzi. Zablokowany od lutego na Krymie genera Wrangel postanowi,
w ostatniej prbie wydobycia si z bolszewickich kleszczy, dziaa w poczeniu z Koza
kami i zielonymi z Kubania.17 sierpnia 1920 roku pi tysicy ludzi wyldowao w oko
licy Noworosyjska. Wobec poczonych si biaych, Kozakw i kubaskich zielonych
bolszewicy musieli opuci stolic Kubania, Jekaterynodar, a potem cay region. Tym
czasem genera Wrangel posuwa si naprzd na poudniowej Ukrainie. Sukcesy bia
ych nie trway jednak dugo. Obcione ogromnymi kolumnami cywilw wojska Wran
gla zostay oskrzydlone przez znacznie liczniejsze siy bolszewickie i w nieopisanym
chaosie musiay w kocu padziernika powrci na Krym. Kolejne zdobycie pwyspu
przez bolszewikw - ostatni epizod wojny midzy biaymi i czerwonymi - stao si oka
zj do najwikszej masakry tej wojny domowej: w listopadzie i grudniu 1920 roku bol
szewicy zamordowali tam co najmniej pidziesit tysicy cywilw;".
Po ponownym znalezieniu si w obozie pokonanych Kozacy zostali poddani nowe
mu Czerwonemu Terrorowi. Jeden z gwnych kierownikw Czeka, otysz Karl Lan
der, zosta mianowany "penomocnikiem na pnocny Kaukaz i Don". Zorganizowa
trojki, specjalne trybunay do rozkozaczania. Tylko w padzierniku 1920 roku skazay
one na mier sze tysicy ludzi, rozstrzelanych w trybie natychmiastowym"'. Rodziny,
a czasem nawet ssiadw zielonych partyzantw lub Kozakw, ktrzy chwycili za bro,
by walczy z reimem, i ktrzy nie zostali schwytani, systematycznie aresztowano i za
mykano jako zakadnikw w obozach koncentracyjnych. Byy to prawdziwe obozy
mierci, jak to przyznawa w jednym z raportw szef ukraiskiej Czeka, Martyn acis:
Zakadnicy zebrani w obozie koo Majkopu - kobiety, dzieci i starcy - yj w straszli
wych warunkach, w bocie i padziernikowym chodzie. [...] Umieraj jak muchy. [...]
Kobiety s gotowe na wszystko, by unikn mierci. Korzystaj z tego pilnujcy obozu
onierze, ktrzy handluj tymi kobietami'
Jakikolwiek opr by bezwzgldnie karany. Kiedy zosta zabity w zasadzce szef Czeka z Piatigorska,
czekici postanowili zorganizowa "dzie Czerwonego Terroru". Prze
kraczajc instrukcje samego Landera, ktry chcia "skorzysta z tego aktu terroru, by
schwyta cennych zakadnikw w celu ich stracenia i oglnego przyspieszenia procedur
egzekucji biaych szpiegw i kontrrewolucjonistw", czekici z Piatigorska rozptali ist
n orgi aresztowa i egzekucji. Wedug Landera "sprawa Czerwonego Terroru roz
wizana zostaa w sposb nadmiernie uproszczony. Piatigorscy czekici postanowili
rozstrzela trzysta osb jednego dnia. Okrelili kontyngent dla samego Piatigorska
oraz okolicznych osad i nakazali miejscowym organizacjom partyjnym przygotowa li
sty skazanych na rozstrzelanie. [...] Ta niezadowalajca metoda doprowadzia do wielu
porachunkw osobistych. [...] W Kisowodzku, z braku innych pomysw, postanowio
no wymordowa pacjentw szpitala.
W.L. Gienis, "Raskazaezenije...", s. 50; CRCEDHC,17/X4/75.

'" S.P. Melgounov, "La Terreur...", s. 77; V. Brovkin, "Behind...", s. 34fi.
' CRCEDHC,17/X4/75/2X.
Tame,17/X4/75/59.
V. Brovkin, "Behind...", s. 353.
110 PASTWO PRZECIW SpoeczESTwU
Jedn z najszybszych metod rozkozaczania byo niszczenie stanic kozackich i depor

tacja wszystkich tych, ktrzy w nich jeszcze pozostali. W archiwum jednego z przywd
cw bolszewickich, Sergo Ordonikidzego, ktry by wwczas przewodniczcym Komi
tetu Rewolucyjnego Pnocnego Kaukazu, zachoway si dokumenty jednej z operacji
prowadzonych od koca padziernika do poowy listopada 1920 roku4z.
23 padziernika Sergo Ordonikidze rozkaza:
1. spali cakowicie stanic Kalinowsk;

2. usun wszystkich mieszkacw ze stanic Jermolowskiej, Romanowskiej, Samaczyskiej
i Michajowskiej; domy i ziemie nalece do mieszkacw rozda biednym chopom, a zwaszcza
Czeczenom, ktrzy zawsze okazywali gbokie przywizanie do wadzy sowieckiej;
3. zaadowa na transporty wszystkich mczyzn wspomnianych osad od osiemnastego do
pidziesitego roku ycia i wysa ich pod eskort na pnoc, na katorg;
4. wygna kobiety, dzieci i starcw, pozwalajc im jednak zamieszka w osadach pooonych
dalej na pnoc;
5. zarekwirowa cae bydo i dobytek mieszkacw wspomnianych wyej osad.
Trzy tygodnie pniej raport adresowany do Ordonikidzego tak opisywa przebieg

operacji:
- Kalinowska: stanica cakowicie spalona, caa ludno (4220) deportowana lub wygnana.
- Jermoowska: oczyszczona ze wszystkich mieszkacw (3218).
- Romanowska: deportowanych 1600; pozostaje do deportacji 1661.
- Samaczyska: deportowanych 1018; pozostaje do deportacji 1900.
- Michajowska: deportowanych 600; zostaje do deportacji 2200.
Poza tym do Groznego wysano 154 wagony z produktami spoywczymi. W trzech stanicach,
w ktrych deportacja nie zostaa jeszcze zakoczona, w pierwszej kolejnoci deportowane zosta
y rodziny biaozielonego elementu, a take osb uczestniczcych w ostatnim powstaniu. Wrd
tych, ktrzy nie zostali jeszcze deportowani, s sympatycy wadzy sowieckiej, rodziny onierzy
Armii Czerwonej, urzdnicy i komunici. Opnienie w deportacji tumaczy naley brakiem
wagonw. Na przeprowadzenie operacji otrzymujemy dziennie rednio tylko jeden skad poci
gu. Do zakoczenia akcji deportacyjnej potrzebujemy pilnie 306 dodatkowych wagonw".
Jak si zakoczyy te "operacje"? Niestety aden szczegowy dokument nie objania nas w tym wzgldzie.
Wiemy jedynie, e "operacje" si przecigay i e ostatecznie
deportowani posani zostali nie na Dalek Pnoc, jak to by si stao pniej, lecz
w kierunku bliszym kopal Doniecka. Ze wzgldu na stan transportu kolejowego
z koca tego 1920 roku intendentura najwyraniej nie moga nady... Niemniej pod
wieloma wzgldami "operacje" rozkozaczania z 1920 roku stanowiy zapowied rozpo
cztych dziesi lat pniej wielkich "operacji" rozkuaczania: ta sama koncepcja od
powiedzialnoci zbiorowej, ten sam sposb deportacji transportami kolejowymi, te sa
me problemy z intendentur i miejscami osiedlenia, nie przygotowanymi do przyjcia
deportowanych, ta sama myl wykorzystania deportowanych do prac przymusowych.
Kozackie regiony nad Donem i Kubaniem zapaciy ciki haracz za opozycj wobec
bolszewikw. Wedug najostroniejszych oblicze w latach 1919-1920 roku zabito lub
deportowano od 300 do 500 tysicy osb na niespena 3 miliony mieszkacw.
CRCEDHC, 85/11/131/11.
Tame, 85/11/123/I5.
BRUDNA WOJNA 111
Bardzo trudno spisa wydarzenia i obliczy ofiary masakr aresztantw i zakadnikw,

uwizionych jedynie za przynaleno do "wrogiej" lub "spoecznie obcej" klasy. Zbrodnie
te byy logiczn konsekwencj Czerwonego Terroru z drugiej poowy 1918 roku, tyle e na
jeszcze wiksz skal. Owo rozpasanie zbrodni "klasowej" byo cigle uzasadniane trwaj
cymi narodzinami nowego wiata. Jak tumaczy czytelnikom artyku wstpny pierwszego
numeru dziennika kijowskiej Czeka "Krasnyj Miecz", wszystko byo dozwolone:
Odrzucamy stare systemy moralnoci i "czowieczestwa", wynalezione przez buruazj w celu

ucisku i wyzysku "niszych klas". Nasza moralno nie ma wzorcw, nasze czowieczestwo jest
absolutne, gdy opiera si na nowym ideale: zniszczeniu wszelkich form ucisku i przemocy. Dla
nas wszystko jest dozwolone, gdy pierwsi w wiecie podnielimy miecz, nie by uciska i zniewa
la, lecz by uwalnia ludzko z acuchw... Krew? Niech krew pynie strumieniami! Albowiem
krew moe zamieni na wieki kolor czarnego sztandaru pirackiej buruazji w sztandar czerwony,
sztandar rewolucji. Albowiem tylko ostateczna mier starego wiata moe nas uwolni na za
wsze od powrotu tych szakali!"
Takie wezwania do morderstw rozbudzay przemoc i pragnienie spoecznego odwe

tu drzemice w podwiadomoci wielu czekistw, ktrych rekrutowano, jak to przyzna
wali niektrzy przywdcy bolszewiccy, spord "elementu kryminalnego i zdegenero
wanego spoecznie". W adresowanym do Lenina licie z 22 marca 1919 roku Serafina
Hopner nastpujco opisywaa dziaania Czeka w Jekaterynosawiu: "W tej organizacji
przeartej gangren przestpstwa, przemocy i samowoli, zdominowanej przez ajdakw
i pospolitych kryminalistw, uzbrojeni po zby ludzie zabijali kadego, kto im si nie
podoba, rewidowali, grabili, gwacili, zamykali do wizienia, puszczali w obieg faszy
we banknoty i wymuszali apwki, a nastpnie szantaowali tych, na ktrych je wymusi
li, i uwalniali ich za sumy dziesi do dwudziestu razy wysze"'5.
Zarwno w archiwum Komitetu Centralnego, jak w archiwum Feliksa Dzieryskie
go znajduj si niezliczone doniesienia funkcjonariuszy partyjnych i ledczych policji
politycznej opisujce "zwyrodnienie" lokalnych Czeka, ktre "upajaj si krwi i prze
moc". Zanik wszelkich norm prawnych czy moralnych sprzyja cakowitej bezkarnoci
lokalnych kierownikw Czeka, ktrzy nie odpowiadali ju za swe czyny nawet przed
wasnymi przeoonymi i zamieniali si w krwawych, stojcych poza kontrol i niemo
liwych do kontrolowania maych tyranw. To stoczenie si Czeka na samo dno cakowi
tej samowoli i absolutnego bezprawia dobrze ilustruj trzy fragmenty, wybrane z dzie
sitkw tego typu raportw.
Oto raport z 22 marca 1919 roku, nadesany do Dzieryskiego przez ledczego
Czeka Smirnowa z Syzrania w guberni tambowskiej:
Zbadaem spraw powstania kuackiego w gminie nowomatrioskiej. Dochodzenie prowadzone

byo w sposb chaotyczny. Przesuchano, stosujc tortury, 75 osb, a ze spisanych zezna nie
mona niczego zrozumie. [...) 16 lutego rozstrzelano 5 osb, a nastpnego dnia 13. Protok
skazania na kar mierci i egzekucji nosi dat 28 lutego. Kiedy zadaem wyjanie od miejsco
wego szefa Czeka, odpowiedzia mi: Nigdy nie mamy czasu na protokoowanie. Zreszt czemu
miaoby to suy, skoro likwidujemy kuakw i burujw jako klas?"a'
aa ".asnyj Miecz" nr 1 z 18 VIII 1919, s.1

45 CRCEDHC, Sll/2159/35-38.
a" Tame, 76/3/70/20.
Raport napisany 26 wrzenia 1919 roku w Jarosawiu przez sekretarza miejscowej

bolszewickiej organizacji partyjnej :
Czekici grabi i aresztuj, kogo chc. Wiedzc, e pozostan bezkarni, zamienili siedzib Czeka
w wielki burdel, do ktrego sprowadzaj "burujki". Szerzy si pijastwo. Kierownicy niskiego
szczebla powszechnie zaywaj kokain".
A oto raport inspektora Zarzdu Oddziaw Specjalnych, N. Rosentala, z misji

w Astrachaniu z 16 padziernika 1919 roku:
Atarbekow, szef oddziaw specjalnych 11 Armii, nie uznaje ju nawet wadzy centralnej. Kiedy
przysany z Moskwy do skontrolowania oddziaw specjalnych towarzysz Zakowski uda si 30
lipca do Atarbekowa, ten powiedzia: "Powtrzcie Dzieryskiemu, e nie pozwol si kontrolo
wa...". Personel zoony w wikszoci z podejrzanych lub wrcz kryminalnych elementw nie
przestrzega adnych norm administracyjnych. Akta Wydziau Operacyjnego prawie nie istniej.
Jeli chodzi o wyroki mierci i wykonanie wyrokw, nie znalazem protokow przewodu sdo
wego i skazania, jedynie czsto niekompletne listy, zaopatrzone tylko w formuk: "Rozstrzelany
na rozkaz towarzysza Atarbekowa". Jeli chodzi o wypadki z marca, niemoliwe jest wyrobienie
sobie pogldu na to, kto zosta rozstrzelany i za co. [...] Pijastwa i orgie s na porzdku dzien
nym. Prawie wszyscy czekici zaywaj silne dawki kokainy. Jak mwi, pomaga im to lepiej zno
si codzienny widok krwi. Upojeni przemoc i krwi czekici speniaj swj obowizek, ale s
niewtpliwie elementem nie kontrolowanym, ktry naley cile nadzorowa'x.
Wewntrzne raporty Czeka i RKP(b) zostay dzi potwierdzone przez liczne wia
dectwa, zebrane w latach 1919-1920 przez przeciwnikw bolszewikw, a zwaszcza
utworzon przez generaa Denikina specjaln Komisj Badania Zbrodni Bolszewic
kich, ktrej archiwum, przewiezione w 1945 roku z Pragi do Moskwy i dugo zamkni
te, jest obecnie dostpne. W 1924 roku rosyjski historyk eserowski Siergiej Mielgunow
podj prb spisania w pracy "Krasnyj tierror w Rossii" najwikszych masakr wi
niw, zakadnikw i zwykych cywilw, straconych masowo przez bolszewikw prawie
zawsze "z powodw klasowych". Zamieszczona w tym pionierskim dziele lista egzeku
cji, przeprowadzanych w ramach represji, cho niekompletna, zostaa dzi w peni po
twierdzona przez najrniejsze rda pochodzce od obu walczcych stron. Ze wzgl
du na panujcy w Czeka chaos organizacyjny niepewna pozostaje jednak liczba ofiar
straconych podczas spisanych precyzyjnie najwaniejszych etapw represji. Konfrontu
jc rne rda, moemy co najwyej prbowa okreli rzd wielkoci.
Pierwsze masakry "podejrzanych", zakadnikw i innych "wrogw ludu", osadzonych
prewencyjnie na podstawie zwykych zarzdze administracyjnych w wizieniach lub
obozach koncentracyjnych, rozpoczy si we wrzeniu 1918 roku w czasie pierwszej fa
zy Czerwonego Terroru. Po utworzeniu kategorii "podejrzanych", "zakadnikw" oraz
"wrogw ludu" i szybkim przygotowaniu obozw koncentracyjnych machina represji by
a gotowa do dziaania. W czasie wojny zmiennych frontw, gdy kady miesic przynosi
inny obrt jej losw, elementem wyzwalajcym represje byo naturalnie zdobycie miasta
zajmowanego dotd przez nieprzyjaciela lub przeciwnie, jego pospieszne opuszczenie.
Narzucenie "dyktatury proletariatu" w zdobytych lub odbitych miastach przechodzi
o przez podobne etapy: rozwizanie wszystkich uprzednio wybranych zgromadze; za
Tame,17/6/384/62
'" Tame,17/66/66.
BRUDNA WOJNA 113
kaz jakiegokolwiek handlu - rodek ten powodowa natychmiastowy wzrost cen wszyst
kich artykuw spoywczych, a nastpnie ich zniknicie; konfiskat upastwowionych
lub zmunicypalizowanych nastpnie przedsibiorstw; naoenie bardzo cikiej kontry
bucji finansowej na buruazj - 600 milionw rubli w lutym 1919 roku w Charkowie,
500 milionw w kwietniu 1919 roku w Odessie. W celu zapewnienia sprawnej spaty
kontrybucji setki "burujw" brano jako zakadnikw i zamykano w obozach koncen
tracyjnych. Faktycznie kontrybucja bya synonimem grabiey, wywaszcze i ponienia,
pierwszego etapu zniszczenia "buruazji jako klasy".
Pisemko "Izwiestija Odiesskogo Sowieta Raboczich Dieputatow" 13 maja 1919 ro
ku informowao:
Zgodnie z uchwaami sowietu robotniczego 13 tego miesica zadekretowany zosta dniem wy

waszczenia buruazji. Klasy posiadajce bd musiay wypeni szczegowy formularz, w kt
rym spisane zostan produkty ywnociowe, obuwie, odzie, biuteria, rowery, kodry, prze
cierada, srebra stoowe, naczynia i inne przedmioty potrzebne ludowi pracujcemu. [...) Kady
winien wesprze komisje wywaszczeniowe w tym witym zadaniu. [...) Ci, ktrzy nie podpo
rzdkuj si rozkazom komisji wywaszczeniowej, zostan natychmiast aresztowani. Stawiajcy
opr zostan bezzwocznie rozstrzelani.
Jak przyznawa w pimie obiegowym do lokalnych oddziaw Czeka szef ukraiskiej

Czeka, acis, wszystkie te "wywaszczenia" trafiay do kieszeni czekistw i innych po
mniejszych dowdcw niezliczonych oddziaw rekwizycyjnych, wywaszczeniowych czy
Czerwonej Gwardii, ktre mnoyy si przy podobnych okazjach.
Drugim etapem wywaszcze byo odebranie buruazji mieszka. W tej "wojnie kla
sowej" upokorzenie pokonanych odgrywao rwnie wan rol W cytowanym ju ode
skim dzienniku 26 kwietnia 1919 roku mona byo przeczyta:
Ryba lubi by przyprawiona mietan. Buruazja lubi wadz, ktra surowo karze i zabija. Jeli
wic stracimy kilkudziesiciu spord tych ajdakw i idiotw, jeli kaemy im zamiata ulice, je
li kaemy ich onom szorowa koszary Czerwonej Gwardii (a byby to dla nich niemay za
szczyt), zrozumiej wwczas, e nasza wadza jest solidna i e nie ma co liczy na Anglikw czy
Hotentotw'.
Temat upokarzania "burujw" poprzez zmuszanie ich do czyszczenia latryn i ko

szar czekistw lub czerwonogwardzistw stale powraca w wielu dziennikach bolszewic
kich z Odessy, Kijowa, Charkowa, Jekaterynosawia, ale rwnie uralskiego Permu czy
Ninego Nowgorodu. Bya to zagodzona i "politycznie strawna" wersja o wiele bar
dziej brutalnego zjawiska przemocy, ktra wedle bardzo licznych i zgodnych wiadectw
przybraa ogromne rozmiary, zwaszcza w 1920 roku, w czasie drugiego odbicia Ukra
iny, regionw kozackich i Krymu.
W wielu miastach zdobytych przez bolszewikw stwierdzono egzekucje aresztowa
nych, podejrzanych i zakadnikw jedynie z powodu ich przynalenoci do "klas po
siadajcych", co byo logicznym i ostatecznym etapem "wyniszczenia buruazji jako
klasy". W Charkowie od lutego do czerwca 1919 roku wykonano dwa do trzech tysi
cy egzekucji; od tysica do dwch tysicy podczas ponownego odbicia miasta w grud
"Izwiestija Odiesskogo Sowieta Raboczich Dieputatow" nr 36, s.1; cyt. za: V. Brovkin, "Behind..."
s.121.
niu 1919 roku. W Rostowie nad Donem okoo tysica w styczniu 1920 roku; w Odessie 2200 od maja do
sierpnia 1919 roku, a nastpnie tysic piset do trzech tysicy
od lutego 1920 do lutego 1921 roku; w Kijowie co najmniej trzy tysice midzy lutym
a sierpniem 1919 roku; w Jekaterynodarze co najmniej trzy tysice od sierpnia
1920 do lutego 1921 roku; w Armawirze, maym miecie na Kubaniu, od dwch do
trzech tysicy midzy sierpniem a padziernikiem 1920 roku. Mona by kontynuowa
t list.
W rzeczywistoci egzekucji odbyo si o wiele wicej, ale nie zostay one objte pro
wadzonym wkrtce potem dochodzeniem. Tak wic wiemy znacznie lepiej, co si zda
rzyo na Ukrainie lub na poudniu Rosji, ni co zaszo na Kaukazie, w Azji rodkowej
czy na Uralu. Egzekucje najczciej nasilay si tu przed nadejciem nieprzyjaciela,
w chwili gdy bolszewicy opuszczali swe pozycje i "rozadowywali" wizienia. W Char
kowie w cigu dwch dni poprzedzajcych nadejcie biaych, 8 i 9 czerwca 1919 roku,
rozstrzelano setki zakadnikw. Ten sam scenariusz zrealizowano w Jekaterynodarze,
kiedy uprzedzajc nadejcie wojsk kozackich, lokalny szef Czeka Atarbekow kaza roz
strzela w cigu trzech dni - od 17 do 19 sierpnia 1920 roku -1600 "burujw tego
maego prowincjonalnego miasta, ktre przed wojn liczyo niecae 30 tysicy miesz
kacw5".
Dokumenty komisji biaej armii, przybyej na miejsce wypadkw po kilku dniach
lub nawet po kilku godzinach od egzekucji, zawieraj cae tomy zezna, wiadectw,
protokow autopsji i fotografii tyczcych zbrodni i tosamoci ofiar. O ile na rozstrze
lanych "za pi dwunasta", zlikwidowanych pospiesznie strzaem w ty gowy, nie wida
byo najczciej ladw tortur, inaczej rzecz si miaa ze zwokami ekshumowanymi ze
starszych grobw. Stosowanie najstraszniejszych tortur potwierdzaj protokoy auto
psji, materiay ledztwa i zeznania. Szczegowe ich opisy znajduj si zwaszcza w cy
towanym ju zbiorze Siergieja Mielgunowa i w wydanym w 1922 roku w Berlinie przez
Centralne Biuro Partii SocjalistwRewolucjonistw, zbiorze "Czeka
Masakry osigny apogeum na Krymie w czasie ewakuacji ostatnich biaych jedno
stek Wrangla i cywilw, ktrzy uciekli tam przed nadejciem bolszewikw. W cigu kil
ku tygodni, od poowy listopada do koca grudnia 1920 roku, rozstrzelano lub powie
szono okoo 50 tysicy osb5. Bardzo liczne egzekucje odbyy si tu po zaokrtowaniu
oddziaw Wrangla. Za pomoc w ewakuacji biaych 26 listopada rozstrzelano w Sewa
stopolu kilkuset dokerw. 28 i 30 listopada "Izwiestija" Rewolucyjnego Komitetu Se
wastopola opublikoway dwie listy rozstrzelanych. Na pierwszej znalazy si 1634na
zwiska, na drugiej -1202. W pocztku grudnia, kiedy opada ju gorczka masowych
egzekucji, wadze przystpiy do moliwie kompletnego - wziwszy pod uwag okolicz
noci - zakadania teczek ludnoci gwnych miast Krymu, ukrywajcych ich zdaniem
dziesitki, jeli nie setki tysicy burujw, ktrzy uciekli z caej Rosji do swych tradycyj
nych kurortw. 6 grudnia Lenin owiadczy na zebraniu aktywu moskiewskiej organiza
cji RKP(b): "Obecnie na przykad jest na Krymie trzysta tysicy burujw. Stanowi to
rdo przyszej spekulacji, szpiegostwa, wszelakiej pomocy dla kapitalistw. Nie boimy
" S.P. Melgounov La Terreur...", s. bl77; G. Leggett, "The Cheka...", s. 199-200; V. Brovkin, "Be
hind..." s.122 125 GARF, zesp komisji Denikina, sygn.1;4 (Charkw),157 (Odessa),194,195 (Kijw).
VV. Czernow (wyd.), "Czeka..."
Szacunek podany przez S. Mielgunowa, "La Terreur...", s. 77, a take przez rda eserowskie
z Charkowa w maju 1921 r.
Brudna wojna 115
si ich jednak. Powiadamy, e wemiemy ich w karby [...] podporzdkujemy sobie, strawimy"5.
Wzmocniono kordony zamykajce Przesmyk Perekopski, jedyn drog ucieczki. Po
zamkniciu w puapce wadze nakazay wszystkim obywatelom stawi si w Czeka w ce
lu wypenienia obszernego formularza, zawierajcego okoo pidziesiciu pyta o po
chodzenie spoeczne, przeszo, dziaalno, dochody oraz o to, co ankietowani robili
w listopadzie 1920 roku, co myl o Polsce, WrAnglii, o bolszewikach itd. Na podstawie
tych "ankiet" ludno zostaa podzielona na trzy kategorie: do rozstrzelania, do osa
dzenia w obozach koncentracyjnych, do oszczdzenia. Opublikowane w 1921 roku
w emigracyjnej prasie wiadectwa nielicznych ocalonych opisuj Sewastopol, jedno
z miast najciej dotknitych przez represje, jako "miasto powieszonych".
Prospekt Nachimowski peen by trupw aresztowanych na ulicy i powieszonych oficerw, o

nierzy i cywilw. [...] Miasto byo wymare, a ludno ukrywaa si po piwnicach i strychach.
Wszystkie ogrodzenia, mury domw, supy telegraficzne i witryny sklepowe pokryte byy plaka
tami "mier zdrajcom". Dla postrachu skazacw wieszano na ulicach5'.
Ostatni epizod wojny midzy biaymi a czerwonymi nie zakoczy represji. Nie byo
ju wojskowych frontw wojny domowej, ale wojna "pacyfikacyjna" i "wyrywanie z ko
rzeniami" trwa miay jeszcze prawie dwa lata.
' W. Lenin, Dziea wszystkie", t. 42 s. 70.

s" S. Melgounov, "La Terreur...", s. 81.
5. OD TAMBOWA DO WIELKIEGO godu
Pod koniec 1920 roku reim bolszewicki zdawa si triumfowa. Zwyciona zostaa
ostatnia biaa armia, pobici byli Kozacy, a oddziay Machny poszy w rozsypk.
Chocia jednak zakoczya si sama wojna czerwonych z biaymi, konfrontacja
midzy reimem a szerokimi warstwami spoeczestwa trwaa w najlepsze. Szczytowy
moment wojen chopskich przypad na pocztek 1921 roku, kiedy to cae gubernie wy
rway si spod wadzy bolszewikw. W guberni tambowskiej, w czci guberni nadwo
askich (samarskiej, saratowskiej, carycyskiej, symbirskiej) i na zachodniej Syberii
bolszewicy utrzymali tylko miasta. Wsie znalazy si pod kontrol setek band zielonych
lub prawdziwych armii chopskich. Codziennie wybuchay bunty w jednostkach Armii
Czerwonej. Mnoyy si strajki, zamieszki i protesty robotnicze w ostatnich dziaaj
cych jeszcze orodkach przemysowych kraju: w Moskwie, Piotrogrodzie, IwanowoWo-
zniesiensku i Tule. W kocu lutego 1921 roku zbuntowali si z kolei marynarze pooo
nej w Zatoce Fiskiej, w pobliu Piotrogrodu, bazy morskiej w Kronsztadzie. Sytuacja
w kadej chwili grozia wybuchem, a wadza wymykaa si bolszewikom z rk. Wobec
groby prawdziwego przewrotu spoecznego, nioscego ryzyko obalenia reimu, przy
wdcy bolszewikw musieli si cofn i sign po jedyny sposb, ktry mg chwilowo
uspokoi najbardziej masowe, powszechne i niebezpieczne niezadowolenie chopskie:
przyrzekli skoczy z rekwizycjami, ktre miay by zastpione podatkiem w naturze.
Tak wanie w walce midzy reimem a spoeczestwem zacz si od marca 1921 roku
zarysowywa NEP, Nowaja Ekonomiczeskaja Politika.
Dominujca przez dugie lata historia polityczna tych czasw przesadnie akcento
waa w "przeom" z marca 1921 roku. Ot zastpienie rekwizycji podatkiem w natu
rze, przyjte pospiesznie ostatniego dnia X Zjazdu RKP(b) pod grob wybuchu spo
ecznego, nie zakoczyo buntw chfopskich i strajkw robotniczych ani nie oznaczao
zagodzenia represji. Dostpne dzi archiwa pokazuj, e wiosn 1921 roku nie nasta
z dnia na dzie spokj spoeczny. Bardzo silne napicie trwao co najmniej do lata
1922 roku, a w niektrych regionach jeszcze duej. Oddziay rekwizycyjne nie przesta
y grasowa po wsiach, wci brutalnie tumiono strajki robotnicze, aresztowano ostat
nich dziaaczy eserowskich, a "tpienie lenych bandytw" odbywao si za pomoc
wszelkich rodkw - masowych egzekucji zakadnikw i bombardowania wsi gazami
duszcymi. Ostatecznie dopiero wielki gd z lat 1921-1922 poradzi sobie z najbar
dziej wzburzonymi wsiami, tymi, ktre najboleniej odczuy rekwizycje i ktre powsta
y, by przey. Mapa godu pokrywa si dokadnie z map najciszych rekwizycji w po
OD TAMBOWA DO WIELKIEGO GodU 117
przednich latach i najgwatowniejszych powsta chopskich. Gd, ten "obiektywny"

sprzymierzeniec reimu i or pacyfikacji, posuy zreszt bolszewikom za pretekst do
zadania decydujcego ciosu Cerkwi prawosawnej i inteligencji, ktre zmobilizoway
si do walki z klsk.
Pord wszystkich buntw chopskich, ktre wybuchy od wprowadzenia rekwizycji
latem 1918 roku, najdusze, najwiksze i najlepiej zorganizowane byo powstanie cho
pw tambowskich. Pooona niecae piset kilometrw na poudniowy wschd od Mo
skwy gubernia tambowska bya od pocztku wieku jednym z bastionw Partii Socjali
stwRewolucjonistw, spadkobierczyni rosyjskiego populizmu. Pomimo represji, jakie
spady na t parti w latach 1918-1920, jej dziaacze byli wci liczni i aktywni. Ale gu
bernia tambowska bya rwnie najbliszym Moskwy spichlerzem zboowym, tote od
jesieni 1918 roku w gsto zaludnionej, rolniczej guberni zaczo grasowa ponad sto
oddziaw rekwizycyjnych. W 1919 roku wybuchy dziesitki buntw - pozbawionych
szans powodzenia zamieszek, ktre zostay bezlitonie stumione. W 1920 roku kontyn
genty zostay znacznie zwikszone - z 18 do 27 milionw pudw - podczas gdy chopi
zmniejszyli bardzo area zasieww, wiedzc, e to, czego nie zdoaj skonsumowa,
i tak zostanie natychmiast zarekwirowane'. Wypenienie kontyngentu oznaczao wic
skazanie chopstwa na mier godow.19 sierpnia 1920 roku zwyczajne przy tej okazji
incydenty z oddziaami rekwizycyjnymi przybray groniejsz form w osadzie Chitro
wo. Jak przyznay same wadze lokalne, "oddziay rekwizycyjne popeniay cay szereg
naduy; grabiy po drodze wszystko, wcznie z poduszkami i sprztami kuchennymi,
dzieliy si upem i na oczach wszystkich biy siedemdziesicioletnich starcw, karzc
ich za ukrywajcych si w lasach synw dezerterw. [...] Chopw oburzao te to, i
skonfiskowane i odwiezione wozami na najbliszy dworzec ziarno gnio tam pod golym
niebem".
Rozpoczty w Chitrowie bunt szerzyl si jak poar. W kocu sierpnia 1920 roku po
nad czternacie tysicy ludzi, w wikszoci dezerterw, uzbrojonych w karabiny, widly
i kosy wygnao lub zamordowao wszystkich "przedstawicieli wadzy sowieckiej"
w trzech ujezdach guberni tambowskiej. W cigu kilku tygodni ten bunt chopski, nie
rnicy si z pocztku niczym od setek innych, ktre od dwch lat wybuchay w Rosji
i na Ukrainie, zamienil si w owym tradycyjnym bastionie eserowskim w dobrze zorga
nizowany ruch powstaczy pod kierownictwem charyzmatycznego dowdcy, Aleksan
dra Stiepanowicza Antonowa.
Antonow, ktry by eserowcem od 1906 roku i przebywa na zesaniu syberyjskim od
1908 do rewolucji lutowej 1917 roku, podobnie jak wielu innych lewicowych socjali
stwrewolucjonistw przyczy si na pewien czas do reimu bolszewickiego i zajmo
wa stanowisko szefa milicji swego rodzimego ujezdu kirsanowskiego. W sierpniu 1918
roku zerwa z bolszewikami i stan na czele jednej z owych niezliczonych band dezer
terw, ktre kontroloway gboko pooone obszary wiejskie, atakujc oddziay rekwi
zycyjne i zapuszczajc si niekiedy do wiosek funkcjonariuszy sowieckich. Kiedy bunt
chopski ogarn w sierpniu 1920 roku jego ujezd kirsanowski, Antonow stworzy
W. Daniow, T. Szanin, "Kriestjanskoje wosstanije w Tambowskoj gubiernii w 1414-1921", Tambow

1494, s. 38-40.
' CRCEDHC,17/86/103/4;,S. Singleton, "The Tambov Revolt", "Slavic Review" 1966, nr 3 s. 49H512;
O. Radkey, "The Unknown Civil War in Russia. A Study of the Green Movement in the Tambov Region
(Stanford 1976); O. Figes, "Peasant Russia...".
sprawn organizacj milicji chopskich, ale take znakomit sub wywiadowcz, kt

rej udao si przenikn a do tambowskiej Czeka. Zorganizowa take sub propa
gandow, ktra rozpowszechniaa ulotki, oskarajce "komisarzokracj bolszewick"
i nawoujce chopw, by domagali si realizacji takich postulatw, jak swobodny han
del, zaprzestanie rekwizycji, wolne wybory oraz usunicie komisarzy bolszewickich
i Czeka;.
Jednoczenie podziemna organizacja partii eserowskiej tworzya Zwizek Chop
stwa Pracujcego - tajn siatk dobrze zorientowanych w sytuacji dziaaczy chopskich.
Mimo silnych tar midzy eserowskim dysydentem, jakim by Antonow, a dyrekcj
Zwizku ruch chopski guberni tambowskiej dysponowa organizacj wojskow, sub
wywiadowcz i programem politycznym, ktre daway mu si i spoisto, jakiej nie
miaa wczeniej wikszo innych ruchw chopskich, poza machnowcami.
W padzierniku 1920 roku wadza bolszewicka kontrolowaa ju tylko miasto Tam
bow i kilka miast guberni. Dezerterzy doczali tysicami do chopskiej armii Antono
wa, ktra w szczytowym momencie liczy miaa ponad pidziesit tysicy ludzi. Zdajc
sobie wreszcie spraw z zagroenia, Lenin pisa 19 padziernika do Wasilija Korniewa:
"Jak najszybsza (i przykadowa) likwidacja [ruchu powstaczego) jest bezwarunkowo
konieczna. [...] Trzeba przejawi wicej energii!"'
W pocztku listopada bolszewicy mieli w guberni zaledwie pi tysicy ludzi
z Wojsk Obrony Wewntrznej Republiki, ale po klsce Wrangla na Krymie szeregi si
specjalnych, wysanych do Tambowa, szybko si rozrosy, dochodzc a do stu tysicy
ludzi. Mieszczce si w tej liczbie oddziay Armii Czerwonej byy zawsze w mniejszoci,
gdy uwaano je za mao pewne w zwalczaniu powsta chopskich.
W pocztku 1921 roku bunty chopskie roznieciy poar w nowych regionach: na ca
ym dolnym Powou (w guberniach samarskiej, saratowskiej, carycyskiej i astracha
skiej), a take na zachodniej Syberii. Dowdca Nadwoaskiego Okrgu Wojskowego
donosi 12 lutego 1921 roku z guberni saratowskiej: "Wielotysiczne tumy wygodzo
nych chopw oblegaj hangary, w ktrych oddziay zmagazynoway ziarno dla miast
i wojska. Sytuacja zaostrzya si tak dalece, e armia kilkakrotnie musiaa strzela do
pijanego wciekoci tumu". Lokalni przywdcy bolszewiccy telegrafowali z Saratowa
do Moskwy: "Bandytyzm ogarn ca guberni. Chopi zagarnli ca rezerw - trzy
miliony pudw - w hangarach pastwowych. Dziki dostarczonym przez dezerterw
karabinom s dobrze uzbrojeni. Cae jednostki Armii Czerwonej rozpyny si w po
wietrzu".
W tym samym momencie o ponad tysic kilometrw na wschd formowao si nowe
ognisko zamieszek chopskich. Po wypompowaniu wszystkich moliwych zasobw z za
moniejszych regionw rolniczych poudniowej Rosji i Ukrainy jesieni 1920 roku rzd
bolszewicki zwrci si ku zachodniej Syberii, dla ktrej kontyngenty ustalono arbitral
nie na podstawie eksportu zb zrealizowanego w...1913 roku! Ale czy mona byo po
rwna plony, przeznaczone na eksport i opacane brzczcymi rublami w zocie, z plo
nami wymuszanymi grob rekwizycji? Tak jak wszdzie syberyjscy chopi powstali, by
broni owocw swej pracy i zapewni sobie przeycie. Od stycznia do marca 1921 roku
W. Daniiow, T. Szanin, "Kriestjanskoje wosstanije...", s. 63-64; O. Radkey, "The Unknown...", s.122-

-126.
' W. I,enin, "Dziea wszystkie", t. 51, s. 298.
bolszewicy utracili kontrol nad ujezdami omskim, czelabiskim, jekaterynburskim

i tumeskim, czyli nad terytorium wikszym od Francji, a szlak Kolei Transsyberyj
skiej, jedynej drogi elaznej, czcej Rosj europejsk z Syberi, zosta odcity. 21 lu
tego ludowa armia chopska opanowaa Tobolsk, ktry jednostki Armii Czerwonej zdo
ay odbi dopiero 30 marca5.
Na drugim kracu kraju, w dawnej stolicy - Piotrogrodzie, i nowej - Moskwie, sytu
Acja na pocztku 1921 roku bya niemal wybuchowa. Gospodarka prawie stana; prze
stay kursowa pocigi; z braku paliwa wikszo fabryk zostaa zamknita lub praco
waa w zwolnionym rytmie; nie zapewniano ju miastom zaopatrzenia. Robotnicy byli
albo na ulicy, albo w okolicznych wsiach, gdzie szukali jedzenia, albo w trakcie dyskusji
w zamarznitych i na wp zdemolowanych halach, z ktrych ukradziono wszystko to,
co nadawao si do wyniesienia i wymiany jako "wyrobu przemysowego" za odrobin
ywnoci.
Niezadowolenie jest powszechne - takie podsumowanie 16 stycznia znalazo si
w jednym z raportw Departamentu Informacji Czeka. - W rodowisku robotniczym
przepowiada si rychy upadek wadzy. Nikt ju nie pracuje, ludzie cierpi gd. Nie
uchronne s strajki na du skal. Jednostki garnizonu moskiewskiego s coraz mniej
pewne i mog w kadej chwili wymkn si nam spod kontroli. Konieczne s dziaania
prewencyjne.
Dekret rzdowy z 21 stycznia nakaza zmniejszenie, poczynajc od nastpnego dnia,
o jedn trzeci racji chleba w Moskwie, Piotrogrodzie, IwanowoWozniesiensku
Kronsztadzie. Krok ten, poczyniony w chwili, gdy po pobiciu ostatnich wojsk biaych
reim nie mg ju szermowa grob kontrrewolucji i wzywa mas pracujcych do
patriotyzmu klasowego, spowodowa wybuch. Od koca stycznia do poowy marca
1921 roku dzie po dniu nastpoway strajki, wiece protestacyjne, marsze godowe, de
monstracje i okupacje fabryk. Zarwno w Moskwie, jak Piotrogrodzie osigny one
szczyt w kocu lutego i na pocztku marca. Midzy 22 a 24 lutego doszo w Moskwie
do powanych star midzy oddziaami Czeka a robotniczymi demonstrantami, ktrzy
prbowali sforsowa bramy koszar, by pobrata si z onierzami. Po stronie robotni
kw padli zabici, a setki innych aresztowano'.
W Piotrogrodzie zamieszki nabray nowego rozmachu od 22 lutego, kiedy to robot
nicy kilku wielkich fabryk wybrali, tak jak w marcu 1918 roku, "zgromadzenie peno-
mocnikw robotniczych" o silnym zabarwieniu mienszewickim i eserowskim. W swej
pierwszej odezwie zgromadzenie zadao obalenia dyktatury bolszewickiej, tajnych
wyborw do sowietw, wolnoci sowa, zgromadze i prasy oraz uwolnienia wszystkich
winiw politycznych. By to osign, zgromadzenie wezwao do strajku generalnego.
Dowdztwu wojskowemu nie udao si zapobiec zwoaniu w kilku pukach wiecw, na
ktrych uchwalono poparcie dla robotnikw. 24 lutego oddziay Czeka otworzyy ogie
do demonstracji robotniczej, zabijajc dwunastu jej uczestnikw. Tego dnia aresztowa
no prawie tysic robotnikw i dziaaczy socjalistycznych". Jednak szeregi demonstran
tw nieustannie rosy, a tysice onierzy porzucay swe jednostki, by doczy do ro
5 M. Bogdanow, "Razgrom zapadnosibirskogo kuackoeserowskogo miatiea", Tume 1961

h CRCEDHC, 76/3/208/12.
' CRCEDHC, 76/3/166/3.
V. Brovkin, "Behind...", s. 392.
botnikw. W cztery lata po wypadkach lutowych, ktre obaliy reim carski, powtarza
si ten sam scenariusz: zbratanie demonstrantw robotniczych ze zbuntowanymi o
nierzami. 26 lutego o godzinie 21 kierujcy piotrogrodzk organizacj bolszewick Zi
nowjew wysa do Lenina telegram, z ktrego przebijaa panika: "Robotnicy nawizali
kontakt z zamknitymi w koszarach onierzami. [...] Oczekujemy cigle wsparcia
wojsk z Nowgorodu. Jeli obiecane oddziay nie nadejd w cigu najbliszych godzin,
stracimy panowanie nad sytuacj".
Dwa dni pniej doszo do zdarzenia, ktrego kierownictwo bolszewickie obawiao
si najbardziej. Wybuch bunt marynarzy na dwch pancernikach w pooonej niedale
ko Piotrogrodu bazie w Kronsztadzie. 28 lutego o godzinie 23 Zinowjew wysa do Le
nina nowy telegram: "Kronsztad: dwa najwiksze okrty, Sewastopol, i Pietropaw
owsk,, przyjy eserowskoczarnosecinne rezolucje i wystosoway ultimatum, na ktre
mamy odpowiedzie w cigu 24 godzin. Sytuacja wrd robotnikw Piotrogrodu pozo
staje bardzo niestabilna. Wielkie zakady strajkuj. Sdzimy, e eserowcy przyspiesz
dziaania ruchu.
Postulaty, ktre Zinowjew zakwalifikowa jako "eserowskoczarnosecinne" byy
takie same jak dania ogromnej wikszoci obywateli po trzech latach dyktatury
bolszewickiej: ponowne wybory do sowietw w tajnym gosowaniu i po swobodnych
dyskusjach; wolno sowa i prasy - sprecyzowano jednak - "dla robotnikw, cho
pw, anarchistw i lewicowych partii socjalistycznych"; powszechne zrwnanie racji
ywnociowych oraz uwolnienie wszystkich winiw politycznych, czonkw partii
socjalistycznych, wszystkich robotnikw, chopw, onierzy i marynarzy, uwizio
nych za dziaalno w ruchu robotniczym lub chopskim; utworzenie specjalnej ko
misji odpowiedzialnej za zbadanie spraw wszystkich osadzonych w wizieniach
i obozach koncentracyjnych; zniesienie rekwizycji; rozwizanie oddziaw specjal
nych Czeka; absolutna wolno dla chopw "robienia tego, co chc, na swojej zie
mi i hodowania wasnego byda, pod warunkiem, e bd sobie radzi wasnymi
rodkami" "'.
W Kronsztadzie wydarzenia nabray tempa. 1 marca odby si ogromny wiec, w kt
rym wzia udzia jedna czwarta cywilnych i wojskowych mieszkacw bazy morskiej
ponad pitnacie tysicy ludzi. Przybyy na miejsce w celu ratowania sytuacji Michai
Kalinin zosta odprawiony wrd gwizdw tumu. Nastpnego dnia powstacy, do kt
rych doczya przynajmniej poowa z dwch tysicy kronsztadzkich bolszewikw,
utworzyli Tymczasowy Komitet Rewolucyjny, ktry sprbowa niezwocznie nawiza
kontakt ze strajkujcymi robotnikami i onierzami z Piotrogrodu.
Codzienne raporty Czeka o sytuacji w Piotrogrodzie z pierwszego tygodnia marca
1921 roku dowodz skali spoecznego poparcia dla buntu w Kronsztadzie:
Kronsztadzki Komitet Rewolucyjny oczekuje z dnia na dzie powszechnego powstania w Piotro

grodzie. Nawizany zosta kontakt midzy buntownikami a wieloma fabrykami. [...) Dzisiaj
w czasie wiecu w fabryce "Arsenat" robotnicy przegosowali uchwa, wzywajc do przyczenia
si do powstania. Do kontaktw z Kronsztadem wybrano trzyosobow delegacj - anarchist,
mienszewika i eserowca.
CRCEDHC, 76/3/167/23.
' P. Avrich La tragedie de Kronstadt", Le Seuil, Paris I975, s.153-1R3.
CRCEDHC, 76/3/167.
Od Tambbowa do wielkiego godu 121
W celu radykalnego zamania ruchu piotrogrodzka Czeka otrzymaa 7 marca roz

kaz "podjcia zdecydowanych akcji przeciw robotnikom". W cigu czterdziestu omiu
godzin aresztowano ponad dwa tysice robotnikw, sympatykw i dziaaczy socjali
stycznych lub anarchistycznych. W odrnieniu od buntownikw robotnicy nie byli
uzbrojeni i nie mogli stawi oporu oddziaom Czeka. Po zdawieniu zaplecza powstania
bolszewicy przygotowali starannie szturm na Kronsztad. Zadanie zlikwidowania buntu
otrzyma Michai Tuchaczewski, pobity w kampanii polskiej 1920 roku. Strzela do lu
du kaza modym i nie majcym rewolucyjnych tradycji elewom Szkoy Wojskowej oraz
specjalnym oddziaom Czeka. dziaania rozpoczy si 8 marca. Dziesi dni pniej
Kronsztad pad zdobyty kosztem tysicy zabitych po obu stronach. Represje wobec po
wstacw byy bezlitosne. Setki wzitych do niewoli rozstrzelano w cigu kilku dni po
klsce. Niedawno opublikowane dokumenty odnotowuj tylko midzy kwietniem
a czerwcem 1921 roku 2103 wyroki mierci i 6459 wyrokw wizienia lub obozu'z. Tu
przed zdobyciem Kronsztadu prawie omiu tysicom osb udao si uciec po zamarz
nitej zatoce a do Finlandii, a tam zostay internowane w obozach przejciowych w Te
rijoki, Wyborgu i Ino. Oszukani przyrzeczeniem amnestii, liczni uciekinierzy powrcili
w 1922 roku do Rosji, gdzie natychmiast ich aresztowano i zesano na Wyspy Soowiec
kie lub do pooonych w pobliu Archangielska Cholmogorw, jednego ze straszniej
szych obozw koncentracyjnych'3. Wedug rda pochodzcego od anarchistw na
wiosn 1922 roku z piciu tysicy uwizionych w Chomogorach powstacw kronsz
tadzkich przy yciu zostao mniej ni tysic piciuset".
Pooony na wielkiej rzece Dwinie obz w Cholmogorach mia z saw ze wzgldu
na stosowane tam metody szybkiego i masowego pozbywania si winiw. adowano
ich na barki i wrzucano z kamieniem u szyi i zwizanymi rkami w nurt rzeki. Masowe
topienie zapocztkowa w czerwcu 1920 roku jeden z gwnych kierownikw Czeka,
Michai Kiedrow. Wedug potwierdzajcych si licznych wiadectw w Dwinie utopi
miano w 1922 roku wielk liczb deportowanych do Cholmogorw buntownikw
z Kronsztadu, Kozakw i chopw z guberni tambowskiej. W tym samym roku Specjal
na Komisja Ewakuacyjna zesaa na Syberi 2514 cywilw z Kronsztadu jedynie za po
zostanie w twierdzy w czasie wypadkwl'5
Po zdawieniu buntu w Kronsztadzie reim zaangaowa wszystkie siy w polowanie na

dziaaczy socjalistycznych, walk ze strajkami i robotniczym "niedbalstwem", tumienie
trwajcych w najlepsze - mimo oficjalnego ogoszenia koca rekwizycji - powsta
chopskich oraz przeladowanie Cerkwi.
28 lutego 1921 roku Dzieryski nakaza wszystkim lokalnym Czeka: "1. aresztowa
natychmiast ca inteligencj anarchizujc, mienszewick i eserowsk, a zwaszcza
urzdnikw pracujcych w ludowych komisariatach rolnictwa i aprowizacji; 2. nastp
nie aresztowa wszystkich mienszewikw, socjalistwrewolucjonistw i anarchistw
w fabrykach mogcych nawolywa do strajkw lub demonstracji'.
"Kronsztadt,1421, l7okumienty", Muskwa 1997, s.15.

G. Leggett, "Cheka..." s. 32X.
S.A. Malsaguff, "An Island Hell: A Suviet Prisun in the Far North", Lundun 1426, s. 4S4fi.
'"Krunsztadt,1921...", s. 367.
V. Brovkin, "Behind...", s. 4l70.
Zamiast znaczcego zagodzenia polityki represji wprowadzeniu od marca 1921 ro

ku NEPu towarzyszyo ponowne zaostrzenie przeladowa umiarkowanych dziaaczy
socjalistycznych. Represje nie byy spowodowane grob ich sprzeciwu wobec Nowej
Polityki Ekonomicznej, ale faktem, i domagali si jej oni od dawna, wykazujc tym sa
mym wnikliwo i trafno swojej analizy. "Jedynym miejscem dla mienszewikw i ese
rowcw, jawnych czy zakamuflowanych - pisa w kwietniu 1921 roku Lenin - jest wi
zienie".
Kilka miesicy pniej uwaajc, e socjalici s wci zbyt "ruchliwi", Lenin pisa:
"Jeli mienszewicy i eserowcy wytkn jeszcze koniuszek nosa, rozstrzela ich bez lito
ci!" Od marca do czerwca 1921 roku aresztowano ponad dwa tysice dziaaczy i sym
patykw umiarkowanych socjalistw. Wszyscy czonkowie Komitetu Centralnego partii
mienszewickiej znaleli si w wizieniu; zagroeni zesaniem na Syberi rozpoczli
w styczniu 1922 roku godwk; dwunastu przywdcw, w tym Dana i Nikoajewskiego,
wysano wtedy na przymusow emigracj i w lutym 1922 roku przybyli oni do Berlina.
Wiosn 1921 roku jednym z priorytetw reimu byo wznowienie produkcji przemy
sowej, ktra spada do 10% wartoci z roku 1913. Zamiast zmniejszy presj na robot
nikw bolszewicy utrzymali lub nawet wzmocnili wprowadzon w poprzednich latach
militaryzacj pracy. Polityka realizowana w 1921 roku po ogoszeniu NEPu w wielkim
rejonie przemysowym i grniczym, jakim by produkujcy 80% stali i wgla caego kra
ju Donbas, jest pod wieloma wzgldami charakterystyczna dla dyktatorskich metod
stosowanych przez bolszewikw w celu "nakonienia robotnikw do pracy". Pod koniec
1920 roku na czele Centralnego Zarzdu Przemysu Wglowego stan Piatakow, jeden
z bliskich Trockiemu gwnych liderw partii. W cigu roku, za cen bezprecedensowej
polityki wyzysku i przeladowa klasy robotniczej, udao mu si piciokrotnie zwik
szy produkcj wgla. Polityka ta oparta bya na militaryzacji pracy kopal, zatrudnia
jcych sto dwadziecia tysicy grnikw. Piatakow narzuci surow dyscyplin: kad
nieobecno traktowano jako "akt sabotau" i karano zesaniem do obozu lub mierci
- w 1921 roku osiemnastu grnikw rozstrzelano za "wzmoone pasoytnictwo". By
zwikszy wydajno, Piatakow przystpi do wyduania czasu pracy (wprowadzajc
zwaszcza prac w niedziele) i upowszechni "szanta za pomoc karty zaopatrzenia".
Wszystkie te rodki przedsiwzite zostay w czasach, gdy ca pac robotnikw stano
wia trzecia cz lub najwyej poowa niezbdnej do przeycia racji chleba i gdy mu
sieli oni po zakoczeniu dnia pracy zostawi sw jedyn par butw kolegom z nastp
nej zmiany. Jak przyznawa Zarzd Przemysu Wglowego, licznymi przyczynami duej
absencji byy, poza epidemiami, "permanentny gd" i "prawie cakowity brak ubra,
spodni i butw". Aby zmniejszy liczb osb do wyywienia w okresie zagroenia go
dem, 24 czerwca 1921 roku Piatakow zarzdzi wysiedlenie z miast grniczych wszyst
kich osb, ktre nie pracoway w kopalniach, a wic byy "obcieniem". Rodzinom
grniczym odebrano karty ywnociowe. Normy racjonowania dostosowano bardzo ci
le do indywidualnej wydajnoci kadego grnika i wprowadzono te prymitywn for
m wynagrodzenia akordowego".
Wszystkie te zarzdzenia sprzeczne byy z ideaami rwnoci i "gwarantowanego ra
cjonowania", w ktre wierzyo jeszcze wielu robotnikw, oszukanych przez robotnicz
A. Graziosi "At the Roots of Soviet Industriaf Relations and Practices. Piatakov's Donbass in 1921",
"Cahiers du Monde Russe" 1995, t. 36 (1-2), s. 45-138.
OD TAMBOWA DO WIELKIEGO GODU 123
"mitologi" bolszewick, i stanowiy przejrzyst zapowied antyrobotniczych posuni

z lat trzydziestych. Masy robotnicze byy tylko rabsi (si robocz), ktr naleao wy
korzystywa w moliwie najskuteczniejszy sposb, przy obejciu prawa pracy i bezu
ytecznych zwizkw zawodowych, zredukowanych do roli prostych bodcw, wzmaga
jcych wydajno. Militaryzacja pracy zdawaa si najbardziej skuteczn form opa
nowania tej narowistej siy roboczej, zagodzonej i mao wydajnej. Rzuca si w oczy
pokrewiestwo tej formy wyzysku wolnej pracy z prac przymusow wielkich zespow
wiziennych, utworzonych w pocztku lat trzydziestych. Tak jak wiele innych epizodw
z tych ksztatujcych formy bolszewizmu lat - ktrych nie mona ograniczy tylko do
wojny domowej - to, co dziao si w 1921 roku w Donbasie, zapowiadao metody, kt
rymi mia si posuy stalinizm.
Wiosn 1921 roku pord innych najwaniejszych dla reimu bolszewickiego opera
cji znalaza si "pacyfikacja" wszystkich regionw kontrolowanych przez bandy i od
dziay chopskie. 27 kwietnia 1921 roku Biuro Polityczne mianowao Michaia Tucha
czewskiego odpowiedzialnym za "operacj zlikwidowania band Antonowa w guberni
tambowskiej". Dysponujc prawie stu tysicami onierzy - ktrych znaczn cz sta
nowiy oddziay specjalne Czeka - wspartych cik artyleri i lotnictwem - Tucha
czewski rozbi oddziay Antonowa z niesychanym okruciestwem. Tuchaczewski
i przewodniczcy Komisji Penomocnej Centralnego Komitetu Wykonawczego Anto
nowOwsiejenko, mianowany w celu zbudowania prawdziwego systemu okupacyjnego
w guberni tambowskiej, stosowali masowo branie zakadnikw, egzekucje, internowa
nia w obozach koncentracyjnych, duszenie gazem i deportacje caych wsi, podejrzanych
o sprzyjanie "bandytom" lub ich ukrywanie'x.
Podpisany przez Tuchaczewskiego i AntonowaOwsiejenk rozkaz dzienny nr 171
z 11 czerwca 1921 roku nawietla metody, jakimi "spacyfikowano" guberni tambow
sk. Dokument ten nakazywa zwaszcza:
1. Rozstrzeliwa na miejscu i bez sdu kadego obywatela, ktry nie chce poda nazwiska.
2. W wioskach, w ktrych ukrywana jest bro, komisje polityczne ujezdu lub gminy maj pra
wo do decyzji o wziciu zakadnikw i rozstrzelaniu ich w przypadku, gdyby bro nie zostaa
wydana.
3. W przypadku znalezienia ukrytej broni rozstrzela na miejscu i bez sdu najstarszego mczy
zn w rodzinie.
4. Rodzina, ktra ukrywaaby w swym domu bandyt, podlega aresztowaniu i wysiedleniu poza
granice guberni. Jej majtek zostaje skonfiskowany, a najstarszy mczyzna w rodzinie zostanie
na miejscu i bez sdu rozstrzelany.
5. Traktowa jak bandytw rodziny ukrywajce krewnych lub majtek bandytw i rozstrzela na
miejscu i bez sdu najstarszego mczyzn w rodzinie.
6. W wypadku ucieczki rodziny bandyty, rozdzieli jej majtek midzy wiernych wadzy sowiec
kiej chopw i spali lub zburzy opuszczone domy.
7. Stosowa niniejszy rozkaz cile i bezlitonie'".
Nazajutrz po ogoszeniu rozkazu nr 171 Tuchaczewski wyda rozkaz zagazowania

buntownikw.
W. Daniow, T. Szanin, "Kriestjanskoje wosstanije...", s.179-180.

' Tame, s.178-179.
Resztki pobitych band i pojedynczy bandyci wci zbieraj si po lasach. [...) Lasy, w ktrych
ukrywaj si bandyci, powinny zosta oczyszczone za pomoc gazu duszcego. Naley dokona
oblicze tak, by chmura gazu przenikna do lasu i zabia wszystkich, ktrzy si w nim ukrywaj.
Inspektor artylerii powinien natychmiast dostarczy konieczn ilo gazu oraz kompetentnych
w tego typu operacjach specjalistw.
Na skutek sprzeciwu licznych przywdcw bolszewickich wobec tej ekstremalnej

formy wykorzenienia rozkaz nr 171 zosta anulowany
Rwnie w lipcu 1921 roku wojskowe wadze Czeka zorganizoway siedem obozw
koncentracyjnych, w ktrych, wedle czstkowych jeszcze danych, zamknito co naj
mniej 50 tysicy osb, w wikszoci kobiety, dzieci, starcw, "zakadnikw" i czonkw
rodzin chopskich dezerterw. Sytuacja w obozach bya straszna, panoway w nich en
demicznie tyfus i cholera, a pnagim winiom brakowao wszystkiego. W lecie 1921
roku zapanowa gd. miertelno osigna jesieni 15 do 20% miesicznie! 1 wrze
nia 1921 roku istniao ju tylko kilka oddziaw lenych, ktre liczyy nie wicej ni ty
sic uzbrojonych ludzi, a w chwili apogeum powstania chopskiego, w lutym, byo ich
40 tysicy. Od listopada 1921 roku, czyli dawno po "pacyfikacji" wsi, wiele tysicy naj
zdrowszych winiw zesano do obozw koncentracyjnych na pnocy Rosji, do Ar
changielska i do Choimogorw2'.
Jak dowodz cotygodniowe raporty Czeka dla przywdcw bolszewickich, "pacyfika
cja wsi trwaa w wielu regionach - na Ukrainie, zachodniej Syberii, w guberniach nadwol
askich i na Kaukazie - co najmniej do drugiej poowy 1922 roku. Ciko byo si pozby
nawykw, nabyych w poprzednich latach, i chocia rekwizycje zostay zniesione w marcu
1921 roku, podatek w naturze pobierano czsto w wyjtkowo brutalny sposb. Bardzo wy
rubowane, wziwszy pod uwag katastrofaln sytuacj rolnictwa w 1921 roku, kontyngen
ty podtrzymyway stale napicie na wsiach, gdzie wielu mieszkacw zatrzymao bro.
Opisujc swe wraenia z podry do guberni tulskiej, orowskiej i woroneskiej
w maju 1921 roku, zastpca ludowego komisarza rolnictwa Nikoaj Osinski donosil, i
lokalni urzdnicy s przekonani o przywrceniu rekwizycji na jesieni. Miejscowe wa
dze "nie umiej traktowa chopw inaczej ni jako urodzonych sabotaystw".
Raport przewodniczcego picioosobowej Komisji Penomocnej o rodkach

represji zastosowanych wobec bandytw z guberni tambowskiej.
10 lipca 1921 roku
Operacje, oczyszczajce wotost' (gmin) Kudriukowsk, rozpoczy si

27 czerwca we wsi Osinowki, ktra w przeszoci udzielaa schronienia grupom
bandyckim. Postawa chopw wobec naszych oddziaw karnych nacechowana
bya nieufnoci. Chopi nie denuncjowali bandytw lenych, a na zadawane py
tania odpowiadali, e nic nie wiedz.
Tame, s. 226-227.
' GARF, 393/89/182; 393/89/231; 393/89/295.
CRCEDHC, 5/2/244/1.
Wzilimy 40 zakadnikw, ogosilimy w wiosce stan wyjtkowy i dalimy

wieniakom dwie godziny na wydanie bandytw i ukrytej broni. Zebrani miesz
kacy wsi wahali si, jak postpi, ale nie zdecydowali si wzi aktywnego
udziau w polowaniu na bandytw. Z pewnoci nie brali powanie naszej groby
rozstrzelania zakadnikw. Po upywie oznaczonego czasu rozstrzelalimy na
oczach zgromadzenia wiejskiego 21 zakadnikw. Publiczna egzekucja - roz
strzeliwanie po kolei z ca obowizujc procedur, w obecnoci piciu czon
kw Komisji Penomocnej, komunistw itd. - wywara podany efekt...
Jeli chodzi o wie Kariejewk, ktra ze wzgldu na swe pooenie bya ulu
bion baz grup bandyckich... Komisja postanowia zetrze j z mapy. Ca lud
no deportowano, a jej dobytek zosta skonfiskowany, z wyjtkiem rodzin o
nierzy Armii Czerwonej, ktre zostay przeniesione do osady Kurdiuki i umiesz
czone w domach skonfiskowanych rodzinom bandytw. Po zabraniu co
cenniejszych rzeczy - ram okiennych, przedmiotw ze szka i drewna itd. - pod
domy woski podoono ogie...
3 lipca rozpoczlimy operacj w obwodzie Bogosowka. Rzadko dotd napoty
kalimy tak narowistych i zorganizowanych chopw. Podczas rozmowy wszyscy
od najmodszego do najstarszego - jednogonie odpowiadali ze zdziwieniem:
"U nas bandyci? Nie ma mowy! Widzielimy ich moe raz, jak przemykali gdzie
w okolicy. My yjemy spokojnie, nie czynic krzywdy nikomu, nic nie wiemy".
Poczynilimy te same kroki, co w Osinowce, i wzilimy 58 zakadnikw. 4 lip
ca rozstrzelalimy publicznie pierwsz grup 21 osb, a nazajutrz 15, co uniesz
kodliwio 60 bandyckich rodzin, to jest okoo 200 osb. W kocu osignlimy
nasz cel i chopi zmuszeni zostali do polowania na bandytw i ukryt bro...
Oczyszczanie wymienionych wyej wiosek i osad zakoczono 6 lipca. Opera
cja uwieczona zostaa sukcesem i wykroczya nawet poza dwie przylege gminy.
Elementy bandyckie nadal si poddaj.
Przewodniczcy picioosobowej Komisji Penomocnej, Uskonin.
(W. Danitow, T. Szanin, "Kriestjanskoje wosstanije w Tam

bowskoj gubierniiw 1919-l921", Tambow 1994, s. 218).
W celu przyspieszenia poboru podatkw na Syberii, ktra miaa dostarczy wik

szo produktw rolnych w okresie, gdy gd pustoszy wszystkie gubernie nadwoa
skie, w grudniu 1921 roku wysany zosta na Syberi w roli nadzwyczajnego penomocni
ka Feliks Dzieryski. Zorganizowa tam "lotne sdy rewolucyjne", ktre miay obje
da woski i natychmiast skazywa na kary wizienia lub obozu chopw zalegajcych
z podatkamiz. Podobnie jak oddziay rekwizycyjne sdy te, wspierane przez "oddziay
podatkowe", popeniy tyle naduy, e sam przewodniczcy Najwyszego Trybunau Ni
koaj Kryenko musia zarzdzi dochodzenie w sprawie postpowania organw wyko
nawczych, wyznaczonych przez szefa Czeka. Pewien inspektor pisa 14 lutego z Omska:
CRCEDHC,17/87/164; 76/3/2i7
Naduycia oddziaw rekwizycyjnych osigny niewyobraalny poziom. Zamyka si systema

tycznie aresztowanych chopw w nie ogrzewanych barakach, choszcze si ich i grozi si im eg
zekucj. Tych, ktrzy nie wywizali si ze wszystkich dostaw, wie si i przepdza nago gwn
ulic woski, a potem zamyka w lodowatym baraku. Pobito do utraty przytomnoci wiele kobiet,
ktre wpychano nago do jam wykopanych w niegu...
We wszystkich guberniach panowao bardzo due napicie. wiadcz o tym frag-

menty raportu policji politycznej z padziernika 1922 roku, czyli w ptora roku po
wprowadzeniu NEPu:
W guberni pskowskiej kontyngenty wyznaczone na podatek stanowi 2/3 zbiorw. Cztery ujezdy
chwyciy za bro. [...] W guberni nowgorodzkiej kontyngenty nie zostan wykonane, i to mimo
przyznanej w zwizku ze zymi zbiorami 25-procentowej obniki. W guberniach riazaskiej
i twerskiej zrealizowanie 100% kontyngentu skazaoby chopstwo na mier godow. [...]
W okolicach NowoNikoajewska chopom zagraa gd, tote robi oni zapasy trawy i korzeni
na wasne potrzeby. (...) Jednak wszystkie te fakty wydaj si niewinne w porwnaniu z informa
cjami, jakie dochodz do nas z guberni kijowskiej, gdzie wystpuje niespotykana dotd fala sa
mobjstw. Chopi zabijaj si masowo, gdy nie s w stanie zapaci podatku ani ponownie
chwyci za bro, ktr im skonfiskowano. Epidemia godu, ktra ogarnia od roku wiele regio
nw, sprawia, e chopi bardzo czarno patrz w przyszo.
A przecie jesieni 1922 roku najgorsze ju mino. Po dwch godowych latach ci,
co przeyli, zwieli wanie do stod zbiory, ktre pozwoliyby im przetrzyma zim,
pod warunkiem jednak, e nie zadano by od nich caoci podatkw. "W tym roku
plony zb bd nisze od redniej z ostatnich dziesiciu lat" - w takich sowach
Prawda" wspomniaa 2 lipca 1921 roku po raz pierwszy, na ostatniej stronie i w krt
kiej wzmiance, o istnieniu jakiego "problemu ywnociowego". Dziesi dni pniej
przewodniczcy Centralnego Komitetu Wykonawczego Michai Kalinin przyzna
w opublikowanym w "Prawdzie" z 12 lipca "Apelu do wszystkich obywateli RFSRR",
e "w wielu ujezdach tegoroczna susza zniszczya zbiory". uchwaa Komitetu Central
nego z 21 lipca wyjaniaa:
Klska ta jest nie tylko wynikiem suszy. Ma ona swe rdo w caej naszej przeszoci, w zap
nieniu naszego rolnictwa, braku organizacji, sabym poziomie wyksztacenia agronomicznego,
ndznej technice, przestarzaych formach podozmianu. Powikszyy j skutki wojny i blokady,
nieustajca walka z nami prowadzona przez posiadaczy ziemskich, kapitalistw i ich sugusw
oraz nieprzerwane dziaania bandytw, wykonujcych zlecenia organizacji wrogich Rosji sowiec
kiej i jej ludowi pracujcemu5.
W dugiej wyliczance przyczyn owej "klski", ktrej nazwy jeszcze nie omielano si
wymwi, brakowao zasadniczego czynnika: polityki rekwizycji, ktra od lat wysysala
soki z i tak ju sabego rolnictwa. Zwoane w czerwcu 1921 roku do Moskwy kierownic
two dotknitych godem guberni podkrelao jednogonie odpowiedzialno rzdu,
a szczeglnie wszechmocnego Ludowego Komisariatu Aprowizacji za rozszerzenie si
i zaostrzenie klski godowej. Przedstawiciel guberni samarskiej, niejaki Wawilin, wyja
CRCEDHC,17/87/296/35-36.
,Prawda" z 21 VII 1921M. Heller, , Premier avertissement: un coup de fouet. L'histoire de I'expul
sion des personnalites culturelles hors de I'Union Sovietique en 1422", "Cahiers du Monde Russe et So
vietique" z IV-VI 1974, t. 20 (2), s.131-172.
ni, i od wprowadzenia rekwizycji gubernialny komitet aprowizacji zawya systema

tycznie prognozy zbiorw.
Mimo zych zbiorw w 1920 roku zarekwirowano dziesi milionw pudw zboa.
Zabrana zostaa caa rezerwa, w tym ziarno siewne na rok nastpny. Wielu chopw nie
miao co je od stycznia 1921 roku. miertelno zacza rosn w lutym. W cigu
dwch lub trzech miesicy w guberni samarskiej zaprzestano praktycznie antyrzdowych
powsta i buntw. "Dzi - tumaczy Wawilin - nie ma ju buntw. Wida za to nowe
zjawiska: wielotysiczne, wygodzone tumy oblegaj pokojowo Komitet Wykonawczy
Sowietw lub Partii i caymi dniami oczekuj jakiej niewiadomej, cudownej dostawy
ywnoci. Nie udaje si nam odgoni tego tumu, w ktrym ludzie umieraj codziennie
jak muchy. [...) Myl, e w guberni gd cierpi co najmniej 900 tysicy ludzi.
Z lektury raportw Czeka i wywiadu wojskowego wida, e od 1919 roku w wielu re

gionach zapanowaa ndza. Przez cay rok 1920 sytuacja si bezustannie pogarszaa. Cze
ka oraz Ludowy Komisariat Aprowizacji, ktre zdaway sobie wietnie z tego spraw,
stworzyy latem 1920 roku list ujezdw i guberni "wygodzonych" lub "yjcych w n
dzy". Pewien raport ze stycznia 1921 roku wrd przyczyn godu ogarniajcego guberni
tambowsk wymienia "orgi" rekwizycji roku 1920. Dla prostego ludu byo jasne,
a wiadcz o tym wypowiedzi zanotowane w raportach policji politycznej, i "wadza so
wiecka chce, by zdechli z godu wszyscy ci chopi, ktrzy omielaj si jej przeciwstawia.
Rzd, mimo i by doskonae poinformowany o nieuniknionych skutkach polityki rekwi
zycyjnej, nie przedsiwzi niczego. Nawet wtedy, gdy gd ogarnia coraz wikszy obszar
kraju, Lenin i Mootow wysali 30 lipca 1921 roku telegram do wszystkich przewodnicz
cych komitetw regionowych i gubernialnych partii z daniem "wzmocnienia aparatu
cigajcego podatki [...), rozwinicia nasilonej propagandy wrd ludu wiejskiego, ktra
wytumaczyaby mu ekonomiczne i polityczne znaczenie punktualnego pacenia podat
kw [...], oddania do dyspozycji agencji cigajcych podatek w naturze caej wadzy par
tii i penego potencjau represyjnego aparatu pastwowego !
Wobec takiej postawy wadz, ktre kontynuoway za wszelk cen polityk wycie
czania chopstwa, zmobilizoway si dobrze poinformowane i wiate rodowiska inteli
gencji. W czerwcu 1921 roku agronomowie, ekonomici i wykadowcy uniwersyteccy
utworzyli przy Moskiewskim stowarzyszeniu Rolniczym Spoeczny Komitet Pomocy
Godujcym. Wrd pierwszych czonkw komitetu znaleli si znani ekonomici, Kon
dratiew i Prokopowicz, byy minister zaopatrzenia w Rzdzie Tymczasowym, bliska
Gorkiemu dziennikarka Jekatierina Kuskowa oraz pisarze, lekarze i agronomowie.
Dziki porednictwu Gorkiego, dobrze wprowadzonego w kierownicze krgi bolszewic
kie, delegacja Komitetu, ktrej przyjcia Lenin odmwi, uzyskaa w poowie lipca
1921 roku audiencj u Lwa Kamieniewa. Po tym spotkaniu Lenin, cigle nieufny wo
bec "czuostkowoci" niektrych przywdcw bolszewickich, posa notatk kolegom
z Biura Politycznego: "Bezwzgldnie unieszkodliwi Kuskow. [...) Wyraamy zgod na
to, by Kuskowa firmowaa dokument swoim nazwiskiem, oraz na przyjcie paru wago
nw od jej sympatykw. I nic wicej"2x.
GARF, 1064/1/1/33; cyt. za: M. Wehner, "Good 1921-1922 w Samarskoj GuMiernii", "Cahiers du
Monde Russe" 1997 (1-2), s. 230.
' CRCEDHC, 2/1 /26847.
M. Heller, "Premier...", s.141.
Ostatecznie czonkom komitetu udao si przekona cz kierownictwa o swej

przydatnoci. Wikszo z tych najznamienitszych i znanych na Zachodzie przedstawi
cieli nauki, literatury i kultury rosyjskiej uczestniczya ju aktywnie w pomocy dla ofiar
godu w 1891 roku. Mieli poza tym rozlege kontakty wrd intelektualistw caego
wiata i mogli sta si gwarantami sprawiedliwego rozdzielenia ewentualnej pomocy
midzynarodowej wrd godujcych. byli gotowi udzieli porczenia, ale dali nada
nia Komitetowi Pomocy Godujcym oficjalnego statusu.
Po przetargach 21 lipca 1921 roku rzd bolszewicki zdecydowa si zalegalizowa spo
eczny komitet, ktry przyj nazw Oglnorosyjskiego Komitetu Pomocy Godujcym
i otrzyma atest Czerwonego Krzya. Mia on prawo do zdobywania w Rosji i za granic
ywnoci, paszy i lekarstw oraz do rozdziau tych dbr pomidzy potrzebujcych, do organi
zowania specjalnych transportw w celu przewiezienia dostaw, rozdawnictwa "zup dla ubo
gich", tworzenia sekcji i komitetw lokalnych, "swobodnego porozumiewania si ze wska
zanymi przez siebie za granic instytucjami i penomocnikami", a nawet do "wyraenia opi
nii co do stosowanych przez wadze centralne i lokalne rodkw, ktre maj jego zdaniem
zwizek z walk z godem"z". Nigdy w historii pastwa sowieckiego nie nadano podobnych
praw organizacji spoecznej. Ustpstwa rzdu byy proporcjonalne do rozmiaru wstrzsaj
cego krajem kryzysu, wstydliwego, bo w cztery miesice po oficjalnym rozpoczciu NERu.
Komitet nawiza wspprac z przeoonym Cerkwi prawosawnej, patriarch Ti
chonem, ktry utworzy natychmiast Oglnorosyjski Cerkiewny Komitet Pomocy Go
dujcym. 7 lipca patriarcha kaza odczyta we wszystkich cerkwiach list pasterski:
Dla wygodzonej ludnoci wyszukanym daniem staa si padlina, a i to danie trudno znale.
Ptacz i jki rozlegaj si ze wszystkich stron. Dochodzimy ju do ludoerstwa... Wycignijcie po
mocn do do waszych braci i sistr! Za zgod wiernych moecie uy do ratowania goduj
cych majtku cerkiewnego, ktry nie jest powicony, piercieni, acuszkw i bransolet, deko
racji zdobicych wite ikony itd.
Po wsparciu przez Cerkiew Oglnorosyjski Komitet Pomocy Godujcym nawiza kon

takt z rnymi organizacjami midzynarodowymi w rodzaju Czerwonego Krzya, American
Relief Administration (ARA) i kwakrw, a wszystkie one udzieliy pozytywnej odpowiedzi.
Jednak wsppraca midzy komitetem a rzdem trwa miaa tylko pi tygodni. 27 sierpnia
1921 roku, w sze dni po podpisaniu umowy z przedstawicielem American Relief
Administration, na ktrego czele sta Herbert Hoover, komitet rozwizano. Teraz, gdy Ame
rykanie przysyali pierwsze statki z zaopatrzeniem, dla Lenina rola komitetu bya zakoczo
na: "Nazwisko i podpis Kuskowej" posuyy bolszewikom jako porczenie. I to wystarczao.
Proponuj - pisa Lenin - rozwiza komitet jeszcze dzi, w pitek 26 sierpnia. (...] Aresztowa
Prokopowicza za wywrotowe wypowiedzi (...] i przetrzyma go przez trzy miesice w wizieniu.
[...] Natychmiast, nawet dzi usun z Moskwy pozostaych czonkw komitetu i wysa ich od
dzielnie do moliwie najbardziej oddalonych od kolei stolic ujezdw i tam trzyma w areszcie do
mowym. [...] Jutro opublikujemy w piciu linijkach krtki i suchy komunikat rzdowy: Komitet
rozwizano za odmow wsppracy. Przekaza do dziennikw dyrektywy w sprawie rozpoczcia
od jutra nie przebierajcych w rodkach atakw na ludzi z komitetu. Tatusiowi synkowie, biao
gwardzici, gotowi do przejadki za granic, ale duo mniej do udania si na prowincj. Omie
szy ich wszystkimi sposobami i poniewiera przez dwa miesice przynajmniej raz w tygodniuj".
" Tame, s.143.

' Tame, s.148-149.
Drobiazgowo przestrzegajc instrukcji, prasa rozptaa burz wok wchodzcych

w skad komitetu szedziesiciu znanych intelektualistw. Tytuy artykuw wiadcz
wymownie o charakterze tej oszczerczej kampanii: "Nie mona bawi si godem!"
("Prawda", 30 sierpnia 1921); "Spekulowali na godzie!" ("Kommunisticzeskij Trud",
31 sierpnia 1921); "Komitet Pomocy... kontrrewolucji" ("Izwiestija", 30 sierpnia 1921).
Unszlicht, jeden z zastpcw Dzieryskiego w Czeka, udzieli nastpujcej odpowie
dzi osobie interweniujcej w sprawie aresztowanych i zesanych czonkw komitetu:
Mwicie, e komitet nie popeni adnej nielojalnoci. To prawda. Ale okaza si dla spoecze
stwa przycigajcym magnesem. A na to nie moemy pozwoli. Wiecie, e kiedy wstawia si do
szklanki z wod gazk bez pdw, zaczyna ona szybko pczkowa. Komitet zacz si rwnie
szybko rozgazia w zbiorowoci spoecznej. [...] Trzeba byo wyj gazk z wody i zama j".
Na miejsce komitetu rzd zorganizowa zoon z urzdnikw rnych ludowych

komisariatw Centraln Komisj Pomocy Godujcym, organizm nieruchawy, zbiuro
kratyzowany, zupenie nieskuteczny i skorumpowany. Latem 1922 roku w najgorszym
okresie klski godowej, kiedy dotknitych ni byo okoo 30 milionw ludzi, Centralna
Komisja bya w stanie zapewni nieregularn pomoc ywnociow niespena 3 milio
nom. ARA, Czerwony Krzy i organizacja kwakrw ywiy okoo 11 milionw ludzi
dziennie. Mimo midzynarodowej mobilizacji w latach 1921-1922 zmaro co najmniej
5 spord 29 milionw dotknitych godem ludzi'. Ostatnia wielka klska godu, ktra
dotkna Rosj w 1891 roku, przyniosa na mniej wicej tym samym obszarze (rodko
wa i dolna Woga i cz Kazachstanu) od 400 do 500 tysicy ofiar. Pastwo i spoe
czestwo rywalizoway wwczas we wspzawodnictwie o pomoc dotknitym susz
chopom. Mody adwokat, Wadimir Uljanow - Lenin, mieszka na pocztku lat dzie
widziesitych XIX wieku w Samarze, stolicy jednej z najbardziej dotknitych godem
w 1891 roku guberni. By jedynym przedstawicielem miejscowej inteligencji, ktry nie
tylko nie uczestniczy w pomocy spoecznej dla godujcych, ale wypowiedzia si kate
gorycznie przeciw niej. Jak wspomina jeden z przyjaci:
Wodzimierz Iljicz Uljanow mia odwag otwarcie owiadczy, i gd niesie wiele konsekwencji
pozytywnych, takich jak pojawienie si proletariatu przemysowego, grabarza buruazyjnego po
rzdku. [...] Niszczc przestarza chopsk gospodark - tumaczy - gd przyblia nas obiek
tywnie do naszego ostatecznego celu, socjalizmu, ktry to etap nastpuje bezporednio po kapi
talizmie. Gd niszczy take wiar nie tylko w cara, ale i w Boga".
Trzydzieci lat pniej dawny mody adwokat, ktry zosta szefem rzdu bolszewic
kiego, wraca do swej idei: gd mg i powinien suy "do miertelnego uderzenia
wroga w eb". Wrogiem tym bya Cerkiew prawosawna. "Elektryczno zastpi Boga.
Pozwlcie chopu modli si do elektrycznoci, a poczuje przez ni wiksz si wadzy
ni nieba" - mwi Lenin w 1918 roku, w czasie dyskusji z Leonidem Krasinem na te
mat elektryfikacji Rosji. Stosunki midzy nowym reimem a Cerkwi prawosawn psu
y si od samego dojcia do wadzy bolszewikw. 5 lutego 1918 roku rzd zadekretowa
Tame, s. I51.
' S. Adamets, "Caastrophes demographiques en Russie sovietique en 1918-123" (praca doktorska,
EHESS, grudzie 1995), s.191.
A. Bielakow, "Junost' wodia", Moskwa 196ll, s. roR2, cyt. za: M. Heller, "Premier...", s.134.
rozdzia pastwa i szkolnictwa od Cerkwi, ogosi wolno sumienia i wyznania orazna

cjonalizacj majtku cerkiewnego. Patriarcha Tichon zaprotestowa gwatownie w czte
rech listach pasterskich do wiernych przeciw temu zamachowi na tradycyjn rol Cer
kwi, utrwaon przez fakt, i prawosawie byo religi pastwow. Bolszewicy mnoyli
prowokacje, dopuszczajc si "ekspertyz" - to znaczy profanacji - relikwii witych, or
ganizujc "karnaway antyreligijne" podczas wielkich wit cerkiewnych, domagajc
si, by pooony w pobliu Moskwy wielki klasztor TroickoSiergijewski w osadzie Sier
gijew Posad [w latach 1930-1991 Zagorsk - przyp. red.), w ktrym pochowane byy
szcztki witego Sergiusza z Radonea, przeksztaci w muzeum ateizmu. W takiej
mocno ju napitej atmosferze, po aresztowaniach bronicych si przed prowokacjami
popw i biskupw, kierownictwo bolszewickie postanowio na wniosek Lenina uy
godu jako pretekstu do rozpoczcia wielkiej kampanii politycznej przeciw Cerkwi.
26 lutego 1922 roku prasa opublikowaa dekret rzdu, ktry nakazywa "natychmia
stow konfiskat w cerkwiach wszystkich cennych wyrobw ze zota i srebra oraz
wszystkich kamieni szlachetnych, ktre nie su bezporednio kultowi. Przedmioty te
zostan oddane organom Ludowego Komisariatu Finansw, ktry przekae je do fun
duszy Centralnej Komisji Pomocy Godujcym". Konfiskaty rozpoczy si w pierw
szych dniach marca i towarzyszyy im bardzo liczne incydenty midzy oddziaami, skie
rowanymi do zabrania skarbw cerkiewnych, a wiernymi. Do najgroniejszych doszo
15 marca 1922 roku w Szui, maej przemysowej stolicy ujezdu w guberni wodzimier
skiej. Wojsko strzelao tam do demonstrantw i zabio dziesi osb. Lenin wykorzy
sta t rze do wzmocnienia kampanii antyreligijnej.
W licie, skierowanym 19 marca 1922 roku do Biura Politycznego, tumaczy z wa
ciwym sobie cynizmem, jak mona wykorzysta gd do "miertelnego uderzenia wro
ga w eb":
Myl, e w ramach generalnego planu walki na tym froncie w sprawie wypadkw w Szui, o kt
rych bdzie dyskutowa Biuro Polityczne, ju teraz trzeba podj stanowcz decyzj. [...] Biorc
pod uwag doniesienia prasowe na temat postawy duchowiestwa wobec konfiskaty majtku
cerkiewnego oraz wywrotowe stanowisko patriarchy Tichona, staje si cakiem jasne, e czarno
secinne duchowiestwo przygotowuje plan zadania nam wanie teraz decydujcej klski. [...]
Myl e nasz wrg popenia ogromny strategiczny bd. W rzeczywistoci obecna chwila jest
wyjtkowo sprzyjajca dla nas, a nie dla nich. Mamy dziewidziesit procent szans na zadanie
wrogowi miertelnego ciosu w eb z cakowitym powodzeniem i na zagwarantowanie sobie pozy
cji, dla nas zasadniczych, na przysze dziesiciolecia. W chwili gdy tyle zagodzonych istot ywi
si ludzkim misem, gdy drogi usane s setkami, tysicami trupw, teraz i tylko teraz moemy
(a w konsekwencji musimy) skonfiskowa majtek Cerkwi ze strasn, bezlitosn energi. Wa
nie teraz i tylko teraz moe nas poprze ogromna wikszo chopw lub raczej nie by w stanie
podtrzyma tej garstki czarnosecinnych klerykaw i drobnoburuazyjnych reakcjonistw... Mo
emy w ten sposb zdoby skarb wartoci milionw rubli w zocie (pomylcie o bogactwie nie
ktrych klasztorw!). Bez tego skarbu nie do pomylenia jest adna dziaalno pastwowa,
a szczeglnie adna budowa gospodarki i wreszcie adna obrona naszych pozycji. Musimy za
wszelk cen przej ten wart setki milionw (a by moe nawet kilka miliardw!) rubli skarb.
A moe si to powie tylko teraz. W innym momencie nie osigniemy celu, gdy tylko rozpacz
wywoana godem moe skoni masy do postawy wobec nas yczliwej lub przynajmniej neutral
nej... Jestem wic przekonany, e jest to najlepszy moment do zgniecenia czarnosecinnego du
chowiestwa w najbardziej zdecydowany i bezlitosny sposb i z tak brutalnoci, by pamitali
o niej latami. Przewiduj nastpujcy sposb uruchomienia naszego planu wojennego: Tylko to
warzysz Kalinin wystpi publicznie. Towarzysz Trocki nie powinien w adnym wypadku pojawi
si w prasie lub na forum publicznym... Trzeba bdzie posa do... Szui kogo z najenergiczniej
szych i najinteligentniejszych czonkw Centralnego Komitetu Wykonawczego z ustnymi in

strukcjami jednego z czonkw Biura Politycznego. Zgodnie z tymi instrukcjami bdzie mia za
zadanie aresztowanie w Szui jak najwikszej liczby duchownych i burujw, nie mniej ni kilka
tuzinw, ktrych oskary si o bezporednie lub porednie stawianie gwatownego oporu wobec
dekretu o konfiskacie majtku cerkiewnego. Po powrocie wysannik ten zoy sprawozdanie al
bo na plenum Biura Politycznego, albo dwm z jego czonkw. Na podstawie tego raportu Biuro
Polityczne udzieli dokadnych wskazwek wadzom sdowniczym, jako e proces buntownikw
z Szui musi by przeprowadzony jak najszybciej, z jedynym moliwym zakoczeniem - mierci
przez rozstrzelanie bardzo wielu czarnosecicw z Szui, ale take z Moskwy i innych orodkw
klerykalnych... Im wicej czonkw reakcyjnego duchowiestwa si rozstrzela, tym lepiej dla nas.
Musimy natychmiast udzieli lekcji wszystkim tym ludziom, i to w taki sposb, by przez cae
dziesiciolecia nawet nie zamarzyli o jakimkolwiek oporze...".
Jak wiadcz cotygodniowe raporty policji politycznej, kampania konfiskaty majt

ku cerkiewnego osigna swe apogeum midzy marcem a majem 1922 roku, a jej efek
tem byo 1414 odnotowanych incydentw i aresztowanie kilku tysicy popw, mnichw
i mniszek. Wedug rde cerkiewnych w 1922 roku zamordowano 2691 popw, 1962
mnichw i 3447 mniszek". Rzd zaaranowal wielkie publiczne procesy duchowiestwa
w Moskwie, Iwanowie, Szui, Smolesku i Piotrogrodzie. 22 marca, w tydzie po wypad
kach w Szui, Biuro Polityczne zaproponowao, zgodnie z instrukcjami Lenina, ca se
ri posuni: "Aresztowanie synodu i patriarchy powinno nastpi nie teraz, lecz mniej
wicej za pitnaciedwadziecia pi dni: Relacj z wypadkw w Szui poda do wiado
moci publicznej, winnych szujskich popw i osoby wieckie odda pod sd w cigu ty
godnia. Prowodyrw buntu rozstrzela'. W nocie skierowanej do Biura Politycznego
Dzieryski stwierdza:
Patriarcha Tichon i otaczajca go zgraja [...) prowadz niczym nie zamaskowan akcj przeciw
ko przejmowaniu cerkiewnych kosztownoci. [...) Podstawy do aresztowania Tichona i najbar
dziej reakcyjnych czonkw synodu s wystarczajce. GPU uwaa: I. jest teraz waciwy moment
na aresztowanie synodu i patriarchy; 2. nie wolno dopuci do wybrania nowego synodu;
3. wszystkich popw wystpujcych przeciwko przejmowaniu kosztownoci naley zesa jako
wrogw ludu do dotknitych godem rejonw Powoa".
W Piotrogrodzie 76 duchownych skazano na kary obozu, a 4 - w tym bardzo bliskie

go prostym ludziom, wybranego w 1917 roku metropolit Piotrogrodu Beniamina, kt
ry przecie uparcie wystpowa za rozdzieleniem Cerkwi od pastwa - rozstrzelano.
W Moskwie 148 duchownych i wieckich skazano tta obz, a 6 na wykonan natych
miast kar mierci. Patriarch Tichona umieszczono w areszcie domowym w moskiew
skim klasztorze Doskim.
W kilka tygodni po tej parodii zaprowadzania prawa, 6 czerwca 1922 roku, rozpocz si
w Moskwie zapowiadany w prasie od 28 lutego wielki publiczny proces trzydziestu czte
rech eserowcw oskaronych o "kontrrewolucyjn i terrorystyczn dziaalno przeciw
CRCEDHC 2/ 1/22947/ 1-4.

Russkaja Prawosawnaja Cerkow' i kommunisticzeskoje gosudarstwo, 1917-1941", Moskwa 1996,
s. 9.
B. Wokogonow, "Lenin", s. 377.
Tame.
rzdowi sowieckiemu", midzy innymi o zamach na Lenina z 31 sierpnia 1918 roku

i o "polityczne przywdztwo" powstania chopskiego na Tambowszczynie. Wedle maj
cej si szeroko rozpowszechni w latach trzydziestych praktyki oskareni stanowili rno
rodn grup prawdziwych przywdcw politycznych - byo w niej midzy innymi dwuna
stu czonkw Komitetu Centralnego Partii SocjalistwRewolucjonistw z Abramem Gocem i Dmitrijem
Donskojem na czele - oraz prowokatorw, ktrych zadaniem byo
obcianie wsposkaronych i "wyznanie swych zbrodni". Jak pisze Helene Carrere
d'Encausse, proces ten pozwoli take "wyprbowa metod oskare, zbudowan na za
sadzie matrioszki: zaczynajc od prawdy - od 1918 roku eserowcy rzeczywicie przeciw
stawiali si kierowniczemu absolutyzmowi bolszewikw - dochodzi si do twierdzenia...
i kada opozycja oznacza w rezultacie wspprac z midzynarodow buruazj"3N.
Na zakoczenie tej parodii sprawiedliwoci, podczas ktrej wadze wyreyseroway
ludowe demonstracje, dajce kary mierci dla "terrorystw", jedenastu z oskaro
nych - kierownictwo Partii SocjalistwRewolucjonistw - skazano 7 sierpnia 1922 ro
ku na najwyszy wymiar kary. Wobec protestw zmobilizowanej przez rosyjskich socja
listw na wygnaniu spoecznoci midzynarodowej, a jeszcze bardziej wobec realnej
groby ponownego wybuchu powsta na wsiach, w ktrych pozosta ywy "eserowski
duch", wykonanie wyrokw zostao zawieszone, "pod warunkiem, i Partia Socjalistw
-Rewolucjonistw zaprzestanie wszelkiej dziaalnoci konspiracyjnej, terrorystycznej
i powstaczej". W styczniu 1924 roku wyroki zamieniono na kary piciu lat obozu. Ska
zanych nigdy jednak nie uwolniono, a stracono ich w latach trzydziestych, kiedy kie
rownictwo bolszewickie nie musiao si ju liczy ani z opini midzynarodow, ani
z grob powsta chopskich.
W procesie eserowcw zastosowano nowy kodeks karny, wprowadzony w ycie 1 czer
wca 1922 roku. Lenin szczeglnie uwanie ledzi prace nad kodeksem, ktry mia zale
galizowa przemoc wobec wrogw politycznych, jako e usprawiedliwiona wojn domo
w faza pospiesznej eliminacji zostaa oficjalnie zakoczona. Przedstawione sobie pierw
sze projekty Lenin opatrzyl uwagami, ktre 15 maja 1922 roku przesa ludowemu
komisarzowi sprawiedliwoci Kurskiemu: "Moim zdaniem naley rozszerzy stosowanie
kary mierci przez rozstrzelanie (z zamian na kar deportacji za granic) [...) odnonie
do wszystkich rodzajw dziaalnoci mienszewikw, eserowcw itp.; znale sformuowa
nie, ktre wizaoby te poczynania z midzynarodow buruazj"". Dwa dni pniej pisa
znw:
Towarzyszu Kurski! W uzupenieniu naszej rozmowy przesyam wam szkic dodatkowego para
grafu Kodeksu Karnego. [...] Myl przewodnia, spodziewam si, jest jasna: otwarcie postawi
zgodn z zasadami i pod wzgldem politycznym suszn (a nie tylko cile prawn) tez, uza
sadniajc istot i suszno terroru, jego konieczno, jego granice. Sd nie powinien uchyla
si od stosowania terroru; takie zapewnienie byoby oszukiwaniem siebie lub oszukiwaniem in
nych - powinien natomiast uzasadni i zalegalizowa go pryncypialnie, jasno, bez faszu i bez
upikszania. Formuowa trzeba moliwie szeroko, gdy jedynie rewolucyjna wiadomo
prawna i rewolucyjne sumienie okrel warunki stosowania terroru w praktyce na wiksz lub
mniejsz skal"'.
H. Carrere d'Encausse, "Le Malheur russe...", s. 400.

'W. Lenin, "Dziea wszystkie", t. 45, s.187.
' Tame, s.1 HH.
Zgodnie z instrukcjami Lenina kodeks karny definiuje jako kontrrewolucyjn

zbrodni kady akt, "majcy na celu obalenie lub osabienie ustanowionej przez rewo
lucj proletariack wadzy sowietw robotniczych i chopskich", a take "wspdziaa
nie z organizacjami przyczyniajce si do udzielania pomocy tej czci midzynarodo
wej buruazji, ktra nie uznaje rwnoprawnoci komunistycznego systemu wasnoci,
zajmujcego miejsce kapitalizmu, dy do obalenia go przemoc, czy to poprzez inter
wencj, czy te blokad, szpiegostwo, finansowanie prasy i tym podobne rodki".
Karze mierci podlegaa nie tylko kada dziaalno, dajca si zakwalifikowa jako
akt kontrrewolucyjny" (bunt, zamieszki, sabota, szpiegostwo itd.), lecz rwnie przy
naleno do jakiej organizacji lub wsparcie jej "w formie pomocy czci midzynaro
dowej buruazji". Nawet "propaganda wspomagajca cz midzynarodowej buru
azji" uwaana bya za kontrrewolucyjn zbrodni, podlegajc karze pozbawienia wol
noci "co najmniej trzech lat" lub wydalenia z kraju na zawsze.
W zwizku z podjt w pocztku 1922 roku legalizacj przemocy politycznej wypada
odnotowa nominaln przemian policji politycznej. Dekret z 6 lutego 1922 roku roz
wizywa Czeka, a na jej miejsce powoywa niezwocznie podlege Ludowemu Komisa
riatowi Spraw Wewntrznych GPU - Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije
(Pastwowy Zarzd Polityczny). Zmieniaa si nazwa, ale kierownictwo i struktury po
zostay te same, co wiadczyo jasno o cigoci instytucji. C miaa wic oznacza
zmiana etykietki? Czeka bya nominalnie komisj nadzwyczajn, co sugerowao przej
ciowy charakter jej istnienia i uzasadniajcych je okolicznoci. GPU oznaczao za to,
e pastwo miao dysponowa normalnymi i staymi instytucjami kontroli i represji po
litycznej. Za zmian nazwy kryo si utrwaenie i legalizacja terroru jako sposobu roz
wizywania konfliktowych stosunkw midzy pastwem a spoeczestwem.
Wrd nieznanych wczeniej rozwiza nowego kodeksu karnego znalazo si wyda
lenie z kraju na zawsze, z zakazem powrotu do ZSRR pod kar natychmiastowej egze
kucji. Zastosowano je poczynajc od jesieni 1922 roku na zakoczenie wielkiej operacji
usuwania z kraju prawie dwustu znanych intelektualistw, ktrych podejrzewano o opo
zycj wobec bolszewizmu. Na poczesnym miejscu figurowali midzy nimi czonkowie
rozwizanego 27 sierpnia 1921 roku Spoecznego Komitetu Pomocy Godujcym.
19 maja 1922 roku Lenin wyoy w licie do Dzieryskiego szeroki plan "deporta
cji za granic pisarzy i profesorw, pomagajcych kontrrewolucji".
Trzeba to przygotowa staranniej - pisa - [...) Zebra na narad Messinga, Mancewa i jeszcze
jakie osoby w Moskwie. Zobowiza czonkw Biura Politycznego, by powicali 2-3 godziny
tygodniowo na przegldanie publikacji i ksiek [...] Zebra systematycznie informacje o stau
politycznym, pracy oraz dziaalnoci literackiej profesorw i pisarzy.
Lenin wskazywa przykady:
Inna sprawa to czasopismo piotrogrodzkie "Ekonomist" [...]. Moim zdaniem to jawny orodek bia
ogwardzistw. W nrze 3 (dopiero trzecim!!! To notabene!) wydrukowana jest na okadce lista
wsppracownikw. Jestem przekonany, e prawie wszyscy to najzasuesi kandydaci na deporta
cj za granic. Wszystko to jawni kontrrewolucjonici, poplecznicy Ententy, organizacja jej sugu
sw i szpiegw, demoralizatorw uczcej si modziey. Trzeba postawi spraw tak, eby tych
wojennych szpiegw" wyapa i wyapywa stale i systematycznie, i deportowa za granic".
' W.I. Lenin, "Dziea, t. 45, Ksika i Wiedza, Warszawa 1475, s. Sllb507
22 maja Biuro Polityczne utworzyo Komisj Specjaln, zoon midzy innymi

z Kamieniewa, Kurskiego, Unszlichta, Mancewa (dwaj ostatni to bezporedni zastpcy
Dzieryskiego), ktrej zadaniem byo zebranie materiau obciajcego niektrych
intelektualistw w celu ich aresztowania, a nastpnie wydalenia z kraju. Pierwsi na li
cie do wydalenia w czerwcu 1922 roku byli dwaj gwni przedstawiciele Spoecznego
Komitetu Pomocy Godujcym, Siergiej Prokopowicz i Jekatierina Kuskowa. Pierwsz
grup stu szedzieiciu znanych intelektualistw, filozofw, pisarzy, historykw i pro
fesorw uniwersytetw aresztowano 16 i 17 sierpnia i wydalono statkiem we wrzeniu.
Znalazo si wrd nich kilka nazwisk, ktre ju osigny albo dopiero miay osign
midzynarodow saw: Nikoaj Bierdiajew, Siergiej Buhakow, Siemion Frank, Niko
aj osski, Lew Karsawin, Fiodor Stiepun, Siergiej Trubeckoj, Aleksandr Izgojew, Iwan
apszyn, Michai Osorgin, Aleksandr Kiesewetter. Kady z nich musia podpisa doku
ment stwierdzajcy, i w razie powrotu do ZSRR zostanie w trybie natychmiastowym
rozstrzelany. Osoba wydalana z kraju miaa prawo do zabrania paszcza zimowego
i letniego, garnituru i bielizny osobistej na zmian, czterech koszul, w tym dwch noc
nych, dwch par kalesonw oraz dwch par skarpetek! Poza rzeczami osobistymi kady
mia prawo do zabrania dwudziestu dolarw.
Jednoczenie z tymi deportacjami policja polityczna kontynuowaa tworzenie karto
tek wszystkich podejrzanych intelektualistw o mniej znanych nazwiskach, ktrych
oczekiwao bd zalegalizowane dekretem z 10 sierpnia 1922 roku administracyjne ze
sanie do odlegych czci kraju, bd zamknicie w obozie koncentracyjnym. 5 wrze
nia 1922 roku Dzieryski pisa do swego zastpcy Unszlichta:
Towarzyszu Unszlicht! Tworzenie kartotek inteligencji wci odbywa si metod chaupnicz!

Od czasu odejcia Agranowa nie mamy ju tu kompetentnego kierownika. Zarajski jest troch
za mody. Wydaje mi si, e dla podgonienia prac sprawy powinien wzi w rce towarzysz
Mienynski. [...) Niezbdne jest opracowanie dobrego planu pracy, ktry bdzie nastpnie regu
larnie uzupeniany i poprawiany. Trzeba sklasyfikowa inteligencj w nastpujcych grupach
i podgrupach: 1. pisarze; 2. dziennikarze i politycy; 3. ekonomici (niezbdne jest utworzenie
podgrup: a) finansici, b) specjalici od spraw energii, c) specjalici od transportu, d) handlowcy,
e) specjalici od wsppracy itd.); 4. specjalici z dziedzin technicznych (tu te narzucaj si pod
grupy: a) inynierowie, b) agronomowie, c) lekarze itd.); 5. profesorowie uniwersyteccy i ich asy
stenci itd., itd. Informacje o wszystkich tych panach powinny pochodzi z naszych departamen
tw i zosta usystematyzowane przez Departament do spraw Inteligencji. Kady intelektualista
winien mie u nas swoje akta. [...) Trzeba mie zawsze na uwadze fakt, i celem naszego depar
tamentu jest nie tylko wydalenie bd aresztowanie poszczeglnych osobnikw, ale udzia
w opracowaniu oglnej linii politycznej w stosunku do specjalistw: ich cisego nadzoru i por
nienia, ale rwnie i promocji tych, ktrzy s gotowi nie tylko sowem, ale i czynem wspiera
wadz sowieck.
Kilka dni pniej Lenin wystosowa do Stalina dugie memorandum, w ktrym wie
lokrotnie i z maniack drobiazgowoci powraca do "definitywnego oczyszczenia" ro
sji ze wszystkich socjalistw, intelektualistw, liberaw i innych "panw":
W sprawie wydalenia mienszewikw, ludowych socjalistw, kadetw itd. chciabym postawi kil
ka pyta, bo kroki rozpoczte przed moim wyjazdem nie zostay jeszcze doprowadzone do ko
RCEDH, 7fi/3; 3ll3.

OD TAMBOWA DO WIELKIEGO godu 135
ca. Czy postanowiono wypleni wszystkich ludowych socjalistw? Pieszechonowa, Miakotina

i iornfelda? Pietriszczewa i innych? Myl, e naley wyrzuci wszystkich. S bardziej niebez
pieczni od eserowcw, bo maj wicej sprytu. A take Potriesowa, Izgojewa i wszystkich tych lu
dzi z redakcji "Ekonomista" (Ozierowa i wielu innych). Mienszewikw: Rozanowa (lekarz, prze
biegy), Wiktorczyka (Miku czy jako tak), Lubow Nikoajewn Radezenko wraz z mod cr
k (mwi si, e to najbardziej perfidni wrogowie bolszewizmu), N. A. Rokowa (musi by
wyrzucony, jest niepoprawny). [...] Komisja Mancewa i Messinga powinna ustali listy i kilkuset
tych panw powinno si bezwzgldnie usun. Oczycimy Rosj raz na zawsze. [...] Take
wszystkich autorw z Domu Pisarzy i Domu Myli (w Piotrogrodzie). Charkw powinien by
gruntownie przeszukany, bo nie wiemy zupenie, co si tam dzieje, jest to dla nas zagranica,
Miasto powinno by szybko i radykalnie oczyszczone, najpniej przed kocem procesu eserow
cw. Zajmijcie si piotrogrodzkimi autorami i pisarzami (ich adresy figuruj w pimie "Russkaja
Mysl" nr 4,1922, s. 37), a take list prywatnych wydawcw (s. 29). To arcywane!
CRCFDHC, 2/2/1338.
6. OD ROZEJMU DO WIELKIEGO PRZEOMU
niecae pi lat, od pocztku 1923 roku do koca 1927, w walce midzy rei
mem a spoeczestwem nastpio zawieszenie broni. Polityczn energi kierow
nictwa bolszewickiego zmonopolizoway batalie o sched po Leninie, ktry
zmar na udar mzgu 24 stycznia 1924 roku, ale odsunity by od wszelkiej dziaalnoci
politycznej ju od marca 1923 roku. W cigu tych lat spoeczestwo opatrywao rany.
W czasie owego rozejmu chopstwo, ktre stanowio ponad 85% ludnoci, prbowa
o reaktywowa wymian towarow, sprzedawa owoce swej pracy i y, jak to piknie
powiedzia wielki znawca problematyki chopskiej Michael Confino, "jak gdyby zreali
zowaa si chopska utopia". Utopia ta, nazywana chtnie przez bolszewikw eserowsz
czyzn - terminem, ktry najwierniej przetumaczy mona jako "mentalno socjali
stycznorewolucyjna" - opieraa si na czterech zasadach, lecych od dziesicioleci
u podstaw wszystkich programw chopskich; byy to: usunicie obszarnikw i podzia
ziemi w zalenoci od liczby gb do wyywienia, swoboda dysponowania owocami wa
snej pracy i wolno handlu, samorzd chopski w postaci tradycyjnej wsplnoty wiej
skiej oraz zredukowanie wadz centralnych do ich najprostszej formy - jednego sowietu
wiejskiego na kilka wsi i komrki partyjnej w jednej wiosce na sto!
Ponownie zaczy funkcjonowa mechanizmy rynkowe, zniszczone w latach
1914-1922, a teraz tolerowane przejciowo jako objaw "zacofania" kraju o chopskiej
wikszoci. Natychmiast wic wrcono do sezonowych migracji ze wsi do miast, tak
czstych przed rewolucj; przy cakowitym lekcewaeniu przez sektor pastwowy dbr
konsumpcyjnych rozkwito znacznie rzemioso wiejskie, ndza i gd staway si coraz
rzadsze, a chopi zaczli je do syta.
Pozorny spokj tych kilku lat nie by natomiast w stanie zamaskowa gbokichna
pi, istniejcych midzy reimem a spoeczestwem, ktre nie zapomniao przemocy
i tego, e byo jej ofiar. Chopi wci mieli wiele powodw do niezadowolenia'. Ceny
produktw rolnych byy zbyt niskie, produkty przemysowe za zbyt drogie i rzadkie,
a podatki zbyt wysokie. Chopi mieli poczucie, e s obywatelami drugiej kategorii
w stosunku do mieszkacw miast, a zwaszcza robotnikw, ktrych czsto postrzegano
jako uprzywilejowanych. Skaryli si przede wszystkim na niezliczone przejawy naduy
' A. Livchinc, Lettrcs dc 1'interieur" a I'epoyue de la NEP. Les camptigncs russes et 1'autorite loca
Ic", "Communisme" 1995, nr 42-44, s. 45-46; V. Izmozik, "Voices from thc Twenties: private correspon
dence intercepted My the OGPU", "The Russian Review" z IV 1996, vol. 55/2, s. 2R7-30R.
OD ROZEjMU DO wielkieGO PRZEOMU 137
cia wadzy, dokonywane przez szeregowych przedstawicieli reimu, uksztatowanych

w szkole "komunizmu wojennego". byli wci poddani absolutnemu bezprawiu wadz
lokalnych, wypywajcemu z jednej strony z rosyjskiej tradycji, a z drugiej z terrorys
tycznych praktyk poprzednich lat. "Aparat sdowniczy, administracyjny i policyjny jest
cakowicie przearty powszechnym pijastwem, apwkarstwem [...], biurokratyzmem
oraz pen oglnego grubiastwa postaw wobec mas chopskich", przyznawa pod ko
niec 1925 roku dugi raport policji politycznej na temat "stanu socjalistycznej prawo
rzdnoci na wsi"z.
Potpiajc najbardziej jaskrawe naduycia przedstawicieli wadzy sowieckiej, wik
szo kierownictwa bolszewickiego uwaaa jednak wie za niebezpieczn terra incogni
ta, "kipic od elementw kuackich i eserowskich, popw oraz nie wyeliminowanych
jeszcze dawnych posiadaczy", jak to wyrazi obrazowo raport szefa policji politycznej
guberni tulskiej;.
Jak wiadcz dokumenty Wydziau Informacji GPU, rodowisko robotnicze rwnie
pozostawao pod cisym nadzorem. Odradzajcych si jako grupa spoeczna po latach
wojny, rewolucji i wojny domowej robotnikw cigle podejrzewano o utrzymywanie
kontaktw z wrog wsi. Obecni w kadym przedsibiorstwie donosiciele tropili nie
prawomylne czyny i wypowiedzi, "chopskie humory", ktre powracajcy po urlopie
z p robotnicy mieli jakoby przenosi do miasta. Policyjne raporty dzieliy wiat robot
niczy na "elementy wrogie", zawsze pod wpywem kontrrewolucyjnych grupek, "ele
menty zacofane", z zasady przybye ze wsi, i elementy, ktre godne byy uznania za
"uwiadomione politycznie". Przerwy w pracy i strajki, do rzadkie w tych latach silne
go bezrobocia i wzgldnej poprawy poziomu ycia, starannie analizowano i aresztowa
no przywdcw.
Czciowo dostpne dzi tajne dokumenty policji politycznej pokazuj, e po latach
wspaniaego rozwoju instytucja ta dowiadczya pewnych trudnoci, spowodowanych
wanie przerw w woluntarystycznym przeksztacaniu spoeczestwa przez bolszewi
kw. W latach 1924-1926 Dzieryski musia nawet twardo walczy z niektrymi czon
kami kierownictwa, opowiadajcymi si za powanym zmniejszeniem liczebnoci poli
cji politycznej, ktrej aktywno przecie spadaa! Po raz pierwszy przed rokiem 1953
szeregi tej policji znacznie si przerzedziy. W 1921 roku Czeka zatrudniaa okoo 105
tysicy cywilw i blisko 180 tysicy wojskowych z rnych oddziaw specjalnych, w tym
pogranicznikw, czekistw, odkomenderowanych na koleje, i stranikw obozowych.
W 1925 roku jej siy stopniay do okoo 26 tysicy cywilw i 63 tysicy wojskowych. Do
tego naleao doliczy 30 tysicy tajnych wsppracownikw, ktrych liczby dla roku
1921 roku, z powodu braku dokumentacji, nie znamy'. W grudniu 1924 roku Nikoaj
Bucharin pisa do Feliksa Dzieryskiego": "Uwaam, e powinnimy szybko przej
do bardziej liberalnej,formy wadzy sowieckiej: mniej represji, wicej praworzdno
ci i dyskusji, wicej wadzy lokalnej (pod kierunkiem partii naturaliter) itd." ;.
Kilka miesicy pniej,1 maja 1925 roku, przewodniczcy Najwyszego Trybunau

Nikoaj Kryenko, ten sam, ktry przewodzi wczeniej parodii sdowniczej, jak by
N. Wc:rth, G. Muullec, ,.Rapports sccrets sovitiques, lcl21-1991. La uiciete russe dans les doeumcnt
confidentiels", Gallimard, Paris lc7c75, s. 3fi.
' Tame" 5. llli.
' CRCEl7HC, 76l3/3l17/4-15.
, "Woprosy Istorii KPSS" l9HH, nr 11, s. 42-43.
proces eserowcw, skierowa do Biura Politycznego dug not, w ktrej krytykowa

naduycia GPU, przekraczajce, jego zdaniem, nadane mu prawnie ramy. Istotnie,
wiele dekretw przyjtych w latach 1922-1923 ograniczyo kompetencje GPU do spraw
szpiegostwa, bandytyzmu, faszerstw walutowych i "dziaa kontrrewolucyjnych". Dla
tych zbrodni GPU byo jedynym sdzi, a jego Kolegium Nadzwyczajne mogo wyda
wa wyroki zesania, przymusowego osiedlenia (do trzech lat), obozu lub nawet mier
ci. Z 64 tysicy spraw, rozpocztych w 1924 roku przez GPU, nieco ponad 52 tysice
przekazao ono zwykym sdom. Kryenko przypomina, e specjalne sdownictwo
GPU zatrzymao ponad 9 tysicy spraw, co przy stabilnej sytuacji byo liczb znaczc,
i dowodzi:
Warunki ycia zesacw lub osb, skazanych na osiedlenie bez najmniejszych rodkw w zabi
tych deskami syberyjskich dziurach, s straszne. Wysya si tam zarwno osiemnasto, dziewit
nastoletni modzie ze rodowisk studenckich, jak siedemdziesicioletnich starcw, a zwaszcza
duchownych i stare kobiety, "nalece do spoecznie niebezpiecznych klas".
Kryenko proponowa te ograniczy termin "kontrrewolucyjny" jedynie do czon

kw "partii politycznych reprezentujcych interesy buruazji," aby unikn "interpreta
cyjnych naduy tego okrelenia przez suby GPU"c'.
Wobec podobnej krytyki Dzieryski i jego zastpcy nie przestawali dostarcza naj
wyszemu kierownictwu partii, a zwaszcza Stalinowi, alarmujcych raportw o utrzy
mywaniu si gronych problemw wewntrznych, o grobie dywersji, organizowanych
przez Polsk, pastwa batyckie, Wielk Brytani, Francj i Japoni. Wedug raportu
z dziaalnoci GPU w roku 1924 policja polityczna podobno:
- aresztowaa 11453 "bandytw", z ktrych 1858 natychmiast stracono;

- zatrzymaa 926 cudzoziemcw (z ktrych 357 wydalono) i 1542 "szpiegw";
- zapobiega "biaogwardyjskiemu powstaniu" na Krymie (przy tej okazji stracono
132 osoby);
- przeprowadzia 81"operacji" przeciw grupom anarchistycznym, co zakoczyo si
266 aresztowaniami;
- "zlikwidowaa" 14 organizacji mienszewickich (540 aresztowa), 6 organizacji
prawicowych eserowcw (152 aresztowania), 7 organizacji lewicowych eserowcw (52
aresztowania), 117 "rnych organizacji intelektualistw" (1360 aresztowa), 24 orga
nizacje "monarchistyczne" (1245 aresztowa), 85 organizacji "klerykalnych" i "sekciar
skich" (1765 aresztowa), 675 "grup kuackich" (1148 aresztowa);
- wydalia z Moskwy i Leningradu w czasie dwch wielkich operacji z lutego i lipca
1924 roku prawie 4500 "zodziei", "recydywistw" i "nepmanw" (handlowcw i drob
nych przedsibiorcw prywatnych);
- wzia "pod indywidualny nadzr" 18 200 "spoecznie niebezpiecznych" osb;
- zapoznaa si z listami i korespondencj w liczbie 5078174'.
CRCEDHC, 76/3/362/1-6.
' CRCEDHC, 76/3/3l16. W licie dn Mecllisu Dzicryski przyznawa, c; w 1924 r. tylko w Republice
flosyjskiej jego suhy rozstrzc:laty 650 oscih (CIlE:IHC, 7lil3/362/7-1 t).
OD ROZejMU DO wielkieGO PRZEOMU 139
Jak dalece prawdziwe s te dane, ktrych skrupulatna dokadno siga biurokratycz

nej miesznoci? Doczone do projektu budetu GPU na rok 1925 miay pokaza, i po
licja polityczna jest wyczulona na wszelkie zewntrzne zagroenia i zasuguje w zwizku
z tym na przyznane jej rodki. Dane te s jednak cenne dla historyka, gdy poza liczbami
i dowolnoci ustalonych kategorii ujawniaj niezmienno metod i potencjalnych wro
gw rozgazionej organizacji, ktra cho mniej aktywna, bya wci gotowa do dziaania.
Mimo ci budetowych i krytyki ze strony kilku niekonsekwentnych przywdcw
bolszewickich zaostrzenie prawa karnego mogo jedynie pobudzi aktywno GPU. Al
bowiem przyjte 31 padziernika 1924 roku "Podstawowe zasady prawodawstwa karne
go ZSRR" podobnie jak kodeks karny rozszerzay znacznie definicj "kontrrewolucyj
nej zbrodni" i kodyfikoway okrelenie "osoba spoecznie niebezpieczna". Prawo zali
czao do kontrrewolucyjnych zbrodni kad dziaalno, ktra nie majc bezporednio
na celu obalenia lub osabienia wadzy sowieckiej, bya sama w sobie "w sposb oczywi
sty dla przestpcy" "ciosem w polityczne i ekonomiczne zdobycze rewolucji proleta
riackiej". W ten sposb prawo sankcjonowao nie tylko bezporednie zamiary, ale rw
nie zamiary ewentualne lub porednie.
Ponadto zreszt za "osob spoecznie niebezpieczn" uznawany by "kady, kto po
penit akt niebezpieczny dla spoeczestwa lub czyje stosunki ze rodowiskiem krymi
nalnym albo przeszo budz uzasadnione obawy". Osoby, wytypowane na podstawie
podobnie rozcigliwych kryteriw, mogy by skazane nawet cakowicie niewinnie. Zo
stao jasno powiedziane, e "sd moe zastosowa rodki ochrony spoecznej wobec
osb spoecznie niebezpiecznych w przypadku popenienia przez nie konkretnego
przestpstwa albo w przypadku, gdy osoby te zostay uniewinnione w procesie o kon
kretne przestpstwo, lecz uznane za spoecznie niebezpieczne". Wszystkie te skodyfi
kowane w 1926 roku paragrafy, pomidzy ktrymi figurowa synny artyku 58 kodeksu
karnego z liczc czternacie akapitw definicj zbrodni kontrrewolucyjnych, wzmac
niay prawne podstawy terroruh. 4 maja 1926 roku Dzieryski przesa swemu zastpcy
Jagodzie pismo z wyoeniem szerokiego programu "walki ze spekulacj", ktre byo
bardzo wymownym okreleniem granic NEPu i cigoci "ducha wojny domowej"
wrd najwyszych przywdcw bolszewickich:
Walka ze "spekulacj" nabiera dzi najwyszego znaczenia... Trzeba koniecznie oczyci Mo

skw z elementw pasoytniczych i spekulacyjnych. Zadaem od Paukera zebrania caej do
stpnej dokumentacji i zaoenia kartoteki mieszkacw Moskwy dotyczcej tej kwestii. Na ra
zie nic od niego nie otrzymaem. Czy nie sdzicie, e naleaoby utworzy w GPU specjalny de
partament osadnictwa, finansowany z utworzonego z konfiskat specjalnego funduszu...?
Pasoytami (z rodzinami) z naszych miast trzeba, zgodnie z przygotowanym wczeniej i zatwier
dzonym przez rzd planem, zaludni niegocinne rejony naszego kraju. Musimy za wszelk cen
oczyci nasze miasta z setek tysicy prosperujcych w nich spekulantw i pasoytw... Te paso
yty nas poeraj. To z ich powodu nie ma towarw dla chopw, to przez nich rosn ceny,
a nasz rubel spada. GPU musi si wzi za bary z tym problemem z najwiksz energi".
Wrd innych osobliwoci sowieckiego systemu karnego znalaza si moliwo za

stosowania dwch odrbnych postpowa - sdowego i administracyjnego - w spra
wach kryminalnych i dwch systemw penitencjarnych - jednym administrowa Ludo
Istorija sowietskogo gosudarstwa i prawa", t. 2, Moskwa 1968, s. 580-590

CRCEDHC, 76/3/390/3-4.
wy Komisariat Spraw Wewntrznych, a drugim GPU. Oprcz tradycyjnych wizie,

w ktrych zamykano osoby skazane w wyniku "zwykej" procedury sdowej, istnia cay
system obozw administrowanych przez GPU, do ktrych posyano skazanych przez
sdy specjalne policji politycznej za zbrodnie podlegajce kompetencji tej instytucji:
wszystkie formy kontrrewolucji, bandytyzm, podrabianie pienidzy, przestpstwa po
penione przez czonkw policji politycznej.
W 1922 roku rzd zaproponowa GPU budow duego obozu na archipelagu Soo
wieckim - piciu wyspach na Morzu Biaym, pooonych w pobliu Archangielska. Na
najwikszej z nich znajdowa si jeden z wielkich klasztorw rosyjskiej Cerkwi prawo
sawnej. Po usuniciu mnichw GPU zorganizowao na archipelagu zesp obozw
zgrupowanych pod nazw SON [Siewiernyj agier Osobogo Naznaczenija - Pnocny
Obz Specjalnego Przeznaczenia - przyp. tum.]. Pierwsi winiowie z obozu w Cho
mogorach i Piertamisku przybyli na Soowki w pocztku lipca 1923 roku. Pod koniec
roku byo ich ju 4 tysice, w 1927 -15, a w kocu 1928 prawie 38 tysicy.
Jedn z osobliwoci soowieckiego zespou penitencjarnego by jego samorzd. Poza dy
rektorem i kilkoma naczelnikami wszystkie pozostae funkcje sprawowali winiowie.
W ogromnej wikszoci byli to dawni wsppracownicy policji politycznej, osadzeni za wyjt
kowo cikie naduycia. Samorzd w wykonaniu tego rodzaju osobnikw sta si synonimem
totalnego bezprawia, ktre bardzo szybko doprowadzio do pogorszenia do uprzywilejowa
nego statusu - co byo tradycj przejt po czasach carskich - jakim cieszyli si winiowie
polityczni. W epoce NEP u administracja GPU rozrniaa w istocie trzy kategorie winiw.
Do pierwszej naleeli polityczni, to znaczy wycznie czonkowie dawnych partii mien
szewickiej, eserowskiej i anarchistycznej; w 1921 roku wymogli oni na Dzieryskim, kt
ry sam by winiem politycznym w latach caratu i spdzi prawie dziesi lat w wizie
niach lub na wygnaniu, wzgldnie agodny reim dla winiw politycznych. Otrzymywali
oni lepsze jedzenie zwane "racj polityczn", mogli zatrzyma troch rzeczy osobistych,
wolno im byo posya pras. yli we wspnocie i wolni byli zwaszcza od pracy przymu
sowej. Ten uprzywilejowany status zosta zniesiony pod koniec lat dwudziestych.
Drug, najliczniejsz kategori stanowili "kontrrewolucjonici", czyli czonkowie
niesocjalistycznych i nieanarchistycznych partii politycznych, duchowni, oficerowie armii carskiej, dawni
urzdnicy, Kozacy, uczestnicy buntw w Kronsztadzie i Tambowie
oraz wszyscy skazani z artykuu 58 kodeksu karnego.
Do trzeciej grupy naleeli pospolici przestpcy, skazani przez GPU (bandyci, faszerze
pienidzy) i dawni czekici, skazani za rne zbrodnie i przestpstwa przez rodzim insty
tucj. Kontrrewolucjonici, ktrych zmuszano do zamieszkiwania wsplnie z pospolitymi
przestpcami, cierpieli najwiksze bezprawie, gd i straszliwy chd w zimie; latem jedn
z najczstszych tortur byo przywizywanie nagich winiw do drzew i pozostawianie na
pastw komarw, wyjtkowo licznych i gronych na tych pnocnych wyspach poprzecina
nych jeziorami. Jak wspomina jeden z najsynniejszych winiw Soowek, pisarz Waram
Szaamow, przed przejciem do innego sektora winiowie domagali si krpowania rk
na plecach i zapisania tego w regulaminie: "To by jedyny sposb samoobrony winiw
przed lakoniczn formuk zabity w czasie prby ucieczki"'.
' A. Soenicyn, "Archipelag GUag", tum. Jerzy Pomianowski, t. 1-3, Nowe Wyd. Polskie, Warsza
wa 149ll1991; W. Szaamoww, "Grani" 1972, nr 77, s. 42-44; A. Mielnik, A. Soczina i in., "Matieriaty k isto
rikogieograficzcskomu attasu Sotowkow", "Zwiena", t.1, Miiskwa 1991, s. 301-330.
Od rozejmu do Wielkiego przeomu 141
To wanie w obozach soowieckich wprowadzono, po latach improwizacji okresu

wojny domowej, system pracy przymusowej, ktry rozwin si byskawicznie po 1929
roku. A do 1925 roku winiowie zajci byli rnymi mao produktywnymi pracami
wewntrz obozu. Od 1926 roku administracja postanowia zawrze kontrakty produk
cyjne z kilkoma przedsibiorstwami pastwowymi i wykorzystywa bardziej "racjonal
nie" przymusow prac winiw, ktra staa si rdem dochodu, a nie jak w zgod
nych z ideologi pierwszych obozach "pracy poprawczej" sposobem "reedukacji".
Obozy soowieckie, zreorganizowane pod szyldem USON [Uprawlenije Siewiernych
agieriej Osobogo Naznaczenija - przyp. tum.], rozmnoyy si rwnie na kontynen
cie, najpierw na wybrzeu Morza Biaego. W latach 1926-1927 utworzono nowe obozy
u ujcia Peczory w Kemie i innych miejscach nieprzyjaznego ludziom wybrzea, ktre
go interior by jednak pokryty gstymi lasami. Rosnce w postpie geometrycznym
plany produkcyjne spowodoway szybkie zwikszenie liczby winiw. W czerwcu
1929 roku miao to doprowadzi do zasadniczej reorganizacji systemu wiziennego.
Zdecydowano bowiem posya do obozw pracy wszystkich winiw skazanych na
wyroki powyej trzech lat. "Obozy specjalne" archipelagu Soowieckiego, owo ekspe
rymentalne laboratorium pracy przymusowej, byy rzeczywicie wzorcem innego, po
wstajcego wanie archipelagu na miar caego krajukontynentu. By to "archipelag
GUag".
Zwyka dziaalno GPU, w wyniku ktrej skazywano rocznie kilka tysicy na kary obo
zu bd przymusowe osiedlenie, nie wykluczaa pewnej liczby specjalnych operacji re
presyjnych na wielk skal. W spokojnych latach NEPu, od 1923 do 1927 roku, najbar
dziej masowe i krwawe represje objy w rzeczywistoci peryferyjne republiki Rosji, za
kaukazie i Azj rodkow. W XIX wieku kraje te broniy si zaciekle przed rosyjskim
podbojem i do pno zostay zdobyte przez bolszewikw: Azerbejdan w kwietniu
1920 roku, Armenia w grudniu 1920, Gruzja w lutym 1921, Dagestan w kocu 1921,
a Turkiestan wraz z Buchar jesieni 1920 roku. Nie przestaway jednak silnie opiera
si sowietyzacji. "Kontrolujemy tylko gwne miasta, a waciwie centra gwnych
miast", pisa w 1923 roku Peters, penomocny przedstawiciel Czeka w Turkiestanie. Od
roku 1918 do koca lat dwudziestych, a w niektrych regionach a do 1935-1936 roku,
wikszo terytorium Azji rodkowej, poza miastami, bya w rkach basmaczy. Rosja
nie nadali nazw "basmacz" (po uzbecku "rozbjnik") rnego rodzaju partyzantom
osiadym, ale take koczownikom - Uzbekom, Kirgizom i Turkmenom, ktrzy dziaali
w wielu rnych regionach.
Gwne ognisko buntu znajdowao si w Dolinie Fergaskiej. Po podbiciu Buchary
przez Armi Czerwon we wrzeniu 1920 roku powstanie rozszerzyo si na wschodnie
i poudniowe rejony dawnego Emiratu Buchary oraz na pnocn cz stepw turk
meskich. W pocztku 1921 roku sztab Armii Czerwonej ocenia liczb uzbrojonych
basmaczy na trzydzieci tysicy. Kierownictwo ruchu byo niejednorodne i skadao si
z miejscowych wodzw, pochodzcych z rodzin wiejskich, lub klanowych notabli, trady
cyjnych przywdcw religijnych, ale rwnie z pochodzcych spoza regionu muzuma
skich nacjonalistw, takich jak Enwer Pasza, dawny minister wojny Turcji, ktry zgin
w potyczce z oddziaami Czeka w 1922 roku.
Ruch basmaczy by spontanicznym i instynktownym powstaniem przeciw "niewier

nemu" "rosyjskiemu ciemiycielowi", czyli dawnemu wrogowi, ktry pojawi si pod
now nazw i zamierza nie tylko przywaszczy sobie ziemi i bydo, ale rwnie spro
fanowa duchowy wiat muzumanw. Walka z basmaczami, "pacyfikacyjna" wojna
o charakterze kolonialnym, mobilizowaa przez dziesi lat znaczn cz wojsk i od
dziaw specjalnych policji politycznej, ktrej Departament Wschodni sta si jednym
z najwaniejszych centrw. Nie mona dzi, nawet w przyblieniu, oszacowa liczby
ofiar tej wojny.
Drugim wielkim obszarem penetracji Departamentu Wschodniego GPU byo za
kaukazie. Dagestan, Gruzja i Czeczenia zostay szczeglnie dotknite represjami
w pierwszej poowie lat dwudziestych. Dagestan broni si przed inwazj sowieck a
do koca 1921 roku. Dowodzone przez szejka Uzun Hadiego bractwo muzumaskie
Naczkabandi stano na czele wielkiego buntu gral'i i konflikt przybra charakter
"witej wojny" przeciw rosyjskiemu najedcy. Trwa on ponad rok, ale niektre regio
ny zostay "spacyfikowane" za cen masowych mordw na ludnoci cywilnej dopiero
w latach 1923-1924'.
Po trzech latach niepodlegoci pod rzdami mienszewikw Gruzja zostaa zajta
przez Armi Czerwon w lutym 1921 roku i pozostaa, wedle opinii Aleksandra Mia
snikowa, pierwszego sekretarza Komitetu Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolsze
wikw) Kraju Zakaukaskiego, "do trudn spraw". Szkieletowa zaledwie lokalna
partia bolszewicka, ktrej w cigu trzech lat sprawowania wadzy udao si zwerbo
wa zaledwie 10 tysicy czonkw, wesza w konflikt ze zdecydowanie antybolszewic
k warstw intelektualn i szlacheck, liczc blisko 100 tysicy ludzi, a take z jesz
cze do ywotnymi krgami mienszewickimi, jako e partia mienszewikw liczya
tam w 1920 roku ponad 60 tysicy czonkw. Mimo terroru sianego przez wszechpo
tn i w znacznym stopniu niezalen od Moskwy gruzisk Czeka, kierowan przez
modego, dwudziestopicioletniego szefa policji awrientija Beri (czekaa go wielka
kariera), przywdcom mienszewickim udao si w kocu 1922 roku zorganizowa
wraz z innymi partiami antybolszewickimi tajny komitet niepodlegoci Gruzji, ktry
przygotowa akcj zbrojn. Powstanie, ktrego siy stanowili gwnie chopi z rejonu
Gurii, rozpoczo si 28 sierpnia 1924 roku w miasteczku Czatura i w cigu kilku dni
ogarno dwadziecia pi gruziskich okrgw. W walce z przewaajcymi siami,
ktre dysponoway w dodatku artyleri i lotnictwem, powstanie nie miao szans i zo
stao stumione w cigu tygodnia. Sergo Ordonikidze, sekretarz Komitetu RKP(b)
Kraju Zakaukaskiego, i awrentij Beria skorzystali z pretekstu, jakim byo powsta
nie, by "raz na zawsze skoczy z caym mienszewizmem i szlacht gruzisk". We
dug niedawno opublikowanych danych midzy 29 sierpnia a 5 wrzenia 1924 roku
rozstrzelano 12578 osb. Represje osigny tak skal, i zaniepokoio to nawet
Biuro Polityczne. Kierownictwo partii przywoao Ordonikidzego do porzdku, za
kazujc mu przeprowadzania masowych strace oraz egzekucji politycznych bez wy
ranego upowanienia ze strony Komitetu Centralnego. A jednak dorane egzekucje
trway jeszcze caymi miesicami. Na moskiewskim plenum Komitetu Centralnego
A. Bennigsen, C.. LemercierQuelquejay, "Les Musulmans ouMlies. L'Islam en Union Sovietique",

Maspero, Paris 19R1, s. 55-59.
Tame, s. 5i54.
Od ROZEJMU DO wielkieGO PRZEOMU 143
w padzierniku 1924 roku Sergo Ordonikidze przyzna: "By moe nieco przesadzi
limy, ale nicju na to nie mona poradzi!
W rok po stumieniu powstania gruziskiego z sierpnia 1924 reim rozpocz szero
ko zakrojon operacj "pacyfikacji" Czeczenii, co do ktrej wszyscy byli zgodni, i wa
dza sowiecka w niej nie istnieje. Od 27 sierpnia do 15 wrzenia 1925 roku ponad dzie
si tysicy onierzy regularnych oddziaw Armii Czerwonej komandarma [dowdcy
armii, odpowiednik stopnia generalskiego - przyp. tum.] Uborewicza, wspieranych
prze'z jednostki specjalne GPU, prowadziy akcj rozbrojenia partyzantw czecze
skich, ktrzy zajmowali gbok prowincj kraju. Zdobyy dziesitki tysicy sztuk broni
i aresztoway prawie tysic "bandytw". Wobec oporu ludnoci jeden z szefw GPU
Unszlicht przyzna, i "wojsko musiao uciec si do cikiej artylerii i do bombardowa
nia najbardziej nieustpliwych bandyckich gniazd". Pod koniec tej operacji, prowadzo
nej w okresie, ktry zwyko si nazywa "apogeum NEPu", Unszlicht tak koczy swj
raport: "Jak pokazao dowiadczenie walk z basmaczami w Turkiestanie, z bandytami
na Ukrainie, w guberni tambowskiej i gdzie indziej, represje wojskowe przynosz sku
tek tylko wwczas, gdy idzie za nimi gboka sowietyzacja kraju".
Poczynajc od koca 1926 roku, czyli od mierci Dzieryskiego, w dziaalno
GPU, ktrym kierowa teraz uznawany za prawe rami zaoyciela Czeka Wiacze
saw Rudolfowicz Mienynski - podobnie jak Dzieryski Polak z pochodzenia - za
cz aktywnie ingerowa Stalin, przygotowujcy jednoczenie ofensyw polityczn
przeciw Trockiemu i Bucharinowi. W styczniu 1927 roku GPU otrzymao polecenie
przyspieszenia akcji zakadania kartotek "elementw spoecznie niebezpiecznych
i antysowieckich" na wsiach. W cigu roku liczba osb, ktrym zaoono akta w kar
totekach, wzrosa z 30 tysicy do prawie 72 tysicy. We wrzeniu 1927 roku GPU
przeprowadzio w niektrych guberniach akcje aresztowa kuakw i innych "ele
mentw spoecznie niebezpiecznych". Z perspektywy czasu operacje te wydaj si
wiczeniami przygotowujcymi wielk fal aresztowa z okresu "rozkuaczania"
w zimie 1929-1930 roku.
W latach 1926-1927 GPU wykazao si aktywnoci w polowaniach na wewntrzko
munistyczn opozycj, kwalifikowan jako "zinowjewowcy" lub "trockici". Praktyka
umieszczania w kartotekach i ledzenia komunistw pojawia si bardzo wczenie, bo
ju okoo 1921-1922 roku. We wrzeniu 1923 roku Dzieryski zaproponowa, by w ce
lu "wzmocnienia ideologicznej jednoci partii" komunici zobowizali si do przekaza
nia policji politycznej wszystkich posiadanych informacji o istniejcych frakcjach czy
odchyleniach wewntrz partii bolszewickiej. Propozycja ta wzbudzia oburzenie niekt
rych przywdcw, w tym Trockiego. Niemniej zwyczaj ledzenia opozycji upowszechni
si w nastpnych latach. Suby GPU bray czynny udzia w przeprowadzonej w stycz
niu i lutym 1926 roku czystce w kierowanej przez Zinowjewa leningradzkiej organizacji
partyjnej. Opozycjonici zostali nie tylko wykluczeni z partii, ale kilkuset z nich wysano
do oddalonych miast prowincjonalnych, w ktrych ich los by bardzo niepewny, gdy
nikt nie mia zaproponowa im pracy. W 1927 roku polowanie na opozycj trockistow
sk - kilka tysicy ludzi w caym kraju - zmobilizowao na cae miesice cz sub
M. Wehner, "Le Soulevement georgien de 1924 et la reaction des bolcheviks", "Communisme" 1995,
nr 42-44 s.155-170.
Dokumienty o sobytijach w Czecznie,1925", "Istocznik" 1995, nr 5, s.140-151.
GPU. Zaoono im akta, setki trockistw aresztowano, a nastpnie zesano na podsta

wie zwykej decyzji administracyjnej. W grudniu 1927 roku wszyscy czoowi przywdcy
opozycji: Trocki, Zinowjew, Kamieniew, Radek i Rakowski, byli ju usunici z partii
i aresztowani. Tych, ktrzy odmwili publicznej samokrytyki, zesano 19 stycznia 1928
roku. "Prawda" poinformowaa o wyjedzie z Moskwy Trockiego i grupy trzydziestu
opozycjonistw zesanych do Ama Aty. Rok pniej Trocki zosta wydalony z ZSRR.
Wraz z przemianowaniem jednego z gwnych twrcw terroru bolszewickiego na
kontrrewolucjonist" wkroczono w etap, zdominowany przez nowego silnego czowie
ka partii, Stalina.
W pocztkach 1928 roku, tu po wyeliminowaniu trockistowskiej opozycji, stalinow
ska wikszo w Biurze Politycznym postanowia zerwa rozejm ze spoeczestwem,
ktre zdawao si coraz bardziej oddala od drogi, wytyczonej mu przez bolszewikw.
Podobnie jak dziesi lat wczeniej gwnym przeciwnikiem pozostawaa ogromna
chopska wikszo, odbierana jako masa wroga, nie kontrolowana i nie pozwalajca
si kontrolowa. Tak rozpocz si drugi akt wojny z chopstwem, ktry - jak zauway
susznie historyk Andrea Graziosi - "rnii si jednak znacznie od pierwszego. Inicja
tywa bya teraz cakowicie w rkach pastwa i czynnik spoeczny mg tylko coraz sa
biej reagowa na prowadzone przeciw niemu ataki".
Jeli nawet, oglnie rzecz biorc, rolnictwo podnioso si z katastrofy lat 1918-1922,
to w kocu lat dwudziestych "chopski wrg" by sabszy, a pastwo mocniejsze ni na
pocztku dziesiciolecia. Dowodzi tego na przykad lepsze poinformowanie wadz
o tym, co si dzieje na wsi, zaoenie kartotek "elementw spoecznie niebezpiecz
nych", ktre pozwalay GPU na sprawne przeprowadzenie pierwszych aresztowa
w akcji rozkuaczania, stopniowe, ale rzeczywiste wytpienie "bandytyzmu", rozbroje
nie chopw, stale rosncy procent rezerwistw obecnych na wiczeniach wojskowych,
wreszcie rozwinicie gstszej sieci szk. Jak wynika z korespondencji midzy przywd
cami partii oraz stenogramw z dyskusji na najwyszym szczeblu partyjnym, stalinow
skie kierownictwo - podobnie zreszt jak jego opozycjonici, Bucharin, Rykow i Ka
mieniew - byo w 1928 roku w peni wiadome konsekwencji, jakimi grozi nowy atak
na chopstwo. "Bdziecie mieli now wojn chopsk, tak jak w latach 1918-1919",
przestrzega Bucharin. Stalin by gotw na wszystko. Wiedzia, e tym razem reim wyj
dzie z wojny zwycisko"'.
Kryzys skupu" z koca 1927 roku da Stalinowi potrzebny pretekst. Listopad 1927
zaznaczy si drastycznym spadkiem dostaw produktw rolnych do odpowiedzialnych
za ich skup instytucji pastwowych, a w grudniu sytuacja przybraa rozmiary katastrofy.
W styczniu 1928 roku trzeba byo si pogodzi z faktami: mimo dobrych plonw chopi
dostarczyli tylko 4,8 miliona ton zamiast 6,8 miliona, skupionych w roku poprzednim.
Kryzys ten, okrelony natychmiast przez Stalina mianem "strajku kuakw", spowodo
wany by obnik cen, proponowanych przez pastwo, droyzn i maym wyborem arty
kuw przemysowych, dezorganizacj systemu skupu oraz pogoskami o wojnie, jed
nym sowem - oglnym niezadowoleniem chopw z reimu.
Stalinowska grupa wykorzystaa to jako pretekst do przywrcenia rekwizycji i caej
serii wyprbowanych ju w latach komunizmu wojennego rodkw represyjnych. Stalin
A. Graziosi, "Thc Great...", s. 44.

Ttcmic, . 44-45.
Od ROZejMU DO WIELKIEGO PRZEOMU 145
osobicie uda si na Syberi. Inni przywdcy: Andriejew, Mikojan, Posyszew i Kosior,

wyjechali do wielkich czarnoziemnych regionw produkujcych zboe, na Ukrain
i pnocny Kaukaz. 14 stycznia 1928 roku Biuro Polityczne wysao do lokalnych wadz
pismo obiegowe, w ktrym domagao si "aresztowania spekulantw, kuakw i innych
elementw dezorganizujcych rynek i polityk cenow". W celu dokonania czystek
wrd lokalnych wadz, ktre ich zdaniem sprzyjay kuakom, i odnalezienia ukrytego
zboa posano na wie "penomocnikw" - sama ich nazwa przypominaa okres rekwi
zycji z lat 1918-1921- i oddziay komunistycznych aktywistw. W razie potrzeby pomo
cy mieli udzieli biedni chopi, ktrym przyrzeczono czwart cz zboa znalezionego
u "bogaczy".
Jednym ze sposobw karania chopw, ktrzy nie oddali produktw rolnych we wa
ciwym terminie i za mieszn, nisz trzy do czterech razy od rynkowej, cen, byo
zwikszanie pierwotnych wielkoci dostaw dwu,trzy czy nawet piciokrotnie. Szeroko
stosowany by rwnie artyku 107 kodeksu karnego, ktry przewidywa kar trzech lat
wizienia za kade dziaanie prowadzce do wzrostu cen. Zamykano take rynki i tar
gowiska, co oczywicie dotykao nie tylko zamonych chopw. Wszystkie te rodki nkania doprowadziy
w cigu kilku tygodni do zerwania rozejmu midzy wadz a chop
stwem, ktry w lepszym lub gorszym wydaniu istnia jednak od 1922-1923 roku. Rekwi
zycje i represje mogy tylko zaostrzy kryzys; na krtk met wadze osigny zbir
produktw nieco tylko mniejszy od ubiegorocznego, ale przygotowujc si na rokna
stpny chopi zareagowali jak w czasach komunizmu wojennego, zmniejszajc area za
sieww".
Kryzys skupu" z zimy 1927-1928 roku mia decydujce znaczenie dla dalszego bie
gu wypadkw. Stalin wycign w istocie wiele wnioskw o koniecznoci zbudowania
"twierdz socjalizmu" na wsi - ogromnych kochozw i sowchozw - i o kolektywizacji
rolnictwa, tak by mc kontrolowa bezporednio produkcj roln bez posugiwania si
prawami rynku, oraz o ostatecznym pozbyciu si wszystkich kuakw i ich "likwidacji
jako klasy".
W 1928 roku reim zerwa te rozejm zawarty z inn kategori spoeczn - specami,
czyli pochodzcymi z przedrewolucyjnej inteligencji "buruazyjnymi specjalistami"
ktrzy pod koniec lat dwudziestych zajmowali jeszcze ogromn wikszo kierowni
czych stanowisk w przedsibiorstwach i administracji. Podczas kwietniowego plenum
Komitetu Centralnego w 1928 roku ujawniono wykrycie w rejonie Szacht, wglowego
zagbia Donbasu, orodka "sabotaystw przemysowych" w zjednoczeniu Donugol
ktre zatrudniao "buruazyjnych specjalistw" i utrzymywao stosunki z krgami za
chodnich finansistw. Kilka tygodni pniej rozpocz si proces pidziesiciu trzech
oskaronych, w wikszoci inynierw i kierownikw przedsibiorstwa - pierwszy pu
bliczny proces polityczny od czasu "sdu" nad eserowcami w 1922 roku. Jedenastu
oskaronych skazano na mier, a pi wyrokw wykonano. Ten pokazowy, dugo opi
sywany w prasie proces ilustrowa jeden z gwnych mitw reimu, mit "sabotaysty na
zagranicznym odzie", ktry suy mia mobilizacji dziaaczy i funkcjonariuszy GPU
"wyjanianiu" wszystkich niepowodze ekonomicznych, a take uatwianiu "przejmo
wania" fachowych kadr przez "nowe specjalne biura konstrukcyjne GPU", ktre stay
M. Lewin, "La Pysannc:rie et le pouvoir sovietiquc, 192HIc73ll", Mouton, Paris l9fiR; E.H. Carr,
R.W. Davies, "Founcltitions of a Ylannecl Economy", vol.1, Pelican, London 1474, s. 71-112.
si sawne pod nazw "szaraszek". Tysice skazanych za sabota inynierw i techni

kw odbywao kary na budowach i w kluczowych zakadach produkcyjnych. W cigu
kilku miesicy po procesie w Szachtach Departament Ekonomiczny GPU sfabrykowa
dziesitki podobnych spraw, zwaszcza na Ukrainie. Tylko w dniepropietrowskim kom
pleksie metalurgicznym Jugostal w maju 1928 roku aresztowano sto dwanacie osb
zajmujcych kierownicze stanowiska'".
Kadry przemysowe nie byy jedynym celem rozpocztej w 1928 roku operacji prze
ciw specjalistom. Przy okazji licznych czystek na uniwersytetach i promocji nowej
"czerwonej i proletariackiej inteligencji" ze szkolnictwa wyszego usunito wielu profe
sorw i studentw "klasowo obcego" pochodzenia.
Zaostrzenie represji i trudnoci ekonomiczne ostatnich lat NEPu, zaznaczone
wzrostem bezrobocia i przestpczoci, przyniosy spektakularny wzrost liczby wyrokw
skazujcych: 578 tysicy w 1926, 709 tysicy w 1927, 909 tysicy w 1928 i 1 178 000
w 1929 roku'". Aby powstrzyma ten napyw, ktry przepenia wizienia przygotowane
w 1928 roku jedynie na 150 tysicy winiw, rzd podj dwie wane decyzje. Pierwsza
na podstawie dekretu z 26 marca 1928 roku pozwalaa zastpi kar wizienia za drob
ne przestpstwa prac przymusow bez wynagrodzenia w "fabrykach, na budowach
i wyrbach lenych". Natomiast druga decyzja, podja dekretem z 27 czerwca 1929 ro
ku, miaa spowodowa ogromne konsekwencje. Przewidywaa w istocie przeniesienie
wszystkich winiw skazanych na kary powyej trzech lat do obozw pracy, ktre mia
yby za cel "eksploatacj bogactw naturalnych wschodnich i pnocnych regionw kra
ju". Pomys wisia w powietrzu od kilku lat. GPU wdao si w wielki program produkcji
drewna na eksport i wielokrotnie ju zwracao si do administrujcego zwykymi wi
zieniami Naczelnego Zarzdu Miejsc Odosobnienia Ludowego Komisariatu Spraw
Wewntrznych o przesanie dodatkowej siy roboczej; w rzeczywistoci "jego wani"
winiowie z Soowek, ktrych w 1928 roku byo 38 tysicy, nie byli w stanie upora si
z zaplanowan produkcj".
Przygotowanie pierwszego planu picioletniego postawio na porzdku dziennym
spraw rozdziau siy roboczej i eksploatacji regionw nieprzyjaznych czowiekowi, ale
bogatych w zasoby naturalne. W tej sytuacji nie spoytkowana dotd wizienna sia ro
bocza, mogaby, przy dobrym jej wykorzystaniu, przyczyni si do bogactwa, ktrego
kontrola stanowiaby rdo dochodw, wpyww i wadzy. Kierownicy GPU, a szcze
glnie popierani przez Stalina Mienynski i jego zastpca Jagoda, zdawali sobie spraw
z doniosoci tego projektu. Latem 1929 roku przygotowali ambitny plan "kolonizacji"
pooonego w zachodniej Syberii okrgu narymskiego, obejmujcego 350 tysicy kilo
metrw kwadratowych tajgi, a poza tym domagali si wci bezzwocznego zastosowa
nia dekretu z 27 czerwca 1929 roku. W tym wanie kontekcie zakiekowaa myl
o "rozkuaczeniu", czyli masowej deportacji wszystkich domniemanych bogatych cho
pw, kuakw, ktrzy zdaniem krgw oficjalnych mogli jedynie gwatownie sprzeci
wia si kolektywizacji'.
E.H. Carr, R.W. Davies, "Founelations...", s. 61U642.

'' "Sciwictskaja Justicya" 1930, nr 24-25, s. 2.
N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s. 355.
' O. Khlevniouk, "Le Cerele c1u Kremlin. Staline et le l3ureau Politiyue clans les annees 1930: les jeux
c1u pouvoir", Lc Seuil, Paris 1496, s. 38-40.
Od ROZEJMU DO wielkieGO PRZEOMU" 147
Stalin i jego poplecznicy potrzebowali jednak caego roku, by zama istniejcyna

wet w samym kierownictwie partii opr wobec polityki przymusowej kolektywizacji,
rozkuaczenia i przyspieszonej industrializacji - trzech nierozdzielnych punktw spj
nego programu brutalnego przeksztacenia gospodarki i spoeczestwa. Program ten
opiera si te na zatrzymaniu mechanizmw rynkowych, wywaszczeniu chopw i eks
ploatacji bogactw naturalnych trudno dostpnych rejonw kraju rkami zmuszonych
do przymusowej pracy milionw wyjtych spod prawa i rozkuaczonych zesacw oraz
innych ofiar tej "drugiej rewolucji".
Tak zwana prawicowa opozycja z Rykowem i Bucharinem na czele uwaaa, e kolek
tywizacja moe doprowadzi jedynie do "wojskowofeudalnego wyzysku" chopstwa, woj
ny domowej, eksplozji terroru, chaosu i godu; opozycja ta zostaa zamana w kwietniu
1929 roku. Latem 1929 roku przeciw "prawicowcom" rozptano niesychanie gwatown
kampani prasow, codziennie oskarajc ich o "kolaboracj z elementami kapitalistycz
nymi" i "konszachty z trockistami". Po zupenym zdyskredytowaniu opozycjonici wygo
sili publiczn samokrytyk na plenum Komitetu Centralnego w listopadzie 1929 roku.
W czasie gdy na szczytach wadzy toczya si walka midzy zwolennikami i przeciw
nikami zerwania z NEPem, kraj pogra si w coraz gbszym kryzysie gospodarczym.
Wyniki produkcji rolnej lat 1928 i 1929 byy katastrofalne. Mimo systematycznego sto
sowania wobec chopstwa caego arsenau rodkw przymusu - wysokich grzywien i wy
rokw wizienia dla tych, ktrzy odmawiali sprzedania podw rolnych pastwu - kam
pania skupu z zimy 1928-1929 przyniosa o wiele mniej zboa ni poprzednia, tworzc
przy tym ogromne napicia na wsi. Midzy styczniem 1928 a grudniem 1929 roku, to
znaczy przed przymusow kolektywizacj, GPU naliczyo na wsi ponad tysic trzysta
zamieszek i "masowych demonstracji", w czasie ktrych aresztowano dziesitki tysicy
chopw. O atmosferze, panujcej wwczas w kraju, niech zawiadczy jeszcze jedna
liczba: w 1929 roku ponad 1200 funkcjonariuszy i urzdnikw sowieckich pado ofiar
"aktw terroryzmu". W lutym 1929 roku w miastach, do ktrych powrcia powszechna
bieda po zamkniciu przez wadze wikszoci maych sklepikw i warsztatw rzemiel
niczych, okrelonych jako przedsibiorstwa "kapitalistyczne", przywrcono wycofane
w pocztkach NEPu karty zaopatrzenia w ywno.
Dla Stalina krytyczna sytuacja w rolnictwie bya efektem dziaania kuakw i innych
wrogich si, chccych "zniszczy system sowiecki". Alternatywa bya jasna: albo "wiej
scy kapitalici", albo kochozy! W czerwcu 1929 roku rzd ogosi pocztek nowej fazy,
fazy "masowej kolektywizacji". Uchwalone przez XVI Zjazd WKP(b) zadania pierw
szej piciolatki zostay rozszerzone. Plan przewidywa pocztkowo kolektywizacj do
koca piciolatki 5 milionw gospodarstw, to znaczy okoo 20% upraw. W czerwcu
ogoszono zamiar kolektywizacji w 1930 roku 8 milionw, a we wrzeniu ju 13 milio
nw gospodarstw! Latem 1929 roku rzd zmobilizowa dziesitki tysicy komunistw,
zwizkowcw, komsomolcw, robotnikw i studentw, ktrych posano na wie pod
wodz lokalnych kierownikw partyjnych i funkcjonariuszy GPU. Nieustannie rosyna
ciski na chopw, podczas gdy lokalne organizacje partyjne rywalizoway w zapae
o uzyskanie lepszych wynikw w kolektywizacji. 31 padziernika 1929 roku "Prawda"
wezwaa do nieograniczonej "totalnej kolektywizacji". Tydzie pniej, z okazji dwuna
stej rocznicy Rewolucji Padziernikowej, Stalin opublikowa synny artyku zatytuowa
ny "Rok wielkiego przeomu", ktry opiera si na cakowicie bdnej tezie, i "chop
redniorolny zwrci si ku kochozom". NEP umar.
7 PRZYMUSOWA KOLEKTYWIZACJA I ROZKUACZANIE
Jak potwierdzaj dostpne dzi archiwa, przymusowa kolektywizacja wsi bya prawdzi
w wojn domow, wypowiedzian przez pastwo sowieckie caemu narodowi drob
nych rolnikw. Zesano ponad 2 miliony chopw, z tego 1,8 miliona tylko w latach
1930-1931, 6 milionw zmaro z godu, a setki tysicy na zesaniu. Tych kilka liczb pokazu
je skal tragedii ludzkiej, jak by "wielki szturm" na chopstwo. Wojna ta nie ograniczya
si wcale do zimy 1929-1930 roku i trwaa co najmniej do poowy lat trzydziestych, a w la
tach 1932-1933 osigna punkt szczytowy, zaznaczony strasznym, wiadomie wywoanym
przez wadze godem, ktry mia zama opr chopstwa. Gwat, zadany chopom, pozwo
lil wyprbowa metody zastosowane pniej wobec innych grup spoecznych. W tym zna
czeniu wojna ta stanowi decydujcy etap w eskalacji stalinowskiego terroru.
W sprawozdaniu, wygoszonym w listopadzie 1929 roku na plenum Komitetu Cen
tralnego, Wiaczesaw Mootow owiadczy: "Sprawa rytmu kolektywizacji nie jest prze
widziana w planie. [...] Zostaje listopad, grudzie, stycze, luty i marzec, a wic cztery
i p miesica, podczas ktrych, o ile nie zaatakuj nas bezporednio imperialici, po
winnimy dokona decydujcego przeomu w dziedzinie gospodarki i kolektywizacji".
Plenum zatwierdzio ten wniosek. Komisja opracowaa nowy kalendarz kolektywizacji,
ktry po kilku przyspieszajcych j korektach zosta ogoszony 5 stycznia 1930 roku.
Pnocny Kaukaz i Powoe miay zosta cakowicie skolektywizowane od jesieni 1930
roku, pozostae regiony, produkujce zboe, los ten mia spotka rok pniej'.
Ju 27 grudnia 1929 roku Stalin obwiecil przejcie od "hamowania skonnoci ku
akw do wyzysku" do "likwidacji kuakw jako klasy". Powoana przez Biuro Politycz
ne komisja z Mootowem na czele otrzymaa zadanie przygotowania praktycznych
rodkw do tej likwidacji. Okrelia ona trzy kategorie kuakw: pierwsi, "zaangaowa
ni w dziaalno kontrrewolucyjn", mieli zosta aresztowani i wysani do obozw pracy
GPU, a w razie oporu rozstrzelani; ich rodziny miay zosta zesane, a mienie skon
fiskowane. Kuakw drugiej kategorii, okrelonych jako "przejawiajcych mniej aktyw
n opozycj, ale jednak arcywyzyskiwaczy, a wic skonnych w naturalny sposb do
wsparcia kontrrewolucji", miano aresztowa i zesa wraz z rodzinami w odlege rejony
kraju. Uznani za "lojalnych wobec wadzy" kuacy trzeciej kategorii mieli by przesie
dleni na obrzea macierzystych rejonw, "poza obszary kolektywizowane i na gleby wy
N. A. Iwnicki, "Kolektiwizacya i raskuaczanije", Moskwa 1994, s. 32-49.

W latach dwudziestych i trzydziestych stopniowo dokonywaa si w ZSRR reforma terytorialna, ktra
zastpowaa dawne gubernie i obwody nowymi, przejciowymi krajami i obwodami (do 1930 r. istniay
w nich okrgi) oraz wydzielaa republiki i jednostki autonomiczne. Na obszarach objtych reform (np. na
Ukrainie obwody pojawiy si dopiero od 1932 r.) niszym szczeblem organizacji by odpowiadajcy dawne
mu ujezdowi rejon, ros. rajon. (Przyp. tum.)
PRZYMUSOWA KOLEKTYWIZACJA I ROZKuaczANIE 149
magajce ulepszenia". Dekret stanowi, i "liczba przeznaczonych do likwidacji w cigu

czterech miesicy [...] gospodarstw kuackich mieci si midzy 3 a 5% oglnej liczby go
spodarstw". Liczba ta bya wskazwk dla prowadzcych operacj rozkuaczania;.
Operacje, ktre w kadym rejonie koordynowaa trojka zoona z pierwszego se
kretarza komitetu WKP(b), przewodniczcego komitetu wykonawczego sowietw i lo
kalnego szefa GPU, prowadzone byy w terenie przez komisje i brygady rozkuaczaj
ce. Zgodna z "planowymi wskazwkami" Biura Politycznego lista szedziesiciu ty
sicy nazwisk ojcw rodzin, nalecych do pierwszej kategorii kuakw, podlegaa
wycznej kompetencji policji politycznej. Listy kuakw pozostaych kategorii przygo
towywano na miejscu, biorc pod uwag "zalecenia" wioskowych "aktywistw". Kim
byli ci aktywici? Jeden z najbliszych wsppracownikw Stalina, Sergo Ordoniki
dze, opisywa ich nastpujco: "Jako e na wsiach nie ma prawie wcale dziaaczy par
tyjnych, zwykle posyamy tam jednego komsomolca, ktremu dodawano dwch czy
trzech biednych chopw, i ten wanie aktyw (grupa aktywistw) ma rozstrzyga
o wszystkich sprawach wsi: o kolektywizacji i rozkuaczaniu"'. Instrukcje byy jasne:
naleao skolektywizowa jak najwicej gospodarstw i aresztowa opornych, ktrym
przypinano etykietk kuaka.
Podobne praktyki otwieray oczywicie pole do rozmaitych naduy i porachunkw
osobistych. Jak bowiem okreli kuaka? Kto jest kuakiem drugiej, a kto trzeciej kate
gorii? W styczniu i lutym 1930 roku nie mona byo nawet stosowa kryteriw okrela
jcych gospodarstwo kuackie, opracowanych w poprzednich latach cierpliwie i po wie
lu dyskusjach przez rnych ideologw i ekonomistw partyjnych. Stao si tak, gdy
w roku poprzedzajcym kolektywizacj zmuszeni do podoania coraz ciszym podat
kom "kuacy" znacznie zbiednieli. Nie stwierdziwszy zewntrznych objaww bogactwa
komisje musiay sign do zachowanych w sowiecie wiejskim czsto starych i niekom
pletnych spisw podatkowych, do informacji GPU oraz do donosw ssiadw znco
nych moliwoci zagrabienia cudzego dobytku. Zamiast zgodnie z oficjalnymi instruk
cjami tworzy dokadne i szczegowe inwentarze mienia, przekazywanego nastpnie
na niepodzieln wasno kochozu, rozkuaczajce brygady dziaay w rzeczywistoci
najczciej w myl zasady: "Jedzmy i pijmy, wszystko jest nasze". Jak donosi raport
GPU z rejonu Smoleska, "przeprowadzajcy rozkuaczenie zabierali zamonym cho
pom zimow odzie i ciep bielizn, a przede wszystkim buty. Zostawiali kuakw,
w kalesonach, a zabierali wszystko, w tym rwnie stare gumiaki, ubrania kobiece, her
bat za 50 kopiejek, pogrzebacze i konewki... Brygady konfiskoway nawet mae jaki
spod dziecicych gwek, a take gotujc si na piecu kasz, ktr rozmazywayna
stpnie na poamanych ikonach"'. Mienie rozkuaczonych chopw byo czsto po pro
stu rozgrabiane albo sprzedawane za mieszn cen na licytacjach; czonkom brygad
rozkuaczajcych chaty sprzedawano po 60 kopiejek, krowy po 15 kopiejek - czyli za
ceny setki razy nisze od rzeczywistej wartoci! Dajce nieograniczon moliwo ra
bunku rozkuaczanie byo czsto pretekstem do wyrwnania osobistych rachunkw.
' N.A. Iwnicki, "Kollektiwizacya...", s. 49-69.

' A. Graziosi, "At the Roots...", s. 449.
M. Fainsod, "Smolensk a 1'heure de Staline", Fayard, Paris 1967, s. 271-277; R.W. Davies, "The So
cialist offensive. The Collectivisation of Soviet Agriculture", MacMillan, London 1980, s. 243-251.
Trudno si wic dziwi, e w takich warunkach 80 do 90% rozkuaczonych chopw

niektrych rejonw stanowili redniacy, czyli chopi rednio zamoni. Trzeba byo prze
cie osign, a w miar moliwoci przekroczy, nakrelone przez lokalne wadze
"normy" co do liczby kuakw! Chopw aresztowano i zsyano pod rnymi preteksta
mi, na przykad za sprzedanie latem ziarna na rynku, za przyjcie pracownika najemne
go, za posiadanie dwch samowarw albo za zabicie winiaka (we wrzeniu 1929 roku)
w celu skonsumowania go i niedopuszczenia tym sposobem, by sta si socjalistyczn
wasnoci". Jednego chopa aresztowano pod pretekstem, i "uprawia handel", pod
czas gdy by on tylko sprzedajcym wasne wytwory biedakiem; innego zesano pod
pretekstem, e jego wuj by carskim oficerem; jeszcze innego nazwano kuakiem za
gorliwe uczszczanie do cerkwi". Najczciej jednak kuakiem zostawao si za jawny
opr wobec kolektywizacji. W brygadach rozkuaczajcych panowao takie zamiesza
nie, e ich dziaania osigay szczyty absurdu. Tak wic, eby posuy si tylko tym jed
nym przykadem, w jakiej ukraiskiej stanicy jedna brygada rozkuaczajca aresztowa
a jako kuaka redniaka, czonka dziaajcej na drugim kocu stanicy innej brygady!
Niemniej jednak po pierwszej fazie, ktra pewnym ludziom posuya za pretekst do
wyrwnania starych porachunkw lub po prostu do rabunku, wsplnota wiejska szybko
si zjednoczya przeciw "rozkuaczajcym" i "kolektywizatorom". W styczniu 1930 ro
ku GPU odnotowao 402 bunty i "masowe demonstracje" chopskie przeciw kolektywi
zacji i rozkuaczaniu; w lutym byo ich ju 1048, a w marcu 6528".
Ten masowy i nieoczekiwany opr chopstwa zmusi wadze do chwilowej zmiany
planw. 2 marca 1930 roku wszystkie gazety sowieckie opublikoway synny artyku Sta
lina "Zawrt gowy od sukcesw", w ktrym potpia on "liczne wypaczenia zasady do
browolnoci w przystpowaniu chopw do kochozw", przypisujc "wypaczenia" ko
lektywizacji i rozkuaczania "upojonym sukcesami" wadzom lokalnym. Artyku zyska
natychmiastowy odzew i tylko w marcu z kochozw wystpio 5 milionw chopw.
Nie zakoczyo to jednak zamieszek i nieporzdkw, zwizanych z brutalnym czsto
odbieraniem narzdzi pracy i byda przez dawnych wacicieli. Przez cay marzec wa
dze otrzymyway raporty GPU z informacjami o masowych powstaniach na zachodniej
Ukrainie, na terenach czarnoziemnych, na pnocnym Kaukazie i w Kazachstanie.
W sumie GPU naliczyo w tym krytycznym miesicu ponad 6500 "masowych demon
stracji", z ktrych okoo 800 trzeba byo "stumi zbrojnie". W czasie tych wypadkw
zabito, raniono bd ciko pobito 1500 funkcjonariuszy. Liczba ofiar po stronie po
wstacw nie jest znana, ale trzeba j liczy w tysicach'.
W pocztkach kwietnia wadza zmuszona bya pj na nowe ustpstwa. Do lokal
nych wadz wysano szereg oklnikw z wezwaniem do zwolnienia tempa kolektywizacji;
dokumenty te przyznaway istnienie realnej groby "fali wojen chopskich" i "fizycznego
unicestwienia poowy lokalnych funkcjonariuszy wadzy sowieckiej". W kwietniu liczba
buntw i demonstracji chopskich nieco spada, ale i tak GPU odnotowao 1992 przy
padki. Najbardziej obniya si latem: w czerwcu odnotowano zaledwie 886 buntw,
w lipcu 618, a w sierpniu 256. W sumie w cigu roku 1930 prawie 2,5 miliona chopw
V. Danilov, A. lierelowiteh, "Les Doc;uments ile la VCKOGPUNKVll sur la eampagne sovietique,

1c71X-1937", "Cahiers ciu Moncle Russe" z VIIVIII 1994, t. 35 (3), s. 671-676.
Tame, s. 674; A. Grazioi, "'ollectivisation, revoltes paysannes et politiques gouvernementales a tra
vers les rapports c1u GPU c'Ukraine de fevrierntars lel;ll", "Cahiers c1u Monde Russe" 1994, t. 34 (;), s.
437-63.
uczestniczyo w blisko czternastu tysicach buntw, zamieszek i masowych demonstracji

antyrzdowych. Najwicej wybucho ich na Ukrainie, zwaszcza w jej zachodniej czci,
ktrej cae okrgi - na przykad na pograniczu z Polsk i Rumuni - uwolniy si od
kontroli reimu, a take na terenach czarnoziemnych i na pnocnym Kaukazich.
Szczegln rol w tych ruchach chopskich odgryway kobiety, ktre wysyano na
pierwsz lini w nadziei, e nie bd poddane zbyt surowym represjom". Ale chocia
demonstracje chopek, protestujcych przeciw zamkniciu cerkwi czy konfiskowaniu
mlecznych krw, ktre zagraao yciu ich dzieci, robiy szczeglne wraenie na wa
dzach, doszo te do licznych krwawych walk midzy oddziaami GPU a uzbrojonymi
w widy i siekiery chopami. Spldrowano setki sowietw, a komitety chopskie bray
we wasne rce, na kilka godzin lub na kilka dni, sprawy wsi, tworzc listy postulatw,
pomidzy ktrymi pomieszane byy dania zwrotu skonfiskowanych narzdzi i byda,
rozwizania kochozw, przywrcenia wolnego handlu, ponownegootwarcia cerkwi,
zwrotu kuakom ich dobytku, powrotu zesanych chopw, obalenia wadzy bolszewic
kiej lub... przywrcenia "niepodlegej Ukrainy'.
Chocia w marcu i kwietniu 1930 roku chopom udao si pomiesza rzdowi plany
przyspieszonej kolektywizacji, by to sukces na krtk met. W odrnieniu od wyda
rze z lat 1920-1921 nie udao im si stworzy prawdziwej organizacji, znale przy
wdcw i zjednoczy si choby na szczeblu regionalnym. Z powodu szybkiej reakcji
reimu, z braku przywdcw, zdziesitkowanych w czasie wojny domowej, oraz broni,
konfiskowanej stopniowo w latach dwudziestych, chopski ruch spali na panewce.
Represje byy straszne. Tylko w pogranicznych okrgach zachodniej Ukrainy "oczysz
czenie z elementw kontrrewolucyjnych" doprowadzio pod koniec marca 1930 roku do
aresztowania ponad 15 tysicy osb. W cigu czterdziestu dni dzielcych 1 lutego od 15
marca ukraiskie GPU aresztowao ponadto kolejne 26 tysicy osb, z ktrych 650 roz
strzelao. Wedug danych GPU tylko w trybie nadzwyczajnym policja polityczna skazaa
w 1930 roku na mier 20 200 ludzi".
W czasie gdy trway represje wobec "elementw kontrrewolucyjnych", GPU wcielao
w ycie wydan przez Gienricha Jagod dyrektyw nr 44/21 o aresztowaniu 60 tysicy
kuakw pierwszej kategorii. Sdzc po przesyanych Jagodzie codziennych raportach,
operacja prowadzona bya wawo: pierwszy raport z dat z 6 lutego mwi o 15 985
aresztowanych, a 9 lutego, uywajc stylistyki samego GPU, "wycofanych z obiegu" byo
ju 25 245 osb. "Tajny raport" (spiecswodka) z 15 lutego ucila: "Liczc likwidacje
wycofanie z obiegu i masowe operacje, doszlimy do liczby 64 589, w tym wycofanych
z obiegu w czasie operacji przygotowawczych (1 kategorii) 52 166; wycofanych z obiegu
w czasie masowych operacji 12 423". W cigu kilku dni "plan" aresztowania 60 tysicy
kuakw pierwszej kategorii zosta przekroczony'.
W rzeczywistoci kuacy stanowili tylko cz osb "wycofanych z obiegu". Lokalni
funkcjonariusze GPU skorzystali z okazji, by "oczyci" swj rejon z "elementw klasowo
obcych", wrd ktrych figurowali "carscy policjanci", "biali oficerowie", "sudzy kultu"
V. Danilov, A. Berelowiteh, "Les Dccuments...", s. 674-67.

' L. Viola, "BaMji bunty", "Russian Review" 19R6, t. 45, s. 23-42.
' A. Graziosi At the Roots..."
Tame, s. 462; W.P. Popow, "Gosudarstwiennyj tierror w 5owietskoj Rossu, 1923-1953", "Otiecze
stwiennyje Archiwy" 1992, nr 2, s. 2R.
N.A. Iwnicki, "Kotlektiwizaeya...", s. lllE,.
zakonnice", "wiejscy rzemielnicy", dawni "kupcy", "czonkowie wiejskiej inteligencji"

i "inni". U dou raportu z 15 lutego 1930 roku, ktry wymienia rne kategorie osb aresz
towanych w ramach likwidacji kuakw pierwszej kategorii, Jagoda dopisa: "Regiony p
nocno-wschodnie i Leningrad nie zrozumiay naszych zalece albo nie chc ich zrozumie:
trzeba je zmusi do zrozumienia. Nie oczyszczamy kraju z popw, kupcw czy innych. Jeli
mwi inni", to znaczy, e nie wiedz, kogo aresztuj. Bdziemy jeszcze mieli do czasu,
by pozby si popw i kupcw, dzi trzeba uderzy precyzyjnie w cel: w kuakw i kontrre
wolucyjnych kuakw. Ile osb aresztowanych podczas operacji "likwidacji kuakw
pierwszej kategorii" rozstrzelano? Na razie nie dysponujemyjeszcze adnymi danymi.
Kuacy "pierwszej kategorii" stanowili bez wtpienia znaczn cz pierwszych kon
tyngentw winiw, zesanych do obozw pracy. Ju latem 1930 roku GPU zorganizo
wao rozleg sie tych obozw. Najstarszy zesp penitencjarny z Wysp Soowieckich
rozpocz ekspansj na wybrzee Morza Biaego, Kareli i rejonu Archangielska. Po
nad 40 tysicy winiw budowao drog KemUchta i dostarczao wikszo produk
cji drewna, eksportowanego przez archangielski port. Grup liczcych 40 tysicy obo
zw z Pnocy zatrudniono przy budowie trzystukilometrowej linii kolejowej midzy
UstSysolskiem i Pineg oraz liczcej 290 kilometrw drogi, czcej UstSysolsk
i Ucht. W grupie obozw dalekowschodnich 15 tysicy winiw stanowio jedyn si
robocz na budowie linii kolejowej z Boguczaczyska. Czwarty zesp, zwany zespoem
wiszerskim i liczcy okoo 20 tysicy winiw, dostarcza rk do pracy w wielkim ural
skim kombinacie chemicznym Bierezniki. Wreszcie grupa obozw syberyjskich, to jest
okoo 24 tysicy winiw, uczestniczya w budowie linii kolejowej TomskJenisiejsk
i kombinatu metalurgicznego w Kuniecku".
W cigu ptora roku, od koca 1928 do lata 1930, wizienna sia robocza wykorzy
stywana w obozach GPU wzrosa trzy i p raza, od 40 tysicy do okoo 140 tysicy wi
niw. Sukcesy w wykorzystaniu tej siy roboczej zachciy wadz do nowych wielkich
projektw. W czerwcu 1930 roku rzd podj decyzj o budowie 240 kilometrw kanau
czcego Batyk z Morzem Biaym. Wobec braku rodkw technicznych i maszyn ten
na miar faraonw projekt wymaga pracy co najmniej 120 tysicy winiw, ktrzy za
jedyne narzdzia mieliby kilofy, opaty i taczki. Ale latem 1930 roku rozkuaczanie osi
gno szczyt i wiziennej siy roboczej byo wicej ni kiedykolwiek!
W istocie byy takie masy rozkuaczonych - ponad 700 tysicy osb pod koniec
1930, a ponad 1,8 miliona pod koniec 1931 roku" - e "struktury organizacyjne" "nie
naday". Deportacja ogromnej wikszoci tak zwanych kuakw "drugiej" lub "trze
ciej" kategorii odbya si w najzupeniejszej improwizacji i anarchii. Skoczyo si to
bezprecedensow i przynoszc wadzom zerowy dochd form "deportacjiporzuce
nia, a przecie jednym z zasadniczych celw rozkuaczania byo rozwijanie rkoma ze
sacw regionw trudno dostpnych, ale bogatych w surowce naturalne"'.
Deportacje kuakw drugiej kategorii rozpoczy si w pierwszym tygodniu lutego
1930 roku. Wedle zaaprobowanego przez Biuro Polityczne planu w projektowanej do
V. Danilov, A. Berek>witch, "Lcs Documents...", s. 665-66Ci.

O. Khlevniouk, "Lc Cercle...", s. 37.
W.N. Zicmskow, "Kuackaja ssyka w 30-yje gody", "Socyoogiczeskije Issledowanija" 1991, nr 10,
s. 3-20.
' N. Werth, Deplaces speciaux" ct colons de travail, dans la societe staliniennc", "XX Siecle"
z IV-VI lclc7, nr 54, s. 34-50.
koca kwietnia pierwszej fazie miano zesa 60 tysicy rodzin. pnoc miaa przyj 45 ty
sicy rodzin, a Ural 15 tysicy. Niemniej 16 lutego Stalin zadepeszowa do pierwszego se
kretarza Komitetu WKP(b) Kraju Zachodniosyberyjskiego, Eichego: "Niedopuszczalne
s doniesienia z Syberii i Kazachstanu, i nie s gotowi na przyjcie zesacw. Syberia
ma bezwzgldnie przyj 15 tysicy rodzin do koca kwietnia". W odpowiedzi Eiche wy
sa do Moskwy przybliony "kosztorys" "urzdzenia" planowanego kontyngentu zesa
cw, opiewajcy na 40 milionw rubli, ktrych jednak nigdy nie dosta!"
Operacje zesania odznaczay si cakowitym brakiem wsppracy midzy poszcze
glnymi ogniwami acucha. Aresztowani chopi toczyli si tygodniami w zaimprowizo
wanych pomieszczeniach - koszarach, budynkach administracyjnych czy dworcach
skd wielu z nich udawao si uciec. W przeprowadzeniu pierwszej fazy GPU przewi
dziao 240 transportw po 53 wagony. Zgodnie z opracowanymi przez gepistw norma
mi kady transport mia skada si z 44 bydlcych wagonw po 40 zesacw w kadym,
8 wagonw do transportu ich narzdzi, zaopatrzenia i dobytku w iloci 480 kilogramw
na rodzin oraz wagonu dla stranikw. Sdzc z cierpkiej korespondencji midzy GPU
a Ludowym Komisariatem do spraw Drg i Komunikacji, transporty przybyway bardzo
rzadko. Wypenione ludmi pocigi stay tygodniami w wielkich punktach rozdzielczych,
w Woogdzie, kotasie, Rostowie, Swierdowsku i Omsku. Przeduony postj transpor
tw z wyrzutkami spoeczestwa, wrd ktrych byo wiele kobiet, dzieci i starcw, z za
sady nie uchodzi uwagi miejscowej ludnoci, o czym wiadcz przesane do Moskwy
liczne zbiorowe listy, pitnujce "rze niewinitek", a podpisane przez "kolektyw robot
nikw i pracownikw Woogdy" czy przez "kolejarzy kotasu"'".
Mamy bardzo mao danych liczbowych do oceny miertelnoci spowodowanej w la
tach 1930-1931 zimnem, brakiem higieny i epidemiami w transportach ludzi, oczekuj
cych na bocznym torze na wyznaczenie miejsca, w ktrym mona by ich "urzdzi".
Po dotarciu transportu kolejowego do jakiego dworca zdolni do pracy mczyni
byli czsto oddzielani od swych rodzin, ktre umieszczano prowizorycznie w zbudowa
nych pospiesznie barakach, i odsyani pod eskort do "orodkw osadnictwa" lecych,
zgodnie z oficjalnymi instrukcjami, "w oddaleniu od szlakw komunikacyjnych". Nie
koczca si podr przez kraj trwaa wic jeszcze kilkaset kilometrw, z rodzin lub
bez, zim saniami, latem wozami lub pieszo. Z praktycznego punktu widzenia ten
ostatni etap drogi "kuakw drugiej kategorii" bliski by czsto zesaniu "kuakw trze
ciej kategorii", przerzucanych na "wymagajce ulepszenia gleby" w regionach liczcych
na Syberii lub Uralu kilkaset tysicy kilometrw kwadratowych. Jak donosiy 7 marca
1930 roku wadze lecego na zachodniej Syberii rejonu tomskiego:
z braku koni, sa i uprzy pierwsze transporty kuakw trzeciej kategorii nadcigny pieszo.
[...] Konie przydzielone do transportw s z zasady niezdolne do pokonania trzystu lub wicej
kilometrw, gdy w czasie formowania transportw wszystkie dobre konie, nalece do zesa
cw, zastpiono szkapami. [...] Wziwszy pod uwag sytuacj, nie ma mowy o transportowaniu
rzeczy i dwumiesicznego zaopatrzenia, do ktrego maj prawo kuacy. Co robi z dziemi
i starcami stanowicymi ponad 50% kontyngentu?4
N. A. Iwnicki, "Kollektiwizacya...", s.124.

'" N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s.140.
' W.P. Daniow, S.A. Krasilnikow, "Spiecpieriesielency w Zapadnoj SiMiri,193ll", vol.1, Nowosybirsk
1993, s. 57-58.
W innym raporcie o podobnym tonie Komitet Wykonawczy Kraju Zachodniosybe

ryjskiego wykazywa na zasadzie absurdu, i nie mona wcieli w ycie polece GPU
w sprawie zesania 4902 kuakw trzeciej kategorii z dwch rejonw okrgu nowosybir
skiego. "Transport przez trzysta siedemdziesit kilometrw fatalnych drg 8560 ton
zboa i paszy, do ktrych na drog i zagospodarowanie,maj prawo zesacy, wyma
gaby mobilizacji 28 909 koni i 7227 ludzi do ich dogldania (to znaczy jednego na czte
ry konie)". Raport koczy si stwierdzeniem, i "podobna operacja zaszkodziaby
kampanii wiosennych zasieww, gdy przemczone konie wymagayby dugiego odpo
czynku. [...) Niezbdne jest wic znaczce zmniejszenie zapasw, do jakich maj prawo
zesacy"".
Tak wic czsto zesacy mieli si urzdzi bez zapasw i narzdzi, a najczciej bez
schronienia; raport z rejonu Archangielska przyznawa we wrzeniu 1930 roku, e
z 1641 domw "przewidzianych" dla zesacw zbudowano tylko siedem! Zesacy
"urzdzali si" wic na jakim skrawku ziemi pord stepu lub tajgi. Szczliwcy, ktrzy
zdoali przywie kilka narzdzi, mogli podj prb budowy jakiego prymitywnego
schronienia, najczciej bya to ziemlanka - zwyka dziura w ziemi, przykryta gaziami.
W niektrych wypadkach, kiedy tysice zesacw skazano na przymusowe osiedlenie
w pobliu jakiej wielkiej budowy lub powstajcego orodka przemysowego, lokowano
ich setkami w byle jakich barakach, na trzypitrowych pryczach.
Ile spord 1 803 392 osb oficjalnie deportowanych w akcji "rozkuaczania" lat
1930-1931 zmaro w pierwszych miesicach "nowego ycia"? W nowosybirskim archi
wum zachowa si przejmujcy dokument - raport wysany w maju 1933 roku do Stali
na przez instruktora okrgowego komitetu partyjnego z zachodniosyberyjskiego Nary
mu na temat losu, jaki zgotowano przysanym w dwch transportach szeciu tysicom
zesacw z Moskwy i Leningradu. Mimo e raport ten pochodzi z pniejszej epoki
i nie dotyczy chopw, ale wypdzonych pod koniec 1932 roku z nowego "socjalistycz
nego miasta" "elementw zdeklasowanych", ukazuje on sytuacj, ktra z pewnoci nie
bya wyjtkowa i ktr mona nazwa "zesaniemporzuceniem".
Oto kilka fragmentw tego przeraajcego wiadectwa:
29 i 30 kwietnia 1933 roku z Moskwy i Leningradu przysano nam dwa transporty elementw
zdeklasowanych. Po dotarciu do Tomska elementy te zostay zaadowane na barki i wysadzone,
pierwszy 18 maja, nastpny 26 maja, na wyspie Nazino, pooonej u zbiegu Obu i Naziny.
Pierwszy transport liczy 5070 osb, drugi 1044, czyli razem byo 6114 osb. Warunki podry
byy straszne: niewystarczajce i obrzydliwe poywienie; brak powietrza i miejsca; szykanowa
nie najsabszych. [...] Rezultat: dzienna miertelno w granicach 35-40 osb. Jednak warunki
podry okazay si prawdziwym luksusem w porwnaniu z tym, co oczekiwao zesacw na
wyspie Nazino (z ktrej mieli by wysani grupami a do punktu docelowego, na tereny osad
nictwa w grze rzeki Naziny). Wyspa Nazino jest zaktkiem cakowicie dziewiczym, bez ladu
zabudowa. [...) Nie ma narzdzi, nie ma ziarna siewnego, nie ma ywnoci... Zaczo si nowe
ycie. Nazajutrz po przybyciu pierwszego transportu,19 maja, zacz pada nieg i zerwa si
wiatr. Zesacy, wygodzeni, wychudzeni i bez dachu nad gow, znaleli si w sytuacji bez wyj
cia. byli zdolni jedynie do rozpalenia ognisk, aby si ogrza. Ludzie zaczli umiera. [...]
Pierwszego dnia pochowano 295 trupw. [...] Dopiero czwartego czy pitego dnia wadze przy
say statkiem troch mki, po kilkaset gramw na osob. Po otrzymaniu swej marnej racji lu
dzie biegli do brzegu i usiowali zmiesza - w czapce, spodniach lub marynarce - odrobin tej
mki z wod. Jednak wikszo zesacw prbowaa pokn mk w stanie suchym i sporo
Tame, s.167
osb si udusio. W cigu caego pobytu na wyspie zesacy otrzymali jedynie t odrobin m
ki. Najbardziej zaradni usiowali upiec placki, ale nie mieli adnych naczy. [...] Niebawem po
jawiy si przypadki ludoerstwa. [...]
W kocu czerwca zaczo si wysyanie zesacw do tak zwanych wiosek osadniczych. Lea
y one o dwiecie kilometrw w gr rzeki i w rodku tajgi. Jeli chodzi o woski, to bya tam tyl
ko dziewicza natura. Udao si jednak zbudowa prymitywny piec, nadajcy si do wypiekania
czego w rodzaju chleba. Lecz jeli chodzi o reszt, w porwnaniu z wysp Nazino zmian byo
niewiele: taka sama bezradno, takie same ogniska, taki sam koniec. Jedyn rnic byo roz
dawanie raz na kilka dni poywienia podobnego do chleba. miertelno nie malaa. Jeden przy
kad. Z 78 osb, zaadowanych na wyspie z zamiarem wysania do 5 sektora osadnictwa, ywych
dopyno 12. Niebawem wadze uznay, e te tereny nie nadaj si do osadnictwa, i wszyscy ci,
ktrzy przeyli, zostali wysani statkiem w d rzeki. Mnoyy si ucieczki. [...] Na nowych miej
scach zagospodarowania ci z zesacw, ktrzy przeyli i ktrym dano wreszcie troch narzdzi,
zabrali si w drugiej poowie lipca do budowy na wp wkopanych w ziemi schronie. [...) Znw
byo kilka przypadkw ludoerstwa. [...] Ale ycie dopominao si stopniowo o swe prawa: lu
dzie zabrali si do pracy, byli jednak tak wycieczeni, e nawet otrzymujc od 750 do 1000 gram
chleba dziennie, nie przestawali chorowa, umiera, je mehu, trawy, lici itd. W rezultacie
z 6100 osb, ktre wyjechay z Tomska (trzeba do nich doliczy 500-700 osb przysanych do re
gionu z innych czci kraju) 20 sierpnia, przy yciu zosta o tylko okoo 2200".
Ile byo jeszcze innych wysp Nazino i podobnych przypadkw "zesaniaporzucenia"?

O wielkoci strat daje nam pojcie kilka liczb. W okresie od lutego 1930 do grudnia 1931
roku deportacja dotkna ponad 1,8 miliona rozkuaczonych. Jednak gdy wadze dokona
y pierwszego oglnego podsumowania,1 stycznia 1932 roku naliczono tylko 1 317 022
osoby42. Straty signy 500 tysicy, czyli prawie 30% zesanych. Z pewnoci byo wrd
nich duo uciekinierwz3. W 1932 roku przemiany zachodzce w "kontyngentach" stay
si po raz pierwszy przedmiotem systematycznych bada ze strony GPU. Od lata 1931
roku na wszystkich etapach operacji - od wysiedlenia a po przybycie do "wiosek osadni
czych" - GPU byo jedynym organem odpowiedzialnym za zesacw nazywanych odtd
"osadnikami specjalnymi". Naliczono 210 tysicy uciekinierw i okoo 90 tysicy zmarych.
W 1933, roku wielkiego godu, wadze odnotoway 151 601 zgonw spord 1 142 022
osadnikw specjalnych, ujtych w statystyce 1 stycznia 1933 roku. Dla lat 1930-1931 ma
my tylko dane czstkowe, ale s one wymowne: w 1931 roku miertelno wrd wysie
dlonych z Kazachstanu wynosia 1,3%, a 0,8% wrd wysiedlonych z zachodniej Syberii.
miertelno wrd dzieci wahaa si od 8 do 12% miesicznie, ze skokiem do 15%
w Magnitogorsku. Od 1 czerwca 1931 do 1 czerwca 1932 roku miertelno zesanych do
okrgu narymskiego na zachodniej Syberii dosza do 11,7% rocznie. Jest mao prawdo
podobne, by w latach 1930-1931 wspczynnik zgonw by niszy ni w roku 1932; z pew
noci osign lub przekroczy 10% rocznie. W ten sposb moemy szacowa, i w cigu
trzech lat zmaro na zesaniu 300 tysicy rozkuaczonychz'.
Dla centralnych wadz, troszczcych si o "dochodowo" pracy ludzi, okrelanych
mianem "przesiedlecw specjalnych", lub, poczwszy od 1932 roku, "osadnikw robo
I' W.P. Daniow, S.A. Krasilnikow, "Spiecpieriesielency w Zapadnoj Sibiri,1933-1938", vol. 3, Nowosy
birsk 1994, s. 89-99.
W.N. Ziemskow, "Kuackaja...", s. 4-5.
' GARF, 9414/1/1943/56-fil, w: N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s.142-145.
'W.P. Daniow, S.A. Krasilnikow, "Spiecpicriesielency...", vol. 2, s. 81-83; GARF, 9479/1/7/5-12;
N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s. 363-374.
czych", zesanieporzucenie byo ostatecznoci. Jak pisa odpowiedzialny za osadni

kw roboczych jeden z kierownikw GPU, N. Puzicki, naleao j zoy na karb
"zbrodniczego lekcewaenia i politycznej krtkowzrocznoci lokalnych przedstawicieli
wadz, ktrzy nie przyswoili sobie idei osadnictwa prac rk byych kuakw"5
Aby pooy kres "nieznonemu marnotrawstwu siy roboczej zesacw", w marcu
1931 roku utworzono bezporednio przypisan do Biura Politycznego specjaln komi
sj pod przewodnictwem Andriejewa, w ktrej gwn rol odgrywa Jagoda. Podsta
wowym celem komisji byo "racjonalne i sprawne zarzdzanie osadnikami roboczymi".
Pierwsze dochodzenia przeprowadzone przez komisj ujawniy w istocie prawie zerow
wydajno zesanej siy roboczej. Tak na przykad spord 300 tysicy osadnikw robo
czych, zesanych na Ural, jedynie 8% zajmowao si w kwietniu 1931 roku "wyrbem
drzew i innymi pracami produkcyjnymi"; reszta zdolnych do pracy dorosych "budowa
a dla siebie mieszkania [...] i pracowaa tylko po to, by przey". Inny dokument przy
znawa, e cao operacji rozkuaczania jest dla pastwa deficytowa: rednia warto
mienia skonfiskowanego w 1930 roku wyniosa mieszn sum 564 ruble od gospodar
stwa (rwnowarto pitnastomiesicznej pacy robotniczej), co wiele mwio o rzeko
mej "zamonoci" kuaka. Za to wydatki poniesione na zesanie kuakw przewyszay
1000 rubli na rodzin!"
Dla komisji Andriejewa racjonalizacja zarzdzania osadnikami roboczymi prowa
dzia najpierw do administracyjnej reorganizacji struktur, odpowiedzialnych za zesa
cw. W lecie 1931 roku GPU otrzymao monopol na administracyjne zarzdzanie "za
ludnieniem specjalnym" podlegajcym dotd lokalnym wadzom. Utworzona zostaa
caa sie komendantur, pozwalajca GPU na korzystanie ze swegn rodzaju "eksteryto
rialnoci" i cakowit kontrol nad ogromnymi obszarami, na ktrych wikszo miesz
kacw stanowili zesacy. Zostali oni poddani surowemu regulaminowi. Jakn skazani
na przymusowe osiedlenie, przydzielani byli przez administracj do jakiego pastwowego
przedsibiorstwa, do "rzemielniczej lub rolnej spdzielni o specjalnym statusie,
kierowanej przez lokalnego szefa OGPU", do prac budowlanych lub konserwacyjnych
przy drogach albo do karczowania lasu. Oczywicie normy i zarobki rwnie podlegay
specjalnemu statusowi; rednio biorc normy byy od 30 do 50% wysze ni dla pra
cownikw wolnych, a 15 do 25% sumy zarobkw, o ile je wypacano, przelewano bez
porednio na konto administracji GPU.
Jak dowodz dokumenty komisji Andriejewa, GPU rzeczywicie mogo si po
chwali "kosztami nadzoru" osadnikw roboczych dziewiciokrotnie niszymi ni w od
niesieniu do winiw obozw. Tak na przykad w czerwcu 1933 roku rozdzielonych
pomidzy osiemdziesit trzy komendantury 203 tysicy osadnikw specjalnych zachod
niej Syberii nadzorowao jedynie 971 stranikw'. Zadaniem GPU byo dostarczenie,
w zamian za prowizj zoon z procentu odliczonego z pensji winiw i umownej
sumy od kontraktu, wasnej siy roboczej pewnej liczbie wielkich kombinatw, eksplo
atujcych bogactwa naturalne pnocnych i wschodnich regionw kraju, takich jak
Uraesprom (gospodarka lena), Uraugol, Wostugol (wgiel), Wostokstal (stalownie),
Cwietmietzooto (rudy nieelazne), Kuzniecstroj (metalurgia) itd. Przedsibiorstwo zo
GARF, 9414/I/1943/52.
' GARF,1235/2/776/83-86.
V W.P. Daniow, S.A. Krasitnikow, "Spiccpicriesietency...", vol. 3, s. 244-245
bowizywao si w zasadzie do zapewnienia zesacom dachu nad gow, szk i zaopa

trzenia. W rzeczywistoci, jak przyznawali sami funkcjonariusze GPU, przedsibior
stwa miay tendencj do uwaania tej siy roboczej o niejasnym - p wolnym, p wi
ziennym - statusie, za darmowe rdo pracy. Osadnicy roboczy nie dostawali adnej
zapaty, jako e zarobki byy z reguy nisze od sum zatrzymywanych przez administra
cj na budow barakw, narzdzia, obowizkowe skadki zwizkowe, poyczki pa
stwowe itd.
Zesacy, ktrym przyznano ostatni kategori racjonowania ywnoci, byli zupe
nymi pariasami, dotknitymi stale ndz i godem oraz wszelkiego rodzaju przelado
waniami i naduyciami. Wrd podnoszonych w raportach administracji najostrzej
szych naduy wymieni naley wyznaczanie niemoliwych do zrealizowania norm, nie
pacenie pensji, bicie zesacw lub zamykanie ich zim w zaimprowizowanych
i pozbawionych jakiegokolwiek ogrzewania karcerach, "wymian przez komendantw
GPU zesanych kobiet w zamian za towary" lub umieszczanie ich jako bezpatne su
ce "do wszystkiego" u maych lokalnych prominentw. Zacytowana i skrytykowana
w raporcie GPU z 1933 roku uwaga jednego z dyrektorw uralskiego przedsibiorstwa
lenego dobrze wyraaa sposb mylenia wielu kierownikw na temat siy roboczej,
skazanej na zalen od ich aski paszczyzn: "Mona by was zlikwidowa, a i tak GPU
przyle nam now porcj stu tysicy wam podobnych!"
Ze cile ekonomicznego punktu widzenia wykorzystanie osadnikw roboczych sta
o si stopniowo bardziej racjonalne. Od 1932 roku przestano zakada obozy w naj
trudniejszych warunkach "stref zaludnienia" lub "osadnictwa", tworzono je natomiast
w miejscach wielkich budw oraz zagbi grniczych lub przemysowych. W niektrych
sektorach zesacw byo nawet wicej ni pracujcych w tych samych przedsibior
stwach i na tych samych placach budw pracownikw wolnych, zamieszkujcych ssied
nie baraki. Pod koniec 1933 roku ponad 41 tysicy osadnikw roboczych stanowio
47% wszystkich grnikw w kopalniach Kuzbasu, a 42 462 zesacw odnotowanych
w spisach z wrzenia 1932 roku stanowio dwie trzecie ludnoci Magnitogorska".
Umieszczeni przymusowo w czterech specjalnych strefach osiedlenia, pooonych
w odlegoci dwch do szeciu kilometrw od gwnego placu budowy, zesacy praco
wali mimo to na tych samych zmianach co pracownicy wolni i sytuacja ta powodowaa
czciowe zatarcie si rnic socjalnych midzy obu grupami. Si rzeczy, a mwic
inaczej, si nakazw ekonomicznych, przeksztaceni w osadnikw roboczych wczorajsi
rozkuaczeni wracali do naznaczonego powszechn penalizacj wzajemnych stosunkw
spoeczestwa, w ktrym nikt nie wiedzia, kto nastpny zostanie z niego wykluczony.
GARF, 374/28s/4055/1-12
8. WIELKI GD
Wielki gd z lat 1932-1933, ktry wedle niepodwaalnych dzi rde spowo

dowa ponad 6 milionw ofiar, dugo znajdowa si wrd "biaych plam" so
wieckiej historii'. Katastrofa ta nie bya jednak podobna do innych klsk go
du, ktrych cykl, w regularnych przerwach, poznaa carska Rosja. bya ona bezpored
ni konsekwencj nowego systemu "wojskowofeudalnego wyzysku" chopstwa - wedle
wyraenia antystalinowskiego lidera bolszewickiego Nikoaja Bucharina - wprowadzo
nego w czasie przymusowej kolektywizacji oraz tragiczn ilustracj przeraajcego re
gresu spoeczestwa, ktry towarzyszy szturmowaniu wsi przez wadz sowieck
w kocu lat dwudziestych.
W latach 1921-1922 wadza sowiecka przyznaa, e panuje gd, proszc otwarcie
o pomoc midzynarodow, teraz jednak zaprzeczaa klsce lat 1932-1933 i zaguszaa
propagand gosy zagranicznej opinii publicznej, zwracajce uwag na tragedi. Rei
mowi pomogy w tym wydatnie odpowiednio zorganizowane "wiadectwa", na przykad
opinia francuskiego deputowanego i przywdcy Partii Radykalnej Edouarda Herriota,
ktry w czasie swej podry na Ukrain latem 1933 roku trbi o "wspaniale nawodnio
nych i uprawianych kochozowych warzywnikach" i "zdecydowanie wspaniaych ni
wach", by zakoczy kategoryczn konkluzj: "Przejechalem Ukrain. A wic! Rcz
wam, e widziaem j podobn do przynoszcego obfite plony ogrodu"2. Zalepienie to
wynikao przede wszystkim ze wspanialej inscenizacji, zorganizowanej przez GPU dla
zagranicznych goci, ktrych obwoono jedynie po wzorowych kochozach. Za ignoro
waniem klski przemawiay te racje polityczne, zwaszcza w przypadku wczesnych
przywdcw francuskich, ktrzy w obliczu rosncego po niedawnym dojciu do wadzy
Hitlera niemieckiego zagroenia obawiali si zerwania zarysowujcego si procesu
wzajemnego zblienia ze Zwizkiem Sowieckim.
Jednak niektrzy wysocy dygnitarze polityczni, zwaszcza niemieccy i woscy, bardzo
dokadnie wiedzieli o godzie lat 1932-1933. Odnalezione niedawno i opublikowane
przez woskiego historyka Andre Graziosiego raporty dyplomatw woskich przeby
' A. Blum, "Naitre, vivre et mourir en URSS,1417-1991", Plon, Paris 1994, s. 94.
F. Kupferman Au pays des Soviets. Le Voyage franais en Union Sovietique, 1917-1939", Galli
mard, Paris 1479, s. HR.
WIELKI Gd 159
wajcych w Charkowie, Odessie czy Noworosyjsku3 dowodz, e czytajcy je uwanie

Mussolini by wietnie poinformowany o sytuacji, ale nie skorzysta z niej w swej anty
komunistycznej propagandzie. Przeciwnie, lato 1933 roku zaznaczyo si podpisaniem
woskosowieckiego ukadu handlowego, po ktrym podpisano pakt o nieagresji. Praw
da o wielkim godzie, negowana lub powicona na otarzu racji stanu, a wspominana
tylko w niskonakadowych publikacjach ukraiskiej emigracji, wysza na jaw dopiero
w drugiej poowie lat osiemdziesitych w wyniku publikacji caej serii prac i bada za
rwno historykw zachodnich, jak badaczy z byego ZSRR.
Nie mona oczywicie rozpatrywa problemu godu lat 1932-1933 w oderwaniu od
kontekstu - od nowych stosunkw midzy pastwem sowieckim a chopstwem, po
wstaych w wyniku przymusowej kolektywizacji wsi. W skolektywizowanych wioskach
kochoz odgrywa rol strategiczn. Jego zadaniem byo zapewnienie pastwu ustalo
nych dostaw produktw rolnych przez coraz silniejsze odciganie ich z "kolektyw
nych" zbiorw. Kadej jesieni kampania skupu zamieniaa si w prawdziw prb si
midzy pastwem a chopstwem, ktre rozpaczliwie usiowao zatrzyma cz zbio
rw dla siebie. Stawka bya powana: pastwu chodzio o pobranie nalenoci, chopu
o przeycie. Im bardziej urodzajny by region, tym wicej z niego pompowano.
W 1930 roku pastwo zabrao 30% produkcji rolnej na Ukrainie, 38% na bogatych
rwninach Kubania i pnocnego Kaukazu, 33% zbiorw w Kazachstanie. W 1931 ro
ku, przy duo gorszych zbiorach, iloci te wyniosy odpowiednio 41,5%, 47% i 39,5%.
Podobna praktyka moga jedynie cakiem zdezorganizowa cykl produkcji; wystarczy
przypomnie, e w epoce NEPu chopi sprzedawali tylko 15-20% produkcji, zatrzy
mujc 12 do 15% na zasiewy, 25 do 30% na pasz dla byda, a reszt na potrzeby wa
sne. Nieunikniony by konflikt midzy chopami, gotowymi na kady podstp, by za
trzyma cz zbiorw, a lokalnymi wadzami, ktre za wszelk cen musiay wykona
coraz bardziej nierealny plan - w 1932 roku plan przymusowego skupu by o 32% wy
szy od planu z roku ubiegego'.
W 1932 roku kampania skupu posuwaa si bardzo powoli. Kiedy tylko zaczto
omoty, kochonicy starali si ukry lub "ukra" noc cz zbiorw. Powsta prawdzi
wy "front biernego oporu", wzmocniony cichym wzajemnym porozumieniem, prowa
dzcym czsto od kochonika do brygadzisty, od brygadzisty do ksigowego, od ksi
gowego do dyrektora kochozu, ktry sam by dopiero co awansowanym chopem, a od
dyrektora do miejscowego sekretarza partii. Do "odbierania zboa" centralne wadze
musiay znw posa "brygady szturmowe", utworzone w miastach z komsomolcw
i komunistw.
A oto, co o prawdziwie wojennym klimacie, panujcym wwczas na wsiach, pisa do
swych zwierzchnikw instruktor Centralnego Komitetu Wykonawczego, wysany w de
legacj do produkujcego zboe rejonu Kraju Dolnowoaskiego:
Aresztuje i rewiduje kto chce: czonkowie wiejskiego sowietu, wszelkiego rodzaju wysannicy,
czonkowie brygad szturmowych lub bye komsomolec, ktry akurat si nie leni. W tym roku
12% rolnikw rejonu stano przed sdem, nie liczc zesanych kuakw, chopw, ukaranych
' A. C Traziosi, "Lettres de Kharkov. La famine en Ukraine et dans le Caucase du Nord a travers les rap
ports des diplomates italiens,1932-1934", "Cahiers du Monde Russe et Sovietique" z IVI 1989, t. 30 (1-
-2), s. 5-106.
' M. Lewin, "La formation du systeme sovietique", Gallimard, Paris 19R7, s. 206-237.
grzywnami itd. Wedle oblicze dawnego zastpcy prokuratora okrgowego w ubiegym roku
15% ludnoci pado ofiar takiej czy innej formy represji. Jeli doda do tego, i w ostatnim
miesicu wykluczono z kochozu okoo 800 rolnikw, bdziecie mieli wiadomo skali repre
sji, jaka dotkna rejon (...) Wyjwszy przypadek, gdy masowe represje s rzeczywicie uspra
wiedliwione, trzeba przyzna, e skuteczno represji cigle spada, tak e po przekroczeniu
pewnego progu stosowanie ich staje si trudne. (...] Wszystkie wizienia pkaj w szwach.
Wizienie w Baaszowie mieci piciokrotnie wicej osb, ni przewidziano, a w Jetanie w ma
ym wizieniu siedzi 610 ludzi. W cigu ostatniego miesica wizienie w Baaszowie przekaza
o do Jeanu 78 winiw, w tym 48 w wieku poniej dziesiciu lat; 21 natychmiast zwolniono.
[...) Aby skoczy z ostawion, a jedyn tu stosowan metod - metod sitow - dwa sowa
o rolnikach indywidualnych, wobe ktrych zrobiono wszystko, by ich zniechci do siania
i produkcji.
O tym, do jakiego stopnia s sterroryzowani indywidualni gospodarze, niech wiadczy nast
pujcy przykad: w Morcach indywidualny gospodarz, ktry, nawiasem mwic, wypeni w stu
procentach plan, zgosi si do przewodniczcego rejonowego komitetu wykonawczego, towarzy
sza Fomiczewa z prob o zesanie go na Pnoc, gdy "i tak nie mona ju y w tych warun
kach. Rwnie znamienna jest petycja, podpisana przez szesnastu gospodarzy indywidualnych
z wiejskiego sowietu w Aleksandrowie, w ktrej chopi ci domagaj si zesania poza region! [...]
Krtko mwic, jedyn form "pracy masowej" jest "szturm": bierze si "szturmem" ziarno,
kredyty hodowl byda idzie si do pracy jak do szturmu" itd. Nic si nie robi bez "szturmu".
[...] "Oblenie prowadzone jest noc, od 21.00-22.00 do witu. "Szturm" odbywa si nastpu
jco: zasiadajca w izbie "brygada szturmowa" wzywa po kolei wszystkie osoby, ktre nie dope
niy takiej czy innej planowej powinnoci, i rnymi rodkami "przekonuje" je do wypenienia
obowizkw. "Oblega" si w ten sposb kad osob z listy, po czym zaczyna si od nowa, przez
ca noc'.
W arsenale rodkw represji decydujc rol odgrywao synne prawo ogoszone

7 sierpnia 1932 roku, a wic w najgortszym momencie wojny midzy chopstwem a re
imem, ktre przewidywao dziesi lat obozu lub kar mierci "za wszelk kradzie
lub roztrwonienie socjalistycznej wasnoci". Lud zna je pod nazw "prawa o kosach",
gdy skazani na jego podstawie winni byli najczciej kradziey kilku kosw pszenicy
lub yta na kochozowych polach. Prawo to umoliwio skazanie od sierpnia 1932 do
grudnia 1933 roku ponad 125 tysicy ludzi, w tym 5400 na kar mierci".
Mimo tak drakoskich rodkw zboe nie "wpywao". W poowie padziernika
1932 roku plan skupu w najwaniejszych regionach zboowych kraju by wykonany tyl
ko w 15-20%. W celu "przyspieszenia skupu" 22 padziernika 1932 roku Biuro Poli
tyczne zdecydowao wic o wysaniu na Ukrain i na pnocny Kaukaz dwch nadzwy
czajnych komisji; jednej przewodniczy Lazar Kaganowicz, drugiej - Wiaczesaw Moo
tow'. Drugiego listopada komisja Kaganowicza, w skad ktrej wchodzi Jagoda,
przybya do Rostowa nad Donem. Zwoaa natychmiast konferencj wszystkich rejono
wych sekretarzy partyjnych Kraju pnocnokaukaskiego, ktra na zakoczenie podja
nastpujc uchwal: "W zwizku ze szczeglnie haniebn klsk planu skupu zb zo
bligowa lokalne organizacje partyjne do zduszenia sabotau, zorganizowanego przez
kuackie elementy kontrrewolucyjne, i do zdtawienia oporu wiejskich komunistw
i przewodniczcych kochozw, ktrzy stanli na czele tego sabotau". Wobec niekt
rych rejonw wpisanych na "czarn list" (wedle oficjalnej terminologii) podjte zosta
GARF,1235/2/1521/71-7H; N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s.152-155.

CTARF, 3316/2/1254/4-7.
' N.A. Iwnicki, "Koilektiwizacya...", s.192-193.
WiELKI Gd 161
y nastpujce kroki: wycofanie wszystkich produktw ze sklepw, cakowite wstrzyma

nie handlu, natychmiastowa spata wszystkich zacignitych kredytw, podatek nad
zwyczajny, aresztowanie wszystkich "sabotaystw", "elementw obcych" i "kontrrewo
lucyjnych", zgodnie z przyspieszon procedur i pod egid GPU. W wypadku kontynu
owania "sabotau" ludnoci grozia kara masowego zesania.
Tylko w listopadzie 1932 roku, a wic w pierwszym miesicu "walki z sabotaem",
w strategicznie wanym z punktu widzenia produkcji rolnej Kraju Pnocnokaukaskim,
aresztowano 5 tysicy wiejskich komunistw, ktrym zarzucono "karygodne przymyka
nie oczy" na "sabota" kampanii skupu, oraz 15 tysicy kochonikw. W grudniu roz
poczy si masowe zesania nie tylko samych kuakw, ale caych wiosek, szczeglnie
za kozackich stanic, ktre znay ju podobne represje z 1920 roku". Jeli w 1932 roku
dane administracji GUagu odnotoway przybycie 71236 zesacw, to rok 1933 przy
nis napyw 268 091 nowych osadnikw specjalnych".
Komisja Mootowa podja na Ukrainie analogiczne decyzje: wpisanie rejonw,
ktre nie wypeniy planw skupu, na "czarn tablic", wraz ze wszystkimi opisanymi
wyej konsekwencjami oraz czystkami w wiejskich organizacjach partyjnych, masowymi
aresztowaniami nie tylko kochonikw, ale take kierownikw kochozw podejrzewa
nych o "zanianie produkcji". Wkrtce posunicia te zostay rozszerzone na inne re
giony produkujce zboe.
Czy pastwo, stosujc represje, mogo wygra wojn z chopami? Nie, podkrela
w drobiazgowym raporcie woski konsul z Noworosyjska:
Nadmiernie uzbrojony i silny aparat sowiecki nie jest w rzeczywistoci w stanie odnie zwyci
stwa nawet w pojedynczych regularnych bitwach; przeciwnik nie dziaa mas, jego siy s rozrzu
cone, tote wadza traci siy w nie koczcej si serii malekich operacji: tu nie opielone pole,
tam schowano kilka kwintali zboa, tu zepsuty traktor, tam drugi wiadomie uszkodzony, trzeci
zamiast pracowa, gdzie pojecha... oraz na stwierdzaniu, e jaki magazyn rozkradziono, ksigi
rachunkowe s le prowadzone lub faszowane, a dyrektorzy kochozw, ze strachu lub zej woli,
nie podaj prawdy w raportach... I tak dalej, w nieskoczono i cigle na nowo na tym ogrom
nym obszarze! [...] Wroga trzeba szuka dom po domu, wie po wsi. To tak, jakby nosi wod si
tem! "'
Pierwsze raporty o grobie "kryzysu ywnociowego" zim 1932-1933 roku dociera

y do Moskwy od lata 1932 roku. W sierpniu Mootow zameldowa Biuru Polityczne
mu, i "nie ma realnego zagroenia godem w rejonach, w ktrych byy doskonae zbio
ry". Niemniej zaproponowa wypenienie za wszelk cen planu skupu. W tym samym
miesicu przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych Kazachstanu, Isajew, poinformo
wa Stalina o rozmiarach godu w swej republice, w ktrej kolektywizacja i przymusowe
osiedlenie plemion wdrownych cakowicie rozregulowao tradycyjn gospodark ko
czownicz. Nawet zatwardziali stalinowcy w rodzaju Stanisawa Kosiora, pierwszego
sekretarza Komunistycznej Partii (bolszewikw) Ukrainy, czy Michaia Chatajewicza,
pierwszego sekretarza partii obwodu dniepropietrowskiego, poprosili Stalina i Mooto
wa o zmniejszenie planu skupu. "eby w przyszoci produkcja moga wzrosn zgod
Tame, s.19ft20fi.
W.N. Ziemskow, "Kuackaja...", s. 4-5.
' A. Graziosi, "Lettres de Kharkov...", s. 51
nie z potrzebami proletariackiego pastwa - pisa Chatajewicz do Mootowa w listopa

dzie 1932 roku - musimy wzi pod uwag podstawowe potrzeby kochonikw, bez
ktrych zaspokojenia nikt nie bdzie sia i produkowa". "Wasze stanowisko - odpo
wiedzia Mootow - jest gboko niesuszne i niebolszewickie. My, bolszewicy, nie mo
emy postawi potrzeb pastwa - potrzeb ustalonych dokadnie przez uchway partii
ani na dziesitym, ani nawet na drugim miejscu.
Kilka dni pniej Biuro Polityczne rozesao do lokalnych wadz oklnik nakazuj
cy, by kochozy, ktre jeszcze nie wykonay planu, zostay natychmiast ogoocone "z ca
ego posiadanego ziarna, w tym take z tak zwanych rezerw zasiewowych"!
W ten sposb miliony chopw z najbogatszych regionw rolniczych Zwizku So
wieckiego, ktre zmuszono grob lub torturami do oddania wszystkich marnych zapa
sw, nie majc ani rodkw, ani moliwoci kupienia czegokolwiek, zostay wydane na
pastw godu i jedynym rodkiem ratunku sta o si dla nich przeniesienie do miasta.
Jednak rzd wyda wanie, 27 grudnia 1932 roku, ustaw o paszportach wewntrznych
i obowizkowym meldunku dla mieszkacw miast, aby ograniczy wychodstwo ze wsi,
zlikwidowa pasoytnictwo spoeczne" i "zwalcza przenikanie elementw kuackich
do miast". Wobec ucieczek ratujcych ycie chopw rzd ogosi 22 stycznia 1933 roku
podpisany przez Stalina i Mootowa oklnik, ktry skazywa na zaprogramowan mier
miliony zagodzonych ludzi. Nakazywa on lokalnym wadzom, a w szczeglnoci GPU,
uniemoliwi "wszelkimi rodkami masowe wyjazdy chopw Ukrainy i pnocnego
Kaukazu do miasta. Po aresztowaniu elementw kontrrewolucyjnych inni uciekinierzy
zostan doprowadzeni do miejsca zamieszkania". Oklnik wyjania sytuacj nastpuj
co: "Komitet Centralny i rzd maj dowody, e ta masowa ucieczka organizowana jest
przez wrogw wadzy sowieckiej, kontrrewolucjonistw i polskich agentw w celu
wzniecenia propagandy zwaszcza przeciw systemowi kochozowemu, a oglnie przeciw
wadzy sowieckiej"1z.
Aby uniemoliwi chopom porzucanie miejsc zamieszkania, we wszystkich dotkni
tych godem regionach zawieszono natychmiast sprzeda biletw kolejowych, a na dro
gach postawiono blokady, kontrolowane przez oddziay specjalne GPU. Raport policji
politycznej z pocztku marca 1933 roku podawa, i w wyniku operacji, powstrzymuj
cej ucieczk chopw do miast, w cigu miesica zatrzymano 219 460 osb, z ktrych
186 588 "odstawiono do miejsca zamieszkania", a pozostae aresztowano i postawiono
przed sdem. Raport nie mwi jednak nic o ludziach usunitych z miast.
A oto raport na ten temat konsula woskiego z Charkowa, miasta pooonego w ser
cu jednego z najbardziej dotknitych przez gd regionw kraju:
Od tygodnia zorganizowano sub przyjmujc porzucone dzieci. W istocie bowiem poza cho
pami napywajcymi do miast, gdy na wsi nie maj adnych nadziei na przeycie, s jeszcze
dzieci, przywoone tu przez rodzicw, ktrzy po porzuceniu ich wracaj, by umrze na wsi. Maj
bowiem nadziej, i w miecie kto zaopiekuje si ich potomstwem. [...] Od tygodnia zmobilizo
wano dwornikw [strw] w biaych bluzach, ktrzy patroluj miasto i doprowadzaj dzieci do
najbliszego posterunku milicji. (...] Koo pnocy rozpoczyna si przewoenie ich ciarwkami
na dworzec towarowy Siewiero Doniec. Tam gromadzi si dzieci znalezione na dworcach i w po
cigach, a take rodziny chopw i samotne starsze osoby schwytane w miecie w cigu dnia. Jest
tam te personel medyczny [...], ktry dokonuje "selekcji". Ci, ktrzy jeszcze nie spuchli i maj
N.A. Iwnicki, "Kotlektiwizacya...", s.198-199.

Tame, s. 204.
WIELKI Gd163
szanse na przeycie, kierowani s do barakw w Choodnej Gorze, gdzie kona na somie prawie
8000 ludzkich dusz, w wikszoci dzieci. (...) Osoby opuchnite przewozi si pocigami towaro
wymi na wie i pozostawia pidziesitszedziesit kilometrw za miastem, eby nie umieray
na widoku. [...] Po dotarciu na miejsce wyadunku kopie si wielkie rowy, do ktrych wrzuca si
zwoki zebrane ze wszystkich wagonw".
Na wsiach miertelno signa szczytu na wiosn 1933 roku. Do godu doczy ty

fus; z wielotysicznych osad przeyo po kilkadziesit osb. Zarwno raporty GPU, jak
raporty dyplomatw woskich z Charkowa informuj o przypadkach ludoerstwa:
Kadej nocy uprzta si w Charkowie prawie 250 trupw osb zmarych z godu lub na tyfus.
Zauwaono, e wiele z nich nie ma wtroby, ktr prawdopodobnie wycignito przez szerokie
nacicie. Policji udao si w kocu zapa kilku tajemniczych "chirurgw", ktrzy zeznali, e
z tego misa robili farsz do pierokw, sprzedawanych nastpnie na targowisku".
W kwietniu 1933 roku przebywajcy przejazdem w jednej ze stanic Kubania pisarz

Michai Szoochow napisa do Stalina dwa listy, w ktrych szczegowo wyjani, w jaki
sposb lokalne wadze wymusiy torturami wszystkie zapasy od kochonikw, skazujc
ich na gd. Prosi pierwszego sekretarza o przysanie pomocy ywnociowej. W odpo
wiedzi Stalin bez owijania w bawen przedstawi swoje stanowisko w tej sprawie: cho
pi zostali susznie ukarani za "strajkowanie i sabota" i za "prowadzenie skrytej wojny
z wadz sowieck, wojny na mier i ycie"'5. W czasie gdy w 1933 roku miliony cho
pw umieray z godu, rzd sowiecki nadal eksportowa 18 milionw kwintali zboa "na
potrzeby uprzemysowienia kraju".
Utrzymywane do ostatnich lat w tajemnicy archiwa demograficzne i spisy ludnoci
z lat 1937 i 1939 pozwalaj oceni zasig klski godowej z 1933 roku. Geograficznie
rzecz biorc, "strefa godu" pokrywaa ca Ukrain, cz strefy czarnoziemnej, yzne
rwniny nad Donem, Kubaniem, pnocny Kaukaz oraz wiksz cz Kazachstanu.
Godowa ndza lub gd dotkny prawie 40 milionw ludzi. W najbardziej dotkni
tych regionach, jak na przykad na terenach wiejskich wok Charkowa, miertelno
midzy styczniem a czerwcem 1933 roku bya dziesiciokrotnie wysza od redniej:100
tysicy zgonw w czerwcu 1933 roku w obwodzie charkowskim wobec 9 tysicy w roku
poprzednim. Trzeba jeszcze doda, i wielu zgonw nie odnotowano. Tereny wiejskie
zostay oczywicie o wiele mocniej dotknite ni miasta, ale i miast gd nie oszczdza.
W Charkowie zmaro w cigu roku 120 tysicy, w Krasnodarze 40 tysicy, a w Stawro
polu 20 tysicy mieszkacw.
Spowodowane czciowo wygodzeniem straty ludnoci poza "strefami godu" te
nie byy mae. Na terenach rolniczych wok Moskwy od stycznia do czerwca 1933 roku
miertelno wzrosa o 50%; w Iwanowie, miecie, ktre byo teatrem zamieszek godo
wych w 1932 roku, miertelno wzrosa o 35% w czasie pierwszego procza 1933 roku.
W skali caego kraju w roku 1933 nadwyka zgonw powyej redniej wynosia ponad 6
milionw. Ogromna wikszo tej nadwyki spowodowana bya godem, a wic mona
bez wtpienia oceni bilans tragedii na 6 milionw ofiar. Najcisz strat, prawie 4 mi
A. Graziosi, "Lettres de Kharkov...", s. 59-60.

Tame, s. 79; R. Conquest, "Sanglantes moissons", Robert Laffont, Paris 1995, s. 267-296.
'APRF (Archiw Priezidienta Russkoj Fiedieracyi), 45/1/827/7-22.
liony zmarych, ponieli ukraiscy chopi. W Kazachstanie byo okoo 1 miliona ofiar,
gwnie wrd koczownikw pozbawionych po kolektywizacji caego byda i si osiedlo
nych. Na pnocnym Kaukazie i w regionie czarnoziemnym zmar 1 milion osb'fi...
Fragmenty listu Michaia Szoochowa, autora "Cichego Donu", do Stalina

4 kwietnia 1933 roku
Towarzyszu Stalin,
Rejon wieszeski, podobnie jak wiele innych rejonw pnocnego Kaukazu,
nie wykona planu dostaw zboa nie z powodu jakiego "kuackiego sabotau",
lecz z powodu zej organizacji tutejszego kierownictwa partii...
W grudniu ubiegego roku rejonowy komitet partyjny przysa w celu "przy
spieszenia" kampanii skupu "penomocnika", towarzysza Owezinnikowa. Zasto
sowa on nastpujce posunicia: l. rekwizycje caego dostpnego zboa, w tym
zaliczki", danej przez dyrekcj kochozu kochonikom na przyszoroczne zasie
wy; 2. rozoenie na wszystkie gospodarstwa dostaw, ktre kady kochoz winien
by pastwu. Jakie byy rezultaty tych posuni? Kiedy rozpoczto rekwizycje
chopi przystpili do chowania i zakopywania zboa. Jakie byy rezultaty wszyst
kich tych rekwizycji? "Znaleziono" 5930 kwintali zboa... A oto kilka metod za
stosowanych do znalezienia tych 593 ton, z ktrych cz bya zakopana od...
1918 roku!
Metoda chodu... Rozbiera si kochonika i nago "wystawia si na chd"
w jakiej szopie. Kochonikw czsto "wystawiano na chd" caymi brygadami.
Metoda gorca... Skrapia si stopy i brzegi sukien kochonic naft i podpala.
Potem si je gasi i zaczyna od nowa.
W kochozie Napowskim niejaki Potkin, "penomocnik" komitetu rejono
wego, zmusza przesuchiwanych kochonikw do kadzenia si na rozgrzanym
do biaoci piecyku, a nastpnie ich "ochadza", zamykajc nago w szopie...
W kochozie Lebiaeskim ustawiano kochonikw pod murem i symulowa
no egzekucj...
Mgbym bez koca mnoy podobne przykady. To nie s "naduycia", nie,
to jest staa metoda skupu zboa...
Jeli uznacie, e mj list zasuguje na zainteresowanie Komitetu Centralnego,
przylijcie tu prawdziwych komunistw, ktrym starczy odwagi, by zdemaskowa
tych wszystkich, ktrzy w tym rejonie zadali miertelny cios organizacji kocho
zw... Jestecie nasz jedyn nadziej.
Wasz Michai Szoochow
(Archiwum Prezydenckie, 45/1/827/7-22)
N. Araowiec, "Potieri nasielenija w 30-yje gody", "Otieczestwiennaja Istorija" 1995, nr 5, s.135-145;

N. Osokina, "ertwy goloda 1933. Skolko ich?", "Otieczestwiennaja Istorija" 1995, nr 5, s. 18-26: W. Ca
plin, "Statistika ertw stalinizma", "Woprosy Istorii" 1989, nr 4, s.175-181.
WIELKI Gd 165
Odpowied Stalina z 6 maja 1933 roku
Drogi towarzyszu Szoochow, -

Otrzymaem wasze dwa listy. Pomoc, o ktr prosilicie, zostaa przyznana.
Posaem towarzysza Szkiriatowa, by wyjani sprawy, o ktrych mwicie. Prosz,
bycie mu pomogli. Ale, towarzyszu Szoochow, to nie wszystko, co chciaem
wam powiedzie. W samej rzeczy bowiem, wasze listy krel obraz, ktry nazwa
bym nieobiektywnym, i chciabym wam powiedzie kilka sw na ten temat.
Podzikowaem wam za listy, ktre ujawniaj drobn niedomog naszego
aparatu i pokazuj, e w dobrej wierze, to znaczy, aby rozbroi naszych wrogw,
niektrzy funkcjonariusze partyjni zabieraj si do naszych przyjaci i mog si
sta wrcz sadystami. Uwagi te nie znacz jednak, e zgadzam si z wami we
WSZYSTKIM. Widzicie tylko JEDN stron medalu, i widzicie j niele. Ale to
tylko JEDNA strona rzeczy. Aby nie pomyli si w polityce - a wasze listy to nie
literatura, lecz czysta polityka - trzeba umie widzie take DRUG stron rze
czywistoci. A ta druga strona jest taka, e szanowni rolnicy z waszego rejonu
i nie tylko z waszego - strajkowali, dokonywali sabotau i byli gotowi pozostawi
robotnikw i onierzy Armii Czerwonej bez chleba! Fakt, i sabota ten by ci
chy i pozornie pokojowy (bez przelewu krwi) - nie zmienia w niczym istoty rze
czy, to znaczy tego, i szanowni rolnicy prowadzili skryt wojn z wadz sowiec
k. Wojn na mier i ycie, drogi towarzyszu Szoochow!
Oczywicie, wszystko to nie moe usprawiedliwi naduy, ktre waszym zda
niem popenili nasi funkcjonariusze. I winni bd musieli odpowiedzie za swe
czyny. Jest jednak jasne jak soce, e nasi szanowni rolnicy nie s niewinnymi
owieczkami, jak mona by pomyle po lekturze waszych listw.
Do widzenia, wszystkiego dobrego. ciskam do.
Wasz J. Stalin
(Archiwum Prezydenckie, 3/61/549/194).
Wielki gd z lat 1932-1933, szczytowy punkt drugiego aktu rozpocztej w 1929 ro

ku wojny z chopstwem, stanowi - na pi lat przed Wielkim Terrorem, ktry dotknie
przede wszystkim inteligencj, kierownicze kadry gospodarki i partii - moment decy
dujcy we wprowadzaniu systemu represji wyprbowywanego kolejno - i w zalenoci
od aktualnej sytuacji politycznej - na rnych grupach spoecznych. Wielki gd, ze
swym bagaem przemocy, tortur i wyrokw mierci dla caych grup ludnoci, tumaczy
przeraajcy regres, zarwno w dziedzinie polityki, jak stosunkw spoecznych. Wi
da, jak mno si mali, lokalni tyrani i despoci, gotowi na wszystko dla wyduszenia
z chopw ostatnich zapasw, a take jak szerzy si barbarzystwo. Zdzierstwo pod
niesione zostaje do rangi codziennej praktyki, a wraz z bandytyzmem i epidemiami
pojawiaj si ponownie kanibalizm i porzucanie dzieci; tworzy si "baraki mierci",
a krtko trzymani przez partipastwo chopi poznaj now form niewolnictwa. Jak
przenikliwie napisa do Siergieja Kirowa w styczniu 1934 roku Sergo Ordonikidze:
"Nasze kadry, ktre poznay sytuacj z lat 1932-1933 i ktre j wytrzymay, sna
prawd zahartowane jak stal. Myl, e zbudujemy z nimi pastwo, o jakim nigdy nie
syszano w historii".
Czy naley, jak to czyni dzi niektrzy publicyci i historycy ukraiscy, widzie w tej
klsce "ludobjstwo popenione na narodzie ukraiskim"?" Nie ulega wtpliwoci, e
chopstwo ukraiskie byo gwn ofiar godu lat 1932-1933 i e ten "szturm" poprze
dzony by od 1929 roku kilkoma ofensywami przeciw oskaranej gwnie o "nacjonali
styczne odchylenie" inteligencji ukraiskiej, a nastpnie, poczynajc od 1932 roku,
przeciw ukraiskim komunistom. Przyjmujc okrelenie Andrieja Sacharowa, bez
sprzecznie mona mwi o "ukrainofobii Stalina". Przy tym rwnie wane jest stwier
dzenie, i proporcjonalnie rzecz biorc, represja godem dotkna w rwnym stopniu
regiony zamieszkane przez Kozakw doskich i kubaskich, co Kazachstan. W republi
ce tej podja od 1930 roku kolektywizacja i przymusowe osiedlenie koczownikw mia
y katastrofalne skutki: w cigu dwch lat zdziesitkowano 80% stad. Wyemigroway
2 miliony pozbawionych dobytku i skazanych na gd Kazachw; 500 tysicy do Azji
rodkowej, a 1,5 miliona do Chin.
W rzeczywistoci w wielu regionach na Ukrainie, na terenach kozackich lub w pew
nych rejonach strefy czarnoziemnej, gd wydaje si ostatnim epizodem rozpocztej
w latach 1918-1922 walki midzy pastwem bolszewickim a chopstwem. Znamienna
jest zbieno midzy regionami, ktre stawiy silny opr rekwizycji lat 1918-1921 i ko
lektywizacji lat 1929-1930, a strefami dotknitymi klsk godu. Z czternastu tysicy
zamieszek i buntw chopskich, odnotowanych przez GPU w 1930 roku, do ponad 85%
doszo w regionach "ukaranych" godem w latach 1932-1933. Wielkim godem lat
1932-1933 najbardziej zostay dotknite najbogatsze rolniczo i najbardziej dynamiczne
regiony, ktre miay jednoczenie najwicej do dania pastwu i najwicej do stracenia
w zorganizowanym pod koniec przymusowej kolektywizacji systemie wymuszania produkcji rolnej.
S. Merl, "Golod 1932-1933 - gienocyd Ukraincew dla osuszczestwlenija politiki rusyfikacyi?", "Otie
czestwiennaja Istorija" 1995, nr 1, s. 49-61.
9
ELEMENTY KLASOWO OBCE" I CYKLE REPRESYJNE
Podczas gdy chopstwo jako cao zapacio najwysz cen za woluntarystyczny

stalinowski projekt radykalnego przeksztacenia spoeczestwa, gwnymi ofiara
mi "antykapitalistycznej rewolucji", rozpocztej na pocztku lat trzydziestych,
stay si inne grupy spoeczne, uznane za "klasowo obce" dla "nowego spoeczestwa
socjalistycznego", takie jak "buruazyjni specjalici", "byli", duchowni i wykonawcy
wolnych zawodw, drobni prywatni przedsibiorcy, kupcy oraz rzemielnicy, ktrych
z rnych powodw stawiano pod prgierzem spoecznym, pozbawiano praw obywatel
skich, usuwano z pracy i mieszka i degradowano w spoecznej hierarchii. Ale "zwykli
mieszkacy" miast, ktrzy nie miecili si w kanonicznej kategorii "proletariatu robot
niczego, budowniczego socjalizmu" rwnie cignli na siebie czciowe represje, kt
rych wsplnym celem byo wzicie w ryzy - i przystosowanie do ideologii - spoecze
stwa, uznanego przez wadz za oporne w marszu ku postpowi.
Synny proces w Szachtach zaznaczy wyranie koniec rozejmu, zawartego w 1921 roku
midzy wadz a "specjalistami". W przeddzie rozpoczcia pierwszego planu picio
letniego lekcja z procesu szachtyskiego bya jasna: sceptycyzm, niezdecydowanie
i obojtno wobec dziea podjtego przez parti mogy prowadzi tylko do "sabota
u". Wtpienie byo zdrad. Spiecjedstwo - dosownie "drczenie specjalistw" - byo
gboko zakorzenione w mentalnoci bolszewickiej i sygna, jakim by proces w Szach
tach, zosta doskonae odebrany przez baz. Spece mieli si sta kozami ofiarnymi nie
powodze gospodarczych, a take frustracji wywoanych gwatownym spadkiem stopy
yciowej. Od koca 1928 roku tysice kierownikw i "buruazyjnych" inynierw zwol
niono z pracy w przemyle, pozbawiono kart ywnociowych, dostpu do usug medycz
nych, a czasem wyrzucono z mieszka. W 1929 roku pod pretekstem "prawicowego od
chylenia", "sabotau" lub przynalenoci do "spoecznie obcej klasy" dokonano czystek
wrd tysicy urzdnikw Gospanu (Najwyszej Rady Gospodarki Narodowej), ludo
wych komisariatw finansw, handlu i rolnictwa. To prawda, e 80% wyszych rzdni
kw Ludowego Komisariatu Finansw pracowao tam jeszcze przed rewolucj'.
Kampania czystek w niektrych placwkach pastwowych zaostrzya si od lata
1930 roku, kiedy Stalin, pragnc rozprawi si definitywnie z "prawicowcami",
' M. Lewin, "La formation...", s. 330-334.
a zwaszcza z Rykowem, wci zajmujcym stanowisko przewodniczcego Rady Komi

sarzy Ludowych, postanowi ukaza zwizki czce ich ze "specjalistamisabotaysta
mi". W sierpniu i wrzeniu 1930 roku GPU wzmogo aresztowania ludzi znanych, zaj
mujcych stanowiska w Gospanie, Banku Pastwowym i w ludowych komisariatach fi
nansw, handlu i rolnictwa. Wrd aresztowanych znaleli si midzy innymi kierownik
Instytutu Koniunktur Ludowego Komisariatu Finansw profesor Kondratiew - autor
synnych "cyklw Kondratiewa" i wiceminister aprowizacji w Rzdzie Tymczasowym
w 1917 roku - zajmujcy odpowiedzialne stanowiska w Ludowym Komisariacie Rolnic
twa profesorowie Makarow i Czajanow, czonek dyrekcji Banku Pastwowego ZSRR
profesor Sadyrin, specjalista od termodynamiki profesor Ramzin, jeden z najbardziej
znanych statystykw gospodarczych Gospanu Groman oraz wielu innych wybitnych fa
chowcw.
Zgodnie z odpowiednimi instrukcjami ledzcego ze szczegln uwag sprawy "bur
uazyjnych specjalistw" Stalina GPU spreparowao akta, ktre miay udowodni ist
nienie siatki antysowieckich organizacji, powizanych ze sob w ramach rzekomej
Chopskiej Partii Pracy kierowanej przez Kondratiewa i rzekomej Partii Przemysowej
[ros. Prompartia], kierowanej przez Ramzina. ledczym udao si wymusi na niekt
rych przesuchiwanych "zeznania" nie tylko na temat ich kontaktw z "prawicowcami"
Rykowem, Bucharinem i Syrcowem, ale take na temat udziau w rzekomych spiskach,
majcych na celu zabicie Stalina i obalenie reimu sowieckiego z pomoc antysowiec
kich organizacji emigracyjnych i obcych wywiadw. Posuwajc si jeszcze dalej, GPU
wymusio na dwch wykadowcach Akademii im. Frunzego "zeznania" o przygotowa
niach do spisku, na ktrego czele sta mia byy szef Sztabu Generalnego Armii Czer
wonej, Michai Tuchaczewski. Jak wiadczy list napisany do Ordonikidzego, Stalin nie
podj jeszcze wwczas ryzyka aresztowania Tuchaczewskiego, ograniczajc si na razie
do innych celw - "specjalistwsabotaystw"'.
Ten epizod ukazuje jasno, i techniki i mechanizmy fabrykowania spraw rzekomych
"grup terrorystycznych", w ktre zamieszani mieli by sprzeciwiajcy si stalinowskiej
linii komunici, byy znakomicie wypracowane ju w 1930 roku. Na razie Stalin nie
chcia i nie mg posun si dalej. Wszystkie prowokacje i manewry tamtego okresu
suyy w sumie do skromnym celom: zastraszeniu ostatnich wewntrzpartyjnych
przeciwnikw stalinowskiej linii oraz wszystkich niezdecydowanych i wahajcych si.
22 wrzenia 1930 roku "Prawda" opublikowaa "zeznania" czterdziestu omiu
urzdnikw ludowych komisariatw handlu i finansw, ktrych uznano za winnych
"trudnoci aprowizacyjnych w kraju i zniknicia z rynku srebrnych monet". Kilka dni
wczeniej Stalin przekaza w licie adresowanym do Mootowa swoje instrukcje w tej
sprawie: "Musimy: a) radykalnie oczyci aparat Ludowego Komisariatu Finansw
i Banku Pastwowego bez wzgldu na biadolenie wtpliwych komunistw typu Piata
kowa czy Briuchanowa; b) rozstrzela dwudziestutrzydziestu sabotaystw, ktrzy
przeniknli do tych aparatw. [...]; c) kontynuowa na caym terytorium ZSRR opera
cje GPU, majce na celu odzyskanie bdcych w obiegu srebrnych monet". 25 wrzenia
czterdziestu omiu specjalistw rozstrzelano.
O. Khlevniouk, "Le Cercle...", s. 40-50.

' Tame, s. 49.
' "Pima J.W. Stalina W.M. Mootowu", Moskwa 1995, s.193-194.
ELEMENTY KLASOWO OBCE I CYKLE REPRESYJNE 169
W nastpnych miesicach sfabrykowano kilka identycznych procesw. Niektre od

byy si przy drzwiach zamknitych, tak jak proces "specjalistw Najwyszej Rady Go
spodarki Narodowej" lub Chopskiej Partii Pracy. Inne miay charakter publiczny, tak
jak proces Prompartii, podczas ktrego omiu oskaronych "przyznao si" do zmonto
wania liczcej dwa tysice specjalistw rozlegej siatki, ktra za namow obcych amba
sad prowadzi miaa sabota gospodarczy. Procesy te podtrzymay mit sabotau, ktry
razem z mitem spisku mia zaj centralne miejsce w stalinowskim montau ideologicznym.
W cigu czterech lat, od 1928 do 1931 roku, ze suby publicznej wykluczono 138 ty
sicy urzdnikw; 23 tysice z nich zaliczono do pierwszej kategorii ("wrogw wadzy
sowieckiej") i pozbawiono praw obywatelskich5. Polowanie na specjalistw przybrao
jeszcze wiksze rozmiary w przedsibiorstwach, w ktrych pod presj planw produk
cyjnych mnoyy si wypadki, brakorbstwo i awarie maszyn. Od stycznia 1930 do
czerwca 1931 roku zwolniono lub aresztowano 48% inynierw Donbasu; w samym
sektorze transportu w cigu pierwszego procza 1931 roku "zdemaskowano" 4500
"specjalistwsabotaystw". Polowanie na specjalistw, poczone z chaotycznymi
prbami wykonania cakowicie nierealnych zada, spadkiem wydajnoci i dyscypliny
pracy oraz wyranym lekcewaeniem zasad ekonomii, doprowadzio do trwaej dezor
ganizacji pracy przedsibiorstw.
Wobec rozmiaru kryzysu kierownictwo partii musiao si zdecydowa na wprowa
dzenie kilku "poprawek".10 lipca 1931 roku Biuro Polityczne podjo szereg krokw
w celu ograniczenia samowoli, ktrej ofiar padali spece od 1928 roku. Postanowiono
uwolni niezwocznie tysice inynierw i technikw "zwaszcza z dziedziny metalurgii
i grnictwa wglowego", znie wszystkie formy dyskryminacji ograniczajcej przyjmo
wanie ich dzieci na wysze uczelnie, wreszcie zabroni GPU aresztowania specjalisty
bez uprzedniej zgody nadrzdnego komisariatu ludowego. Samo tylko ogoszenie tych
posuni wiadczyo o skali dyskryminacji i represji, jakim podlegao od procesu
w Szachtach tysice inynierw, agronomw, technikw i pracownikw administracji
wszystkich szczebli".
Pord innych kategorii postawionych pod prgierzem "nowego spoeczestwa socjali

stycznego" znaleli si zwaszcza duchowni. Lata 1929-1930 to okres rozwinicia dru
giej ofensywy pastwa przeciw Cerkwi, po ofensywie z lat 1918-1922. Pod koniec lat
dwudziestych znaczenie Cerkwi prawosawnej w spoeczestwie byo wci due, mimo
sprzeciwu niektrych wyszych duchownych wobec deklaracji lojalnoci, zoonej wa
dzy sowieckiej przez metropolit Sergiusza, nastpc patriarchy Tichona. W poczt
kach 1929 roku msz odprawiano w 39 tysicach spord 54 692 cerkwi, dziaajcych
w 1914 roku'. Jemielian Jarosawski, przewodniczcy zaoonego w roku 1925 Zwizku
Wojujcych Bezbonikw, przyznawa, e spord 130 milionw mieszkacw kraju
z religi "zerwao" tylko niecae 10 milionw.
' S. Ikonnikow, "Sozdanije i diejatelnost' objedinionnych organow CKKRKI w 1923-1934", Moskwa

1971, s. 212-214.
S. Fitzpatrick, "Education and Social Mobility in the Soviet Union, 1921-1934", CamMridge 1979,
s. 213-217.
' N. Timasheff, "Religion in Soviet Russia", London 1943, s. 64.
Antyreligijna ofensywa lat 1929-1930 miaa dwa etapy. Pierwszy, z wiosny i lata
1929 roku, charakteryzowa si zaostrzeniem i ponownym uaktywnieniem antyreligij
nego prawodawstwa z lat 1918-1922. 8 kwietnia 1929 roku wydany zosta wany dekret,
ktry wzmacnia kontrol lokalnych wadz nad yciem parafii i narzuca nowe ograni
czenia dziaalnoci stowarzysze religijnych. Odtd kada dziaalno, "przekraczajca
granice prostego zaspokojenia potrzeb religijnych", podlegaa odpowiedniemu przepi
sowi prawnemu, a zwaszcza ustpowi 10 gronego artykuu 58 kodeksu karnego, ktry
przewidywa, i "kade wykorzystanie przesdw religijnych mas [...) do osabienia
pastwa" podlega "karze od trzech lat wizienia do kary mierci wcznie". 26 sierpnia
1929 roku rzd wprowadzi cigly, piciodniowy tydzie pracy - pi dni pracy, dzie
odpoczynku - co wykluczao niedziel jako wsplny dla caej ludnoci dzie wolny. Po
sunicie to miao "uatwi walk o wykorzenienie religii".
Podobne dekrety byy tylko wstpem do bardziej bezporednich dziaa, ktre zo
yy si na drugi etap antyreligijnej ofensywy. W padzierniku 1929 roku zarzdzono
konfiskat dzwonw, ktrych dwik "narusza prawo do odpoczynku szerokich mas
niewierzcych miast i wsi". Duchownych zrwnano z kuakami: przygnieceni podatka
mi - od 1928 do 1930 roku podatek od popw wzrs dziesiciokrotnie - pozbawieni
praw obywatelskich, co oznaczao zwaszcza brak prawa do kart ywnociowych i jakiej
kolwiek opieki medycznej, stali si czstymi ofiarami aresztowa, wypdze i zesa.
Wedug niepenych danych w 1930 roku "rozkuaczono" ponad 13 tysicy duchownych.
W wielu wsiach i osadach kolektywizacja rozpoczynaa si od symbolicznego zamkni
cia cerkwi, a rozkuaczanie od popa. Znamienne, i pierwotnym powodem prawie 14%
odnotowanych w 1930 roku rozruchw i powsta chopskich byo zamknicie cerkwi
i konfiskata dzwonw". Kampania antyreligijna signa szczytu zim 1929-1930 roku.
Do 1 marca 1930 roku zamknito lub zniszczono 6715 cerkwi. Oczywicie, wydana na
skutek opublikowanego 2 marca 1930 roku artykuu Stalina "Zawrt gowy od sukce
sw" uchwaa Komitetu Centralnego potpia cynicznie "niedopuszczalne wypaczenia
w walce z przesdami religijnymi, a zwaszcza administracyjne zamykanie cerkwi bez
zgody mieszkacw". To formalne potpienie nie miao jednak adnego wpywu na los
zesanego duchowiestwa.
W nastpnych latach wielkie ofensywy antycerkiewne zastpione zostay cigym
administracyjnym nkaniem duchownych i stowarzysze religijnych. Interpretujc do
wolnie szedziesit osiem artykuw dekretu z 8 kwietnia 1929 roku i przekraczajc
prerogatywy w sprawie zamykania cerkwi, lokalne wadze prowadziy dalej pod rny
mi pretekstami partyzanck wojn z Cerkwi, motywujc j zuyciem budynkw i ich
"zym stanem sanitarnym", "brakiem ubezpieczenia" oraz zalegociami w podatkach
i niezliczonych opatach, naoonych na czonkw stowarzysze religijnych. Niektrzy
duchowni, pozbawieni godnoci cerkiewnej i praw obywatelskich, a take moliwoci
zarabiania na ycie jako pracownicy najemni, gdy podlegali opodatkowaniu jako "ele
menty pasoytnicze, yjce z dochodw innych ni pace", zmuszeni zostali do wybra
nia losu "wdrownych popw", wiodcych nielegalne ycie na marginesie spoecze
stwa. W ten sposb w opozycji do goszonej przez metropolit Sergiusza lojalnoci
N. Werth, "L,e Pouvoir sovietique et 1'Eglise orthodoxe de la collectivisation a la Constitution de

1436", "Revue des Etudes Comparatives EstOuest" 1993, nr 3-4, s. 41-49.
GARF, 374/28/145/13-26.
ElEMENTY KLASOWO OBCE I CYKLE REPRESYJNE 171
wobec wadzy sowieckiej w onie Cerkwi rozwina si schizma, szczeglnie silna w byych guberniach
woroneskiej i tambowskiej.
Zwolennicy Aleksieja Buja, biskupa Woronea, aresztowanego w 1929 roku za niezomny sprzeciw wobec
kompromisu midzy Cerkwi a pastwem, utworzyli autonomiczn Prawdziw Cerkiew Prawosawn, z
wasnym, czsto wdrownym" duchowiestwem, wywicanym poza oficjaln Cerkwi z Sergiuszem na
czele. Adepci tej Cerkwi na pustyni", ktra nie miaa wasnych wity, zbierali si na modlitw w
najrniejszych miejscach: w prywatnych domach, na odludziu i w grotach10. Ci prawdziwi prawosawni
chrzecijanie", jak si sami nazywali, podlegali szczeglnym przeladowaniom;
wiele tysicy z nich aresztowano i zesano jako osadnikw specjalnych lub posano do obozw. Pod sta
presj wadz liczba czynnych cerkwi i duchowiestwa zmniejszya si bardzo wyranie, mimo i jak mia
wykaza spis z 1937 roku, 70% dorosych obywateli wci okrelao si jako wierzcy, 1 kwietnia 1936
roku w ZSRR dziaao ju tylko 15 835 cerkwi (czyli 28% w porwnaniu z okresem przedrewolucyjnym),
4830 meczetw (32% dziaajcych przed rewolucj) oraz kilkadziesit wity katolickich i protestanckich.
W tym samym roku zarejestrowano 17 857 duchownych, podczas gdy w roku 1914 byo ich 112 629 i
jeszcze blisko 70 tysicy w roku 1928. Duchowiestwo byo ju tylko, by uy tu oficjalnej formuy,
reliktem wymierajcych klas"11.
Kuacy, spece i duchowni nie byli jedynymi ofiarami antykapitalistycznej rewolucji" z pocztku lat
trzydziestych. W styczniu 1930 roku wadze rzuciy haso szeroko zakrojonej kampanii usunicia
prywatnych przedsibiorcw". Celem tej operacji byli przede wszystkim kupcy, rzemielnicy i wykonawcy
kilku wolnych zawodw, w sumie blisko 1,5 miliona aktywnych osb, ktre w czasie NEP-u dziaay w
bardzo skromnym zreszt sektorze prywatnym. Ci prywatni przedsibiorcy, ktrych redni kapita w handlu
nie przekracza tysica rubli i ktrzy w 98% nie zatrudniali pracownikw, zostali szybko usunici za
pomoc dziesiciokrotnego wzrostu podatkw i konfiskaty mienia, po czym jako elementy zdeklasowane",
prniakw" lub elementy obce" pozbawiono ich praw obywatelskich na takich samych zasadach jak
rnorodn grup byych" oraz innych czonkw klas posiadajcych i carskiego aparatu pastwowego".
Dekret z 12 grudnia 1930 roku wylicza ponad trzydzieci kategorii pozbawionych praw obywatelskich
liszecw [od ro. liszat' pozbawia - przyp. tum.]. Znaleli si wrd nich: byli waciciele ziemscy",
byli kupcy", bya szlachta", byli policjanci", byli funkcjonariusze i urzdnicy carscy", byli kuacy",
byli dzierawcy lub waciciele prywatnych przedsibiorstw", byli biali oficerowie", duchowni, mnisi,
mniszki, byli czonkowie partii politycznych" itd. Przeladowania, ktrym podlegali liszecy, stanowicy
w 1932 roku 4% wyborcw, a wic wraz z rodzinami jakie siedem milionw osb, nie ograniczay si,
rzecz jasna, do zwykego pozbawienia praw wyborczych. W latach 1929-1932 dodano do tego utrat prawa
do mieszkania, do suby zdrowia i kart zaopatrzeniowych. W latach 1933-1934 podjto jeszcze ostrzejsze
rodki, z wydaleniem w ramach operacji paszportyzacyjnych" wcznie, ktrych celem byo oczyszczenie
miast z elementw zdeklasowanych"12.
10
W.C. Fletcher, L'Eglise ciandestine en Union Sovietique", d. A. Moreau, Paris 1971.
11 N. Werth, G. Moullec, Rapports secrets...", s. 291-304.
12
A.I. Dobkin, Liszecy, 1918-1936", Zwiena" t. 2, Moskwa 1992, s. 600-620.
Wyrywajc z korzeniami wiejskie struktury spoeczne i niszczc wiejski styl ycia, przy
musowa kolektywizacja wsi, po ktrej nastpio przyspieszone uprzemysowienie, wy
woaa ogromn migracj chopw do miast. Chopska Rosja zamienia si w kraj w
czgw (brodjaszczaja Ru). Od koca 1928 do koca 1932 roku rosyjskie miasta zale
waa oceniana na 12 milionw chopska fala, ktra uciekaa przed kolektywizacj
i rozkuaczaniem. Same regiony Moskwy i Leningradu "przyjy" ponad 3,5 miliona
przybyszw. Byo midzy nimi wielu przedsibiorczych chopw, ktrzy woleli uciec
z rodzinnej wsi, a w razie potrzeby nawet si "samorozkuaczy" ni wstpi do kocho
zu. W latach 1930-1931 ta mao wymagajca sia robocza pracowaa na niezliczonych
budowach. Jednak od pocztku 1932 roku wadze zaczy si niepokoi masowym i nie
kontrolowanym napywem wdrownej ludnoci, ktra "zamieniaa w wie" miasta
orodki wadzy i witryny nowego systemu socjalistycznego, zagraaa wypracowanemu
z trudem od 1929 roku systemowi racjonowania ywnoci, w ktrym "liczba uprawnio
nych" wzrosa z 26 milionw w pocztku 1930 do prawie 40 milionw pod koniec 1932
roku, a take przeksztacaa fabryki w ogromne "obozy koczownikw". Czy nowi przy
bysze nie byli przyczyn caej serii "negatywnych zjawisk", dezorganizujcych zdaniem
wadzy produkcj, takich jak nadmierna absencja, zaamanie si dyscypliny pracy, chu
ligastwo, brakorbstwo oraz szerzenie si pijastwa i przestpczoci?"
Aby walczy z t stichij - termin oznacza jednoczenie zjawisko naturalne [dos.
rozszalay ywio - przyp. tum.), anarchi i nieporzdek - wadze zastosoway w listo
padzie i grudniu 1932 roku ca seri rodkw represyjnych, od bezprecedensowej pe
nalizacji stosunkw pracy do prby oczyszczenia miast z "elementw klasowo obcych".
Prawo z 15 listopada 1932 roku karao surowo nieusprawiedliwion nieobecno w pra
cy i przewidywao midzy innymi natychmiastowe zwolnienie, odebranie kart ywno
ciowych i wyrzucenie ukaranych z mieszkania. Jego oficjalnym celem byo uatwienie
demaskowania "pseudorobotnikw". Podstawowym celem dekretu z 4 grudnia 1932
roku, ktry cedowa na przedsibiorstwa prawo wydawania nowych kart ywnocio
wych, byo usunicie wszystkich "martwych dusz" i "pasoytw", niesusznie wpisanych
na mniej dokadnie kontrolowane miejskie listy racjonowania ywnoci.
Jednak podpor caego systemu stao si wprowadzenie 27 grudnia 1932 roku we
wntrznych dowodw tosamoci (paszportw). "Paszportyzacja" ludnoci suya kilku
celom, okrelonym dokadnie w preambule dekretu: likwidacji "pasoytnictwa spoecz
nego, utrudnieniu przenikania kuakw do orodkw miejskich i ich aktywnoci na
rynkach, ograniczeniu wychodstwa ze wsi i utrzymaniu "spoecznej czystoci" miast.
Wszyscy doroli, to znaczy co najmniej szesnastoletni i zachowujcy prawa obywatel
skie mieszkacy miast, a take kolejarze, stali pracownicy najemni trwajcych budw
oraz pracownicy rolni sowchozw otrzymywali z rk policji politycznej paszport. By on
jednak wany jedynie z oficjaln piecztk, potwierdzajc adres legalnego zameldo
wania (propiska). Od propiski zalea cakowicie status mieszkaca miasta z jego szcze
glnymi przywilejami: kart ywnociow, ubezpieczeniami spoecznymi i prawem do
mieszkania. Miasta odzielono na dwie kategorie: "otwarte i "zamknite. Miasta
zamknite" - z pocztku byy to Moskwa, Leningrad, Kijw, Odessa, Misk, Char
kw, Rostw nad Donem i Wadywostok - miay status miast uprzywilejowanych, z lep
szym zaopatrzeniem, w ktrych zamieszka mona byo jedynie dziki bliskiemu po
M. Lewin, "La Formation...", s. 311-317

ELEMENTY KLASOWO OBCE,I CYKLE REPRESYJNE 173
krewiestwu, maestwu lub okrelonemu stanowisku pracy, dajcym prawo do za

meldowania. Zameldowanie w miastach "otwartych" byo znacznie atwiejsze do otrzy
mania.
Trwajce przez cay rok 1933 operacje "paszportyzacji" ludnoci - wydano wwczas
27 milionw paszportw - pozwoliy wadzom na oczyszczenie miast z niepodanych
elementw. W Moskwie pierwszy tydzie operacji, rozpocztej 5 stycznia 1933 roku,
zakoczy si "wykryciem" 3450 "byych biaogwardzistw, kuakw i innych elemen
tw kryminalnych". W sumie 385 tysicy mieszkacw "miast zamknitych" nie otrzy
mao paszportu i musiao opuci dotychczasowe miejsce zamieszkania w cigu dziesi
ciu dni, ale nie wolno im byo osiedli si w innym, nawet "otwartym" miecie. "Oczy
wicie - przyznawa w raporcie z 13 sierpnia 1934 roku szef Wydziau Paszportowego
NKWD - do tej grupy naley doliczy wszystkich tych, ktrzy wiedzc, e nie dostan
paszportu, woleli z wasnej woli opuci miasta. Np. z Magnitogorska wyjechao prawie
35 tysicy osb. [...] W cigu dwch pierwszych miesicy operacji ludno Moskwy
zmalaa o 60 tysicy. Z Leningradu w cigu miesica znikno 54 tysice osb". Opera
cja pozwolia usun ponad 420 tysicy ludzi z miast "otwartych"'4.
Milicyjne kontrole i obawy na ludzi bez dokumentw doprowadziy do wydalenia
setek tysicy osb. W grudniu 1933 roku Jagoda nakaza swoim subom cotygodniowe
"czyszczenie" dworcw i targowisk w miastach "zamknitych". W cigu pierwszych
omiu miesicy 1934 roku tylko w miastach "zamknitych" z powodu naruszenia prawa
paszportowego przesuchano ponad 630 tysicy osb. 65 661 z nich uwiziono na pod
stawie decyzji administracyjnej, a nastpnie z reguy zsyano jako "elementy zdeklaso
wane" ze statusem osadnika specjalnego. 3596 zatrzymanych postawiono przed sdem,
a 175 627 zesano bez statusu osadnika specjalnego; pozostali wykrcili si tylko man
datami".
Do najbardziej spektakularnych operacji doszo w roku 1933; od 28 czerwca do 3
lipca aresztowano i zesano do syberyjskich "wiosek roboczych" 5470 moskiewskich
Cyganw"'; od 8 do 12 lipca aresztowano w Kijowie i deportowano 4750 "elementw
zdeklasowanych"; w kwietniu, czerwcu i lipcu 1933 roku odbyy si apanki i zesano
trzy kontyngenty "elementw zdeklasowanych" z Moskwy i Leningradu, razem ponad
18 tysicy osb". Pierwszy kontyngent znalaz si na wyspie Nazino, na ktrej w cigu
miesica zmaro dwie trzecie zesacw.
A oto, co o tosamoci tak zwanych elementw zdeklasowanych, ktre zsyano
w wyniku zwykej milicyjnej kontroli dokumentw, pisa w cytowanym ju raporcie in
struktor partyjny z Narymu:
Mgbym mnoy przypadki cakowicie bezpodstawnych zesa. Niestety, wszyscy ci bliscy nam
ludzie, robotnicy i czonkowie partii, ju nie yj, gdy byli najmniej przystosowani do warun
kw: Nowoyow Wadimir, moskwianin. Trzykrotnie nagrodzony kierowca w moskiewskiej fa
bryce Kompresor. ona i dziecko w Moskwie. Wybierali si z on do kina. Podczas jej przygo
towa zszed bez dokumentw na ulic po papierosy. Zosta zapany na ulicy; Winogradowa,
kochonica. Jechaa do brata, komendanta milicji 8 sektora w Moskwie. Zostaa zapana po
wyjciu z pocigu na jednym z dworcw, zesana; Wojkin Nikoaj Wasiliewicz, czonek Komso
GARF,1235/2/1650/27-34.
Tame.
GARF, 9479/1/19/7; N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s. 43-44.
GARF, 9479/1/19/19.
moiu od 1929 roku robotnik tekstylny sierpuchwskiej fabryki Krasnyj Tiekstilszczik. Trzykrot
nie nagrodzony. Udawa si w niedziel na mecz pikarski. Zapomnia zabra dokumenty. za
trzymany, zesany. Matwiejew I.M. Robotnik budowlany na budowie piekarni nr 9. mia pasz
port pracownika sezonowego wany do grudnia 1933 roku. Zatrzymany mimo to. Powiedzia, e
nikt nie chcia nawet spojrze na dokumenty'".
Czystce w miastach z roku 1933 towarzyszyy liczne operacje, prowadzone w podob

nych duchu w administracji i przedsibiorstwach. W transporcie kolejowym, strategicz
nym sektorze trzymanym elazn rk najpierw przez Andriejewa, a potem Kaganowi
cza, na wiosn 1933 roku "wyczyszczono" 8% personelu, czyli prawie dwadziecia tysi
cy osb. O przebiegu jednej z takich akcji mwi fragment raportu szefa Wydziau
Transportu GPU, dotyczcego "eliminacji elementw kontrrewolucyjnych i antyso
wieckich na kolei" z 5 stycznia 1933 roku:
Operacje oczyszczajce, dokonane przez Wydzia Transportu GPU smego regionu, daty nast
pujce rezultaty: w przedostatniej czystce 700 aresztowanych i postawionych przed sdem,
a wrd nich: zodziei przesyek 325, chuliganw (drobnych przestpcw) i elementw kryminal
nych 221, bandytw 27, elementw kontrrewolucyjnych 127; 73 zodziei przesyek nalecych do
zorganizowanych band rozstrzelano. Podczas ostatniej czystki [...] aresztowano okoo 200 osb.
S to gwnie elementy kuackie. Ponadto administracja zwolnia 300 podejrzanych osb. Tak
wic w cigu ostatnich czterech miesicy w taki czy inny sposb wyrzucono z sieci transportu
1270 osb. Oczyszczanie trwa'y.
Wiosn 1934 roku rzd zastosowa represje wobec modych wczgw i drobnych
przestpcw, ktrzy rozmnoyli si w miastach w czasach rozkuaczania, godu i po
wszechnego zbrutalizowania stosunkw spoecznych. 7 kwietnia 1935 roku Biuro Poli
tyczne wydao dekret, ktry przewidywa "postawienie przed wymiarem sprawiedliwo
ci i zastosowanie wszystkich przewidzianych prawem kar wobec modocianych w wie
ku powyej dwunastu lat, uznanych za winnych wama, aktw przemocy, uszkodze
ciaa oraz dziaa, w wyniku ktrych doszo do mierci lub kalectwa". Kilka dni pniej
rzd przesa do prokuratury tajn instrukcj, w ktrej wyjania, i sankcje karne
w stosunku do modocianych "zawieraj take najwyszy wymiar obrony spoecznej",
to znaczy kar mierci. W wyniku tego zniesione zostay dawne przepisy kodeksu kar
nego, zabraniajce stosowania kary mierci wobec nieletnichz. Jednoczenie NKWD
otrzymao rozkaz reorganizacji podlegych dotd Ludowemu Komisariatowi Owiaty
"przytukw i orodkw dla nieletnich" oraz rozbudowy sieci "kolonii roboczych" dla
modziey.
Jednak wobec rosncego poziomu przestpczoci i wczgostwa wrd modocia
nych posunicia te nie przyniosy adnego efektu. Raport o "likwidacji wczgostwa
nieletnich za okres od 1 lipca 1935 do 1 padziernika 1937 roku" stwierdza:
Mimo reorganizacji sub sytuacja wcale si nie poprawia. [...] Poczynajc od lutego 1937, od
notowalimy silny napyw wczgw z obszarw rolniczych, zwaszcza za z regionw dotkni
tych zymi zbiorami w 1936 roku. [...) Masowe wychodstwo dzieci ze wsi z powodu przejcio
W.P. Daniiow, S.A. Krasilnikow, "Spiecpieriesielency...", vol. 3, s. 96-99

' CRCEDHC,17/120/94/133-136.
7" O. Khlevniouk, "Le Cercle...", s.154-156.
ELEMENTY KLASOWO OBCEm I CYKLE REPRESYJNE 175
wych trudnoci materialnych, spotykajcych rodzin, wytumaczy mona nie tylko zym funk
cjonowaniem kochozowych kas wzajemnej pomocy, ale rwnie karygodnym postpowaniem
kierownikw wielu kochozw, ktrzy chcc si pozby modych ebrakw i wczgw, daj im
"zawiadczenia o wczgostwie i ebractwie" i odsyaj na najbliszy dworzec lub do miasta. (...)
Zreszt administracja kolejowa i milicja zamiast aresztowa modocianych wczgw i skiero
wa ich do przytukw i orodkw NKWD, poprzestaj na "oczyszczeniu swojego sektora"
i wsadzeniu ich do przelotowych pocigw [...] i tak wczdzy trafiaj do wielkich miastz'.
O rozmiarach zjawiska moe da pojcie kilka liczb. W samym roku 1936 do "przy
tukw" NKWD trafio 125 tysicy modocianych wczgw; od 1935 do 1939 w kolo
niach roboczych NKWD zamknito ich ponad 155 tysicy, a tylko w latach 1936-1939
przed sdem stano 92 tysice dzieci w wieku od dwunastu do szesnastu lat. Wedle
stanu na 1 kwietnia 1939 roku w obozach GUagu znajdowao si ponad 10 tysicy
maoletnich winiw2z.
W pierwszej poowie lat trzydziestych przeladowanie spoeczestwa przez partipa

stwo odbywao si z rn intensywnoci, w naprzemiennych cyklach: brutalnej kon
frontacji, terroru i masowych czystek oraz okresw wzgldnego spokoju, ktre pozwa
lay odzyska pewn rwnowag lub powstrzymywa chaos, jakim grozia ciga walka.
Wiosna 1933 roku bya bez wtpienia szczytowym punktem pierwszego wielkiego
cyklu terroru, rozpocztego w kocu 1929 roku wraz z akcj rozkuaczania. Wadza
stana wobec naprawd nieznanych wczeniej problemw. Przede wszystkim, jak wy
egzekwowa na terenach, spustoszonych przez klsk godu, prace polowe, niezbdne
dla przyszorocznych zbiorw? "Jeli nie wemiemy pod uwag minimalnych potrzeb
kochonikw - ostrzega jesieni 1932 roku pewien wany lokalny funkcjonariusz par
tyjny - nie bdzie komu sia i uprawia".
Nastpnie, co zrobi z setkami tysicy oskaronych, od ktrych pkay wizienia,
a ktrych system obozw nie by nawet w stanie wykorzysta? "Jakie oddziaywanie
mog mie na ludno nasze superrepresyjne prawa - zapytywa sam siebie inny tere
nowy przywdca partyjny w marcu 1933 roku - skoro wiemy, e na wniosek prokuratu
ry zwolnione zostay setki kochonikw skazanych ju w zeszym miesicu na dwa lata
i wicej za sabota zasieww?"
Rozwizania, przyjte latem 1933 roku w obu powyszych kwestiach, ujawniy dwie
rne orientacje, ktrych poczenie, wzajemne po sobie nastpowanie i krucha mi
dzy nimi rwnowaga, miay charakteryzowa okres od lata 1933 do jesieni 1936 roku,
a wic przed rozptaniem Wielkiego Terroru.
Na pierwsze pytanie - jak zapewni w rejonach spustoszonych klsk godu prace
polowe na poczet przyszych zbiorw? - wadze odpowiedziay w najszybszy moliwy
sposb, organizujc wielkie apanki ludnoci miejskiej, wysyanej nastpnie na pola
pod wojskow eskort.
Mobilizacja si miejskich - pisa 20 lipca 1933 roku woski konsul z Charkowa
przybraa olbrzymie rozmiary. [...] W tym tygodniu wysyano codziennie do prac polo
wych co najmniej 20 tysicy osb. [...] Przedwczoraj obstawiono bazar, wzito wszyst
'21 GARF 1235/2/2032/15-29.

22 J.A. Getty, G.T. Rittersporn, V.N. Zemskov, "Les victimes de la repression penale dans 1'URSS
d'avantguerre", "Revue des Etudes Slaves" t. 65 (4),1993, s. 641.
176 PASTWO PRZECIW SPOEECZESTWU
kich zdolnych do pracy, mczyzn, kobiety i nieletnich, zawieziono na dworzec otoczo

ny przez GPU i wysano na pola"'.
Masowy przyjazd mieszkacw miast na wygodzon wie nie mg si oby bezna
pi. Chopi podpalali baraki, gdzie toczyli si "zmobilizowani", ktrych wadze nale
ycie ostrzegy, by nie zapuszczali si do wiosek "zamieszkanych przez ludoercw".
Niemniej jednak dziki wyjtkowo sprzyjajcym warunkom meteorologicznym, mobili
zacji caej dostpnej miejskiej siy roboczej oraz instynktowi przetrwania ocalalych
chopw, ktrzy skazani na pozostanie w wioskach nie mieli innego wyjcia, jak praco
wa na odebrancj im ju ziemi lub umrze, strefy godu z lat 1932-1933 day jesieni
1933 roku cakiem przyzwoite zbiory.
Na drugie pytanie - co robi z zapychajcym wizienia napywem skazanych? - wa
dze odpowiedziay w sposb pragmatyczny, uwalniajc kilkaset tysicy osb. Tajny okl
nik Komitetu Centralnego z 8 maja 1933 roku uzna konieczno "ograniczenia areszto
wa", "rozadowania miejsc odbywania kary" oraz "wyjwszy obozy, zmniejszenia w ci
gu dwch miesicy cakowitej liczby winiw z 800 tysicy do 400 tysicy". Operacja
rozadowania" trwaa prawie rok i uwolniono okoo 320 tysicy aresztowanych.
Rok 1934 zaznaczy si pewnym zagodzeniem represji. wiadczy o tym silny spadek
liczby wyrokw skazujcych w sprawach prowadzonych przez GPU, ktra z 240 tysicy
z roku 1933 zmniejszya si do 79 tysicy. Policja polityczna przesza reorganizacj.
Zgodnie z dekretem z 10 lipca 1934 roku GPU stawao si gwnym zarzdem nowego,
wsplnego dla caego ZSRR Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych i miao si
wtopi w inne, budzce mniejszy strach, zarzdy typu milicji robotniczochopskiej,
stray granicznej itd. Oznaczana od tej pory tym samym skrtem co Ludowy Komisa
riat Spraw Wewntrznych - Narodnyj Komissariat Wnutriennich Diel lub NKWD
"nowa" policja polityczna tracia cz uprawnie sdowniczych (po zakoczeniu do
chodzenia akta miay by "przekazywane kompetentnym organom sdowym") oraz
prawo nakazania egzekucji bez uprzedniej zgody centralnych wadz politycznych. Stwo
rzono te procedur apelacyjn: wszystkie wyroki mierci musiay by zatwierdzane
przez odpowiedni komisj Biura Politycznego.
Rozporzdzenia te, przedstawiane jako "rodki wzmacniajce socjalistyczn prawo
rzdno", miay jednak bardzo ograniczone efekty. Kontrola decyzji o aresztowaniu
przez prokuratur okazaa si bez znaczenia, gdy prokurator generalny Wyszynski po
zostawi cakowit swobod organom represji. Poza tym we wrzeniu 1934 roku Biuro
Polityczne samo naruszyo ustalone przez siebie procedury w sprawie zatwierdzania
wyrokw mierci, zezwalajc wadzom niektrych regionw, by nie zwracay si do Mo
skwy o zatwierdzenie najwyszego wymiaru kary, orzeczonego na szczeblu lokalnym.
Spokj trwa krtko.
Zabjstwo czonka Biura Politycznego i pierwszego sekretarza leningradzkiej orga
nizacji partyjnej, Siergieja Kirowa, zastrzelonego 1 grudnia 1934 roku przez Leonida
Nikoajewa, modego, egzaltowanego komunist, ktremu udao si wlizgn z bro
ni do Instytutu Smolnego - leningradzkiej siedziby kierownictwa partii, wznowio
cykl represji.
A. Graziosi, "Lettres de Kharkov...", s. 77.

' CRCEDHC,17/3/922l56-58.
W.P. Popow, "Gosudarstwiennyj tierror...", s. 28
Przez dziesiciolecia, szczeglnie po "rewelacjach" Nikity Chruszczowa, ogoszo

nych w nocy z 24 na 25 lutego 1956 roku podczas XX Zjazdu KPZR, przewaaa hipo
teza o bezporednim udziale Stalina w zabjstwie swego gwnego "rywala" polityczne
go. Hipoteza ta zostaa ostatnio podwaona, szczeglnie w ksice Ally Kirilinej26 napi
sanej na podstawie nie publikowanych dotd rde archiwalnych. Nie zmienia to
faktu, i zabjstwo Kirowa zostao szeroko wykorzystane przez Stalina do celw poli
tycznych. Ucieleniao ono bowiem w oczywisty sposb teori spisku, a wic centraln
figur stalinowskiej retoryki. Pozwalao podtrzymywa atmosfer kryzysu i napicia.
Mogo suy w kadej chwili za namacalny dowd - w rzeczywistoci tylko jako jeden
jego element - istnienia rozgazionej konspiracji, ktra zagraaa krajowi, jego przy
wdcom i socjalizmowi. Dostarczao wreszcie wspaniaej wymwki o saboci systemu:
jeeli dziao si le, a yo si ciko, cho ycie miao by wedug sawnego wyraenia
Stalina "wesoe i szczliwe", to "win ponosili mordercy Kirowa".
W kilka godzin po ogoszeniu zabjstwa Stalin zredagowa dekret znany pod nazw
"prawa z 1 grudnia". Ten nadzwyczajny rodek, wprowadzony z osobistego polecenia
Stalina i zatwierdzony przez Biuro Polityczne dopiero dwa dni pniej, nakazywa
skrcenie do dziesiciu dni dochodze w sprawach o terroryzm, sdzenie tych spraw
zaocznie, wykonywanie wyrokw mierci w trybie natychmiastowym. Prawo to, zrywa
jc cakowicie z wprowadzonymi kilka miesicy wczeniej procedurami, miao si sta
idealnym narzdziem Wielkiego Terroru'.
W nastpnych tygodniach o dziaalno terrorystyczn oskarono wielu antystalinow
skich opozycjonistw w onie partii. 22 grudnia 1934 roku prasa ogosia, i "ohydna
zbrodnia" bya dzielem "podziemnej grupy terrorystycznej" skadajcej si, poza Niko
ajewem, z 13 dawnych "zinowjewowcw", a kierowanej przez rzekomy "orodek lenin
gradzki". Wszystkich czonkw tej grupy osdzono 28 i 29 grudnia przy drzwiach za
mknitych, skazano na mier i niezwocznie rozstrzelano. 9 stycznia 1935 roku rozpo
cz si proces 77 czonkw zmylonego "leningradzkiego kontrrewolucyjnego centrum
zinowjewowskiego", a wrd nich oskarono i skazano na wizienie wielu znanych dzia
aczy partii, ktrzy w przeszoci sprzeciwili si stalinowskiej linii. Wykrycie "orodka le
ningradzkiego" pozwolio pooy rk na "orodku moskiewskim", ktrego 19 rzeko
mych czonkw, w tym Zinowjewa i Kamieniewa, oskarono o "ideologiczny wsp
udzia" w zabjstwie Kirowa i osdzono 16 stycznia. Zinowjew i Kamieniew przyznali,
e "dawniejsza dziaalno byej opozycji przyspieszya pod naciskiem obiektywnych wa
runkw degeneracj zbrodniarzy. Przyznanie si, po tylu publicznych wyrazach skru
chy i samokrytykach, do tego zdumiewajcego "ideologicznego wspudziau" miao za
pewni dwm dawnym liderom rol pokutnikw w nadchodzcym okresie parodii spra
wiedliwoci. A na razie oznaczao dla nich, odpowiednio, pi i dziesi lat wizienia.
W cigu dwch miesicy, od grudnia 1934 do stycznia 1935 roku, wedug nowych proce
dur przewidzianych dekretem o terroryzmie z 1 grudnia, skazano 6500 osb".
Nazajutrz po skazaniu Zinowjewa i Kamieniewa Komitet Centralny rozesa do
wszystkich organizacji partyjnych tajny oklnik zatytuowany: "Lekcje z wypadkw
A. Kirilina, "L'Assassinat de Kirov. Destin d'un stalinien,188R1934", Le Seuil, Paris 1995.

' R. Conquest, "Wielki Terror", tum. Wadysaw Jeewski, Wyd. Micha Urbaski, Warszawa 1997, s. 53-
54.
Cyt. za: B. Lewickyj, "Terror i rewolucja", Instytut Literacki, Pary 1965, s. 74. (Przyp. tum.)
" O. Khlevniouk, "Le Cerele...", s.150-154.
zwizanych z haniebnym zamordowaniem towarzysza Kirowa". Tekst oklnika potwier

dzal istnienie spisku, kierowanego przez dwa "orodki zinowjewowskie [...], bdce za
maskowan form organizacji biaogwardyjskiej" i przypomina, e historia partii
bolszewickiej bya i pozostaa cigl walk "przeciw grupom antypartyjnym": trocki
stowskiej, "centralnodemokratycznej", "prawicowego odchylenia", "prawicowolewi
cowych wyskrobkw", itd. Podejrzani byli wic wszyscy ci, ktrzy kiedykolwiek wypo
wiedzieli si przeciw stalinowskiemu kierownictwu. Polowanie na dawnych opozycjoni
stw nabrao mocy. W kocu stycznia 1935 roku z Leningradu wydalono na Syberi
i do Jakucji 988 dawnych stronnikw Zinowjewa. Komitet Centralny poleci wszystkim
lokalnym organizacjom partyjnym opracowa listy komunistw, usunitych z partii za
przynaleno do "bloku trockistowskiego i trockistowskozinowjewowskiego". Na
podstawie tych wanie list dokonywano potem aresztowa. W maju 1935 roku Stalin
kaza Komitetowi Centralnemu przesa nowy list do lokalnych wadz partii z nakazem
starannego sprawdzenia legitymacji wszystkich komunistw.
Oficjalna wersja zabjstwa Kirowa, mwica o osobniku, ktry przenikn do Smol
nego, posugujc si "faszyw" legitymacj partyjn, znakomicie wyjaniaa "ogromne
znaczenie polityczne" kampanii sprawdzania tych legitymacji. Trwaa ona ponad sze
miesicy i toczya si przy aktywnym udziale aparatu policji politycznej. NKWD dostar
czao instancjom partyjnym akta "podejrzanych" komunistw, a organizacje partyjne
przekazyway z kolei NKWD informacje o czonkach wykluczonych w czasie kampanii
weryfikacyjnej". Zakoczya si ona usuniciem 9% czonkw partii, czyli okoo 250
tysicy osb. Wedug niepenych danych, przedstawionych w kocu grudnia 1935 roku
na plenum Komitetu Centralnego przez odpowiedzialnego za operacj kierownika Wy
dziau Kadr Nikoaja Jeowa, w trakcie kampanii aresztowano 15 218 wykluczonych
z partii "wrogw". Zdaniem Jeowa czystka ta przebiega bardzo le. Z powodu "grani
czcej z sabotaem zej woli" wielu "zbiurokratyzowanych elementw, tkwicych w apa
racie" trwaa trzykrotnie duej, ni zakadano. Mimo apeli centralnego kierownictwa
o zdemaskowanie trockistw i zinowjewowcw do kategorii tych zaliczy mona byo
jedynie 3% wykluczonych. Lokalne komitety partii wzbraniay si czsto przed "nawi
zaniem kontaktu z organami NKWD i przekazaniem do Centrum imiennej listy osb
do natychmiastowego zesania w trybie administracyjnym". Krtko mwic, zdaniem
Jeowa, kampania sprawdzania legitymacji ujawnia, do jakiego stopnia "solidarne po
rczenie" lokalnych aparatw partyjnych tworzyo przeszkody w skutecznej kontroli ze
strony wadz centralnych rzeczywistych wypadkw w kraju. Tej podstawowej lekcji
Stalin nie zapomni.
Fala terroru rozptana tu po zabjstwie Kirowa ogarna nie tylko dawnych opozy
cjonistw partyjnych. Pod pretekstem "przekroczenia przez terrorystyczne elementy
biaogwardyjskie zachodniej granicy ZSRR" 27 grudnia 1934 roku Biuro Polityczne za
dekretowao zesanie 2 tysicy rodzin "antysowieckich" z przygranicznych rejonw
Ukrainy. 15 marca 1935 roku podjto analogiczne kroki w celu zesania "wszystkich
niepewnych elementw z rejonw pogranicznych obwodu leningradzkiego i Karelskiej
Republiki Autonomicznej [...] do Kazachstanu i na zachodni Syberi". Chodzio gw
' Tame, s.158.

Tame, s. 156-159; o kampanii legitymacyjnej: J.A. Getty, "Origins of the Great Purges: the Soviet
CP Reconsidered,1933-1938", Cambridge UP,1985; CRCEDHC,17/120/240.
nie o Finw, ktrzy stali si pierwszymi ofiarami czystek etnicznych, majcych sign
szczytu w okresie wojny. Po pierwszej wielkiej zsyce blisko 10 tysicy osb na podsta
wie kryteriw narodowociowych wiosn 1936 roku przysza nastpna, uderzajc w po
nad 15 tysicy rodzin, czyli okoo 50 tysicy Polakw i Niemcw z Ukrainy, zesanych
do Kazachstanu do obwodu karagandyjskiego i umieszczonych w kochozach3z.
Liczba wyrokw w sprawach podlegajcych kompetencji NKWD - 267 tysicy w 1935

i ponad 274 tysicy w 1936 roku3- dowodzi ponownego nasilenia cyklu represyjnego
w cigu tych dwch lat. Podjto w tym czasie kilka pojedynczych decyzji agodzcych ry
gory, takich jak likwidacja kategorii liszecw, kasacja wyrokw kochonikw skaza
nych na mniej ni pi lat wizienia, przyspieszone uwolnienie 37 tysicy osb skaza
nych na podstawie prawa z 7 sierpnia 1932 roku, przywrcenie praw obywatelskich ze
sanym osadnikom specjalnym czy zniesienie ogranicze w przyjmowaniu na wysze
uczelnie dzieci osb zesanych. Jednak posunicia te byy pene sprzecznoci. Na przy
kad zesanym kuakom po piciu latach przywrcono prawa obywatelskie, ale nie dano
im ostatecznie prawa do opuszczenia miejsc przymusowego osiedlenia. Albowiemna
tychmiast po przywrceniu praw obywatelskich zaczli wraca do rodzinnych wiosek, co
wywoao ca seri niemoliwych do rozwizania problemw. Czy mona ich przyj do
kochozu? Co z mieszkaniami, skoro ich dobytek i domy zostay skonfiskowane? Logika
represji dopuszczaa tylko przerwy, nie pozwalaa natomiast na powrt do przeszoci.
Napicia midzy reimem a spoeczestwem wzrosy jeszcze z chwil, gdy rzd po
stanowi wykorzysta ruch stachanowski, zrodzony ze synnego rekordu grnika
Aleksieja Stachanowa, ktry dziki wspaniaej organizacji zmiany czternastokrotnie
przekroczy norm wydobycia wgla, a take poprze szerok kampani na rzecz wy
dajnoci pracy. W listopadzie 1935 roku, zaledwie w dwa miesice po sawnym rekor
dzie Stachanowa, w Moskwie odbya si konferencja przodownikw pracy. Stalin pod
kreli na niej "gboko rewolucyjny charakter ruchu, uwolnionego od konserwatyzmu
inynierw, technikw i dyrektorw przedsibiorstw". W wczesnych warunkach pro
dukcyjnych organizacja dniwek, tygodni i dekad stachanowskich na trwae dezorga
nizowaa produkcj; niszczy si sprzt, mnoyy si wypadki przy pracy, a po "biciu
rekordw" nadchodziy okresy spadku produkcji. Nawizujc do spiecjedstwa z lat
1928-1931, wadze przypisyway oczywicie trudnoci ekonomiczne dziaaniom rzeko
mych sabotaystw, ktrzy przeniknli do kadry kierowniczej, inynierw i specjali
stw. Nieostrone sowo rzucone przeciw stachanowcom, zaamanie si rytmu produk
cji lub awaria byy uwaane za dziaania kontrrewolucyjne. W pierwszym proczu 1936
roku aresztowano za sabota ponad czternacie tysicy pracownikw spord kadr
przemysowych. Stalin wykorzysta kampani stachanowsk do zaostrzenia polityki re
presyjnej i wywoania nowej, bezprecedensowej fali terroru, ktra miaa przej do hi
storii pod nazw Wielkiego Terroru.
2 CRCEDHC,17/162/17; O. Khlevniouk, "Le Cercle...", s.154; N. Werth, G. Moullec, "Rapports se

crets...", s. 376-377.
W. Popow, "Gosudarstwiennyj tierror...", s. 28.
10
WIELKI TERROR (1936-1938)
Duo napisano o Wielkim Terrorze, ktry ludzie sowieccy nazywaj te "je

owszczyzn", czyli "czasami Jeowa". Albowiem rzeczywicie w cigu dwch
lat kierowania przez Jeowa NKWD (od wrzenia 1936 do listopada 1938) re
presje osigny niespotykany wczeniej rozmiar, uderzajc we wszystkie warstwy spo
eczestwa - od czonkw Biura Politycznego po zwykych obywateli aresztowanych na
ulicy w celu wypenienia kontyngentu "napitnowania elementu kontrrewolucyjnego".
Przez dziesiciolecia nad tragedi Wielkiego Terroru panowaa cisza. Na Zachodzie
zapamitano z tego okresu tylko trzy spektakularne publiczne procesy moskiewskie
z sierpnia 1936, stycznia 1937 i marca 1938 roku, podczas ktrych cieszcy si najwik
szym powaaniem towarzysze Lenina (Zinowjew, Kamieniew, Kriestinski, Rykow,
Piatakow, Radek, Bucharin i inni) przyznali si do najstraszniejszych zbrodni: organi
zacji "orodkw terrorystycznych" o charakterze "trockistowskozinowjewowskim" lub
"trockistowskoprawicowym", ktrych celem byo obalenie rzdu sowieckiego, zamor
dowanie przywdcw, przywrcenie kapitalizmu, dokonywanie aktw sabotau, pod
kopywanie potgi wojskowej ZSRR, rozbicie Zwizku Sowieckiego i odczenie od
niego na rzecz obcych pastw Ukrainy, Biaorusi, Gruzji, Armenii i sowieckiego Dale
kiego Wschodu...
Procesy moskiewskie byy wspaniaym wydarzeniemspektaklem, ale te wydarze
niemekranem, ktry odwrci uwag dopuszczonych na spektakl obserwatorw zagra
nicznych od jednoczesnych przeladowa wszystkich warstw spoecznych. Dla tych ob
serwatorw, ktrzy przemilczeli ju rozkuaczanie, gd czy rozbudowanie systemu
obozw koncentracyjnych, lata 1936-1938 byy tylko ostatnim aktem walki politycznej
z gwnymi rywalami, toczonej od ponad dziesiciu lat przez Stalina, zakoczeniem
konfrontacji midzy "stalinowsk biurokracj termidoriask" a "star gwardi leni
nowsk", ktra pozostaa wierna rewolucyjnym przyrzeczeniom.
Podejmujc gwne tematy wydanej w 1936 roku ksiki Trockiego "Zdradzona re
wolucja", autor artykuu redakcyjnego wielkiego francuskiego dziennika "Le Temps"
pisa (27 lipca 1936):
Rewolucja rosyjska zatrzymaa si na swoim Termidorze. Pan Stalin zrozumia jaowo czystej
ideologii marksistowskiej i mitu wiatowej rewolucji. Jest z pewnoci prawowiernym socjalist,
ale przede wszystkim dobrym patriot, ktry rozumie, jakie niebezpieczestwo stanowi dla kra
ju ta ideologia i ten mit. Marzy mu si prawdopodobnie owiecony despotyzm, rodzaj paternali
zmu, oddalony cakowicie od kapitalizmu, ale rwnie daleki od chimer komunizmu.
WIELKI TERROR (1936-1938) 181
A "LEcho de Paris" z 30 stycznia 1937 roku wyraao t sam myl bardziej obrazo
wo i z mniejszym szacunkiem:
Gruzin o niskim czole docza bezwiednie do Iwana Gronego, Piotra Wielkiego i Katarzyny II.
Ci, ktrych kae mordowa, to wierni swej diabolicznej religii rewolucjonici, neurotycy nkani
cig niszczycielsk pasj'.
Trzeba byo dopiero "tajnego referatu" Chruszczowa, wygoszonego 25 lutego 1956

roku na XX Zjedzie KPZR, by ujawniono "liczne przypadki pogwacenia socjalistycz
nej praworzdnoci w latach 1936-1938 wobec przywdcw i kadr partyjnych". Wna
stpnych latach zrehabilitowano niektrych z nich, zwaszcza wojskowych. Jednak na
temat "zwykych" ofiar panowaa cigle cakowita cisza. To prawda, e w padzierniku
1961 roku podczas XXII Zjazdu KPZR Chruszczow przyzna publicznie, i "masowe
represje [...] dotkny zwykych, uczciwych sowieckich obywateli", lecz nie powiedzia
nic o zasigu tych represji, za ktre by, jak wielu innych dygnitarzy partyjnych jego
epoki, bezporednio odpowiedzialny.
Pod koniec lat szedziesitych na podstawie wiadectw obywateli sowieckich, kt
rzy uciekli na Zachd, oraz publikacji emigracyjnych i sowieckich z okresu "chruszczo
wowskiej odwily" historykowi Robertowi Conquestowi udao si jednak odtworzy
w gwnym zarysie wtek Wielkiego Terroru, cho nie unikn przy tym ryzykownych
ekstrapolacji w kwestii mechanizmu decyzyjnego i przeszacowania liczby ofiar.
Praca Roberta Conquesta wzbudzia wiele dyskusji, zwaszcza na temat stopnia cen
tralizacji terroru, roli Stalina i Jeowa, a take liczby ofiar. Niektrzy historycy z ame
rykaskiej szkoy rewizjonistycznej nie zgadzali si na przykad z twierdzeniem, jakoby
Stalin zaplanowa precyzyjnie wydarzenia lat 1936-1938. Przeciwnie, kladc nacisk na
narastajce napicie midzy wadzami centralnymi a coraz silniejszymi aparatami lo
kalnymi, a take na "wypaczenia" nie kontrolowanych w znacznym zakresie represji
tumaczyli wyjtkow skal przeladowa lat 1936-1938 faktem, i unikajc wymierzo
nego w nie ciosu, lokalne aparaty wadzy skieroway terror na niezliczone "kozy ofiar
ne", wykazujc si w ten sposb czujnoci i nieugitoci w walce z rnego rodzaju
"wrogami"j.
Inna ko niezgody: liczba ofiar. Dla Conquesta i jego uczniw Wielki Terror spo
wodowa mia co najmniej 6 milionw aresztowa, 3 miliony egzekucji i 2 miliony
zgonw w obozach. Dla historykw rewizjonistw szacunki te s zdecydowanie zbyt wy
sokie'.
Otwarcie - na razie czciowe - archiww sowieckich pozwala dzi na ponowne
podsumowanie Wielkiego Terroru. I nie chodzi o zarysowanie na tych kilku stronach
nieslychanie skomplikowanej i tragicznej historii dwch najkrwawszych lat reimu so
wieckiego, lecz o prb wyjanienia kwestii, ktre w cigu ostatnich lat byy przedmio
N. Werth, "Les Proces de Moscou,193fi193R", Complexe, firuxelles 1487, s. fil.

R. Conquest, Wielki Terror".
' J.A. Getty, "Origins..."; G. Rittersporn, "Simplifications staliniennes et complications sovietiques,
1933-1953", EAC, Paris 14X8; J.A. Getty, R.T. Manning (wyd.), "Stalinist Terror. New Perspectives",
Cambridge UP,1993.
' R. Conquest w "Wielkim Terrorze" (s. 534-535) podaje liczby ok. 7 mln aresztowanych,1 mln straco
nych, 2 mln zmarych w obozach. (Przyp. red.)
tem dyskusji - chodzi zwaszcza o stopie centralizacji terroru oraz o kategorie i liczb
ofiar.
W sprawie centralizacji terroru dostpne dzi dokumenty Biura Politycznego5 po
twierdzaj, e masowe represje byy rzeczywicie rezultatem inicjatywy podjtej
przez najwysz instancj partyjn, Biuro Polityczne, a zwaszcza przez Stalina. Orga
nizacja, a nastpnie przebieg najkrwawszej z wielkich operacji represyjnych, trwaj
cej od sierpnia 1937 roku do maja 1938 "likwidacji byych kuakw, kryminalistw
i innych elementw antysowieckich"fi, ukazuj w zupenie nowym wietle rol Cen
trum i wadz lokalnych w tych represjach oraz logik samej operacji majcej, przynaj
mniej w zaoeniu, definitywnie rozwiza problem nie rozwizany w cigu poprzed
nich lat.
Od 1935-1936 lat wci nie rozstrzygnita pozostawaa kwestia dalszych losw prze
bywajcych na zesaniu byych kuakw. Mimo przypominanego im regularnie zakazu
opuszczania miejsca przymusowego osiedlenia coraz wicej osadnikw specjalnych roz
tapiao si w masie wolnych pracownikw. W raporcie z sierpnia 1936 roku szef
GUagu Matwiej Berman pisa:
Korzystajc z do lunego systemu nadzoru, wielu osadnikw specjalnych, pozostajcych od

dawna w mieszanych ekipach z pracownikami wolnymi, opucio miejsce osiedlenia. Coraz trud
niej ich odzyska. Nauczyli si jakiej specjalnoci, administracji przedsibiorstw zaley na ich
zatrzymaniu, czasem udao im si zaatwi paszport, poenili si z wolnymi kobietami, czsto
maj domy'.
Wielu osadnikw specjalnych, osiedlonych przymusowo w orodkach przemyso

wych, starao si rozpyn w miejscowej klasie robotniczej, inni uciekali jak najdalej.
Niektrzy z tych "uciekinierw" bez papierw i dachu nad gow przyczali si do
band zoonych z coraz liczniejszych na peryferiach miasta ludzi z marginesu spoecz
nego i drobnych przestpcw. Przeprowadzone w paru komendach inspekcje ujawniy
sytuacje nie do przyjcia dla wadz; na przykad w obwodzie pnocnym, w rejonie ar
changielskim, pozostao na miejscu jedynie 37 tysicy z teoretycznie osiedlonych tam
89 700 osadnikw specjalnych!
Obsesja "kuakasabotaysty, ktry przenikn do przedsibiorstw" oraz "kuaka
-bandyty krcego po miecie" przesdzia o wyznaczeniu tej "kategorii" w pierwszej
kolejnoci do roli ofiary wielkiej operacji represyjnej, o ktrej przeprowadzeniu Stalin
zadecydowa w pocztku lipca 1937 roku.
2 lipca 1937 roku Biuro Polityczne rozesao do lokalnych wadz telegram, ktry poleca -
niezwocznie aresztowa wszystkich kuakw i kryminalistw [...] po administracyjnym przestu

diowaniu ich sprawy przez trojk [komisj zoon z rejonowego pierwszego sekretarza partii,
prokuratora i rejonowego szefa NKWD) rozstrzela najbardziej wrogo nastawionych i zesa
elementy mniej aktywne, ale wrogie wobec wadzy [...). Komitet Centralny proponuje, by w pi
5 "Stalinskoje Politbiuro w 30-yje gody", zbir dokumentw przygotowany przez O.W. Chlewniuka,
A.W. Kwaczonkina, L.P. Koszelew, L.A. Rogowaj, Moskwa 1995; O.V. Khlevniouk, L.P. Kocheleva,
J. Howlett, L. Rogowaja, "Les Sources archivistiques des organes dirigeants du PC(b)R", "Communisme"
1995, nr 42-44, s.15-34.
Trud" z 4 VI 1992.
' GARF, 9479/1/978/32.
ciodniowym terminie przesa mu skad trojek, a take liczb osobnikw przeznaczonych do roz
strzelania i do zesania.
W ten sposb Centrum otrzymao w nastpnych tygodniach "wskaniki", przysa

ne przez wadze lokalne, i na ich podstawie Jeow przygotowa rozkaz operacyjny
nr 00447 z 30 lipca 1937 roku, ktry tego samego dnia przedoyl do zaakceptowania
Biuru Politycznemu. W ramach tej "operacji" do aresztowania przewidziano 259 450
osb, a do rozstrzelania 72 950 aresztowanychR. W rzeczywistoci liczby te byy niepe
ne, gdy na przygotowanej przez Jeowa licie brakowao caej grupy regionw, ktre
chyba nie zdyy jeszcze przesa do Moskwy swych "szacunkw". Podobnie jak pod
czas rozkuaczania wszystkie regiony otrzymay kontyngent dla kadej z kategorii
(pierwsza do rozstrzelania, druga do zesania).
Trzeba odnotowa, i elementy, ktre byy celem operacji, naleay do znacznie
szerszego spektrum spoecznopolitycznego ni pocztkowo wymienione kategorie: po
za "kuakami" i "elementami kryminalnymi" na listach znalazy si "elementy spoecz
nie niebezpieczne", "czonkowie partii antysowieckich", dawni "carscy funkcjonariu
sze", "biaogwardzici" itd. "Nazwy" te przydzielano oczywicie kademu podejrzane
mu, bez wzgldu na to, czy nalea do partii, pochodzi z inteligencji czy "prostego
ludu". Odpowiednie suby GPU, a potem NKWD miay bardzo duo czasu, by przy
gotowa listy podejrzanych i latami je uaktualnia.
Rozkaz operacyjny z 30 lipca 1937 roku przyznawa lokalnym wadzom prawo zwra
cania si do Moskwy o dodatkowe listy osb do represjonowania. Rodziny osb, stra
conych lub skazanych na kary obozu, mogy by aresztowane "poza kontyngentem".
Od koca sierpnia do Biura Politycznego naplyno wiele prb o podwyszenie
kontyngentw. Midzy 28 sierpnia a 15 grudnia 1937 roku biuro zatwierdzio podwy
szenie kontyngentw osb do rozstrzelania o 22 500, a przewidzianych do internowa
nia w obozach do 16 800 osb. 31 stycznia 1938 roku na propozycje NKWD biuro za
akceptowao jeszcze jeden "dodatek" w postaci 57 200 osb, w tym 48 tysicy do roz
strzelania. Operacja miaa si zakoczy 15 marca 1938 roku. Ale i tym razem wadze
lokalne, ktre od poprzedniego roku byy ju kilkakrotnie "oczyszczane" i wymienia
ne, uznay za stosowne wykaza sw gorliwo. Od 1 lutego do 29 sierpnia Biuro Poli
tyczne zatwierdzio dodatkowe kontyngenty 90 tyicy osb wytypowanych do represjonowania.
Tak wic operacja, ktra pocztkowo trwa miaa cztery miesice, przecigna si
na rok i dotkna co najmniej 200 tysicy osb powyej wczeniej zatwierdzonych kon
tyngentw4. Kady, kogo podejrzewano o "ze" pochodzenie spoeczne, stawa si po
tencjaln ofiar. Naraone na przeladowania byy zwaszcza osoby mieszkajce w stre
fach przygranicznych oraz te, ktre miay w przeszoci jakiekolwiek kontakty z zagra
nic, a chodzi mogo zarwno o pobyt w nieprzyjacielskich obozach jenieckich, jak
o posiadanie poza ZSRR nawet dalekiej rodziny. Istniao due prawdopodobiestwo,
i osoby te, podobnie jak radioamatorzy, filatelici czy esperantyci, zostan oskarone
o szpiegostwo. Midzy 6 sierpnia a 21 grudnia 1937 roku Biuro Polityczne i jego
"zbrojne rami" - NKWD, zainicjoway co najmniej dziesi operacji podobnych do
Trud" z 4 VI 1992.
O. Khlevniouk, "Le Cercle...", s. 208-210.
dziaa, zaleconych w rozkazie operacyjnym nr 00447, ktrych celem bya kolejna li

kwidacja grup narodowych, uwaanych za potencjalnie "szpiegowskie" i "dywersyjne":
Niemcw, Polakw, Japoczykw, Rumunw, Finw, Litwinw, Estoczykw, otyszy,
Grekw i Turkw. Od sierpnia 1937 do listopada 1938 roku, czyli w cigu pitnastu
miesicy trwania tych "antyszpiegowskich" operacji, aresztowano kilkaset tysicy osb.
Spord innych operacji, o ktrych mamy dzi dane - wci bardzo szcztkowe,
gdy archiwa byego KGB i prezydenckie, w ktrych przechowywane s najbardziej po
ufne dokumenty, s niedostpne dla badaczy - przytoczmy:
- "likwidacj kontyngentw niemieckich zatrudnionych w przedsibiorstwach pra
cujcych na rzecz obrony narodowej", 20 lipca 1937 roku;
- likwidacj prawicowowojskowojaposkiej organizacji kozackiej", rozpoczt

4 sierpnia 1937 roku; od wrzenia do grudnia poddano represjom ponad 19 tysicy osb;
- represjonowanie rodzin aresztowanych wrogw ludu" zarzdzone na podstawie
rozkazu operacyjnego NKWD nr 00486 z 15 sierpnia 1937 roku.
Ta krtka i bardzo niekompletna lista maej czci operacji, podjtych z inicjatywy
Biura Politycznego, a zorganizowanych przez NKWD, wystarczy, by podkreli scentra
lizowany charakter masowych represji lat 1937-1938. Na pewno operacje te, podobnie
jak wszystkie wielkie akcje represyjne, prowadzone na rozkaz Centrum przez lokalnych
funkcjonariuszy - czy chodzio o rozkuaczanie, czystk w miastach czy o polowanie na
specjalistw - nie obyway si bez "wypacze" ani ekscesw. Po zakoczeniu Wielkiego
Terroru jedyn komisj do badania zbrodni "jeowszczyzny" wysano do Turkmenii.
W tej maej, liczcej zaledwie 1 300 000 mieszkacw republice (0,7% ludnoci
ZSRR), od sierpnia 1937 do wrzenia 1938 roku tylko w ramach operacji "likwidacji
byych kuakw, kryminalistw i innych elementw antysowieckich" trojki NKWD ska
zay 13 259 osb. Spord nich 4037 rozstrzelano. Kontyngenty, ustalone przez Mo
skw, opieway na 6277 skazanych i 3225 straconych"'. Mona przypuszcza, e podob
ne naduycia i wykroczenia wystpoway i w innych regionach kraju. Wynikay one ju
z samej zasady kontyngentw i przysyanych z Centrum zaplanowanych rozkazw oraz
z dobrze przyswojonych i wpajanych latami odruchw biurokratycznych, ktre polegay
na uprzedzaniu ycze przeoonych i dyrektyw pyncych z Moskwy.
Inna seria dokumentw potwierdza scentralizowany charakter masowych mor
derstw, nakazanych i zatwierdzonych przez Stalina i Biuro Polityczne. Mamy na myli
listy osb wytypowanych do skazania, sporzdzone przez Komisj Spraw Sdowych
Biura Politycznego. Kary wymierzone osobistociom, ktre miay stan przed Kole
gium Wojskowym Sdu Najwyszego ZSRR, sdami wojskowymi lub Kolegium
Specjalnym NKWD, okrelane byy wczeniej przez Komisj Spraw Sdowych Biura
Politycznego. Komisja ta, ktrej czonkiem by Jeow, przedstawia do podpisu Stalino
wi i czonkom Biura Politycznego co najmniej 383 listy z przeszo 44 tysicami nazwisk
osb na stanowiskach kierowniczych rnego szczebla w partii, armii i gospodarce. Po
nad 39 tysicy z nich skazano na kar mierci. Podpis Stalina znajduje si na 362 li
stach, Mootow podpisa ich 373, Woroszyow 195, Kaganowicz 191, danow 177,
a Mikojan 62 listy".
' Tame, s. 212.

Ricabilitacya. Politiczeskije processy 3ll50 godow", Moskwa 1991, s. 39; "Istocznik" 1995, nr 1,
s.117-130.
Wszyscy wymienieni dygnitarze udali si osobicie w teren, by poczynajc od lata

1937 roku przewodniczy czystkom w lokalnych organizacjach partyjnych. Kaganowi
cza wysano wic do przeprowadzenia czystek w Donbasie oraz obwodach czelabi
skim, jarosawskim, iwanowskim i smoleskim. danow, ktry zacz od czystki w swo
im obwodzie leningradzkim, pojecha do Orenburga, Baszkirii i Tatarstanu. Andriejew
uda si na pnocny Kaukaz, do Uzbekistanu i Tadykistanu, Mikojan do Armenii,
a Chruszczow na Ukrain.
Mimo i wikszo instrukcji w sprawie masowych represji zostaa zatwierdzona
w formie uchwa Biura Politycznego, z dostpnych dzi dokumentw archiwalnych wy
nika, e Stalin by osobicie autorem i inicjatorem wikszoci decyzji o represjach na
wszystkich szczeblach. Wemy tylko jeden przykad: kiedy 27 sierpnia 1937 roku o go
dzinie 17 sekretariat Komitetu Centralnego otrzyma informacj sekretarza komitetu
partyjnego Kraju Wschodniosyberyjskiego Michaia Koroczenki o przebiegu procesu
"winnych sabotau" agronomw, o 17.10 Stalin osobicie odtelegrafowa: "Radz wam
skaza sabotaystw rejonu andriejewskiego na kar mierci i opublikowa wiadomo
o egzekucji w prasie"'.
Wszystkie dostpne dzi dokumenty (protokoy Biura Politycznego, dzienny plan
zaj Stalina i lista goci, przyjtych przez niego na Kremlu) dowodz, e Stalin kiero
wa dziaaniami Jeowa i skrupulatnie je kontrolowa. Poprawia gwne instrukcje
NKWD, decydowa o przebiegu ledztwa w wielkich procesach politycznych, a nawet
okrela ich scenariusz. W czasie ledztwa w sprawie "spisku wojskowego", o ktry
oskarono Tuchaczewskiego i innych dowdcw Armii Czerwonej, Stalin przyjmowa
Jeowa codziennie'3. Na wszystkich etapach "jeowszczyzny" Stalin utrzymywa kontro
l polityczn nad wydarzeniami. To on zdecydowa o mianowaniu Jeowa ludowym ko
misarzem spraw wewntrznych, przesyajc 25 wrzenia 1936 roku do Biura Polityczne
go z Soczi sawny telegram: "Uwaamy za rzecz konieczn i nie cierpic zwoki powo
anie towarzysza Jeowa na stanowisko komisarza spraw wewntrznych. Jagoda okaza
si zupenie niezdolny do zdemaskowania trockistowskiego i zinowjewowskiego bloku.
Z tego powodu GPU jest w tej sprawie opnione o cztery lata". To rwnie Stalin
zdecydowa pooy kres "naduyciom NKWD". Dekret Komitetu Centralnego z 17 li
stopada 1938 roku zakoczy (prowizorycznie) "operacj masowych aresztowa i ze
sa". Tydzie pniej Jeow zosta zdjty ze stanowiska ludowego komisarza spraw
wewntrznych i zastpiony przez Beri. Wielki Terror skoczy si tak, jak si rozpo
cz: na rozkaz Stalina.
Czy mona w sposb udokumentowany okreli liczb i kategorie ofiar "jeowszczy
zny"?
Dysponujemy dzi kilkoma cile poufnymi dokumentami, przygotowanymi w okre
sie destalinizacji dla Nikity Chruszczowa i najwyszych przywdcw partyjnych,
a zwaszcza dugim studium o "represjach dokonanych w epoce kultu jednostki", opra
cowanym przez komisj utworzon na zakoczenie XX Zjazdu KPZR, na ktrej czele
Izwiestija" z 10 VI 192, s. 2.
Plan zaj i lista goci przyjtych przez Stalina na Kremlu w latach 193l,-1937, "Istoriczeskij Archiw"
1995 nr 4, s.15-73.
Cyt. za: B. Lewickyj, "Terror...", s. 78. Liczba mnoga wynikaa z faktu, i by to wsplny telegram Sta
lina i danowa. (Przyp. tum.)
186PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
stan Nikoaj Szwernik'5. Naukowcy mog porwna te dane z rnymi dostpnymi

dzi rdami statystycznymi dyrekcji GUagu, Ludowego Komisariatu Sprawiedliwo
ci czy prokuratury'b.
Wynika z nich, i tylko w latach 1937-1938 NKWD aresztowao 1575000 osb
w okresie tym skazano 1 345 000 osb (czyli 85,4%); 681 692 (czyli 51% osb skaza
nych w latach 1937-1938) rozstrzelano.
Osoby aresztowane skazywano wedug rnych procedur. Sprawy "kadr" politycz
nych, gospodarczych i wojskowych oraz przedstawicieli inteligencji - kategorii najatwiej
szej do uchwycenia i najlepiej znanej - podlegay sdom wojskowym i "kolegiom nadzwy
czajnym" NKWD. Operacja przybraa takie rozmiary, e rzd zorganizowa w kocu lip
ca 1937 roku, zoone z prokuratora, szefw NKWD i kierownictwa milicji trojki na
szczeblu rejonu. Dziaay one niezwykle pospiesznie, gdy odpowiaday za wypenienie
kontyngentw, ustalonych wczeniej przez Centrum. Wystarczyo "uaktywni" list osb,
ktre figuroway ju w kartotekach odpowiednich sub. ledztwo zostao skrcone do
minimum; jak dowodzi na przykad niedawno opublikowana "Martyrologia Leningradu"
- uoony chronologicznie, poczynajc od sierpnia 1937 roku, spis aresztowanych i skaza
nych na mier na mocy artykuu 58 kodeksu karnego - przez rce trojki przechodziy
dziennie setki akt. Zwyczajowy okres dzielcy aresztowanie od skazania na mier wyno
si od kilku dni do kilku tygodni. Nie podlegajcy apelacji wyrok wykonywany by po kil
ku dniach od skazania. Zarwno w zakresie specjalnych operacji "likwidacji szpiegw
i dywersantw", jak i podczas wielkich operacji represyjnych w rodzaju rozpocztej
30 lipca 1937 roku "likwidacji kuakw od 12 wrzenia 1937 roku "likwidacji elementw
kryminalnych" czy te "represji wobec rodzin wrogw ludu" prawdopodobiestwo aresz
towania kogo jedynie w celu wypenienia kontyngentu zaleao od caego szeregu przy
padkw. Przypadkw "geograficznych" (osoby mieszkajce w rejonach przygranicznych
byy duo bardziej naraone), osobistej historii ycia, zwizanej w jaki sposb z innym
krajem, cudzoziemskiego pochodzenia, a nawet pomyek, wynikajcych z jednakowych
nazwisk. W wypadku gdy lista osb z kartoteki bya zbyt krtka, aby "wypeni normy",
lokalne wadze jako sobie "radziy". Wemy jeden tylko przykad: w celu uzupenienia
brakw w kategorii "sabotaystw" turkmeskie NKWD skorzystao z poaru w jednym
z zakadw, by aresztowa wszystkich obecnych na miejscu i zmusi ich do wydania
"wsplnikw. Wyznaczajcy arbitralnie kategorie wrogw "politycznych" i zaprogra
mowany odgrnie Wielki Terror z samej swej natury prowadzi do naduy, ktre wy
mownie wiadczyy o przemocy panujcej wrd szeregowego aparatu represyjnego.
Wszystkich tych danych, przypominajcych zreszt, i komunistyczne kadry stanowi
y tylko uamek pord 681 692 straconych osb, nie mona uzna za kompletne. Nie
dotycz one przeprowadzonych w tamtych latach zesa (np. zesania poza sowiecki
Daleki Wschd 172 tysicy Koreaczykw, przesiedlonych midzy majem a padzierni
kiem 1937 roku do Kazachstanu i Uzbekistanu). Nie wliczaj ani aresztantw, zmar
ych od tortur w czasie pobytu w wizieniu lub podczas drogi do obozu (liczba niezna
na), ani winiw zmarych ju w obozach (okoo 25 tysicy w 1937 roku i ponad 90 ty
sicy w roku nastpnym)'X.
'5 Istocznik" 1995 nr 1, s.117-132; W.P. Popow, "Gosudarstwiennyj...", s. 20-31

' J.A. Getty, G.T. Rittersporn, V.N. Zemskov, "Les victimes...", s. 631-663.
Tame, s. 655.
n W. Ziemskow, "Gutag", "Socyologiczeskije IssIedowanija" 1991, nr 6, s.14-15.
wIELKI TERROR (1936-1938) 187
Czy mona dzi posun si dalej w analizie kategorii ofiar tych zbiorowych mor
derstw? Mamy kilka danych statystycznych o winiach GUagu z koca lat trzydzie
stych, ktre przedstawimy w dalszej czci ksiki. Informacje te dotycz wszystkich
winiw (a nie tylko ofiar Wielkiego Terroru) i przynosz tylko czstkowe odpowiedzi
na temat ludzi zesanych do obozw w czasie "jeowszczyzny". Mona zauway duy
wzrost liczby winiw z wyszym wyksztaceniem (70% midzy rokiem 1936 a 1939),
co potwierdza fakt, i terror koca lat trzydziestych dotkn szczeglnie wyksztacone
elity, niezalenie od przynalenoci do partii.
Poniewa przeladowania kadr partyjnych zostay potpione najwczeniej (na XX
Zjedzie), nale one do najlepiej znanych aspektw Wielkiego Terroru. W tajnym re
feracie Chruszczow mwi szeroko o represjach, ktre dotkny piciu wiernych stali
nowcw, czonkw Biura Politycznego (Postyszewa, Rudzutaka, Eichego, Kosiora
i Czubara), a take 98 spord 139 czonkw Komitetu Centralnego i 1108 z 1996 dele
gatw na XVII Zjazd Partii (1934). Przetrzebione zostay rwnie kierownicze kadry
Komsomou: aresztowano 72 z 93 czonkw Komitetu Centralnego, 319 z 385 sekreta
rzy obwodowych, krajowych i republikaskich oraz 2210 spord 2750 sekretarzy rejo
nowych. W wikszoci przypadkw obwodowe i lokalne aparaty partii i Komsomolu,
ktre Centrum podejrzewao o "sabotowanie" jedynie "susznych" decyzji Moskwy
i sprzeciw wobec jakiegokolwiek kontrolowania sytuacji w kraju przez wadze zwierzch
nie, zostay w caoci wymienione. W Leningradzie, miecie w najwyszym stopniu po
dejrzanym, w ktrym partii przewodzili ludzie tacy jak Zinowjew i w ktrym zabito Ki
rowa, Jeow i miejscowy szef NKWD Zakowski aresztowali 90% kadr partyjnych. By
to jednak tylko niewielki procent leningradczykw, poddanych przeladowaniom w la
tach 1936-1939'4. W celu przeprowadzenia czystek wysyano w teren emisariuszy Cen
trum wraz z oddziaami NKWD, a ich zadaniem byo, jak napisaa obrazowo "Praw
da", "wykurzenie trockistowskozinowjewowskich pluskiew z gniazd i zniszczenie ich".
Pewne regiony kraju, dla ktrych dysponujemy czciowymi danymi statystycznymi,
"czyszczono" szczeglnie starannie: na pierwszym miejscu znalaza si raz jeszcze
Ukraina. Tylko w roku 1938, po nominacji Chruszczowa na sekretarza Komunistycznej
Partii Ukrainy, aresztowano tam (i w wikszoci rozstrzelano) ponad 106 tysicy osb.
Z dwustu czonkw ukraiskiego Komitetu Centralnego partii ocalao trzech. Ten sam
scenariusz powtrzono na wszystkich szczeblach partii, na ktrych zorganizowano dzie
sitki publicznych procesw przywdcw komunistycznych.
W odrnieniu od procesw przy drzwiach zamknitych czy tajnych posiedze tro
jek, na ktrych o losie oskaronego decydowano w kilka minut, publicznym procesom
przywdcw nadawano silne zabarwienie populistyczne i wan funkcj propagando
w. Oskarajc lokalnych przywdcw, "tych nowych, wiecznie z siebie zadowolonych
panw [...], ktrzy sw nieludzk postaw budz sztucznie w masach niezadowolenie
i irytacj, budujc tym samym armi rezerwow dla trockistw" (z przemwienia Stali
na z 3 marca 1937 roku), procesy miay zacieni sojusz midzy "prostym ludem, zwy
kym czonkiem partii, nosicielem sprawiedliwego rozwizania" a przewodnikiem. Po
dobnie jak wielkie procesy moskiewskie, publiczne procesy na szczeblu lokalnym silnie
pobudzay ideologicznie, wytwarzajc nastroje populistyczne. Byy, powtarzajc za An
Statystyki egzekucji w Leningradzie zob. "Leningradzki Martirotog, 1937-193R", Sankt Pietierburg

1995, s. 3-50.
nie Kriegel, "imponujcym mechanizmem profilaktyki spoecznej", gdy demaskoway

bdcy podstawowym pojciem ideologicznym spisek i odgryway do pewnego stopnia
rol karnawau (moni okazywali si niedobrzy, a "prostych ludzi" uznawano za "nosi
cieli sprawiedliwego rozwizania").
Represje skierowane przeciw lokalnym kierownictwom partyjnym byy oczywicie je
dynie wierzchokiem gry lodowej. Wemy przykad obwodu orenburskiego, co do kt
rego dysponujemy szczegowym raportem miejscowego departamentu NKWD
"o rodkach operacyjnych uytych do likwidacji podziemnych grup trockistowskich i bu
charinowskich oraz innych ugrupowa kontrrewolucyjnych w okresie od 1 kwietnia do
18 wrzenia 1937 roku", a wic jeszcze przed misj danowa, majc na celu "przyspie
szenie" czystek".
W obwodzie tym aresztowano w cigu piciu miesicy:
- 420 "trockistw", z ktrych wszyscy zajmowali pierwszoplanowe stanowiska kie
rownicze w polityce lub gospodarce;
-120 "prawicowcw", z ktrych wszyscy byli wanymi miejscowymi dygnitarzami.
Tych 540 funkcjonariuszy partyjnych stanowio prawie 45% miejscowej nomenklatu
ry. W wyniku misji danowa w Orenburgu aresztowano i stracono kolejnych 598 osb
tego samego szczebla. Tak wic, podobnie jak w innych regionach, na jesieni 1937 roku
zlikwidowane byo ju niemal cakowicie poprzednie kierownictwo polityczne i gospo
darcze obwodu orenburskiego, na ktrego miejsce "awansowano" nowe pokolenie lu
dzi pierwszego planu - Brenieww, Kosyginw, Ustinoww i Gromykw, jednym so
wem, pokolenie Biura Politycznego lat siedemdziesitych.
Niemniej oprcz owego tysica przywdcw znalaza si caa masa szarych ludzi,
szeregowych czonkw partii lub byych, a wic szczeglnie naraonych, a take zwy
kych obywateli, od lat figurujcych w kartotekach. I to oni stanowili wikszo ofiar
Wielkiego Terroru.
Wrmy do raportu orenburskiego NKWD:
- "nieco ponad 2000 czonkw kozackiej organizacji prawicowowojskowojapo
skiej" (z ktrych 1500 rozstrzelano);
- "ponad 1500 oficerw i funkcjonariuszy carskich, zesanych w 1935 roku z Lenin
gradu do Orenburga" (chodzio o "elementy klasowo obce", zesane do rnych regio
nw kraju po zabjstwie Kirowa);
- "okoo 250 osb aresztowanych w zwizku ze spraw Polakw";
- "okoo 95 osb aresztowanych [...] w zwizku ze spraw harbiczykw";
- 3290 osb w ramach likwidacji byych kuakw";
- "1399 osb [...] w czasie likwidacji elementw kryminalnych..."
Jeli dodamy trzydziestu komsomolcw i pidziesiciu kadetw miejscowej szkoy
wojskowej, otrzymamy w sumie 7500 osb aresztowanych w cigu piciu miesicy
w tym obwodzie przez NKWD, jeszcze przed zaostrzeniem represji w wyniku misji An
drieja danowa. Przy caej swej spektakularnoci aresztowanie 90% miejscowej no
menklatury stanowio jedynie may odsetek cakowitej liczby osb represjonowanych,
z ktrych prawie wszystkie zaklasyfikowano do kategorii, bdcych celem specjalnych
operacji, okrelonych i zaaprobowanych przez Biuro Polityczne, a zwaszcza Stalina.
CRCEDHC,17/120/285/24-37
Niektre kategorie kierownikw i kadr partyjnych zdziesitkowano szczeglnie sta

rannie. Znaleli si wrd nich dyplomaci i personel Ludowego Komisariatu Spraw
Zagranicznych, ktrzy padli oczywicie ofiarami oskarenia o szpiegostwo, lub w wik
szym jeszcze stopniu urzdnicy ministerstw gospodarczych i dyrektorzy fabryk, ktrych
podejrzewano o "sabota". Pomidzy aresztowanymi - i w wikszoci rozstrzelanymi
wysokiej rangi dyplomatami znaleli si Kriestinski, Sokolnikow, Bogomolow, Jurie
niew, Ostrowski, AntonowOwsiejenko, ktrzy pracowali uprzednio na placwkach
w Berlinie, Londynie, Pekinie, Tokio, Bukareszcie i Madryciez'.
W niektrych ministerstwach niemal wszyscy bez wyjtku urzdnicy padli ofiar prze
ladowa. Tak na przykad w drugorzdnym Ludowym Komisariacie Przemysu Budowy
Maszyn i Narzdzi wymieniono ca administracj; aresztowano take wszystkich (poza
dwoma) dyrektorw fabryk, podlegajcych tej brany, i prawie wszystkich inynierw
i technikw. Podobnie byo w innych dziaach przemysu, a zwaszcza w przemyle lotni
czym, morskim, metalurgii i transporcie; a wic w sektorach, co do ktrych mamy jedynie
fragmentaryczne opracowania. Po zakoczeniu Wielkiego Terroru Kaganowicz przyzna
na XVIII Zjedzie w marcu 1939 roku, i "w latach 1937-1938 kadry przemysu cikie
go zostay cakowicie wymienione, a tysice nowych ludzi mianowano na kierownicze sta
nowiska w miejsce zdemaskowanych sabotaystw. W niektrych gaziach przemysu
trzeba byo usun kilka kolejnych warstw sabotaystw i szpiegw (...) Teraz mamy ka
dry, ktre zaakceptuj kade zadanie wyznaczone im przez towarzysza Stalina".
Pord najciej dotknitych przez "jeowszczyzn" kadr partyjnych znaleli si
przywdcy zagranicznych partii komunistycznych oraz funkcjonariusze Midzynaro
dwki Komunistycznej - Kominternu - ktrych siedzib by moskiewski hotel "Lux".
Aresztowano wiele osobistoci Komunistycznej Partii Niemiec, a wrd nich: Heinza
Neumanna, Hermanna Remmelego, Fritza Schultego i Hermanna Schuberta - wszyscy
byli dawnymi czonkami Biura Politycznego - dawnego sekretarza Komitetu Central
nego Leo Fliega, dawnych redaktorw dziennika "Rote Fahne" Heinricha Susskinda
i Wernera Hirscha oraz niemieckiego delegata na kongres zaoycielski Kominternu
Hugo Eberleina. W kilka miesicy po zawarciu paktu RibbentropMootow, w lutym
1940 roku, 570 komunistw niemieckich, przetrzymywanych w moskiewskich wizie
niach, przekazano na mocie granicznym w Brzeciu gestapo.
Czystka poczynia rwnie spustoszenia pord komunistw wgierskich. Areszto
wany i rozstrzelany zosta Bela Kun, przywdca rewolucji wgierskiej z 1919 roku,
a podobny los spotka dwunastu innych ludowych komisarzy efemerycznego rzdu ko
munistycznego w Budapeszcie, ktrzy uzyskali azyl w Moskwie.
Wrd ofiar Wielkiego Terroru przytaczajc wikszo stanowili

anonimowi obywatele. Wyjtek ze "zwyczajnych" akt z roku 1938
Akta nr 2426.0
1. Nazwisko: Sidorow
2. Imie: Wasili Klimientowicz
R. Conquest, "Wielki Terror", s. 467-470.

3. Miejsce i data urodzenia: Syczewo, obwd moskiewski,1893.

4. Adres: Syczewo, rejon koomneski obwodu moskiewskiego.
5. Zawd: pracownik spdzielni.
6. Przynaleno zwizkowa: Zwizek Pracownikw Spdzielczoci.
7. Majtek w chwili aresztowania (opis szczegowy): dom drewniany 8 na 8
metrw; czciowo zadaszone podwrze o wymiarach 20 metrw na 7,1 krowa,
4 owce, 2 winie, drb.
8. Majtek w 1929: ten sam i 1 ko.
9. Majtek w 1917: dom drewniany 8 metrw na 8, czciowo zadaszone po
dwrze 30 metrw na 20; 2 stodoy, 2 szopy, 2 konie, 2 krowy, 7 owiec.
10. Sytuacja spoeczna w chwili aresztowania: pracownik najemny.
11. Stan suby wojskowej w armii carskiej: w latach 1915-1916 szeregowy w 6
Turkiestaskim Puku Piechoty.
12. Stan suby w biaej armii: brak.
13. Stan suby w Armii Czerwonej: brak.
14. Pochodzenie spoeczne: uwaam si za syna redniorolnego chopa.
15. Przeszo polityczna: bez przynalenoci partyjnej.
16. Narodowo, obywatelstwo: rosyjska, obywatel ZSRR.
17. Przynaleno do WKP(b): brak.
18. Wyksztacenie: podstawowe.
19. Stosunek do suby wojskowej: rezerwista.
20. Czy by karany w przeszoci: brak.
21. Stan zdrowia: przepuklina.
22. Sytuacja rodzinna: onaty. ona: Anastazja Fiodorowna, 43 lata, kocho
nica; crka: Nina, 24 lata.
Aresztowany 13 lutego 1938 przez rejonowy zarzd NKWD.
2. Wyjtki z protokou przesuchania
Pytanie: Podajcie nam wyjanienia dotyczce waszego pochodzenia spoecz

nego, waszej sytuacji spoecznej i majtkowej przed i po 1917 roku.
Odpowied: Pochodz z rodziny kupieckiej. A do mniej wicej 1904 roku oj
ciec mj mia may sklep w Moskwie na ulicy Zootarskiej, w ktrym wedle tego,
co mwi ojciec, pracowa, nie zatrudniajc nikogo. Po 1904 roku ojciec musia
zamkn sklep, gdy nie mg sprosta konkurencji wielkich kupcw. Wrci na
wie, do Syczewa, i wydzierawi sze hektarw ornej ziemi i dwa hektary ki.
Zatrudni pracownika, niejakiego Goriaczewa, ktry przepracowa z ojcem wiele
lat, a do 1916 roku. Po 1917 roku zatrzymalimy nasze gospodarstwo, ale straci
limy konie. Pracowaem z ojcem do 1925 roku, a po jego mierci podzielilimy
z bratem gospodarstwo.
Nie przyznaj si do adnej winy.
3. Wyjtki z aktu oskarenia:
[...) Sidorow, niechtny wobec wadzy sowieckiej, a zwaszcza wobec partii,

prowadzi systematycznie propagand antysowieck, mwic: "Stalin i jego ban
wIELKi TERROR (1936-1938) 191
da nie chc wypuci wadzy, Stalin zabi tylu ludzi, ale nie chce odej. Bolsze
wicy utrzymuj wadz, aresztuj uczciwych ludzi i nawet nie wolno o tym m
wi, bo zsyaj na dwadziecia pi lat do obozu".
Oskarony Sidorow nie przyzna si do winy, ale zosta zdemaskowany przez

zeznania licznych wiadkw. Sprawa zostaa przekazana do osdzenia trojce.
Podpisano: Salachajew, podporucznik milicji rejonu kolomneskiego.

Za zgodno: Gakin, porucznik bezpieczestwa pastwowego, naczelnik wy
dziau bezpieczestwa pastwowego rejonu kolomneskiego.
4. Wyjtki z protokou decyzji trojki z 16 lipca 1938 roku
[...) Sprawa Sidorowa WK. Dawny kupiec, prowadzcy z ojcem sklep. Oskar
ony o uprawianie propagandy kontrrewolucyjnej, charakteryzujcej si defety
stycznymi wypowiedziami, ktrym towarzyszyy groby pod adresem komunistw
i krytyka polityki Partii i rzdu.
Wyrok: ROZSTRZELA Sidorowa Wasilija Klimientowicza i skonfiskowa
mienie.
Wyrok zosta wykonany 3 sierpnia 1938 roku.
Zrehabilitowany pomiertnie 24 stycznia 1989 roku
("Wola" 1994, nr 2-3, s. 45-46)
Aresztowano prawie dwustu komunistw woskich (w tym Paolo Robottiego, szwa

gra Togliattiego) oraz stu komunistw jugosowiaskich (wrd nich Gorkicia, sekreta
rza generalnego partii, i Vlado opicia, sekretarza organizacyjnego i dowdc Brygad
Midzynarodowych w Hiszpanii, a take trzy czwarte Komitetu Centralnego).
Jednak najwysz cen zapacili Polacy. Sytuacja komunistw polskich bya szcze
glna: Komunistyczna Partia Polski wywodzia si z Socjaldemokracji Krlestwa Pol
skiego i Litwy, ktra w 1906 roku zostaa przyjta na zasadzie autonomii do Socjalde
mokratycznej Partii Robotniczej Rosji. Zwizki midzy parti rosyjsk a polsk, ktrej
jednym z przywdcw przed 1917 roku by nie kto inny, jak Feliks Dzieryski, byy
bardzo bliskie. Wielu polskich socjaldemokratw zrobio karier w partii bolszewickiej;
wymiemy tylko najbardziej znanych: Dzieryskiego, Mienynskiego, Unszlichta
(wszyscy zajmowali kierownicze stanowiska w GPU) czy Radka.
W latach 1937-1938 KPP zostaa cakowicie zlikwidowana. Stracono dwunastu
czonkw polskiego Komitetu Centralnego, przebywajcych w ZSRR, a take wszyst
kich polskich przedstawicieli w organach Midzynarodwki Komunistycznej. 28 listo
pada 1937 roku Stalin podpisa dokument z propozycj "oczyszczenia" KPP Zazwyczaj
po "oczyszczeniu" jakiej partii Stalin wybiera nowe kierownictwo z jednej z rywalizu
jcych frakcji, jakie ujawniy si w czasie "czystki". W przypadku KPP wszystkie frakcje
zostay oskarone "o dziaanie wedug tajnych polskich instrukcji kontrrewolucyjnych".
16 sierpnia 1938 roku Komitet Wykonawczy Kominternu przegosowa rozwizanie
KPP Jak wyjani Manuilski, "agenci polskiego faszyzmu usadowili si na wszystkich
kluczowych stanowiskach w Komunistycznej Partii Polski".
Sowieccy przywdcy Kominternu, ktrzy "pozwolili si oszuka" i "wykazali niedo

stateczn czujno", byli oczywicie nastpnymi ofiarami czystek. Zlikwidowani zostali
niemal wszyscy (kilkaset osb) rosyjscy kierownicy Kominternu (wrd nich czonek
Komitetu Wykonawczego Knorin, szef wydziau cznoci z zagranic MirowAbramow
i szef wydziau kadr Alichanow). Tylko niewielu cakowicie oddanym Stalinowi liderom
Midzynarodwki, takim jak Manuilski czy Kuusinen, udao si ocale z czystki tej or
ganizacji.
Pord innych kategorii ciko dotknitych przeladowaniami w latach 1937-1938, o

ktrych mamy dokadne dane, znaleli si wojskowi'.11 czerwca 1937 roku prasa so
wiecka obwiecia, e na zamknitym posiedzeniu trybuna wojskowy skaza na kar
mierci za zdrad i szpiegostwo zastpc ludowego komisarza obrony i gwnego au
tora modernizacji Armii Czerwonej, marszaka Tuchaczewskiego, ktrego powtarzaj
ce si zatargi ze Stalinem i Woroszyowem postawiy w opozycji do nich jeszcze pod
czas kampanii polskiej w 1920 roku. Razem z Tuchaczewskim skazano siedmiu wyso
kich rang wojskowych, komandarmw 1 rangi [w latach 1935-1940 odpowiednik
generaa armii - przyp. tum.]: Jakira (dowdc Kijowskiego Okrgu Wojskowego),
Uboriewicza (dowdc Biaoruskiego Okrgu Wojskowego), komandarma 2 rangi
(ranga generaa pukownika - przyp. tum.) Korka oraz komkorw (ranga generaw
lejtnantw - przyp. tum.) Eidemana, Putn, Feldmana i Primakowa. W cigu nastp
nych dziesiciu dni aresztowano 980 wyszych oficerw, w tym 21 komkorw i 37
komdiww (ranga generaw majorw - przyp. tum.]. Sprawa "spisku wojskowego",
przypisanego Tuchaczewskiemu i jego "wsplnikom", bya przygotowywana od miesi
cy. Gwni oskareni aresztowani zostali w maju 1937 roku. Poddani torturom (po
dwudziestu latach w czasie weryfikacji dokumentw w celu rehabilitacji na wielu stro
nach zezna marszaka Tuchaczewskiego znaleziono lady krwi) w czasie przesucha,
osobicie prowadzonych przez Jeowa, oskareni przyznali si do winy na krtko
przed procesem. Stalin osobicie czuwa nad caym ledztwem.15 maja za porednic
twem ambasadora sowieckiego w Pradze otrzyma akta, sfaszowane przez tajne su
by hitlerowskie, w ktrych znalazy si midzy innymi faszywe listy Tuchaczewskiego
do wyszych wojskowych niemieckich. A suby niemieckie z kolei pady ofiar mani
pulacji NKWD.
Dwa lata czystki w Armii Czerwonej doprowadziy do stracenia:
- 3 z 5 marszakw (Tuchaczewskiego, Jegorowa i Bluchera', dwch ostatnich stra
cono w padzierniku 1938 roku i w lutym 1939);
-13 z 15 komandarmw;
- 8 flagmanw floty (odpowiednik admiraa - przyp. tum.) na 9;
- 50 z 57 komkorw;
-154 ze 186 komdiww;
-16 armkomw (generaw armii i generaw pukownikw) na 16;
- 25 korkomw [generaw lejtnantw) na 28.
Zbicir dokumentw wydany przez: A. Cristiani, V. Michaleva, "Le Repressioni degli anni trenta
nell'Armaa rossa", IUO, Napoli 1996.
' Blucher zmar w wyniku pobicia w wizieniu. (Przyp. red.)
wIELKi TERROR (1936-1938) 193
Od maja 1937 do wrzenia 1938 roku aresztowano bd wydalono z armii 35 020

oficerw. Do dzi nie wiadomo, ilu stracono. Midzy 1939 a 1941 rokiem przywrcono
na stanowiska okoo 11 tysicy (w tym generaa armii Rokossowskiego i Gorbatowa).
Ale po wrzeniu 1938 roku nastpiy nowe czystki, tak e wedle najpowaniejszych sza
cunkw cakowita liczba oficerw aresztowanych w czasie Wielkiego Terroru dosza do
30 tysicy na 178 tysicy penicych subz'. Proporcjonalnie mniejsza, ni to po
wszechnie przyjmowano, zwaszcza w najwyszych szczeblach dowodzenia, "czystka"
w Armii Czerwonej daa si odczu w czasie wojny sowieckofiskiej 1940 roku i na po
cztku wojny ZSRR z Niemcami; bya jedn z najpowaniejszych przeszkd w dziaaniach Armii
Czerwonej.
Mimo zagroenia hitlerowskiego, ktrym Stalin przejmowa si duo mniej ni inni
liderzy sowieccy w rodzaju Bucharina czy ludowego komisarza spraw zagranicznych do
kwietnia 1939 roku Litwinowa, przywdca ZSRR nie zawaha si powici wikszoci
najlepszych oficerw Armii Czerwonej i wprowadzi cakiem nowe kadry, ktre nie
mogy pamita kontrowersyjnych epizodw z czasw wojny domowej, dotyczcych
Stalina jako "dowdcy", i wyraa wtpliwoci (a mogliby je mie ludzie tacy jak Tucha
czewski) w sprawie pewnych jego decyzji wojskowych i politycznych, zwaszcza w spra
wie zblienia z hitlerowskimi Niemcami.
Inteligencja to nastpna grupa spoeczna poddana przeladowaniom w czasie Wielkiego

Terroru, o ktrej mamy do obfite dane5. Po ukonstytuowania si jako uznana grupa spo
eczna inteligencja rosyjska bya od poowy XIX wieku w centrum walki z despotyzmem
i zniewoleniem umysw. byo naturalne, e represje dotkny j przy pierwszych falach
przeladowa - relatywnie bardzo umiarkowanych - z roku 1922 i lat 1928-1931. W mar
cu i kwietniu 1937 roku kampania prasowa napitnowaa "odchylenia" w dziedzinie eko
nomii, historii i literatury. W istocie celem ataku byy wszystkie domeny nauki i twrczo
ci, a argumenty naukowe i polityczne stanowiy czsto przykrywk dla osobistych ambicji
i rywalizacji. I tak w rodowisku historykw aresztowano wszystkich uczniw i zwolenni
kw zmarego w 1932 roku Pokrowskiego. Szczeglnie naraeni byli profesorowie zobo
wizani do wygaszania wykadw publicznych, a wic majcy wpyw na wielu studenckich
suchaczy. Kada ich wypowied moga by przecie odnotowana przez nadgorliwych do
nosicieli. Uniwersytety, instytuty badawcze i akademie zostay zdziesitkowane, szczegl
nie na Biaorusi (jako "polskich szpiegw" aresztowano tam 87 ze 105 czonkw akade
mii) i na Ukrainie. W tej ostatniej republice pierwsza czystka "buruazyjnych nacjona
listw" z 1933 roku spowodowaa tysice aresztowa intelektualistw ukraiskich,
oskaronych o przeksztacenie "Ukraiskiej Akademii Nauk, Instytutu Szewczenki, Aka
demii Rolniczej, Ukraiskiego Instytutu Marksizmu-leninizmu oraz ludowych komisaria
tw Owiaty, Rolnictwa i Sprawiedliwoci w siedliska buruazyjnych nacjonalistw i kontr
rewolucjonistw" (z przemwienia Postyszewa z 22 czerwca 1933). Wielka czystka lat
1937-1938 bya jedynie dokoczeniem operacji rozpocztej cztery lata wczeniej.
z' Tame, s. 20 sq. [Dokadne (i rnice si niekiedy) statystyki oraz szerokie omwienie czystek zob.
w obszernej monografii P.P. Wieczorkiewicza, "Stalin i generalicja sowiecka w latach 1937-1941. Sprawa
Tuchaczewskiego i jej konsekwencje", "Gryf" Warszawa 1993. (Przyp. tum.)).
5 R. Conquest, "Wielki Terror", s. 325-343; W. Szentalinski, "Wskrzeszone sowo. Z archiww lite
rackich" KGB", Warszawa 1996.
Ucierpiay te rodowiska naukowe, ktre miay choby lune zwizki z polityk,

ideologi, gospodark lub obronnoci. Aresztowano i posano do jednostek badaw
czych NKWD, opisanych przez Soenicyna w "Krgu pierwszym", najwiksze sawy
przemysu aeronautycznego, tej rangi co Tupolew (konstruktor synnych samolotw)
czy Korolow (twrca pierwszego sowieckiego programu kosmicznego). Aresztowano
take 27 z 29 astronomw z wielkiego obserwatorium w Pukowie, a po anulowaniu
spisu ze stycznia 1937 roku za "drastyczne pogwacenie elementarnych podstaw nauk
statystycznych i zalece rzdu" niemal wszystkich statystykw z Najwyszej Rady Go
spodarki Narodowej. Doczyli do nich liczni lingwici, ktrzy sprzeciwiali si oficjalnie
popierancj przez Stalina teorii marksistowskiego "lingwisty" Marra, oraz setki biolo
gw, odrzucajcych szarlataneri "oficjalnego biologa" ysenki. Wrd najbardziej
znanych ofiar znaleli si profesorowie: Lewit, kierujcy Instytutem Genetyki Medycz
nej, Tuajkow, dyrektor Instytutu Uprawy Zb, botanik Janata i akademik Wawiow,
prezes Wszechzwizkowej Leninowskiej Akademii Nauk Rolniczych, ktry po areszto
waniu 6 sierpnia 1940 roku zmar w wizieniu 26 stycznia 1943 roku.
Cik danin "jeowszczynie" zapacili oskarani o obron "obcych" lub "wrogich"
pogldw i odchodzenie od norm "realizmu socjalistycznego" pisarze, publicyci, ludzie
teatru i dziennikarze. Ofiar aresztowa, zesa do obozw lub egzekucji pado prawie
dwa tysice czonkw Zwizku Pisarzy. Wrd najsawniejszych znaleli si autor "Opo
wiada odeskich" i "Armii konnej" Isaak Babel (rozstrzelany 27 stycznia 1940), pisarze
Boris Pilniak, Jurij Olesza, Pantelejmon Romanow, poeci Nikoaj Klujew, Nikoaj Zabo
ocki, Osip Mandelsztam (zmar w syberyjskim obozie przejciowym 26 grudnia 1938),
Gurgen Maari, Tycjan Tabidze. Aresztowani zostali te muzycy (kompozytor Jelajew, dy
rygent Mikoadze) oraz ludzie teatru, a wrd nich przede wszystkim wielki reyser Wsie
wood Meyerhold. Na pocztku 1938 roku uznany za "obcy sztuce sowieckiej" teatr Meyer
holda zamknito, a kiedy reyser odmwi zoenia publicznej samokrytyki, zosta
w czerwcu 1939 roku aresztowany i - po torturach - rozstrzelany 2 lutego 1940 roku.
W tych latach wadze staray si "definitywnie zlikwidowa" - uywajc modnego ww
czas wyraenia - "ostatnie niedobitki klerykaw". Po tym, jak uniewaniony pniej spis
ze stycznia 1937 roku na pytanie "Czy jestecie osob wierzc?" - przynis, mimo wszyst
kich naciskw na spoeczestwo, 70% odpowiedzi pozytywnych, sowieccy przywdcy posta
nowili przypuci trzeci i ostatni szturm na Cerkiew. W kwietniu 1937 roku Malenkow
przedoy Stalinowi not, w ktrej okrela ustawodawstwo w sprawach religijnych jako
przestarzae i proponowa zniesienie dekretu z 8 kwietnia 1929 roku. "Stworzy on - argu
mentowa - podstawy prawne do powstania z inicjatywy najaktywniejszej czci klerykaw
i sekciarzy rozgazionej organizacji, liczcej 600 tysicy ludzi wrogich wadzy sowieckiej.
Czas ju skoczy z organizacjami klerykalnymi i hierarchi cerkiewn"zb. Tysice popw
i niemal wszystkich biskupw znw posano do obozw, ale tym razem wikszo z nich zo
staa rozstrzelana. Z dwudziestu tysicy cerkwi i meczetw, czynnych jeszcze w 1936 roku,
na pocztku roku 1941 roku mody odprawiano w niespena tysicu. Oficjalna liczba du
chownych wynosi miaa na pocztku 1941 roku 5665 (poowa z nich pochodzia z pastw
batyckich i z terytoriw polskich, ukraiskich i modawskich, ktre wczono do ZSRR
w latach 1939-1941), podczas gdy w 1936 roku byo ich jeszcze ponad 24 tysice.
M.I. Odinsow, "Na puti k swobodie sowiesti", Moskwa 1990, s. 53-54.

GARF, 3316/2/1615/116-149.
Wielki Terror, operacja polityczna zainicjowana i przeprowadzona od pocztku do

koca przez najwysze wadze WKP(b), to znaczy przez Stalina, ktry w tym czasie cako
wicie zdominowa swoich towarzyszy z Biura Politycznego, osign dwa podstawowe cele.
Pierwszy polegal na wprowadzeniu nowej, gotowej do wypeniania rozkazw biuro
kracji cywilnej i wojskowej, zoonej z modych kierownikw, uksztatowanych w stali
nowskim duchu lat trzydziestych, ktrzy - jak to powiedzia na XVIII Zjedzie Kagano
wicz - "zaakceptuj kade zadanie, wyznaczone im przez towarzysza Stalina". A dotd
rne administracje, czsto niekompetentne, gdy formowane pospiesznie w czasie woj
ny domowej, i niejednorodne, gdy zoone zarwno z wyksztaconych za caratu "buru
azyjnych specjalistw", jak kadr bolszewickich, usioway zachowa swj profesjonalizm
swoj logik administracyjn lub po prostu swoj autonomi i siatk klienteli bez lepe
go poddawania si woluntaryzmowi ideologicznemu i rozkazom Centrum. W 1935 roku,
w czasie "sprawdzania legitymacji partyjnych", lokalne wadze stawiy bierny opr, po
dobnie jak wikszo statystykw odmwiy "poprawienia" rezultatw spisu ze stycznia
1937 roku zgodnie z yczeniami Stalina; zmusilo to stalinowskie kierownictwo do reflek
sji nad natur administracji, przy pomocy ktrej miao rzdzi krajem. byo jasne, i
znaczna cz partyjnych i bezpartyjnych kierownikw rnych szczebli nie jest gotowa
do wykonywania adnego rozkazu Centrum. stao si wic dla Stalina rzecz piln za
stpienie ich ludmi bardziej "skutecznymi", czyli bardziej posusznymi.
Drugim celem Wielkiego Terroru byo zdecydowane dokoczenie likwidacji wszyst
kich "elementw spoecznie niebezpiecznych", ktre to okrelenie miao bardzo szero
ki zasig. Kodeks karny przewidywa uznanie za spoecznie niebezpiecznego kadego,
kto "popeni akt szkodliwy dla spoeczestwa lub czyje stosunki ze rodowiskiem kry
minalnym albo przeszo stanowi zagroenie". Wedug tych zasad grone byy liczne
zastpy najczciej ju przeladowanych w przeszoci "byych": byych kuakw, byych
kryminalistw, byych urzdnikw i funkcjonariuszy carskich, byych czonkw partii
mienszewikw, byych eserowcw itd. Zgodnie z wyraon szczeglnie jasno na ple
num Komitetu Centralnego z lutego i marca 1937 roku stalinowsk teori, e "im bar
dziej zbliamy si do socjalizmu, tym bardziej zaostrza si walka z niedobitkami wymie
rajcych klas", wszyscy ci "byli" zostali unicestwieni w czasie Wielkiego Terroru.
W przemwieniu na plenum Stalin pooyl szczeglny nacisk na fakt, e Zwizek
Sowiecki, jedyne pastwo, "ktre zbudowao socjalizm", jest otoczone przez wrogie
mocarstwa. Wspierane przez Francj i Wielk Brytani przygraniczne pastwa - Fin
landia, kraje batyckie, Polska, Rumunia, Turcja i Japonia, wysyay do ZSRR cae "ar
mie dywersantw i szpiegw", ktrych zadaniem byo sabotowanie budowy socjalizmu.
Niepowtarzalne, uwicone pastwo, jakim by ZSRR, miao te "uwicone" granice
ktre byy jednoczenie liniami frontu w walce przeciw wszechobecnemu wrogowi ze
wntrznemu. Nie dziwi wic fakt, i stalinizm za najwaniejsz spraw uzna polowanie
na szpiegw, czyli wszystkich, ktrzy mieli najluniejszy nawet kontakt z "innym wia
tem", oraz zlikwidowanie potencjalnej mitycznej "pitej kolumny".
Przygldajc si rnym kategoriom ofiar - kierownikom i specjalistom, elementom
spoecznie niebezpiecznym ("byym") czy szpiegom - moemy dostrzec gwne objawy
niedomagania reimu, ktre sprawiy, e w cigu dwch lat posano na mier prawie
700 tysicy ludzi.
11
IMPERIUM OBOZW
W latach trzydziestych, ktre zaznaczyy si w Zwizku Sowieckim bezprece

densowymi przeladowaniami wasnego spoeczestwa, nastpi gwatowny
wzrost liczby obozw koncentracyjnych. Dostpne dzi archiwa GUagu po
zwalaj na wyuskanie z nich szczegowych informacji o rozbudowie tego systemu, je
go rnych reorganizacjach, napywie i liczbie winiw, ich przydziaach do rnych
gazi gospodarki, podziaach ze wzgldu na rodzaj wyroku, pe, wiek, narodowo
i poziom wyksztacenia. Oczywicie istniej strefy cienia. Biurokracja GUagu dziaaa wystarczajco
sprawnie, by policzy winiw, a dokadniej tych, ktrzy dotarli do
miejsca przeznaczenia. Nie wiemy jednak prawie nic o tych, ktrzy tam nie dotarli,
gdy zmarli w wizieniu lub w trakcie nie koczcych si etapw, nawet jeli dysponu
jemy licznymi wiadectwami drogi krzyowej, przebytej midzy aresztowaniem a skazaniem.
W poowie lat trzydziestych w obozach zarzdzanych przez GPU pracowao ju
okoo 140 tysicy winiw. Ogromna budowa Bieomorkanau, czcego Morze Biae
z Batykiem, ktra wymagaa niewolniczej pracy 120 tysicy ludzi, przyspieszya przeka
zywanie z wizie do obozw dziesitkw tysicy winiw, a liczba wyrokw cigle ro
sa: 56 tysicy skazanych w 1929 roku w sprawach prowadzonych przez GPU, ponad
208 tysicy w 1930 (oprcz I 178 000 skazanych w sprawach pozostajcych poza kom
petencjami GPU w 1929 i 1 238 000 w 1931 roku2). W pocztku 1932 roku na wielkich
budowach, nadzorowanych przez GPU, harowao ponad 300 tysicy winiw, a ich
miertelno moga sign nawet 10% rocznie, tak jak to byo w przypadku Bieomorkanalu.
W lipcu 1934 roku, kiedy GPU wczono do NKWD, GUag - Gawnoje Uprawleni
je agieriej - wchon okoo 212 tysicy winiw z 780 niewielkich kolonii karnych, po
zostajcych dotd w gestii Ludowego Komisariatu Sprawiedliwoci, ktre nowy zarzdca
uwaa za mao produktywne i le prowadzone. eby osign wydajno zaspokajajc
potrzeby kraju, obz musia by wielki i wyspecjalizowany. Ogromne orodki penitencjar
ne, w ktrych pracowao po kilkadziesit tysicy osb, miay si sta podstaw gospodar
ki stalinowskiego ZSRR. 1 stycznia 1935 roku system GUagu skupia 965 tysicy wi
' J.A. Getty, G.T. Rittersporn, V.N. Zemskov, "Les victimes..."; N. Werth, "Goulag, les vrais chif-
fres..."; A. Nove, "Victims of Stalinism: How Many?", w: J.A. Getty, R.T. Manning (wyd.), "Stalinist Ter
ror...".
W.P. Popow, "Gosudarstwiennyj tierror...", s. 20-31.
IMPERIUM OBOZW 197
niw, 725 tysicy przebywao w "obozach pracy", a 240 tysicy w "koloniach karnych",
czyli mniejszych jednostkach, w ktrych osadzano osobnikw, uznanych za "mniej nie
bezpiecznych spoecznie" i skazanych najczciej na kar poniej trzech lat'.
W tym momencie mapa GUagu bya ju w oglnym zarysie ustalona na nastpne
dwa dziesiciolecia. Z liczcego okoo 45 tysicy winiw kompleksu obozowego na
Wyspach Soowieckich wypczkoway "lotne obozy", ktre przemieszczay si wraz
z wielkimi wyrbami lasu, prowadzonymi jednoczenie w Karelii, w strefie przybrzenej
Morza Biaego i w rejonie Woogdy. Zadaniem wielkiego, skupiajcego okoo 43 tysice
winiw zespou Swiragu byo zaopatrywanie w drewno opaowe caej aglomeracji le
ningradzkiej, podczas gdy zesp z Tiemnikowa zaopatrywa aglomeracj moskiewsk.
Od strategicznego skrzyowania w Kotasie wzdu "drogi pnocno-wschodniej"
wiodcej do Ust'-Wymu, Uchty, Peczory i Workuty, cigny si dalej tory kolejowe, le
ne wyrby i kopalnie. Uchtpeczag korzysta z pracy 51 tysicy winiw przy budowie
drg, w kopalniach wgla i na polach ropononych tego zagubionego na Dalekiej P
nocy regionu. Inne odgazienie biego w kierunku pnocnego Uralu i kombinatw
chemicznych w Solikamsku i Bierieznikach, podczas gdy na poudniowy wschd wszyst
kie obozy zachodniej Syberii dostarczay darmowej siy roboczej 63 tysicy winiw
wielkiemu kombinatowi wglowemu Kuzbasugol.
Dalej na poudnie, w pooonym ju w Republice Kazachskiej obwodzie karagan
dyjskim, 30 tysicy winiw "obozw rolniczych" Stiepagu wdraao nowe sposoby
zagospodarowania stepu. Reim by tu chyba agodniejszy ni na najwikszej budowie
poowy lat trzydziestych, w Dmitagu (196 tysicy winiw), ktry po ukoczeniu Bie
omorkanau otrzyma zadanie budowy drugiego wielkiego kanau stalinowskiego, Mo
skwaWoga.
Inn wielk, icie faraosk budow by BAM (Magistrala BajkalskoAmurska), li
nia kolejowa, ktra miaa zdublowa Kolej Transsyberyjsk na odcinku od Bajkau do
Amuru. W pocztkach 1935 roku na pierwszym odcinku torw pracowao 150 tysicy
podzielonych na trzydzieci zespow winiw z Bamagu. W 1939 roku liczcy 260 ty
sicy winiw Bamag sta si najwikszym sowieckim zespoem obozw koncentracyj
nych.
Wreszcie zesp obozw Siewwostagu (pnocno-wschodnich) pracowa od 1932
roku dla Dalstroju, kombinatu o strategicznym znaczeniu, gdzie wydobywano zoto, za
ktre kupowano na Zachodzie maszyny niezbdne do industrializacji kraju. Zoa zo
ta znajdoway si w regionie o wyjtkowo trudnych warunkach - na Koymie. Cakowi
cie odcia od wiata Koyma, na ktr dosta si mona byo tylko statkiem, miaa si
sta symbolicznym regionem GUagu. Magadan, stolic i port, dokd przybijali wy
gnacy, stworzyli oni sami. Zbudowana ich rkami ywotna arteria Koymy - "szosa"-
czya wycznie obozy, w ktrych panoway szczeglnie nieludzkie warunki ycia, po
mistrzowsku opisane w opowiadaniach Warama Szaamowa. W latach 1932-1939 pro
dukcja zota wydobywanego przez winiw na Koymie - w 1939 roku byo ich tam
138 tysicy - wzrosa z 276 kilogramw do 48 ton, czyli 35% caej sowieckiej produkcji
w tym okresie.
W. Ziemskow, "Gutag", s. I1.

' O. Chlewniuk, "Prinuditielnyj trud w ekonomikie SSSR,1929-1941", "Swobodnaja Mysl" 1992, nr 13,
s. 78-92.
W czerwcu 1935 roku rzd rozpocz w Norylsku, za krgiem polarnym, nastpny

ogromny projekt budowy, tym razem kombinatu produkcji niklu, ktry mg by zreali
zowany jedynie przy pomocy karnej siy roboczej. Norylski zesp koncentracyjny mia
liczy w szczytowym momencie rozwoju GUagu, w pocztkach lat pidziesitych, do
70 tysicy winiw. Produkcyjna funkcja obozu, zwanego obozem "pracy poprawczej",
znajdowaa doskonae odbicie w wewntrznych strukturach GUagu. Centralne za
rzdy byy zorganizowane nie wedle kryteriw geograficznych, lecz wedle kryteriw
gospodarczych. Istniay wic: dyrekcja budw hydroelektrycznych, dyrekcja budw ko
lejowych, dyrekcja mostw i drg itd. Wizie lub osadnik specjalny stanowi towar,
wymieniany w kontraktach zarzdw penitencjarnych z kierownictwami resortw przemysowych5.
W drugiej poowie lat trzydziestych liczba winiw GUagu podwoia si, rosnc
z 965 tysicy w pocztku 1935 do 1930 000 w pocztku 1941 roku. Tylko w roku 1937
wzrosa ona o 700 tysicy osbh. Masowy napyw nowych winiw do tego stopnia zdez
organizowa produkcj, i spada ona o 13% w stosunku do roku 1936! Niska produkcja
utrzymaa si w roku 1938, a do podjcia przez nowego ludowego komisarza spraw we
wntrznych awrientija Beri energicznych krokw w celu "zracjonalizowania" pracy
winiw. W nocie do Biura Politycznego z 10 kwietnia 1939 roku Beria wyoy swj
program "reorganizacji GUagu". Nowy komisarz tumaczy, i jego poprzednik Niko
aj Jeow kad wikszy nacisk na "polowanie na przeciwnika" ni na "rozsdne zarz
dzanie". Obozowa norma ywieniowa, wynoszca 1400 kalorii dziennie, obliczona zosta
a dla ludzi "dosownie siedzcych w wizieniu"'. W zwizku z tym w cigu ostatnich lat
stopniaa liczba winiw zdolnych do pracy.1 marca niezdolnych do pracy byo 250 ty
sicy winiw, a miertelno we wszystkich obozach wyniosa 8% tylko w roku 1938.
Aby sprosta planowi produkcyjnemu, za ktry odpowiedzialne byo NKWD, Beria pro
ponowa zwikszy racje ywnociowe, znie wszystkie przedterminowe zwolnienia,
przykadnie kara obibokw i innych osobnikw "dezorganizujcych produkcj" i wresz
cie wyduy czas pracy do jedenastu godzin dziennie z trzema dniami wolnymi w mie
sicu, tak by "racjonalnie wykorzysta w peni fizyczn wydolno winiw".
Inaczej ni si powszechnie uwaa, archiwa GUagu dowodz znacznej rotacji
winiw w obozach, gdy uwalniano ich od 20 do 35% rocznie. Rotacj t tumaczy
stosunkowo wysoka liczba wyrokw, opiewajcych na mniej ni pi lat, a w pocztku
1940 roku miao je 57% winiw. Samowolnie dziaajca administracja i sdownictwo
specjalne, zwaszcza w przypadku "politycznych", uwizionych w latach 1937-1938, nie
cofay si przed przediuaniem dobiegajcych koca kar. Niemniej jednak przyjazd do
obozu nie oznacza w zasadzie biletu w jedn stron. Zreszt dla okresu "poobozowe
go" przewidziano cay szereg "kar dodatkowych", takich jak zesanie czy przymusowe
osiedlenie.
Wbrew innemu utartemu pogldowi wikszo "politycznych", skazanych za "dziaa
nia kontrrewolucyjne" na podstawie jednego z czternastu paragrafw synnego 58 artykuu kodeksu karnego,
wcale nie trafia do obozw GUagu. Liczba winiw politycz
nych wahaa si w zalenoci od roku midzy jedn czwart a jedn trzeci wszystkich
5 N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s. 345-379.

W. Ziemskow, "Guag", s.11-15.
' O. Chlewniuk, "Prinuditielnyj...", s. 88-89.
IMPERIUM OBOZW 199
osadzonych. Pozostali winiowie nie byli jednak pospolitymi przestpcami w zwykym

znaczeniu tego sowa. Trafili do obozw ze wzgldu na naruszeniE ktrego z niezliczo
nych represyjnych praw, dotyczcych prawie kadej sfery ycia, poczynajc od "zagar
nicia socjalistycznej wasnoci", naruszenia "prawa paszportowego", "chuligastwa"
"spekulacji" a po "porzucenie stanowiska pracy", "sabota" czy te "niewykonanie mi
nimum dniwek roboczych" w kochozie. Wikszo winiw pada ofiar powszechnej
penalizacji, obejmujcej coraz szersz sfer zachowa spoecznych i prawodawstwa pra
cy, a jako "zwykli obywatele" nie mieli nic wsplnego ani z politycznymi, ani z pospolity
mi przestpcami w tradycyjnym tego sowa znaczeniu. By to skutek dziesiciolecia
przeladowa coraz szerszych warstw spoeczestwa przez partipastwo.
Sprbujmy sporzdzi prowizoryczny bilans rnych aspektw tych przeladowa,
nie mieszczcych si oczywicie w jednej paszczynie.
6 milionw zgonw w wyniku klski godu lat 1932-1933, ktr naley w znacznym
stopniu przypisa polityce przymusowej kolektywizacji i upieczemu zagarnianiu przez
pastwo kochozowych plonw.
720 tysicy egzekucji, z czego ponad 680 tysicy tylko w latach 1937-1938, z wyro
ku "sdu" specjalnego GPUNKWD.
300 tysicy potwierdzonych zgonw w obozach midzy 1934 a 1940 rokiem; jeli
chodzi o okres 1930-1933, nie mamy dokadnych danych, ale posugujc si ekstrapo
lacj, moemy wnioskowa, e w cigu caego dziesiciolecia liczba zgonw wyniosa
400 tysicy. Nie wliczamy w ni niemoliwej do sprawdzenia liczby zmarych midzy
aresztowaniem a rejestracj "na wejciu" przez biurokracj obozow.
600 tysicy potwierdzonych zgonw zesacw, osb "przemieszczonych" i osadni
kw specjalnych.
okoo 2,2 miliona zesacw, osb "przemieszczonych" i osadnikw specjalnych.
skumulowana liczba 7 milionw "osadze" w obozach i koloniach w latach
1934-1941, z zastrzeeniem, i nie mamy wystarczajco dokadnych danych dla lat
1930-1933.
Wedug danych z 1 stycznia 1940 roku w 53 zespoach "obozw pracy poprawczej"
i 425 "koloniach pracy poprawczej" przebywao 1 670 000 osb; rok pniej bdzie ich
1 930 000. W wizieniach siedziao okoo 200 tysicy osb, oczekujcych na wyrok
i transport do obozw. Wreszcie 1800 komendantur NKWD kierowao armi 1,2 milio
na osadnikw specjalnych. Nawet jeli s to liczby znacznie nisze od podawanych do
tej pory przez historykw lub wiadkw, ktrzy mylili czsto napyw do GUagu z licz
b winiw w okrelonym momencie, daj one pojcie o skali represji, ktrych ofiar
pady w latach trzydziestych najrniejsze warstwy sowieckiego spoeczestwa.
Od koca 1939 do lata 1941 roku kolonie i osadnictwo specjalne GUagu odnotoway
nowy napyw winiw. Zwizane to byo z sowietyzacj nowych nabytkw terytorialnych
i bezprecedensow degradacj stosunkw spoecznych, zwaszcza w wiecie pracy.
R J.A. Getty, G.T. Rittersporn, V.N. Zemskov, "Les victimes...", s. 650-657.

Powysze syntetyczne dane oparte s w gwnej mierze na wyej cytowanych pracach a zwaszcza:
J.A. Getty, G.T. Rittersporn, V.N. Zemskov, "Les victimes..."; W. Ziemskow, "Gulag"; N. Werth "Gou
lag..."; W.P. Popow, "Gosudarstwiennyj tierror..."; O. Chlewniuk, "Prinuditielnyj...", "Istocznik" 1995,
nr 1, s.117-130; A. Blum, "Naitre...".
24 sierpnia zaskoczony wiat dowiedzia si o podpisaniu poprzedniego dnia trakta

tu o nieagresji midzy stalinowskim ZSRR a hitlerowskimi Niemcami. Ogoszenie in
formacji o pakcie wywoao prawdziwy szok w bezporednio zainteresowanych kryzy
sem midzynarodowym pastwach europejskich, ktrych opinia publiczna zupenie nie
bya przygotowana na ten zwrot, wydajcy si jej cakowitym odwrceniem sojuszy. za
ledwie nieliczni byli wwczas wiadomi, co moe czy dwa reimy o tak rnych ide
ologiach.
21 sierpnia 1939 roku rzd sowiecki zawiesi negocjacje, prowadzone z misj angiel
skofrancusk, ktra przybya do Moskwy 11 sierpnia w celu zawarcia trjstronnego
traktatu na wypadek napaci Niemiec na ktre z pastw. Od pocztku 1939 roku, kie
rowana od maja przez Wiaczesawa Mootowa, sowiecka dyplomacja daleka bya od
myli o umowie z Francj i Wielk Brytani, ktre podejrzewaa o gotowo do podpi
sania nowego traktatu monachijskiego kosztem Polski i pozostawienie tym samym
Niemcom wolnej rki na Wschodzie. Podczas gdy negocjacje politykw sowieckich
z Brytyjczykami i Francuzami grzzly w nierozwizywalnych problemach - na przykad
w sprawie ewentualnego przejcia Armii Czerwonej przez Polsk w wypadku zaatako
wania tej ostatniej przez Niemcy - kontakty midzy przedstawicielami sowieckimi
i niemieckimi wszystkich szczebli zacieniay si.14 sierpnia minister spraw zagranicz
nych Rzeszy Ribbentrop zaproponowa, e przyjedzie do Moskwy w celu podpisania
wszechstronnej umowy politycznej z przywdcami sowieckimi. Ju nastpnego dnia
Stalin wyrazil zgod.
19 sierpnia Niemcy i ZSRR podpisay ukad handlowy, ktry by przedmiotem ne
gocjacji od koca 1938 roku i ktry zapowiada si bardzo korzystnie dla ZSRR. Te
go samego wieczoru Sowieci wyrazili zgod, by Ribbentrop podpisa w Moskwie wy
pracowany ju przez stron sowieck i przesany natychmiast do Berlina pakt o nie
agresji. Obdarzony "nadzwyczajnymi penomocnictwami" niemiecki minister przyby
do Moskwy po poudniu 23 sierpnia, a podpisany tej samej nocy - wany na dziesi
lat i wchodzcy natychmiast w ycie - pakt o nieagresji zosta nastpnego dnia poda
ny do wiadomoci publicznej. Najwaniejsz cz umowy, ktra okrelaa strefy
wpyww i zaborw ziem dwch pastw Europy Wschodniej, utrzymano naturalnie
w tajemnicy. Przeczc oczywistym faktom, sowieccy przywdcy a do 1989 roku nego
wali istnienie "tajnego protokolu", tej prawdziwej "zbrodni przeciw pokojowi", po
penionej przez obydwa sygnujce go mocarstwa. Zgodnie z tym porozumieniem Li
twa znalaza si w niemieckiej strefie wpyww, a Estonia, Finlandia i Besarabia
w strefie sowieckiej. Sprawa istnienia szcztkowego pastwa polskiego bya zawieszo
na, ZSRR miao jednak odzyska, po wsplnych z Niemcami dziaaniach wojennych
przeciw Polsce, ziemie biaoruskie i ukraiskie, oddane w wyniku traktatu ryskiego
z 1921 roku, oraz cz ziem "historycznie i etnicznie polskich" w wojewdztwach
warszawskim i lubelskim.
W osiem dni po podpisaniu paktu hitlerowskie wojska zaatakoway Polsk. Ty
dzie pniej, 9 wrzenia, wobec zaamania si polskiej obrony i nacisku Niemiec,
rzd sowiecki poinformowal Berlin, i zamierza w najbliszym czasie zaj teryto
rium przypadajce mu w myl tajnego protokou z 23 sierpnia. 17 wrzenia Armia
Czerwona wkroczya do Polski pod pretekstem "niesienia pomocy ukraiskim i biao
ruskim braciom" zagroonym w wyniku "rozkadu pastwa polskiego". Interwencja
sowiecka nastpia ju po niemal cakowitym rozbiciu armii polskiej i spotkaa si ze
IMPERIUM OBOZW 201
sabym oporem. Sowieci wzili do niewoli 230 tysicy jecw wojennych, w tym 15 ty
sicy oficerw"'.
Naszkicowany prowizorycznie projekt pozostawienia buforowego pastwa polskiego
obie strony szybko zarzuciy, w wyniku czego kwestia granicy midzy Niemcami a ZSRR
stana na ostrzu noa. Pierwotnie, 22 wrzenia, ustalono j na Wile, ale podczas wizyty
Ribbentropa w Moskwie 28 wrzenia przesunito j na wschd, na lini Bugu. W za
mian za to sowieckie "ustpstwo" w stosunku do ustale z 23 sierpnia Niemcy zgodziy
si na wczenie Litwy w stref wpyww ZSRR. Rozbir Polski pozwoli Zwizkowi So
wieckiemu wchon rozlege terytorium o powierzchni 180 tysicy kilometrw kwadra
towych, zamieszkane przez 12 milionw ludzi, Biaorusinw, Ukraicw i Polakw. 1 i 2
listopada, po przeprowadzonym dla pozoru referendum, terytorium to zostao przy
czone do sowieckich republik: Ukraiskiej i Biaoruskiej.
W tym czasie "oczyszczanie" nowych regionw przez NKWD byo ju mocno zaawan
sowane. Jego gwnym celem byli Polacy, ktrych aresztowano i deportowano jako "wro
gi element". Najbardziej naraeni byli ziemianie, przemysowcy, kupcy, urzdnicy, poli
cjanci i wojskowi, ktrzy za zasugi w czasie wojny polskosowieckiej z 1919-1920 roku
otrzymali od pastwa ziemi w rejonach przygranicznych. Statystyki Zarzdu Osadni
kw Specjalnych GUagu mwi o 381 tysicach polskich cywilw z terytoriw anekto
wanych we wrzeniu 1939 roku, ktrzy midzy lutym 1940 a czerwcem 1941 roku zosta
li zesani jako osadnicy specjalni na Syberi, do obwodu archangielskiego, do Kazach
stanu oraz innych odlegych rejonw ZSRR". Liczby rzdu 1 miliona deportowanych
podawane przez historykw polskich, s znacznie zawyone'. Nie mamy niestety ad
nych dokadnych danych dotyczcych aresztowa i deportacji osb cywilnych midzy
wrzeniem 1939 a styczniem 1940 roku.
Z okresu pniejszego dostpne dzi dokumenty archiwalne odnotowuj trzy wielkie fa
le "apanekwywzek": 9 i 10 lutego, 12 i 13 kwietnia oraz 28 i 29 czerwca 1940 roku. Trans
porty kolejowe potrzeboway dwch miesicy na przejazd tam i z powrotem od granicy pol
skiej na Syberi, do Kazachstanu i na Dalek pnoc. Spord 230 tysicy polskich jecw
wojennych do lata 1941 roku przeyo tylko 82 tysice. miertelno wrd polskich osadni
kw specjalnych bya rwnie bardzo wysoka. W sierpniu 1941 roku, po podpisaniu umowy
z polskim rzdem emigracyjnym, wadze sowieckie udzieliy "amnestii" Polakom, deporto
wanym po listopadzie 1939 roku, ale odnaleziono lady jedynie 243 100 osb, podczas gdy
midzy lutym 1940 a czerwcem 1941 roku zesano ich co najmniej 381 tysicy. W sumie
z amnestii tej skorzystao 388 tysicy polskich jecw wojennych, internowanych uciekinie
rw i zesanych cywilw. Setki tysicy zginy w poprzednich latach. Bardzo wielu rozstrze
lano jako "zaciekych i zdecydowanych na wszystko wrogw wadzy sowieckiej".
Wrd nich wymieni trzeba zwaszcza 25 700 polskich oficerw i osb cywilnych,
ktrzy mieli by rozstrzelani, jak proponowa Beria Stalinowi w pimie z 5 marca 1940
roku. Cz cmentarzyska z ciaami pomordowanych zostaa odkryta w kwietniu 1943
' K. Sword, "Deportation and Exile. Poles in the Sowiet Union, l9i9-194R", MacMillan, London 1994,
s. 7. [Pogldy autora na temat kampanii polskoniemieckiej s do uproszczone. (Przyp. red.)].
W. Ziemskow "Spiecposielency", s. 5.
Z.S. Siemaszko, "W sowieckim osaczeniu", Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1991; W. Wielhor
ski, "Los Polakw w niewoli sowieckiej", Rada Wschodnich Ziem RP i stowarzyszenie Byych Sowieckich
Winiw Politycznych, Londyn 1956. [W kwestii deportacji por. tekst A. Paczkowskiego zamieszczony
w niniejszej ksice. (Przyp. red.)].
roku przez Niemcw w lesie koo Katynia. W licznych masowych grobach znajdoway
si zwoki 4 tysicy oficerw polskich. Wadze sowieckie przypisyway masakr katy
sk Niemcom a do roku 1992, kiedy w czasie wizyty Borisa Jelcyna w Warszawie rzd
rosyjski przyzna oficjalnie, e bezporedni odpowiedzialno za eliminacj polskiej
elity w 1940 roku ponosi Stalin i czonkowie Biura Politycznego.
Natychmiast po aneksji ziem nalecych do Polski i zgodnie z umowami zawartymi
z Niemcami rzd sowiecki wezwa do Moskwy szefw rzdw estoskiego, otewskiego
i litewskiego i narzuci im "traktaty o wzajemnej pomocy", w ktrych pastwa te "zga
dzay si" na umieszczenie na ich terytorium sowieckich baz wojskowych. Bezzwocznie
25 tysicy onierzy sowieckich rozlokowano w Estonii, 30 tysicy na otwie, a 20 tysi
cy na Litwie. Siy te przewyszay znacznie armie wci jeszcze oficjalnie niepodlegych
pastw. Wprowadzenie wojsk sowieckich oznaczao naprawd koniec niepodlegoci
pastw batyckich. 11 padziernika Beria wyda rozkaz "wyplenienia wszystkich ele
mentw antysowieckich i antyspoecznych" w tych krajach. Odtd policja wojskowa nie
ustawaa w aresztowaniach oficerw, urzdnikw i intelektualistw, ktrych uznano za
"niepewnych" z punktu widzenia dalszych zamiarw ZSRR.
cile tajne pismo ludowego komisarza spraw wewntrznych

awrientija Berii do Stalina z 5 marca 1940 roku
KC WKP(b)
Towarzysz Stalin
W obozach dla jecw wojennych NKWD ZSRR i w wizieniach zachodnich

obwodw Ukrainy i Biaorusi w chwili obecnej znajduje si dua liczba byych
oficerw armii polskiej, byych pracownikw policji polskiej i organw wywiadu,
czonkw nacjonalistycznych, kontrrewolucyjnych partii, czonkw ujawnionych
kontrrewolucyjnych organizacji powstaczych, uciekinierw i in. Wszyscy s za
twardziaymi wrogami wadzy sowieckiej, penymi nienawici do ustroju sowiec
kiego.
Bdcy jecami wojennymi, oficerowie i policjanci, przebywajcy w obozach,
usiuj kontynuowa dziaalno kontrrewolucyjn, prowadz agitacj antyso
wieck. Wszyscy czekaj tylko na wyjcie na wolno, aby mc aktywnie wczy
si do walki przeciw wadzy sowieckiej.
Organy NKWD w zachodnich obwodach Ukrainy i Biaorusi wykryy szereg
kontrrewolucyjnych organizacji powstaczych. We wszystkich tych kontrrewolu
cyjnych organizacjach przywdcz rol odgrywali byli oficerowie armii polskiej,
byli policjanci i andarmi.
Wrd zatrzymanych uciekinierw i osb, ktre nielegalnie przekroczyy gra
nic pastwow, wykryto znaczn liczb osb, ktre s czonkami kontrrewolu
cyjnych organizacji szpiegowskich i powstaczych.
W obozach dla jecw wojennych znajduje si ogem (nie liczc onierzy
i kadry podoficerskiej) 14 736 byych oficerw, urzdnikw, obszarnikw, poli
cjantw, andarmw, stranikw wiziennych, osadnikw i agentw wywiadu
97% z nich jest narodowoci polskiej.
IMPERIUM OBOZW 203
Wrd nich:
generaw, pukownikw i podpkownikw - 295
majorw i kapitanw - 2080
porucznikw, podporucznikw i chorych - 6049
oficerw i podoficerw policji, ochrony pogranicza
i andarmerii -1030
szeregowych policjantw, andarmw, stranikw - 5138
urzdnikw, obszarnikw, ksiy i osadnikw-144
W wizieniach zachodnich obwodw Ukrainy i Biaorusi ogem znajduje si
18 632 aresztowanych (z czego 10 685 - Polacy), w tym:
byych oficerw -1207
byych policyjnych agentw wywiadu i andarmw - 5141
szpiegw i dywersantw - 347
byych obszarnikw fabrykantw i urzdnikw - 465
czonkw rnych organizacji kontrrewolucyjnych
i powstaczych oraz rnego rodzaju elementu - 5345
uciekinierw - 6127
W zwizku z tym, e wszyscy s zatwardziaymi i nieprzejednanymi wrogami
wadzy sowieckiej, NKWD ZSRR uwaa za niezbdne:
I. Poleci NKWD ZSRR:
a) sprawy znajdujcych si w obozach dla jecw wojennych 14 700 osb, by
ych polskich oficerw, urzdnikw, obszarnikw, policjantw, agentw wywia
du, andarmw, osadnikw i stranikw wiziennych,
b) a take sprawy aresztowanych i przebywajcych w wizieniach w zachod
nich obwodach Ukrainy i Biaorusi 11000 osb, czonkw rnych szpiegow
skich i dywersyjnych organizacji kontrrewolucyjnych, byych obszarnikw, fabry
kantw, byych polskich oficerw, urzdnikw i uciekinierw; sprawy te rozpa
trzy w trybie specjalnym z zastosowaniem wobec nich najwyszego wymiaru
kary - rozstrzelania.
II. Sprawy rozpatrzy bez wzywania aresztowanych i bez przedstawiania za
rzutw, postanowienia o zakoczeniu ledztwa i aktu oskarenia w nastpujcym
trybie:
a) przeciwko osobom, znajdujcym si w obozach jecw wojennych - na
podstawie zawiadcze, przedstawianych przez Zarzd ds. Jecw Wojennych
NKWD ZSRR,
b) przeciwko osobom aresztowanym - na podstawie zawiadcze z akt,
przedstawianych przez NKWD USRR i NKWD BSRR.
III. Rozpatrzenie spraw i podjcie decyzji powierzy trojce w skadzie: towa
rzysze Mierkuow, Kobuow, Baszakow (naczelnik I. Specwydziau Specjalnego
NKWD ZSRR).
Ludowy komisarz spraw wewntrznych Zwizku SRR
(-) .Beria"
Cyt. za publikacj potwierdzonego oryginau w zbiorze "Dokumenty Katynia. Deeyzja", "Interpress",

Warszawa 1992, s. 20-27. (Przyp. tum.)
W czerwcu 1940 roku, niemal nazajutrz po zwyciskiej byskawicznej ofensywie

Wehrmachtu we Francji, rzd sowiecki postanowi wprowadzi w ycie wszystkie klau
zule tajnego protokou z 23 sierpnia. 14 czerwca, pod pretekstem "aktw prowokacji
wobec sowieckich garnizonw", wystosowa ultimatum do przywdcw batyckich,
zmuszajc ich do utworzenia rzdw "zdolnych zagwarantowa uczciwe wprowadzenie
w ycie traktatu o wzajemnej pomocy i poskromi przeciwnikw tego traktatu".
W nastpnych dniach ju setki tysicy onierzy sowieckich okupoway kraje ba
tyckie. Stalin posa swych przedstawicieli do stolic trzech republik z zadaniem ich so
wietyzacji. I tak byy prokurator generalny Wyszynski pojecha do Rygi, danow do
Tallina, byy funkcjonariusz NKWD, jednoczenie wiceminister spraw zagranicznych,
Diekanozow - do Kowna. Miejscowe parlamenty i instytucje zostay rozwizane,
a wikszo ich czonkw aresztowano. Jedynie partiom komunistycznym pozwolono
przedstawi kandydatw do "wyborw", ktre odbyy si 14 i 15 lipca 1940 roku.
W tygodniach poprzedzajcych parodi wyborw NKWD kierowane przez generaa
Iwana Sierowa aresztowao 15 do 20 tysicy "wrogich elementw". Tylko na otwie
rozstrzelano bez sdu na pocztku lipca 1480 opozycjonistw. Utworzone w nowych
wyborach parlamenty poprosiy o przyjcie ich pastw do ZSRR, a Rada Najwysza
oczywicie "przychylia si" do proby i na pocztku sierpnia ogoszono narodziny
trzech nowych socjalistycznych republik sowieckich. W czasie gdy 8 sierpnia "Prawda"
pisaa, e "Soce wielkiej stalinowskiej konstytucji signo swymi dobroczynnymi
promieniami nowych ziemi i nowych ludw", dla Batw rozpoczyna si okres areszto
wa, deportacji i egzekucji.
W archiwach zachoway si szczegy dotyczce wielkiej operacji deportacyjnej
elementw spoecznie wrogich z krajw batyckich, z Modawii, z Biaorusi i z zachod
niej Ukrainy, przeprowadzonej w nocy z 13 na 14 czerwca 1941 roku pod dowdz
twem generaa Sierowa. Operacja ta zostaa zaplanowana kilka tygodni wczeniej, kie
dy to 16 maja Beria przesa Stalinowi swj ostatni projekt "operacji oczyszczajcej
z elementw antysowieckich, obcych klasowo i kryminalych w regionach niedawno
przyczonych do ZSRR". W czerwcu 1941 roku miao zosta deportowanych 85 716
osb, w tym 25 711 Batw. W raporcie, datowanym 17 lipca 1941 roku, osobisto nu
mer dwa w NKWD, Wsiewood Mierkuow, przedstawi batyck cz operacji: w no
cy z 13 na 14 czerwca 1941 roku zesano 11 038 czonkw rodzin "buruazyjnychna
cjonalistw", 3240 czonkw rodzin byych andarmw i policjantw, 7124 czonkw
rodzin byych posiadaczy ziemskich, przemysowcw i urzdnikw,1649 czonkw ro
dzin byych oficerw i wreszcie 2907 "rnych". Na podstawie tego dokumentu staje
si jasne, e gowy rodzin aresztowano wczeniej i prawdopodobnie rozstrzelano.
Operacja z 13 czerwca dotyczya w istocie jedynie "czonkw rodzin" uznanych za
klasowo obce
Kada rodzina miaa prawo do stu kilogramw bagau, w tym miesicznego zapasu
ywnoci, gdy NKWD nie odpowiadao za ywienie w czasie transportu! Pocigi z zesacami docieray
do miejsc przeznaczenia, przewanie do obwodu nowosybirskiego
lub Kazachstanu, dopiero pod koniec lipca 1941 roku. Niektre jednak dojechay na
miejsce, w gry Ataju, dopiero w poowie wrzenia! Ilu zesacw stoczonych po pi
dziesiciu w bydlcych wagonach zmaro podczas szeciu do dwunastu tygodni podr
GARF, 9401/1/4475.
IMPERIUM OBOZW 205
y, skoro mieli tylko rzeczy i zapasy zgromadzone pospiesznie w noc aresztowania? In

n wielk operacj zaplanowa Beria w noc z 27 na 28 czerwca 1941 roku. Wybr daty
wiadczy, e najwysi dygnitarze pastwa sowieckiego w najmniejszym stopniu nie spo
dziewali si 22 czerwca niemieckiego ataku. Operacja "Barbarossa" opnia o kilka
lat kolejn faz "oczyszczania" przez NKWD krajw batyckich.
W kilka dni po zajciu Litwy, otwy i Estonii rzd sowiecki wystosowa do Rumunii
ultimatum z daniem natychmiastowego "oddania" Zwizkowi Sowieckiemu Besara
bii, ktra wchodzia w skad imperium rosyjskiego i wymieniona zostaa w tajnym pro
tokole sowieckoniemieckim z 23 sierpnia 1939 roku. W ultimatum dano poza tym
przekazania Zwizkowi Sowieckiemu pnocnej Bukowiny, ktra przecie nigdy nie
naleaa do carw. Pozbawieni poparcia Niemcw Rumuni poddali si dyktatowi. Bu
kowina i cz Besarabii zostay wczone do Ukrainy; z reszty Besarabii utworzono
Modawsk Socjalistyczn Republik Sowieck, ktra zostaa proklamowana 2 sierpnia
1940 roku. Tego samego dnia zastpca Berii Kobuow podpisa dekret o deportacji
31 699 osb uznanych za "elementy antysowieckie" z terytorium Modawskiej SRR
oraz 12 191 z Ukraiskiej SRR. Wszyscy oni zostali, jak naley, umieszczeni w cigu
kilku miesicy w kartotekach wedle starej, dobrze sprawdzonej techniki. Dzie wcze
niej,1 sierpnia 1940 roku, Mootow przedstawi przed Rad Najwysz spektakularny
obraz osigni, pyncych z przyjacielskich stosunkw niemiecko-sowieckich: w cigu
roku ludno ZSRR powikszya si o 23 miliony nowych mieszkacw.
Rok 1940 zapisa si najwysz liczb winiw GUagu, zesacw, osb osadzonych
w wizieniach, a take wyrokw skazujcych. Wedug stanu z 1 stycznia 1941 roku
w obozach GUagu znajdowao si 1 930 000 winiw, co oznaczao wzrost o 270 ty
sicy w cigu roku; do 1,2 miliona osadnikw specjalnych figurujcych w spisach w ko
cu 1939 roku doliczy naleao ponad 500 tysicy zesacw z "sowietyzowanych" tery
toriw; w sowieckich wizieniach, teoretycznie obliczonych na 234 tysicy miejsc, toczy
lo si 462 tysice osb'5; wreszcie cakowita liczba wyrokw skazujcych wzrosa w tym
roku zupenie wyjtkowo: z 700 tysicy w roku poprzednim do blisko 2,3 miliona'".
Ten spektakularny wzrost nastpi w wyniku bezprecedensowej penalizacji stosun
kw spoecznych. W pamici zbiorowej wiata pracy rok 1940 pozosta rokiem dekre
tu z 26 czerwca "o przyjciu omiogodzinnego dnia i siedmiodniowego tygodnia ro
boczego oraz o zakazie samowolnego opuszczania przez robotnikw zakadu pracy".
Kada nieusprawiedliwiona nieobecno, poczynajc od wicej ni dwudziestominu
towego spnienia, podlegaa odtd sankcjom karnym. Przestpca mg zosta ska
zany na sze miesicy odbywanych na wolnoci "prac poprawczych" lub utrat 25%
pensji, a kara moga zosta zaostrzona i wynosi od dwch do czterech miesicy wi
zienia.
10 sierpnia 1940 roku inny dekret podnosi z jednego roku do trzech lat obozu kary
za "czyny chuligaskie", brakorbstwo i drobne kradziee w miejscu pracy. W warun
kach funkcjonowania sowieckiego przemysu dosownie kady robotnik mg pa ofia
r nowego "prawa o kosach".
15 W, Ziemskow, "Guiag", s.19.

' GARF, 9492/2/42/125.
Dekrety te, ktre przetrway a do 1956 roku, oznaczay nowy etap penalizacji pra
wa pracy. W cigu pierwszych szeciu miesicy ich stosowania skazano ponad 1,5 milio
na osb, w tym prawie 400 tysicy na kary wizienia, co tumaczy bardzo silny przyrost
winiw od lata 1940 roku. Liczba chuliganw, skazanych na kary obozu, wzrosa ze
108 tysicy w roku 1939 do 200 tysicy w 1940".
Kocowa faza Wielkiego Terroru zostaa wic zastpiona kolejn, nie notowan od
1932 roku, ofensyw przeciw zwykym zjadaczom chleba, ktrzy nie chcieli si nagi
do dyscypliny panujcej w fabryce lub kochozie. Sdzc z raportw informatorw
NKWD, w reakcji na ustawy z lata 1940 roku wielu robotnikw przejawiao "wrogie
nastroje", szczeglnie w pierwszych tygodniach najazdu niemieckiego. Otwarcie wyra
ali ch "likwidacji ydw i komunistw" i rozsiewali - tak jak w moskiewski robot
nik, ktrego wypowiedzi przekazano do NKWD - "prowokacyjne pogoski": "Kiedy
Hitler zajmuje nasze miasta, kae rozlepia plakaty mwice: Nie bd, tak jak wasz
rzd, stawia robotnikw przed sdem za dwudziestominutowe spnienie do pracy"'x.
Jak wynika z raportu wojskowego prokuratora generalnego o "zbrodniach i prze
stpstwach popenionych na kolei od 22 czerwca do 1 wrzenia 1941 roku", ktry od
notowuje 2524 wyroki skazujce, w tym 204 o najwyszym wymiarze kary, podobne
wypowiedzi sdzono z najwiksz surowoci. Wrd wyrokw a 412 wydano "za
rozsiewanie kontrrewolucyjnych pogosek". Za zbrodni t skazano na mier 110 ko
lejarzy'".
Opublikowany ostatnio zbir dokumentw o "nastrojach spoeczestwa" w Mo
skwie w pierwszych miesicach wojnyz" uwydatnia zamt panujcy w odczuciach "zwy
kych obywateli" wobec niemieckiej ofensywy z lata 1941 roku. Moskwianie podzieleni
byli na trzy grupy: "patriotw", "bagno"', w ktrym rodziy si i z ktrego rozchodziy
si najrniejsze pogoski, oraz "defetystw", ktrzy yczyli Niemcom zwycistwa nad
znienawidzonymi "Zydami i bolszewikami", utosamianymi zreszt ze sob. W pa
dzierniku 1941 roku w czasie demontau fabryk, ktre miay by przeniesione na
wschd kraju, doszo do "zamieszek antysowieckich" w zakadach tekstylnych w Iwa
nowie. Defetystyczne wypowiedzi niektrych robotnikw wiadczyy o rozpaczy,
w jak popada cz wiata pracy, poddana od 1940 roku coraz surowszemu prawo
dawstwu.
Poniewa hitlerowskie barbarzystwo nie dawao adnych widokw na przyszo
sowieckim podludziom, ktrzy mieli zosta zniszczeni lub w najlepszym wypadku sta
si niewolnikami, doprowadzio ono do pojednania w wielkim patriotycznym zrywie
zwykych ludzi z reimem. Stalin potrafi bardzo zrcznie zagra na uczuciach i na no
wo powoa do ycia wartoci narodowe, rosyjskie i patriotyczne. Zwracajc si dona
rodu w synnym radiowym przemwieniu z 3 lipca 1941 roku, uciek si do hasa, ktre
od wiekw spajao nard: "Bracia i siostry, naszej ojczynie grozi wielkie niebezpie
GARF, 9492/2/42.
'" N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s. 229.
' "lstocznik" 1994, nr 3, s.107-112.
"Moskwa wojennaja: Miemuary i archiwnyje dokumienty", Moskwa 1995.
' Autor odwouje si do Rewolucji Francuskiej, a konkretnie do wybranego we wrzeniu 1792 r. Kon
wentu, w ktrym nie tworzca spjnej grupy wikszo deputowanych, nie naleca ani do yrondystw, ani
do jakobiskich grali" nazywana bya "rwnin", a przez przeciwnikw "bagnem". (Przyp. tum.)
CRCEDHC,17/88/45.
IMPERIUM OBOZW 207
czestwo". Odwoanie si do "wielkiego narodu rosyjskiego, narodu Plechanowa, Le

nina, Puszkina, Tostoja, Czajkowskiego, Czechowa, Lermontowa, Suworowa i Kutuzo
wa" miao wesprze "wit wojn", Wielk Wojn Narodow. 7 listopada 1941 roku
przyjmujc defilad wyruszajcych na front batalionw ochotniczych, Stalin wezwa je
do walki ladem "bohaterskiej przeszoci naszych przodkw Aleksandra Newskiego
i Dymitra Doskiego", z ktrych pierwszy uratowa w XIII wieku Ru przed niemiec
kim zakonem kawalerw mieczowych, a drugi, sto lat pniej, uwolnil j z tatarskiego
jarzma.
12 CIEMNA STRONA ZWYCISTWA
Wrd licznych "biaych plam" sowieckiej historii szczeglnie dugo i starannie

strzeon tajemnic bya przeprowadzona w czasie Wielkiej Wojny Narodo
wej deportacja caych narodowoci, podejrzewanych o "dywersj, szpiego
stwo i kolaboracj" z hitlerowskim okupantem. Dopiero pod koniec lat pidziesitych
wadze przyznay, e w oskareniach o "zbiorow kolaboracj" doszo do "wypacze"
i "uoglnie". W latach szedziesitych przywrcono kilka republik autonomicznych,
skrelonych z mapy za kolaboracj z okupantem. Jednak dopiero w 1972 roku przed
stawiciele zesanych narodowoci otrzymali nareszcie teoretyczne prawo do "swobod
nego wyboru miejsca zamieszkania", a w 1989 roku w peni "zrehabilitowano" Tatarw
krymskich. A do poowy lat szedziesitych stopniowe odchodzenie od sankcji wy
mierzonych w "ukarane narody" otoczone byo najcilejsz tajemnic, a do 1964 roku
nie opublikowano adnego z odnonych dekretw. Trzeba byo czeka do 14 listopada
1989 roku, by Rada Najwysza wydaa "deklaracj", uznajc w imieniu pastwa so
wieckiego "masow deportacj narodw, przeprowadzan w barbarzyski sposb przez
reim stalinowski" za przestpcz.
Pierwsz deportowan masowo grup etniczn stali si, w kilka tygodni po napaci
Hitlera na ZSRR, sowieccy Niemcy. Wedug spisu z 1939 roku mieszkao ich w ZSRR
1427 000, a przodkami wikszoci z nich byli kolonici niemieccy, cignici przez Ka
tarzyn II, Niemk z pochodzenia, w celu kolonizacji wielkich pustych przestrzeni na
poudniu Rosji. W 1924 roku rzd sowiecki utworzy Autonomiczn Socjalistyczn Re
publik Sowieck Niemcw Nadwoaskich. Liczcy okoo 370 tysicy "Niemcy nad
woascy" stanowili jednak jedynie czwart cz ludnoci pochodzenia niemieckiego,
rozrzuconej zarwno w Rosji (w rejonie Saratowa, Stalingradu, Woronea, Moskwy,
Leningradu itd.), jak na Ukrainie (390 tysicy), pnocnym Kaukazie (w rejonie Kra
snodaru, Ordonikidze i Stawropola) czy te na Krymie lub w Gruzji. 28 sierpnia 1941
roku Prezydium Rady Najwyszej przyjo dekret, ktry nakazywa zesanie caej lud
noci niemieckiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej Niemcw Nad
wolaskich oraz obwodw saratowskiego i stalingradzkiego do Kazachstanu i na Sy
beri. Tekst dekretu okrela to posunicie mianem humanitarnego dziaania prewen
cyjnego!
CIEMNA STRONA ZWYCISTWA 209
Wyjtki z dekretu Prezydium Rady Najwyszej z 28 sierpnia 1941 roku

w sprawie zbiorowej deportacji Niemcw
Wedug uzyskanych przez wadze wojskowe wiarygodnych informacji wrd

ludnoci niemieckiej, zamieszkaej nad Wog, ukrywaj si tysice, a moe dzie
sitki tysicy dywersantw i szpiegw, ktrzy na pierwsze wezwanie z Niemiec
maj zorganizowa zamachy w tamtejszym regionie. Nikt nie powiadomi wcze
niej wadz sowieckich o tak duej liczbie dywersantw i szpiegw wrd Niem
cw nadwoaskich; w rezultacie midzy tamtejsz ludnoci niemieck ukry
waj si wrogowie ludu i wadzy sowieckiej...
Gdyby na rozkaz z Niemiec doszo do aktw sabotau ze strony dywersantw
i szpiegw niemieckich w Socjalistycznej Autonomicznej Republice Sowieckiej
Niemcw Nadwoaskich lub w ssiednich rejonach, poleje si krew i zgodnie
z prawami stanu wojennego rzd sowiecki zmuszony bdzie do zastosowania
rodkw karnych wobec caej ludnoci niemieckiej nad Wog. W celu unikni
cia podobnej poaowania godnej sytuacji i wielkiego rozlewu krwi Prezydium
Rady Najwyszej ZSRR uznao za niezbdne przeniesienie caej ludnoci nie
mieckiej, zamieszkaej nad Wog, do innych rejonw, nadanie jej ziemi i udzie
lenie pomocy pastwowej tak, by moga ona urzdzi si na nowych obszarach.
Na nowe miejsca osiedlenia wyznacza si yzne tereny obwodw nowosybir
skiego i omskiego, Kraju Atajskiego, Kazachskiej SRR i graniczcych z nimi re
gionw.
Podczas gdy Armia Czerwona cofaa si na wszystkich frontach, tracc kadego

dnia dziesitki tysicy ludzi, Beria wydzieli do tej operacji prawie 14 tysicy funkcjona
riuszy z oddziaw NKWD, ktrymi dowodzi zasuony ju przy "oczyszczaniu" pastw
batyckich zastpca ludowego komisarza spraw wewntrznych ZSRR, Iwan Sierow.
Wziwszy pod uwag okolicznoci i cik porak Armii Czerwonej, operacja zostaa
przeprowadzona sprawnie. Midzy 3 a 20 wrzenia 1941 roku w 230 transportach, red
nio po 50 wagonw, deportowano 446 480 Niemcw; kady transport liczy wic blisko
dwa tysice ludzi! Jadcym ze redni prdkoci kilku kilometrw na godzin trans
portom droga do punktw docelowych w obwodach nowosybirskim i omskim, rejonie
barnaulskim na poudniowej Syberii oraz we wschodniosyberyjskim Kraju Krasnojar
skim zabraa od czterech do omiu tygodni. Podobnie jak przy wczeniejszej deportacji
Batw "osobom przesiedlanym" dawano, w myl oficjalnych instrukcji, "okrelony
(sic] czas na zabranie zaopatrzenia na okres co najmniej miesica"!
! Jednoczenie z t deportacyjn "gwn operacj" mnoyy si, zalenie od przebie
gu wydarze wojennych, "operacje podrzdne". 29 sierpnia 1941 roku Mootow, Ma
lenkow i danow zaproponowali Stalinowi "oczyszczenie" obwodu i samego Leningra
du z 96 tysicy osb pochodzenia fiskiego i niemieckiego. 30 sierpnia wojska niemiec
kie doszy do Newy i przeciy lini kolejow, czc Leningrad z reszt kraju. Z dnia
na dzie coraz blisza stawaa si perspektywa okrenia miasta, a odpowiedzialne
wadze nie podjy adnych dziaa w celu ewakuacji mieszkacw bd przygotowania
zapasw ywnoci. A jednak tego samego dnia, 30 sierpnia, Beria wyda oklnik naka
zujcy deportacj 132 tysicy osb z obwodu leningradzkiego, 96 tysicy transportem

kolejowym, a 36 tysicy rzecznym. NKWD wystarczyo czasu na aresztowanie i zesanie
jedynie 11 tysicy obywateli narodowoci niemieckiej.
W cigu nastpnych tygodni podobne operacje podjto w obwodzie moskiewskim
(9640 Niemcw zesanych 15 wrzenia), tulskim (2700 zesanych 21 wrzenia), gorkow
skim (3162 zesanych 14 wrzenia), rostowskim (38 288 osb midzy 10 a 20 wrzenia),
zaporoskim (31320 osb midzy 25 wrzenia a 10 padziernika) oraz na terenach pod
legych stolicom krajw: Krasnodarowi (38 136 zesanych do 15 wrzenia) i Ordoniki
dze (77 570 zesanych do 20 wrzenia). W padzierniku 1941 roku ofiar zesania pado
jeszcze 100 tysicy Niemcw mieszkajcych w Gruzji, Armenii, Azerbejdanie, na p
nocnym Kaukazie i na Krymie. Z podsumowania wysiedlenia ludnoci niemieckiej wy
nika, e do 25 grudnia 1941 roku zesano 894 tysicy osb, gwnie na Syberi i do Ka
zachstanu. Jeli dodamy Niemcw deportowanych w 1942 roku, otrzymamy cakowit
liczb 1 209 430 osb zesanych midzy sierpniem 1941 a czerwcem 1942 roku, czyli
w cigu niespena roku. Przypomnijmy, e wedug spisu z 1939 roku ludno niemiecka
liczya 1427 000 osb.
Tak wic zesano ponad 82% Niemcw, rozsianych na terenie ZSRR, i to w chwili,
gdy katastrofalna sytuacja stojcego o krok od zniszczenia kraju skaniaaby raczej do
mobilizacji caego wysiku wojskowego i policyjnego przeciw wrogowi, a nie do zsyki
setek tysicy niewinnych sowieckich obywateli. Liczba zesanych obywateli sowieckich
pochodzenia niemieckiego byaby jeszcze wysza, gdyby doliczy do nich dziesitki ty
sicy oficerw i onierzy, wycofanych z jednostek Armii Czerwonej i posanych do "ar
mii pracy" do Workuty, kotasu, Kiemirowa i Czelabiska; tylko w tym ostatnim mie
cie 25 tysicy Niemcw pracowao przy budowie kombinatu metalurgicznego. Dodaj
my, e warunki pracy i ycia w batalionach dyscyplinarnych nie byy lepsze ni
w GUagu.
Ilu zesacw zmaro podczas transportu? Nie dysponujemy dzi adnym caocio
wym bilansem, a wnioskowanie na podstawie rozproszonych danych, dotyczcych po
szczeglnych transportw, jest w warunkach wojny i przemocy tamtego apokaliptyczne
go okresu niemoliwe. A ile transportw w ogle nie dotarlo do miejsc przeznaczenia
w chaosie, jaki panowa jesieni 1941 roku? Do koca listopada do obwodu karagan
dyskiego miao "planowo" przyjecha 29 600 zesacw niemieckich. Jednak podsu
mowanie z 1 stycznia 1942 roku potwierdzao przybycie tylko 8304 osb. "Plan" dla ob
wodu nowosybirskiego wynosi 130 998 osb, ale doliczono si ich jedynie 116 612.
Gdzie podziay si pozostae? Zmary w drodze? Zostay wysane w inne miejsce? Do
Kraju Atajskiego, w ktrym miao si "planowo" znale 11 tysicy zesacw, przyby
o ich 94 799! Bardziej wymowne od tej ponurej arytmetyki raporty NKWD na temat
osadzania zesacw podkrelay jednomylnie "nieprzygotowanie rejonw przesie
dlenia".
Wobec obowizujcej tajemnicy lokalne wadze byy powiadamiane o przyjedzie
dziesitkw tysicy zesacw w ostatniej chwili. Poniewa nie przygotowano adnych
pomieszcze, upychano ich, gdzie si dalo, w barakach, stajniach lub zostawiano pod
golym niebem, i to w obliczu nadchodzcej zimy. Poniewa powszechna mobilizacja za
brala na front wikszo mskiej siy roboczej, a lokalne wadze nabyy w cigu ostat
nich dziesiciu lat pewnego dowiadczenia w tej dziedzinie, "przydziau gospodarcze
go" nowych zesacw dokonano mimo wszystko duo szybciej ni w przypadku kula
kw, zesanych i porzuconych w rodku tajgi w 1930 roku. W cigu kilku miesicy wik
szo zesacw zostaa przydzielona do jakiego kochozu, sowchozu czy przedsibior
stwa przemysowego, na rwni z innymi osadnikami specjalnymi, czyli w szczeglnie
zych i cikich warunkach zamieszkania, pracy i zaopatrzenia oraz pod nadzorem ja
kiej komendantury NKWD'.
Po zesaniu Niemcw midzy padziernikiem 1943 a czerwcem 1944 roku nadesza

druga wielka fala deportacji, w czasie ktrej sze narodw - Czeczeni, Ingusze, Tata
rzy krymscy, Karaczajowie, Bakarzy i Kamucy - zostali zesani na Syberi, do Kazach
stanu, Uzbekistanu i Kirgizji pod pretekstem "masowej kolaboracji z okupantem hitle
rowskim". Po tej gwnej fali deportacyjnej, ktra dotkna prawie 900 tysicy osb,
nastpiy od lipca do grudnia 1944 roku inne operacje; ich zadaniem byo "oczyszcze
nie" Krymu i Kaukazu z kilku innych narodowoci, uznanych za "podejrzane": Gre
kw, Bugarw, Ormian krymskich, Turkw meschetyskich, Kurdw i Chemszynw
kaukaskich.
Dostpne od niedawna archiwa i dokumenty nie przynosz adnych nowych szcze
gw o rzekomej "kolaboracji" z hitlerowcami grskich ludw Kaukazu, Kamukw
i Tatarw krymskich. Jestemy wic skazani pod tym wzgldem na kilka faktw, z kt
rych moemy jedynie wnioskowa o istnieniu - na Krymie, w Kamucji, w Karaczajskim
Obwodzie Autonomicznym czy w KabardyjskoBakarskiej Autonomicznej SRR - nie
wielkich grup kolaboranckich, lecz nie powszechnej kolaboracji, podniesionej do rangi
prawdziwej polityki. Najbardziej problematyczne wypadki kolaboracji zanotowano po
utracie przez Armi Czerwon Rostowa nad Donem w lipcu 1942 i niemieckiej okupa
cji Kaukazu od lata 1942 do wiosny 1943 roku. W instytucjonalnej prni midzy odej
ciem wadz sowieckich a nadejciem hitlerowcw niektre lokalne osobistoci utwo
rzyy wwczas "komitety narodowe" w MikojanSzacharze w Karaczajskim Obwodzie
Autonomicznym, w Nalczyku pooonym w KabardyjskoBakarskiej Republice Auto
nomicznej oraz w Elicie w Kamuckiej Republice Autonomicznej. Armia niemiecka
uznaa wadz tych lokalnych komitetw, ktre przez kilka miesicy korzystay z auto
nomii religijnej, politycznej i gospodarczej. Dowiadczenie kaukaskie umocnio w Ber
linie "mit muzumaski" i Tatarom krymskim pozwolono na utworzenie Centralnego
Komitetu Muzumaskiego w Symferopolu.
Jednak w obawie przed odrodzeniem ruchu panturaskiego, zamanego przez wa
dz sowieck w pocztkach lat dwudziestych, administracja niemiecka nie przyznaa ni
gdy Tatarom krymskim autonomii, z jakiej przez kilka miesicy korzystali Kamucy,
Karaczajowie i Bakarzy. W zamian za skpo udzielon autonomi miejscowe wadze
wystawiy troch wojska do walki z wiernymi reimowi sowieckiemu partyzantami. Ra
zem byo to kilka tysicy ludzi, zorganizowanych w jednostki o niepenych stanach oso
bowych: sze batalionw tatarskich na Krymie i korpus kawalerii kamuckiej.
N. Bugaj, "L. Bieria - I. Stalinu, Sogtasno waszemu ukazaniju, Moskwa 1995, s. 27-55; N. Bugaj,
"40-yje gody: Awtonomiju nicmcew Powolja likwidirowat', "Istorija SSSR" 1991, nr 2, s.172-182; JJ.
Marie, "Les Peuples deportes d'Union Sovietique", Complexe, Bruxelles 1995, s. 35-56.
' N. Bugaj, "L. Bieria - I. Stalinu...", s. 56-220; W. Ziemskow, "Spiecposielency...", s. 8-17; M. Gubo
glo, A. Kuzniecow (wyd.), "Deportacy narodow SSR,1930-yjEl950-yje gody", Moskwa 1992; J.-J. Marie,
"Les Peuples...", s. 57-128.
CzeczeskoInguska Republika Autonomiczna bya tylko w maej czci okupowa

na przez wojska niemieckie, i to przez niespena dziesi tygodni, od pocztku wrze
nia do poowy listopada 1942 roku. Nie doszo tam do adnych prb kolaboracji. Jed
nak prawd jest, e Czeczeni, ktrzy przed kapitulacj w 1859 roku przez dziesiciole
cia opierali si rosyjskiej kolonizacji, pozostali narodem buntowniczym. Wadza
sowiecka przeprowadzia wczeniej w Czeczenii kilka operacji karnych: w 1925 roku
w celu skonfiskowania broni ukrywanej przez ludno, a w latach 1930-1932, prbujc
zama opr Czeczenw i Inguszw wzgldem kolektywizacji. W marcu i kwietniu 1930
roku, a nastpnie w kwietniu i maju 1932 walczce z "bandytami" specjalne oddziay
NKWD uyy artylerii i lotnictwa. wadz centraln i w dzielny, niepodlegy nard,
ktry zawsze odrzuca zwierzchnictwo Moskwy, dzieli wic ciki konflikt.
Pi wielkich apanekzsylek, midzy listopadem 1943 a majem 1944 roku, odbyo
si wedle dobrze wypracowanego schematu i, w odrnieniu od pierwszych deportacji
kuakw, "z niezwyk sprawnoci operacyjn", jak uj rzecz sam Beria. Faz "przy
gotowania logistycznego" organizowano starannie od kilku tygodni pod osobistym nad
zorem Berii oraz jego zastpcw, Iwana Sierowa i Bogdana Kobuowa, przygldajcych
si operacji ze specjalnego pocigu pancernego. Naleao zorganizowa imponujc
liczb 46 transportw, po 60 wagonw kady, by przewie w cigu czterech dni - od 27
do 30 grudnia 1943 roku - 93 139 Kamukw, oraz 194 transporty po 65 wagonw
w celu deportacji w cigu szeciu dni - od 23 do 28 lutego 1944 roku - 521247 Czecze
nw i Inguszw. Na te operacje NKWD nie szczdzia rodkw; w oblawie na Czecze
nw i Inguszw uyto 119 tysicy onierzy oddziaw specjalnych NKWD, a przecie
wojna bya w penym toku!
Rozplanowane co do godziny akcje rozpoczynano od aresztowania "elementw po
tencjalnie niebezpiecznych",1 do 2% populacji, zoonej gwnie z kobiet, dzieci i star
cw, gdy wikszo mczyzn w sile wieku powoana zosta a do wojska. Jeli wierzy
przesylanym do Moskwy "raportom operacyjnym", wszystko przebiegao bardzo szyb
ko. Na przykad podczas trwajcej od 18 do 20 maja obawy na Tatarw krymskich Ko
buow i Sierow depeszowali wieczorem pierwszego dnia do Berii: "Dzi do godziny
20.00 przetransportowalimy 90 tysicy osb w poblie dworcw kolejowych.17 trans
portw zabrao ju 48 400 osb do miejsc przeznaczenia. 25 transportw jest w trakcie
zaadunku. Akcja nie spowodowaa adnego incydentu. Operacja trwa". Nastpnego
dnia, 19 maja, Beria zawiadomi Stalina, e na dworcach znalazo si 165 515 osb,
z ktrych 136 412 zaadowano ju na transporty odjedajce "w kierunkach wyznaczo
nych w instrukcjach". Trzeciego dnia, 20 maja, Sierow i Kobuow depeszowali do Berii
z wiadomoci, e o godzinie 16.30 operacja zostaa zakoczona. W drodze byy ju 63
transporty ze 173 287 osobami. Cztery ostatnie transporty z 6727 pozostaymi Tatarami
miay zosta odprawione jeszcze tego samego wieczora;.
Sdzc z lektury raportw enkawudowskich biurokratw, wszystkie te deportacje
setek tysicy osb miay by tylko czyst formalnoci, a kada bya bardziej "udana",
efektywna" lub bardziej "oszczdna" od poprzedniej. Po deportacji Czeczenw, Ingu
szw i Bakarw wyszy funkcjonariusz NKWD, Milstein, zredagowa dugi raport na
temat "oszczdnoci wagonw, desek, wiader i piecykw [...] poczynionych w czasie
ostatnich deportacji w porwnaniu z poprzednimi operacjami".
' N. Bugaj, "L. Bieria - I. Stalinu...", s.153

Dowiadczenie nabyte w czasie transportu Karaczajw i Kamukw - pisa - umoliwio nam

podjcie pewnych decyzji, ktre pozwoliy na zmniejszenie liczby niezbdnych transportw i ich
przejazdw. Wsadzilimy do kadego wagonu bydlcego 45 osb zamiast poprzednio adowa
nych 40, a poniewa umiecilimy ich z bagaem osobistym, zaoszczdzilimy sporo wagonw,
a wic 37 548 metrw biecych desek,11834 wiader i 3400 piecykw'.
Jake straszna rzeczywisto krya si za biurokratyczn wizj wietnie udanej

z punktu widzenia NKWD operacji? Oto kilka wiadectw ocalalych Tatarw, zebranych
pod koniec lat siedemdziesitych:
Podr a do dworca w Zerabutaku w obwodzie samarkandzkim trwaa dwadziecia cztery go

dziny. Stamtd zabrano nas do kochozu Prawda. Zmuszono nas do naprawy wozw. [...] Praco
walimy godni. Wielu z nas chwiao si na nogach. Z naszej woski zesano trzydzieci rodzin.
Ocalao po jednej, dwie osoby z piciu rodzin. Wszyscy pozostali zmarli z godu lub od chorb.
Inny ocalay Tatar opowiada:
W zaplombowanych wagonach ludzie umierali jak muchy z godu i z braku powietrza: nie dawa
no nam je ani pi. W mijanych wioskach ludno zwracaa si przeciw nam, gdy powiedziano
jej, e jad zdrajcy ojczyzny, i grad kamieni wali w drzwi wagonw. Kiedy otwarto je pord ka
zachskiego stepu, dostalimy do jedzenia racje wojskowe, ale nic do picia, nastpnie kazano nam
wyrzuci naszych zmarych obok torw i ruszylimy dalej'.
Po przywiezieniu zesacw "na miejsce" w Kazachstanie, Kirgizji, Uzbekistanie

lub na Syberii wcielano ich do kochozw lub zakadw pracy. Jak wiadcz wszystkie
raporty poslane do Centrum przez lokalne wadze NKWD i zachowane w bardzo bo
gatych archiwach "osiedlenia specjalnego" GUagu, codzienn dol zesacw byy
problemy z mieszkaniem, prac i przeyciem na nowym miejscu. Na przykad raport
nadesany z Kirgizji we wrzeniu 1944 roku informuje, i tylko 5 tysicy z 31 tysicy
niedawno zesanych rodzin otrzymao mieszkania. A dodajmy, i termin "mieszka
nie" by pojciem do pojemnym! Przy uwanej lekturze tekstu dowiadujemy si, i
w rejonie kiemieniskim miejscowe wadze ulokoway 900 rodzin w... 18 mieszka
niach pewnego sowchozu, a wic na jedno mieszkanie przypado 50 rodzin! Ta niewy
obraalna liczba oznacza, i przed nadchodzc zim wielodzietne najczciej rodzi
ny z Kaukazu spay na zmian we wspomnianych "mieszkaniach" albo pod golym
niebem.
Sam Beria przyznawa w licie do Mikojana, napisanym w listopadzie 1944 roku, to
znaczy ponad rok po deportacji Kamukw, e zostali oni "umieszczeni w szczeglnie
trudnych warunkach yciowych i sanitarnych; wikszo nie ma ani bielizny, ani ubra,
ani butw. Dwa lata pniej dwaj wysi funkcjonariusze NKWD donosili, i "30%
zdolnych do pracy Kamukw nie pracuje z powodu braku butw. Daje si odczu ca
kowite nieprzystosowanie do surowych warunkw klimatycznych i rnych od dotych
czasowych warunkw ycia oraz nieznajomo jzyka, co stwarza dodatkowe trudno
JJ. Marie, "Les Peuples...", s. 81-82.

Tame, s.103.
Tame, s. 66.
ci". Zaamani, wygodzeni zesacy, ktrych przydzielono do kochozw, z trudem

zapewniajcych utrzymanie dotychczasowym pracownikom, lub do zakadw produk
cyjnych na stanowiska pracy, do ktrej nie zostali przygotowani, byli z reguy kiepskimi
robotnikami.
Dawny przewodniczcy CIK Kamuckiej Republiki Autonomicznej, D.P Piurwie
jew, pisa do Stalina:
Sytuacja Kamukw zesanych na Syberi jest tragiczna. Stracili swoje bydo. Przyjechali na Sy
beri pozbawieni wszystkiego. [...] S mao przystosowani do swych nowych, rolniczych warun
kw ycia. [...) Rozmieszczeni po kochozach Kamucy nie otrzymuj adnego zaopatrzenia, bo
same kochozy te nic nie maj. Tym, ktrych przydzielono do przedsibiorstw, nie udao si
przystosowa do nowego ycia w roli robotnikw, co doprowadzio do ich niewyplacalnoci i,
w konsekwencji, niemonoci nabycia normalnego zaopatrzenia'.
Mwic jasno, cao wypat, jakie si naleay ogupialym przy maszynach wdrow
nym Kamuckim pasterzom, sza na kary placone fabryce!
O hekatombie zesacw moe da pojcie kilka liczb. W styczniu 1946 roku admi
nistracja "przesiedle specjalnych" naliczya 70 360 Kamukw wobec 92 tysicy depor
towanych dwa lata wczeniej.1 lipca 1944 roku do Uzbekistanu przybyo 35 750 rodzin
tatarskich, zoonych ze 151 424 osb; sze miesicy pniej byo 818 rodzin wicej,
ale 16 tysicy osb mniej! Spord 606 749 deportowanych z Kaukazu, w dniu 1 pa
dziernika 1948 roku nie yo ju 146 892 osb, czyli co czwarta, a od deportacji zanoto
wano tylko 28 120 narodzin. Z 228 392 deportowanych z Krymu w cigu czterech lat
zmaro 44 887 osb, a zanotowano wrd nich jedynie 6564 narodzin".
Nadumieralno wrd zesacw stanie si jeszcze wyraniejsza, jeli przypomni
my, e 40-50% wrd nich stanowiy dzieci poniej szesnastu lat. Bardzo may odsetek
zgonw moemy okreli jako "mier naturaln". A jaki los czekal modzie, ktra
przeya? Spord zesanych do Kazachstanu 89 tysicy dzieci w wieku szkolnym
w 1948 roku, czyli cztery lata po deportacji, do szk chodzio... mniej ni 12 tysicy.
Oficjalne instrukcje stanowiy zreszt, e nauczanie dzieci "przesiedlecw specjal
nych" mogo si odbywa tylko po rosyjsku.
W czasie wojny masowe deportacje dotkny jeszcze inne narody. Kilka dni po zako
czeniu zsyki Tatarw krymskich, 29 maja 1944 roku, Beria pisa do Stalina: "NKWD
uwaa za racjonalne [sic) usunicie z Krymu wszystkich Bugarw, Grekw i Ormian".
Pierwszym zarzucano "aktywn pomoc w pieczeniu chleba i produkcji artykuw yw
nociowych dla armii niemieckiej w czasie okupacji" oraz "wspprac z niemieckimi
wadzami wojskowymi w ciganiu onierzy Armii Czerwonej i partyzantw". Drudzy
"po wkroczeniu okupanta stworzyli mae przedsibiorstwa przemysowe, a wadze nie
mieckie pomagay Grekom w handlu oraz transporcie towarw itd." Ormian oskara
no o utworzenie w Symferopolu organizacji kolaboranckiej, nazywanej Dromedar, na
ktrej czele sta ormiaski genera Dro, a ktra "poza sprawami religijnymi i politycz
nymi zajmowaa si rozwijaniem drobnego handlu i przemysu". Zdaniem Berii organi
Tame, s. 64-65.
W. Ziemskow, "Spiecposielency...", s. 64-65.
zacja ta "zebraa fundusze na wojenne potrzeby Niemcw i na pomoc w utworzemu

Legionu Ormiaskiego"9.
Cztery dni pniej, 2 czerwca 1944 roku, Stalin podpisa dekret Pastwowego Ko
mitetu Obrony, ktry nakazywa "uzupeni wydalenie Tatarw krymskich wydaleniem
37 tysicy Bugarw, Grekw i Ormian, sojusznikw Niemcw". Podobnie jak w przy
padku innych zesacw dekret ustanawia arbitralnie kontyngenty poszczeglnych
"regionw przyjmujcych": 7 tysicy do obwodu guriewskiego w Kazachstanie,10 tysi
cy do obwodu swierdowskiego,10 tysicy do obwodu mootowskiego na Uralu, 6 tysi
cy do obwodu kiemierowskiego, 4 tysice do Baszkirii. Zgodnie z uwicon terminolo
gi "operacja zostaa przeprowadzona pomylnie" 27 i 28 czerwca 1944 roku. W cigu
tych dwch dni deportowano 41 854 osoby, czyli jak podkrela raport, wykonano
"111% planu".
Po "oczyszczeniu" Krymu z zamieszkujcych go Niemcw, Tatarw, Bugarw, Gre
kw i Ormian NKWD postanowio "oczyci" granice Kaukazu. Operacje te, w czasie
ktrych nadal obsesyjnie przestrzegano nienaruszanoci granic, byy tylko naturaln
i bardziej systematyczn pod wzgldem formalnym kontynuacj dziaa "antyszpiegow
skich" z lat 1937-1938. Podpisany przez Stalina nowy dekret Pastwowego Komitetu
Obrony z 21 lipca 1944 roku nakazywa deportacj 86 tysicy Turkw meschetyskich,
Kurdw i Chemszynw z pogranicznych regionw Gruzji. Przygotowania do tej oba
Wyzsyki trway wyjtkowo dugo ze wzgldu na grskie uksztatowanie terenu, za
mieszkiwanego od wiekw przez ludy dawnego imperium osmaskiego, a take ze wzgl
du na koczowniczy tryb ycia tych, ktrzy mieli zwyczaj swobodnego przekraczania
w obie strony granicy sowieckotureckiej. Operacja trwaa dziesi dni, od 15 do 25 li
stopada 1944 roku, a prowadzio j 14 tysicy ludzi z jednostek specjalnych NKWD.
Zmobilizowano do niej 900 ciarwek studebaker, przysanych przez Amerykanw
zgodnie z zobowizaniem "LendLease", na mocy ktrego Stany Zjednoczone dostar
czay sprzt wojskowy wikszoci pastw alianckich!
W raporcie z 28 listopada Beria chwali si Stalinowi, i w cigu dziesiciu dni prze
wiz w "szczeglnie trudnych warunkach" 91 095 osb. Wszyscy ci osobnicy, wrd
ktrych dzieci poniej szesnastu lat stanowiy 49%, byli - tumaczy Beria - potencjal
nymi szpiegami tureckimi, gdy "dua cz ludnoci tego regionu powizana jest wi
zami rodzinnymi z mieszkacami pogranicznych okrgw tureckich. Ludzie ci zajmo
wali si przemytem, manifestowali ch emigracji i zapeniali szeregi tureckiego wywia
du oraz dziaajcych przy granicy grup bandyckich". Wedug statystyk Zarzdu
Osadnictwa Specjalnego GUagu, cakowita liczba zesanych do Kazachstanu i Kirgizji
w czasie tej operacji wynosi miaa 94 955. Od listopada 1944 do roku 1948 zmaro na
zesaniu 19 540 Turkw meschetyskich, Kurdw i Chemszynw, czyli 21% przesiedlo
nych. miertelno od 20 do 25% w cigu czterech lat bya taka sama wrd wszystkich
narodowoci "ukaranych" przez reim".Wraz z napywem setek tysicy osb, deporto
wanych na podstawie kryterium etnicznego, kontyngent osadnikw specjalnych zosta
podczas wojny odnowiony i gwatownie wzrs z okoo 1,2 miliona do 2,5 miliona osb.
Liczba rozkuaczonych, ktrzy przed wojn stanowili wikszo tych osadnikw, spada
jJ. Marie, "Les Peuples...", s.107-108.

' N. Bugaj, "L. Bieria - I. Stalinu...", s.153-156.
W. Ziemskow, "Spiecposielency", s. 9.
z okoo 936 tysicy w pocztku wojny do 622 tysicy w maju 1945 roku. Istotnie, dzie
sitki tysicy rozkuaczonych mczyzn w wieku poborowym, poza zesanymi gowami
rodzin, zostao powoanych do wojska. ony i dzieci poborowych odzyskiway status lu
dzi wolnych i byy skrelane z list osadnikw specjalnych. Jednak w warunkach wojen
nych nie mogy opuci miejsca przymusowego osiedlenia, tym bardziej e ich cay do
bytek, w tym domy, zosta skonfiskowany'.
Z pewnoci nigdy warunki ycia winiw GUagu nie byy rwnie straszne jak
w latach 1941-1944. Wygodzenie, epidemie, ciasnota i nieludzki wyzysk byy losem
kadego zeka (winia), ktremu udao si przey gd, chorob, coraz bardziej wy
rubowane normy robocze, donosy caej armii szpicli zobowizanych do "demaskowa
nia kontrrewolucyjnych organizacji wrd winiw", dorane sdy i egzekucje.
Posuwanie si wojsk niemieckich do przodu w pierwszych miesicach wojny zmusio
NKWD do ewakuacji duej czci wizie, kolonii karnych i obozw, ktre mogy
wpa w rce nieprzyjaciela. Od lipca do grudnia 1941 roku przeniesiono na wschd
210 kolonii, 135 wizie i 27 obozw, czyli razem okoo 750 tysicy winiw. Podsu
mowujc "dziaalno GUagu podczas Wielkiej Wojny Narodowej", jego szef,na
siedkin, twierdzi, i "ewakuacja obozw odbywaa si w zasadzie w sposb zorganizo
wany". Dodawa jednak: "Z powodu braku rodkw transportu wikszo winiw
ewakuowano pieszo na odlego przekraczajc niekiedy tysic kilometrw. Mona
sobie wyobrazi, w jakim stanie przybywali oni na miejsce przeznaczenia! Kiedy, tak
jak w pierwszych tygodniach wojny, brakowao czsto czasu na ewakuacj obozu, wi
niw pospiesznie rozstrzeliwano. Dziao si tak zwaszcza w wizieniach zachodniej
Ukrainy, w ktrych w kocu czerwca 1941 roku NKWD zamordowao 10 tysicy wi
niw we Lwowie, 1200 w ucku, 1500 w Stanisawowie, 500 w Dubnie itd. Po wkrocze
niu Niemcy odkryli dziesitki masowych grobw w rejonie Lwowa, ytomierza i Winni
cy. Pod pretekstem "ydobolszewickich okruciestw" hitlerowskie Sonderkommandas
przystpiy niezwocznie do wymordowania dziesitkw tysicy ydw.
Wszystkie raporty administracji GUagu z lat 1941-1944 mwi o drastycznym po
gorszeniu warunkw ycia w obozach w czasie wojny". W przepenionych obozachna
Raport szefa Zarzdu Operacyjnego GUagu o stanie obozw Sibiagu

z 2 listopada 1941 roku
Wedug informacji otrzymanych przez Zarzd Operacyjny NKWD z obwodu

nowosybirskiego zaobserwowano silny wzrost miertelnoci winiw w okr
gach: achpurskim, kuznieckim i nowosybirskim Sibagu...
Przyczyn tej wysokiej miertelnoci, ktrej towarzysz masowe epidemie,
jest bez wtpienia powszechne wychudzenie, bdce rezultatem systematycznego
braku poywienia i trudnych warunkw pracy, czemu towarzyszy pelagra oraz
osabienie pracy serca.
W. Ziemskow, Kutackaja ssytkz" nakanunie i w gody Wielikoj llticezestwienncij Wcjny", "ocyoto

glCzeSkljc t55leClllWaPl a" 1942, nr 2, s. 3-26.
GARF, 4414/t/33ll/.5l,-t,2.
N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrCts...", s. 374-341; E. Bacon, "The Gulag at War: Stalin's For
ced Labour System in the I.ight otthe Archives", London 14c4.
Opieszao w udzielaniu chorym pomocy lekarskiej oraz uciliwo prac

wykonywanych przez winiw w cigu przeduonej dniwki i bez dodatkowego
wyywienia stanowi inny zesp przyczyn tumaczcych wysok zachorowalno
i miertelno...
Stwierdzono liczne przypadki mierci i wyranego wychudzenia, a take cho
rb epidemicznych u winiw przysanych z rnych orodkw selekcyjnych do
obozw. Tak wic pomidzy winiami przysanymi 8 padziernika z orodka se
lekcyjnego w Nowosybirsku do mariskiego oddziau obozowego ponad 30%
z 539 osb byo kracowo wychudzonych z powodu pelagry i miao wszy. Poza
zesacami na miejsce przeznaczenia przyjechao sze trupw'5. W nocy z 8 na 9
padziernika zmaro pi dalszych osb z tego transportu. W transporcie przy
sanym 20 wrzenia z tego samego orodka do mariskiego oddziau obozowego
100% winiw byo zawszonych, a wielu z nich nie miao bielizny osobistej...
Ostatnio odkryto w obozach Siblagu wiele aktw sabotau ze strony zoone
go z winiw personelu medycznego. Tak wic felczer obozu w Achjerze (od
dziau tajgiskiego) skazany na podstawie paragrafu 58-10'zorganizowa grup
czterech winiw z zadaniem sabotowania produkcji". Czonkowie tej grupy
wysyali do najciszych prac chorych winiw, nie leczyli ich na czas, majcna
dziej nie dopuci w ten sposb do wykonania przez obz norm produkcyjnych.
Zastpca szefa Zarzdu Operacyjnego GUagu
kapitan wojsk bezpieczestwa, Kogenman
Nalena kademu winiowi "powierzchnia mieszkalna" zmniejszya si z 1,5 do 0,7 me

tra na osob, co oznaczao po prostu, e winiowie spali na zmian na golych de
skach, gdy odtd prycze stay si przywilejem, zarezerwowanym dla "przodownikw
pracy". "Kaloryczna norma wyywienia" spada w 1942 roku o 65% w porwnaniu
z okresem przedwojennym. Winiowie zostali skazani na gd, a od 1942 roku pojawi
y si ponownie w obozach tyfus i cholera; zgodnie z oficjalnymi danymi w roku tym
zmaro prawie 19 tysicy winiw. Z blisko 101 tysicy zgonw zanotowanych w 1941
roku w samych obozach, nie liczc kolonii, roczny wskanik miertelnoci zbliy si do
8%. W 1942 roku administracja GUagu zarejestrowaa 249 tysicy zgonw, co pod
nioso ten wskanik do 18%; w 1943 roku byo 167 tysicy zgonw, a wic 17%'". Wli
czajc egzekucje winiw, zgony w wizieniach i koloniach pracy, liczb ofiar
GUagu tylko w latach 1941-1943 mona oszacowa na okoo 600 tysicy. Ci, ktrzy
'5 Fragment podkrelony olwkiem; na marginesie, owkiem: "Wic po co je wozi na miejsce prze
znaczenia?"
'" Artyku 5R kodeksu karnego dotyczy wszystkich "zbrodni kontrrewolucyjnych". Liczy a 14 paragra
fw. W wiecie obozowym winiowie polityczni okrelani byli jako "58". Paragraf 58-10 mwi o "propa
gandzie lub agitacji wzywajcej do zniszczenia lub osabienia wadzy sowieckiej". W wypadku - najczciej
stosowanej - kwalifikacji czynu jako "propagandy grupowej", przewidywano wyroki od trzech lat do kary
mierci.
Fragment podkrelony owkiem, z otwkowym dopiskiem na marginesie: "Trzeba ich osdzi jesz
cze raz lub postawi ich przed OSO" (Kolegium Specjalne - Osoboje Sowieszczanije NKWD, pozasdowy
organ powoany do cigania "kontrrewolucyjnych zbrodni").
W. Ziemskow, "Gutag", s.14-15.
przeyli, byli w fatalnym stanie. Wedug danych administracji, pod koniec 1942 roku
tylko 19% winiw zdolnych byo do "cikiej" pracy fizycznej, 17% do pracy "red
nio cikiej", a 64% zakwalifikowano do pracy "lekkiej" lub jako inwalidw.
Ta "duo gorsza sytuacja sanitarna kontyngentu", by posuy si eufemizmem ad
ministracji GUagu, nie przeszkadzaa, jak si zdaje, wadzy obozowej w eksploatacji
winiw a do cakowitego wyczerpania. "Od 1941 do 1944 roku - pisa w raporcie
szef GUagu - rednia warto jednej dniwki pracy wzrosa z 9 rubli 50 kopiejek do
21 rubli". Setki tysicy winiw przydzielono do zakadw zbrojeniowych w zastp
stwie siy roboczej, powoanej do armii. Rola GUagu w ekonomice wojennej okazaa
si bardzo wana. Wedug oceny administracji penitencjarnej wizienna sia robocza
zapewniaa czwart cz produkcji w niektrych kluczowych sektorach przemysu
zbrojeniowego, metalurgicznego i wydobywczego'y.
Mimo "dobrej postawy patriotycznej" (sic) winiw, ktrych 95% przystpio do
"socjalistycznego wspzawodnictwa pracy", represje, zwaszcza wobec "politycznych",
nie zmalaly. Na mocy dekretu wydanego przez Komitet Centralny 22 czerwca 1941 ro
ku, ani jeden "58", czyli skazany z artykuu 58 kodeksu karnego, dotyczcego "zbrodni
kontrrewolucyjnych" - nie mg by zwolniony a do koca wojny, nawet jeli jego kara
dobiega koca. Administracja GUagu odizolowaa w specjalnych obozach "o za
ostrzonym reimie" [tzw. strogorieymnyj agier - przyp. tum.), pooonych w regionach
o najostrzejszym klimacie (Koyma, Arktyka), cz politycznych, skazanych za "przy
naleno do organizacji trockistowskich lub o odchyleniu prawicowym", albo do in
nych "partii kontrrewolucyjnych" oraz za "szpiegostwo", "terroryzm" i zdrad. W obo
zach tych roczny wspczynnik miertelnoci osiga 30%. Dekret z 19 kwietnia 1943
roku utworzy "katorg o zaostrzonym reimie", prawdziwe obozy mierci, w ktrych
winiw wykorzystywano w warunkach nie dajcych szansy na przeycie: wyczerpujca
dwunastogodzinna praca w kopalniach zota, wgla, oowiu, radu, zwaszcza na Koly
mie i w Workucie".
W cigu trzech lat, od lipca 1941 do lipca 1944 roku, obozowe sdy specjalne skaza
y na nowe kary ponad 148 tysicy winiw, z ktrych 10 858 stracono: 208 za "szpie
gostwo", 4307 za "akty terrorystycznej dywersji", a 6016 za "zorganizowanie buntu lub
zamieszek w obozie". Wedug NKWD w czasie wojny wykryto w GUagu 603 "organi
zacje winiw. Jeli nawet liczba ta miaa na celu potwierdzenie "czujnoci nowe
go, w znacznej czci wymienionego personelu - po tym, jak dua cz pilnujcych
obozw wojsk specjalnych zostaa poslana do innych zada, zwaszcza do obawdepor
tacji - prawd jest take i to, e w latach wojny dochodzio do pierwszych masowych
ucieczek i pierwszych powaniejszych buntw w obozach.
W rzeczywistoci podczas wojny skad winiw GUagu znacznie si zmienil. Na
skutek dekretu z 12 lipca 1941 roku ponad 577 tysicy winiw skazanych, wedle sa
mych wadz, za "wykroczenia, takie jak nieusprawiedliwiona nieobecno w pracy lub
drobne kradziee" zostao zwolnionych i natychmiast wcielonych do Armii Czerwonej.
Wliczajc winiw, ktrych kara dobiega koca, z GUagu przeszo bezporednio na
' E. Bacon, "The Gulag...".

z" J. Rossi, "Sprawoeznik po Guagu", Moskwa 199l; hasia: "KTR" [katornyje raboty) i "spieciag",
s.175, 377.
2' GARF, 9114/1/68/1-61, cyt. za: "Istoriczeskij Archiw" 1994, nr 3, s. 61-86.
front 1068 800 osbZz. Najsabsi i najmniej przystosowani do surowych warunkw obo
zowych znaleli si wrd 600 tysicy osb, ktre zmary w GUagu tylko w latach
1941-1943. W okresie, gdy tumy skazanych na lejsze kary opuszczay obozy i kolonie,
pozostay w nich i przeyy najsilniejsze, a take najtwardsze jednostki zarwno spo
rd winiw politycznych, jak kryminalnych. Od 27 do 43% ogu winiw to skaza
ni na dugie kary (ponad osiem lat) z artykuu 58 kodeksu karnego. Rozpoczta na po
cztku wojny ewolucja spoecznoci obozowej miaa si zaznaczy jeszcze mocniej, po
czwszy od lat 1944-1945, kiedy to po okresie spadku liczba osadzonych w GUagu
nieslychanie wzrosa: o ponad 45% midzy styczniem 1944 a styczniem 1946 roku23.
Rok 1945 w Zwizku Sowieckim utrwali si w pamici wiata jako zoty awers medalu
- chwaa kraju zniszczonego, ale niewtpliwie zwyciskiego. "W 1945 roku - pisze
Francois Furet - wielkie zwyciskie pastwo, jakim jest ZSRR, czy w sobie material
n si i mesjanizm nowego czowieka". Ludzie nie widz - nie chc widzie - drugiej,
co prawda starannie skrywanej, strony medalu. Jednak, jak mwi archiwa GUagu,
rok zwycistwa by rwnie rokiem nowego apogeum sowieckiego systemu obozw
koncentracyjnych. Przywrcony pokj zewntrzny nie spowodowa wewntrz kraju roz
lunienia lub zaniechania kontroli pastwa nad ciko poranionym podczas czterech
lat wojny spoeczestwem. Przeciwnie, rok 1945 to czas ponownego objcia terytoriw,
na nowo wczonych do Zwizku Sowieckiego w miar posuwania si na zachd Armii
Czerwonej, i milionw obywateli sowieckich, ktrzy na pewien czas znaleli si "poza
systemem".
Drugiej "sowietyzacji" poddano terytoria wcielone w latach 1939-1940 - pastwa
batyckie, Modawi, Ukrain Zachodni - ktre przez wiksz cz wojny znajdoway
si poza systemem sowieckim. Rozwiny si tam ruchy narodowe przeciwne sowiety
zacji, co nakrcio spiral zbrojnego oporu, przeladowa i pniejszych represji. Opr
przeciw ponownemu wczeniu do ZSRR by szczeglnie silny na zachodniej Ukrainie
i w pastwach batyckich.
Pierwsza okupacja zachodniej Ukrainy, od wrzenia 1939 do czerwca 1941 roku, do
prowadzia do powstania do silnej podziemnej organizacji zbrojnej OUN (Organiza
cja Ukraiskich Nacjonalistw), ktrej wielu czonkw zacigno si jako onierze
oddziaw pomocniczych do jednostek SS, by zwalcza ydw i komunistwz". W chwili
nadejcia Armii Czerwonej w lipcu 1944 roku OUN utworzyla Ukraisk Gwn Ra
d Wyzwolecz - UHWR [Ukrainska Holowna Wyzwolna Rada - przyp. tum.]. ro
man Szuchewycz, szef OUN, zosta komendantem Ukraiskiej Powstaczej Armii
UPA, ktra wedug rde ukraiskich jesieni 1944 roku miaa liczy ponad 20 tysicy
GARF, 9414/1/330/56-62.
7' W. Ziemskow, "Guag", s. 8.
Autor przesuwa w czasie utworzenie si OUN, ktra formalnie powstaa w 1929 r. z istniejcej wcze
niej Ukraiskiej Organizacji Wojskowej. Kierowana bya przez Jewhena Konowalca a po jego mierci
(1938) przez Andrija Melnyka i Stepana Bander. W latach 1939-1940 doszo do rozamu w organizacji,
ktry pogbil si w czasie wojny m. in. na tle rnicy w podejciu do kolaboracji z Niemcami.14 SSFrei
willigenDivision "Galizien", utworzona w kocu kwietnia 1943, a faktycznie posana na front (14 tysicy)
w czerwcu 1944 r. zoona bya po czci z dawnych czonkw formacji pomocniczych, ale sama ni nie by
la, w przeciwiestwie do innych jednostek ukraiskich, policji itd. 75% ukraiskich onierzy Waffen SS
zgino w pierwszych walkach okreniowych w rejonie BrodyTarnw. (Przyp. tum.)
zbrojnychz5. 31 marca 1944 roku Beria podpisa rozkaz aresztowania i zesania do Kra
ju Krasnojarskiego wszystkich czonkw rodzin czonkw ruchu oporu OUN i UPA.
Od lutego do padziernika 1944 roku zesano na tej podstawie 100 300 osb cywilnych
- starcw, kobiety i dzieci. 37 tysicy schwytanych w tym czasie bojownikw ukrai
skich posano do GUagu. Po mierci greckokatolickiego arcybiskupa Lwowa i metro
polity halickiego Andrija Szeptyckiego, ktry zmar w listopadzie 1944 roku, wadze so
wieckie zmusiy Koci greckokatolicki do powrotu na ono rosyjskiej Cerkwi prawosawnej.
W celu zniszczenia w zarodku wszelkiego oporu przeciw sowietyzacji funkcjonariu
sze NKWD udawali si do szk, a tam, po przewertowaniu list oraz dziennikw ocen
uczniw z okresu przedwojennego, kiedy zachodnia Ukraina naleaa do "buruazyj
nej" Polski, ukadali spisy osobnikw do prewencyjnego aresztowania, na ktrych czele
figurowali najzdolniejsi uczniowie, uznani za "potencjalnie wrogich wobec wadzy so
wieckiej". Wedug raportu jednego z zastpcw Berii, Kobuowa, od wrzenia 1944 do
marca 1945 roku aresztowano ponad sto tysicy "dezerterw" i "kolaborantw" na
Biaorusi Zachodniej, w regionie, ktry podobnie jak zachodnia Ukraina mia by "na
szpikowany elementami wrogimi wadzy sowieckiej". Bardzo niepene statystyki odno
towuj od 1 stycznia do 15 marca 1945 roku 2257 "operacji oczyszczajcych" tylko na
Litwie.
Operacje te zakoczyy si mierci ponad 6 tysicy "bandytw" i aresztowaniem
ponad 15 tysicy "bandytw, czonkw grup nacjonalistycznych i dezerterw". W 1945
roku deportowano z Litwy ponad 38 tysicy "czonkw rodzin elementw obcych kla
sowo, bandytw i nacjonalistw". W latach 1944-1946 procent Ukraicw i Batw po
rd winiw GUagu wzrsl spektakularnie, odpowiednio o 140 i 420%. Pod koniec
1946 roku Ukraicy stanowili 23% winiw, a Batowie prawie 6%; obie te liczby
znacznie przewyszay procentowy udzia obu grup narodowociowych w oglnej licz
bie ludnoci sowieckiej.
Rozrost GUagu dokona si te kosztem setek tysicy osb przesanych do niego
z "obozw kontrolnofiltracyjnych". Obozy te utworzono jednoczenie z obozami pracy
GUagu w kocu 1941 roku. Miay za zadanie przyjcie jecw sowieckich, ktrych
uwolniono lub zbiegych z rk niemieckich, a ktrych od razu zaczto podejrzewa
o potencjalne szpiegostwo bd przynajmniej o "zaraenie", jakiemu ulegli, pozostajc
poza "systemem". Do obozw tych trafiali jako "zaraeni" rwnie mczyni w wieku
poborowym z terenw okupowanych wczeniej przez wroga oraz starostowie i wszyst
kie osoby, ktre w czasie okupacji sprawoway jakkolwiek, choby najmniejsz wa
dz. Wedug oficjalnych danych od stycznia 1942 do padziernika 1944 roku przez obo
zy kontrolnofiltracyjne przeszo ponad 421 tysicy osb.
W wyniku posuwania si Armii Czerwonej na zachd, ponownego zajcia teryto
riw okupowanych od dwch lub trzech lat przez Niemcw oraz uwolnienia milionw
sowieckich jecw wojennych i robotnikw przymusowych kwestia warunkw repatria
cji wojskowych i cywilnych obywateli sowieckich nabraa nieznanego przedtem zasigu.
Roman Szuchewycz nie by szefem OUN (organizacja bya zreszt rozbita w czasie wojny na dwa
obozy OUNR z Bander, internowanym przez Niemcw w latach 1941-1944, i proniemieck OUNM Mel
nyka) ale dowdc UPA ktra istniaa formalnie ju od t 943 r., a faktycznie wczeniej. (Przyp. tum.)
W. Ziemskow, "Guag", s. 4.
W padzierniku 1944 roku rzd sowiecki utworzy Zarzd do spraw Repatriacji, na kt

rej czele stan genera Golikow. W wywiadzie dla prasy, opublikowanym 11 listopada
1944 roku, genera owiadczy: "Wadza sowiecka troszczy si o los swoich dzieci, ktre
popady w faszystowsk niewol. Rzd sowiecki uwaa, e nawet obywatele sowieccy,
ktrzy pod grob faszystowskiego terroru popenili czyny niezgodne z interesami
ZSRR, nie zostan za to pocignici do odpowiedzialnoci, o ile gotowi s do powrotu
i uczciwego spenienia obywatelskiego obowizku". Podobne, szeroko rozpropagowane
deklaracje zamydliy oczy zachodnim aliantom. Jak inaczej bowiem wytumaczy ich
gorliwo w zastosowaniu jednej z klauzul ukadu jataskiego, dotyczcej repatriacji
do ZSRR wszystkich obywateli sowieckich, "pozostajcych poza granicami swej ojczy
zny"? Podczas gdy umowa przewidywaa przymusowe wydanie tylko tych, ktrzy nosili
niemiecki mundur lub aktywnie kolaborowali z wrogiem, funkcjonariuszom odpowie
dzialnym za ich powrt wydano wszystkich obywateli sowieckich pozostajcych "poza
granicami kraju".
Trzeciego dnia po zakoczeniu dziaa wojennych, 11 maja 1945 roku, rzd so
wiecki nakaza utworzenie stu nowych obozw kontrolnofiltracyjnych, obliczonych
na dziesi tysicy miejsc w kadym. Wszyscy repatriowani sowieccy jecy wojenni
mieli by "skontrolowani" przez organizacj - SMIERSZz', podczas gdy cywile mieli
podlega kontroli sub utworzonych doranie przez NKWD. W cigu dziewiciu
miesicy, od maja 1945 do lutego 1946 roku, repatriacja obja 4,2 miliona obywateli
sowieckich: 1 545 000 jecw wojennych, ktrzy ocaleli z piciu milionw, wzitych
do niewoli przez hitlerowcw, oraz 2 655 000 robotnikw przymusowych i uciekinie
rw, ktrzy zbiegli na Zachd w czasie walk. Po obowizkowym przejciu przez obo
zy kontrolnofiltracyjne 57,8% spord nich mogo wrci do domu;19,1% posano
do wojska, czsto do karnych batalionw;14,5% wcielono najczciej na dwa lata do
tzw. strojbatw, czyli "batalionw budowlanych"; 8,6%, a zatem okoo 360 tysicy
osb zesano do GUagu, najczciej jako "zdrajcw ojczyzny", co rwnao si karze
od dziesiciu do dwudziestu lat obozu, lub do ktrej z komendantur NKWD ze sta
tusem osadnika specjalnegozx.
Specjalnemu traktowaniu podlegali tak zwani wasowcy, czyli onierze sowieccy,
ktrzy przyczyli si do generaa Andrieja Wasowa, dowdcy sowieckiej 2 Armii
Uderzeniowej, wzitego do niewoli niemieckiej w lipcu 1942 roku. Genera Wasow,
zagorzay antystaliniowiec, przysta na kolaboracj z hitlerowcami w celu uwolnienia
swej ojczyzny od bolszewickiej tyranii. Za zgod wadz niemieckich utworzy Komitet
Rosyjski i zorganizowa dwie dywizje Rosyjskiej Armii Wyzwoleczej - ROA (Russkaja
Oswoboditielnaja Armija - przyp. tum.). Po klsce hitlerowskich Niemiec genera
Wasow wraz z oficerami zosta wydany Sowietom przez aliantw i stracony. onierzy
armii Wasowa na mocy dekretu o amnestii z listopada 1945 roku zesano na sze lat
na Syberi, do Kazachstanu i na Dalek Pnoc. W pocztku 1946 roku na listach za
rzdu Przesiedlenia i Osadnikw Specjalnych Ministerstwa Spraw Wewntrznych
7' SMIERSZ (od ros. srniert' szpionam - mier szpiegom) powsta w 1943 r. jako samodzielny organ
kontrwywiadu. Na jego czele stan Wiktor Abakumow. NKWD tracio wpyw na kontrwywiad,
a SMIERSZ, przekazany w gesti armii, lecz i zachowujcy ogromn autonomi, podlega bezporednio
Pastwowemu Komitetowi Obrony, a wic Stalinowi. (Przyp. tum.)
z" "Socyologiczeskije Issledowanija" 1991, nr 7, s. 4-5.
MWDzy figurowao 148 079 wasowcw. Dziesitki tysicy wasowcw, najczciej pod
oficerw, oskarono o zdrad i posano do obozw pracy GUagu3".
Oglnie rzecz biorc "osiedlenia specjalne", obozy pracy i kolonie GUagu oraz
obozy kontrolnofiltracyjne i wizienia sowieckie nigdy nie byy tak zatoczone jak
w owvm roku zwycistwa: znalazo si w nich pi milionw ludzi wszystkich kategorii
spoecznych. "Statystyka" ta na dugo zesza jednak na drugi plan przymiona witowa
niem zwycistwa i "efektem Stalingradu". Koniec drugiej wojny wiatowej rozpocz bo
wiem okoo dziesicioletni okres wikszego ni kiedykolwiek zafascynowania modelem
sowieckim dziesitkw milionw obywateli wielu pastw wiata. Fakt, i ZSRR zapaci
cik ofiar w ludziach za zwycistwo nad hitleryzmem, przesania prawdziwy charak
ter dyktatury stalinowskiej i rozgrzesza reim z bdw, jakimi byy kiedy - wydawao
si wwczas, e bardzo dawno - procesy moskiewskie i pakt RibbentropMootow.
W 1946 r. przeksztacono wszystkie ludowe komisariaty w ministerstwa. NKWD nosio od tej poryna
zw Ministierstwo Wnutriennich Diei - MWD, a wyiczone w lutym 1941 i ponownie w kwietniu 1943 r.
z NKWD NKGB - Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopasnosti (Ludowy Komisariat Bezpie
czestwa Pastwowego) przemianowano na Ministierstwo Gosudarstwiennoj Biezopasnosti - MGB. (Przyp.
tum.)
"Dieportacy narodow...", s.162.
13
APOGEUM I KRYZYS GUAGU
Ostatnie lata stalinizmu nie zapisay si adnym wielkim procesem publicznym

ani masowym terrorem. Jednak w cikiej atmosferze lat powojennych degra
dacja stosunkw spoecznych osigna swe apogeum. Upady nadzieje prze
oranego wojn spoeczestwa na liberalizacj reimu. "Nard za duo wycierpia
i przeszo nie moe si powtrzy" - napisa we wspomnieniach "Ludzie, lata, ycie"
pod dat 9 maja 1945 roku Ilja Erenburg. Ale znajc wewntrzne mechanizmy i natur
systemu doda natychmiast: "Przepenia mnie jednak bezradno i niepokj". Przeczu
cie to miao okaza si suszne.
Ludzie s rozdarci midzy rozpacz z powodu bardzo trudnej sytuacji materialnej
a nadziej, e co si zmieni>>" - moemy przeczyta w wielu raportach inspekcyjnych,
wysanych do Moskwy we wrzeniu i padzierniku 1945 roku przez objedajcych po
szczeglne obwody instruktorw Komitetu Centralnego. Wedug tych raportw sytu
acja w kraju pozostawaa "chaotyczna". Ogromna spontaniczna migracja milionw ro
botnikw przeniesionych na wschd w latach 1941-1942 utrudniaa podjcie normalnej
produkcji. Fala strajkw o nie znanej dotd reimowi sile wstrzsaa przemysem meta
lurgicznym Uralu. Wszdzie panowaa straszliwa bieda. W kraju byo 25 milionw bez
domnych, a dzienna racja chleba dla pracownikw fizycznych nie przekraczaa 410
gram. W kocu padziernika 1945 roku wadze obwodowego komitetu partii w Nowo
sybirsku posuny si a do propozycji odwoania defilady "ludu pracujcego" miasta
z okazji rocznicy Rewolucji Padziernikowej, uzasadniajc to "brakiem odziey i bu
tw". Przy takim zuboeniu i ndzy atwo rozprzestrzeniay si najrniejsze pogoski
a zwaszcza te mwice o "nieuchronnej" likwidacji kochozw, ktre kolejny ju raz
okazay si niezdolne do wypacenia wynagrodzenia chopom, choby w postaci kilku
pudw zboa na kwarta.
Wanie na "froncie rolnym" sytuacja bya najbardziej dramatyczna. Na wsiach
zniszczonych przez wojn, dotknitych cik susz i brakiem maszyn oraz rk do pra
cy, skup zboa z jesieni 1946 roku okaza si katastrofalnie niski. Rzd musia raz jesz
cze odroczy zakoczenie racjonowania ywnoci, obiecane przez Stalina w przem
wieniu z 9 lutego 1946 roku. Nie chcc dojrze prawdziwych przyczyn tej klski rolni
czej, rzd przypisa j temu, e kochonicy stawiaj na pierwszym planie "zysk z upraw
indywidualnych", i uzna, e naley "tpi naruszenia statutu kochozowego" oraz ci
' E. Zubkowa, "Obszczestwo i rieformy", Moskwa 1993, s.16-44.

ga "wrogie i obce elementy sabotujce skup - zodziei i marnotrawcw".19 wrzenia

1946 roku rzd utworzy Komisj do spraw Kochozowych pod przewodnictwem An
driejewa, ktrej zadaniem byo odzyskanie ziem "nielegalnie przywaszczonych" przez
kochonikw w czasie wojny. W cigu dwch lat administracja odzyskala prawie dzie
si milionw hektarw, "uszczknitych" przez kochonikw, ktrzy, by przey, pr
bowali powikszy przysugujce im mae, indywidualne dziaki.
25 padziernika 1946 roku dekret rzdowy zatytuowany bez niedomwie "W obro
nie pastwowego zboa" powierzy Ministerstwu Sprawiedliwoci rozstrzyganie spraw
o kradzie w cigu dziesiciu dni i stosowanie z ca surowoci zapomnianego ju nieco
prawa z 7 sierpnia 1932 roku. W listopadzie i grudniu 1946 roku za kradzie kosw zbo
a lub chleba sdzono i w wikszoci skazano na cikie kary agru 53 300 osb, wrd
ktrych przewaali kochonicy. Tysice przewodniczcych kochozw aresztowano za
sabotowanie kampanii skupu". W cigu tych dwch miesicy wykonanie "planu skupu"
wzroso z 36 do 77%z. Jednak za jak cen! Eufemizm "opnienie w kampanii skupu"
ukrywa bardzo czsto dramatyczn rzeczywisto: nawrt godu.
Klska godu z jesieni i zimy 1946 na 1947 rok nawiedzia szczeglnie najbardziej
dotknite przez susz w lecie 1946 roku obwody: kurski, tambowski, woroneski, orow
ski oraz rostowski. Jej ofiar pado co najmniej 500 tysicy osb. Podobnie jak wielki
gd z 1932 roku klska godowa z lat 1946-1947 zostaa cakowicie przemilczana. od
mowa obnienia obowizkowych dostaw ze zbiorw, ktre w regionach dotknitych su
sz z trudem osigay dwa i p kwintala z hektara, przyczynia si w sposb decydujcy
do przeksztacenia ndzy w prawdziw klsk godu. Jedynym wyjciem dla kochoni
kw bya kradzie skadowanych tu i wdzie skpych rezerw zboowych. W cigu roku
liczba kradziey wzrosa o 44%.
5 czerwca 1947 roku prasa opublikowaa teksty dwch dekretw, przyjtych po
przedniego dnia przez rzd, a bliskich liter i duchem osawionemu prawu z 7 sierpnia
1932 roku. Dekrety stanowily, i kady "zamach na wasno pastwow lub kochozo
w" podlega karze od piciu do dwudziestu piciu lat agru, w zalenoci od tego, czy
kradzie popeniono indywidualnie czy zbiorowo i po raz pierwszy, czy bya to recydy
wa. Kady, kto wiedziaby o przygotowaniach do kradziey lub o samej kradziey, ale
nie donislby na milicj, podlegal karze od dwch do trzech lat obozu. Poufny oklnik
przypomina zreszt sdom, e drobne kradziee w miejscu pracy, ktre dotychczas za
groone byy maksymaln kar roku pozbawienia wolnoci, sdzone by miay odtd
zgodnie z postanowieniami dekretw z 4 czerwca 1947 roku.
W cigu drugiej poowy 1947 roku na mocy owego prawa skazano 380 tysicy osb,
w tym 21 tysicy maoletnich poniej szesnastu lat. Za kradzie kilku kilogramw yta
dostawao si od omiu do dziesiciu lat agru. Oto fragment sentencji wyroku sdu lu
dowego z rejonu suzdalskiego w obwodzie wodzimierskim z dnia 10 padziernika 1947
roku: "Penicy nocn stra przy koniach kochozowych pitnastoletni N.A. i szesna
stoletni B.S. zostali przyapani na kradziey trzech ogrkw w kochozowym warzywni
ku. [...) Skaza N.A. i B.S. na osiem lat pozbawienia wolnoci w kolonii pracy o zwy
W.F. Zima, "Poslewojennoje obszczestwo. Priestupnost' i goiod, 1946-1947", "Otieczestwiennaja

Istorija" 1995, nr 5, s. 45-58.
' W.P. Popow, "Gotod i gosudarstwiennaja politika, 194fr1947", "Otieczestwiennyje Archiwy" 1992,
nr 6, s. 36-60; N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s.162-165.
APOGEUM I KRYZYS GUAGU 225
kym reimie"'. Na mocy dekretw z 4 czerwca 1947 roku skazano w cigu szeciu lat
1,3 miliona osb, z tego 75% na kary powyej piciu lat. W 1951 roku skazani ci stano
wili 53% pospolitych przestpcw GUagu i prawie 40% wszystkich osadzonych5. Pod
koniec lat czterdziestych cise stosowanie dekretw z 4 czerwca 1947 roku podnioso
znacznie redni wysoko kar, wymierzanych przez zwykle sdy: liczba wyrokw wik
szych ni picioletnie wzrosa z 2% w 1940 do 29% w 1949 roku! W okresie owego
apogeum stalinizmu "zwykle" represje, stosowane przez trybunay ludowe, zostay za
stpione przez represje pozasdowe, ktre NKWD rozwino w latach trzydziestychb.
Pomidzy skazanymi za zodziejstwo byo wiele kobiet, wdw wojennych czy matek
z maymi dziemi, ktre nie miay innego wyboru jak ebractwo lub drobne kradziee.
Pod koniec 1948 roku w GUagu byo ponad 500 tysicy winiarek, czyli dwukrotnie
wicej ni w roku 1945, oraz 22 815 dzieci poniej czwartego roku ycia, przetrzymywa
nych w "domach noworodkw" (ros. dietgorodok - dosownie miasteczko dziecice
przyp. tum.), nalecych do obozw kobiecych. Liczba dzieci miaa przekroczy 35 ty
sicy na pocztku 1953 roku'. Aby unikn przeksztacenia GUagu w wielki obek
co byo wynikiem niezwykle represyjnej polityki, wprowadzonej w 1947 roku - rzd zo
stal zmuszony w kwietniu 1949 roku do zadekretowania czciowej amnestii, ktra
przywrcia wolno 84 200 kobietom i maym dzieciom. Niemniej stay napyw setek
tysicy skazanych za drobne kradziee utrzyma do 1953 roku liczb kobiet w GUagu
na poziomie midzy 25 a 30% liczby winiw.
W latach 1947-1948 arsena rodkw represyjnych uzupeniony zosta kilkoma in
nymi rozporzdzeniami charakterystycznymi dla klimatu epoki: dekretem o zakazie
malestw midzy obywatelami sowieckimi a obcokrajowcami z 15 lutego 1947 roku
oraz dekretem o "odpowiedzialnoci za ujawnienie tajemnicy pastwowej lub utrat
dokumentw zawierajcych tajemnic pastwow" z 9 czerwca 1947 roku. Najbardziej
znany jest dekret z 21 lutego 1948 roku, na mocy ktrego "wszyscy szpiedzy, trockici,
dywersanci, prawicowcy, mienszewicy, eserowcy, anarchici, nacjonalici, biali i inne
elementy antysowieckie" mieli by "po zakoczeniu kary obozu zsyani na Kolym, do
obwodu nowosybirskiego, Kraju Krasnojarskiego (...] lub do niektrych oddalonych re
jonw Kazachstanu". Chcc utrzyma pod dobr stra owe "elementy antysowieckie"
administracja penitencjarna decydowaa najczciej o przedueniu, bez jakiejkolwiek
formy sdowej, o kolejne dziesi lat kary wymierzonej setkom tysicy, skazanych z pa
ragrafu "58" w latach 1937-1938.
Rwnie 21 lutego 1948 roku Prezydium Rady Najwyszej przyjo inny dekret,na
kazujcy deportacj z terytorium Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej
wszystkich, ktrzy "nie chcieli odpracowa minimalnej liczby roboczodniwek,w ko
chozach i prowadzili pasoytnicze ycie". 2 czerwca 1948 roku t sankcj administracyj
n objto cay kraj. Wziwszy pod uwag ruin kochozw, z ktrych wikszo nie bya
w stanie zapewni choby najmniejszego wynagrodzenia chopom w zamian za wiad
czon przez nich prac, wielu kochonikw nie wypeniao narzuconej przez admini
stracj rocznej normy "roboczodniwek". Miliony z nich mogy wic by cigane na

5 W. Ziemskow, "Guag", s.10-Il.
' W. Ziemskow, "Gutag", s.11.
mocy nowego prawa. Lokalne wadze, ktre rozumiay, i skrupulatne przestrzeganie

dekretu o pasoytnictwie" jeszcze bardziej zdezorganizuje produkcj, nie czyniy tego
zbyt rygorystycznie. A jednak tylko w cigu roku 1948 deportowano i osiedlono przy
musowo w rejonach komendantur MWD 38 tysicy "pasoytw". Wszystkie te posu
nicia wadz przymiy symboliczne i efemeryczne zniesienie, dekretem z 26 maja 1947
roku, kary mierci. 12 stycznia 1950 roku najwyszy wymiar kary zosta przywrcony,
gwnie po to, by umoliwi stracenie oskaronych w "sprawie leningradzkiej"s.
W latach trzydziestych kwestia "prawa do powrotu" przesiedlecw i osadnikw
specjalnych doprowadzia do polityki czsto niespjnej lub wrcz sprzecznej. W kocu
lat czterdziestych zostaa ona radykalnie rozwizana. Zdecydowano, e deportacja
wszystkich narodw w latach 1941-1945 miaa charakter "doywotni", a wic nieod
wracalny. Znika wic problem dzieci zesacw, ktre osigny penoletno: zarw
no one, jak i ich dzieci miay by dalej osadnikami specjalnymi!
W latach 1948-1953 liczba tych osadnikw stale wzrastaa, z 2 342 000 w pocztku
1946 do 2 753 000 w styczniu 1953 roku. Wzrost ten spowodowany by nowymi falami
deportacji. 22 i 23 maja 1948 roku na Litwie, opierajcej si cigle przymusowej kolek
tywizacji ziemi, NKGB zorganizowao wielk obaw, opatrzon kryptonimem "Wio
sna". W cigu czterdziestu omiu godzin aresztowano i zesano trzydziestoma dwoma
transportami 36 932 mczyzn i kobiet. Wszystkich zakwalifikowano jako "bandytw,
nacjonalistw i czonkw rodzin tych dwch kategorii". Po trwajcej od czterech do
piciu tygodni podry wszyscy zesacy zostali odebrani przez wschodniosyberyjskie
komendantury i przydzieleni do kombinatw lenych, w ktrych praca bya szczeglnie
cika. "Rodziny litewskie przywiezione do lenego kombinatu w Igarce (w Kraju Kra
snojarskim) - moemy przeczyta w pewnej notatce MWD - zostay umieszczone w lo
kalach nie nadajcych si do zamieszkania: dachy przeciekaj, okna bez szyb, nie ma
mebli ani adnej pocieli. Zesacy pi na ziemi, przykryci mchem i sianem. Ciasnota
i brak elementarnych urzdze sanitarnych doprowadziy do miertelnych niekiedy
przypadkw tyfusu i dyzenterii". W samym tylko roku 1948 zesano jako osadnikw
specjalnych 50 tysicy Litwinw, a 30 tysicy posano do obozw GUagu. Poza tym
wedle danych MWD 21259 Litwinw zabito podczas "operacji pacyfikacyjnych" na te
renie tej republiki, ktra odrzucaa z uporem sowietyzacj i kolektywizacj. Mimo co
raz silniejszych naciskw wadz do koca 1948 roku w krajach batyckich skolektywizo
wano mniej ni 4% ziemi4.
Z pocztkiem 1949 roku rzd sowiecki zadecydowa o przyspieszeniu procesu so
wietyzacji krajw batyckich i "definitywnym wykorzenieniu bandytyzmu i nacjonali
zmu" w niedawno wchonitych republikach. 12 stycznia rzd przyj dekret "O usuni
ciu i zesaniu poza granice Socjalistycznych Republik Sowieckich: Litewskiej, otew
skiej i Estoskiej, kuakw i ich rodzin, rodzin bandytw i nacjonalistw, pozostajcych
w konspiracji, rodzin bandytw zabitych w czasie walk zbrojnych oraz skazanych lub
amnestionowanych, ktrzy nie przerwali wrogiej dziaalnoci, a take rodzin wsplni
kw bandytw". Zsyki trway od marca do maja 1949 roku i objy 95 tysicy deporto
wanych z krajw batyckich na Syberi. Wrd "elementw wrogich i niebezpiecznych
dla ustroju sowieckiego" znalazo si, wedug raportu Krugowa dla Stalina z 18 maja
WW. F. Zima, "Poslewojennoje...", s. 45-58; E. Zubkowa, "Obszczestwo...", s. 63-69.

J.-J. Marie, "Les Peuples...", s.124.
1949 roku, 27084 dzieci w wieku do lat szesnastu, 1785 maych dzieci bez rodzin, 146
inwalidw oraz 2850 "zgrzybiaych starcw"1" ! We wrzeniu 1951 roku nowe obawy
doprowadziy do zesania blisko 17 tysicy uznanych za kuakw mieszkacw krajw
batyckich. Liczb przedstawicieli tych narodw zesanych w latach 1940-1953 ocenia
si na 200 tysicy, w tym okoo 120 tysicy Litwinw, 50 tysicy otyszw i nieco ponad
30 tysicy Estoczykw". Do liczby tej naley doliczy Batw, posanych do GUagu,
ktrych w 1953 roku byo 75 tysicy, z czego 44 tysice znalazy si w obozach "specjal
nych", zarezerwowanych dla najbardziej nieprzejednanych winiw politycznych; Ba
towie stanowili czwart cz osadzonych w tych obozach. W sumie 10% dorosych
Batw znalazo si na zesaniu lub w agrach.
Wrd innych narodowoci wcielonych w tym czasie si do ZSRR znaleli si Mo
dawianie, ktrzy rwnie byli niechtni sowietyzacji i kolektywizacji. W kocu 1949 ro
ku wadze zarzdziy wielk oblawzsylk elementw "wrogich i obcych klasowo".
Operacj nadzorowa pierwszy sekretarz modawskiej partii komunistycznej Leonid
Breniew, przyszy sekretarz generalny KPZR. Raport Krugowa dla Stalina z 17 lute
go 1950 roku okrela liczb deportowanych Modawian na 94 792 osoby, zesane "na
zawsze" jako "osadnicy specjalni". Przyjmujc podobny u wszystkich zesacw wsp
czynnik miertelnoci w czasie transportu, dochodzimy do liczby okoo 120 tysicy ze
slanych Modawian, czyli 7% ludnoci republiki. Wrd innych operacji podobnego ty
pu wspomnijmy, tylko w 1949 roku, zsyk w czerwcu do Kazachstanu i Kraju Atajskiego 57 680 Grekw,
Ormian i Turkw z wybrzea Morza Czarnego'2.
W drugiej poowie lat czterdziestych schwytani na Ukrainie partyzanci OUN i UPA
wci dostarczali duych kontyngentw osadnikw specjalnych. Od lipca 1944 do grud
nia 1949 roku wadze sowieckie siedmiokrotnie wezway powstacw do zoenia bro
ni, przyrzekajc amnesti, jednak bez widocznych rezultatw. W latach 1945-1947 wsie
zachodniej Ukrainy, "gboka prowincja", znajdoway si w znacznej czci pod kon
trol powstacw, wspieranych przez chopw, odrzucajcych wszelk myl o kolekty
wizacji. Siy powstacze dziaay na pograniczu Polski i Czechosowacji, uchodzc
przed pocigiem z jednego kraju do drugiego. O sile ruchu moemy sdzi na podsta
wie umowy, ktr rzd sowiecki musia podpisa w maju 1947 roku z Polsk i Czecho
sowacj w sprawie koordynacji walki z "bandami" ukraiskimi. W wyniku tej umowy
i w celu pozbawienia partyzantki ukraiskiej naturalnych baz rzd polski wysiedli lud
no ukraisk na pnocno-zachodnie ziemie Polski'3.
Gd w latach 1946-1947, ktry zmusil tysice ukraiskich chopw do ucieczki na
mniej nim dotknit zachodni Ukrain, jeszcze przez jaki czas zasilal szeregi po
wstacze nowymi onierzami. Sdzc z projektu amnestii, podpisanego przez ukrai
skiego ministra spraw wewntrznych 30 grudnia 1949 roku, "powstacze bandy" nie
skaday si tylko z chopw. Tekst wymienia pomidzy kategoriami bandytw "mo
dzie, ktra ucieka z fabryk, kopal Zagbia Donieckiego i szk przemysowych". za
chodnia Ukraina zosta a ostatecznie "spacyfikowana" dopiero pod koniec 1950 roku,
' Tame, s.122-126.

N. Bugaj, "L. Bieria - I. Stalinu...", s. 232.
'z W.I. Caranow, "O likwidacy kuaczestwa w Modawii letom 1949", "Otieczestwiennaja Istoria" 1996,
nr 2, s. 71-79; JJ. Marie, "Les Peuples...", s.127-128.
'3 Y. Bilinsky, "The Second Soviet Republic: the Ukraine after World War II", New Brunswick 1960,
s.132-135; [autor ma na myli tzw. Akcj "Wisa". (Przyp. tum.)).
po przymusowej kolektywizacji ziemi, przesiedleniu caych wsi i deportacji lub areszto

waniu blisko 300 tysicy osb. Wedug statystyk MWD midzy 1944 a 1952 rokiem de
portowano do Kazachstanu lub na Syberi jako osadnikw specjalnych, czsto wraz
z rodzinami, blisko 172 tysicy "czonkw OUN i UPA"'.
Deportacje "rnych kontyngentw" - wedug klasyfikacji MWD - trway a do
mierci Stalina. Tak wic w latach 1951-1952 deportowano pod szyldem lokalnych ope
racji o ograniczonym zasigu 11685 Megrelw i 4707 Iraczykw z Gruzji, 4365 wiad
kw Jchowy, 4431 kuakw z zachodniej Biaorusi,1445 kuakw z zachodniej Ukrainy,
1415 kuakw z obwodu pskowskiego, 995 czonkw sekty "prawdziwych chrzecijan
prawosawnych", 2795 basmaczy z Tadykistanu i 591"wczgw". Jedyne co rnio
tych deportowanych od narodw "ukaranych", to fakt, i zsyki nie orzeczono "na za
wsze", ale na okres od dziesiciu do dwudziestu lat.
Jak dowodz niedawno odkryte archiwa GUagu, pocztek lat pidziesitych zazna
czy si, z jednej strony, apogeum systemu agrowego - nigdy nie byo tylu winiw
w obozach pracy i osadnikw specjalnych w "wioskach osadniczych" - a z drugiej, bez
precedensowym kryzysem tego systemu.
W pocztku 1953 roku GUag liczy blisko 2 450 000 winiw, rozdzielonych po
midzy trzy typy organizmw obozowych:
- okoo 500 "kolonii pracy", istniejcych niemal w caym kraju, liczcych kada od
tysica do trzech tysicy winiw, najczciej pospolitych przestpcw, z ktrych poo
wa skazana bya na mniej ni pi lat;
- okoo 60 wielkich zespow penitencjarnych - "obozw pracy", pooonych naj
czciej w pnocnych i wschodnich regionach kraju, z ktrych kady liczy dziesitki
tysicy winiw - zarwno politycznych, jak kryminalnych, skazanych w wikszoci na
kary powyej dziesiciu lat;
- okoo 15 "obozw o zaostrzonym reimie", utworzonych na mocy tajnej instrukcji
ministra spraw wewntrznych z 7 lutego 1948 roku, w ktrych wiziono wycznie "po
litycznych", uznanych za "szczeglnie gronych", czyli okoo 200 tysicy osb'5.
Do tego ogromnego wiata obozowego, liczcego 2 450 000 winiw, naleao do
da jeszcze 2 750 000 osadnikw specjalnych, zalenych od innego zarzdu GUagu.
Tak potny system stwarza powane problemy kadrowe i nadzoru, a take problem
opacalnoci ekonomicznej. W 1951 roku, zaniepokojony staym spadkiem wydajnoci
wiziennej siy roboczej, minister spraw wewntrznych genera Krugow rozpocz sze
roko zakrojon inspekcj rzeczywistego stanu GUagu. Wysane na miejsce komisje
ujawniy bardzo napit sytuacj.
Istniaa ona przede wszystkim oczywicie w "obozach o zaostrzonym reimie",
w ktrych winiowie "polityczni", przybyli po 1945 roku - zaprawieni w partyzantce
"nacjonalici" ukraiscy i Batyccy, "obce elementy" z nowo wcielonych terytoriw,
"kolaboranci" prawdziwi lub za takich uznani i inni "zdrajcy ojczyzny" - okazali
znacznie wiksz determinacj ni "wrogowie ludu" z lat trzydziestych, przekonani,
e ich aresztowanie nastpio w wyniku strasznej pomyki wczesnych funkcjonariu
Dieportacy narodow...", s.160.

'GARF, 9414/ls/1391-1392.
szy partyjnych. Winiowie powojenni, skazani na kary od dwudziestu do dwudziestu

piciu lat i bez adnej nadziei na wczeniejsze zwolnienie, nie mieli nic do stracenia.
Odizolowanie w obozach o zaostrzonym reimie uwolnilo ich te od codziennej
obecnoci pospolitych przestpcw. A przecie, jak podkrelil Aleksandr Soenicyn,
to wanie zmieszanie "politycznych" z "kryminalnymi" stanowio gwn przeszkod
w stworzeniu klimatu solidarnoci midzy winiami. Po usuniciu tej przeszkody
obozy karne stay si szybko orodkami oporu i buntu przeciw reimowi. Zbudowane
jeszcze w partyzanckiej konspiracji organizacyjne siatki ukraiskie i batyckie okazaly
si szczeglnie aktywne. Mnoyy si odmowy wyjcia do pracy, strajki godowe, zbio
rowe ucieczki i zamieszki. Niepene jeszcze badania odnotowuj tylko w latach
1950-1952 szesnacie zamieszek i buntw na du skal, z udziaem setek winiw
w kadym'b.
Inspekcje Krugowa" z 1951 roku ujawniy take pogorszenie si sytuacji w obo
zach "zwykych", co przejawiao si "powszechnym rozlunieniem dyscypliny". W 1951
roku z powodu "odmowy pracy" przez winiw GUag straci milion roboczodni
wek. Zaobserwowano te wzrost przestpczoci wewntrz samych agrw, coraz czst
sze incydenty pomidzy winiami a stranikami i spadek wydajnoci wiziennej siy
roboczej. Zdaniem administracji, przyczyn naleao szuka gwnie w rywalizacji wro
gich sobie grup obozowych i konflikcie tak zwanych zlodziei w prawie [ros. wor w zako
nie - przyp. tum.], przestpcw odmawiajcych pracy zgodnie ze "zodziejskim kodek
sem" [ros. zakon lub worowskoj zakon - przyp. tum.) z podporzdkowujcymi si regu
laminowi obozowymi "sukami" [tymi spord przestpcw, ktrzy wsppracowali
z wadzami obozowymi]. Wielka liczba grup i sporw wewntrznych podrywala dyscy
plin i powodowaa "nieporzdek". W obozie umierano teraz czciej od noa ni
z godu czy choroby. Konferencja wyszej administracji GUagu, ktra odbya si
w Moskwie w styczniu 1952 roku, przyznaa, e "administracja, ktra do niedawna
umiaa wykorzystywa konflikty midzy rnymi grupami winiw, traci wanie kon
trol nad nimi. [...) W niektrych obozach bandy s w trakcie przejmowania wadzy nad
winiami". W celu zamania grup i band administracja stosowaa nie koczce si
przesyanie winiw z obozu do obozu i cigle reorganizacje w ramach rnych jedno
stek nalecych do ogromnych systemw obozowych, liczcych czsto od 40 tysicy do
60 tysicy winiw".
W licznych raportach poinspekcyjnych z lat 1951-1952 poza przycigajcym uwag
problemem rozrastania si band obozowych, donoszono gwnie o koniecznoci cako
witej reorganizacji struktur penitencjarnych i produkcyjnych, a nawet znacznego
zmniejszenia liczby winiw.
Tak na przykad raport przesany w styczniu 1952 roku do szefa GUagu generaa
Dolgicha przez pukownika Zwieriewa, odpowiedzialnego za wielki, liczcy 69 tysicy
winiw system obozowy w regionie Norylska [tzw. Norillagu w Kraju Krasnojarskim
- przyp. tum.) zalecal:
M. Craveri, N. Formozov, "La resistance au Goulag. Greves, revoltes, evasions dans les camps de
travail sovietiques de 1920 a 1956", "Communisme" 1995, nr 42-44, s.197-209.
GARF, 9414/ls/513/185. [W agrowym slangu kontlikty - czsto wczeniej prowokowane przez wa
dze w celu skcenia i osabienia winiw - midzy przestrzegajcymi "zodziejskiego prawa" a lamicymi
je "sukami" nazywane byy "sucz wojn". Zob. J. Rossi, "Sprawocznik...", s. 403-404. (Przyp. tum.)].
1. odizolowa czonkw band obozowych. Zwieriew dodawa: "Jednak z powodu wielkiej liczby
winiw, nalecych aktywnie do jednej lub drugiej grupy [...], z trudnoci udaje nam si od
izolowa przywdcw"'
2. zlikwidowa ogromne strefy produkcyjne, w ktrych pracuj bez eskorty dziesitki tysicy
winiw, nalecych do rywalizujcych grup;
3. utworzy mniejsze jednostki produkcyjne, ktre uatwiyby kontrol nad winiami;
4. zwikszy liczb stranikw. Zwieriew dodawa: "Jednak nie mona porzdnie zorganizowa
tego nadzoru w sytuacji, gdy brakuje 50% personelu";
5. oddzieli winiw od pracownikw wolnych na stanowiskach pracy. "Jednak powizania
technologiczne midzy rnymi przedsibiorstwami kombinatu norylskiego, konieczno utrzy
mania cigtej produkcji oraz nabrzmiay problem mieszkaniowy nie pozwalaj w zadowalajcy
sposb oddzieli winiw od pracownikw wolnych. [...] Oglnie rzecz biorc, problem wydaj
noci pracy i spjnoci procesu produkcyjnego nie bdzie mg zosta rozwizany bez wczeniej
szego zwolnienia 15 tysicy winiw, ktrych nastpnie zmusi si do pozostania na miejscu"'".
Ostatnia propozycja Zwieriewa wcale nie bya niestosowna w owych czasach. W stycz
niu 1951 roku minister spraw wewntrznych Krugow poprosil Beri o przedterminowe
zwolnienie szeciu tysicy winiw i wysanie ich jako wolnych pracownikw na
ogromn budow stalingradzkiej elektrowni wodnej, gdzie pracowao ju, chyba bar
dzo nieefektywnie, ponad dwadziecia pi tysicy winiw. Przedterminowe zwolnie
nia, zwaszcza w przypadku pracownikw wykwalifikowanych, byy w pocztku lat pi
dziesitych czst praktyk, co stawia pod znakiem zapytania zasadnicz kwesti opla
calnoci ekonomicznej przeronitego systemu koncentracyjnego.
Ogromnej machinie biurokratycznej postawionej w obliczu natoku mas duo mniej
ulegych ni dawniej oraz wobec problemw z personelem i nadzorem - GUag za
trudnia prawie 208 tysicy osb - coraz trudniej przychodzio ujawnianie tufty - fa
szowanej sprawozdawczoci - oraz utrzymanie i tak wtpliwej opacalnoci przedsi
wzicia. Aby poradzi sobie z tym problemem, administracja moga wybiera midzy
dwoma rozwizaniami: maksymaln i bez liczenia si ze stratami w ludziach eksploata
cj wiziennej siy roboczej albo uytkowaniem jej w sposb bardziej racjonalny, a wic
przeduajcy jej ycie. Z grubsza biorc, a do 1948 roku przewaao rozwizanie
pierwsze. Pod koniec lat czterdziestych reim zda sobie spraw z braku rk do pracy
w wykrwawionym przez wojn kraju, co skonio administracj penitencjarn do bar
dziej "oszczdnego" eksploatowania winiw. W celu stymulowania wydajnoci wpro
wadzono nagrody i "pensje", a tym, ktrym udawao si wykona normy, zwikszono
racje ywnociowe. Wspczynnik miertelnoci spad do 2-3% rocznie. Ta "reforma"
zderzyla si szybko z rzeczywistoci wiata obozowego.
W pocztkach lat pidziesitych infrastruktura produkcyjna liczya ju prawie dwa
dziecia lat i waciwie nie nastpiy w niej adne wiee inwestycje. Ogromne, szaco
wane na dziesitki tysicy winiw systemy obozowe, zorganizowane w poprzednich
latach z myl o ekstensywnym wykorzystywaniu siy roboczej, byy strukturami ciki
mi i z trudem poddaway si reformom, mimo podjtych w latach 1949-1952 wielu
prb rozbicia ich na mniejsze jednostki produkcyjne. Zapata wynoszca kilkaset rubli
rocznie, czyli od pitnastu do dwudziestu razy mniej ni zarobki wolnego pracownika,
GARF, 9414/ls/642/60-91; N. Werth, "L'Ensemble concentrationnaire de Norilsk en 1951", "XX

Siecle" z VIIIX 1994, nr 47, s. 88-100.
APOGEUM I KRYZYS GUAGU 23 1
nie dziaaa jako bodziec gwarantujcy wysz wydajno pracy w momencie, gdy coraz
wiksza liczba winiw odmawiaa pracy, czya si w bandy i wymagaa zwikszone
go nadzoru. W rezultacie lepiej opacani oraz lepiej pilnowani winiowie, i to zarw
no stosujcy si do zasad wyznaczonych przez administracj, jak i ci oporni, ktrzy wo
leli podlega "zodziejskiemu prawu", stali si coraz bardziej kosztowni.
Wszystkie czstkowe dane, zawarte w raportach inspekcji z lat 1951-1952, sugeruj
podobny kierunek: GUag sta si machin coraz trudniejsz do zarzdzania. Zreszt
na ostatnich wielkich stalinowskich strojkach, takich jak elektrownie wodne w Kujby
szewie i Stalingradzie, kana turkmeski, kana WogaDon, ktre szeroko korzystay
z wiziennej siy roboczej, doszo do powanych opnie. Aby przyspieszy prace,
wadze musiay przenie tam wielu pracownikw wolnych lub zwolni przedtermino
wo winiw, wykazujcych najwiksz motywacj do pracy'4.
Kryzys GUagu rzuca nowe wiato na amnesti, zadekretowan przez Beri zaled
wie w trzy tygodnie po mierci Stalina, 27 marca 1953 roku, ktra obejmowaa 1,2 milio
na winiw. Mwic o powodach politycznych, nie mona pomin i ekonomicznych,
ktrymi kierowali si, ogaszajc t czciow amnesti, wiadomi ogromnych trudnoci
w zarzdzaniu przeadowanym winiami i coraz mniej "dochodowym" GUagiem kan
dydaci do sukcesji po Stalinie. A przecie wanie wtedy, kiedy administracja peniten
cjarna domagaa si "odchudzenia" kontyngentw winiw, starzejcy si i dotknity
coraz wyraniejsz paranoj Stalin przygotowywa now wielk czystk, drugi wielki ter
ror. W cikim klimacie epoki koca stalinizmu narastay "sprzecznoci"...
M. Craveri, O. Khlevniouk, "Krizis ekonomiki MVD", "Cahiers du Monde Russe" 1995, t. 36 (1-2),
s.179-190.
14
OSTATNI SPISEK
Trzynastego stycznia 1953 roku "Prawda" doniosa o wykryciu spisku "terrory

stycznej grupy lekarzy", liczcej dziewiciu, a nastpnie pitnastu znanych leka
rzy, z ktrych poowa bya ydami. Oskarono ich o to, e wykorzystujc swe
wysokie stanowiska na Kremlu, "skrcili ycie" czonkw Biura Politycznego: Andrieja
danowa, ktry zmar w sierpniu 1948 roku, i Aleksandra Szczerbakowa [byego szefa
gwnego Zarzdu Politycznego Armii Czerwonej - przyp. tum.], zmarego w 1950
roku, a take o prby zamordowania najwyszych sowieckich dowdcw wojskowych na
rozkaz Intelligence Service i ydowskiej organizacji charytatywnej American Joint Di
stribution Committee. Podczas gdy ich denuncjatork, lekark Timaszuk, odznaczano
uroczycie Orderem Lenina, coraz wicej odpowiednio przesuchiwanych oskaronych
przyznawao si do winy". Tak jak w latach 1936-1938 organizowano tysice wiecw,
na ktrych dano ukarania winnych, rozszerzenia ledztwa i powrotu do prawdziwej
bolszewickiej czujnoci". W pierwszych tygodniach po wykryciu "spisku lekarzymor
dercw" prasa odwieya tematy z lat Wielkiego Terroru, domagajc si "skoczenia
z przestpcz niefrasobliwoci w szeregach partii i definitywnej likwidacji sabotau".
Wizja rozgazionej konspiracji intelektualistw, ydw, wojskowych, partyjnych i go
spodarczych dziaaczy wysokiego szczebla, przedstawicieli wadz republik nierosyjskich
przywodzia na myl najgorsze chwile jeowszczyzny.
Jak potwierdzaj dostpne dzi akta tej sprawy', spisek lekarzy by przeomowym
momentem powojennego stalinizmu. Oznacza zarazem ukoronowanie kampanii prze
ciw "kosmopolitom" - to znaczy przeciw ydom - rozptanej na pocztku 1949 roku,
do ktrej pierwsze wytyczne pady ju w latach 1946-1947, oraz zacztek nowej, po
wszechnej czystki, nowego terroru, do ktrego nie doszo tylko dlatego, i Stalin zmar
kilka tygodni po oficjalnym ogoszeniu spisku. by te trzeci aspekt: walka midzy r
nymi grupami w Ministerstwie Spraw Wewntrznych i Ministerstwie Bezpieczestwa
Pastwowego, ktre rozdzielono w 1946 roku i poddawano cigej reorganizacji2. Kon
flikty w onie policji politycznej byy odbiciem walki na szczytach aparatu politycznego,
kady bowiem z potencjalnych nastpcw Stalina widzia si ju jako sukcesor. Pozo
Zbir dokumentw: G. Kostyrczenko, S. Redlich, "Jewriejskij Antifaszystskij Komitiet w SSSR", Mo

skwa 1996; G. Kostyrczenko, "W plenu u Krasnogo Faraona", Moskwa 1994; A. Knight, "Beria. Prawa r
ka Stalina", tum. Micha Ronikier, Iskry, Warszawa 1996; J.-J. Marie, "Les Derniers Complots de Staline.
L'affaire des Blouses blanches", Complexe, Bruxelles 1993.
G. Kostyrczenko, "W plenu...", s. 45-47.
OSTATNI SPISEK 233
staje wreszcie ostatni i niepokojcy aspekt "sprawy lekarzy": odgrzebujc, w osiem lat
po ujawnieniu prawdy o hitlerowskich obozach zagady, stary antysemityzm rodem
z pokonanego przez bolszewikw caratu, podkrelaa ona wynaturzenie stalinizmu
w ostatniej jego fazie.
Nie miejsce tu na rozpatrywanie wtkw tej sprawy lub raczej spraw, ktre zbiegay
si ku momentowi finalnemu. Ograniczymy si wic do krtkiego przypomnienia gw
nych etapw, ktre doprowadziy do tego ostatniego spisku. W 1942 roku rzd sowiec
ki, ktry chcia wywrze nacisk na ydw amerykaskich, aby ci z kolei popychali swj
rzd do wczeniejszego otwarcia "drugiego frontu" antyniemieckiego w Europie, utwo
rzy ydowski Komitet Antyfaszystowski, na ktrego czele stan dyrektor sawnego
moskiewskiego teatru jidysz, Salomon Michoels. Setki intelektualistw ydowskich roz
winy szerok dziaalno w komitecie: pisarz Ilja Erenburg, poeci Samui Marszak
i Perec Markisz, pianista Emil Gilels, pisarz Wasilij Grossman czy te wielki fizyk Piotr
Kapica, twrca sowieckiej bomby atomowej itd. Komitet szybko wyszed z ram nieofi
cjalnej organizacji propagandowej, stajc si organem jednoczcym spoeczno y
dowsk i reprezentujcym sowieckie ydostwo. W lutym 1944 roku kierownictwo komi
tetu - Michoels, Fefer i Epstein, zwrcio si nawet do Stalina z listown propozycj
utworzenia na Krymie ydowskiej republiki autonomicznej, co pozwolioby zapomnie
o przeprowadzonym w latach trzydziestych eksperymencie z "narodowym pastwem
ydowskim" w Birobidanie. Zakoczy si on cakowitym fiaskiem - w cigu dziesiciu
lat mniej ni 40 tysicy ydw osiedlio si w tym bagnistym i wyludnionym regionie,
zagubionym na Syberii Wschodniej, przy granicy z Chinami.
Komitet zaj si rwnie gromadzeniem wiadectw o zbrodniach, dokonanych na
ydach przez hitlerowcw, i "anormalnych zjawiskach dotyczcych ydw", co byo
eufemistycznym okreleniem objaww antysemityzmu wrd ludnoci. A te byy liczne.
Tradycja antysemicka pozostaa bardzo silna na Ukrainie i w niektrych zachodnich re
jonach Rosji, zwaszcza w dawnej "strefie pobytowej" z czasw carskich, w ktrej w
czesne wadze pozwalay si osiedla ydom. Pierwsze klski Armii Czerwonej ujawni
y skal ludowego antysemityzmu. Jak przyznaj niektre raporty NKWD o "staniena
strojw na zapleczu frontu", hasa propagandy hitlerowskiej przekonujce, i Niemcy
tocz wojn tylko z ydami i komunistami, znajdoway posuch w szerokich warstwach
spoeczestwa. Zbrodnie na ydach, ktrych w peni wiadoma bya miejscowa lud
no na terytoriach zajtych przez Niemcw, szczeglnie na Ukrainie, wzbudziy, jak
si zdaje, niewielkie oburzenie. Niemcy wcielili blisko 80 tysicy ludzi do ukraiskich
oddziaw pomocniczych, z ktrych kilka uczestniczyo w masakrowaniu ydw. Aby
przeciwstawi si tej hitlerowskiej propagandzie i rozpowszechni na froncie i tyach
haso walki caego narodu sowieckiego na mier i ycie, bolszewiccy ideolodzy odrzu
cali pocztkowo myl o uznaniu wyjtkowoci eksterminacji ydw. I to na tej glebie
rozwin si oficjalny antysyjonizm, a potem antysemityzm, szczeglnie ostry w krgach
agitpropu (agitacjipropagandy) Komitetu Centralnego. W sierpniu 1942 roku depar
tament ten zredagowa wewntrzn not o "Dominujcej pozycji ydw w rodowi
skach artystycznych, literackich i dziennikarskich".
Aktywno Komitetu ydowskiego spotkaa si szybko z niechci wadz. Na po
cztku 1945 roku ydowskiego poet Pereca Markisza obj zakaz publikacji, a nakad
"Czarnej ksigi" o okruciestwach hitlerowskich wobec ydw zniszczono pod pretek
stem, i "motywem przewodnim caej ksiki jest myl, i Niemcy rozpoczy wojn
z ZSRR tylko po to, by zgadzi ydw". 12 padziernika 1946 roku minister bezpie
czestwa pastwowego Abakumow przesa do Komitetu Centralnego not "O nacjo
nalistycznych tendencjach ydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego"3. Stalin, ktry
ze wzgldu na strategi midzynarodow chcia prowadzi polityk sprzyjajc powsta
niu pastwa Izrael, nie zareagowa natychmiast. Dopiero po gosowaniu ZSRR w ONZ
za planem podziau Palestyny, co nastpio 29 listopada 1947, Abakumow dosta zielo
ne wiato w likwidacji komitetu.
19 grudnia 1947 roku aresztowano wielu jego czonkw. Kilka tygodni pniej
w Misku znaleziono zamordowanego Michoelsa, ktry wedug wersji oficjalnej
mia zgin w wypadku samochodowym. Kilka miesicy pniej, 21 listopada 1948
roku, komitet zosta rozwizany jako "orodek propagandy antysowieckiej". Jego
rozmaite publikacje, a zwaszcza dziennik w jzyku jidysz "Einikait", z ktrym
wsppracowaa elita sowieckich intelektualistw ydowskich, zostay zakazane.
W nastpnych tygodniach aresztowano wszystkich czonkw komitetu. W lutym pra
sa rozpocza szerok kampani przeciw "kosmopolitom". ydowskich krytykw te
atralnych oskarono o "niezdolno zrozumienia rosyjskiego charakteru narodowe
go": "Jakie pojcie moe wic mie taki Gurwicz lub inny Juzowski o charakterze
narodowym sowieckiego Rosjanina?" - pisaa "Prawda" 2 lutego 1949. W pierw
szych miesicach tego roku aresztowano setki ydowskich intelektualistw, zwasz
cza w Moskwie i Leningradzie.
Pismo "Newa" opublikowao niedawno bardzo charakterystyczny dla tego okresu
dokument: wyrok leningradzkiego sdu z 7 lipca 1949 roku, skazujcy Achiiia Grigo
riewicza Lenitona, Ilj Zeilkowicza Sermana i Rut Aleksandrown Ziewin na dzie
si lat obozu. Oskaronych uznano za winnych "krytykowania midzy sob z pozycji
antysowieckich uchwa Komitetu Centralnego w sprawie pism Zwiezda i Lenin
grad, [...) interpretacji internacjonalistycznych opinii Marksa w duchu kontrrewolu
cyjnym, wychwalania pisarzy kosmopolitw [...), wygaszania oszczerstw o sowieckiej
polityce narodowociowej". Po wniesionej przez oskaronych apelacji zostali skazani
na dwadziecia pi lat przez kolegium karnosdowe Sdu Najwyszego, ktre
uzasadnio wyrok nastpujco: "Kara wymierzona przez sd leningradzki nie odpo
wiadaa w peni ciarowi popenionej zbrodni. [...] Oskareni prowadzili w istocie
dziaalno kontrrewolucyjn, posugujc si przesdami narodowociowymi i stwier
dzajc wyszo jednej narodowoci nad innymi narodowociami Zwizku Sowiec
kiego"5!
Systematycznie zwalniano ydw z pracy, zwaszcza w rodowiskach kultury, infor
macji, prasy, wydawnictw i medycyny, a wic w zawodach, w ktrych zajmowali odpo
wiedzialne stanowiska. Coraz liczniejsze aresztowania uderzay w najrniejsze rodo
wiska, zarwno w grup "inynierwsabotaystw", w wikszoci ydw aresztowa
nych w kombinacie metalurgicznym Stalino, skazanych na mier i straconych
12 sierpnia 1952 roku, jak i w wysokiej rangi dyrektora przemysiu tekstylnego Polin
emczuyn, ydowsk on Mootowa, aresztowan 21 stycznia 1949 roku za "utrat
dokumentw zawierajcych tajemnic pastwow", skazan i zesan na pi lat do
obozu, oraz rwnie ydwk, on osobistego sekretarza Stalina Aleksandra Poskrie
' "Izwiestija KPSS" 1989, nr 12, s. 37.

' G. Kostyrczenko, S. Redlich, "Jewriejskij...", s. 326-384.
5 J.-J. Marie, "Les Derniers...", s. 60-61.
OSTATNI SPISEK 235
byszewa, ktr oskarono o szpiegostwo i rozstrzelano w lipcu 1952 roku. Mootow

i Poskriebyszew nadal suyli Stalinowi, jakby nic si nie stao.
Jednak ledztwo w sprawie oskaronych z ydowskiego Komitetu Antyfaszystow
skiego przecigao si. Proces przy drzwiach zamknitych rozpocz si dopiero w maju
1952 roku, w dwa i p roku po aresztowaniu oskaronych. Skd taka zwoka? Na pod
stawie niepenej dokumentacji, jak dzi dysponujemy, moemy przedstawi dwa fakty
tumaczce to przecigajce si ledztwo. Stalin przygotowywa wwczas, cigle w naj
wikszej tajemnicy, inn wan spraw - zwan "leningradzk" - ktra wraz z aktami
ydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego miaa si sta pretekstem do wielkiej
ostatecznej czystki. Jednoczenie przystpowa do gbokiej reorganizacji suby bez
pieczestwa, czego najwaniejszym epizodem byo aresztowanie Abakumowa w lipcu
1951 roku; posunicie to wymierzone byo przeciw wszechpotnemu Berii, wicepreze
sowi Rady Ministrw i czonkowi Biura Politycznego. Sprawa ydowskiego Komitetu
Antyfaszystowskiego znalaza si w samym epicentrum walki o wpywy i sukcesj oraz
jako pierwszy punkt planu, ktry mia doprowadzi do afery "lekarzymordercw" i do
nastpnego wielkiego terroru.
Ze wszystkich tych spraw najbardziej tajemnicza pozostaje do dzi "sprawa leningradz

ka", ktra zakoczya si utrzymanym w tajemnicy straceniem czoowych przywdcw
drugiej co do wielkoci organizacji partyjnej KPZR. 15 lutego 1949 roku Biuro Poli
tyczne przyjo uchwa "O antypartyjnych dziaaniach Kuzniecowa, Rodionowa i Po
pkowa", trzech wysokich funkcjonariuszy partyjnych. Zdjto ich ze stanowisk, podob
nie jak przewodniczcego Gospanu - pastwowego komitetu planowania - Woznie
sienskiego, oraz wikszo czonkw egzekutywy organizacji partyjnej Leningradu,
a wic miasta, ktre w oczach Stalina zawsze byo podejrzane. W sierpniu i wrzeniu
1949 roku wszystkich tych dziaaczy partyjnych aresztowano na podstawie oskarenia
o zorganizowanie "grupy antypartyjnej" powizanej z... Intelligence Service. Abaku
mow rozpocz wwczas prawdziwe polowanie na "dawnych leningradzkich dziaaczy
partyjnych", ktrzy zajli odpowiedzialne stanowiska w innych miastach lub republi
kach. Aresztowano setki leningradzkich komunistw, a okoo dwch tysicy wykluczo
no z partii i zwolniono z pracy. Represje przybray zadziwiajce formy, uderzajc w sa
mo miasto jako byt historyczny. Na przykad w sierpniu 1949 roku wadze zamkny
Muzeum Obrony Leningradu, powicone heroicznym dziejom blokady miasta pod
czas Wielkiej Wojny Narodowej. Kilka miesicy pniej odpowiedzialny za ideologi
partii Michai Susow otrzyma od Komitetu Centralnego polecenie utworzenia "komi
sji likwidacyjnej" muzeum, ktra dziaaa a do koca lutego 1953 roku'.
Gwni oskareni w sprawie leningradzkiej - Kuzniecow, Rodionow, Popkow, wo
zniesienski, Kapustin i azutin - 30 wrzenia 1950 roku byli sdzeni przy drzwiach za
mknitych i nastpnego dnia rozstrzelani w godzin po odczytaniu wyroku. Ca spra
w przeprowadzono w najwikszej tajemnicy. Nie poinformowano nikogo, nawet crki
jednego z gwnych oskaronych, cho bya przecie synow samego Anastasa Mikoja
na, ministra i czonka Biura Politycznego! W padzierniku 1950 roku inne parodie pro
H G. Kostyrczenko, "W plenu...", s.136-137.

' W.I. Diemidow, W.A. Kutuzow, "L,eningradskoje dieo", Leningrad 1990, s. 38-90.
cesw doprowadziy do skazania dziesiciu wyszych funkcjonariuszy partyjnych, kt

rzy naleeli kiedy do organizacji leningradzkiej: Soowiowa, pierwszego sekretarza
krymskiego komitetu obwodowego partii, Badajewa, zastpcy sekretarza komitetu ob
wodowego w Leningradzie, Wierbickiego, zastpcy sekretarza komitetu obwodowego
w Murmasku, Basowa, pierwszego wicepremiera RFSRR itd".
Czy czystka "leningradczykw" bya tylko zwykym wyrwnaniem rachunkw mi
dzy frakcjami w aparacie partyjnym czy te ogniwem w acuchu afer, prowadzcych
od likwidacji ydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego do spisku "lekarzymorder
cw", poprzez aresztowanie Abakumowa i "nacjonalistyczny spisek megrelski"? Druga
hipoteza jest bardziej prawdopodobna. Sprawa leningradzka bya z pewnoci decydu
jcym etapem przygotowa wielkiej czystki, do ktrej publiczne haso rzucone zostao
13 stycznia 1953 roku. Zbrodnie, o ktre oskarano odwoanych leningradzkich dygni
tarzy, czyy w sposb znamienny ca spraw z ponurymi latami 1936-1938. Podczas
plenum leningradzkiej organizacji partyjnej w padzierniku 1949 roku nowy pierwszy
sekretarz Andrianow owiadczy osupiaemu ze zdumienia audytorium, i poprzednie
kierownictwo publikowao literatur trockistowsk i zinowjewowsk: "W dokumen
tach, jakie ludzie ci kazali publikowa, przemycali ukradkiem i w zamaskowany sposb
artykuy najgorszych wrogw ludu: Zinowjewa, Kamieniewa, Trockiego i innych". Po
minwszy groteskowo oskarenia, sygna dany ludziom aparatu partyjnego by jasny.
Wszyscy mieli si szykowa na nowy rok 1937.
Po straceniu gwnych oskaronych procesu leningradzkiego w padzierniku 1950
roku w onie sub bezpieczestwa i spraw wewntrznych rozpoczy si rne manew
ry i kontrmanewry. Okazujcy coraz wiksz nieufno wobec Berii Stalin "wykry" zu
penie fikcyjny nacjonalistyczny spisek megrelski, majcy na celu przyczenie do Turcji
gruziskiej prowincji Megrelii, z ktrej wanie pochodzi Beria. Beria zosta zmuszony
do zdziesitkowania wasnych "rodakw" i do przeprowadzenia czystki w gruziskiej
partii komunistycznej'o. W padzierniku 1951 roku Stalin zada Berii kolejny cios, ka
c aresztowa grup ydowskich weteranw bezpieczestwa i prokuratury, a wrd
nich generaw Leonida Eitingona, ktry z rozkazu Berii zorganizowa w 1940 roku za
mach na Trockiego, i Leonida Reichmana, ktry bra udzia w preparowaniu proce
sw moskiewskich, pukownika Lwa Szwarcmana, kata Babla i Meyerholda, oraz s
dziego ledczego Lwa Szejnina, ktry by praw rk prokuratora Andrieja Wyszyn
skiego oskarajcego w wielkich procesach moskiewskich z lat 1936-1938. Wszyscy
zostali oskareni o zorganizowanie rozgazionego "spisku ydowskiego", kierowane
go przez... Abakumowa, ministra bezpieczestwa pastwowego i bliskiego wsppra
cownika Berii.
Abakumow zosta aresztowany ju kilka miesicy wczeniej, 12 lipca 1951 roku,
i osadzony w izolatce. Zosta najpierw oskarony o wiadome umiercenie znanego y
dowskiego lekarza Jakowa Etingera, ktry zosta aresztowany w listopadzie 1950 roku
i wkrtce potem zmar w wizieniu. "Eliminujc" Etingera, ktry w czasie swej dugiej
kariery leczy midzy innymi Siergieja Kirowa, Sergo Ordonikidzego, marszaka Tu
chaczewskiego, Palmiro Togliattiego, Tit i Georgi Dymitrowa, Abakumow mia po
Tame, s.139-151; J.-J. Marie, "Les Derniers...", s. 77-99.

J.-J. Marie, "Les Derniers...", s. 90-91.
' A. Knight, "Beria...", s.165-170.
OSTATNI SPISEK 237
dobno "nie dopuci do zdemaskowania kryminalnej grupy nacjonalistw ydowskich,

ktrzy przeniknli do najwyszych sfer w Ministerstwie Bezpieczestwa Pastwowego".
Kilka miesicy pniej sam Abakumow zosta przedstawiony jako "mzg" nacjonali
stycznego spisku ydowskiego! W ten sposb aresztowanie Abakumowa w lipcu 1951
roku sta o si decydujcym etapem w montowaniu rozlegego "spisku ydowskosyjoni
stycznego"; zapewniao cigo midzy wci utrzymywan w tajemnicy likwidacj y
dowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego i spiskiem lekarzymordercw, ktry mia
si sta publicznym hasem do czystki. Tak wic scenariusz opracowany zosta ju latem
1951, a nie pod koniec 1952 roku".
Od 11 do 18 lipca toczy si w najwikszej tajemnicy i przy drzwiach zamknitych
proces czonkw ydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego. Trzynastu oskaronych
skazano na mier i rozstrzelano 12 sierpnia 1952 roku, w tym samym czasie, co dzie
siciu innych "inynierwsabotaystw", wycznie ydw, z zakadw samochodo
wych Stalino. W sumie "sprawa" ydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego spowo
dowaa 125 wyrokw, w tym 25 wyrokw mierci (wszystkie wykonano) i 100 kar obozu
od dziesiciu do dwudziestu piciu lat'Z.
We wrzeniu 1952 roku scenariusz spisku ydowskosyjonistycznego by gotowy. Jego
wprowadzenie w ycie opnio si o kilka tygodni, na czas obrad XIX Zjazdu KPZR,
ktry zebra si w kocu padziernika 1952 roku, w trzynacie i p roku po XVIII Zje
dzie. Po zakoczeniu zjazdu wikszo ydowskich lekarzy, oskaronych na podstawie te
go, co dla opinii publicznej miao sta si afer "lekarzymordercw", aresztowano, uwi
ziono i poddano torturom. Jednoczenie z tymi aresztowaniami, ktre wci utrzymywano
w tajemnicy, rozpocz si 20 listopada 1952 roku w Pradze proces Rudolfa Slanskiego,
byego sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Czechosowacji i trzynastu innych
przywdcw komunistycznych. Jedenastu z nich skazano na mier i powieszono. Jedn ze
szczeglnych cech tej cakowicie ukartowanej przez sowieckich doradcw policji politycz
nej parodii sdowej by jej jawnie antysemicki charakter. Na czternastu oskaronych jede
nastu byo ydami, a postawione im zarzuty dotyczyy utworzenia "grupy
trockistowskotitowskosyjonistycznej". Przygotowanie tego procesu byo okazj do prawdziwego polowa
nia na ydw w aparatach partii komunistycznych Europy Wschodniej.
Nastpnego dnia po egzekucji jedenastu skazacw z procesu Slanskiego, 4 grudnia
1952 roku, Stalin kaza prezydium Komitetu Centralnego przegosowa uchwal "O sy
tuacji w Ministerstwie Bezpieczestwa Pastwowego", ktra nakazywaa instancjom
partyjnym "skoczy z brakiem kontroli nad organami bezpieczestwa pastwowego".
Bezpieczestwo znalazo si na cenzurowanym, zarzucano mu "zbytni liberalizm"

brak "czujnoci" i umoliwienie "lekarzomsabotaystom" ich ponurego procederu.
Zrobiono kolejny krok. Stalin zamierza spoytkowa afer lekarzymordercw przeciw
bezpiece i Berii. Ten ostatni, sam wielki specjalista od intryg w aparacie partyjnym, nie
mg nie zdawa sobie sprawy z sensu wszystkich tych przygotowa.
Bardzo mao wiadomo o tym, co si dziao w tygodniach poprzedzajcych mier

Stalina. Za zason "oficjalnej" kampanii wzywajcej do "wzmocnienia bolszewickiej
P. Soudoplatov, "Missions speciales", Editions du Seuil, Paris 1994, s. 385-434; G. Kostyrczenko,

"W plenu..." s. 289-314.
'7 W.P. Naumow (wyd.), "Nieprawiednyj sud. Poslednij stalinskij rasstriel. Stienogramma sudiebnogo
processa nad czlenami Jewriejskogo Antifaszystskogo Komitieta", Moskwa 1994.
czujnoci" i do "walki z wszelkimi formami niedbalstwa" oraz wiecw i zebra, daj

cych "przykadnej kary" dla "kosmopolitycznych mordercw", kontynuowano ledztwo
i przesuchania aresztowanych lekarzy. Nowe aresztowania prowadziy codziennie do
rozszerzania zasigu spisku.
19 lutego 1953 roku zosta aresztowany wiceminister spraw zagranicznych i prawa
rka Mootowa, dawny sowiecki ambasador w Londynie, Iwan Majski. W toku nieprze
rwanych przesucha "przyzna si", e zosta zwerbowany na sub wywiadu angiel
skiego przez Winstona Churchilla, w tym samym czasie co Aleksandra Kollontaj, wiel
ka posta bolszewizmu, w 1921 roku czoowa dziaaczka opozycji robotniczej wraz
z rozstrzelanym w 1937 roku Szlapnikowem, ktra a do koca drugiej wojny wiatowej
bya sowieckim ambasadorem w Sztokholmie'3.
A jednak, mimo wszystkich tych sensacyjnych "wierzchokw gry lodowej", wya
niajcych si ze ledztwa w sprawie spisku, nie mona powstrzyma si od uwagi, e
w odrnieniu od lat 1936-1938 midzy 13 stycznia a mierci Stalina aden z najwy
szych dygnitarzy reimu nie przyczy si publicznie do kampanii potpienia. Wedug
zanotowanego w 1970 roku wiadectwa Buganina poza gwnym inspiratorem i orga
nizatorem afery Stalinem w zmowie uczestniczyo tylko czterech wysokich funkcjona
riuszy: Malenkow, Susow, Riumin i Ignatjew. W konsekwencji wszyscy pozostali mogli
si czu zagroeni. Proces lekarzy ydowskich, jak mwi Buganin, mia si rozpocz
w poowie marca, a po nim nastpiaby masowa deportacja sowieckich ydw do Biro
bidanu'". Przy aktualnym stanie wiedzy i cigle bardzo ograniczonej dostpnoci Ar
chiwum Prezydenckiego, w ktrym przechowywane s najbardziej tajne i niewygodne
akta, nie moemy wiedzie, czy w pocztkach 1953 roku rozwaano podobny plan ma
sowej deportacji ydw. Pewne jest tylko jedno: mier Stalina nastpia w odpowied
nim momencie, by zamkn wreszcie list milionw ofiar jego dyktatury.
J.-J. Marie, "I,es Derniers...", s.159; P. Soudoplatov, "Missions...", s. 424-426.

J. Rapoport, "Sprawa lekarzy kremlowskich", Warszawa 1990.
15
WYJCIE ZE STALINIZMU
W historii siedemdziesiciu lat istnienia Zwizku Sowieckiego zgon Stalina by

decydujcym momentem, kocem pewnej epoki, jeli nie kocem pewnego
systemu. mier najwyszego wodza ujawniia, jak pisze Francois Furet, "pa
radoks systemu wpisanego rzekomo w prawa rozwoju spoecznego, w ktrym wszystko
do tego stopnia zaleao od jednego czowieka, e po jego mierci system ten utraci
co dla siebie fundamentalnego". Jednym z gwnych skadnikw owego "czego fun
damentalnego" bya wysoka i przejawiajca si w najrniejszych formach represyjno
pastwa wobec wasnych obywateli.
Dla gwnych wsppracownikw Stalina - Malenkowa, Mootowa, Woroszyowa,
Mikojana, Kaganowicza, Chruszczowa, Buganina i Berii - polityczny problem sukcesji
po Stalinie by szczeglnie zoony. Musieli oni z jednej strony zapewni cigo syste
mu, rozdzieli obowizki i znale rwnowag midzy pierwszestwem - choby nawet
osabionym - jednego spord siebie i kolegialnoci, liczc si z ambicjami kadego
i stosunkiem si, a jednoczenie wprowadzi szybko pewne zmiany, gdy co do koniecz
noci ich wprowadzenia wszyscy byli zgodni.
Trudno pogodzenia powyszych celw tumaczy nieslychanie skomplikowany
i krty kurs polityczny w okresie midzy mierci Stalina a zlikwidowaniem Berii
(aresztowanego 26 czerwca 1953 roku).
Dostpne dzi protokoy stenograficzne posiedze plenarnych Komitetu Centralne
go, ktre odbyy si 5 marca (w dniu mierci Stalina) oraz w dniach 2-7 lipca 1953 ro
ku' (po eliminacji Berii), wyjaniaj powody, ktre pchny przywdcw sowieckich,
aby "wyj ze stalinizmu", co Nikita Chruszczow mia zamieni w "destalinizacj"
z dwoma punktami kulminacyjnymi, jakimi byy: najpierw XX Zjazd KPZR w lutym
1956, a nastpnie XXII Zjazd w padzierniku 1961 roku.
Pierwszym powodem by instynkt samozachowawczy, samoobrona. W ostatnich mie
sicach ycia Stalina niemal wszyscy najwysi dygnitarze poczuli, do jakiego stopnia sa
mi s naraeni. Nikt nie by bezpieczny, ani okrelany jako "agent Intelligence Service"
Woroszyow, ani Mootow, ani Mikojan, usunici przez dyktatora z prezydium Komitetu
Centralnego, ani osaczony ciemnymi, manipulowanymi przez Stalina intrygami w su
bach bezpieczestwa Beria. Na szczeblach porednich odtworzone po wojnie elity biu
rokratyczne take odrzucay terroryzm reimu. Wszechwadza policji politycznej bya
' "Istocznik" 1994, nr 1, s.106-111; "Izwiestija CK" 1991, nr 1, s.139-214;1991, nr 2, s.141-208.
ostatni przeszkod, ktra nie pozwalaa im korzysta ze stabilnej kariery. Trzeba byo
zacz od zdemontowania tego, co Martin Malia susznie nazwa "machin zbudowan
przez zmarego dyktatora na jego wasny uytek", tak by zyska pewno, i nikt nie po
suy si ni dla zapewnienia sobie pierwszestwa kosztem towarzyszy - i rywali - poli
tycznych. Bardziej ni zasadnicze rnice w kwestii niezbdnych reform "spadkobiercw
Stalina" jednoczya sprawa Berii (ktry dysponujc ogromnym aparatem poczonych
resortw bezpieczestwa i spraw wewntrznych, wydawa si najsilniejszym z pretenden
tw) - strach przed dojciem do wadzy nowego dyktatora. Wszyscy odebrali jedn lek
cj: nie mona dopuci, by aparat represyjny "wymkn si spod kontroli partii" - m
wic jasno, by sta si broni jednego tylko czowieka - i zagraa oligarchii politycznej.
Drugi, bardziej fundamentalny powd zmian wynika z jasnej dla wszystkich najwy
szych dygnitarzy, zarwno Chruszczowa, jak i Malenkowa, koniecznoci reform gospo
darczych i spoecznych. Wycznie represyjne zarzdzanie gospodark, oparte na auto
rytarnym wypompowywaniu ze wsi niemal caej produkcji rolniczej, na kryminalizacji
stosunkw spoecznych i na rozrocie GUagu, doprowadzio do gronego kryzysu go
spodarczego i do powstania blokad spoecznych, ktre uniemoliwiay jakkolwiek po
praw wydajnoci pracy. Zupenie przestarzay sta si wprowadzony w latach trzydzie
stych wbrew woli ogromnej wikszoci spoeczestwa model gospodarczy, ktry dopro
wadzi do opisanych wyej cyklw represji.
Wreszcie trzeci powd zmian wynika z samej dynamiki walk o sukcesj, ktrana
krcaa spiral przecigania si w obietnicach: to Nikita Chruszczow z powodw, kt
rych nie bdziemy tu analizowa - chci przeciwstawienia si stalinowskiej przeszoci,
prawdziwych wyrzutw sumienia, politycznej zrcznoci, specyficznego populizmu,
przywizania do pewnej formy wiary w "wietlan przyszo" czy chci powrotu do te
go, co nazywa "socjalistyczn praworzdnoci" itd. - poszed w kocu najdalej na
drodze destalinizacji, czciowej i ograniczonej w sferze politycznej, ale radykalnej
w sferze ycia codziennego ludnoci.
Jakie byy wic zasadnicze etapy demontau machiny represyjnej, ruchu, ktry
w cigu kilku lat przyczyni si do przejcia Zwizku Sowieckiego od systemu cechuj
cego si wysokim poziomem represji sdowej i pozasdowej do reimu autorytarnego
i policyjnego, w ktrym jednak pami o Wielkim Terrorze miaa by na okres caego
pokolenia jedn z najskuteczniejszych gwarancji utrzymania poststalinowskiego po
rzdku?
W niecae dwa tygodnie po mierci Stalina GUag zosta dogbnie zreorganizowa
ny. Znalaz si odtd pod jurysdykcj Ministerstwa Sprawiedliwoci, a jego infrastruk
tury gospodarcze przekazano odpowiednim ministerstwom cywilnym. Jeszcze bardziej
spektakularna od tych zmian administracyjnych, ktre jasno tumaczyy powane osa
bienie wszechmocnego Ministerstwa Spraw Wewntrznych, bya ogoszona w "Praw
dzie" 28 marca 1953 roku szeroko zakrojona amnestia. Na mocy wydanego poprzed
niego dnia dekretu Prezydium Rady Najwyszej ZSRR, podpisanego przez jego prze
wodniczcego marszaka Woroszyowa, amnestia obja:
1. Wszystkich skazanych na kary poniej piciu lat.
2. Wszystkie osoby skazane za sprzeniewierzenie, przestpstwa ekonomiczne i nad
uycie wadzy.
3. Kobiety w ciy i matki dzieci do lat dziesiciu, grnikw, mczyzn powyej lat
pidziesiciu piciu i kobiety powyej pidziesiciu.
WYJCIE ZE STALINIZMU 241
Poza tym dekret o amnestii przewidywa zmniejszenie o poow kar pozostaych do

odcierpienia przez innych winiw, oprcz skazanych za "zbrodnie kontrrewolucyj
ne", kradziee na wielk skal, bandytyzm i morderstwo z premedytacj.
W cigu kilku tygodni z GUagu wyszo okoo 1,2 miliona winiw, czyli prawie
poowa osadzonych we wszystkich obozach i koloniach penitencjarnych. Wikszo
z nich stanowili albo drobni przestpcy, skazani za niedue kradziee, albo zwykli oby
watele, ktrzy popadli w konflikt z jednym z niezliczonych praw represyjnych, obejmu
jcych prawie kad sfer dziaalnoci, poczynajc od "porzucenia stanowiska pracy"
a po "zamanie prawa o paszportach wewntrznych". Niejednoznaczno tej czcio
wej amnestii, z ktrej wyczono zwaszcza winiw politycznych i "osadnikw specjal
nych", odzwierciedlala nieokrelone jeszcze ewolucje i peen zakrtw bieg wydarze
z wiosny 1953 roku, okresu intensywnej walki o wadz, w ktrym pierwszy zastpca
przewodniczcego Rady Ministrw i minister spraw wewntrznych awrientij Beria
zdawa si zmienia w "wielkiego reformatora".
Na co liczono przy wprowadzeniu tak szeroko zakrojonej amnestii? Zdaniem bio
grafki awrientija Berii, Amy Knight, ogoszona z inicjatywy samego ministra spraw
wewntrznych amnestia z 27 marca 1953 roku wpisywaa si w ca seri posuni poli
tycznych, ktre wiadczyy o "liberalnym zwrocie" Berii, uwiklanego w walki o sukcesj
wadzy po mierci Stalina i zapanego w ow spiral obietnic politycznych. Dla uzasad
nienia amnestii Beria wystosowa 24 marca do prezydium Komitetu Centralnego dug
not, w ktrej wyjania, i na 2 526 402 winiw GUagu jedynie 221435, najczciej
osadzonych w "obozach specjalnych", uzna naley za "przestpcw szczeglnie nie
bezpiecznych dla pastwa". Przyznawa (nieslychane i zaskakujce wyznanie!), i
ogromna wikszo winiw nie stanowi dla pastwa zagroenia. Amnestia bya po
dana, by szybko udroni zbyt ociay i mao dochodowy system penitencjarny.
O coraz wikszych trudnociach w zarzdzaniu ogromnym GUagiem wspominano

regularnie od pocztku lat pidziesitych. Kryzys GUagu, ktry wikszo przywd
cw dostrzegla jeszcze na dugo przed mierci Stalina, rzuca nowe wiato na amne
sti z 27 marca 1953 roku. Tak wic to take racje ekonomiczne - a nie tylko polityczne
- doprowadziy nastpcw Stalina, wiadomych ogromnych problemw z zarzdzaniem
przeludnionym i coraz mniej "dochodowym" GUagiem, do ogoszenia szeroko
zakrojonej, cho jednoczenie czciowej amnestii.
Tak jak w tylu innych dziedzinach rwnie i w tej nie mona byo podj adnych ra
dykalnych krokw, dopki y Stalin. Wedug definicji historyka Moshe Lewina
w ostatnich latach ycia dyktatora wszystko byo "zmumifikowane".
Niemniej po mierci Stalina "nie wszystko byo jeszcze moliwe": z amnestii zostali
wykluczeni wszyscy ci, ktrzy byli gwnymi ofiarami bezprawia systemu, a wic skazani
za dziaalno kontrrewolucyjn "polityczni".
Wykluczenie politycznych z amnestii z 27 marca 1953 roku doprowadzio do zamie

szek i buntw winiw z obozw specjalnych GUagu, Rieczlagu i Stieplagu.
4 kwietnia "Prawda" ogosia, e "lekarzemordercy" padli ofiar prowokacji i e

zeznania wymuszono na nich "nielegalnymi metodami ledztwa" (w domyle - tortura
mi). Znaczenie wydarzenia wzroso jeszcze po przyjtej kilka dni pniej uchwale Ko
2 A. Knight, "Beria...", s.191.

' M. Craveri, N. Formozov, "La resistance...", s.197-209
mitetu Centralnego "O naruszeniu praworzdnoci przez organa bezpieczestwa pa

stwowego". Wynikao z niej jasno, e afera lekarzymordercw nie bya odosobnionym
przypadkiem, e ministerstwo bezpieczestwa przyznao sobie zbyt szerokie uprawnie
nia oraz e prowadzio wiele dziaa nielegalnych. Partia odrzucaa te metody i pot
piaa nadmiern wadz policji politycznej. Nadzieja, jak wzbudziy te teksty, dopro
wadzia niebawem do tego, e prokuratury zostay zasypane setkami tysicy prb o re
habilitacj. Z kolei winiowie, szczeglnie ci z obozw specjalnych, doprowadzeni do
rozpaczy ograniczonym i wybirczym charakterem amnestii z 27 marca, a wiadomi za
mtu wrd stranikw i kryzysu, w jakim znalaz si system represyjny, masowo odma
wiali pracy i podporzdkowania si nakazom komendantw obozw. 14 maja 1953 ro
ku ponad 14 tysicy winiw z rnych oddziaw norylskiego systemu obozowego
zorganizowao strajk i powoao komitety, wybrane spord rnych grup narodowo
ciowych, w ktrych gwn rol odgrywali Batowie i Ukraicy. Podstawowe postulaty
winiw dotyczyy: skrcenia dnia pracy do dziewiciu godzin; likwidacji numerw na
ubraniach; zniesienia ogranicze w korespondencji z rodzin; wydalenia wszystkich
szpicli; objcia amnesti winiw politycznych.
Podana 10 lipca 1953 roku oficjalna wiadomo o aresztowaniu Berii, oskaronego
o szpiegostwo na rzecz Anglii i o to, e jest "zaciekym wrogiem ludu", utwierdzia
winiw w przekonaniu, e w Moskwie zachodz jakie wane zmiany, i usztywnia ich
stanowisko w sprawie postulatw. Odmawianie pracy stawao si powszechne. 14 lipca
dwanacie tysicy winiw z systemu obozowego w Workucie przystpio z kolei do
strajku. Znakiem nowych czasw by fakt, i zarwno w Norylsku, jak w Workucie
z winiami podjto negocjacje, a szturm na buntownikw wielokrotnie odkadano.
Wzburzenie stao si cech endemiczn obozw o reimie specjalnym od lata 1953
a do XX Zjazdu w lutym 1956 roku. Najwiksza i najdusza rewolta wybucha w maju
1954 roku w trzecim oddziale Stiepagu, w pooonym niedaleko Karagandy (Kazach
stan) Kengirze. Trwaa czterdzieci dni i zostaa stumiona dopiero po wkroczeniu
na teren obozu wojsk MWD wspartych czogami. Osdzono ponownie i skazano oko
o czterystu winiw, a szeciu ocalaych czonkw kierujcego rewolt komitetu
stracono.
Znakiem zmian politycznych po mierci Stalina byo to, i niektre z postulatw,
zgaszanych przez zbuntowanych winiw w latach 1953-1954 zostay jednak spenio
ne: dzie pracy skrcono do dziewiciu godzin, a w ich yciu codziennym wprowadzo
no wiele znaczcych ulg.
W latach 1954-1955 rzd podj decyzje, ograniczajce wszechwadz MWD, ktre
zostao dogbnie zreorganizowane po likwidacji Berii. Zniesiono trjki - specjalne s
dy zajmujce si sprawami, lecymi w gestii policji politycznej. Policja ta zostaa prze
ksztacona w oddzielny twr, ktry przyj nazw Komitetu Bezpieczestwa Pastwo
wego (Komitiet Gosudarstwiennoj Biezopasnosti - KGB). Zosta on oczyszczony
z okoo 20% personelu sprzed marca 1953 roku, a na jego czele postawiono generaa
Sierowa, ktry wczeniej zajmowa si gwnie deportacj wszystkich narodowoci pod
czas wojny. Uwaany za czowieka bliskiego Nikicie Chruszczowowi genera Sierow
uosabia wszystkie dwuznacznoci okresu przejciowego, polegajce na tym, e wielu
wczorajszych dygnitarzy zachowao kluczowe stanowiska. Rzd ogosi nowe czciowe
amnestie, z ktrych najwaniejsza, z wrzenia 1955 roku, pozwolia uwolni osoby ska
zane w 1945 roku za "kolaboracj z okupantem" oraz niemieckich jecw wojennych
przetrzymywanych jeszcze w ZSRR. Ulono take doli "osadnikw specjalnych".

Otrzymali oni przede wszystkim prawo zmiany miejsca zamieszkania na znacznie szer
szym obszarze, a take nie musieli si ju tak czsto meldowa w nadzorujcych ich ko
mendanturach. W wyniku negocjacji niemiecko-sowieckich na najwyszym szczeblu de
portowani Niemcy, ktrzy stanowili 40% wszystkich osadnikw specjalnych (nieco po
nad 1 milion z okoo 2 750 000) pierwsi skorzystali, poczwszy od wrzenia 1955 roku,
ze zniesienia restrykcji cicych na tej kategorii wygnacw. Niemniej tekst nowego
prawa jasno precyzowa, i zniesienie restrykcji sdowych czy zawodowych dotyczcych
statusu czy miejsca zamieszkania nie pociga za sob "ani zwrotu skonfiskowanego
mienia, ani prawa powrotu na miejsce, z ktrego przesiedlono osadnikw specjal
nych"'.
Ograniczenia te byy bardzo charakterystyczne dla caego procesu nazywanego "de
stalinizacj" - niepenego i stopniowego. Prowadzona pod kierunkiem stalinowca Niki
ty Chruszczowa, ktry podobnie jak inni dygnitarze swojego pokolenia uczestniczy
bezporednio w represjach - rozkuaczaniu, czystkach, deportacjach i egzekucjach
destalinizacja moga si jedynie ograniczy do potpienia niektrych ekscesw "okresu
kultu jednostki". Tajny referat, odczytany przez Chruszczowa wieczorem 24 lutego
1956 roku przed sowieckimi delegatami na XX Zjazd, by bardzo ogldny w potpieniu
stalinizmu i nie kwestionowa adnej z zasadniczych decyzji partii po 1917 roku. Ten se
lektywny charakter ujawnia si zarwno w chronologii stalinowskiego "wypaczenia"-
ktre datowano na rok 1934, wyczajc w ten sposb zbrodnie popenione w czasie
kolektywizacji i wielkiego godu lat 1932-1933 - jak w doborze wspomnianych ofiar,
ktre bez wyjtku byy komunistami, najczciej prawowiernymi i oddanymi stalinow
cami, ale nigdy zwykymi obywatelami. Ograniczajc zasig represji jedynie do komuni
stw - ofiar osobistej dyktatury Stalina - i do konkretnych epizodw historii, ktra za
czynala si dopiero po zabjstwie Siergieja Kirowa, tajny referat pomija najwaniejsz
kwesti: spraw wewntrznej odpowiedzialnoci partii, a po 1917 roku spraw odpo
wiedzialnoci partii wobec spoeczestwa.
Po tajnym referacie zastosowano pewne konkretne rodki, ktre uzupeniy podjte
dotychczas ograniczone rozporzdzenia. W marcu i kwietniu 1956 roku wszyscy osad
nicy specjalni, nalecy do ktrego z "narodw ukaranych" za domnieman kolabora
cj z Niemcami hitlerowskimi i deportowani w latach 1943-1945, zostali "wyjci spod
nadzoru administracyjnego organw Ministerstwa Spraw Wewntrznych", nie mogli
jednak domaga si zwrotu skonfiskowanego mienia ani powrotu do regionu pocho
dzenia. Te prodki wywoay gniew zesacw, z ktrych wielu odmwio podpisania
wymaganego przez administracj zobowizania, e nie bd si domaga zwrotu mie
nia i nie wrc w rodzinne strony. Wobec takiej postawy, wiadczcej o nieslychanej
zmianie klimatu politycznego i mentalnoci, rzd sowiecki poczynil dalsze ustpstwa,
przywracajc 9 stycznia 1957 roku dawne republiki i obwody autonomiczne, rozwiza
ne tu po zakoczeniu wojny. Nie przywrcono jedynie Autonomicznej Republiki Tata
rw Krymskich.
Przez trzy dziesiciolecia Tatarzy mieli walczy o przyznanie im prawa do powrotu.
Poczynajc od 1957 roku zaczy wraca na swoj ziemi dziesitki tysicy Karaczajw,
W.N. Ziemskow, "Massowoje oswobodienije spiecposielencew i ssylnych", "Socyoogiczeskije Issle

dowanija" 1991, nr 1, s. 5-26.
Kamukw, Bakarw, Czeczenw i Inguszw. Wadze nie uatwiay im niczego. Po

midzy chccymi odzyska dawne mieszkania deportowanymi a zajmujcymi je od
1945 roku sprowadzonymi z ssiednich regionw rosyjskimi osadnikami doszo do wie
lu konfliktw. Nie majc propiski, czyli zameldowania, powiadczonego przez lokaln
milicj, ktre byo jedynym dokumentem dajcym prawo zamieszkiwania w danej miej
scowoci, dawni zesacy musieli raz jeszcze po powrocie do siebie osiedla si w pro
wizorycznych barakach, w dzielnicach ndzy czy w namiotach, pod grob aresztowania
w kadej chwili za zamanie prawa o paszportach (za co czekay ich dwa lata wizie
nia). W lipcu 1958 roku czeczeska stolica Grozny staa si teatrem krwawych star
midzy Rosjanami a Czeczenami. Kruchy spokj powrci dopiero po uruchomieniu
przez wadze funduszy na budow mieszka dla byych deportowanych5.
Kategoria osadnikw specjalnych przestaa oficjalnie istnie dopiero w styczniu
1960 roku. Ostatnimi deportowanymi uwolnionymi od statusu pariasw byli tak zwani
nacjonalici ukraiscy i batyccy. Zesacy byli ju tak znueni walk z nowymi prze
szkodami stawianymi przez administracj na drodze ich powrotu, e do ojczyzny
powrcia mniej ni poowa deportowanych Ukraicw i Batw. Pozostali spord
ocalonych od mierci "zapucili korzenie" w regionie zsyki.
Znaczna wikszo winiw, skazanych za dziaania kontrrewolucyjne, zwolniona
zostaa dopiero po XX Zjedzie. W latach 1954-1955 wypuszczono ich mniej ni
90 tysicy. W latach 1956-1957 opucio GUag blisko 310 tysicy "kontrrewolucjo
nistw". I stycznia 1959 roku w obozach pozostawao 11 tysicy winiw politycz
nychb. Aby przyspieszy procedur, do obozw wysano ponad dwiecie specjalnych
komisji rewizyjnych i zadekretowano szereg kolejnych amnestii. Jednake uwolnienie
nie oznaczao jeszcze rehabilitacji. W cigu dwch lat (1956-1957) nalen rehabili
tacj otrzymao mniej ni 60 tysicy osb. Ogromna wikszo musiaa oczekiwa la
tami, a czasem dziesitkami lat na otrzymanie cennego wiadectwa. Rok 1956 pozo
sta jednak w pamici zbiorowej jako rok "powrotu", tak wietnie opisany przez Wa
silija Grossmana w powieci "Wszystko pynie". Ten wielki powrt, ktry odbywa si
w najwikszej oficjalnej ciszy i ktry przypomina, e miliony ludzi nie wrc nigdy,
mg zrodzi tylko gbokie wzburzenie umysw, rozlegy wstrzs spoeczny i moral
ny, tragiczn konfrontacj w spoeczestwie, w ktrym, jak pisaa Lidia Czukowska,
"odtd patrzyy sobie w oczy dwie Rosje. Ta, ktra uwizia, i ta, ktra zostaa uwi
ziona". Pierwsz trosk wadz w zaistniaej sytuacji byo oddalanie indywidualnych
lub zbiorowych da ukarania funkcjonariuszy, ktrzy dopucili si pogwacenia so
cjalistycznej praworzdnoci lub stosowania nielegalnych metod ledztwa w okresie
kultu jednostki. Jedyna droga odwoawcza prowadzia przez komisje kontroli partyj
nej. W sprawie rehabilitacji wadze wysay do prokuratur kilka oklnikw, ktrena
kazyway priorytetowo traktowa czonkw partii i wojskowych. Nie doszo do adnej
czystki.
Wraz z uwolnieniem "politycznych" liczba winiw poststalinowskiego GUagu
ogromnie si zmniejszya, by ustabilizowa si na przeomie lat pidziesitych i sze
dziesitych na poziomie okoo 900 tysicy, z ktrych twardy "rdze" stanowio 300 ty
sicy skazanych na dugoletnie wyroki pospolitych przestpcw i recydywistw, a poza
J.-J. Marie, "Les Derniers...", s.120.

W. Ziemskow, "Guag", s.14.
nimi siedziao jeszcze 600 tysicy drobnych przestpcw, skazanych na mocy wci ak
tualnych represyjnych praw na kary czsto niewspmierne do przestpstwa. Powoli za
nikaa pionierska rola GUagu w kolonizacji i eksploatacji bogactw naturalnych Dale
kiej Pnocy i sowieckiego Dalekiego Wschodu. Wielkie kompleksy penitencjarne epo
ki stalinowskiej podzieliy si na mniejsze jednostki. Zmienia si te geografia
GUagu: wikszo obozw przeniesiono do europejskiej czci ZSRR. Pozbawienie
wolnoci nabrao stopniowo charakterystycznej dla kadego spoeczestwa funkcji re
gulujcej, aczkolwiek w poststalinowskim ZSRR zachowao specyfik waciw syste
mowi, ktry nie mia nic wsplnego z pastwem prawa. W miar kolejnych kampanii
potpiajcych jakie uznane nagle za niedopuszczalne zachowanie spoeczne alkoho
lizm, chuligastwo, "pasoytnictwo - do kryminalistw doczano "zwykych obywa
teli oraz ma grupk osb (kilkaset rocznie), skazanych przewanie z artykuu 70 i 190
nowego, wprowadzonego w 1960 roku, kodeksu karnego.
Rozmaite posunicia w celu uwolnienia i amnestionowania winiw zostay uzu
penione decydujcymi zmianami w prawodawstwie karnym. Wrd pierwszych ustaw
reformujcych prawodawstwo stalinowskie znalaz si dekret z 25 kwietnia 1956 roku,
ktry znosi antypracownicze prawo z 1940 roku, zabraniajce robotnikom odejcia
z fabryki. Po pierwszym kroku w kierunku zniesienia ingerencji prawa karnego w sto
sunki pracy nastpio wiele innych posuni. Wszystkie te czstkowe rozwizania zosta
y usystematyzowane wraz z przyjciem 25 grudnia 1958 roku nowych "Zasad prawa
karnego". Z ich tekstu usunito zasadnicze postanowienia prawodawstwa karnego
poprzednich kodeksw, takie jak pojcie "wroga ludu" i "zbrodni kontrrewolucyjnej".
Poza tym wiek odpowiedzialnoci sdowej podniesiony zosta z czternastu do szesnastu
lat; nie wolno byo wicej stosowa tortur i przemocy w celu wymuszenia zezna;
oskarony mia prawo uczestniczy w posiedzeniach sdu, mie adwokata i zaznajomi
si z aktami swojej sprawy; poza sytuacjami wyjtkowymi procesy miay by publiczne.
Kodeks karny z 1960 roku utrzymywa jednak cz artykuw, pozwalajcych na kara
nie kadej formy politycznego lub ideologicznego odchylenia od oficjalnej linii partii.
W myl artykuu 70 kady, kto "uprawia propagand, majc na celu osabienie wa
dzy sowieckiej... przy uyciu oszczerczych twierdze, szkalujcych pastwo i spoecze
stwo", podlega karze od szeciu miesicy do siedmiu lat obozu, po ktrym nastpi
moga zsyka na okres od dwch do piciu lat. Artyku 190 dotyczy "niedoniesienia"
o przestpstwie przeciwko sowieckiemu pastwu i grozi kar od roku do trzech lat
obozu lub rwnowanego okresu prac publicznych. W latach szedziesitych i siedem
dziesitych obu paragrafw uywano czsto do karania "odchylenia politycznego lub
ideologicznego". 90% osb skazywanych corocznie za "antysowiecko dostawao wy
roki z tych dwch artykuw.
W latach politycznej "odwily" i oglnej poprawy poziomu ycia, w ktrych jednak
pami o przeladowaniach bya wci ywa, aktywne formy okazywania sprzeciwu lub
kontestacji byy bardzo rzadkie: w pierwszej poowie lat szedziesitych raporty KGB
notoway 1300 "opozycjonistw" w roku 1961, 2500 w 1962, 4500 w 1964 11300
w 1965'. W latach szedziesitych i siedemdziesitych przedmiotem szczeglnego,
"bliskiego" nadzoru sub KGB byy trzy kategorie obywateli: mniejszoci religijne (ka
tolicy, baptyci, zielonowitkowcy, adwentyci), mniejszoci narodowe, ktre zostay
' N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s. 501-503.

najbardziej dotknite represjami w epoce stalinowskiej (Batowie, Tatarzy krymscy,

Niemcy oraz Ukraicy z rejonw zachodnich, w ktrych opr przeciw sowietyzacji by
szczeglnie silny) oraz inteligencja twrcza naleca do ruchu "dysydenckiego", ktry
pojawi si w pocztku lat szedziesitychs.
Po ostatniej kampanii antyklerykalnej, do ktrej haso rzucone zostao w 1957 roku,
a ktra ograniczaa si najczciej do zamknicia pewnej liczby otwartych ponownie po
wojnie cerkwi, konflikt midzy pastwem a Cerkwi prawosawn ustpi miejsca koeg
zystencji. Uwaga wyspecjalizowanych sub KGB kierowaa si odtd bardziej ku
mniejszociom religijnym, podejrzanym nie tyle ze wzgldu na ich przekonania religij
ne, ile ze wzgldu na wsparcie, jakie otrzymyway z zagranicy. Kilka rozproszonych da
nych wiadczy o marginalnoci zjawiska: w latach 1973-1975 aresztowano 116 bapty
stw; w 1984 roku 200 baptystw odsiadywao kary wizienia lub obozu, a rednia wy
soko wyroku wynosia rok.
Na zachodniej Ukrainie, ktra przez dugi czas naleaa do regionw najbardziej
opornych wobec sowietyzacji, w latach 1961-1973 zlikwidowano w Tarnopolu, Iwano
-Frankowsku i Lwowie (podobnie jak we wschodnioukraiskim Zaporou) okoo dzie
siciu "grupek nacjonalistycznych", spadkobierczy OUN. Kary, wymierzane ich czon
kom, opieway z zasady na pi do dziesiciu lat obozu. W innym regionie, na Litwie,
podporzdkowanym brutalnie w latach czterdziestych, lokalne rda odnotowuj bar
dzo mao aresztowa w latach szedziesitych i siedemdziesitych. Zabjstwo w po
dejrzanych okolicznociach trzech katolickich ksiy w 1981 roku, w ktre prawdopo
dobnie wpltane byo KGB, potraktowane zostao jako niedopuszczalna prowokacja.
A do rozpadu ZSRR cikim dziedzictwem po epoce stalinowskiej pozosta pro
blem deportowanych w 1944 roku Tatarw krymskich, ktrym nie przywrcono repu
bliki. Od koca lat pidziesitych Tatarzy krymscy, ktrych osiedlono gwnie w Azji
rodkowej, rozpoczli - co wiadczy o tym, e czasy naprawd si zmieniy - kampanie
petycji o zbiorow rehabilitacj i prawo do powrotu na Krym. W 1966 roku petycja ze
130 tysicami podpisw zostaa zoona przez delegacj tatarsk na XXIII Zjazd
KPZR. Dekret Prezydium Rady Najwyszej z wrzenia 1967 roku anulowa oskarenie
o "zbiorow zdrad". Trzy miesice pniej kolejny dekret pozwoli Tatarom osiedla
si w dowolnym miejscu pod warunkiem przestrzegania prawa o paszportach, co wiza
o si z posiadaniem staej pracy. Midzy 1967 a 1978 rokiem jedynie mniej ni 15 ty
sicy osb, czyli 2% ludnoci tatarskiej - zdoao uregulowa swoj sytuacj paszporto
w. Ruchowi Tatarw krymskich pomogo zaangaowanie si na jego rzecz generaa
Grigorienki, ktry zosta aresztowany w 1969 roku w Taszkiencie i osadzony w szpitalu
psychiatrycznym. Ta forma pozbawiania wolnoci bdzie w latach siedemdziesitych
stosowana wobec kilkudziesiciu osb rocznie.
Za pocztek ruchu dysydenckiego historycy uznaj w zasadzie pierwszy publiczny
proces polityczny epoki postalinowskiej z lutego 1966 roku, w ktrym skazano pisarzy
Andrieja Siniawskiego i Jurija Daniela na siedem i pi lat obozu. 5 grudnia 1965 roku
manifestacja poparcia dla aresztowanych pisarzy zgromadzia na moskiewskim placu
Puszkina tylko okoo pidziesiciu osb. Dysydenci - a byo to kilkuset intelektuali
L. Alexeieva, Soviet Dissent, Contemporary Movements for National, Religious and Human
Rights", Wesleyan UP,1985. Jest to najpeniejsze opracowanie na temat ruchw dysydenckich, z ktrego
zaczerpnito cytowane tu pobienie dane.
stw w poowie lat szedziesitych, a od tysica do dwch tysicy w chwili apogeum

ruchu w dziesi lat pniej - wprowadzili zupenie nowy sposb kontestacji systemu.
Zamiast negowania prawomocnoci reimu domagali si doki
dokadnego przestrzegania
sowieckiego prawa, konstytucji i umw midzynarodowych, podpisanych przez ZSRR.
Metody dziaania dysydentw byy zgodne z now zasad: odrzucenie konspiracji, ca
kowita jawno ruchu oraz szeroka popularyzacja podejmowanych dziaa rwnie
dziki organizowanym moliwie najczciej konferencjom prasowym z korespondenta
mi zagranicznymi.
W tej nierwnej konfrontacji midzy kilkoma setkami dysydentw a pastwem so
wieckim decydujca staa si waga opinii publicznej, zwaszcza po ukazaniu si na za
chodzie w kocu 1973 roku ksiki Aleksandra Soenicyna "Archipelag GUag, po
ktrej pisarz zosta wydalony z ZSRR. W cigu kilku lat, dziki akcji malekiej grupki
ludzi, sprawa praw czowieka w ZSRR staa si powan kwesti midzynarodow
i gwnym tematem Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie, ktra rozpo
cza si w 1973 roku w Helsinkach. Podpisany przez ZSRR Akt Kocowy konferencji
wzmocnii pozycj dysydentw, ktrzy w kilku miastach (w Moskwie, Leningradzie, Ki
jowie i Wilnie) zaoyli "grupy helsiskie", z zadaniem przekazywania kadej informa
cji o amaniu praw czowieka. Dziaalno informacyjna podjta zostaa zreszt w duo
trudniejszych warunkach ju w 1968 roku, kiedy to zacz si ukazywa co dwa lub trzy
miesice konspiracyjny biuletyn pod tytuem "Kronika wypadkw biecych", ktry in
formowa o najrniejszych formach zamachw na wolnoci obywatelskie. W nowej sy
tuacji, wywoanej umidzynarodowieniem kwestii praw czowieka w ZSRR, policyjna
machina bya czciowo ograniczona w dziaaniu. Nie mogo ju przej nie zauwaone
aresztowanie adnego znanego opozycjonisty, a informacja o jego losie wydostawaa
si szybko za granic. Dziaania policyjne pozostaway odtd w cisym powizaniu
z wahaniami "odprenia" midzynarodowego: w latach 1968-1972 i 1979-1982 byo
wicej aresztowa ni w latach 1973-1976. Przy obecnym stanie dokumentacji nie mo
na sporzdzi dokadnego bilansu osb aresztowanych z powodw politycznych w la
tach 1960-1985. rda dysydenckie mwi o kilkuset aresztowaniach w najtrudniej
szych latach. W 1970 roku "Kronika wypadkw biecych" odnotowaa sto sze wy
rokw skazujcych, w tym dwadziecia na "profilaktyczne odosobnienie" w szpitalu
psychiatrycznym. W 1971 roku liczby przytaczane przez "Kronik wypadkw bie
cych" wynosz odpowiednio 85 i 24. W okresie midzynarodowej konfrontacji lat
1979-1981 aresztowano okoo piciuset osb.
W kraju, w ktrym wadza zawsze bya przeciwna swobodzie wyraania nonkonfor
mistycznych opinii, negujcych sam natur tej wadzy, zjawisko dysydencji, wyraz ra
dykalnej opozycji i innej koncepcji politycznej, bronicej przed prawem zbiorowoci
praw jednostki, nie mogo mie bezporedniego wpywu na spoeczestwo. Prawdziwa
zmiana zasza gdzie indziej: w wielu sferach autonomii spoecznej i kulturalnej, ktre
rozwiny si, poczwszy od lat szedziesitych i siedemdziesitych, i w jeszcze wik
szym stopniu w poowie lat osiemdziesitych, gdy cz elit politycznych zdaa sobie
spraw z niezbdnoci zmiany rwnie radykalnej jak ta, ktra nadesza w 1953 roku.
ZAKOCZENIE
Powysze opracowanie nie roci sobie pretensji do przedstawienia rewelacji na te

mat przemocy pastwowej w ZSRR i form represji, stosowanych w pierwszym
okresie istnienia reimu sowieckiego. Specyfika tego zagadnienia jest ju od
dawna zbadana przez historykw, ktrzy z opisaniem gwnych sekwencji i zasigu ter
roru nie czekali na otwarcie archiww. Dostp do nich pozwala natomiast na dokona
nie pierwszego bilansu, jeli chodzi o jego przebieg, dane liczbowe i formy. Szkic ten
stanowi pierwszy etap porzdkowania zagadnie, zwizanych ze stosowaniem przemo
cy, jej nawrotw i jej znaczenia w rnych sytuacjach.
Postpowanie to wpisuje si w rozlegy warsztat pracy, rozpocztej przed mniej wi
cej dziesicioma laty, zarwno na Zachodzie, jak i w Rosji. Nawet po czciowym
otwarciu archiww historycy chcieli przede wszystkim porwna historiografi stworzo
n w okresie "nienormalnoci" z udostpnianymi wreszcie rdami. Dlatego wanie
od kilku lat niektrzy historycy, szczeglnie rosyjscy, publikuj materiay, ktre stay
si podstaw wszystkich zakoczonych niedawno lub prowadzonych wspczenie ba
da. Na pierwsze miejsce wysuny si zwaszcza kwestie wiata agrw, konfliktu mi
dzy wadz a chopstwem czy mechanizmw podejmowania decyzji na szczytach wa
dzy. Historycy tacy jak Wiktor Ziemskow czy Nikoaj Bugaj dokonali na przykad
pierwszego liczbowego bilansu deportacji w czasie trwania caej epoki stalinowskiej.
Wiktor Daniow w Rosji, a Andrea Graziosi we Woszech uwypuklili zarazem cigo,
jak i zasadnicze znaczenie konfliktu midzy now wadz a chopstwem. Posugujc si
dokumentami Komitetu Centralnego, Oleg Chlewniuk nawietlil szereg problemw
funkcjonowania "pierwszego krgu kremlowskiej wadzy".
Na podstawie tych bada sprbowaem zrekonstruowa przebieg cyklw przemocy po

1917 roku, ktre stanowi jdro wci nie napisanej historii spoecznej ZSRR. Studiu
jc temat bardzo ju wyeksploatowany przez "pionierw", ktrzy odtworzyli ex nihilo
gwne tragiczne fragmenty tej historii, wybralem rda, ktre wydaway mi si naj
bardziej typowe dla rnych form gwatu i represji, jej stosowania i grup ofiar, lecz tak
e dla ich niespjnoci i sprzecznoci. Wemy za przykad nieslychan gwatowno wy
powiedzi Lenina na temat mienszewickich opozycjonistw, ktrych trzeba "wszystkich
rozstrzela", a ktrzy jednak w rzeczywistoci najczciej byli tylko wizieni, czy te
skrajn brutalno oddziaw rekwizycyjnych, ktre pod koniec 1922 roku wci terro
ryzoway wsie, podczas gdy wadze centralne co najmniej od roku propagoway NEP,
lub choby sprzecznoci nastpujcych po sobie w latach trzydziestych spektakularnych
masowych faz aresztowa i zwolnie w ramach akcji "rozadowania wizie". Przyto
ZAKOCZENIE 249
czyem tak wiele przykadw w intencji sporzdzenia inwentarza form przemocy i re

presji, ktry rozszerzyby pole bada nad mechanizmami, skal i znaczeniem masowe
go terroru.
Cigo stosowania tych praktyk a do mierci Stalina i ich decydujcy wpyw na hi
stori spoeczn ZSRR usprawiedliwiaj, jak mi si zdaje, przesunicie na dalszy plan,
przynajmniej w pierwszym etapie badawczym, historii politycznej. Z usiowaniem do
konania rekonstrukcji wydarze czy si prba syntezy, ktra bierze pod uwag zarw
no zdobyt dawniej, jak i cakiem wie wiedz oraz dokumenty, nasuwajce coraz to
nowe pytania. S to najczciej raporty z terenu - korespondencja lokalnych funkcjo
nariuszy na temat godu, raporty lokalnej Czeka o strajkach robotniczych w Tule, spra
wozdania administracji GUagu o stanie podlegych jej winiw - ktre obrazuj co
dzienn rzeczywisto i skrajno tego wiata niesychanej wprost przemocy.
Przed podsumowaniem bada bdcych istot tego studium trzeba najpierw przy
pomnie rne cykle przemocy i represji.
Pierwszy z nich, trwajcy od koca roku 1917 do koca roku 1922 rozpoczyna si
wraz z przejciem wadzy, ktre dla Lenina w nieunikniony sposb czy si z wojn do
mow. Po bardzo krtkiej fazie instrumentalizacji rnych form spontanicznej przemocy
spoecznej, ktre dziaay jako "siy rozkadu" starego systemu, od wiosny 1918 roku
mamy do czynienia ze wiadom ofensyw przeciw chopstwu, ktra ponad konfliktem
zbrojnym midzy "czerwonymi" a "biaymi" uksztatuje na kilkadziesit lat praktyk ter
roru i uwarunkuje niepopularno wadzy politycznej, czego ta bya zreszt wiadoma.
Uderzajce jest, mimo ryzyka, jakie niesie nietrwao wadzy, odrzucenie przez ni ja
kiejkolwiek negocjacji, ucieczka do przodu w obliczu trudnoci, czego ilustracj stay si
zwaszcza represje wobec "naturalnego sprzymierzeca" bolszewikw, jakim byli robot
nicy, gdy pod tym wzgldem rewolta w Kronsztadzie bya jedynie dokoczeniem proce
su. Ten pierwszy cykl nie koczy si ani po klsce biaych, ani wraz z wprowadzeniem
NEPu i przedua si dziki wasnej dynamice. Jego zakoczenie przynosi dopierona
dejcie godu 1922 roku, ktry niszczy ostatnie orodki chopskiego oporu.
Jakie znaczenie naley nada krtkiej przerwie, oddzielajcej w latach 1923-1927
dwa cykle przemocy? Wiele elementw przemawia za stopniowym odchodzeniem od
permanentnej wojny domowej: siy policyjne zmniejszaj znacznie sw liczebno, mo
na zauway rozejm z chopstwem i pocztki regulacji prawnej. Niemniej policja poli
tyczna nie tylko nie znika, ale zachowuje swoje funkcje kontroli, nadzoru i rejestracji
obywateli. Ju krtkotrwao tej przerwy kae zrelatywizowa jej znaczenie.
O ile pierwszy cykl represji wpisa si w histori bezporednich i powszechnych kon
fliktw swojej epoki, o tyle drugi rozpocz si od wiadomej ofensywy grupy stalinow
skiej przeciw chopstwu, w sytuacji walk na szczytach wadzy. Po obu stronach ponowny
wybuch nieograniczonej przemocy traktowany by jako powrt do poprzedniej epoki.
Wadza polityczna przyja praktyki stosowane kilka lat wczeniej. Brutalizacja stosun
kw spoecznych w okresie pierwszego cyklu uruchomia na nowo machin terroru, ale
sta a si te przyczyn regresu spoecznego w nastpnym wierwieczu. Ta druga wojna
wypowiedziana chopstwu ma decydujce znaczenie dla instytucjonalizacji terroru jako
sposobu rzdzenia. I to z kilku wzgldw: wykorzystuje napicia spoeczne, ujawniaj
ce drzemic, szczeglnie w wiecie wiejskim, "archaiczn", tradycyjn przemoc; roz
poczyna system masowych deportacji; jest take kuni kadr politycznych dla reimu.
Wreszcie, wprowadzajc prawdziwie upiecz danin, ktra dezorganizuje cao cy
klu produkcyjnego, tego, jak go okreli Bucharin, systemu "wyzysku feudalnowojsko

wego", doprowadza do nowej formy niewolnictwa i przygotowuje grunt pod nadejcie
nowego, kracowego dowiadczenia stalinizmu: godu z 1933 roku, ktry jest najtra
giczniejszym zjawiskiem w bilansie ofiar okresu stalinowskiego. Po tej skrajnoci - ani
nie ma ju komu sia, ani nie ma wolnych miejsc w wizieniach - nastpuje prba krt
kiego, dwuletniego rozejmu i po raz pierwszy uwalnia si masowo winiw. Jednak
sporadyczne zarzdzenia, agodzce sytuacj, stwarzaj nowe napicia: dzieciom kua
kw przywraca si prawa obywatelskie, ale nie pozwala si im wrci na ojcowizn.
W jaki sposb, poczynajc od wojny chopskiej, nastpuj po sobie i zazbiaj si
rne sekwencje terroru w latach trzydziestych i w nastpnym dziesicioleciu? Charak
teryzujc je, moemy si oprze na rnych kryteriach, takich jak intensywno i rady
kalizm stosowanych represji. W niespena dwuletnim (od koca 1936 do koca 1938
roku) okresie Wielkiego Terroru wykonano 85% wyrokw mierci, wydanych przez s
dy specjalne w caym okresie stalinowskim. W tym czasie przekrj spoeczny ofiar nie
ma wyranego charakteru: znaczna liczba straconych lub aresztowanych funkcjonariu
szy partyjnych nie moe przesoni ogromnego zrnicowania socjologicznego ofiar zli
kwidowanych "przypadkowo", przy okazji wypeniania kontyngentw. Czy tych stoso
wanych "na prawo i lewo", lepych i barbarzyskich represji nie mona wytumaczy
w owym apogeum terrorystycznego paroksyzmu, niezdolnoci do ominicia pewnych
przeszkd i rozwizania konfliktw spoecznych inaczej ni zabijaniem?
Innego kryterium w ustaleniu sekwencji terroru dostarcza nam typologia grup ofiar.
Na oglnym tle wzrastajcej penalizacji stosunkw spoecznych dostrzec moemy
w cigu dziesiciolecia szereg wyranych ofensyw represyjnych, z ktrych ostatnia, po
przez wzmocnienie ustawodawstwa antyrobotniczego, dotkna w 1938 roku "zwy
kych" mieszkacw miast.
Poczwszy od 1940 roku, wobec sowietyzacji wchonitych niedawno terytoriw,
a nastpnie Wielkiej Wojny Narodowej, nastpuje nowa sekwencja represji, ktrej cha
rakterystyczn cech jest jednoczesne wyznaczenie nowych grupowych ofiar w postaci
"nacjonalistw" i "wrogich narodowoci" oraz systematyzacja masowych deportacji.
Zapowiedzi tej nowej fali zauway mona ju w latach 1936-1937, zwaszcza na przy
kadzie deportacji Koreaczykw, w okresie zaostrzenia polityki w sprawie granic.
Poczwszy od 1939 roku, aneksja Polski, a nastpnie pastw batyckich daje okazj do
jednoczesnej eliminacji przedstawicieli tak zwanej nacjonalistycznej buruazji i deporta
cji okrelonych grup mniejszociowych, na przykad Polakw z Galicji Wschodniej. Ta
ostatnia praktyka nabiera rozmachu w czasie samej wojny, przy lekcewaeniu ywotnych
potrzeb obrony zagroonego zniszczeniem kraju. Nastpujce kolejno deportacje caych
grup - Niemcw, Czeczenw, Tatarw, Kamukw - wiadcz midzy innymi o mistrzow
skiej sprawnoci w przeprowadzaniu tego typu operacji, nabytej ju na pocztku lat trzy
dziestych. Praktyk tych nie ograniczono do okresu wojennego. Kontynuuje si je w spo
sb wybirczy przez cae lata czterdzieste w ramach dugotrwaego procesu pacyfikacji
i sowietyzacji wczonych do imperium nowych regionw. Napyw duych kontyngentw
winiw rnych narodowoci do GUagu, jaki nastpuje w tym okresie, zmienia zresz
t gboko skad koncentracyjnego wiata, w ktrym przedstawiciele "narodw ukara
nych" i narodowi partyzanci zajmuj odtd pierwszoplanow pozycj.
Procesowi wychodzenia z wojny towarzyszy ponowne zaostrzanie sankcji, czego
konsekwencj jest nieustanny wzrost liczby winiw GUagu. Okres bezporednio
ZAKOCZENIE 251
powojenny charakteryzuje si wic najwysz w historii liczb osadzonych w GUagu,

ale take pocztkiem kryzysu wiata agrw rozronitego ponad wszelk miar i targa
nego licznymi napiciami, a przy tym coraz mniej dochodowego gospodarczo.
Zreszt ostatnie, jeszcze bardzo sabo znane, lata wielkiego cyklu stalinowskiego
daj wiadectwo charakterystycznych dla tej epoki wynaturze: na tle odrodzonego
ukrytego antysemityzmu powrt retoryki spisku wprowadzi na scen rywalizacj mao
rozpoznanych si - klanw w policji politycznej lub lokalnych organizacjach partyjnych.
Nasuwa to historykom pytanie o ewentualno ostatniej kampanii, nowego Wielkiego
Terroru, ktrego gwn ofiar miaaby by ludno ydowska Zwizku Sowieckiego.
To krtkie przypomnienie trzydziestu piciu lat historii ZSRR podkrela stao prak
tyki skrajnej przemocy jako formy politycznego sprawowania rzdw w spoeczestwie.
Czy naley teraz podj klasyczn kwesti cigoci midzy pierwszym, "leninow
skim", a drugim, "stalinowskim", cyklem represji, z ktrych pierwszy by zapowiedzi
drugiego? Konfiguracja historyczna jest w obu przypadkach z pewnoci nieporwny
walna. "Czerwony terror" jesieni 1918 roku zrodzi si w sytuacji wojny domowej, co
czciowo tumaczy skrajny charakter represji. Natomiast wojna z chopstwem, ktra
lega u podstaw drugiego cyklu przemocy, nastpuje w kraju spacyfikowanym i wiad
czy o trwaej ofensywie podjtej przeciw przewaajcej wikszoci spoeczestwa. Mi
mo wyranej odmiennoci obu sytuacji uycie terroru jako gwnego instrumentu do
realizacji leninowskiego projektu politycznego wyraone jest jasno i przyjte jeszcze
przed rozpoczciem wojny domowej, jako co prawda przejciowy, ale spjny program
dziaania. Z tego punktu widzenia krtki rozejm okresu NEPu oraz trudne dyskusje
midzy przywdcami bolszewickimi w sprawie drg dalszego rozwoju nasuwaj znw
pytanie o moliwo normalizacji oraz odejcia od form represji, traktowanych jako je
dyny sposb rozwizywania napi spoecznych i ekonomicznych. W rzeczywistoci
w cigu tych kilku lat wiat wiejski yje na uboczu, a stosunki midzy wadz i spole
czestwem cechuje na og wzajemne ignorowanie si.
czca oba cykle przemocy wojna chopska staa si w przyszoci rodzajem matry
cy, rozbudzajc wyprbowane ju i rozwinite w latach 1918-1922 dziaanie, takie jak
kampanie rekwizycji, w ktrych wykorzystywano napicia spoeczne wrd chopstwa,
czy bezporednie dziaania siowe, a take wzmagajc atawistyczn brutalno. Obie
strony - i oprawcy, i ofiary - maj wraenie, e powtarzaj znany ju scenariusz.
Nawet jeli epoka stalinowska z oczywistych powodw, wynikajcych z traktowania
terroru jako immanentnego czynnika sprawowania wadzy i zarzdzania spoecze
stwem, wprowadza nas w wiat specyficzny tylko dla siebie, trzeba postawi sobie pyta
nie o przyczyny represji. Pod tym wzgldem mona rozpatrywa spraw deportacji
przez pryzmat wczeniejszego przypadku, jakim jest rozkozaczenie w latach 1919-1920.
Po ponownym zajciu terytoriw kozackich wadza podejmuje dziaania deportacyjne
wobec caej miejscowej ludnoci. Operacja ta stanowi dalszy cig pierwszej ofensywy,
ktra, cho wymierzona bya w bogatszych Kozakw, z powodu gorliwoci wypeniaj
cych obowizek miejscowych funkcjonariuszy doprowadzia do "masowej ekstermina
cji". Pod wieloma wzgldami wydarzenie to zapowiada praktyki i powizania przyczy
nowoskutkowe, do ktrych dojdzie, na inn skal i w odmiennej sytuacji, dziesi lat
pniej: napitnowanie grupy spoecznej, naduywanie wadzy w terenie, a nastpnie
prba rozwizania problemu za pomoc deportacji. We wszystkich tych elementach
znale mona iepokojce podobiestwa do praktyk stosowanych przy rozkuaczaniu.
Jeli jednak rozszerzy refleksj o oglniejsze zjawisko zbiorowego wykluczania ze

spoeczestwa, a nastpnie izolowania wrogich grup, czego konsekwencj byo stworze
nie w czasie wojny domowej caego systemu obozw, naleaoby podkreli wymowne
przerwy midzy dwoma cyklami represji. Biorc pod uwag cele i realia, nie da si zasto
sowa tej samej miary do rozrastania si obozw w czasie wojny domowej czy zsyek z lat
dwudziestych oraz wiata agrw, jaki rozwinie si w latach trzydziestych. Albowiem wiel
ka reforma z 1929 roku prowadzi nie tylko do odrzucenia form tradycyjnego wiziennic
twa, ale staje si fundamentem nowego systemu, ktrego cech charakterystyczn jest
midzy innymi praca przymusowa. Pojawienie si i rozrost GUagu kae nam postawi
zasadnicze pytanie o istnienie w wielkim projekcie transformacji gospodarczej i spoecz
nej wiadomego planu wykluczania ze spoeczestwa poszczeglnych jednostek lub grup
ludnoci i trwaej instrumentalizacji tego mechanizmu. Na korzy tej tezy przemawia
wiele rozwinitych ju powanie przez badaczy wtkw. W tych kategoriach mona roz
patrywa zwaszcza planowanie terroru, przejawiajce si - od rozkuaczania a do Wiel
kiego Terroru - w polityce kontyngentw. Badania archiwalne potwierdzaj przenikajc
wszystkie szczeble administracji, od wierzchoka a do podstaw, obsesyjn trosk o liczby.
Regularne liczbowe zestawienia dowodz pozornie penego panowania przywdcw nad
procesem represji. Pozwalaj te historykom odtworzy w caej zoonoci intensywno
jego poszczeglnych faz i ustrzec si od zawyenia liczb. Lepiej znana dzi chronologia
rnych fal represji sprzyja w pewnym sensie wizji uporzdkowanego cigu operacji.
A jednak odtworzenie caego procesu represji, drogi subowej rozkazw, sposobu
ich wcielania w ycie oraz przebiegu samych operacji przeczy pod wieloma wzgldami
tezie o dugofalowym projekcie, ktry wadza przygotowaa i nad ktrym panowaa.
Zwaszcza analiza planowania represji ujawnia wiele przypadkowoci i powtarzajcych
si niedocigni w rnych fazach operacji. Pod tym wzgldem do najbardziej uderza
jcych przykadw naley wspomniana ju deportacja kuakw bez oznaczonego celu
podry, mwic inaczej: zesanieporzucenie, ktre daje pojcie o skali improwizacji
i atmosferze chaosu. Podobnie "kampanie rozadowania" wizie podkrelaj wyrany
brak kierunku dziaania. Badajc wspczenie proces przekazywania i wykonywania
rozkazw, widzimy wyranie, jak wag miao zjawisko wyprzedzania polece, owego
nadmiaru gorliwoci" lub "wypacze linii", do ktrych dochodzio w terenie.
Jeli wraca si do problemu GUagu, dochodowo i zaoone cele tego, co stao
si systemem, w miar postpu bada staj si coraz bardziej zoone i trudne do okre
lenia. Inaczej ni w wizji stalinowskiego porzdku, ktrego GUag mia by "czarn",
ale spjn stron, dostpne dzi dokumenty ukazuj coraz wicej sprzecznoci, bd
cych udziaem wiata obozw: wydaje si, e sukcesywne przybywanie przeladowanych
grup przyczyniao si raczej do dalszej dezorganizacji systemu produkcji ni do popra
wy jego wydajnoci; mimo drobiazgowego podziau winiw na kategorie granice po
midzy poszczeglnymi wiatami wydaj si cienkie lub nawet nie istniejce. I wreszcie
kwestia dochodowoci ekonomicznej tego systemu wyzysku pozostaje bez odpowiedzi.
Ujawnienie tylu sprzecznoci, improwizacji, reakcji acuchowych stao si podsta
w licznych hipotez dotyczcych powodw, ktre doprowadzay na szczytach wadzy do
okresowego przywracania dynamiki masowych represji, oraz szczeglnej logiki, zrodzo
nej z przemocy i terroru.
Chcc okreli motywy, ktre legy u podstaw wielkiego stalinowskiego cyklu repre
sji, historycy kadli szczeglny nacisk na t stron wprowadzania "wielkiego przeomu"
ZAKOCZENIE 253
i modernizacji, ktra bya improwizacj i ucieczk do przodu. Owa dynamika zerwania

z przeszoci przybiera natychmiast posta ofensywy na tak skal, e wadza moe si
udzi, i j kontroluje, stale wzmagajc terror. Gwatownie rozrasta si proces, ktre
go zasig oraz mechanizmy i reakcje acuchowe s w wikszoci nie do pojcia dla
wspczesnych, a take cigle dla historykw. Sam proces represji, ktry stanowi jedyn
odpowied na napotkane konflikty i przeszkody, wywouje z kolei nie kontrolowane re
akcje nakrcajce jeszcze bardziej spiral przemocy.
w terror, zjawisko o zasadniczym znaczeniu w historii politycznej i spoecznej
ZSRR, wywouje dzi coraz wicej pyta. Aktualne badania podwaaj, przynajmniej
czciowo, tezy dugo dominujce w dziedzinie sowietologii. Nie rezygnujc z ambicji
cakowitego i definitywnego wytumaczenia zjawiska, ktrego przewyszajcy wszystko
ogrom nie poddaje si ludzkiemu rozumowi, zwracaj si bardziej ku analizie mechani
zmw i rnych ywiow przemocy.
Pozostaj jednak kwestie niejasne, z ktrych najwaniejsza to sposb wykorzystania
przy stosowaniu przemocy zachowa spoecznych. Zdajc sobie spraw z braku wane
go elementu rekonstrukcji wydarze, jakim jest pytanie: kim byli wykonawcy? - musi
my cigle bada spoeczestwo jako cao, gdy byo ofiar, ale jednoczenie aktyw
nym uczestnikiem tego, co si zdarzyo.
Przeoy Andrzej Nieuwany

Cz druga
REWOLUCJA WIATOWA,
WOJNA DOMOWA I TERROR
STEPHANE COURTOIS, JEANLOUIS PANNE
REMI KAUFFER
KOMINTERN W AKCJI
Od chwili zdobycia wadzy Lenin marzy, by rewolucyjny pomie ogarn Euro

p, potem za cay wiat. Marzenie to byo zgodne ze synnym hasem z "Mani
festu komunistycznego" Marksa: "Proletariusze wszystkich krajw, czcie
si!" Ponadto odpowiadao pewnej nieodpartej koniecznoci, wedle ktrej rewolucja
bolszewicka moga rozwija si i utrzymywa wadz jedynie przy rewolucyjnym wspar
ciu krajw wysoko rozwinitych. Lenin myla zwaszcza o Niemczech z ich zorganizo
wanym proletariatem i potencjaem przemysowym. Konieczno ta, wynikajca z sytu
acji, wkrtce przeksztaci si w najprawdziwszy polityczny plan rewolucji wiatowej.
wczesne wydarzenia zdaway si potwierdza racje bolszewickiego przywdcy. Roz
pad cesarstwa Niemiec i AustroWgier w wyniku klski militarnej tych pastw w roku
1918 wywoa wstrzs polityczny i towarzyszc mu fal rewolucyjn. Rewolucja wya
niaa si spontanicznie, w lad za upadkiem Niemiec i AustroWgier, zanim bolszewicy
zdoali podj jakkolwiek inicjatyw, wykraczajc poza werbaln propagand.
REWOLUCJA W EUROPIE
Pierwsze zostay dotknite ni Niemcy, gdzie jeszcze przed kapitulacj wybuch po

wszechny bunt we flocie wojennej. Klska Rzeszy oraz powstanie republiki pod kierow
nictwem socjaldemokratw nie zdoay przeszkodzi brutalnym akcjom, organizowa
nym zarwno przez wojsko, policj czy niektre ugrupowania ultranacjonalistyczne, jak
i przez rewolucyjnych admiratorw dyktatury bolszewickiej.
W grudniu 1918 roku Ra Luksemburg i Karl Liebknecht opublikowali w Berlinie
program Zwizku Spartakusa, ktry wyodrbni si z Niezalenej Socjaldemokra
tycznej Partii Niemiec, by utworzy Komunistyczn Parti Niemiec (KPD), zrzeszajc
rne organizacje. Na pocztku stycznia 1919 roku spartakusowcy pod przewodnic
twem Karla Liebknechta (jako bardziej radykalny od Ry Luksemburg', opowiada si
- zgodnie z leninowskim wzorem - za bojkotem wyborw do Zgromadzenia Narodo
wego) podjli prb zorganizowania powstania w Berlinie, szybko udaremnion przez
wojsko na rozkaz socjaldemokratycznego rzdu. Oboje przywdcw aresztowano, ana
stpnie 15 stycznia zgadzono. Podobnie byo w Bawarii, gdzie przewodniczcytamtej
' W swym ostatnim artykule opublikowanym w "Die Rote Fahne" (Czerwony Sztandar) Liebknecht
poddaje si nastrojowi rewolucyjnego liryzmu: "Huk zbliajcego si upadku gospodarczego przebudzi rze
sz proletariuszy, ktrzy powstan, jak na dwik trb Sdu Ostatecznego, i zmartwychwstan ciaa pole
gych kombatantw
258 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
szej KPD, Eugen Levine, 13 kwietnia 1919 roku stan na czele Republiki Rad, znacjo
nalizowa banki i rozpocz formowanie czerwonej armii. 30 kwietnia komun w Mo
nachium rozgromio wojsko, a aresztowany 13 maja Levine zosta przez sd wojenny
skazany na mier i 5 czerwca rozstrzelany.
Najbardziej znany z tego okresu rewolucyjnego naporu jest przykad Wgier, ktre
- pokonane - bardzo le przyjy decyzj zwyciskiej Ententy o odebraniu im Siedmio
groduz. To pierwszy przypadek, kiedy bolszewicy mogli dokona "eksportu" swej rewo
lucji. Z pocztkiem 1918 roku partia bolszewicka przystpia do szeregowania wszyst
kich swych zagranicznych sympatykw w sekcje narodowe, z ktrych utworzono Fede
racj Zagranicznych Grup Komunistycznych. Istniaa wic w Moskwie i sekcja
wgierska, zoona gwnie z byych jecw wojennych. W padzierniku 1918 roku wy
saa ona do kraju dwudziestu swoich czonkw. 4 listopada powstaa w Budapeszcie
Komunistyczna Partia Wgier, ktr mia pokierowa Bela Kun. Ten byy jeniec wojen
ny z entuzjazmem zwiza si z rewolucj bolszewick i w kwietniu 1918 roku stan na
czele Federacji Zagranicznych Grup Komunistycznych. W listopadzie wraz z osiem
dziesicioma towarzyszami przyby na Wgry i wkrtce zosta wybrany przywdc par
tii. Szacuje si, e na przeomie 1918 i 1919 roku wysano na Wgry od 250 do 300 agi
tatorw i emisariuszy. Dziki finansowemu wsparciu bolszewikw wgierscy komunici
mogli szerzy propagand i powiksza swe wpywy.
18 lutego 1919 roku tum bezrobotnych i zwerbowanych przez komunistw onie
rzy zaatakowa siedzib ostro zwalczajcej bolszewikw rzdowej gazety socjaldemo
kratw "Nepszava" (Gos Ludu), majc zamiar zaj i zniszczy jej drukarni. W wyni
ku interwencji policji zgino osiem osb, a okoo stu zostao rannych. Tej samej nocy
aresztowano Bel Kuna i jego sztab. Gdy w areszcie winiowie zostali pobici przez po
licjantw, chccych pomci kolegw polegych w czasie ataku na "Nepszav", prezy
dent Wgier, Mihay Karolyi, wysa swego sekretarza, by zebra informacje o stanie
zdrowia przywdcy komunistw. Od tej pory Kun korzysta z duej swobody, co pozwa
lao mu na kontynuowanie dziaalnoci, a wkrtce miao doprowadzi do cakowitej
zmiany sytuacji. 21 marca, mimo e wci przebywa w wizieniu, osign wielki suk
ces: poczenie Komunistycznej Partii Wgier i Wgierskiej Partii Socjaldemokra
tycznej. Jednoczenie dymisja prezydenta Karolyiego umoliwia proklamowanie Re
publiki Rad, zwolnienie z wizie komunistw oraz utworzenie na wzr bolszewicki
Rzdzcej Rady Rewolucyjnej, zoonej z komisarzy ludowych. Republika istniaa od
21 marca do 1 sierpnia 1919 roku, cznie 133 dni.
Na pierwszym posiedzeniu rady komisarze podjli uchwa o powoaniu trybunaw
rewolucyjnych z sdziami wybranymi spord ludu. Lenin, z ktrym Bela Kun pozosta
wa od 22 marca w staym kontakcie telegraficznym (wymieniono 218 depesz ) i ktre
go uwaa za przywdc wiatowego proletariatu, doradza, by rozstrzeliwa socjalde
mokratw i ludzi z warstwy drobnomieszczaskiej. W swym przesaniu do robotnikw
wgierskich z 27 maja 1919 roku Lenin tak oto usprawiedliwia terror: "Dyktatura
[proletariatu) zakada stosowanie bezwzgldnie surowej, szybkiej i stanowczej przemo
cy w celu zdawienia oporu wyzyskiwaczy, kapitalistw, obszarnikw i ich sugusw.
Arthur Koestler upatruje w tym jedn z gwnych przyczyn powstania komuny wgierskiej: "bya ona
bezporednim skutkiem polityki Zachodu, wielkie demokracje odwrciy si bowiem od swych liberalnych
sojusznikw" ("La corde raide", Robert Laffont, "Bouquins", Paris 1994).
KOMINTERN W AKCJI 259
Kto tego nie zrozumia, ten nie jest rewolucjonist"3. Niedugo potem komisarz do
spraw handlu, mayas Rakosi, i komisarz do spraw gospodarczych, Even Varga, oraz
przywdcy trybunaw ludowych odetn si od przedsibiorcw, urzdnikw i prawni
kw. Obwieszczenie rozlepione na murach oddaje ducha czasu: "W pastwie proleta
riuszy tylko pracujcy maj prawo do ycia!" Praca staje si obowizkowa, przedsi
biorstwa zatrudniajce powyej dwudziestu pracownikw, nastpnie ju tylko powyej
dziesiciu, a nawet mniej, zostaj znacjonalizowane.
Rozwizano armi i policj, by zastpi je nowym, w znacznej czci ochotniczym
wojskiem, zoonym z prawdziwych rewolucjonistw. Wkrtce powstaa Grupa Terroru
Rzdzcej Rady Rewolucyjnej, znana te jako "Chopcy Lenina" [Lenin fuk - przyp.
red.), odpowiedzialna za zamordowanie blisko dziesiciu osb, wrd nich modego
podchorego marynarki, Ladislasa Dobsy, a take dawnego podsekretarza stanu i je
go syna - dyrektora kolei, oraz trzech oficerw andarmerii. "Chopcami Lenina" do
wodzi byy marynarz, Jzsef Czerny, ktry przeprowadzi rekrutacj wrd najbardziej
radykalnych komunistw, zwaszcza dawnych jecw wojennych, uczestnikw rosyjskiej
rewolucji. Czerny zbliy si do Szamuelya, skrajnego przywdcy komunistw, stajc
jednoczenie w opozycji do Beli Kuna, ktry bezskutecznie prbowa doprowadzi do
rozwizania grupy. W odpowiedzi Czerny zwoa swych ludzi i poprowadzi ich na Dom
Rad. Bela Kun otrzyma jednake wsparcie socjaldemokraty Jzsefa Haubricha, za
stpcy komisarza ludowego do spraw wojny i ostatecznie doszo do negocjacji, w wyni
ku ktrych ludzie Czernyego zgodzili si bd na sub w ludowym komisariacie spraw
wewntrznych, bd - w wikszoci - na wcielenie do armii.
Tymczasem Tibor Szamuely wyruszy na czele dwudziestoosobowego oddziau
"Chopcw Lenina" do Szolnok, pierwszego miasta okupowanego przez wgiersk Ar
mi Czerwon. Dokona tam egzekucji wielu notabli oskaronych o wspprac z Ru
munami, ktrych uwaano zarwno za wrogw narodowych (sprawa Siedmiogrodu),
jak i politycznych (wadze rumuskie bowiem przeciwstawiay si bolszewizmowi). Kie
dy pewien ydowski licealista poprosil o lask dla swego ojca, zosta stracony, gdyna
zwa Szamuelya "dzik besti". Szef Armii Czerwonej prbowa powstrzyma szaleczy
terror Szamuelya, ktry zarekwirowanym pocigiem przemierza cae Wgry, wieszajc
chopw opierajcych si kolektywizacji. Jego zastpca, Jzsef Kerekes, oskarony
o dokonanie 150 mordw, musia przyzna, e osobicie zastrzelil piciu ludzi i wasny
mi rkami powiesi trzynastu. Dokadna liczba egzekucji nie zostaa ustalona. Arthur
Koestler utrzymuje, e byo ich blisko 500. Jednoczenie za twierdzi: "Nie wtpi, i
komunizm na Wgrzech nieuchronnie przerodziby si z czasem w system totalitarny
i policyjny, zgodnie z wzorem rosyjskim. Ale to przekonanie, nabyte duo pniej, nie
moe przecie pomniejsza penego nadziei zapau z pierwszych dni rewolucji..."'. Hi
storycy przypisuj "Chopcom Lenina" wykonanie od 80 do 129 zarejestrowanych wy
rokw, najprawdopodobniej trzeba jednak przyj, e ofiar byo kilkaset.
Wobec rosncej opozycji i trudnej sytuacji militarnej zwizanej z wkroczeniem wojsk
rumuskich rzd rewolucyjny odwoywa si do nastrojw antysemickich. Pojawiy si
plakaty oskarajce ydw, ktrzy odmwili pjcia na front: "Likwidujcie ich, gdy nie
chc oddawa ycia dla naszej witej sprawy - dyktatury proletariatu!" Bela Kun zarz
' Wtodzimierz Lenin, "Dziea wszystkie", t. 38, Ksika i Wiedza, Warszawa 1988, s. 374. (Przyp. red.)
' A. Koestler, "La corde...".
dzil nagonk na pi tysicy polskich ydw, przybyych na Wgry za chlebem - po skon

fiskowaniu majtku wydalono ich z kraju. Ekstremici z Komunistycznej Partii Wgier
zaczli si domaga, by sprawy uj w swoje rce Szamuely; wzywali te do urzdzenia
"czerwonej Nocy w. Bartomieja", upatrujc w tym jedyny sposb na powstrzymanie
upadku Republiki Rad. Czerny podj wwczas prb zrekonstruowania swego oddziau.
W poowie lipca w gazecie "Nepszava" ukazao si wezwanie nastpujcej treci: "Wzy
wamy wszystkich dawnych czonkw grupy terrorystycznej, ktrzy zostali zdemobilizowa
ni po jej rozwizaniu, by stawili si przed Jzsefem Czernym w celu ponownego wstpie
nia w jej szeregi". Opublikowane nastpnego dnia oficjalne dementi brzmiao: "Ostrze
gamy, e wznowienie dziaalnoci dawnej grupy Chopcw Lenina" jest absolutnie
niedopuszczalne. popenili oni czyny karygodne, uwlaczajce godnoci proletariatu, co
wyklucza moliwo ponownego ich powoania do suby Republiki Rad".
Ostatnie tygodnie komuny w Budapeszcie cechuje chaos. Bela Kun musi stawi czo
o prbie zamachu stanu, inspirowanej najpewniej przez Szamuelya. 1 sierpnia 1919 ro
ku Kun pod opiek wojskowej misji woskiej opuszcza Budapeszt, a latem 1920 roku
znajduje schronienie w ZSRR. Natychmiast zostaje mianowany komisarzem politycz
nym Armii Czerwonej na froncie poudniowym, gdzie mocno zaznacza sw obecno,
dokonujc egzekucji oficerw Wrangla, ktrym w zamian za poddanie si obiecano da
rowa ycie. Szamuely natomiast usiuje przedosta si do Austrii, ale zatrzymany
2 sierpnia popenia samobjstwo5.
KOMINTERN I WOJNA DOMOWA
W czasie gdy Bela Kun wraz z towarzyszami prbowa ustanowi drug republik so
wieck, Lenin zaj si tworzeniem midzynarodowej organizacji, ktra mogaby nie
rewolucj w wiat. Proklamowana w Moskwie w marcu 1919 roku Midzynarodwka
Komunistyczna, zwana te Kominternem lub III Midzynarodwk, miaa rywalizowa
z robotnicz midzynarodwk socjalistyczn (II Midzynarodwk, powsta w 1889).
Kongres zaoycielski Kominternu - nie uwzgldniajc swych realnych moliwoci orga
nizacyjnych - za najpilniejsze uzna sprawy propagandowe i poszukiwanie sposobw na
wspieranie nie kontrolowanych ruchw spoecznych, wstrzsajcych Europ. Jednake
waciwe utworzenie Kominternu naley wiza raczej z jego II Kongresem, z lata 1920
roku, kiedy sformuowano "21 warunkw przyjcia do Midzynarodwki Komunistycz
nej". Tak oto powstaa struktura skrajnie scentralizowana, "sztab generalny rewolucji
wiatowej", w ktrej partia bolszewicka odgrywaa rol wynikajc z jej pozycji, do
wiadczenia i wadzy (zwaszcza finansowej, wojskowej i dyplomatycznej).
Od samego pocztku Komintern traktowany by przez Lenina jako narzdzie dzia
a wywrotowych, podobnie jak Armia Czerwona, dyplomacja, wywiad itp. Zaoeniem
politycznym organizacji staa si bolszewicka dewiza goszca, i nadszed czas, aby
ostrze krytyki zastpi ostr walk wrcz. W kocowym manifecie II Kongres z dum
ogosi: "Midzynarodwka Komunistyczna to midzynarodowy obz powstaczy i par
Mikls Molnar, "De Bela Kun a Janos Kadar. Soixantedix ans de communisme hongrois", Presses de
la Fondation Nationale des Sciences Politiques, Institut Universitaire d'Hautes Etudes Internationales,
Paris 1987; Arpad Szepal, "Les 133 jours de Bela Kun", Fayard, Paris 1959.
tia dyktatury proletariatu". Utrzymany w tym duchu trzeci z 21 warunkw stanowi:

"We wszystkich prawie krajach Europy i Ameryki walka klasowa wchodzi w okres woj
ny domowej. W takiej sytuacji komunici nie mog ywi zaufania do buruazyjnej pra
worzdnoci. Ich powinnoci jest tworzenie wszdzie rwnoleglego aparatu nielegal
nego, ktry w decydujcej chwili mgby pomc partii w wypenieniu jej obowizku wo
bec rewolucji". Za eufemizmami, takimi jak "decydujca chwila" czy "obowizek
wobec rewolucji", kryy si rewolucyjny przewrt oraz nakaz rozptania wojny domo
wej. Polityk t zamierzano stosowa nie tylko wobec pastw rzdzonych przez dykta
tur, ale rwnie wobec pastw demokratycznych, monarchii konstytucyjnych czy repu
blik parlamentarnych.
Dwunasty z przyjtych warunkw okrela potrzeby organizacyjne, zwizane z przy
gotowaniami do wojny domowej: "W obecnym okresie zaostrzonej wojny domowej
partia komunistyczna moe speni swj obowizek jedynie w tym wypadku, jeli b
dzie zorganizowana w sposb najbardziej scentralizowany, jeli panowa w niej bdzie
elazna, graniczca z wojskow dyscyplina, a take jeli jej centralna instancja partyjna
bdzie organem wadczym i autorytatywnym, posiadajcym szerokie penomocnictwa
i cieszcym si powszechnym zaufaniem czonkw partii". Trzynasty warunek dotyczy
czonkw, ktrzy nie byli "jednomylni": "Partie komunistyczne [...) powinny przepro
wadza okresowe czystki (weryfikacje) skadu osobowego organizacji partyjnych w celu
systematycznego oczyszczania partii z elementw drobnomieszczaskich, ktre nie
uchronnie wlizguj si do jej szeregw"b.
Na III Kongresie w czerwcu 1921 roku, w ktrym wziy udzia liczne, ukonstytu
owane ju partie komunistyczne, kierunki programowe zostay sprecyzowane dokad
niej. W "Tezach o taktyce" podkrelano: "Partia komunistyczna powinna - sowem
i czynem - wpaja szerokim rzeszom proletariatu przekonanie, e kady konflikt eko
nomiczny lub polityczny moe, w sprzyjajcych warunkach, przeksztaci si w wojn
domow, w trakcie ktrej proletariat powinien dy do przejcia wadzy politycznej".
A w "Tezach o strukturze, metodach i dziaalnoci partii komunistycznych" wykadano
explicite kwestie "otwartego powstania rewolucyjnego" i "organizacji walki", ktre ka
da partia powinna wypracowa samodzielnie i w sposb tajny; ucilano, e t przygo
towawcz prac naley prowadzi "a do chwili, gdy pojawi si konieczno sformowa
nia regularnej czerwonej armii".
Teori od praktyki dzieli ju tylko krok. Uczyniono go w marcu 1921 roku, kiedy
Komintern zaplanowa zakrojon na szerok skal akcj rewolucyjn w Niemczech
pod kierownictwem... Beli Kuna, wwczas czonka prezydium Kominternu. "Akcja
marcowa", prawdziwa prba rewolucyjna w Saksonii - podja mimo trudnoci, jakie
mieli bolszewicy w zwizku z buntem w Kronsztadzie - nie powioda si, cho zastoso
wano rne rodki przemocy, jak na przykad wysadzenie za pomoc dynamitu pocigu
pospiesznego relacji HalleLipsk. Konsekwencj tego niepowodzenia byo dokonanie
pierwszej "czystki" w szeregach Kominternu. Odsunito Paula Leviego, przewodnicz
cego i jednego z zaoycieli KPD, poniewa krytykowa t akcj, okrelajc j jako
"awanturnictwo". Partie komunistyczne, oparte cakowicie na modelu bolszewickim,
a priori stanowice narodowe sekcje Midzynarodwki, popaday w coraz wiksz za
leno polityczn i organizacyjn od Kominternu, ktry ucinal spory i jako najwysza
b Cjt. za: W. Lenin, "Dziea wszystkie", t. 41, s.198, 200. (Przyp. red.)
instancja decydowa o linii politycznej partii. Tendencja rewolucyjnopowstacza, pod

trzymywana przez Grigorija Zinowjewa, zostaa skrytykowana przez samego Lenina,
ale cho przyznawa on zasadniczo racj Leviemu, odda kierownictwo KPD jego prze
ciwnikom. Dziki temu pozycja Kominternu ulega dalszemu wzmocnieniu.
W styczniu 1923 roku oddziay francuskie i belgijskie zajy Zagbie Ruhry, by wy
musi na Niemcach spat odszkodowa wojennych, okrelonych traktatem wersal
skim. Ta okupacja wojskowa wywoaa pewne niezamierzone efekty: wsplny frontna
cjonalistw i komunistw przeciw "francuskiemu imperializmowi", a take bierny opr
ludnoci wspierany przez rzd. Niestabilna sytuacja gospodarcza gwatownie si pogor
szya, pienidz traci na wartoci (w sierpniu 1 dolar kosztowa 13 milionw marek!).
Dochodzio do strajkw, manifestacji i rozruchw. W rewolucyjnej atmosferze upad
13 sierpnia rzd Wilhelma Cuno.
Wwczas przywdcy Kominternu w Moskwie doszli do wniosku, e moliwy jest ju
drugi Padziernik. Gdy tylko przezwyciono spory, ktry z przywdcw - Trocki, Zi
nowjew czy Stalin - stanie na czele tej nowej rewolucji, Komintern przystpi do przy
gotowania zbrojnego zrywu. Do Niemiec wysano emisariuszy (Augusta Gralskiego
i mayasa Rakosiego) oraz specjalistw od wojny domowej, wrd nich za Skoblew
skiego alias Goriewa. Przewidywano utworzenie rzdu robotniczego, zoonego z lewi
cowych socjaldemokratw i komunistw, co miao uatwi masowe zdobywanie broni.
Do Saksonii wysano pospiesznie Rakosiego, powierzajc mu zadanie wysadzenia mo
stu kolejowego, czcego ten region z Czechosowacj, aby w ten sposb sprowokowa
jej reakcj i zwikszy panujcy zamt.
Akcja miaa si rozpocz w rocznic przewrotu bolszewickiego. Moskw ogarno
podekscytowanie; pewna zwycistwa, zmobilizowaa na zachodnich obrzeach Rosji Ar
mi Czerwon, gotow przyj powstacom z pomoc. W poowie padziernika przy
wdcy komunistyczni weszli do wadz Saksonii i Turyngii, majc za zadanie wzmocnie
nie milicji proletariackich (liczcych setki jednostek), zoonych w 25% z robotnikw
socjaldemokratw, a w 50% z komunistw. Jednak 13 padziernika rzd Gustava Stre
semanna ogosi w Saksonii stan wyjtkowy i mia odtd sprawowa nad ni bezpored
nie zwierzchnictwo przy wsparciu ze strony Reichswehry. Moskwa wezwaa w odpowie
dzi robotnikw do zbrojenia si, a Heinrich Brandler po powrocie do Niemiec zadecy
dowa o proklamowaniu strajku generalnego podczas odbywajcego si w padzierniku
w Chemnitz zjazdu organizacji robotniczych. Manewr si nie powid, lewicowi socjal
demokraci odmwili bowiem poparcia komunistom, ktrzy wobec tego postanowili od
woa ca akcj. Decyzja ta nie dotara jednak na czas do Hamburga i 23 padziernika
rano wybucho tam powstanie: komunistyczne bojwki (200-300 ludzi) zaatakoway po
sterunki policji. Powstacom nie udao si osign zamierzonego celu, gdy zaskocze
nie przeciwnika nie trwao dugo. Policja z pomoc Reichswehry przesza do kontrataku
i po 31 godzinach walki powstanie komunistw w Hamburgu zostao zdawione. Drugi
Padziernik, tak oczekiwany przez Moskw, nie powtrzy si. Dopiero w latach trzy
dziestych pojawia si w KPD wana struktura - MApparat (Komrka Wojskowa), rze
telnie opisana przez jednego z jej szefw, Jana Valtina, ktrego prawdziwe nazwisko
brzmi Richard Krebs'.
' Jan Valtin, "Sans patrie ni frontieres", D. Wapler,1947, ponowne wyd., Babel,1996. Zob. te Eric
Wollenberg, "Der Apparat. Stalins Fanfte Kolonne", Bonn 1946.
Po wydarzeniach w Niemczech scen walk rewolucyjnych staa si Estonia. Bya to dru

ga zbrojna interwencja w tym malekim kraju. Ju bowiem 27 padziernika 1917 roku
rada sowietw przeja faktycznie wadz w Tallinie (Rewel), rozwizaa zgromadzenie
narodowe i uniewania niekorzystne dla komunistw wybory; wobec groby wkrocze
nia niemieckiego korpusu ekspedycyjnego komunici wkrtce si wycofali. 24 lutego
1918 roku, tu przed najazdem Niemcw, Estoczycy ogosili niepodlego. Niemiec
ka okupacja trwaa do listopada 1918 roku; po klsce Kaisera oddziay niemieckie opu
ciy kraj. Komunici natychmiast przejli inicjatyw: 18 listopada ukonstytuowa si
w Piotrogrodzie ich rzd i do Estonii wtargny dwie dywizje Armii Czerwonej. Cel tej
ofensywy wyoono jasno w gazecie "Siewiernaja Kommuna" (Komuna Pnocna):
"Musimy wybudowa pomost czcy Rosj sowieck z proletariackimi Niemcami i Au
stri. [...] Nasze zwycistwo poczy rewolucyjne siy Europy Zachodniej z si Rosji,
dajc powszechnej rewolucji spoecznej moc nie do pokonania"s. W styczniu 1919 roku
kontratak estoski zatrzyma oddziay sowieckie trzydzieci kilometrw przed Talli
nem. Ponowna ofensywa speza na niczym. 2 lutego 1920 roku w traktacie pokojowym
z Tartu rosyjscy komunici uznaj niepodlego Estonii. Niemniej na okupowanych te
renach dopuszczaj si masakr: 14 stycznia, dzie przed odwrotem, morduj w Tartu
250 osb, w dystrykcie Rakvere za zabijaj ponad tysic. Gdy 17 stycznia wyzwolono
Wesenberg, odkryto tam trzy zbiorowe mogiy (86 ofiar). Zakadnicy rozstrzelani
w Tartu 26 grudnia 1919 roku byli wczeniej torturowani, poamano im rce i nogi, nie
kiedy wyupiono oczy. Tu przed ucieczk bolszewicy zdyli 14 stycznia straci jedynie
20 spord 200 uwizionych osb, wrd zabitych znalaz si arcybiskup Platon. Zma
sakrowane siekierami i kolbami zwoki (znaleziono oficera z przybitymi do ciaa pago
nami) nieatwo byo zidentyfikowa.
Cho pokonani, Sowieci nie zrezygnowali z zamiaru uczynienia z Estonii pastwa
satelickiego. W kwietniu 1924 roku, podczas tajnych rozmw z Zinowjewem, Komuni
styczna Partia Estonii powzia decyzj o przygotowaniu zbrojnego powstania. Komu
nici z gorliwoci przystpili do tworzenia bojwek zgrupowanych w kompanie (na je
sieni pozyskali okoo tysica mczyzn), wszczli te dziaania zmierzajce do demora
lizacji armii. Wedle ich planw zryw powstaczy mia zosta poparty strajkiem. Liczca
okoo trzech tysicy czonkw, dotkliwie represjonowana Komunistyczna Partia Estonii
podja w Tallinie 1 grudnia 1924 roku prb zagarnicia wadzy w celu proklamowa
nia Republiki Rad; jej najwaniejszym zadaniem miao by danie natychmiastowego
przyczenia do sowieckiej Rosji, co usprawiedliwiaoby wkroczenie Armii Czerwonej.
Powstanie upado jeszcze tego samego dnia. "Masy robotnicze [...] nie wspary czynnie
powstacw w walce z kontrrewolucj. Klasa robotnicza Rewla w caoci pozostaa
obojtn widowni"9. Prowadzcy ca operacj Jan Anvelt zbieg do ZSRR; przez lata
by funkcjonariuszem Kominternu, zgin podczas jednej z czystek'.
Cyt. za: Henry de Chambon, "La Republique d'Estonie", Editions de la Rewe Parlementaire, Paris
1936.
9 A. Neuberg, "L'Insurrection armee", wyd. partii komunistycznej (SFIC),1931, ponownie Maspero,
1970.
'o Joseph Berger, "Le Naufrage d'une generalion", Denoel, Paris 1974.
Po Estonii podjto prb wywoania rewolucji w Bugarii. W roku 1923 w kraju tym
doszo do powanych rozruchw. Gdy Aleksandyr Stambolijski, kierujcy koalicj zo
on z komunistw i czonkw wasnej partii ludowej, pad ofiar zamachu w czerwcu
1923 roku, na czele rzdu stan Aleksandyr Cankow, cieszcy si poparciem wojska
i policji. We wrzeniu komunici rozptali powstanie, ktre po tygodniu zostao ostro
zdawione. Od kwietnia 1924 roku zmienili wic taktyk, uciekajc si do akcji bezpo
rednich i zabjstw. Atak na prefektur w Godeczu 8 lutego 1925 roku przynis cztery
ofiary miertelne. 11 lutego zamordowany zosta w Sofii Geo Milew, pose, redaktor
naczelny dziennika "Slowet" i przewodniczcy zwizku dziennikarzy. Manifest Bugar
skiej Partii Komunistycznej z 24 marca przedwczenie ogosi nieunikniony upadek
Cankowa, ujawniajc tym samym zwizek midzy aktami terroryzmu a politycznymi ce
lami komunistw. Nie powid si zamach na cara Borysa III z pocztku kwietnia, nie
mniej 15 kwietnia zosta zastrzelony krewny cara, genera Kosta Georgiew.
Pniej nastpio jedno z najbardziej zagadkowych wydarze tego okresu politycz
nej przemocy. 17 kwietnia podczas ceremonii pogrzebowej generaa Georgiewa sofij
sk katedr wstrzsn straszliwy wybuch, w wyniku ktrego zapado si sklepienie.
Pod gruzami wityni zgino wwczas 140 osb, a wrd nich 14 generaw, 16 wy
szych oficerw i trzech posw. Wedug Victora Serge'a zamach by dzieem bojwki
partii komunistycznej. Dwaj przywdcy wydziau wojskoworewolucyjnego i przypusz
czalni sprawcy zamachu, Kosta Jankow i Iwan Minkow, schwytani z broni w rku, zo
stali zastrzeleni zaraz po aresztowaniu.
Zamach uzasadnia wprowadzenie odstraszajcych represji: aresztowano trzy tysi
ce komunistw, a trzech publicznie powieszono. Niektrzy aparatczycy Kominternu
przygotowanie zamachu przypisywali szefowi komunistw bugarskich, Georgi Dymi
trowowi, potajemnie kierujcemu parti z Wiednia. W grudniu 1948 roku na V Zje
dzie Bugarskiej Partii Komunistycznej Komintern domaga si, by odpowiedzialnoci
za zamach obciy Dymitrowa i wspomnian organizacj wojskow. Wedug innych
rde akcj wysadzania katedry dowodzi Meer Trilisser, szef departamentu zagranicz
nego Czeka, pniej wiceprzewodniczcy GPU, za szczeglne zasugi udekorowany
w roku 1927 Orderem Czerwonego Sztandaru". W latach trzydziestych Trilisser by
jednym z dziesiciu sekretarzy Kominternu, co zapewniao stay nadzr NKWD nad t
organizacj .
Po dotkliwych niepowodzeniach w Europie dyrygowany przez Stalina Komintern zna
laz kolejne pole walki - Chiny, i tam te skierowa swe wysiki. Wydawao si, e ten
ogromny kraj, cho ogarnity anarchi, rozdzierany walkami wewntrznymi i konflikta
mi spoecznymi, zdolny jest wszelako do wielkiego narodowego zrywu i dojrza ju do
"antyimperialistycznej" rewolucji. Znakiem czasw byo wczenie jesieni 1925 roku
chiskich uczniw Komunistycznego Uniwersytetu Pracujcych Wschodu (KUTW),
powoanego w kwietniu 1921 roku, do Uniwersytetu Sun Jatsena.
Zanim jeszcze kierownictwo Komunistycznej Partii Chin obj Mao Zedong, KPCh
opanowana zosta a przez aktywistw Kominternu oraz przez tajne suby sowieckie.
Victor Serge, "Memoires d'un revolutionnaire,1901-1941", Le Seuil, Paris 1978; Arkadi Vaksberg,
"Htel Lux", Fayard, Paris 1993.
W latach 1925-1926 wesza w cisy sojusz z Parti Narodow - Guomindangiem (Ku

omintangiem), pod przywdztwem modego generaa, Czang Kajszeka (Chiang Kai
-sheka). Taktyka chiskich komunistw polegaa na opanowywaniu Guomindangu, by
uczyni z niego konia trojaskiego rewolucji. Michai Borodin, wysannik Kominternu,
mia odgrywa przy Guomindangu rol doradcy. W roku 1925 wadze Partii Narodowej
opanowao jej lewe skrzydo, zdecydowanie popierajce polityk wsppracy ze Zwiz
kiem Sowieckim. Komunici zaczli wic nasila propagand, podsycajc wzburzenie
spoeczne, i tak wzmocnili swe wpywy, e udao im si zdominowa II Zjazd Guomin
dangu. Wkrtce jednak natrafili na przeszkod. Narastajca ekspansja komunistw za
niepokoia Czang Kajszeka, ktry doszed do susznego zreszt przekonania, e bd
chcieli go usun. Wyprzedzajc zatem wypadki, 12 marca 1926 roku ogosi stan wojen
ny, nakaza aresztowanie komunistw z Guomindangu oraz wojskowych doradcw so
wieckich (wszyscy po kilku dniach zostali uwolnieni), odsun przywdc lewego skrzy
da swej partii i wreszcie przedstawi omiopunktowy program, ktry pozbawia komuni
stw przywilejw i mia ukrci ich dziaalno. Czang sta si odtd niekwestionowanym
przywdc armii narodowej. Borodin musia zaakceptowa nowy ukad si.
7 lipca 1926 roku Czang Kajszek, po przyjciu znacznej pomocy materialnej od So
wietw, skierowa swe wojska na podbj pnocnych Chin, znajdujcych si cigle pod
rzdami militarystw. 29 lipca znowu ogosi stan wojenny, tym razem w Kantonie.
Dwie prowincje chiskie, Hunan i Hubei, zapocztkoway rewolucj agrarn, ktrej
dynamika podwaaa konieczno aliansu midzy komunistami i narodowcami. Kiedy
armia zbliaa si ju do Szanghaju, ktry by wwczas du metropoli przemysow,
zwizki zawodowe rozpoczy strajk generalny. Komunici, wrd nich Zhou Enlai, we
zwali do powstania, ktre mogoby zneutralizowa skutki wkroczenia wojsk do miasta.
Do niczego jednak nie doszo. Powstanie z 22 lutego 1927 roku upado po dwch
dniach, a strajki zostay okrutnie zdawione przez generaa Li Baozhanga.
21 marca kolejny, bardziej masowy strajk generalny i nowe powstanie zmioty tam
tejsz wadz. Caa dywizja armii narodowej, z ktr genera Li Baozhang postanowi
interweniowa, wkroczya do Szanghaju. Wkrtce przyby te Czang i postanowi wzi
sprawy w swe rce. mg miao przeprowadzi swoje plany, gdy Stalin, oszoomiony
"antyimperialistycznym" charakterem polityki Czanga i jego wojska, w kocu marca
nakaza komunistom, by zawiesili bro i utworzyli z Guomindangiem wsplny front.
12 kwietnia 1927 roku Czang powtrzy w Szanghaju operacj kantosk: komunici
zostali pokonani i przepdzeni.
Jednake Stalin zmieni sw taktyk w najgorszym momencie. Nie chcc straci twa
rzy wobec krytykujcej go opozycji'2, w sierpniu wysya do Chin dwch "osobistych"
emisariuszy, Wissariona ominadze i Heinza Neumanna, ktrzy po zerwaniu przymie
rza z Guomindangiem mieli roznieci na nowo ruch rewolucyjny. Mimo klski "po
wstania jesiennych zbiorw" dwaj kierujcy akcj emisariusze uparcie prowadz sw
wywrotow dziaalno a do wywoania rozruchw w Kantonie. Chc bowiem "dostar
czy swemu przeoonemu meldunek o zwycistwie" (Boris Souvarine) w momencie,
gdy odbywa si XV Zjazd partii bolszewikw, ktry zamierza rozprawi si z opozycj.
Manewr ten ukazuje, jak pozbawione wszelkiej wartoci byo dla bolszewikw ludzkie
'z Margarete BuberNeumann, "La Revolution mondiale", rozdz. 17: "Le soulevement de Canton",
Casterman, TournaiParis 1971.
ycie, take wtedy, gdy chodzio o ich wasnych poplecznikw. Potwierdza to jeszcze
absurdalno komuny kantoskiej, ktra nie rnia si wiele w swej istocie od wcze
niejszych o kilka lat akcji terrorystycznych w Bugarii.
Kilka tysicy powstacw toczyo wic przez 48 godzin walk z picio, szeciokrot
nie liczniejszymi oddziaami. Chiska komuna zostaa le przygotowana: niedostatecz
ne uzbrojenie oraz nie sprzyjajca sytuacja polityczna przyczyniy si do tego, e robot
nicy pozostawali w stanie ostronego wyczekiwania. Wieczorem 10 grudnia 1927 roku
oddziay wierne sprawie zajy pozycje w miejscach przewidzianych na zgrupowanie
czerwonych gwardii. Podobnie jak w Hamburgu inicjatywa rewolucjonistw nie trwaa
dugo, wkrtce stracili przewag. Gdy rankiem 12 grudnia proklamowano "republik
rad", nie spotkao si to z adnym odzewem ludnoci. Ju po poudniu siy narodowe
przystpiy do kontrataku. Dwa dni pniej czerwona flaga, powiewajca nad budyn
kiem policji, zostaa usunita przez zwyciskie wojska. Nastpiy brutalne represje, za
bito tysice ludzi.
Komintern powinien wycign nauk z ostatnich wydarze, lecz nie by w stanie
przeanalizowa gruntownie kwestii politycznych. Raz jeszcze uycie przemocy - wbrew
wszystkiemu - uzasadniono za pomoc sw zdradzajcych, do jakiego stopnia kadry
komunistyczne przesiknite byy ideologi wojny domowej. W "Powstaniu zbrojnym"
znale mona fragment przeraajcej samokrytyki, prowadzcej do niezwykle przej
rzystych wnioskw:
Nie do przyoono si do unieszkodliwienia kontrrewolucjonistw. Przez cay ten czas, gdy

Kanton znajdowa si w rkach powstacw, zabito jedynie sto osb. Zatrzymany osobnik mg
by zlikwidowany dopiero po osdzeniu, zgodnie z prawem, przez komisj do walki z reakcjoni
stami. Ale w ogniu walki, w ogniu insurekcji to procedura zbytpowolna".
Oto wnioski, jakie wycignito.

Po klsce komunici opucili miasta i zaczli si reorganizowa na odlegych, wiej
skich terenach; w 1931 roku w Hunanie i w Jianni utworzyli "stref wyzwolon", ktrej
strzega Armia Czerwona. Wynika z tego, i chiscy kominternowcy bardzo wczenie do
szli do przekonania, e rewolucja oznacza przede wszystkim zadania wojskowe i e poci
ga za sob przyznanie funkcji politycznych armii. Ostatecznie Mao uj to w swym syn
nym sformuowaniu: "Wadza znajduje si u lufy karabinu". Dalsze wydarzenia pokazay,
e bya to kwintesencja komunistycznej wizji zdobycia i utrzymania wadzy.
Ani niepowodzenia w Europie z pocztkw lat dwudziestych, ani klska w Chinach nie
skoniy Kominternu do zejcia z obrancj raz drogi. Wszystkie partie komunistyczne w re
publikach demokratycznych, legalne i nielegalne, utrzymyway w swoich strukturach tajny
"aparat wojskowy", gotowy w razie potrzeby do natychmiastowej akcji. Za wzr suya
niemiecka KPD, ktra pod kontrol sowieckich specjalistw utworzya "M[ilitar]-Appa
rat"; jego zadaniem byo likwidowanie wrogw organizacji (zwaszcza z radykalnej prawi
cy) oraz przenikajcych w szeregi partii szpiclw, a take opanowywanie grup paramilitar
Cyt. za prac Chao luy o komunie kantoskiej (Moskwa 1929).

KOMINTERN W AKcJi 267
nych synnego Rote Front (Czerwony Front), liczcego tysice czonkw. To prawda, e
w Republice Weimarskiej przemoc polityczna bya wszechobecna; komunici walczyli jed
nak nie tylko z radykaln prawic i rodzcym si nazizmem, napadali rwnie na uczestni
kw socjalistycznych zebra", czyli "socjozdrajcw" i "socjofaszystw", i atakowali policj
republikask, uwaajc j za reakcyjn albo faszystowsk. Wydarzenia po roku 1933 po
ka, czym by "prawdziwy faszyzm", czym bya realizacja narodowego socjalizmu, i do
wiod, e znacznie mdrzej byoby zawrze sojusz z socjalistami w obronie "buruazyjnej"
demokracji. Ale od takiej demokracji komunici zdecydowanie si odcili.
Mimo i we Francji klimat polityczny by spokojniejszy, Francuska Partia Komuni
styczna (FPK) rwnie powoaa bojwki. Ich zorganizowaniem zaj si Albert Treint,
jeden z sekretarzy partii, ktry jako kapitan w pierwszej wojnie wiatowej zdoby odpo
wiednie dowiadczenie. Po raz pierwszy bojwki pojawiy si publicznie 11 stycznia
1924 roku. Gdy grupa anarchistw prbowaa zakci zebranie komunistw, Treint
wezwa na pomoc swe suby. Okoo dziesiciu uzbrojonych w rewolwery mczyzn
wpado na trybun, skd ostrzelali przeciwnikw, wielu z nich ranic, w tym dwu mier
telnie. Z braku dowodw aden z zabjcw nie zosta ujty. Podobne zdarzenie powt
rzyo si ponad rok pniej. W czwartek 23 kwietnia 1925 roku, kilka tygodni przed wy
borami do wadz lokalnych, suby porzdkowe FPK usioway zakci zebranie wy
borcze skrajnie prawicowej Modziey Patriotycznej (JP), odbywajce si w XVIII
dzielnicy Parya przy ulicy Damremont. Bojwkarze nie zawahali si przed uyciem
broni. Trzech czonkw JP zostao zabitych, jeden zmar dwa dni pniej w wyniku od
niesionych ran. Przesuchano Jeana Taittingera, przywdc Modziey Patriotycznej;
policja przeprowadzia tym razem szereg rewizji u dziaaczy komunistycznych.
Mimo przeszkd partia nie zaniechaa tego rodzaju dziaalnoci. W 1926 roku
Jacques Duclos, ktry jako legalnie wybrany pose komunistyczny by chroniony immu
nitetem parlamentarnym, otrzyma zadanie utworzenia Antyfaszystowskich Grup
Obrony (z kombatantw wojny 1914-1918) oraz Gwardii Modych Antyfaszystw (re
krutujcych si spord Modziey Komunistycznej); te paramilitarne organizacje,
wzorowane na niemieckim Rote Front, 11 listopada 1926 roku urzdziy defilad
w mundurach. Duclos uprawia propagand pacyfistyczn, jednoczenie za wydawa
pismo "Le Combattant Rouge" (Czerwony Bojownik), na ktrego amach wykadano
sztuk prowadzenia wojny domowej, opisujc i analizujc walki uliczne itp.
W 1931 roku Komintern opublikowa w wielu jzykach ksik zatytuowan "Po
wstanie zbrojne" (wydana pod pseudonimem Neuberg, w rzeczywistoci napisana bya
przez dziaaczy sowieckich'5), w ktrej przedstawiano rnorakie dowiadczenia rewo
lucyjne, poczwszy od roku 1920; we Francji wznowiono j ju w 1934 roku. Wpraw
dzie wobec zmiany kierunku przez Front Ludowy latem i na jesieni 1934 roku koncep
cja walki powstaczej, zajmujca dotd najwaniejsze miejsce, zesza na dalszy plan,
w niczym jednak, w gruncie rzeczy, nie osaba rola, jak odgrywaa przemoc w dziaa
niach komunistw. Cae to usprawiedliwianie przemocy, nieustanne przejawy nienawi
ci klasowej, teoretyczne uzasadnianie wojny domowej i terroru znalazy praktyczne za
Zob. wspomnienia J. Valtina, "Sans patrie...", szczeglnie rozdz.17.

'5 Powstanie w Tallinie analizowa Jzef Unszlicht, w Hamburgu - Hans Kippenberger, w Kantonie
i Szanghaju - Wasilij Blucher oraz Ho Chi Minh, ktry opisa te spraw powstania chopskiego; Michai
Tuchaczewski napisa dwa rozdziay z teorii wojskowoci.
stosowanie ju w roku 1936 w Hiszpanii, gdzie liczne kominternowskie kadry pojawiy

si w najrozmaitszych komunistycznych organach represji.
Wszelkie dziaania zwizane z selekcj, szkoleniami i przygotowaniem lokalnych kadr
do przyszego powstania zbrojnego przebiegay w cisej wsppracy z tajnymi subami
sowieckimi, a waciwie jedn z nich - GRU (Glawnoje Razwiedywatielnoje Uprawlenije
- Gwny Zarzd Wywiadu Sztabu Generalnego). Wywiad wojskowy utworzony pod egi
d Trockiego jako IV Zarzd Sztabu Armii Czerwonej, przemianowany potem na GRU,
nigdy nie zrezygnowa ze swej "edukacyjnej" roli, nawet wtedy gdy okolicznoci staway
si nie sprzyjajce. Moe to budzi zdumienie, ale jeszcze na pocztku lat siedemdziesi
tych kilku modych zaufanych dziaaczy Francuskiej Partii Komunistycznej szkolilo si
w ZSRR (w zakresie strzelania, skadania i rozbierania broni, konstruowania broni spo
sobem domowym, technik sabotau itp.) pod czujnym okiem Specnazu, wyborowej for
macji tajnych sub sowieckich. Innymi sowy, GRU miao do dyspozycji specjalistw
wojskowych, ktrych w razie potrzeby uyczao bratnim partiom. I tak na przykad Man
fred Stern, obywatel austrowgierski, skierowany do "MApparat" KPD w czasie po
wstania w Hamburgu w 1923 roku, dziaal nastpnie w Chinach i w Mandurii, by w ko
cu zosta "generaem Kleberem" hiszpaskich Brygad Midzynarodowych.
Owe tajne suby wojskowe z pewnoci nie skaday si z niewinitek. Ich czonko
wie czsto byli po prostu zbirami, niektre grupy przeksztacay si w istne bandy. Naj
bardziej szokujcy przykad, znany z drugiej poowy lat dwudziestych, dotyczy "czerwo
nej gwardii" lub "czerwonych szwadronw" Komunistycznej Partii Chin. Wkroczyy
one do akcji w Szanghaju, oficjalnie jako grupa uderzeniowa pod dowdztwem Gu
Shunzhanga, dawnego gangstera zwizanego z tajnym stowarzyszeniem Zielonego
Gangu - jednego z dwch najgroniejszych ugrupowa mafijnych Szanghaju. Gdy fa
natyczni bojwkarze napotkali podobnych im narodowcw, szczeglnie tych z Niebie
skich Koszul, wzorujcych si na faszystach, doszo do zaciekej walki, penej akcji ter
rorystycznych, wzajemnych zasadzek i morderstw. A wszystko przy wsparciu wyjtkowo
aktywnego konsulatu ZSRR w Szanghaju, ktry dysponowa nie tylko specjalistami od
spraw militarnych, takimi jak Gorbatiuk, ale i od brudnej roboty.
W 1928 roku ludzie Gu Shunzhanga zlikwidowali malesk par dziaaczy komu
nistycznych, wczeniej uwolnionych przez policj: He Jiaxing i He Jihua zostali napad
nici w ku podczas snu i dosownie podziurawieni pociskami. Aby stumi odgosy
strzaw, inni napastnicy detonowali na zewntrz petardy. Podobne, rwnie szybkie
i radykalne metody zostay wkrtce zastosowane przez sam parti, kiedy tylko chodzi
o o poskromienie przeciwnikw. Czasem do rozpoczcia akcji wystarcza zwyky do
nos. Kiedy He Meniong i jego dwudziestu towarzyszy z "frakcji robotniczej" poczuli
e s manipulowani przez Pavla Mifa, delegata Kominternu, oraz przez podporzdko
wane Moskwie kierownictwo, 17 stycznia 1931 roku zwoali zebranie w hotelu "Orient"
w Szanghaju. Zaledwie zacza si dyskusja, a ju na sal wtargna policja z broni
w rku i agenci Diaocha Tongzhi (Centralnego Biura Dochodze Guomindangu), kt
rzy zaaresztowali wszystkich uczestnikw spotkania. O zebraniu narodowcy zostali po
wiadomieni anonimowo.
Gu Shunzhang porzuci komunistw w kwietniu 1931 roku, by powrci na ono Zielo
nego Gangu, potem za podporzdkowal si Guomindangowi (przyczajc si do Niebie
skich Koszul). Wtedy to zawiza si w Szanghaju specjalny Komitet Piciu, ktry utworzyli
komunistyczni dziaacze: Kang Sheng, Guang Huian, Pan Hannian, Chen Yun i Ke Qing-
shi. W maju 1934 roku, w czasie ostatecznego niemal upadku miejskiej struktury KPCh,
w rce Guomindangu wpadli dwaj ostatni przywdcy uzbrojonych grup komunistycznych
w miecie, Ding Mocun i Li Shiqun. Musieli skapitulowa, pniej jednak zwerboway ich
suby japoskie. Obu spotka tragiczny los: pierwszy zosta rozstrzelany przez narodowcw
w roku 1947 za zdrad, drugi za otruty przez japoskiego oficera cznikowego. Natomiast
Kang Sheng by w latach 1949-1975 (tj. do mierci) szefem tajnej policji maoistowskiej,
a wic jednym z najwikszych katw chiskiego ludu pod rzdami komunistw'b.
Czonkowie aparatu partii komunistycznych byli te niekiedy wykorzystywani w ak
cjach przygotowywanych przez suby sowieckie. Wydaje si, e sprawa Kutiepowa bya
takim wanie przypadkiem. Genera Aleksandr Kutiepow zosta w 1924 roku wezwany
przez wielkiego ksicia Mikoaja do Parya, by stan na czele Oglnorosyjskiego Zwiz
ku Wojskowego (ROWS). W 1928 roku GPU postanowio doprowadzi do rozpadu
zwizku. 26 stycznia 1930 roku genera znikn. Pojawio si mnstwo plotek, niektre
pogoski rozpuszczane byy przez samych Sowietw. Wszczto dwa niezalene ledztwa,
ktre miay odkry sprawcw porwania. Jedno z nich prowadzi stary socjalista rosyjski,
Wadimir Burcew, znany ze zdemaskowania agenta Ochrany Jewno Azefa, ktry prze
nikn do wadz Organizacji Bojowej Partii SocjalistwRewolucjonistw, a drugie Jean
Delage, dziennikarz "LEcho de Paris". Delage ustali, e generaa Kutiepowa przewie
ziono do Houlgate, a nastpnie umieszczono na sowieckim statku "Spartak", ktry opu
ci Hawr 19 lutego. Od tamtej pory nikt ju generaa nie widzia. 22 wrzenia 1965 roku
genera Szymanow na amach dziennika Armii Czerwonej "Krasnaja Zwiezda" (Czerwo
na Gwiazda) ujawni nazwisko sprawcy: "Siergiej Puzicki [...] uczestniczy nie tylko w uj
ciu bandyty Sawinkowa [...], ale rwnie po mistrzowsku przeprowadzi operacj zatrzy
mania Kutiepowa oraz wielu innych przywdcw Biaej Gwardii. Dzi lepiej znamy
okolicznoci porwania nieszczsnego Kutiepowa. Jego emigracyjna organizacja bya spe
netrowana przez GPU. W 1929 roku Siergiej Nikoajewicz Trietiakow, dawny minister
w rzdzie biaych admiraa Koczaka, przeszed potajemnie na stron sowieck i zosta
agentem z numerem UJ/1 pod pseudonimem Iwanow; dziki szczegowym informa
cjom, jakie przekazywa swemu cznikowi "Wieczinkinowi", Moskwa znaa niemal
wszystkie miejsca pobytu carskiego generaa. Grupa operacyjna w penym wietle dnia
skontrolowaa samochd generaa pod pretekstem kontroli policyjnej. W uprowadzeniu
pomaga waciciel warsztatu samochodowego, Francuz o nazwisku Honel, ktry prze
brany za policjanta drogowego kaza Kutiepowowi jecha za sob. Inny Francuz zamie
szany w akcj, brat "policjanta", Maurice Honel, utrzymywa stay kontakt ze subami
sowieckimi, a ponadto w 1936 roku zosta posem z ramienia komunistw. Gdy Kutiepow
odmwi wykonania polecenia, zosta prawdopodobnie miertelnie pchnity sztyletem.
Zwoki miano zakopa w podziemiach warsztatu Honela'".
'" Roger Faligot, Remi Kauffer, "Kang Sheng et les services secrets chinois", Robert Laffont, Paris
1987 [wyd. pol.: "Tajne suby Chin (1927-1987)", tum. ucja Aderman, Maria StefaskaMatuszyn, Wyd.
Bellona, Warszawa 1994 (Przyp. red.)].
Zob. "Le Contrat Social" nr 4 z VIIVIII 1966, s. 253.
's Roger Faligot, Remi Kauffes, "Histoire mondiale du renseignement", t. 1: 1870-1939, Robert Laf-
font, Paris 1993 [wyd. pol.: "Stuby specjalne. Historia wywiadu i kontrwywiadu na wiecie", cz.1: "Histo
ria wywiadu wiatowego,1870-1939", tum. Maria MatuszynStefaska, Katarzyna Skawina, Iskry, Warsza
wa 1998, s. 261. Natomiast Christopher Andrew i Oleg Gordijewski podaj, e Kutiepow zmar na atak ser
ca na pokadzie sowieckiego parowca "sto mil od portu Noworosyjsk" ("KGB", tum. Rafal Brzeski, Wyd.
Bellona, Warszawa 1997, s.141). (Przyp. red.)].
Zwierzchnictwo nad ROWS po Kutiepowie obj genera Miller. Jego zastpca Ni

koaj Skoblin, w rzeczywistoci agent sowiecki, zaaranowa wraz ze sw on, pie
waczk Nadied Plewick, uprowadzenie Millera z Parya. 22 wrzenia 1937 roku ge
nera znikn, a 23 wrzenia frachtowiec "Maria Uljanowna" opuci Havw Nieoczeki
wana ucieczka generaa Skoblina ugruntowaa podejrzenia. Genera Miller znajdowa
si ju jednak na pokadzie "Marii Uljanownej" i rzd francuski nie zdecydowa si na
zatrzymanie statku. Po przewiezieniu do Moskwy genera by przesuchiwany, pniej
go rozstrzelano.
DYKTATURA, KRYMINALIZOWANIE" PRZECIWNIKW

ORAZ REPRESJE W ONIE KOMINTERNU
Komintern, ktry za namow Moskwy utrzymywa we wszystkich partiach grupy

zbrojne i przygotowywa powstania i wojny domowe wymierzone w miejscowe wadze,
nie zawaha si rwnie przed wprowadzeniem we wasne szeregi metod policyjnych
i terroru stosowanych ju w ZSRR. Podczas X Zjazdu partii bolszewickiej, odbywajcego
si w dniach od 8 do 16 marca 1921 roku, kiedy wadza stana twarz w twarz z buntem
w Kronsztadzie, przeciwstawiono si dyktaturze panujcej w samej partii. W trakcie przy
gotowa do zjazdu zaproponowano i przedyskutowano co najmniej osiem platform poro
zumienia. Dyskusja ta stanowia jakby ostatni lad demokracji, ktra nie moga zaistnie
w Rosji. Tylko wewntrz partii pozostaa jeszcze namiastka wolnoci sowa, ale i to nie
trwao dugo. Drugiego dnia obrad Lenin nada zjazdowi okrelony ton:
Niepotrzebna jest teraz opozycja, towarzysze, nie czas na to! Albo tu, albo tam [w Kronsztadzie]-
z karabinem w rku, a nie z opozycj. Wynika to z obiektywnej sytuacji, nie miejcie o to do nikogo
pretensji. I sdz, e zjazd partii bdzie musia ten wniosek wycign; bdzie musia wycign
wniosek, e teraz nasta koniec opozycji, przysza na ni kryska, e do mamy opozycji!z"
Lenin mia na myli szczeglnie tych, ktrzy - nie tworzc formalnej grupy ani nie
publikujc swego programu - skupili si wok tak zwanej opozycji robotniczej (Alek
sandr Szlapnikow, Aleksandra Koontaj, Jurij utowinow) oraz wok grupy tak zwa
nego demokratycznego centralizmu (Timofiej Sapronow, Gawria Miasnikow).
Zjazd dobiega koca, gdy 16 marca Lenin przedstawi in extremis dwie rezolucje:
"O jednoci partii" oraz "O syndykalistycznym i anarchistycznym odchyleniu w naszej
partii", ktra wymierzona bya w opozycj robotnicz. W pierwszym tekcie Lenin da,
pod grob natychmiastowego wykluczenia z partii, "niezwocznego rozwizania wszyst
kich bez wyjtku grup utworzonych na tej czy innej platformie". Jeden z punktw doku
mentu, ktry opublikowano dopiero w padzierniku 1923 roku, udziela Komitetowi
Centralnemu penomocnictwa do egzekwowania tej sankcji. Przed policj Feliksa Dzier
"Un crime sovietique devant la cour d'assises de la Seine (5-14 XII 1938). L'Enlevement du general
Miller par le genera Skobline. Le Proces de la Plevitzkaia. Plaidoirie de Me Maurice Ribet", Imp. du Pa
lais, Paris 1939; Marina Grey, "Le genera meurt a minuit", Plon, Paris 1981; Marina Gorboff, "La Russie
fantme. L'emigration russe de 1920 a 1950", L'Age d'Homme, Paris 1995; Pavel Soudoplatov, "Missions
speciales", Le Seuil, Paris 1994.
zo W. Lenin, Dziea wszystkie", t. 43, s. 38-39.
yskiego otworzyy si nowe moliwoci dziaania: kada grupa opozycyjna w onie par
tii komunistycznej moga by odtd inwigilowana, a w razie koniecznoci - wykluczana.
Dla prawdziwych dziaaczy taka kara bya niemal rwnoznaczna ze mierci polityczn.
Obie rezolucje, mimo e tumiy wolno sowa i pozostaway w sprzecznoci ze sta
tutem partii, zostay przegosowane i przyjte. Karol Radek wysun tez niemal legity
mizujc pierwsz uchwa:
Przypuszczam, e [rezolucja) moe by uyta przeciwko nam, lecz mimo to j popieram. [...]
W chwili zagroenia Komitet Centralny moe zastosowa najsurowsze rodki, skierowane prze
ciwko najlepszym nawet towarzyszom, jeeli tylko uzna to za konieczne. [...] Nawet jeli Komitet
Centralny popeni bd! I tak jest to mniej grone ni miotanie si partii, ktre moemy dzi za
obserwowa.
Postanowienie to, wymuszone okolicznociami, zgodne wszake ze skrytymi skon

nociami bolszewikw, zaway w decydujcy sposb na przyszoci partii sowieckiej,
a w konsekwencji take i na sekcjach kominternowskich.
X Zjazd uchwali rwnie reorganizacj Komisji Kontroli, ktrej zadanie miao pole
ga take na czuwaniu nad "konsolidacj jednoci i wadzy w partii". Odtd komisja
gromadzi bdzie akta dziaaczy, ktre posu w konkretnych przypadkach jako pod
stawowy materia do przyszego oskarenia; brano pod uwag postaw wobec policji po
litycznej, uczestnictwo w grupach opozycyjnych itd. Gdy skoczy si zjazd, zwolennikw
opozycji robotniczej dotkny rnego rodzaju przeladowania. Aleksandr Szlapnikow
wyjania pniej, e "nie chodzio wcale o walk ideologiczn, ale o pozbawianie stano
wisk i przenoszenie z jednego rejonu do innego, a take o wykluczanie z partii".
W sierpniu rozpoczto trwajc wiele miesicy kontrol, w wyniku ktrej usunito
niemal jedn czwart dziaaczy. Metoda "czystki" staa si odtd staym elementem y
cia partii. Oto relacja Aino Kuusinen, ktra opisaa t cykliczn procedur:
Posiedzenia "procesowe" zwykle miay nastpujcy przebieg: osoba, ktra miaa dowie swej
niewinnoci, bywaa wzywana do zajcia miejsca na podium, a komisja "czystkowa" oraz pozo
stali uczestnicy posiedzenia zadawali jej pytania. Niektrzy oskareni z atwoci oczyszczali si
z zarzutw, inni bardzo dugo poddawani byli tej cikiej prbie. Jeeli ofiara miaa osobistych
wrogw, mogli oni w decydujcy sposb wpyn na cae postpowanie. Ale pozbawienie czon
kostwa partii uchwalano na og niezbyt pochopnie, poniewa tu ostatnie sowo naleao do Ko
misji Kontroli. Jeli okazywao si, e oskarony nie popeni nic takiego, co sprawiaoby, i nie
godny jest przynalenoci do partii, postpowanie wyjaniajce koczono bez gosowania. Jeli
jednak wynik by przeciwny, nikt nie mia do powiedzenia ani jednego dobrego sowa na korzy
"oskaronego". Przewodniczcy zapytywa: "Kto protiw?", a poniewa nikt nie ryzykowa wyst
pienia ze sprzeciwem, spraw zaatwiano "jednogonie"z'.
Efekty decyzji podjtych podczas X Zjazdu szybko day o sobie zna. W lutym 1922
roku wykluczono na okres jednego roku Miasnikowa, albowiem - wbrew Leninowi
broni wolnoci prasy. Opozycja robotnicza, nie majc szansy na to, by zosta wysucha
na, zwrcia si do Kominternu (Deklaracja 22). Wwczas Stalin, Dzieryski i Zinow
jew zadali wykluczenia z partii Szlapnikowa, Koontaj i Miedwiediewa, jednak
XI Kongres Kominternu zdecydowanie si temu przeciwstawi. Cho coraz silniej pod
porzdkowywa si wadzy sowieckiej, Komintern nieoczekiwanie zaoponowa przeciw
Aino Kuusinen, "Piercienie przeznaczenia", tum. z ang. B. H., "Krg", Warszawa 1988, s. 28.
przyjciu regu obowizujcych w partii bolszewickiej. bya to decyzja zadziwiajca

brakiem logiki.
W 1923 roku Dzieryski zacz domaga si od politbiura oficjalnej uchway, ktra
zobowizywaaby czonkw partii do przekazywania wadzom GPU wszelkich informa
cji o poczynaniach opozycji. danie to spowodowao nowy kryzys w onie partii bol
szewickiej. Oburzony Trocki 8 padziernika skierowa protest pod adresem Komitetu
Centralnego, a wkrtce, 15 padziernika, pojawia si Deklaracja 46. Dyskusja, jaka si
wwczas wywizala, dotyczya "nowego kursu" partii sowieckiej i jego przeoenia
w sekcjach Kominternu22.
Tymczasem od koca 1923 roku dziaalno sekcji zostaa poddana procesowi "bol
szewizacji": poszczeglne partie musiay zreorganizowa swe struktury, tworzc wasne
komrki w zakadach pracy, i wzmocni jednoczenie sw dyspozycyjno wzgldem
moskiewskiego centrum. Zastrzeenia, jakie budziy owe przemiany, doprowadziy
w rezultacie do podanego uznania wikszej roli i znaczenia missi dominici (specjalne
go posannictwa) Midzynarodwki w toczcej si dyskusji nad ewolucj wadzy w ro
sji sowieckiej.
We Francji jeden z liderw FPK, Boris Souvarine, przeciwstawi si tej nowej linii
i skrytykowa haniebne metody trojki (KamieniewZinowjewStalin) wobec przeciw
nika, Lwa Trockiego. W czasie XIII Zjazdu partii bolszewickiej Souvarine zosta
12 czerwca 1924 roku wezwany do Moskwy w celu zoenia wyjanie. Postpowanie
wyjaniajce zakoczyo si wysuniciem oskarenia, zgodnie z wzorcem skadania
obowizkowej samokrytyki. "Spraw Souvarine'a" zaja si specjalna komisja, ktra
zdecydowaa o jego czasowym wykluczeniu z partii. Kierownictwo FPK zareagowao
w sposb jasno wskazujcy, jaki "duch" panowa w szeregach partii wiatowej:
W naszej rewolucyjnej walce partia nie odcia si cakowicie od dawnych socjaldemokra

tycznych podstaw i wpyw jednostek odgrywa wci zbyt du rol. [...) Dopiero wtedy, gdy
wszystkie drobnomieszczaskie przeytki, indywidualistyczne "ja", zostan wytpione, bdzie
moga powsta anonimowa, elazna kohorta bolszewikw francuskich. [...] Jeli chcemy okaza
si godni naszej przynalenoci do Midzynarodwki Komunistycznej, jeli chcemy kroczy dro
g chway za parti rosyjsk, Francuska Partia Komunistyczna powinna bez wahania usun tych
wszystkich, ktrzy nalec do partii, odmwili podporzdkowania si jej prawu! ("L'Humanite"
z 19 lipca 1924).
Anonimowy autor tych sw nie zdawa sobie sprawy, e wanie odkry prawo, kt
re miao rzdzi FPK przez dziesitki nastpnych lat. Zwizkowiec Pierre Monatte
krtko podsumowa ow ewolucj: "militaryzacja" FPK.
Latem 1924 roku, podczas V Kongresu Kominternu, Zinowjew zagrozil opozycjoni
stom "poamaniem koci"; sformuowanie to dobrze obrazuje obyczaje panujce w ru
chu komunistycznym. Sam jednak le skoczy, poniewa to jemu Stalin "poama ko
ci", usuwajc go w 1925 roku ze stanowiska przewodniczcego Kominternu. Zinowje
wa zastpi Bucharin, ktrego wkrtce spotka podobny los. 11 lipca 1928 roku, tu
przed VI Kongresem Kominternu (17 lipcAl wrzenia), z Bucharinem skontaktowa
2 Leonard Schapiro, I.es Bolcheviks et 1'opposition. Origines de 1'absolutisme communiste (1917-1922)",

Les Iles d'Or, Paris 1957; Pierre Broue, "Le Parti bolchevique", Editions de Minuit, Paris 1977.
KOMINTERN W AKCJi 273
si potajemnie Kamieniew i sporzdzi szczegowy zapis rozmowy. Bucharin, ofiara

"reimu policyjnego", wyjania, e ma telefon na podsuchu i e ledzi go GPU. Z jego
sw kilkakrotnie przebijaa prawdziwa trwoga: "On nas zaatwi... Nie chcemy dziaa
inaczej, tylko jako frakcjonici, dlatego te on nas zaatwi"z;. "On" to oczywicie Stalin.
W pierwszej kolejnoci Stalin zamierza "zaatwi" Lwa Trockiego. Jego walka z trocki
zmem osigna wyjtkow skal. Zacza si w roku 1927, cho ju wczeniej, w pa
dzierniku 1926 roku, podczas jednego z posiedze partii bolszewickiej pado zlowiesz
cze ostrzeenie: "Albo wykluczenie i zduszenie opozycji legaln drog, albo rozstrzy
gnicie kwestii na ulicy za pomoc armat, podobnie jak w przypadku lewicowych
socjalistwrewolucjonistw w lipcu 1918 roku w Moskwie". Oto, co zaleca na amach
"Prawdy" niejaki arin. Lewicowa opozycja (tak nosiia oficjalnie nazw), coraz bar
dziej izolowana i osabiana, staa si przedmiotem prowokacji GPU. W jej wyniku "od
kryto" podziemn drukarni, kierowan przez byego oficera armii Wrangla (w rzeczy
wistoci agenta GPU), w ktrej drukowano dokumenty opozycji. Podczas obchodw
dziesitej rocznicy Padziernika 1917 roku opozycja postanowia wzi udzia w mani
festacji. Brutalna interwencja policji uniemoliwia ten zamiar, a wkrtce potem Trocki
i Zinowjew zostali wyrzuceni z partii. Od stycznia 1928 roku nastpi kolejny etap walki
z opozycj: znanych dziaaczy zaczto wysya do odlegych miast prowincjonalnych al
bo w ogle poza Kraj Rad. Chrystian Rakowski, byy ambasador sowiecki we Francji,
zosta wygnany do Astrachania nad Wog, a potem do Barnaulu na Syberii; Victor
Serge w 1933 roku do Orenburga na Uralu. Trockiego za zmuszono do wyjazdu do A
ma Aty w Turkiestanie, cztery tysice kilometrw od Moskwy, a po roku, w styczniu
1929, wydalono do Turcji. Unikn w ten sposb losu, jaki spotka jego zwolennikw.
Tak jak niegdy dziaacze ugrupowa opozycji robotniczej czy demokratycznego cen
tralizmu, coraz czciej byli oni aresztowani i osadzani w wizieniach specjalnej kate
gorii, tak zwanych politizolatorach.
W tym czasie komunici zagraniczni mieszkajcy w ZSRR, wrd nich take aparat
czycy Kominternu, byli zatrzymywani i internowani niczym dziaacze partii rosyjskiej;
traktowano ich podobnie jak Rosjan, poniewa komunistw przeduajcych pobyt
w ZSRR zmuszano do wstpienia do partii bolszewickiej i do podporzdkowania si jej
dyscyplinie. Tak te byo w przypadku jugosowiaskiego komunisty Ante Ciligi, czon
ka politbiura Komunistycznej Partii Jugosawii (KPJ), ktry przyby do Moskwy w 1926
roku jako przedstawiciel KPJ w Kominternie. Utrzymywa pewne kontakty z opozycj
Trockiego, w kocu zacz coraz bardziej odsuwa si od Kominternu, gdy unikano
tam rzetelnych dyskusji ideologicznych, a kierownictwo nie wahao si zastrasza swych
adwersarzy - Ciliga nazywa to "serwilizmem" midzynarodowego ruchu komunistycz
nego. W lutym 1929 roku Zgromadzenie Oglne Jugosowian w Moskwie przyjo
uchwa potpiajc polityk wadz KPJ, co stanowio porednie oskarenie kierownic
twa Kominternu. Przeciwnicy linii oficjalnej utworzyli wesp z Rosjanami nielegaln
wedle regu dyscypliny partyjnej - grup. Niedugo potem komisja przeprowadzia
ledztwo, w wyniku czego Ciliga zosta usunity z Midzynarodwki na jeden rok. Po
23 "Boukharine en 1928", "Le Contrat Social" nr 1 z III 1964.

wyjedzie do Leningradu nie zaprzesta "nielegalnej" dziaalnoci. 1 maja 1930 roku

powrci do Moskwy, gdzie spotka si z czonkami swej rosyjskojugosowiaskiej gru
py, ktrzy - krytycznie nastawieni do wczesnej rzeczywistoci - zamylali o powoaniu
nowej partii. 21 maja Ciliga zosta wraz z towarzyszami zatrzymany, potem za (na mo
cy artykuu 58) wywieziony do politizolatora w Wierchnieuralsku. Przez trzy spdzone
tam lata nieustannie domaga si prawa do opuszczenia Rosji, podejmujc strajki go
dowe, a w chwili uwolnienia prbowa popeni samobjstwo. GPU usiowao wymusi
na nim rezygnacj z obywatelstwa woskiego. Zesany pocztkowo na Syberi, zosta
ostatecznie 3 grudnia 1935 roku wydalony z Rosji, co naley zaliczy do przypadkw
zupenie wyjtkowychz".
Dziki Cilidze dysponujemy dzi opisem izolatorw politycznych:
Towarzysze przynosili nam codzienne gazety, ktre powstaway w wizieniu. Co za rnorod

no pogldw, jaka wolno sowa w kadym artykule! Co za pasja i miao w prezentowaniu
kwestii nie tylko abstrakcyjnych czy teoretycznych, ale te dotyczcych najbardziej gorcych wy
darze! [...) Nasza wolno jednak nie koczya si na tym. W czasie spacerw, na ktre wycho
dzio kilka cel, winiowie mieli w zwyczaju organizowa w rogu podwrza prawdziwe zebrania,
z przewodniczcym i sekretarzem oraz mwcami, zabierajcymi gos w ustalonym porzdku.
Moemy te pozna warunki bytowe:
Wyywienie przypominao tradycyjny posiek biednego muyka: rano i wieczorem chleb i wrz
tek, to samo przez okrgy rok. [...] Oprcz tego na obiad dostawalimy zup z obrzydliwej ryby,
konserwy lub na wp zepsutego misa. Na kolacj podawano jak polewk, ale ju bez misa
czy ryby. [...] Codzienna racja chleba wynosia 700 gramw, miesiczna racja cukru 1 kilogram,
ponadto wydzielano nam racje tytoniu, papierosw, herbaty i myda. Jedzenie byo monotonne,
zawsze te byo go za mao. Musielimy zaciekle walczy, eby nie zmniejszali nam ju i tak mar
nych porcji; w rezultacie udao nam si uzyska niewielk popraw. Jednak gdy porwna to
z sytuacj, w jakiej znajdowali si ludzie w wizieniach karnych, a byo ich setki tysicy, oraz mi
liony przetrzymywane w obozach Pnocy, to w pewnym sensie bylimy uprzywilejowaniz5.
Przywileje te byy jednak wzgldne. W Wierchnieuralsku winiowie przeprowadzili

trzy strajki godowe - w kwietniu i latem 1931, pniej za w grudniu 1933 roku
w obronie swych praw, w szczeglnoci protestujc przeciwko przedueniu kary. Po
1934 roku w wikszoci obozw zniesiono przywileje "politycznych" (w Wierchnieural
sku zachowano je do roku 1937) i warunki ulegy pogorszeniu: winiowie umierali
wskutek pobicia, innych rozstrzeliwano, jeszcze inni ginli bez ladu, tak jak Wadimir
Smirnow w Suzdalu w 1933 roku.
Kryminalizowanie" przeciwnikw, prawdziwych lub tylko domniemanych, w onie partii

komunistycznych rozcigno si wkrtce take i na dziaaczy wysokiej rangi. Przewodni
czcy Komunistycznej Partii Hiszpanii, Jose Bullejos, oraz jego liczni towarzysze wezwani
do Moskwy jesieni 1932 roku, aby wysucha totalnej krytyki swej linii politycznej, od
Zob. Ante Ciliga, "Dix ans au pays du mensonge deconcertant", Champ Libre, Paris 1977; Philippe
Bourrinet, "Ante Ciliga 1898-1992. Nazionalismo e communismo in Jugoslavia", Graphos, Genova 1996.
zSAnte Ciliga, "Au pays du grand mensonge", Gallimard, Paris 1938, s.167,168.
mwili poddania si dyktatowi Kominternu. 1 listopada zostali wic wykluczeni i umiesz

czeni w dobrze strzeonym hotelu "Lux", gdzie zawsze zatrzymywali si kominternowcy.
O usuniciu zawiadomi ich urzdowo Francuz Jacques Duclos, byy delegat Kominternu
w Hiszpanii, ostrzegajc, i jakakolwiek prba buntu bdzie ukrcona "z ca surowoci
przez sowieckie prawo karne"zb. Po dwch miesicach trudnych negocjacji w sprawie od
zyskania paszportw Bullejos i jego towarzysze mogli wreszcie opuci ZSRR.
W tym samym czasie nastpi epilog pewnej nieprawdopodobnej historii dotyczcej
Francuskiej Partii Komunistycznej. Z pocztkiem 1931 roku Komintern przysado FPK
swojego przedstawiciela oraz instruktorw, ktrych zadaniem byo waciwe pokierowa
nie parti. W lipcu przyby potajemnie do Parya szef Kominternu, Dmitrij Manuilski,
i wprawil czonkw Biura Politycznego w prawdziwe osupienie owiadczajc, e w ich
partii dziaa grupa dca do rozamu. W istocie chodzio o wyreyserowane dziaania,
majce na celu pogbienie kryzysu, z ktrego FPK wanie wychodzia, osabienie auto
nomii partii i cakowite podporzdkowanie Moskwie i jej ludziom. Wrd prowodyrw
tej osawionej grupy wymieniano Pierre'a Celora, nalecego do przywdcw partii od
1928 roku. Pod pretekstem powierzenia mu reprezentacji FPK w Kominternie wezwano
go do Moskwy, tam jednak od razu uznano go za "prowokatora". Pad wic ofiar ostra
cyzmu politycznego, zosta bez rodkw do ycia i nie przeyby dugiej i ostrej rosyjskiej
zimy, gdyby nie karta ywnociowa towarzyszcej mu ony, zatrudnionej w Kominternie.
8 marca 1932 roku Celora wezwano na zebranie, w ktrym uczestniczyli czonkowie
NKWD; przesuchiwano go przez dwanacie godzin, usiujc wymusi na nim wyznanie,
i zosta umieszczony w partii jako agent policji francuskiej. Mimo niezliczonych szykan
i naciskw Celor do niczego si nie przyzna. 8 padziernika 1932 roku udao mu si po
wrci do Francji, gdzie natychmiast publicznie nazwano go "glin".
W tym samym 1932 roku w wielu partiach komunistycznych utworzono komrki ka
drowe na wzr partii bolszewickiej, uzalenione od centralnego wydziau kadr Komin
ternu; ich zadaniem byo zakadanie akt czonkw oraz gromadzenie niezwykle szcze
gowych danych dotyczcych kierownictwa. Przed wybuchem wojny wywieziono do
Moskwy ponad pi tysicy teczek personalnych samej tylko partii francuskiej. Dane
osobowe wpisane byy do kwestionariuszy, obejmujcych ponad siedemdziesit pyta
zawartych w piciu rubrykach: l. Pochodzenie i sytuacja spoeczna; 2. Funkcja w partii;
3. Wyksztacenie; 4. Uczestnictwo w yciu spoecznym; 5. Karalno. Wszystkie te do
kumenty, suce do klasyfikowania dziaaczy, byy gromadzone i przechowywane
w Moskwie, pocztkowo przez Antoniego Krajewskiego, potem Moisieja Czernomor
dika i Gieworka Alichanowa, kolejnych kierownikw wydziau kadr Kominternu, zwi
zanego z departamentem zagranicznym NKWD. W 1935 roku sekretarzem Komitetu
Wykonawczego Kominternu, ktrego zadaniem bya kontrola dziaaczy wysokiego
szczebla, zosta Meer Trilisser, jeden z byych szefw OGPU. Pod nazwiskiem Michaia
Moskwina zbiera donosy i informacje oraz decydowa o tym, czy podejrzany ma po
pa w nieask, co stanowio pierwszy sygna zbliajcej si likwidacjiz'. Wydziay kadr
miay jednoczenie sporzdza "czarne listy" wrogw komunizmu i ZSRR.
26 Jose Bullejos, "La Comintern en Espaa" Mexico 1972, s. 206.

2' Guillaume Bourgeois, "Comment Stalin dirigeait le PC", "Le Nouvel Observateur" z 5-11 VIII 1993;
A. Vaksberg, "Htel Lux...", s. 62-64; Annie Kriegel, Stephane Courtois, "Eugen Fried. Le grand secret du
PCF", rozdz.13, Le Seuil, Paris 1997.
Bardzo wczenie, jeli nie od samego pocztku, sekcje Kominternu, czyli partie ko
munistyczne, stay si zapleczem rekrutacji agentw wywiadu na rzecz ZSRR. Zdarza
o si, e ludzie, ktrzy godzili si na podjcie nielegalnej dziaalnoci podziemnej, nie
wiedzieli, i chodzi o prac dla jednej z sowieckich sub specjalnych: suby wywiadow
czej Armii Czerwonej (GRU lub IV Zarzdu Sztabu), departamentu wywiadu zagra
nicznego CzekaGPU, NKWD (Inostrannyj Otdiel, INO) itd. Te rnorodne struktury
tworzyy prawdziw pltanin, a bezlitosna rywalizacja popychala do walki, w ktrej
odbijano sobie nawzajem agentw. Opisuje to w swych wspomnieniach Elsa Porecki,
podajc liczne przykady2s.
Czarne listy Francuskiej Partii Komunistycznej
Poczynajc od 1932 roku, FPK rozpocza gromadzenie informacji o osobach

podejrzanych lub ze wzgldu na ich dziaalno niebezpiecznych dla partii. Listy
zaczy powstawa jednoczenie z przejciem wydziau kadr przez wysannikw
Kominternu. Wraz z utworzeniem komrki, ktrej zadaniem miao by wyania
nie najlepszych dziaaczy, pojawia si komrka sporzdzajca listy osb, ktre
w taki czy inny sposb "zbdziy". Od 1932 do czerwca 1933 roku FPK opubli
kowaa dwanacie czarnych list o rnych, cho zarazem podobnie brzmicych
tytuach: "Czarna lista prowokatorw, zdrajcw, szpicli usunitych z francuskich
organizacji rewolucyjnych" albo "Czarna lista prowokatorw, zodziei, oszustw,
trockistw, zdrajcw wyrzuconych z francuskich organizacji robotniczych"... Aby
uzasadni tworzenie tych list, na ktrych do wybuchu wojny zgromadzono ponad
tysic nazwisk, FPK uywaa prostego argumentu politycznego: "Walka buru
azji z klas robotnicz i organizacjami rewolucyjnymi w naszym kraju staje si
coraz ostrzejsza".
Dziaacze musieli dostarcza rysopisy ("wzrost i waga, wosy i brwi, czoo,
oczy, nos, usta, broda, ksztat twarzy, cera i znaki szczeglne" - "Lista nr 10",
sierpie 1938) i "wszelkie uyteczne informacje, ktre mog uatwi odnalezie
nie" osb pojawiajcych si na listach, w tym ich miejsca zamieszkania. Kady
czonek partii powinien zatem w mniejszym lub wikszym stopniu sta si po
mocnikiem sub specjalnych, odgrywa w jakim sensie rol "maego czekisty".
Wrd "podejrzanych" znajdowali si nie tylko prawdziwi oszuci, ale i osoby
nastawione opozycyjnie do linii partii, bez wzgldu na to, czy do niej naleeli, czy
te nie. W latach trzydziestych inwigilacja obja najpierw dziaaczy komuni
stycznych, ktrzy poszli ladem Jacques'a Doriota i jego krgu z SaintDenis,
oraz trockistw. Komunici francuscy bez wahania przyjli argumenty, ktrych
uywali ich starsi bracia sowieccy, jakoby trockici byli "wciekl band sabotay
stw bez zasad, dywersantw i mordercw wypeniajcych rozkazy szpiegowskich
sub zagranicznych" ("I Wykaz czarnych list,1-8").
Wojna, zakaz dziaania FPK, ktra popieraa zblienie niemiecko-sowieckie,
wreszcie okupacja niemiecka wzmocniy policyjne zapdy komunistw. Zaczto
Elizabeth Poretski, "I.es Ntres", Denoel, "I,ettres Nouvelles", Paris 1969, ponowne wyd.1995.
denuncjowa osoby, ktre odmawiay uznania sojuszu HitlerStalin. Nie pomi

jano te dziaaczy ruchu oporu, takich jak Adrien Langumier, oficjalnie redak
tor "Temps Nouveaux" Luchaire'a (nigdy natomiast nie zosta zadenuncjowany
Frederic JoliotCurie, cho w tej samej gazecie opublikowa 15 lutego 1941 roku
kompromitujcy FPK artyku), czy Rene Nicod, byy komunistyczny pose z Oyon
nax, ktrego postawa wobec dawnych towarzyszy bya bez zarzutu. Dotyczyo to
take Jules'a Fourriera, ktrego "partyjna policja" usiowaa bez powodzenia zli
kwidowa. Fourrier gosowa za penomocnictwem dla Petaina, a od koca 1940
roku uczestniczy w tworzeniu ruchu oporu; zosta wywieziony do Buchenwaldu,
potem do Mauthausen.
Naraeni te byli zaoyciele Francuskiej Partii RobotniczoChopskiej, utwo
rzonej w 1941 roku z inicjatywy byego sekretarza FPK, Marcela Gittona, ktry
we wrzeniu tego roku ponis mier z rk komunistw. FPK ogosia ich
"zdrajcami partii i Francji". Niekiedy oskarycielskie noty opatrzone byy wzmian
k: "Otrzyma zasuon kar". Zdarzao si, e podejrzani o zdrad dziaacze
byli mordowani, po wojnie za ich rehabilitowano, jak na przykad Georges
Dezire.
W czasie przeprowadzania obawy na ydw FPK stosowaa zadziwiajce
metody denuncjowania swych "wrogw": "Renee C., zwana Tani lub Therese
z XIV dzielnicy, ydwka z Be.sarabii", "De B..., yd cudzoziemiec. Renegat
oczernia parti i ZSRR". Typowym dla komunistw jzykiem posugiwaa si
take Imigracyjna Sia Robocza (MOI), organizacja skupiajca zagranicznych
komunistw. "R. yd (nazwisko nieprawdziwe). Dziaa we wrogiej ydowskiej
grupie". Nie osaba te wcale nienawi do dziaaczy trockistowskich: "Ivonne
D. Pary, VII dzielnica, plac Generaa Beureta 1. [...] Trockistka, zwizana
z POUM. Oczernia ZSRR". Jest bardzo prawdopodobne, e w czasie areszto
wa policja Vichy lub gestapo miay dostp do list. Jaki los spotka tych ludzi?
W 1945 roku FPK opublikowaa now seri czarnych list, chcc - wedug wa
snego okrelenia - wyrzuci "poza nawias spoeczestwa" przeciwnikw poli
tycznych, z ktrych niejeden cudem uszed mierci. Ustanowienie czarnych list
nawizuje w sposb oczywisty do wykazw potencjalnych oskaronych sporz
dzanych przez sowieckie organy bezpieczestwa (Czeka, GPU, NKWD). Bya to
powszechnie stosowana przez komunistw metoda, zapocztkowana wraz z woj
n domow w Rosji. W Polsce, tu po zakoczeniu wojny, podobne listy zawiera
y 48 kategorii osb, ktre miay by objte inwigilacj.
Wkrtce cay w galimatias w rnego rodzaju subach zosta przezwyciony: za

rwno Komintern, jak i suby specjalne uznay zwierzchno wadz WKP(b) (pniej
szej KPZR), skadajc sprawozdania ze swej dziaalnoci przed samym Stalinem.
W 1932 roku Martemian Riutin, ktry gorliwie i bez skrupuw przeladowa opozycjo
nistw, sam stan w opozycji do Stalina. W opracowanym wwczas dokumencie, zwa
nym "platform Riutina", pisa: "Stalin ma dzi w Kominternie pozycj nieomylnego
papiea. [...] Poprzez finansowe podporzdkowanie trzyma w garci, porednio bd
bezporednio, cae kierownictwo Kominternu, nie tylko w Moskwie, ale i za granic. To
wanie ten argument powoduje, e jego taktyka sta a si niezwyciona"z9. Ju pod ko

niec lat dwudziestych Komintern, korzystajcy ze wsparcia finansowego pastwa sowiec
kiego, straci wszelk moliwo uzyskania autonomii. W dodatku do zalenoci mate
rialnej, ktra wzmacniaa podlego polityczn, dosza jeszcze zaleno policyjna.
Coraz silniejsze naciski sub policyjnych na dziaaczy Kominternu doprowadziy do
tego, e nasiliy si strach i nieufno. Jednoczenie wzajemne stosunki zatruwao do
nosicielstwo; umysami zawadny podejrzenia. Denuncjatorzy kierowali si rnymi
pobudkami: albo donosili z wasnej woli, albo bywali do tego zmuszani za pomoc tor
tur fizycznych i psychicznych. Czasem wystarcza zwyky strach. Niektrzy dziaacze po
czytywali sobie za punkt honoru, by donosi na swych towarzyszy. Postpowanie fran
cuskiego komunisty Andre Marty'ego to typowy przykad takiej paranoidalnej pasji,
nieokieznanej gorliwoci komunisty, pragncego wykaza niebywa czujno. W "ci
le poufnym" licie z 23 czerwca 1937 roku skierowanym do sekretarza generalnego
Kominternu, Georgi Dymitrowa, Marty formuuje obszerne oskarenie pod adresem
Eugeniusa Frieda, przedstawiciela Midzynarodwki we Francji, dziwic si, i do tej
pory nie zosta on zatrzymany przez francusk policj... W oczach Marty'ego jest to co
najmniej podejrzane.
O procesach moskiewskich
Wzmagajcy si terror i procesy pobudzay do szukania najrniejszych inter

pretacji tych zjawisk.
Oto co pisa na ten temat Boris Souvarine:
Wielce przesadne jest twierdzenie, i procesy moskiewskie to zjawisko wy
jtkowe i specyficznie rosyjskie. Za niewtpliwym pitnem narodowym kryje si
co znacznie bardziej oglnego.
Wane jest przede wszystkim, by nie przesdza z gry, e to, co jest do przy
jcia przez Rosjan, nie bdzie do przyjcia przez Francuzw. Na przykad pu
bliczna samokrytyka wymuszana na obwinionych wcale nie powoduje wikszego
zaenowania u Francuzw ni u Rosjan. A takich, ktrzy przez fanatyczn soli
darno z bolszewizmem uwaaj rzecz za naturaln, wicej mona znale poza
ZSRR ni w nim samym. (...]
W cigu pierwszych lat rewolucji rosyjskiej, gdy trudno byo poj pewne fak
ty, wszystko zawsze skadano na karb sowiaskiej duszy". Wkrtce jednak we
Woszech, potem za w Niemczech dostrzeono pojawienie si zjawisk uchodz
cych dotd za typowo rosyjskie. Wystarczy bowiem, by bestia ludzka zosta a
uwolniona, a te same przyczyny wywoaj analogiczne rezultaty u Latynosw,
Germanw czy te Sowian, bez wzgldu na uwarunkowania zewntrzne.
Czy zreszt we Francji i w innych krajach nie spotykamy ludzi wszelakiego
pokroju, ktrym nie przeszkadzaj straszliwe machinacje Stalina? Jeli chodzi
Cyt. za: A. Vaksberg, "Htel Lux...", s. 32. W listopadzie 1927 Boris Souvarine w licie "do opozycji
rosyjskiej" prbowa zwrci uwag na to zjawisko i jego konsekwencje ("A contrecourant. crits
1925-1939', Denoel, Paris 1984, s.138-147).
m A. Kriegel, S. Courtois, "Eugen Fried...", s. 293.
o serwilizm i podo, redakcja Lhumanite nie ustpuje w niczym redakcji

Prawdy, cho nie usprawiedliwia jej fakt, e trzymana jest w ryzach totalitarnej
dyktatury. Akademik Komarow po raz kolejny okry si hab, kiedy na placu
Czerwonym w Moskwie zada gw, uleg jednak presji, gdy odmowa ozna
czaaby wiadome samobjstwo. Co mona zatem sdzi o Romain Rollandzie,
o Paulu Langevinie czy Andre Malraux, ktrzy podziwiaj i chwal reim zwany
sowieckim, jego kultur" i sprawiedliwo, cho nie s do tego przymuszani
godem ani torturami?"
("Le Figaro Litteraire" z 1 lipca 1937).
Podobnego rodzaju list zosta wysany do "towarzysza . P Berii" (komisarza spraw

wewntrznych ZSRR) przez Bugark Stell Bagojew, tajemnicz pracownic wy
dziau kadr Komitetu Wykonawczego Kominternu. Oto jego fragment:
Komitet Wykonawczy Midzynarodwki Komunistycznej dysponuje informacjami, pochodzcy

mi od naszych towarzyszy, dziaaczy bratnich partii, ktrych przedstawienie uwaamy za ko
nieczne, bycie mogli je sprawdzi i poczyni niezbdne kroki. [...] Jeden z sekretarzy Komitetu
Centralnego Komunistycznej Partii Wgier, Karakach, odbywa rozmowy wiadczce o jego nie
wystarczajcym przywizaniu do partii Lenina i Stalina. [...] Towarzysze zadaj rwnie bardzo
istotne pytanie: dlaczego w roku 1932 sd wgierski skaza go tylko na trzy lata wizienia, mimo
e Karakach w czasie trwania dyktatury proletariatu na Wgrzech wykonywa wyroki mierci
ogaszane przez trybuna rewolucyjny. [...) Z wielu przekazw towarzyszy niemieckich, austriac
kich, otewskich, polskich i innych wynika, e emigracja polityczna jest wyjtkowo podejrzana.
Naley to wszystko zdecydowanie wypleni.
Arkadij Waksberg zaznacza, e archiwa Kominternu zawieraj dziesitki (a nawet

setki) donosw, co wiadczy o moralnym upadku zarwno kominternowcw, jak i funk
cjonariuszy partii komunistycznej Zwizku Sowieckiego. Sta si on szczeglnie wi
doczny w czasach wielkich procesw "starej gwardii" bolszewikw, ktra miaa swj
ogromny udzia w budowaniu wadzy opartej na "kamstwie absolutnym".
WIELKI TERROR DOSIGA KOMINTERNU
Zamordowanie Siergieja Kirowa 1 grudnia 1934 roku stao si dla Stalina doskona
ym pretekstem, by take w Kominternie przej od surowych represji do prawdziwego
terroru, panujcego ju w partii sowieckiej32. Historia WKP(b) i Kominternu wesza
w now faz. Terror, wymierzony dotd w spoeczestwo, obrci si teraz przeciw
sprawujcym niepodzieln wadz czonkom WKP(b).
Pierwszymi ofiarami byli rosyjscy opozycjonici, ktrzy odsiedzieli ju kary wizienia
i wyszli na wolno. Od koca 1935 roku zaczto ich ponownie aresztowa. Wiele tysicy
dziaaczy trockistowskich osadzono w rejonie Workuty; okoo 500 w obozie przy kopalni,
1000 w obozie UchtaPeczora i kilka tysicy w okolicach Peczory. 27 padziernika 1936
Cyt. za: A. Vaksberg, "Htel Lux...", s. 46-47.

'z Ata Kirilina, "L'Assassinat de Kirov. Destin d'un stalinien,1888-1934", Le Seuil, Paris 1995
roku 1000 winiw rozpoczo strajk godowy, trwajcy 132 dni. Domagali si separacji
od pospolitych przestpcw oraz prawa do sprowadzenia swoich rodzin. Po czterech ty
godniach zmar pierwszy godujcy, pozostali kontynuowali strajk a do spenienia przez
administracj ich da. Nastpnej jesieni 1200 winiw (z czego poowa to trockici)
przeniesiono w okolice starej cegielni. Pod koniec marca administracja sporzdzia wykaz
25 osb, ktre miay dosta po kilogramie chleba i przygotowa si do drogi. Niedugo
po ich odejciu rozleg si odgos strzaw. Ponury domys potwierdzi si, gdy winio
wie ujrzeli powracajc eskort, ktra miaa towarzyszy wywoonym. Dwa dni pniej
wezwano kolejne osoby i nastpiy kolejne rozstrzelania. Trwao to do koca maja. Stra
nicy polewali trupy benzyn i palili, eby zatrze wszelkie lady. NKWD w komunikatach
radiowych podawao nazwiska rozstrzeliwanych za "agitacj kontrrewolucyjn, sabota,
bandytyzm, odmow pracy, prb ucieczki"... Nie oszczdzano nawet kobiet. ona stra
conego dziaacza bya automatycznie skazywana na kar mierci, podobnie jak dzieci po
wyej dwunastu lat.
Chcc zyska status winia politycznego, do strajku godowego ucieko si rwnie
okoo 200 trockistw z Magadanu, "stolicy" Koymy. W ich owiadczeniu bya mowa
o "katachgangsterach" i o "faszyzmie Stalina, okrutniejszym anieli faszyzm Hitlera".
11 padzie rnika 1937 roku wszyscy zostali skazani na mier: 74 spord nich rozstrze
lano 26-27 padziernika i 4 listopada. W latach 1937-1938 podobne egzekucje byy na
porzdku dziennym'".
Niezalenie od kraju, w ktrym przebywali, ortodoksyjni komunici mieli rozkaz
zwalczania wpyww zwolennikw Lwa Trockiego. Od czasw wojny w Hiszpanii przy
jto nowy sposb ich kompromitacji, polegajcy na kamliwym kojarzeniu trockizmu
z nazizmem, cho to przecie Stalin przygotowywa wwczas swe zblienie z Hitlerem.
Niedugo potem rozptany przez Stalina Wielki Terror dosign centralnego apa
ratu Kominternu. Pierwsz prb opisu likwidacji kominternowcw podj Branko La
zi w 1965 roku w pracy pod wymownym tytuem "Martyrologia Kominternu"35. Boris
Souvarine w "Komentarzach do Martyrologii uzupeni artyku Branko Lazicia,
wspominajc o szeregowych pracownikach Kominternu, anonimowych ofiarach Wiel
kiej Czystki. Podtrzymywanie pamici o Wielkiej Czystce wydaje si niezbdne w chwi
li, gdy otwieramy ten szczeglny rozdzia historii sowieckiego komunizmu: "Wikszo
kominternowcw wygina w tej masakrze, ktra bya tylko nieznaczn czstk niewy
obraalnej masakry milionw robotnikw i chopw zgadzonych bezsensownie przez
monstrualn tyrani, obnoszc si z proletariackim sztandarem".
Funkcjonariusze aparatu centralnego i sekcji narodowych wpadli w tryby machiny
przeladowa, tak samo jak zwykli obywatele. Z tym e podczas Wielkiej Czystki
(1937-1938) ofiarami represji stawali si nie tylko opozycjonici, ale take czonkowie
aparatu i przybudwek Kominternu: Komunistycznej Midzynarodwki Modziey
(KIM), Czerwonej Midzynarodwki Zwizkw Zawodowych (Profintern), Midzyna
rodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR), Midzynarodowej Szkoy Le
ninowskiej, Komunistycznego Uniwersytetu Mniejszoci Narodowych Zachodu
(KUMNZ) itp. Crka dawnego towarzysza Lenina, Wanda PampuchBroska, opisaa
W tym kobiety i dzieci, zob. J. Berger, "Le Naufrage...", s.103-105.

Cahiers Leon Trotski" nr 53 z IV 1994.
'5 Branko Lazitch, "Le Martyrologe du Komintern", "Le Contrat Social" nr 6 z XIXII 1965.
(pod pseudonimem) rozwizanie KUMNZ w 1936 roku; aresztowano cay personel,

podobnie jak wikszo studentw36.
Historyk Michai Pantielejew, badajcy liczebno rnych sub i sekcji Kominter
nu, oszacowa, e na 492 pracujce tam osoby 133 (czyli 27%) pady ofiar czystki3'. Od
1 stycznia do 17 wrzenia 1937 roku komisja sekretariatu Komitetu Wykonawczego
(Michai Moskwin, Wilhelm Florin i Jan Anvelt) oraz Specjalna Komisja Kontroli
utworzona w maju 1937 roku (Georgi Dymitrow, Michai Moskwin i Dmitrij Manuilski) orzeky o 256
wydaleniach. Na og wydalenie byo poprzedzone aresztowaniem,
ktre nastpowao w bliej nieokrelonym terminie. Tak na przykad Jelena Walter,
usunita z sekretariatu Dymitrowa 16 padziernika 1938 roku, zostaa aresztowana
w dwa dni pniej, podczas gdy Jana Borowskiego (Ludwik Komorowski), usunitego
z Komitetu Wykonawczego Kominternu 17 lipca, aresztowano 7 padziernika. W 1937
roku zatrzymano 88 pracownikw Kominternu, w 1938 -19 nastpnych. Czasem aresz
towa dokonywano w miejscu pracy, 26 maja 1937 roku spotkao to na przykad Anto
niego Krajewskiego (Wadysaw Stein), odpowiedzialnego za pras i propagand. Wie
le osb aresztowano natychmiast po powrocie z zagranicznych misji.
Represjami zostay dotknite wszystkie komrki Kominternu, od sekretariatu po
przedstawicielstwa partii komunistycznych w Moskwie. W latach 1937-1938 aresztowano
41 pracownikw sekretariatu Komitetu Wykonawczego, a w wydziae stosunkw midzy
narodowych (do roku 1936 - OMS, Otdiel Miedunarodnych Swiaziej) doliczono si
34 aresztowa. Take sam Moskwin wpad w kocu 23 listopada 1938 roku w tryby machi
ny przeladowa;1 lutego 1940 roku skazano go na mier przez rozstrzelanie. Jan Anvelt
zmar w wyniku tortur, a Duczyk A. MunchPetersen - w szpitalu wiziennym na gruli
c. Rozstrzelano 50 funkcjonariuszy, wrd nich 9 kobiet. Szwajcarka Lydia Dubi, szefowa
tajnej siatki Kominternu w Paryu, wezwana do Moskwy na pocztku sierpnia 1937 roku,
tu po przybyciu zostaa aresztowana wraz ze swymi wsppracownikami, Brichmannem
i Wolfem. Oskarona o przynaleno do "antysowieckiej grupy trockistowskiej" i o szpie
gostwo na rzecz Niemiec, Francji, Japonii i... Szwajcarii, 3 listopada zostaa skazana na
mier przez Kolegium Wojskowe Sdu Najwyszego ZSRR i w kilka dni pniej roz
strzelana. Obywatelstwo szwajcarskie nie dao jej adnej ochrony, a rodzin po prostu
brutalnie powiadomiono o werdykcie, bez jakichkolwiek dodatkowych wyjanie. Polk,
Ludwik Jankowsk, jako "czonka rodziny zdrajcy partii" skazano na osiem lat odosob
nienia; jej m, Stanisaw Skulski (Mertens), zosta aresztowany w sierpniu 1937 roku
i 21 wrzenia rozstrzelany. Zasad odpowiedzialnoci rodzinnej, stosowan dotychczas tyl
ko wobec zwykych obywateli, rozszerzono rwnie na czonkw aparatu partyjnego.
Osip Piatnicki (Tarszys), do roku 1934 druga po Manuilskim osobisto kominter
nowska, zajmowa si stron organizacyjn (szczeglnie finansami zagranicznych partii
komunistycznych i sieci agenturaln Kominternu w wiecie) oraz sta na czele wydzia
u politycznego i administracyjnego Komitetu Centralnego WKP(b). 24 czerwca 1937
roku na plenum Komitetu Centralnego krytycznie oceni wzrost represji i propozycj
przyznania nadzwyczajnych penomocnictw szefowi NKWD, Jeowowi. Rozwcieczony
Alfred Burmeister, "Dissolution and Aftermath of the Comintern. Experiences and Observations,
1937-1947", New York 1995 s. 4-8. Przytaczane przez Branko Lazicia (jw.).
Mikhail Panteleiev, "La Terreur stalinienne au Komintern en 1937-1938. Les chiffres et les causes",
"Communisme" 1995, nr 401.
tym Stalin kaza przerwa posiedzenie i poleci zmusi Piatnickiego do opamitania.

Na prno jednak. Nazajutrz wic Jeow zarzuci Piatnickiemu, e by agentem car
skiej policji. Krnbrnego oponenta aresztowano 7 lipca, po czym Jeow wymusi na Bo
risie Mullerze (Mielnikow) obciajce Piatnickiego zeznania. Nastpnego dnia po eg
zekucji Mullera, 29 lipca 1938 roku, przed Kolegium Wojskowym Sdu Najwyszego
stan Piatnicki; mimo e odmwi przyznania si do zarzucanego mu szpiegostwa na
rzecz Japonii, skazany zosta na mier i rozstrzelany w nocy z 29 na 30 lipca.
Wielu straconych kominternowcw byo oskaranych o przynaleno do "organizacji
antykominternowskiej, kierowanej przez Piatnickiego, Knorina (Wilhelm Hugo) i Bel
Kuna". Innych potraktowano po prostu jako trockistw i kontrrewolucjonistw. Gdy
dawny przywdca komuny wgierskiej, Bela Kun, na pocztku 1937 roku przeciwstawi
si Manuilskiemu, zosta przez niego postawiony w stan oskarenia (najprawdopodob
niej z polecenia Stalina); krytyczne opinie Kuna przedstawiono tak, jakby wymierzone
byy w samego Stalina. Protestujc w dobrej wierze, Kun wskaza ponownie na Manuil
skiego, a take na Moskwina jako odpowiedzialnych za ze reprezentowanie WKP(b), co
wedug niego leao u rda braku skutecznoci Kominternu. Nikt z obecnych na posie
dzeniu Komitetu Wykonawczego: Palmiro Togliatti, Otto Kuusinen, Wilhelm Pieck, Kle
ment Gottwald czy Arvo Tuominen, nie wstawi si za Kunem. Pod koniec posiedzenia
z inicjatywy Georgi Dymitrowa postanowiono, e "sprawa Kuna" zostanie rozpatrzona
przez specjaln komisj. Tymczasem Bela Kun opuci sal obrad w towarzystwie dwch
enkawudzistw. Zosta stracony w piwnicach ubianki, daty mierci nie ustalono3R.
Wedug Michaia Pantielejewa ostatecznym celem owych czystek miao by wytpienie
wszelkiej opozycji przeciw dyktaturze stalinowskiej'q. "Uprzywilejowanym" obiektem re
presji byli zarwno dawni sympatycy opozycji robotniczej, jak i dziaacze utrzymujcy sto
sunki z ludmi bliskimi ongi Trockiemu. To samo dotyczyo dziaaczy niemieckich, nale
cych do frakcji Heinza Neumanna (zlikwidowanego w roku 1937) czy byych czonkw
grupy demokratycznego centralizmu. W tamtym czasie - wedug wiadectwa Jakowa Ma
tusowa, zastpcy szefa pierwszego wydziau Tajnego Departamentu Politycznego GUGB
-NKWD - wszyscy funkcjonariusze aparatu pastwowego mieli ju zaoone, oczywicie
bez ich wiedzy, teczki z materiaami, ktre mona byo w odpowiedniej chwili przeciw
nim wykorzysta. Swoje teczki mieli: Klimient Woroszyow, Andriej Wyszynski, azar Ka
ganowicz, Michai Kalinin i Nikita Chruszczow. Mona wic z duym prawdopodobie
stwem zaoy, i z podobnym brakiem zaufania traktowano przywdcw Kominternu.
Dodajmy, e najwysi nierosyjscy przywdcy Kominternu take byli sprawcami re
presji. Znamienne pod tym wzgldem byy poczynania Wocha Palmiro Togliattiego,
jednego z sekretarzy Kominternu, ktry po mierci Stalina przedstawiany by jako czo
wiek otwarty i przeciwny metodom terroru. Na jednym z posiedze tene Togliattina
pad z ca bezwzgldnoci na Hermanna Schuberta, funkcjonariusza Midzynarodo
wej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom, i uniemoliwi mu obron. Wkrtce potem
Schuberta aresztowano i rozstrzelano. Petermannowie, maestwo niemieckich komu
nistw, ktrzy przyjechali do ZSRR po 1933 roku, zostali oskareni przez Togliattiego,
Francois Fejt, "Comment Staline liquida Bela Kun", "France Observateur" z 9 IV 1959. F. Fejt
opart si na wspomnieniach Arvo Tuominena, wydanych w Helsinkach pt. "Dzwony Kremla". [Dat egze
kucji B. Kuna, 29 VIII 1938, podaje Robert Conquest, "Wielki Terror", Wyd. Micha Urbaski, Warszawa
1997, s. 444-445. (Przyp. red.)].
'y M. Panteleiev, "I.a Terreur...", s. 48.
i s "agentami hitlerowskimi" - na tej tylko podstawie, e utrzymywali koresponden

cj ze swoj rodzin w Niemczech - i kilka tygodni potem oboje aresztowano. Togliatti
bra udzia w nagonce na Bel Kuna i podpisa na niego wyrok mierci. By te mocno
uwikany w likwidacj Komunistycznej Partii Polski w 1938 roku. Wychwala trzeci pro
ces moskiewski, koczc tak oto: "mier podegaczom wojennym, mier szpiegom
i agentom faszyzmu! Niech yje partia Lenina i Stalina, ktra stoi na stray zdobyczy
Rewolucji Padziernikowej i gwarantuje zwycistwo rewolucji wiatowej! Niech yje
ten, ktry kontynuuje dzieo Feliksa Dzieryskiego - Nikoaj Jeow!"
TERROR UDERZA W PARTIE KOMUNISTYCZNE
Po "oczyszczeniu" aparatu centralnego Kominternu Stalin zaatakowa sekcje Mi

dzynarodwki Komunistycznej. Na pierwszy ogie posza sekcja niemiecka. Wsplnota
niemiecka w Rosji sowieckiej, nie liczc potomkw osadnikw nadwoaskich, skada
a si z czonkw Komunistycznej Partii Niemiec (KPD) i uciekinierwantyfaszystw,
a take z robotnikw, ktrzy opucili Republik Weimarsk, by uczestniczy w "budo
wie socjalizmu". Gdy jednak w 1933 roku rozpoczy si aresztowania, motywacje prze
stay by istotne: przeladowania dotkny dwie trzecie antyfaszystw niemieckich
przebywajcych w ZSRR.
Losy dziaaczy komunistycznych przeledzi mona dziki tak zwanym Kaderlisten,
czyli spisom sporzdzonym z polecenia przywdcw KPD, Wilhelma Piecka, Wilhelma
Florina i Herberta Wehnera, ktrym suyy jako podstawa przy wykluczaniu komuni
stw objtych sankcjami i represjami. Pierwsza lista powstaa 3 wrzenia 1936, ostatnia
21 czerwca 1938 roku. Istnieje te dokument opracowany w kocu lat pidziesitych
przez Komisj Kontroli SED (partia komunistyczna odtworzona po wojnie w NRD pod
nazw Socjalistycznej Partii Jednoci), zawierajcy 1136 nazwisk. Najwiksze natenie
aresztowa miao miejsce w roku 1937 (619), ale trway one a do roku 1941 (21). Nie
znany jest los poowy osb (666) z tej listy, prawdopodobnie zmary w wizieniu. Z ca
pewnoci natomiast wiadomo, e 82 osoby zostay stracone, 197 zgino w wizieniach
lub obozach, a 132 zostay wydane w rce nazistw. Grupa okoo 150 pozosta ych osb,
ktre przeyy cikie wyroki, po odbyciu kary opucia ZSRR. Aresztowania tych dzia
aczy usprawiedliwiano midzy innymi tym, e nie doprowadzili do upadku Hitlera, jak
gdyby Moskwa nie ponosia adnej odpowiedzialnoci za dojcie nazistw do wadzy.
Jednak najbardziej tragiczna bya historia antyfaszystw, ktrych Stalin z caym cy
nizmem wyda Hitlerowi. Ju w roku 1937 wadze sowieckie postanowiy, e obywatele
niemieccy powinni opuci ZSRR.16 lutego dziesiciu Niemcw zostao skazanych na
wydalenie przez OSO [Osoboje Sowieszczanije (Kolegium Specjalne) przy GPU
-NKWD, organ pozasdowy, ogaszajcy wyroki zaoczne - przyp. tum.]. Niektre zna
zwisk s znane: technik Emil Larisch, mieszkajcy w ZSRR od 1921 roku; inynier Ar
thur Thilo, ktry przyjecha tu w roku 1931; Wilhelm Pfeiffer, komunista z Hamburga;
Kurt Nixdorf, pracownik naukowy z Instytutu Marksa i Engelsa. W roku 1936 zostali
La Correspondance Internationale" nr 15 z 12 III 1938.

In der Fangen des NKWD. Deutsche Opfer des stalinistischen Terrors in des UdSSR", Dietz Ver
lag, Berlin 1991.
oni aresztowani pod zarzutem szpiegostwa lub "dziaalnoci faszystowskiej" i ambasa

dor niemiecki w Moskwie Friedrich von Schulenburg interweniowa w ich sprawie
u Maksima Litwinowa, sowieckiego komisarza spraw zagranicznych. Pfeiffer chcia do
sta si do Anglii, gdy jako komunista byby w Niemczech natychmiast aresztowany.
Po osiemnastu miesicach, 18 sierpnia 1938 roku, zosta dowieziony do granicy polskiej
i wszelki lad po nim zagin. Arthurowi Thilo udao si przedosta do ambasady bry
tyjskiej w Warszawie. Wikszo jednak nie miaa tyle szczcia. Otto Walther, litograf
z Leningradu przebywajcy w Rosji od 1908 roku, znalaz si w Berlinie 4 marca 1937
roku; popenil samobjstwo, wyskakujc z okna domu, w ktrym zamieszkal.
Z kocem maja 1937 roku von Schulenburg przekaza dwie kolejne listy aresztowa
nych Niemcw, ktrych wydalenie byoby mile widziane. Wrd 67 nazwisk znalazo si
wielu antyfaszystw, midzy nimi Kurt Nixdorf. Jesieni tego roku negocjacje przyjly
nowy obrt: w myl da przedstawicieli wadz niemieckich Sowieci wyrazili zgod na
przyspieszenie caej operacji (do tej pory wydalono okoo 30 osb). Od listopada do
grudnia 1937 roku opucio Rosj sowieck 148 Niemcw, a w cigu nastpnego roku
445. Wygnacy, wrd ktrych znajdowali si te austriaccy schutzbundowcy, odstawia
ni byli do granicy z Polsk lub otw, czasem z Finlandi, i natychmiast przejmowani
przez funkcjonariuszy niemieckich. Austriacki komunista Paul Meisel zosta w maju
1938 roku doprowadzony przez Polsk a do granicy z Austri i tam oddany w rce ge
stapo. Paul Meisel by ydem i zgin w Owicimiu.
Owo doskonae porozumienie midzy nazistowskimi Niemcami a sowieck Rosj
stanowio wstp do paktu RibbentropMootow z 1939 roku, "ktry odsoni prawdzi
w natur de tych dwu totalitaryzmw" (Jorge Semprun). Po podpisaniu paktu
przekazywanie uchodcw odbywao si w bardziej jeszcze dramatycznych okoliczno
ciach. Gdy Polska zostaa zmiadona, Hitler i Stalin zyskali wspln granic, co po
zwalao na przewoenie wygnacw z wizie sowieckich wprost do wizie niemiec
kich. W latach 1939-1941 Sowieci, chcc przekona nowego sojusznika o najlepszej
swej woli, wydali gestapo od 200 do 300 komunistw niemieckich. 27 listopada 1939 ro
ku strony podpisay nowy ukad. Od listopada 1939 do maja 1941 roku wydalono okoo
350 osb, w tym 85 Austriakw. by wrd nich Franz Koritschoner, jeden z zaoycieli
Komunistycznej Partii Austrii, pniej funkcjonariusz Czerwonej Midzynarodwki
Zwizkw Zawodowych. Po powrocie z zesania na Dalekiej pnocy przekazany zosta
gestapo w Lublinie, potem przewieziono go do Wiednia, gdzie by poddany torturom;
zgin w Owicimiu 7 czerwca 1941 roku.
Wadze sowieckie jakby nie zauwaay ydowskiego pochodzenia deportowanych.
yd Hans Walter David, kompozytor i dyrygent, czonek KPD, zosta wydany gestapo
i w 1942 roku zgin w komorze gazowej w obozie na Majdanku. Niekiedy ofiarom uda
wao si uj z yciem. Przey fizyk Aleksander Weissberg, ktry spisa swe wspomnie
nia. Losy Margarete BuberNeumann, towarzyszki ycia Heinza Neumanna, ktry zosta
usunity z kierownictwa KPD i wyemigrowa do ZSRR, to rwnie ywe wiadectwo tego
nieprawdopodobnego przymierza midzy nazistami a Sowietami. Pocztkowo zesana do
Karagandy na Syberii, w lutym 1940 roku zostaa wydana gestapo wraz z wieloma innymi
towarzyszami niedoli. Owa "wymiana" zakoczya si uwizieniem w Ravensbruck4z.
Margarete BuberNeumann, , Prisonniere de Staline et d'Hitler" (1: "Deportee en Siberie"; 2:

"Deportee a Ravensbruck"), Le Seuil, Paris 1986,1988.
Na mocie w Brzeciu
Dnia 31 grudnia 1939 roku obudzono nas o 6 rano. [...) Ubrani i ogoleni mu
sielimy czeka przez kilka godzin w poczekalni. [...) Pewien komunista wgier
ski, yd nazwiskiem Bloch, po upadku komuny w roku 1919 uciek z Budapesztu
do Niemiec. Tutaj y na faszywych papierach niemieckich i pracowa dalej
w partii. Pniej na tych samych nielegalnych papierach wyemigrowa do Rosji.
I jego zaaresztowali, a teraz, mimo jego protestu mia by wydany niemieckiemu
gestapo. [...] Tu przed pnoc nadeszly autobusy. Zabray nas na kolej. [...]
W noc sylwestrow roku 1939 na 1940 pocig ruszy w drog. Wizl siedemdzie
siciu pokonanych ludzi do domu. [...) Jechalimy przez spustoszon Polsk
w kierunku Brzecia Litewskiego. Na mocie na Bugu oczekiwal nas aparat dru
giego w Europie systemu totalitarnego, niemieckie gestapo".
(Aleksander Weissberg-Cybulski, "Wielka czystka", tum. z niem. Adam Ciokosz, "Czy

telnik", Warszawa 1990, s. 536, 539. A. Weissbergowi udao si opuci krakowskie getto,
w 1943 roku zosta aresztowany i osadzony na Pawiaku; zbiegt z obozu pracy w Kawczy
nie, walczy w Powstaniu Warszawskim. W roku 1946 przedosta si do Szwecji, potem
wyjecha do Anglii).
Trzy osoby odmwiy przejcia przez most. byli to: yd wgierski o nazwisku
Bloch oraz robotnikkomunista cigany przez hitlerowcw i niemiecki nauczy
ciel, ich nazwisk nie pamitam. Zostali si zawleczeni na most. Nazici, esesma
ni, natychmiast wyadowali sw wcieko na ydzie. Poprowadzono nas do po
cigu i ruszylimy do Lublina [...). W Lublinie przejo nas gestapo. Wtedy wa
nie moglimy si przekona, e NKWD nie tylko wydao nas gestapo, ale
i przekazao esesmanom nasze akta. W moich dokumentach bya na przykad in
formacja o tym, e jestem on Neumanna, a Neumann by jednym z najbardziej
znienawidzonych przez nazistw Niemcw..."
(Margarete BuberNeumann, "Deposition au proces Kravchenko contre Les Lettres

F,ranaises,",14 posiedzenie, 23 luty 1949. Sprawozdanie stenograficzne, La Jeune Pa
rque, 1949. Aresztowana w roku 1937 i zesana na Syberi, zosta a wydana Niemcom;
w obozie koncentracyjnym w Ravensbruck przebywaa do jego wyzwolenia w kwietniu
1945 roku).
W tym samym czasie co komunici niemieccy w tryby terroru dostao si rwnie

kierownictwo Komunistycznej Partii Palestyny, w ktrym byo wielu imigrantw z Pol
ski. 27 lutego 1935 roku aresztowano Josepha Bergera (1904-1978), sekretarza partii
palestyskiej w latach 1929-1931, uwolniono go za dopiero po XX Zjedzie w roku
1956. To, e przey, naleao do wyjtkw. Wielu innych dziaaczy zostao straconych
lub zgino w obozach. Wolfa Awerbucha, dyrektora fabryki traktorw w Rostowie nad
Donem, aresztowano w 1936 i stracono w 1941 roku. Systematyczna likwidacja czon
kw Komunistycznej Partii Palestyny, a take grup syjonistycznych socjalistw, przeby
wajcych w ZSRR, powizana bya z sowieck polityk w stosunku do mniejszoci y
dowskiej w Birobidanie, ktrego wadze postawiono w stan oskarenia. Przewodnicz
cego Komitetu Wykonawczego ydowskiej Republiki Autonomicznej, profesora Iosifa

Liberberga, uznano za "wroga ludu. Wkrtce inni czonkowie administracji tego auto
nomicznego regionu zostali poddani represjom. Samuia Augurskiego (1884-1947)
oskarono o przynaleno do rzekomego "orodka judeofaszystowskiego". Zlikwido
wano take ydowsk sekcj partii sowieckiej ("Jewsiekcya"). Celem tych poczyna by
o zniszczenie wszystkich ydowskich instytucji, jednoczenie za pastwo sowieckie za
biegao o poparcie wpywowych ydw poza granicami ZSRR'3.
Najcisze straty ponieli jednak komunici polscy. Wedug statystyk represji zajmuj oni
drugie miejsce, tu po Rosjanach. Komunistyczna Partia Polski (KPP) zostaa oficjalnie roz
wizana 16 sierpnia 1938 roku w wyniku pospiesznego gosowania w Komitecie Wykonaw
czym Kominternu. Dla Stalina KPP zawsze bya podejrzana; uwaa, e jest skaona wielo
ma pogbiajcymi si odchyleniami politycznymi. Jej przywdcy, ktrzy przed rokiem 1917
naleeli do najbliszego krgu Lenina, przebywali w ZSRR bez adnej ochrony prawnej.
W 1923 roku KPP wsparo Trockiego, a tu przed mierci Lenina kierownictwo partii przy
jo rezolucj popierajc opozycj. Wreszcie pojawi si te mocno krytykowany "luksem
burgizm". Po V Kongresie Kominternu w czerwcu i lipcu 1924 roku Stalin usun z kierow
nictwa KPP dziaaczy, ktrzy odegrali w niej historyczn rol: Adolfa Warskiego, Henryka
Waleckiego i Wer KostrzewKoszutsk. by to pierwszy krok do przejcia przez Komin
tern cakowitej kontroli nad parti. Wkrtce KPP uznano za siedlisko trockizmu. W tym
skrtowym przypomnieniu nie mona oczywicie wyjani w peni przyczyn radykalnej czyst
ki partii, ktrej kierownictwo w wikszoci byo pochodzenia ydowskiego. bya te "sprawa
POW" - Polskiej Organizacji Wojskowej, wywoana w 1933 roku (zob. rozdzia Andrzeja
Paczkowskiego). Naley rwnie wzi pod uwag fakt, e Komintern zmierza do narzuce
nia polskiej sekcji dziaa osabiajcych pastwo polskie z korzyci dla ZSRR i Niemiec.
Na powane potraktowanie zasuguje wic hipoteza, wedle ktrej likwidacja KPP bya uza
sadniona przede wszystkim koniecznoci zawarcia paktu niemiecko-sowieckiego. Sposb
postpowania Stalina by znamienny: z pomoc aparatu kominternowskiego sprowadzi
wszystkie swe ofiary do Moskwy i czuwa, by nie wymkny mu si z rk. Przeyli tylko ci,
ktrzy znajdowali si wwczas w polskich wizieniach, jak na przykad Wadysaw Gomuka.
W lutym 1938 roku dwutygodnik Kominternu "Kommunisticzeskij Internacyonal"
pirem niejakiego J. wicickiego postawi w stan oskarenia ca KPP W trakcie bez
przykadnej czystki, rozpocztej w czerwcu 1937 roku, przepad bez ladu sekretarz ge
neralny partii, Julian Leski, wezwany do Moskwy; zlikwidowano dwunastu czonkw
Komitetu Centralnego, wielu pomniejszych dziaaczy oraz kilkuset czonkw KPP
Czystka dosiga te Polakw z Brygad Midzynarodowych: komisarze polityczni Bry
gady im. Dbrowskiego, Kazimierz Cichowski i Gustaw Reicher, zostali aresztowani
zaraz po przyjedzie do Moskwy. Dopiero w 1942 roku Stalin uzna za konieczne od
tworzenie partii polskich komunistw. Powstaa wwczas Polska Partia Robotnicza
(PPR), ktra miaa przygotowa zaplecze przyszych wadz uzalenionych od Moskwy,
konkurencyjnych wobec legalnego rzdu przebywajcego na emigracji w Londynie.
Mario Kessler, "Der Stalinische Terror gegen judische Kommunisten", w: Hermann Weber, Dietrich
Staritz, "Kommunisten verfolgen Kommunisten. Stalinischer Terror und SauBeriingen,in den kommuni
stischen Parteien Europas seit des dreiiger Jahren", Akademie Verlag, Berlin 1993, s. 87-102. O historii
Birobidanu zob. Henri Sloves, "L'Etat juif de 1'Union sovietique", Les Presses d'Aujourd'hui, Paris 1982.
Komunici Jugosowiascy take wiele wycierpieli w wyniku stalinowskiego terroru.

Komunistyczna Partia Jugosawii, zdelegalizowana w 1921 roku, bya zmuszona dziaa
poza granicami kraju, pocztkowo w latach 1921-1936 w Wiedniu, a od 1936 do 1939
roku w Paryu. Gwny jednak orodek tej partii po 1925 roku powsta w Moskwie.
Suchacze Komunistycznego Uniwersytetu Mniejszoci Narodowych Zachodu, Komu
nistycznego Uniwersytetu im. Swierdowa i Midzynarodowej Szkoy Leninowskiej sta
nowili baz emigrantw Jugosowiaskich, wzmocnion wkrtce kolejn fal uchod
cw spod dyktatury krla Aleksandra, ustanowionej w 1929 roku. W latach trzydzie
stych w ZSRR przebywao od 200 do 300 komunistw Jugosowiaskich'", dziaajcych
w midzynarodowych strukturach Kominternu, przede wszystkim za w Komunistycz
nej Midzynarodwce Modziey. Z tego tytuu zostali przyczeni do WKP(b).
Zyskali sobie z opini z powodu licznych konfliktw midzy rnymi frakcjami
przeciwstawiajcymi si kierownictwu Komunistycznej Partii Jugosawii. W tych oko
licznociach interwencje wadz kominternowskich staway si coraz czstsze i coraz
bardziej nieodzowne. W poowie 1925 roku dokonano weryfikacji, czyli "czystki"
wrd studentw Jugosowiaskich KUMNZ, sympatyzujcych z opozycj i krytykuj
cych zwierzchnictwo rektor Marii J. Frukiny. Kilku studentw wyrzucono, kilku ukara
no nagan, czterech za (Ante Ciliga, Dedi, Dragi, Eberling) zostao aresztowanych
i zesanych na Syberi. Do kolejnej czystki w KPJ doszo w 1932 roku - usunito ww
czas 16 dziaaczy.
Po zabjstwie Kirowa wzmocniono nadzr nad emigrantami politycznymi. Jesieni
1936 roku, jeszcze przed gwn fal terroru, wszyscy czonkowie KPJ zostali poddani
weryfikacji. Poniewa dzieje emigrantw politycznych lepiej s znane ni dzieje anoni
mowych robotnikw, wiadomo wic, e aresztowano 8 sekretarzy KC KPJ, 15 czonkw
Komitetu Centralnego, a take 21 sekretarzy regionalnych i lokalnych - wszyscy zgin
li. Sim Markovicia, jednego z sekretarzy KPJ, ktry schroni si w ZSRR i pracowa
w Akademii Nauk, aresztowano w lipcu 1939 roku; skazany na dziesi lat cikich ro
bt, bez prawa korespondencji, zmar w wizieniu. Innych tracono natychmiast, jak na
przykad braci Vujovi, Radomira (czonka KC KPJ) i Gregora (czonka KC Modzie
y). Trzeci z braci, Boa, byy aparatczyk Komunistycznej Midzynarodwki Modzie
y, w 1927 roku solidaryzujcy si z Trockim, zagin po aresztowaniu. Milan Gorki,
sprawujcy funkcj sekretarza generalnego KPJ w latach 1932-1937, zosta oskarony
o utworzenie "antysowieckiej organizacji w onie Midzynarodwki i o kierowanie gru
p terrorystyczn zaoon w Kominternie przez Knorina i Piatnickiego".
W poowie lat szedziesitych KPJ zrehabilitowaa okoo stu ofiar represji, nie
wszczto jednak w ich sprawie regularnego dochodzenia. Podjcie ledztwa musiaoby
bowiem przywoa problem ofiar represji, zastosowanych wobec zwolennikw ZSRR
w Jugosawii po rozamie z roku 1948. Przede wszystkim za trzeba by ujawni, e Josip
Broz Tito zosta wyniesiony na partyjny szczyt w wyniku wyjtkowo krwawej czystki.
Fakt, i Tito zbuntowa si przeciwko Stalinowi w 1948 roku, nie umniejsza jego odpo
wiedzialnoci za czystk z lat trzydziestych.
Ubavka Vujosevi, Vera Mujbegovi, "Die Jugoslavischen Kommunisten in den stalinistischen

e5auBeriingen1929 bis 1949", w: H. Weber, D. Staritz, "Kommunisten...", s.157-173.
POLOWANIE NA TROCKISTW
Po zdziesitkowaniu szeregw zagranicznych komunistw yjcych w ZSRR Stalin

uderzy w "dysydentw" przebywajcych w innych krajach. NKWD miao okazj, by za
demonstrowa sw wiatow si.
Do najbardziej spektakularnych naleay wydarzenia zwizane z osob Ignatija Reis
sa, ktrego prawdziwe nazwisko brzmiao Natan Porecki. Reiss by jednym z modych
komunistw ydowskich, jakich wielu pojawio si w Europie rodkowej po wojnie
1914-1918 roku, zwerbowanych przez Komintern'5. Zawodowy agitator, dziaajcy
w podziemnej siatce midzynarodowej, tak dobrze wypenia swe zadania, e w roku
1928 zosta odznaczony Orderem Czerwonego Sztandaru. Po 1935 roku "odbio" go
NKWD, ktre przejmowao kontrol nad wszystkimi zagranicznymi siatkami szpiegow
skimi, take nad siatk w Niemczech. Pierwszy wielki proces moskiewski tak zbulwerso
wa Reissa, e zdecydowa si na zerwanie ze Stalinem. Ale znajc zwyczaje bolszewi
kw, bardzo starannie przygotowa swe odejcie. 17 lipca 1937 roku napisa list otwarty
do Komitetu Centralnego WKP(b), tumaczc w nim swoje racje. Zaatakowa Stalina
i stalinizm, "t mieszanin najgorszego oportunizmu - oportunizmu bez zasad, przele
wajcego krew i posikujcego si kamstwem, ktry zatruwa cay wiat i moe do cna
zniszczy resztki ruchu robotniczego". Jednoczenie jednak Reiss zadeklarowa sw
sympati do Lwa Trockiego i w ten sposb niewiadomie wyda na siebie wyrok mierci.
NKWD zmobilizowao natychmiast swych francuskich agentw, ktrzy zlokalizowali je
go miejsce pobytu w Szwajcarii i wcignli go w zasadzk. Wieczorem 4 wrzenia w Lo
zannie Reiss pad przeszyty kulami, w tym samym czasie agentka NKWD usiowaa
otru jego on i syna spreparowanymi czekoladkami. Mimo wnikliwego ledztwa pro
wadzonego w Szwajcarii i we Francji zabjcw i ich wsplnikw nigdy nie wykryto. Lew
Trocki w depeszy do premiera Francji (wysanej przez sekretarza Trockiego, Jana van
Heijenoorta) obciyl zbrodni Jacques'a Duclos, jednego z sekretarzy FPK:
Chautemps prezes Rady Ministrw Pary/W sprawie zabjstwa Ignaca Reissa/Zrabowanie mo

ich archiww i podobne przestpstwa/Ka mi nalega na przesuchanie co najmniej w charakte
rze wiadka Jacques'a Duclos wiceprzewodniczcego Izby Deputowanych starego agenta GPU.
Duclos sprawowa funkcj wicemarszaka Izby Deputowanych od czerwca 1936 ro

ku i telegram nie odnis adnego skutku.
Zabjstwo Reissa, wyjtkowo spektakularne, miecio si jednak w ramach szero
kiego planu likwidacji trockistw. Nie dziwi fakt mordowania trockistw w ZSRR,
w takim samym stopniu jak innych opozycjonistw, zaskakuje natomiast zacieko,
z jak suby specjalne likwidoway opozycj i trockistw za granic. Mozolna praca,
polegajca na przenikaniu agentw do struktur opozycyjnych, bya podstaw tego
przedsiwzicia.
O sprawie Reissa zob. pamitniki jego ony, E. Porecki ("Les Ntres..."), oraz Peter Huber, Daniel
Kunzi, "L'Assassinat d'Ignaz Reiss", "Communisme" 1990, nr 26-27.
'" Jan van Heijenoort, "De Prinkipo a Coyoacan. Sept ans aupres de L. Trotski", Les Lettres Nouvel
lesMaurice Nadeau, Paris 1978, s.172.
KOMINTERN W AKcJi 289
W lipcu 1937 roku zagin Rudolf Klement, desygnowany na sekretarza majcej

wkrtce powsta trockistowskiej midzynarodwki. 26 sierpnia wyowiono z Sekwany cia
o mczyzny, bez gowy i ng, ktre wkrtce zidentyfikowano jako zwoki Klementa. 16
lutego 1938 roku zmar w Paryu syn Trockiego, Lew Siedow. Jego mier przypisano
wprawdzie powikaniom pooperacyjnym, ale niejasne okolicznoci tej sprawy spowodowa
y, i krewni podejrzewali suby sowieckie o spowodowanie morderstwa". Co prawda Pa
we Sudopatow w swych wspomnieniach zapewnia, e nie mia z tym nic wsplnegos,
niemniej wiadomo, i Lew Siedow znajdowa si pod cis obserwacj NKWD, a jeden
z jego bliskich wsppracownikw, Mark Zborowski, by agentem w ruchu trockistowskim.
Louis Aragon, Preludium dojrzewania
piewam o GePeU ktre powstaje

we Francji w dzisiejszej dobie
piewam o GePeU dla Francji
piewam o GePeU znikd i zewszd
Prosz GePeU o przygotowanie koca wiata
Wzywajcie GePeU do przygotowania koca wiata
eby broni tych ktrzy zostali zdradzeni
eby broni tych ktrzy wci s zdradzani
Wzywajcie GePeU wy ktrych si amie i ktrych si zabija
Wzywajcie GePeU
Potrzeba wam GePeU
Niech yje GePeU dialektyczny twr heroizmu
ktry mona przeciwstawi idiotycznemu wizerunkowi lotnikw
tworzonemu przez gupcw dla bohaterw
gdy ci rozbijaj swe by o ziemi
Niech yje GePeU prawdziwy obraz ucielenionej wielkoci
Niech yje GePeU na przekr bogu policji Chiappe i "Marsyliance"
Niech yje GePeU na przekr papieowi i wszom
Niech yje GePeU na przekr potdze bankw
Niech yje GePeU na przekr manewrom Wschodu
Niech yje na przekr rodzinie
Niech yje GePeU na przekr skostniaemu prawu
Niech yje GePeU na przekr socjalizmowi mordercw typu
Caballero Boncour MacDonald Zoergibel
Niech yje GePeU na przekr wszystkim wrogom Proletariatu
NIECH YJE GEPEU.
(1931)
(Wiersz "Prelude au temps des cerises" przytoczony przez Jeana Malaquais, "Le Nom
me Louis Aragon ou le patriote professionel", suplement do "Masses" z lutego 1947).
T sam hiPotez wysuwa jego biograf Pierre Broue w ksice "Leon Sedov, fils de Trotski, victime
de Staline", Les Editions Ouvrieres, Paris 1993.
P. Soudopatov, "Missions speciales...", s.115-116.
Sudopatow przyznaje natomiast, e w marcu 1939 roku Beria i Stalin osobicie zle
cili mu zadanie zamordowania Trockiego. Stalin owiadczy wwczas: "Trzeba rozpra
wi si z Trockim jeszcze przed kocem roku, zanim wybuchnie wojna, ktra jest nie
unikniona", i doda: "Podlegacie bezporednio towarzyszowi Berii, ale to wy jestecie
w peni odpowiedzialni za t misj"'9. Rozpoczto bezlitosn obaw od Parya, Bruk
seli, Stanw Zjednoczonych a po Meksyk, gdzie przebywa szef IV Midzynarodwki.
Z pomoc meksykaskich komunistw agenci Sudopatowa 24 maja 1940 roku prze
prowadzili pierwszy zamach, z ktrego Trocki cudem wyszed cao. Wtedy Sudopatow
wpad na pomys wykorzystania Ramna Mercadera, ktry pod przybranym nazwi
skiem mia zbliy si do swej ofiary. Zdoby on zaufanie dziaaczki trockistowskiej
i w ten sposb udao mu si nawiza kontakt ze "Starym". 20 sierpnia Trocki do uf-
nie zgodzi si przyj Mercadera, proszcego o zaopiniowanie artykuu, w ktrym bro
nii Trockiegorewolucjonisty. Gdy gospodarz siedzia za biurkiem, pochylony nad tek
stem, Mercader zada mu z caej siy cios czekanem w gow. Powanie zraniony Trocki
wydoby z siebie rozdzierajcy krzyk. ona i ochroniarze rzucili si na morderc, ktry
wypeniwszy zadanie, sta bez ruchu, poraony wasn zbrodni. Nastpnego dnia Troc
ki zmar.
Lew Trocki doskonae wiedzia, i Komintern zosta cakowicie opanowany przez

GPU, a potem NKWD i wydoby na jaw owe wzajemne przenikanie si partii komuni
stycznych, sekcji Kominternu i sub specjalnych. W licie do prokuratora generalnego
Meksyku z 27 maja 1940 roku, w trzy dni po nieudanym zamachu, Trocki pisa: "Orga
nizowanie GPU poza granicami Zwizku Sowieckiego odbywa si zgodnie z tradycj
i dobrze wyprbowanymi metodami. Do swej dziaalnoci GPU potrzebuje legalnej lub
plegalnej osony i sprzyjajcych warunkw, aby mc prowadzi rekrutacj swych
agentw. Takie warunki i oson znajduje w rzekomych partiach komunistycznychSo.
W swym ostatnim tekcie, take zwizanym z zamachem z 24 maja, omawia szczego
wo akcj, ktrej mia pa ofiar. Wedug niego GPU (Trocki uywa nazwy przyjtej
w roku 1922, gdy sam by we wadzach) to "podstawowy organ wadzy Stalina", "instru
ment totalitarnej dominacji" w ZSRR, ktrego "duch sualczoci i cynizmu opanowa
cay Komintern, zatruwajc do szpiku koci ruch robotniczy". Obszernie rozwodzi si
nad tym szczeglnym charakterem, okrelajcym oblicze partii komunistycznych: "Or
ganizacyjnie GPU i Komintern nie s identyczne, jednak s nierozerwalnie ze sob
zwizane. Cho s od siebie zalene, to nie Komintern wydaje polecenia GPU, lecz od
wrotnie - GPU cakowicie zdominowao Komintern"5'.
Powysza analiza, oparta na wielu elementach, wynikaa z podwjnego dowiadcze
nia Trockiego: zdoby je jako jeden z przywdcw rodzcego si pastwa sowieckiego
oraz jako wyrzutek, cigany po caym wiecie przez zabjcw z NKWD. Ich nazwiska s
dzi dobrze znane. W tym wypadku chodzi o szefw wydziau do zada specjalnych,
utworzonego w grudniu 1936 roku przez Nikoaja Jeowa. byli to: Siergiej Spiegelglas,
" Tame, s. 99-100.

5Leon Trotski, "Oeuvres completes", t. 24, Institut Leon Trotski, Paris 1987, s. 79-82.
5' Leon Trotski, "L'attentat du 24 ma et le Parti communiste mexicain, le Komintern et le GPU", tam
e, s. 310-361.
ktrego akcja si nie udaa, oraz Pawe Sudopatow (zmar w 1996) i Naum Eitingon
(zmar w 1981), ktrzy z pomoc wielu wsplnikw osignli cEl52.
O zabjstwie Trockiego w Meksyku dokonanym 20 sierpnia 1940 roku wiadomo
gwnie dziki ledztwu przeprowadzonemu zaraz po zamachu, a nastpnie wznowio
nemu przez Juliana Gorkina5;. Od pocztku zreszt nie miano wtpliwoci, kim byli
zleceniodawcy zbrodni, znano bezporednich sprawcw; fakt ten zosta potwierdzony
ostatnio przez Sudopatowa. Jaime Ramn Mercader del Rio by synem niejakiej Cari
dad Mercader, komunistki z Barcelony, pracujcej od dawna dla sub specjalnych, ko
chanki Nauma Eitingona. Mercader zbliy si do Trockiego jako Jacques Mornard,
ktry wczeniej walczy w Hiszpanii i tam prawdopodobnie suby sowieckie "wypoy
czyy" sobie jego paszport; zmar za w Belgii w 1967 roku. Mercader uywa te nazwi
ska Jacson, posugujc si paszportem Kanadyjczyka, ochotnika z Brygad Midzynaro
dowych, ktry poleg na froncie. Ramn Mercader zmar w roku 1978 w Hawanie,
gdzie by zaproszony przez Fidela Castro jako doradca ministra spraw wewntrznych.
Uhonorowany Orderem Lenina za sw zbrodni, zosta bez rozgosu pochowany
w Moskwie.
Cho Stalin pozby si swego najwikszego politycznego przeciwnika, polowanie na

trockistw si nie zakoczyo. Przykad francuski znakomicie ilustruje postaw komu
nistw wobec grup trockistowskich. Nie mona wykluczy, e w czasie okupacji nie
mieckiej niektrzy trockici zostali zadenuncjowani przez komunistw przed policj
francusk bd niemieck.
W wizieniach i obozach Vichy trockistw systematycznie poddawano bojkotowi.
W Nontron (Dordogne) Gerard Bloch pad ofiar ostracyzmu ze strony komunistw,
ktrym przewodzi Michel Bloch, syn pisarza JeanaRicharda Blocha. Uwizionyna
stpnie w Eysses, Gerard Bloch zosta ostrzeony przez pewnego nauczyciela katolic
kiego, e grupa winiwkomunistw wydaa na niego wyrok i ktrej nocy zostanie
uduszony5'.
Typowa dla tej atmosfery lepej nienawici wydaje si sprawa czterech trockistw,
wrd nich Pietra Tressa, zaoyciela Woskiej Partii Komunistycznej, ktrzy zginli
z rk francuskich partyzantw. 1 padziernika 1943 roku piciu dziaaczy trockistow
skich ucieko z wizienia w Puyen Velay, w tym samym czasie co ich towarzysze komu
nici, i zostali przejci przez partyzantk komunistyczn z formacji FTP [Francs Tireurs
et Partisans] "Wodli". Przypadkowo jeden z nich, Albert Demaziere, odczy si od
pozostaych i tylko on ocala z caej pitki55. Pietro Tresso, Pierre Salini, Jean Reboul
i Abraham Sadek zostali straceni w kocu padziernika po rozprawie bdcej parodi
procesu. "wiadkowie" i wci yjcy uczestnicy tych wydarze zeznaj, e owych dzia
Zob. P. Soudoplatov "Missions speciales...", rozdz. 4 s. 97-120.

Julian Gorkin, Sanchez Salazar, "Ainsi fut assassine Trotski", Self, Paris 1948.
sa Rene Dazy, "Fusillez ces chiens enrages!... Le genocide des trotskistes", Olivier OrMan, Paris 1981,
s. 248.
W wydanej ostatnio ksice Pierre'a Broue i Rogera Vacherona ("Meurtres au maquis", Grasset, Pa
ris 1997) wysunito do ryzykown hipotez, jakoby niezamierzona ucieczka" Demaziere'a miaa zwi
zek z egzekucj jego towarzyszy, co zdejmowaoby z komunistw francuskich odpowiedzialno za t
zbrodni.
iaczy oskarono o prb "zatrucia wody w obozie". By to typowy, majcy rednio

wieczne korzenie zarzut, odsyajcy do ydowskiego pochodzenia Trockiego (jego syn
Siergiej by w ZSRR oskarony o podobne zamysy) i przynajmniej jednego z jecw
(Abrahama Sadka). Okazao si, e ruch komunistyczny nie by wolny od najbardziej
prostackiego antysemityzmu. Przed mierci wszyscy czterej trockici zostali sfotogra
fowani, prawdopodobnie na zamwienie wysokich wadz FPK, oraz zmuszeni do napi
sania wasnych yciorysw.
Nawet w obozach koncentracyjnych komunici, wykorzystujc swe funkcje w hierar
chii obozowej, zmierzali do fizycznej eliminacji przeciwnikw. Marcel Beaufrere, w in
ternacjonalistycznej Partii Robotniczej odpowiedzialny za region Bretanii, aresztowany
w padzierniku 1943 i w styczniu 1944 roku wywieziony do Buchenwaldu, by podejrze
wany przez blokowego (komunist) o trockizm. Nie mino dziesi dni, gdy zosta
ostrzeony przez przyjaciela, e komrka komunistyczna z jego 39 bloku wydaa na nie
go wyrok mierci; postanowiono przenie go do bloku dowiadczalnego, gdzie miano
mu wszczepi zarazki tyfusu. Marcela Beaufrere'a ocalia ostatecznie interwencja dzia
aczy niemieckich5. Jak pisze Rodolphe Prager, mona te byo - poprzez hitlerowski
system obozw koncentracyjnych - pozbywa si politycznych przeciwnikw (w kocu
ofiar tego samego gestapo czy SS), kierujc ich do najsurowszych komando. Marcel Hic
i Roland Filiatre, winiowie Buchenwaldu, zostali odesani do straszliwego obozu Dora
"staraniem ludzi z KPD, ktrzy sprawowali w obozie funkcje administracyjne"5'. Marcel
Hic przepaci to yciem. Roland Filiatre przey, a cho jeszcze w 1948 roku usiowano
go zgadzi w miejscu pracy, udao mu si jednak wyj z tego cao.
Trockici likwidowani byli take przy okazji wyzwalania Europy spod okupacji nie
mieckiej. 11 wrzenia 1944 roku zgin Mathieu Buchholz, mody robotnik paryski
z grupy "Walka Klas". W maju 1947 roku prasowy organ tej grupy oskary o jego
mier "stalinowcw".
W Grecji ruch trockistowski nie by bez znaczenia. Przed wojn nalea do niego nawet
Pandelis Pouliopoulos, sekretarz Komunistycznej Partii Grecji (KPG), rozstrzelany
przez Wochw. Podczas wojny trockici przenikali pojedynczo do szeregw Frontu
Wyzwolenia Narodowego (EAM), powstaego z inicjatywy komunistw w 1941 roku.
Dwudziestu ich przywdcw zostao straconych na rozkaz generaa Greckiej Armiina
rodowowyzwoleczej (ELAS), Arisa Velouchiotisa. Po wyzwoleniu mnoyy si porwa
nia dziaaczy trockistowskich, czsto poddawano ich torturom, by zdradzili miejsca po
bytu swych towarzyszy. W 1946 roku Vassilis Bartziotas w raporcie sporzdzonym dla
Komitetu Centralnego partii poda liczb 600 trockistw straconych przez Organizacj
Ochrony Walk Ludowych (OPLA); wyliczenie to najprawdopodobniej obejmuje te
anarchistw i socjalistycznych dysydentw5". Wyapani i wymordowani zostali take
marksici arkhaios (starzy dziaacze marksistowscy), skupieni od roku 1924 w organiza
cji powstaej poza obrbem KPGSy.
R. Dazy, "Fusillez ces chiens...", s. 238-244.

' Rodolphe Prager, "Les trotskistes de Buchenwald", "Critique Communiste" nr 25 z XI 1978.
5" R. Dazy, "Fusillez ces chiens...", s. 266-274.
spanagiotis Noutsos, SauBeriigeninnerhalb der griechischer KP (1931 bis 1956)", w: H. Weber,
D. Staritz, "Kommunisten...", s. 487-494.
Komunici albascy nie naleeli do wyjtkw. Po zjednoczeniu ugrupowa lewico

wych w listopadzie 1941 roku pojawiy si rozbienoci pomidzy trockistami zgroma
dzonymi wok Anastaste'a Luli a ortodoksyjnymi komunistami (Enver Hoxha, Meh
met Shehu) dyrygowanymi przez Jugosowian. W 1943 roku Anastaste Lula zosta stra
cony. Wielokrotnie ponawiano prby zgadzenia Sadika Premte, innego z przywdcw
trockistowskich, cieszcego si niezwyk popularnoci. Udao mu si w kocu zbiec
do Francji; tam jednak w maju 1951 roku pad ofiar kolejnego nieudanego zamachu,
dokonanego przez Demaa Chamiego, byego czonka Brygad Midzynarodowych,
aktywist misji albaskiej w Paryu.
W Chinach ruch trockistowski zacz si formowa w 1928 roku, pod kierownictwem
Chen Duxiu, zaoyciela i byego sekretarza Komunistycznej Partii Chin, i w 1935 roku
liczy kilkuset czonkw. W czasie wojny z Japoni cz z nich przyczya si do 8 Lu
dowej Armii Wyzwoleczej. Zostali straceni przez Mao Zedonga, ktry zlikwidowa
rwnie dowodzone przez nich bataliony. Pod koniec wojny domowej trockistw ciga
no i systematycznie likwidowano. Liczba ofiar tej grupy pozostaje jednak nieznana.
W Indochinach natomiast sytuacja bya pocztkowo odmienna, gdy od 1933 roku
trockici z grupy Tranh Dau (Walka) i komunici tworzyli wsplny front. Wpywy troc
kistw byy szczeglnie widoczne w poudniowej czci pwyspu. Skoczyo si to
w 1937 roku, gdy Jacques Duclos zabroni Komunistycznej Partii Indochin kontynu
owa wspprac z Tranh Dau. Po klsce Japonii przywdcw partii zaniepokoi utrzy
mujcy si przez kilka miesicy wpyw innej grupy trockistowskiej - Midzynarodowej
Ligi Komunistycznej. We wrzeniu 1945 roku Liga Komunistyczna napitnowaa poko
jowe przyjcie wojsk angielskich, jakie zgotowaa organizacja Viet Minh (Liga Niepod
legoci Wietnamu), utworzona w 1941 roku przez Ho Chi Minha. 14 wrzenia Viet
Minh rozpocz szeroko zakrojon akcj przeciwko trockistowskim oponentom, kt
rych po schwytaniu na og zabijano bez pardonu. Tych za, ktrzy walczc z wojskami
angielskofrancuskimi, wycofali si ku dolinie rzeki Joncs, oddziay Viet Minhu do
sownie zmiadyly. Dalszy cig operacji stanowia rozprawa z grup dziaaczy Tranh
Dau; uwizieni przez Viet Minh w Ben Suc, przed nadejciem oddziaw francuskich
zostali wszyscy zlikwidowani. Ta Thu Tau, historycznego przywdc ruchu trockistow
skiego, aresztowano nieco pniej i stracono we wrzeniu 1945 roku. Czy bowiem Ho
Chi Minh nie gosi, e trockici "to najbardziej nikczemni zdrajcy i szpiedzy"?
W Czechosowacji los trockistowskich dziaaczy najlepiej mog zobrazowa dzieje
Zavisa Kalandry. W 1936 roku za napisanie tekstu o procesach moskiewskich Kalandr
usunito z partii. W czasie wojny jako uczestnik ruchu oporu wiziony by przez Niem
cw w Oranienburgu. W listopadzie 1949 roku zosta aresztowany i oskarony o kiero
wanie "spiskiem przeciwko republice", poddawany by torturom. Podczas procesu, kt
ry rozpocz si w czerwcu 1950 roku, zoy samokrytyk, mimo to 8 czerwca skazano
go na mier. 14 czerwca 1950 roku Andre Breton zwrci si do Paula Eluarda z pro-
b o interwencj w sprawie Kalandry, ktrego obaj znali sprzed wojny (z czasopisma
Combat"). Bluard odpowiedzia: "Zbyt jestem zajty niewinnymi, ktrzy gosz sw
niewinno, by zajmowa si winnymi, ktrzy gosz sw win'. Zavis Kalandra zosta
zgadzony 27 czerwca wraz z trzema innymi towarzyszami.
' List z 10 V 1939, "Les Cahiers Leon Trotski" nr 46 z VII 1991

' "Action" z 19-25 VI 1950.
CUDZOZIEMSCY ANTYFASZYCI I REWOLUCJONICI

OFIARAMI TERRORU W ZSRR
Masowe niszczenie kominternowcw, trockistw i innych komunistycznych dysy

dentw to niewtpliwie wany, cho nie jedyny rozdzia w historii komunistycznego ter
roru. W poowie lat trzydziestych przebywali w ZSRR liczni cudzoziemcy, ktrzy nie
bdc komunistami, zostali uwiedzeni sowieckim miraem. Wielu z nich t mio do
Kraju Rad przypacio wolnoci, a czsto i yciem.
Z pocztkiem lat trzydziestych Sowieci rozptali kampani propagandow wok
Karelii, podkrelajc moliwoci, jakie dawa w graniczcy z Finlandi region, i pod
dajc prbie "si przycigania" hasa "budowy socjalizmu". W odpowiedzi na t akcj
co najmniej 12 tysicy Finw opucio swoj ojczyzn. Doczyo do nich blisko 5 tysi
cy emigrantw fiskich ze Stanw Zjednoczonych, nalecych w wikszoci do amery
kaskiego stowarzyszenia Pracownikw Fiskich, dotknitych bezrobociem w wyniku
kryzysu z 1929 roku. "Gorczka karelska" rozprzestrzeniaa si tam jak poar, zwasz
cza i agenci Amtorgu (handlowe przedsibiorstwo sowieckie) obiecywali prac, dobre
zarobki, mieszkania i darmow podr z Nowego Jorku do Leningradu. Namawiano
te Finw, by zabrali ze sob wszystko, co posiadali.
Ten "pd do karelskiej utopii", by uy wyraenia Aino Kuusinen, zmieni si
w koszmar. Tu po przyjedzie emigrantw do ZSRR skonfiskowano im dobra mate
rialne, drogie maszyny, narzdzia pracy, a nawet oszczdnoci. W kocu musieli te
odda swe amerykaskie paszporty, tak e zostali uwizieni w ndznej krainie poro
nitej wycznie lasem, yjc w wyjtkowo cikich warunkachbz. Wedug Arvo Tuomi
nena w sowieckich obozach koncentracyjnych znajdowao si co najmniej 20 tysicy Fi
nwb3. Sam Arvo Tuominen, ktry kierowa Komunistyczn Parti Finlandii, a ponadto
by czonkiem prezydium Komitetu Wykonawczego Kominternu a do koca 1939 ro
ku, zosta skazany na mier, pniej zamieniono mu wyrok na dziesi lat wizienia.
Aino Kuusinen, po drugiej wojnie wiatowej zmuszona do osiedlenia si w Kirowaka
nie, bya wiadkiem napywu Ormian, take ofiar zrcznej propagandy. W odpowiedzi na
apel Stalina, wzywajcego do powrotu emigrantw pochodzenia rosyjskiego, Ormianie
(przewanie uciekinierzy mieszkajcy w Turcji) postanowili wrci do Republiki Arme
skiej, ziemi swych przodkw. We wrzeniu 1947 roku zebrao si w Marsyli wiele tysicy
Ormian; 3,5 tysica wyruszyo do Zwizku Sowieckiego na pokadzie statku "Rossija".
Z chwil gdy przekroczono symboliczn granic ZSRR na Morzu Czarnym, w zachowa
niu wadz sowieckich nastpia diametralna zmiana i Ormianie zrozumieli, e wpadli
w potworn puapk. W 1948 roku podobnie gorzki zawd spotka grup 200 Ormian
przybyych ze Stanw Zjednoczonych: zaraz po wzruszajcej uroczystoci powitania ode
brano im paszporty. W maju 1956 roku kilkuset Ormian przybyych z Francji zorganizo
wao demonstracj w Erewanie podczas wizyty ministra spraw zagranicznych, Christiana
Pineau. Jedynie 60 rodzin zdoao opuci ZSRR, reszta zostaa poddana represjom.
A. Kuusinen, "Piercienie przeznaczenia", s. 54.

' A. Tuominen, "Les Cloches du Kremlin", s. 216, przytaczane przez B. Lazicia w "Le Martyrologe du
Komintern.
' Armand Maloumian, "Les Fils du Goulag", Presses de la Cite, Paris 1976.
Przeladowano jednak nie tylko tych, ktrzy przybyli do ZSRR z wasnej woli. Ofia
rami terroru padli rwnie ludzie zmuszeni do opuszczenia ojczystego kraju przez dyk
tatorskie reimy. Zgodnie z artykuem 129 konstytucji sowieckiej z 1936 roku "ZSRR
udziela prawa azylu obywatelom pastw obcych przeladowanym za obron interesw
mas pracujcych lub za dziaalno naukow, lub te za walk narodowowyzwolecz".
W swej powieci "ycie i los" Wasilij Grossman opisa spotkanie pomidzy esesmanem
a starym dziaaczem bolszewickim, jego winiem. W trakcie dugiego monologu pada
wypowied esesmana, doskonae obrazujca los tysicy mczyzn, kobiet i dzieci, kt
rzy szukali schronienia w ZSRR:
Kto przebywa w naszych obozach w czasie pokoju, gdy nie ma jecw wojennych? S tam wro
gowie partii, wrogowie ludu. To znany wam gatunek, gdy ci sami ludzie wypeniaj wasze obo
zy. Jeli za po wojnie przejmiemy wasze obozy, nie uwolnimy waszych winiw. Wasi winio
wie s naszymi winiami"5.
Niezalenie od tego, czy cudzoziemcy przybyli na apel samych Sowietw, czy te

pragnli uciec przed niebezpieczestwem, jakie grozio im we wasnym kraju z powo
dw politycznych, wszyscy uwaani byli za potencjalnych szpiegw. Ten zarzut najcz
ciej powtarzano w aktach oskarenia.
Najwczeniej, bo w poowie lat dwudziestych, wyemigrowali do ZSRR woscy antyfaszy

ci, wierzc, e w "kraju socjalizmu" znajd wymarzone schronienie. Srodze si rozcza
rowali, kiedy i tu dosigy ich przeladowania. W poowie lat trzydziestych przebywao
w Zwizku Sowieckim niemal 600 woskich komunistw czy te sympatykw komuni
zmu - okoo 250 czonkw kierownictwa politycznego i 350 suchaczy trzech rnych
szk ideologicznych. Wielu z tych ostatnich opucio ZSRR po ukoczeniu kursw,
a okoo 100 dziaaczy wyjechao walczy do Hiszpanii w latach 1936-1937. Wielki Terror
obj zatem tych, ktrzy pozostali w Kraju Rad. Blisko 200 Wochw aresztowano, prze
wanie pod zarzutem "szpiegostwa"; 40 z nich rozstrzelano (25 udao si pniej ziden
tyfikowa), innych zesano do GUagu: albo do kopalni zota na Koymie, albo do Ka
zachstanu. Romolo Caccavale opublikowa wstrzsajc ksig, w ktrej opisa drog
i tragiczny los dziesitkw zesanych dziaaczy woskichM'.
Oto jeden z przykadw. Nazareno Scarioli, antyfaszysta, w 1925 roku zbieg
z Woch do Berlina, potem trafi do Moskwy. Przyjty zosta przez wosk sekcj Czer
wonej Pomocy i przez wiele lat pracowa w kochozach; najpierw przez rok pod Mo
skw, pniej w okolicach Jaty, gdzie przebywao okoo 20 woskich anarchistw pod
przewodnictwem Tita Scarselliego. Gdy w 1933 roku kochoz rozwizano, Scarioli wr
ci do Moskwy i zatrudni si w fabryce herbatnikw. Uczestniczy te w yciu wsplno
ty woskiej.
Nastay lata Wielkiej Czystki. Przeladowania i towarzyszcy im strach poczy dezin
tegrowa wsplnot: nikt nie by wolny od podejrze ze strony rodakw. Pewnego dnia
jeden z przywdcw komunistycznych, Paolo Robotti, oznajmi w Klubie Woskim, e
' Vassilij Grossman, "Vie et destin", Julliard/L'Age d'Homme, Paris 1983, s. 374.
Romolo Caccavale, "Comunisti italiani in Unione Sovietica. Proscritti da Mussolini soppressi da Sta
lin", Mursia, Milano 1995, 360 ss.
aresztowano 36 emigrantw, pracownikw fabryki oysk. Okreli ich jako "wrogw lu

du" i - mimo e dobrze zna zatrzymanych robotnikw - zmusi obecnych tam towarzy
szy, by poparli to aresztowanie. W czasie jawnego gosowania Scarioli zagosowa prze
ciw. Nastpnego dnia wieczorem zosta aresztowany i po torturach na ubiance podpi
sa przyznanie si do winy. Wkrtce zesano go na Koym, gdzie pracowa w kopalni
zota. Ten sam los spotka innych Wochw, wielu z nich zmaro: rzebiarz Arnaldo Sil
va; inynier Renato Cerquetti; przywdca komunistyczny Aldo Gorelli, ktrego siostra
polubia przyszego posa komunistw, siloto; Vincenzo Baccala, byy sekretarz sekcji
rzymskiej Woskiej Partii Komunistycznej; Toskaczyk Otello Gaggi, pracujcy w Mo
skwie jako odwierny; Luigi Caligaris, robotnik z Moskwy; wenecki zwizkowiec Carlo
Costa, zatrudniony w Odessie jako robotnik; Edmondo Peluso, ktry spotyka si z Le
ninem w Zurychu. W 1950 roku Scarioli straszliwie wychudzony (way 36 kg) opuci
Koym, ale wci pozostawa na Syberii w roli sowieckiego niewolnika. Dopiero w 1954
roku obja go amnestia, po jakim czasie doczeka si rehabilitacji. Po szeciu dugich
latach otrzyma wreszcie wiz i powrci do Woch z mizern rent.
Wrd uchodcw znajdowali si nie tylko komunici, czonkowie Komunistycznej
Parti Woch i ich sympatycy, ale take szykanowani we Woszech anarchici. Najbar
dziej znany jest przypadek zwizkowca i liberaa, Francesco Ghezziego, ktry przyby
do Rosji sowieckiej w czerwcu 1921 roku, by reprezentowa Unione Sindicate Italiana
(woski zwizek zawodowy) w Czerwonej Midzynarodwce Zwizkw Zawodowych.
W 1922 roku wyjecha do Niemiec, gdzie go aresztowano, wwczas rzd woski za
da ekstradycji, zarzucajc mu terroryzm. Energiczna akcja pozwolia Ghezziemu
unikn woskiego wizienia, musia jednak powrci do ZSRR. Gdy jesieni 1924 ro
ku nawiza kontakty z Pierre'em Pascalem i Nicolasem Lazarevitchem, po raz pierw
szy narazi si GPU. W roku 1929 aresztowany, zosta skazany na trzy lata wizienia
i osadzony w Suzdalu, w warunkach zabjczych dla grulika. Przyjaciele i koledzy zor
ganizowali we Francji i Szwajcarii kampani w jego obronie. Romain Rolland jako je
den z pierwszych podpisa petycj do wadz sowieckich. W odpowiedzi rozpowszech
niono pogoski, e Ghezzi jest "agentem faszystowskiej ambasady". W 1931 roku
Ghezzi odzyska wolno i podj prac w fabryce, jednak pod koniec 1937 roku zosta
ponownie aresztowany. Tym razem jego zagranicznym przyjacioom nie udao si uzy
ska adnych informacji w jego sprawie. Zmar w Workucie pod koniec sierpnia 1941
rokuh'.
Czy przywdcy austriackiego Schutzbundu, czyli Republikaskiego Zwizku Obrony

Partii Socjalistycznej, mogli przewidzie przyszy los swych towarzyszy, kiedy 11 lutego
1934 roku w Linz podejmowali decyzj o przeciwstawieniu si prawicowej Heimwehrze
(Obronie Ojczystej), ktra zmierzaa do delegalizacji Partii Socjalistycznej?
Agresywna napa Heimwehry w Linz zmusia socjaldemokratw do ogoszenia
strajku generalnego i rozpoczcia powstania w Wiedniu. Po czterech dniach zaci
"' Charles Jacquier, "L'affaire Francesco Ghezzi: la vie et la mort d'un anarchosyndicaliste italien en
URSS", "La Nouvelle Alternative" nr 34 z VI 1994. Zob. te Emilio Guarnaschelli, "Une petite pierre.
L'exil, la deportation et la mort d'un ouvrier communiste italien en URSS 1933-1939", Maspero, Paris
1979; Etienne Manac'h, "Emilio", Plon, Paris 1990.
tych walk zwyciy rzd Engelberta Dollfussa. Socjalistyczni bojownicy, ktrym uda
o si unikn wizienia lub obozu internowania, zeszli do podziemia albo zbiegli do
Czechosowacji, wielu z nich walczyo potem w Hiszpanii. Cz jednak postanowia
schroni si w Zwizku Sowieckim, zachcana do tego intensywn propagand, ktra
sprawia, e zwrcili si rwnie przeciwko kierownictwu wasnej partii. 23 kwietnia
1934 roku przybyo do Moskwy 300 Austriakw, za nimi a do grudnia napyway ko
lejne, cho ju mniej liczne fale uciekinierw. Wedle oblicze ambasady niemieckiej
w ZSRR przebywao 807 schutzbundowcw, czyli wraz z rodzinami okoo 1400
osb.
Pierwszy konwj austriackich uchodcw powitaa w Moskwie prawdziwa defilada,
w ktrej uczestniczyo kierownictwo Komunistycznej Partii Austrii wraz ze swymi
czonkami. Centralna Rada Zwizkw Zawodowych zaja si ich bytem. Grup zoo
n ze 120 dzieci, ktrych ojcowie zginli na barykadach w Wiedniu lub zostali skazani
na mier, wysano na kolonie na Krym, a potem umieszczono w Moskwie69 w Domu
Dziecka nr 6, specjalnie dla nich otworzonym.
Po kilku tygodniach wypoczynku austriackich robotnikw skierowano do zakadw
Moskwy, Charkowa, Leningradu, Gorkiego i Rostowa. Wkrtce jednak poczuli si roz
czarowani warunkami, jakie im narzucono, i austriaccy przywdcy komunistyczni za
czli w tej sprawie interweniowa. Tymczasem rzd naciska, aby wszyscy Austriacy
przyjli obywatelstwo sowieckie (w 1938 roku zdecydowao si na to 300 osb). Ww
czas schutzbundowcy nawizali stosunki z ambasad Austrii, liczc na moliwo repa
triacji, i w 1936 roku 77 z nich powrcio do ojczyzny. Wedug ambasady niemieckiej
do wiosny 1938 roku podr powrotn odbyo w sumie 400 osb (po anszlusie w marcu
1938 Austriacy zaczli podlega Rzeszy Niemieckiej).160 uchodcw przedostao si
do Hiszpanii, by walczy po stronie republiki.
Wielu jednak nie zdoao opuci ZSRR. Oblicza si dzi, e w latach 1934-1938
aresztowano 278 Austriakw"'. W 1939 roku Karlo Stajner spotka w Norylsku Fritza
Koppensteinera z Wiednia, lecz nie wie, co stao si z nim pniej". Niektrzy zostali
straceni. Taki by los Gustla Deutscha, dawnego przywdcy dzielnicy Floridsdorf i ko
mendanta regimentu "Karl Marx"; Sowieci wydali nawet jego broszur "Lutowe walki
w Floridsdorfie" (Prometheus Verlag, Moskwa 1934).
Nie oszczdzono te Domu Dziecka nr 6. Jesieni 1936 roku zaczy si aresztowa
nia pord ocalaych jeszcze rodzicw, dzieci za oddano pod nadzr NKWD, ktre
poumieszczao je we wasnych sierocicach. Matk Wolfganga Leonharda zatrzymano
w padzierniku 1936 roku i wszelki lad po niej zagin, dopiero latem 1937 roku syn
dosta od niej pocztwk z Autonomicznej Republiki Komi; skazano j na pi lat obo
zu za "trockistowsk dziaalno kontrrewolucyjn"'z.
Hans Schafranek, "Zwischen NKWD und Gestapo. Die Auslieferung deutscher und sterreichischer
Antifaschisten aus der Sowjetunion an Nazideutschand 1937-1941", ISPVeslag, Frankfurt am Main 1990.
9 "Les Syndicats de I'Union sovietique", Edition du Secour Ouvrier International, Paris 1935.
'H. Schafranek, "Zwischen NKWD...".
Karlo Stajner, "7000 jours en Siberie", Gallimard, Paris 1983.
'Z Wolfgang Leonhard, "Un enfant perdu de la Revolution", France Empire, Paris 1983.
Tragiczna odyseja rodziny Sladkw
Histori rodziny Sladkw opublikowa 10 lutego 1963 roku socjalistyczny

dziennik "Arbeiter Zeitung". W poowie wrzenia 1934 roku pani Sladek wraz
z dwoma synami doczya w Charkowie do swego ma Josefa, byego czonka
Schutzbundu, kolejarza z Semmeringu, ktry ju wczeniej schroni si w ZSRR.
Poczwszy od 1937 roku NKWD - po Moskwie i Leningradzie - rozpoczo
aresztowania Austriakw w Charkowie. 15 lutego 1938 roku przysza kolej na Jo
sefa Sladka. W 1941 roku, przed atakiem Niemiec, pani Sladek zwrcia si do
ambasady niemieckiej o pozwolenie na wyjazd z ZSRR. 26 lipca NKWD aresz
towao j i jej szesnastoletniego syna Alfreda; omioletniego Viktora oddano do
prowadzonego przez te suby sierocica. Funkcjonariusze chcieli za wszelk ce
n wymusi na Alfredzie zeznania; bito go i oszukiwano, e matka zostaa ju
rozstrzelana. Gdy wojska niemieckie zaczy wkracza w gb terytorium ZSRR,
przypadek zrzdzi, e podczas ewakuacji winiw matka z synem spotkaa si
w Iwdellagu na Uralu. Na pani Sladek ciyl wyrok piciu lat za szpiegostwo, na
Alfredzie - dziesiciu lat za szpiegostwo i agitacj antysowieck. Przeniesieni do
obozu w Sarmie, odnaleli tam Josefa, ktry zosta skazany w Charkowie na pi
lat wizienia. Wkrtce ponownie ich rozdzielono. Uwolnionej w padzierniku
1946 roku pani Sladek wyznaczono na stale miejsce pobytu Solikask na Uralu.
Rok pniej dotar tam jej m, ktry zapad w wizieniu na grulic i chorob
serca, nie by wic zdolny do pracy. Kolejarz z Semmeringu zmar jako ebrak
31 maja 1948 roku. W 1951 roku wyszed na wolno Alfred i mg poczy si
z matk. Po mudnych staraniach powrcili wreszcie oboje w 1954 roku do au
striackiego Semmeringu. Viktora nie widzieli od kilkunastu lat; ostatnie wieci
o nim pochodz z 1946 roku.
Liczb Jugosowian, ktrzy w 1917 roku zdecydowali si na pozostanie w Rosji, sza

cowano w roku 1924 na 2600 do 3750 osb. Doczyli oni do grupy robotnikw i spe
cjalistw ze Stanw Zjednoczonych i z Kanady przybyych z wasnymi narzdziami pra
cy, eby uczestniczy w "budowie socjalizmu". Ich kolonie byy rozproszone po caym
terytorium, od Leniska przez Saratw po Magnitogorsk; cz z nich (od 50 do 100
osb) pracowaa przy budowie moskiewskiego metra. Emigracji Jugosowiaskiej take
nie ominy represje. Boidar Maslari utrzymuje, e Jugosowianie doznali "najokrut
niejszych przeladowa", a ponadto losy wikszoci osb aresztowanych w latach
1937-1938 s cakowicie nieznane". Ta ocena moe wynika z faktu, e kilkuset z nich
zagino bez wieci. Do dzi brak cisych danych o pracujcych w ZSRR Jugosowia
nach, przede wszystkim za nic nie wiadomo o tych, ktrzy w wyniku protestw przeciw
zym warunkom pracy przy budowie metra zostali surowo ukarani.
3 Boidar Maslari, "MoskvaMadridMoskva", Zagreb 1952, s. 103, przytaczane przez B. I.azicia

w "Le Martyrologe du Komintern...".
Pod koniec wrzenia 1939 roku rozbir Polski pomidzy nazistowskie Niemcy a sowiec
k Rosj, ustanowiony tajnym porozumieniem z 23 sierpnia 1939 roku, staje si fak
tem. Obaj najedcy koordynuj swe dziaania w celu opanowania terytorium i ludno
ci: gestapo wsppracuje z NKWD. Tak jak Polacy zostaje podzielona i spoeczno y
dowska: z 3,3 miliona ydw okoo 2 milionw znalazo si pod okupacj niemieck.
Po przeladowaniach (palenie synagog) i masakrach ludno ydowsk zamknito
w gettach - w odzi utworzono getto 30 kwietnia 1940 roku, w Warszawie organizowa
no je od padziernika do listopada 1940 roku.
Uciekajc przed posuwajc si armi niemieck, liczni polscy ydzi podali ku
wschodniej granicy. W cigu zimy przeomu 1939 i 1940 roku Niemcy nie zatrzymywali
uciekinierw. Jednak ci, ktrzy skorzystali z tej szansy, napotykali nieoczekiwan prze
szkod:
Po tamtej stronie linii demarkacyjnej stali w dugich futrzanych szubach, budionowskich "pikiel
haubach" i z bagnetami zatknitymi na karabinach stranicy "mitu klasy", witajc uciekajcych
do Ziemi Obiecanej wdrowcw spuszczonymi ze smyczy wilczurami lub ogniem z lekkiej broni
maszynowej".
Od grudnia 1939 do marca 1940 roku ydw gromadzono na ptorakilometrowym

pasie neutralnym wzdu wschodniego brzegu Bugu, gdzie zmuszeni byli do obozowa
nia pod golym niebem. Wikszo zdecydowaa si powrci do niemieckiej strefy oku
pacyjnej.
Jeden z pniejszych onierzy Andersa (L. C., nr wojskowy 14 015) tak opisywa t
niepojt sytuacj:
Pas neutralny! by to odcinek 600-700 metrw. Leao na nim ju od kilku tygodni okoo
700-800 osb. byli to przepdzeni przez Niemcw w 90% ydzi, ktrzy zostali skazani na
mier godowochlodow. [...] Leelimy przemoknici na tej ziemi mokrej od deszczw jesien
nych, przytuleni do siebie, bez odrobiny strawy lub cieplej wody, ktre raczyliby da nam "hu
manitarni" Sowieci. Nie dopucili nawet ludnoci z okolicznych wsi, ktra chciaa nam dorczy
co nieco dla utrzymania ostatniego tchu. Wskutek tego zostawilimy na tych pasach wiele mo
gi. [...] Przyznaj, e ludzie, ktrzy powracali do domw na stron niemieck, mieli racj, gdy
NKWD pod adnym wzgldem nie byo lepsze od gestapo niemieckiego, z t rnic, e gestapo
robi szybko koniec z ludmi, a NKWD morduje i torturuje gorzej ni mier, ten za, ktry cu
dem wydosta si z ich rk, i tak zostawa kalek na cae ycie's.
Dlatego Israel Joszua Singer zsya symboliczn mier swemu bohaterowi, ktry b
dc "wrogiem ludu", ucieka z nieludzkiej ziemi'b.
W marcu 1940 roku kilka tysicy uciekinierw (wedug niektrych danych okoo
600 tysicy) zmuszono do przyjcia sowieckich paszportw. Umowa midzy ZSRR
a Niemcami przewidywaa wymian uchodcw. Poniewa rozproszenie rodzin, ndza
i policyjny terror NKWD staway si coraz trudniejsze do zniesienia, ludzie decydowali
Gustaw Herling-Grudziski, "Inny wiat. Zapiski sowieckie", "Czytelnik", Warszawa 1989, s. 220.
'Sylwester Mora, Piotr Zwierniak [pseud.], "La Justice sovietique", MagiSpinetti Roma 1945
[wyd. pol.: Kazimierz Zamorski, Stanisaw Starzewski, "Sprawiedliwo sowiecka", Alfa, Warszawa 1994,
s.179-180. (Przyp. red.)].
'Israel Joshua Singer, "Camarade Nachman", Stock, Paris 1985.
si niekiedy na powrt do okupowanej przez Niemcw Polski. Z relacji Jules'a Margo

line'a, ktry znalaz si wwczas we Lwowie, wynika, e wiosn 1940 roku "ydzi
przedkadali niemieckie getta nad sowieck rwno. Uwaali, e atwiej bdzie
uciec do neutralnego kraju z Generalnej Guberni ni prbowa wydosta si przez
Zwizek Sowiecki.
Od pocztku 1940 roku rozpoczy si masowe deportacje polskich obywateli (zob.
rozdzia Andrzeja Paczkowskiego), ktre trway a do czerwca tego roku. Polacy, nie
zalenie od wyznania, zsyani byli do pnocnych obwodw Rosji, na zachodni Syberi
lub do Kazachstanu. Transport, w ktrym znalaz si Jules Margoline, dopiero po dzie
siciu dniach dotar do Murmaska. Margoline, wnikliwy obserwator spoecznoci obo
zw koncentracyjnych, pisa:
To, co rni obozy sowieckie od innych miejsc na wiecie, gdzie wizieni s ludzie, to nie tyle ich
niewyobraalnie wielka powierzchnia czy mordercze warunki ycia, ale konieczno nieustanne
go kamania dla ocalenia ycia, konieczno noszenia caymi latami maski, bez moliwoci ujaw
nienia swych prawdziwych myli. W Rosji sowieckiej "wolni" obywatele tak samo musz kama.
[...) Obluda i kamstwo to jedyne rodki samoobrony. Spotkania, zebrania, mityngi, rozmowy,
gazetki cienne, wszystko przepojone byo oficjaln, faszyw frazeologi, bez choby jednego
sowa prawdy. Czowiek z Zachodu z trudem moe poj, co oznacza pozbawienie praw ludz
kich i niemono swobodnego wyraania siebie przez pi czy dziesi lat, co oznacza niedo
puszczanie najdrobniejszej "nielegalnej" myli i tkwienie w grobowym milczeniu. Pod tak niesly
chan presj nastpuje cakowity rozpad i degradacja wewntrznej substancji jednostki's.
mier winiw nr 41 i nr 42
Wiktor Alter (ur1890), czonek biura Socjalistycznej Midzynarodwki Ro

botniczej, awnik w Sdzie Warszawskim, by przewodniczcym Federacji y
dowskich Zwizkw Zawodowych. Natomiast Henryk Erlich [ur. 1882] by
czonkiem Rady Miejskiej w Warszawie i redaktorem dziennika "FolksCaj
tung", wydawanego w jzyku jidisz. Obaj naleeli do Bundu, czyli ydowskiej
partii socjalistycznej w Polsce. W 1939 roku przedostali si do strefy sowieckiej.
Altera aresztowano 26 wrzenia w Kowlu, Erlicha za 4 padziernika w Brzeciu.
Po przewiezieniu na ubiank Alter zosta 20 lipca 1941 roku skazany na mier
za "dziaalno antysowieck" (zarzucano mu kierowanie nielegalnym w ZSRR
Bundem i wspprac z polsk policj). Wyrok ogoszony przez Kolegium Woj
skowe Sdu Najwyszego ZSRR zosta zagodzony i zamieniony na dziesi lat
obozu. Erlich rwnie zosta skazany na mier 2 sierpnia przez trybuna wojsko
wy NKWD w Saratowie; 27 sierpnia kar zamieniono na dziesi lat obozu. Al
ter i Erlich, uwolnieni we wrzeniu 1941 roku w wyniku porozumienia Sikor
skiMajski, zostali wezwani przez Beri, ktry zaproponowa im poprowadzenie
komitetu ydowskiego do walki z hitlerowcami. Obaj przystali na t propozycj,
lecz 4 grudnia w Kujbyszewie aresztowano ich ponownie i oskarono o kontakty
Jules Margoline, "I.a Condition inhumaine", CalmannLevy, Paris 1949, s. 42-43.

Tame, s.149-I50.
z hitlerowcami! Beria rozkaza utajni ich spraw. Od tej chwili stali si winia
mi nr 41 (Alter) i 42 (Erlich) i nikt nie mg pozna ich nazwisk. 23 grudnia 1941
roku, potraktowani jak obywatele sowieccy, zostali skazani na mier za zdrad
z artykuu 58-l. Przez kilka nastpnych tygodni wielokrotnie zwracali si z apela
cj do wadz administracyjnych, ktre najprawdopodobniej nic nie wiedziay
o wyroku. 15 maja 1942 roku Henryk Erlich powiesi si na kracie okna w swojej
celi. A do czasu otwarcia archiww sdzono, e wykonano na nim wyrok. Gdy
Wiktor Alter grozi samobjstwem, Beria nakaza, by wzmocni nad nim nadzr.
17 lutego 1943 roku Alter zosta stracony. Sentencj wyroku z 23 grudnia 1941
roku zatwierdzi osobicie Stalin. Znamienne, e wyrok wykonano tu po zwyci
stwie pod Stalingradem. Do tej zbrodni wadze sowieckie dorzuciy jeszcze ka
lumnie, jakoby Alter i Erlich prowadzili agitacj na rzecz podpisania ukadu po
kojowego z nazistowskimi Niemcami.
(ukasz Hirszowicz, "NKVD Documents shed new light on fate of

Erlich and Alter", "East European Jewish Affairs" nr 2, zima 1992).
Na przeomie 1945 i 1946 roku doktor Jacques Pat, sekretarz Robotniczego Komi
tetu ydowskiego w Stanach Zjednoczonych, wyruszy do Polski z misj przeprowadze
nia dochodzenia w sprawie zbrodni nazistowskich. Po powrocie opublikowa w "Jewish
Daiy Forward" seri artykuw o ydach zbiegych do ZSRR. Liczb polskich ydw,
ktrzy zginli w czasie zsyek, w agrach lub obozach pracy, szacuje on na 400 tysicy.
Pod koniec wojny 150 tysicy ydw wybrao znw obywatelstwo polskie, aby tylko wy
jecha z ZSRR. Po wysuchaniu setek relacji Jacques Pat stwierdzi: "Sto pidziesit
tysicy ydw, ktrzy pokonuj granic sowieckopolsk, nie bdzie w przyszoci dys
kutowa na temat Zwizku Sowieckiego, partii socjalistycznej, dyktatury i demokracji.
Dla nich temat ten si zakoczy, a ostatnim ich sowem bya wanie ucieczka ze
Zwizku Sowieckiego"'4.
Wymuszony powrt jecw sowieckich do ZSRR
Jeli jakiekolwiek kontakty obywateli sowieckich z cudzoziemcami czy powrt

z zagranicy sprawiay, e stawali si oni dla reimu podejrzani, to pozostawanie
jecem wojennym przez cztery lata poza terytorium kraju czynio z onierza so
wieckiego wizionego przez Niemcw zdrajc, zasugujcego na kar. Paragraf
193 dekretu nr 270 z 1942 roku, modyfikujcego prawo karne, gosi, e jeniec
pojmany przez wroga jest de facto wrogiem: Nieistotne byo, w jakich okoliczno
ciach to nastpio ani w jakich warunkach przebywa w niewoli. W przypadku
Rosjan warunki byy zreszt potworne, gdy Sowianie jako podludzie zgodnie
z nazistowskim Weltanschaung skazani byli na zagad: na 5,7 miliona jecw
wojennych a 3,3 miliona zmaro na skutek godu i zego traktowania.
4 "Jewish Daiy Forward" z 30 VI7 VII 1946.

Tak wic Stalin w odpowiedzi na naciski aliantw, zakopotanych obecnoci

onierzy rosyjskich w jednostkach Wehrmachtu, bardzo wczenie zada repa
triacji wszystkich Rosjan, przebywajcych w strefie zachodniej. Z wyegzekwowa
niem tego warunku nie mia adnych kopotw. Od koca padziernika 1944 do
stycznia 1945 roku ponad 332 tysice jecw (wrd nich 1179 z San Francisco)
odesano bez ich zgody do Zwizku Sowieckiego. Postpowanie dyplomatw
brytyjskich i amerykaskich w tej kwestii dowodzio nie tylko braku serca, ale
i pewnej dozy cynizmu, gdy wiedzieli doskonae (np. Anthony Eden), e aby
rozwiza" ten problem, trzeba bdzie uy siy.
Podczas konferencji w Jacie (4-11 lutego 1945) trzej gwni jej uczestnicy
(Zwizek Sowiecki, Anglia i Stany Zjednoczone) zawarli tajne porozumienie,
dotyczce zarwno onierzy, jak i osb cywilnych. Churchill i Eden wyrazili zgo
d, aby Stalin decydowa o losie jecw, ktrzy walczyli w szeregach Rosyjskiej
Armii Wyzwoleczej (ROA), dowodzonej przez generaa Wasowa, jak gdyby
mogli mie oni zagwarantowany sprawiedliwy sd.
Stalin dobrze wiedzia, e cz z nich dostaa si do niewoli z powodu cha
osu panujcego w Armii Czerwonej, ktrej by najwyszym dowdc, a take
z powodu braku kompetencji nie tylko generaw, ale i jego samego. Z ca pew
noci wiedzia te, e wielu onierzy nie miao najmniejszej ochoty bi si
w imi znienawidzonego reimu i - wedle okrelenia Lenina - pragno "goso
wa nogami".
Po podpisaniu porozumie jataskich nie byo tygodnia bez transportw
opuszczajcych wyspy brytyjskie i kierowanych do ZSRR. W cigu dwch mie
sicy, od maja do lipca 1945 roku, "repatriowano" ponad 1,3 miliona ludzi
przebywajcych w zachodniej strefie okupacji, ktrzy uwaani byli przez Mo
skw za obywateli sowieckich (nie wyczajc Batw z ziem anektowanych
w 1940 roku ani Ukraicw). Pod koniec sierpnia ponad 2 miliony owych "Ro
sjan" zostao wydanych ZSRR. Nieraz towarzyszyy temu tragiczne wydarze
nia: samobjstwa jednostek albo caych rodzin, a take akty samookaleczania.
W momencie przekazywania sowieckiej administracji winiowie prbowali
biernego oporu, ale Anglicy czy Amerykanie nie cofali si przed uyciem siy,
aby tylko zadouczyni wymaganiom Sowietw. Po przybyciu do ZSRR repa
trianci dostawali si pod nadzr policji politycznej. 18 kwietnia, w dniu zawi
nicia do Odessy statku "Almanzor", nastpiy dorane egzekucje. Ten sam
scenariusz powtrzy si, gdy do portu nad Morzem Czarnym przybi "Empire
Pride".
Zachd - obawiajc si, by Zwizek Sowiecki nie potraktowa jecw angiel

skich, amerykaskich czy francuskich jako zakadnikw i nie prbowa uy ich
jako elementu szantau, niczym "waluty wymiennej" - by do ulegy wobec
dyktatu Stalina, ktry zada "repatriacji" wszystkich osb, mieszkajcych
uprzednio na terenie ZSRR lub majcych rosyjskie pochodzenie, z uciekiniera
mi z czasw rewolucji 1917 roku wcznie. Ta cakowicie wiadoma polityka za
chodu nie uatwiaa powrotu jego wasnych obywateli. Umoliwia natomiast
Zwizkowi Sowieckiemu wysanie sztabu funkcjonariuszy na poszukiwanie ludzi,
ktrzy nie chcieli wraca do ZSRR, a take pozwolia na dziaania nie liczce si
z prawami ustanowionymi przez sprzymierzonych.
Biuletyn rzdowy wychodzcy w Niemczech (w strefie francuskiej) donosi,
e 1 padziernika 1945 roku 101 tysicy osb zostao przekazanych stronie so
wieckiej. W samej Francji administracja pastwowa wydaa zgod na zaoenie
siedemdziesiciu obozw przejciowych, w wikszoci korzystajcych z dziwacz
nej eksterytorianoci (na przykad obz w Beauregard na peryferiach Parya),
gdzie nadzr przejli cakowicie agenci NKWD, zachowujc si w sposb bez
karny i sprzeczny z narodow suwerennoci republiki. Wszystkie te dziaania
zostay przez Sowietw dobrze przemylane, poniewa zaplanowano je ju we
wrzeniu 1944 roku, a poprzedzone byy komunistyczn propagand. Obz
w Beauregard zosta zlikwidowany przez francusk sub bezpieczestwa do
piero w listopadzie 1947 roku, powodem za stao si uprowadzenie dzieci,
o ktre kcili si rozwiedzeni rodzice. Roger Wybot, kierujcy ca akcj, za
uway: "Zgodnie z informacjami, ktre zebraem, ten przejciowy obz przypo
mina w rzeczywistoci raczej obz dla uprowadzonych. Protesty w tej spra
wie byy jednak sabe i spnione, dopiero artyku zamieszczony latem 1947 ro
ku w socjalistycznym przegldzie "Masses" przycign uwag: "Gdyby
Czyngischan zamkn szczelnie granice, aby utrzyma w niewoli swych podda
nych, byoby to zrozumiae. Ale eby mia uzyska prawa do ich ekstradycji
z obcych terenw, to ju przekracza nasze normy moralne i tak zachwiane w po
wojennym czasie. [...) W imi jakiego moralnego czy politycznego prawa zmu
sza si kogo do ycia w kraju, w ktrym zostanie mu narzucone fizyczne i psy
chiczne niewolnictwo? Jakiego podzikowania oczekuje wiat od Stalina za mil
czenie wobec tragedii obywateli sowieckich, ktrzy wol raczej wybra mier
ni powrt do ojczyzny ?
Redaktorzy owego pisma ujawnili niedawne przypadki wydalania do ZSRR:
"Karygodna powszechna obojtno wobec amania praw azylu skonia angiel
skie wadze wojskowe we Woszech do skandalicznego posunicia. 8 maja z obo
zu nr 7 w Ruccione zabrano 175 Rosjan - pod pretekstem wysania ich do Szko
cji - i jeszcze 10 osb z obozu nr 6, gdzie przebyway cae rodziny. Gdy tylko
owych 185 osb oddalio si nieco od obozw, odebrano im wszelkie przedmioty
mogce posuy jako narzdzie samobjstwa i owiadczono, e nie jad do
Szkocji, lecz do Rosji. Mimo zastosowanych rodkw ostronoci niektrzy ode
brali sobie ycie. Tego samego dnia wywieziono take 80 osb (wszystkie z Kau
kazu) z obozu w Pizie. Wszyscy ci nieszcznicy zostali odesani do strefy sowiec
kiej w Austrii, w wagonach strzeonych przez oddziay angielskie. Ci, ktrzy usi
owali zbiec, zostali zastrzeleni przez stranikw....
Repatriowanych jecw przetrzymywano w specjalnych obozach utworzo
nych pod koniec 1941 roku, gdzie odbyway si "przesiewanie i kontrola"
nie rniy si one niczym od obozw pracy i w styczniu 1946 roku zostay w
czone w system GUagu. W 1945 roku przeszo przez nie 214 tysicy wi
Georges Coudry, "Les Camps sovietiques en France. Les Russes" livres a Staline en 1945", Albin
Michel Paris 1997.
' "Nous reclamons le droit d'asile pour les emigres sovietiques", "Masses" nr 9/10 z VIVII 1947.
niwK2: przewanie skazywano ich na sze lat pozbawienia wolnoci zgodnie

z artykuem 58-16. Wrd nich byli onierze ROA, ktrzy uczestniczyli w wy
zwalaniu Pragi, walczc z oddziaami SS.
Uwizienie wrogw
ZSRR nie ratyfikowa midzynarodowej konwencji w sprawie jecw wojen

nych (Genewa 1929). W teorii jecy podlegali ochronie nawet wwczas, gdy
dane pastwo nie podpisao konwencji, Zwizek Sowiecki nie liczy si jed
nak z tymi postanowieniami. Po odniesionym zwycistwie mia u siebie od 3 do
4 milionw jecw niemieckich, wrd nich onierzy uwolnionych przez wojska
alianckie, ktrzy dostali si w stref sowieckich wpyww i zostali deportowani
w gb Rosji.
W marcu 1947 roku Wiaczesaw Mootow poinformowal, i do tej pory repa
triowano milion Niemcw (cile 1003 974), a w obozach na terenie Rosji pozo
stao ich jeszcze 890 532. Liczby te zostay jednak zakwestionowane. W marcu
1950 roku ZSRR orzek, e repatriacja jecw zostaa zakoczona. Tymczasem
organizacje humanitarne donosiy o co najmniej 300 tysicach jecw niemiec
kich i 100 tysicach cywilw przetrzymywanych w ZSRR. 8 maja 1950 roku rzd
Luksemburga zaprotestowa przeciwko zakoczeniu akcji repatriacyjnej, owiad
czajc, e 2 tysice jego wasnych obywateli pozostawao wci w Zwizku So
wieckim. Czyby milczenie wadz ZSRR w tej sprawie miao ukry prawd o tra
gicznym losie tych winiw? Naley tak przypuszcza, biorc pod uwag du
miertelno w obozach.
Wedug szacunkw specjalnej komisji w sowieckich obozach zmaro okoo
miliona jecw niemieckich; spord 100 tysicy jecw wzitych pod Stalingra
dem ocalao jedynie 6 tysicy. Court W Beme za ucila, e w obozach sowiec
kich zgino 1 110 000 jecw niemieckich ("Die deutschen Kriegsgefangenen in
sowjetischer Hand, eine Bilanz,1966).
Oprcz Niemcw w lutym 1947 roku przebywao wci w obozach 60 tysicy
jecw woskich (czasem mwi si o 80 tysicach). Rzd woski poinformowal,
e do kraju powrcio tylko 12 513 onierzy. Analogiczna bya sytuacja Wgrw
i Rumunw, walczcych na froncie rosyjskim. W marcu 1954 roku uwolniono
100 ochotnikw z hiszpaskiej Division Azul (Blkitna Dywizja). Lista nie b
dzie kompletna, jeli nie uwzgldni si 900 tysicy onierzy japoskich wizio
nych w Mandurii w 1945 roku.
"z Nicholas Bethell, "I.e Dernier Secret. 1945: Comment les allies livrerent deux milions de Russes
a Staline", I,e Seuil, Paris 1975; Nikola Tolstoy, "Les Victimes de Yalta", FranceEmpire, Paris 1980.
Wcieleni si MalgreNous"
Wielonarodowo spoecznoci wiziennej znakomicie oddawao krce

w obozach powiedzenie: "Jeeli jaki kraj nie ma swojego przedstawiciela
w GUagu, oznacza to, e po prostu nie istnieje". Francja take miaa swoich
winiw GUagu, nie wykazaa jednak naleytej stanowczoci, by ich broni
i spowodowa ich uwolnienie.
Trzy departamenty: Mozel, Dolny i Grny Ren, zwyciscy Niemcy potrakto
wali w sposb szczeglny - Alzacja i Lotaryngia zostay wczone do Rzeszy,
poddane germanizacji i naciskowi nazistowskiej ideologii. W 1942 roku hitlerow
cy postanowili wcieli do armii roczniki od 1920 do 1924 roku. Wielu modych
mczyzn z Mozeli i Alzacji, ktrzy nie mieli najmniejszej ochoty przywdzia nie
mieckich mundurw, prbowao umkn przed tym "wyrnieniem". Do koca
wojny a dwadziecia jeden rocznikw w Alzacji i czternacie w Mozeli, czyli 130
tysicy modych mczyzn, objtych zostao mobilizacj. Wikszo z nich wysa
no na front rosyjski i 22 tysice tych tak zwanych MalgreNous polego w walce.
Sowieci, poinformowani o tej wyjtkowej sytuacji, wystosowali apel o dezercj,
obiecujc powrt w szeregi walczcej Francji. Tymczasem - wedug danych, jakie
rzd rosyjski przekaza Francji w 1995 roku - bez wzgldu na okolicznoci uwi
ziono wwczas 23 tysice Alzatczykw i Lotaryczykw. Wielu jecw pod nad
zorem MWD (dawne NKWD) umieszczono w obozie nr 188 w Tambowie, gdzie
panowaa budzca groz warunki: niedoywienie (600 gramw czarnego chleba
dziennie), przymusowa praca w lesie, prymitywne warunki mieszkalne (drewnia
ne baraki do poowy okopane w ziemi), cakowity brak opieki medycznej. Ucie
kinierzy z tego obozu powolnej zagady szacuj, e w 1944 i 1945 roku zgino
tam ponad 10 tysicy ich towarzyszy. Pierre Rigoulot"3 podaje liczb 10 tysicy
zmarych w rnych obozach lub podczas transportu. Po dugich negocjacjach la
tem 1944 roku uwolniono 1500 winiw i odesano do Algieru. Cho w Tambo
wie przetrzymywano najwicej jecw z Alzacji i Lotaryngii, wiziono ich take
w innych obozach, tworzcych rodzaj szczeglnego subarchipelagu dla Francu
zw, ktrym nie byo dane walczy o wyzwolenie swojego kraju.
WOJNA DOMOWA I WOJNA NARODOWOWYZWOLECZA
Mimo i podpisanie paktu niemiecko-sowieckiego we wrzeniu 1939 roku spowodo

wao rozpad wikszoci partii komunistycznych, ktrych czonkowie nie pogodzili si
z odejciem Stalina od polityki antyfaszystowskiej, to atak Niemcw na ZSRR 22 czerw
ca 1941 roku wywoa natychmiastowy zryw przeciwko faszystom. Ju 23 czerwca Ko
mintern w komunikacie przesanym drog radiow i telegraficzn do wszystkich sekcji
ogosi, e nadesza pora, by rewolucj socjalistyczn zastpi walk z faszyzmem i wojn
' Pierre Rigoulot, "La Tragedie des MalgreNous. Tambov le camp des Franais", Denoel, Paris 1990.
narodowowyzwolecz. W tym samym czasie zada, by partie komunistyczne w okupo

wanych krajach bezzwocznie podjy akcje zbrojne. Wojna staa si wic dla komunistw
okazj do wyprbowania nowej formy dziaania: walki zbrojnej poczonej z sabotaem
hitlerowskiej machiny wojennej, mogcej doprowadzi do powstania ruchu partyzanckie
go. W celu stworzenia zalka komunistycznych grup zbrojnych wzmocniono formacje
paramilitarne, ktre z rnym skutkiem - w zalenoci od terenu dziaania czy pooenia
geograficznego danego kraju - przeksztacay si w oddziay partyzanckie. Najwiksze
znaczenie miay w Grecji i w Jugosawii - od 1942 roku, potem w Albanii i w pnocnych
Woszech - od koca 1943 roku. W szczeglnie sprzyjajcych warunkach dziaalno par
tyzancka posuya komunistom do przejcia wadzy, w razie koniecznoci nie cofali si
przed wywoaniem wojny domowej.
Najbardziej charakterystyczny dla tej nowej sytuacji jest przykad Jugosawii. Wio
sn 1941 roku Hitler musia wesprze swego woskiego sojusznika, trzymanego w sza
chu przez ma, lecz mocno zdeterminowan armi greck; w kwietniu interweniowa
w Jugosawii, gdzie proniemiecki rzd zosta obalony w wyniku zamachu stanu dokona
nego przez ugrupowania sprzyjajce Wielkiej Brytanii. W obu tych krajach istniay par
tie komunistyczne, wprawdzie nieliczne, ale za to z duym dowiadczeniem; nabyy je
prowadzc od wielu lat dziaalno podziemn, do ktrej zostay zmuszone po zdelega
lizowaniu przez dyktatury Stojadinovicia i Metaksasa.
Po zawieszeniu broni Jugosawia zostaa podzielona midzy Wochy, Wgry, Buga
ri i Niemcy. W pretendujcej do roli niezalenego pastwa Chorwacji wadz objli
prawicowi ekstremici, ustasze, z Ante Paveliciem na czele; wprowadzi on nie tylko
prawdziwy apartheid dla Serbw, posuwajc si do pogromw wymierzonych take
w ydw i Cyganw, ale postanowi wyeliminowa rwnie wszelk opozycj, co w re
zultacie przyczynio si do powstania ruchu oporu wrd samych Chorwatw.
Po kapitulacji armii jugosowiaskiej 18 kwietnia pierwsz formacj partyzanck
stworzyli wierni krlowi oficerowie, zgrupowani wok pukownika Dray Mihailovi
cia. Wkrtce Mihailovi, mianowany przez rzd krlewski w Londynie pierwszym do
wdc jugosowiaskiego ruchu oporu, a nastpnie ministrem wojny, utworzy w Ser
bii armi tak zwanych czetnikw. Komunici jugosowiascy zadecydowali o podjciu
walki narodowowyzwoleczej dopiero po ataku Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941
roku, postanawiajc "uwolni kraj spod faszystowskiego jarzma, a potem dopiero
przeprowadzi rewolucj socjalistyczn'. I chocia Moskwa staraa si oszczdza rzd
krlewski jak najduej, nie chcc odstrasza swych angielskich sojusznikw, Tito poczu
si wystarczajco mocny, aby poprowadzi wasn gr, i odmwi podporzdkowania si
rzdowi emigracyjnemu. Poczwszy od roku 1942, tworzy w Boni podziemne bazy woj
skowe, nie stawiajc przy rekrutacji adnych wymaga narodowociowych (sam by
Chorwatem). Tak doszo do spotkania dwch rywalizujcych ze sob organizacji
o sprzecznych deniach. Wobec roszcze komunistw Mihailovi zdecydowa si pak
towa z Niemcami, a nawet zawrze sojusz z Wochami. Sytuacja staa si zagmatwana,
naoyy si na siebie wojna wyzwolecza i wojna domowa, opozycja polityczna i niena
wi etniczna, spotgowane determinacj czasw okupacji. Dochodzio do licznych ma
sakr, kada ze stron bowiem pragna wyeliminowa przeciwnika i narzuci sw wadz.
vadimir Dedijer, "Tito", Beograd 1953; przytaczane przez B. Lazicia w "Le Martyrologe du Komin
tern...".
Historycy przyjmuj, i na okoo 16 milionw mieszkacw ponioso wtedy mier

ponad 1 milion osb. Mnoyy si egzekucje, rozstrzeliwania winiw, odbijanie ran
nych i wszelkiego rodzaju represje, zaostrzay si przy tym konflikty etniczne, ktre za
wsze byy czci kultury bakaskiej. Istniay jednak pewne rnice midzy pogroma
mi dokonywanymi przez czetnikw a tymi, ktre urzdzali komunici. Czetnicy bo
wiem, ktrym z trudem przychodzio podporzdkowanie si wadzy centralnej (wiele
oddziaw wymkno si spod kontroli Mihailovicia), dziaali przewanie na wasn r
k i dokonywali masakr ludnoci czciej ze wzgldw etnicznych anieli politycznych.
Komunici natomiast kierowali si wzgldami czysto wojskowymi i politycznymi. Milo
van Djilas, jeden z zastpcw Tity, wiele lat pniej tak o tym napisa:
Bylimy do ywego dotknici wybiegami, jakich uywali chopi, chcc przyczy si do czetni
kw: twierdzili, e obawiaj si, aby nie spalono im domw i by nie spotkay ich inne formy od
wetu. Podnielimy ten problem na jednym z zebra z Tit i wysunlimy wtedy nastpujcy ar
gument: trzeba uwiadomi chopom, i jeli przycz si do najedcy [zauwamy zamian
"czetnika" na "najedc"], to my rwnie bdziemy pali ich domy - wwczas z pewnoci
zmieni zdanie. [...) W kocu Tito, po pewnym wahaniu, jednoznacznie uci dyskusj: "No do
brze, moemy od czasu do czasu spali dom lub wiosk". Pniej Tito wydawa takie rozkazy
w sposb znacznie bardziej zdecydowany i dobitny"5.
Po kapitulacji Woch we wrzeniu 1943 roku Churchill uzna, e naley wspiera ra

czej Tit ni Mihailovicia, a pniej titowsk Antyfaszystowsk Rad Wyzwoleniana
rodowego Jugosawii (AVNOJ), utworzon w grudniu 1943 roku. Komunici zdobyli
wic wyran przewag polityczn. Na przeomie roku 1944 i 1945 ich partyzanci roz
poczli przygotowania do opanowania caej Jugosawii. Gdy kapitulacja Niemiec bya
ju bliska, Paveli wraz ze sw armi, funkcjonariuszami pastwowymi i ich rodzinami
(razem kilkadziesit tysicy osb) ruszy ku granicy austriackiej. W Bleiburgu doczyli
do nich soweska biaa gwardia i czarnogrscy czetnicy. Tam poddali si wszyscy od
dziaom angielskim, ktre nastpnie przekazay ich Ticie.
onierze i policje rnych formacji pdzeni byli setki kilometrw przez teren Jugo
sawii w prawdziwych marszach mierci. Po doprowadzeniu w okolice Koevja w So
wenii wymordowano od 20 do 30 tysicy jecw soweskich. Pokonani czetnicy nie
zdoali umkn przed zemst zwyciskich partyzantw, ktrzy nie brali jecw. Milo
van Djilas opisuje likwidacj serbskich onierzy, nie omielajc si wszake ujawni
makabrycznych szczegw tej ostatniej kampanii:
Oddziay Dray zostay unicestwione w tym samym czasie co soweskie. Niewielkie grupki czet
nikw, ktrym udao si dotrze do Czarnogry po rozbiciu ich oddziaw, dostarczyy wia
dectw kolejnych okruciestw. Nikt jednak nigdy nie zechce o tym rozmawia - nawet ci, w kt
rych mocno zakorzeniony by duch rewolucyjny - jakby chodzio o straszliwy koszmar.
Dra Mihailovicia ujto, osdzono, skazano na mier i 17 lipca 1946 roku rozstrzelano.
Podczas "procesu" Mihailovicia nie zgodzono si na dopuszczenie wiadkw obrony, ofice
Milovan Djilas, "Une guerre dans la guerre. Yougoslavie 1941-1945", Robert Laffont, Paris 1980,
s.162.
Paul Garde, "Vie et mort de la Yougoslavie", Fayard, Paris 1992.
' M. Djilas, "Une guerre...", s. 443-444.
rw armii sojuszniczych, ktrzy uczestniczyli w pracach jego sztabu generalnego i wraz z nim
walczyli przeciwko Niemcom. Po wojnie Stalin wyjawi Milovanowi Djilasowi sedno swej fi
lozofii: "Kady, kto zajmuje jakie terytorium, narzuca tam swj wasny system spoeczny".
W czasie wojny greccy komunici znaleli si w podobnej sytuacji jak ich jugosowia
scy towarzysze. 2 listopada 1940 roku, kilka dni po napaci Woch na Grecj, Nikos za
chariadis, sekretarz generalny Komunistycznej Partii Grecji (KPG), wiziony od 1936
roku, skierowa do ruchu oporu apel: "Nard grecki prowadzi dzi wojn wyzwolecz
przeciwko faszyzmowi Mussoliniego. [...] Wszyscy do walki, niech kady zajmie swoje
miejsce ! "s9 Jednak w wydanym 7 grudnia manifecie podziemnego Komitetu Central
nego zakwestionowano dotychczasow orientacj i KPG przyja ponownie oficjaln li
ni Kominternu, oznaczajc rewolucyjny defetyzm. 22 czerwca 1941 roku doszo do
spektakularnego zwrotu: KPG zadaa, aby wszyscy jej czonkowie podjli "walk
w obronie Zwizku Sowieckiego, ktry zmaga si z obcym, faszystowskim jarzmem".
Dowiadczenia konspiracyjne komunistw byy ich istotnym atutem. 16 lipca 1941
roku powoali - tak jak inne partie komunistyczne - Wyzwoleczy Narodowy Front
Robotniczy (Ergatik Ethnik Apeleftherotik Metopo, EEAM) skupiajcy trzy orga
nizacje zwizkowe. 27 wrzenia przysza kolej na utworzenie EAM (Ethnik Apele
ftherotik Metopo), Greckiego Frontu Wyzwolenia Narodowego, ktry sta si poli
tycznym narzdziem komunistw. Wreszcie 10 lutego 1942 roku narodzia si ELAS
(Elliniks Laiks Apeleftherotiks Stratos), Grecka Armia Narodowowyzwolecza; jej
pierwsze oddziay partyzanckie zorganizowano w maju z inicjatywy Arisa Velouchiotisa
(Thanassis Klaras), dowiadczonego dziaacza, ktry podpisa akt skruchy w zamian za
uzyskanie wolnoci. Odtd stan liczebny ELAS wci wzrasta.
ELAS nie bya jedyn organizacj ruchu oporu. We wrzeniu 1941 roku republika
nie, zarwno cywilni jak i wojskowi, utworzyli EDES (Ethniks Dimokratiks Elliniks
Sindesmos), Grecki Narodowy Zwizek Demokratyczny. Inn grup partyzantw do
wodzi emerytowany pukownik, Napoleon Zervas. Trzecia, kierowana przez pukowni
ka Psarrosa, EKKA (Ethniki kie Kinoniki Apeleftherosis), czyli Ruch Wyzwoleniana
rodowego i Spoecznego, powstaa w padzierniku 1942 roku. Wszystkie te organizacje
prboway przechwytywa nawzajem czonkw i bojownikw.
Sukcesy i sia ELAS doprowadziy do tego, e komunici postanowili narzuci sw he
gemoni caej podziemnej armii. Wielokrotnie napadali na partyzantw z EDES, a take
z EKKA, rozpraszajc ich oddziay i utrudniajc ponown rekonstrukcj. Kiedy pod ko
niec 1942 roku major Kostopoulos (zbiegy z EAM) i pukownik Sarafis utworzyli jed
nostk oporu w zachodniej Tesalii, u stp acucha Pindos, w samym centrum strefy zdo
minowanej przez EAM, zostali otoczeni przez oddziay ELAS. Ci, ktrzy nie zdoali
uciec lub odmwili wstpienia w szeregi Greckiej Armii Narodowowyzwoleczej, zostali
wybici, Sarafisa schwytano i zmuszono, by obj funkcj szefa sztabu generalnego ELAS.
Przywdcw ELAS niepokoia obecno oficerw brytyjskich wspierajcych grecki
ruch oporu, komunici obawiali si bowiem, e Anglicy mog dy do przywrcenia
xx Powie Dobricy osicia "Czas zta" ("Le Temps du mal", t.1-2, L'Age d'Homme, Lausanne 1990)
dobrze oddaje wyjtkowo skomplikowan sytuacj w Jugosawii.
x" Christophe Chiclet, "Les Communistes grecs dans la guerre. Histoire du Parti communiste de Grece
de 1941 a 1949", L'Harmattan, Paris 1987.
monarchii. Istniay jednak rnice midzy stanowiskiem zajmowanym przez frakcj woj
skow Velouchiotisa a sam parti komunistyczn kierowan przez Georgosa Siantosa,
ktry popiera lini moskiewsk, czyli polityk koalicji antyfaszystowskiej. Wojskowa mi
sja Anglikw przyniosa pewn korzy w postaci krtkotrwaego paktu zawartego w lip
cu 1943 roku midzy trzema najwaniejszymi formacjami: ELAS, liczc wwczas okoo
osiemnastu tysicy ludzi, piciotysiczn EDES i tysiczn EKKA.
Kapitulacja Woch 8 wrzenia spowodowaa natychmiastow zmian sytuacji. Do
rozptania bratobjczej walki doszo w chwili, gdy Niemcy ruszyli z krwaw ofensyw
przeciwko EDES i zepchnli oddziay republikaskie prosto w objcia silnych batalio
nw ELAS, szykujcych si wanie do rozgromienia republikanw. Kierownictwo
KPG podjo decyzj o pozbyciu si EDES, zamierzajc wykorzysta nowy ukad si, by
doprowadzi do krachu polityki angielskiej. Po czterodniowej bitwie partyzanci Zerva
sa zdoali wymkn si z okrenia.
Wojna domowa, toczca si jednoczenie z wojn wyzwolecz, dawaa Niemcom
doskonae moliwoci manewru, gdy ich wojska mogy atakowa kolejno raz jedn,
raz drug komrk ruchu oporu. Alianci postanowili wic pooy kres wojnie domo
wej w Grecji. Wprawdzie w lutym 1944 roku walki pomidzy ELAS a EDES ustay
i w miejscowoci Plaka podpisano ugod, ju jednak w kilka tygodni pniej ELAS
przystpia do zwalczania EKKA pukownika Psarrosa. Po piciu dniach EKKA skapi
tulowaa, oficerw wymordowano; sam Psarros zosta city.
Akcja komunistw doprowadzia do demoralizacji podziemia i zdyskredytowania
EAM. W wielu regionach nienawi do EAM bya tak gboka, e niektrzy partyzanci za
cigali si nawet do niemieckich Batalionw Bezpieczestwa. Koniec wojny domowejna
stpi wwczas, gdy ELAS przystaa na wspprac z krlewskim rzdem emigracyjnym
w Kairze. We wrzeniu 1944 roku szeciu przedstawicieli EAMELAS weszo do Rzdu
Jednoci Narodowej pod przewodnictwem Georgosa Papandreu. 2 wrzenia, gdy Niemcy
zaczli ju wycofywa si z Grecji, ELAS skierowa swe oddziay na podbj Peloponezu,
ktry pozostawa dotychczas poza jego kontrol, strzeony przez Bataliony Bezpieczestwa.
Zdobyte miasta i wsie zostay "ukarane". W Meligali doszo do masakry: zabito 1400 m
czyzn, kobiet i dzieci, take okoo 50 oficerw i podoficerw Batalionw Bezpieczestwa.
Wydawao si, e nic nie zatrzyma zwyciskiego pochodu EAMELAS na drodze do
przejcia cakowitej wadzy. Jednak wyzwolone 12 padziernika Ateny wymkny si
chwilowo spod ich kontroli wskutek desantu oddziaw brytyjskich w Pireusie. Kierow
nictwo KPG nie odwayo si uy siy. Czyby postanowiono rozwiza spraw za po
moc rzdu koalicyjnego? Mao prawdopodobne. Partia komunistyczna wyrazia pro
test wobec decyzji o demobilizacji ELAS, jednak lannis Zegvos, komunistyczny mini
ster rolnictwa, da rozwizania jednostek zgodnie z poleceniem rzdu. Patrole ELAS
wkroczyy 4 grudnia do Aten, gdzie stary si z siami rzdowymi. Nastpnego dnia nie
mal caa stolica zostaa opanowana przez Greck Armi Narodowowyzwolecz, ktra
zgromadzia w swych szeregach dwadziecia tysicy ludzi, opr stawili jedynie Brytyj
czycy, liczc na przybycie posikw. 18 grudnia ELAS uderzyo take na EDES w Epi
rze. W czasie trwania walk komunici przeprowadzili krwaw antyrojalistyczn czystk.
Ofensywa komunistw skoczya si jednak klsk. Pokonani musieli przysta na
podpisanie porozumienia o rozbrojeniu, bdcego wynikiem postanowie konferencji
ELAS oskarao EDES o podpisanie zawieszenia broni z Niemcami (oskarenie bezpodstawne)

w Warkizie, ale magazyny broni i amunicji zostay skrztnie ukryte. Jeden z gwnych
przywdcw, Aris Velouehiotis, nie podporzdkowa si tej ugodzie i doczy z setk
ludzi do partyzantw, po czym przedosta si do Albanii w przekonaniu, e bdzie
mg stamtd kontynuowa walk zbrojn. Zapytany o powody klski EAMELAS od
powiedzia z brutaln szczeroci:
Sta o si tak dlatego, e nie zabilimy wystarczajco duo ludzi, kiedy Anglicy interesowali si
miejscem zwanym Grecj. Gdybymy nie pozostawili przy yciu adnego z ich zwolennikw, nie
zdoaliby przeprowadzi desantu. Jednak inni zabraniali zabija i oto do czego nas to doprowa
dzio. Rewolucje - doda - zwyciaj wtedy, gdy rzeki czerwone s od krwi, warto za j przele
wa, gdy zadouczynieniem ma by udoskonaenie ludzkociy'.
Zaoyciel ELAS, Aris Velouchiotis, poleg w walce w Tesali w czerwcu 1945 roku,
kilka dni po wykluczeniu go z KPG. Reakcj na klsk EAMELAS byo wyzwolenie
nienawici skierowanej zarwno przeciw komunistom, jak i aliantom. Paramilitarne bo
jwki dopuszczay si mordw na dawnych dziaaczach, wielu uwiziono; przywdcw
na og deportowano na wyspy.
Nikos Zachariadis, sekretarz generalny KPG, ktry powrci w maju 1945 roku
z obozu koncentracyjnego w Dachau, w pocztkowych deklaracjach jasno okreli poli
tyk swej partii: "Albo wrcimy do systemu przypominajcego dyktatur monarchofa
szystowsk, ale surowszego, albo walka EAM o wyzwolenie narodu zostanie uwieczo
na wprowadzeniem w Grecji demokracji ludowej". Wykrwawiony kraj nie mia adnych
szans, by odzyska spokj. W padzierniku 1945 roku VII Zjazd KPG zaaprobowa za
dania okrelone przez Zachariadisa. Uznano, e w pierwszej kolejnoci naley dopro
wadzi do wycofania z Grecji wojsk brytyjskich. W styczniu 1946 roku ZSRR wykaza
zainteresowanie Grecj, zwracajc si do Rady Bezpieczestwa ONZ w sprawie zagro
enia, jakie stwarzaa obecno Anglikw w tym kraju. 12 lutego wobec zbliajcych si
wyborw parlamentarnych, ktre z pewnoci wyeliminowayby komunistw - wzywali
oni zreszt do ich zbojkotowania - KPG podja decyzj o zorganizowaniu powstania
przy pomocy jugosowiaskich komunistw.
W grudniu 1945 roku doszo do spotkania pomidzy czonkami Komitetu Central
nego KPG a oficerami jugosowiaskimi i bugarskimi. Greckich komunistw zapew
niono, i mog liczy na to, e Albania, Jugosawia i Bugaria stanowi bd ich zaple
cze. Istotnie przez trzy lata komunistyczni bojownicy znajdowali tam schronienie, ranni
opiek, gromadzono te sprzt wojskowy. Przygotowania te odbyway si w par mie
sicy po powoaniu Kominformu, wygldao wic na to, e komunici greccy doskonae
wpisywali si w now lini polityczn Kremla. 30 marca 1946 roku za spraw KPG roz
ptaa si trzecia wojna domowa. Dziaania Demokratycznej Armii Grecji, powoanej
28 padziernika 1946 roku i dowodzonej przez generaa Markosa Wafiadisa, prowa
dzone byy wedug podobnego scenariusza: przewanie atakowano posterunki andar
merii, likwidowano tamtejszych funkcjonariuszy i wyszych urzdnikw. Przez cay
1946 rok KPG dziaaa jednoczenie w sposb jawny.
W pierwszych miesicach roku 1947 genera Markos nasili dziaania wojenne, jego
wojska zaatakoway dziesitki wsi, stracono setki chopw. Przymusowa rekrutacja
t. za: Evan Averoff-Tossizza, "Le Feu et la hache. Grece 1946-1949", Editions de Breteuil, Paris
1973.
KOMINTERN W AKccJi 311
zwikszaa si militarn Markosay2. Jeli mieszkacy miasteczka albo wsi odmawiali

wstpowania w szeregi armii, poddawani byli represjom. Drogo zapacia za odmow
jedna z macedoskich wiosek: spalono tam 48 domw, zabito dwunastu mczyzn,
sze kobiet i dwoje maych dzieci. Od marca 1947 roku ofiarami systematycznych
mordw stawali si urzdnicy miejscy, a take duchowni. W tym czasie liczba uciekinie
rw sigaa ju 400 tysicy. W odpowiedzi na polityk terroru pojawi si kontrterror:
ludzie z radykalnej prawicy odwoali si do podobnych metod, mordujc dziaaczy ko
munistycznych i innych lewicowcw.
W czerwcu 1947 roku, po zakoczeniu wizyty w Belgradzie, Pradze i Moskwie, Zacha
riadis ogosi przysz konstytucj "wolnego" rzdu. Greccy komunici wierzyli bowiem
e bd mogli pj t sam drog, ktr cztery lata wczeniej obra Tito. w rzd ukon
stytuowa si "oficjalnie" w grudniu. Jugosowianie wspierali Grekw tak ofiarnie, e wy
sali nawet wolontariuszy, blisko 10 tysicy onierzy wasnego wojska93. W licznych ra
portach komisji specjalnej ONZ dziaajcej na Bakanach podkrelano due znaczenie
jugosowiaskiej pomocy dla Demokratycznej Armii Grecji. Zerwanie Tity ze Stalinem
wiosn 1948 roku miao bezporednie konsekwencje rwnie dla greckich komunistw.
Pomocy udzielano im jeszcze tylko do jesieni, pniej Tito si wycofa, decydujc sina
wet na zamknicie granicy. Latem, w czasie gdy siy rzdowe prowadziy szerok ofensy
w, przywdca albaskich komunistw, Enver Hoxha, zosta zmuszony do zamknicia
granicy swego pastwa. Greccy komunici byli coraz bardziej izolowani, wewntrzne wa
nie zaczy wic cichn. Walki trway jednak a do sierpnia 1949 roku. Wielu bojowni
kw uszo do Bugarii, stamtd przedostawali si do Europy Wschodniej, gwnie do Ru
munii i ZSRR. Liczni uciekinierzy, wrd nich 7,5 tysica komunistw, przybyli te do
stolicy Uzbekistanu, Taszkientu. Po tej porace w KPG na emigracji nastpiy kolejne
czystki, przerzedzajce jej szeregi, a wreszcie we wrzeniu 1955 roku konflikt midzy
zwolennikami a przeciwnikami Zachariadisa przerodzi si w zbrojne starcia. Armia so
wiecka musiaa interweniowa, aby przywrci porzdek, setki osb zostao rannych4".
Przyjcie przez ZSRR bojownikw zwycionych w greckiej wojnie domowej byo o tyle
zaskakujce, e Stalin zniszczy wanie star koloni osadnikw greckich, yjcych w ro
sji od wiekw, gwnie na Kaukazie oraz na wybrzeu Morza Czarnego, i liczcych w 1917
roku od 500 do 700 tysicy osb. W roku 1939 zostao ich tylko 410 tysicy, a w 1960 - za
ledwie 177 tysicy. Ju w grudniu 1937 roku 285 tysicy Grekw, mieszkacw duych
miast, deportowano do Archangielska, do Republiki Komi oraz na pnocno-wschodni
Syberi; innym zezwolono na powrt do ojczyzny. W tym wanie czasie zlikwidowany zo
sta w ZSRR A. Haitas, byy sekretarz KPG, a take nauczyciel J. Jordinis. W 1944 roku
10 tysicy Grekw krymskich, uchodcw z kwitncej niegdy wsplnoty greckiej, oskar
onych o proniemieck postaw podczas wojny, zesano do Kirgizji i do Uzbekistanu.
30 czerwca 1949 roku w cigu jednej nocy wywieziono do Kazachstanu 30 tysicy Grekw
z Gruzji. W kwietniu 1950 roku podobny los spotka Grekw z Batumi.
2 W kwietniu Demokratyczna Armia Grecji liczya 16 tysicy gerios.

y' Irene Lagani, "Les Communistes des Balkans et la guerre civile grecque", "Communisme" 1986, nr 9.
y' Nikos Marantzidis, "La deuxieme mort de Nikos Zachariadis: 1'itineraire d'un chef communiste",
"Communisme" 1992, nr 29-31.
W innych krajach Europy Zachodniej prby przejcia wadzy przez komunistw, usiujcych wykorzysta
ruch oporu i atmosfer wyzwolenia, zostay byskawicznie zduszone dziki obecnoci wojsk anglo-
amerykaskich, a take dziki dyrektywie Stalina, ktry w kocu 1944 roku nakaza komunistom ukry bro
i czeka, a nadejd lepsze czasy na przejmowanie wadzy. Wynika to wyranie z rozmowy
przeprowadzonej na Kremlu 19 listopada 1944 roku midzy Stalinem a Maurice'em Thorezem, sekretarzem
generalnym
Dzieci greckie i sowiecki Minotaur
W czasie wojny domowej w latach 1946-1948 komunici greccy we wszystkich opanowanych przez siebie
rejonach dokonali spisu dzieci obojga pci, w wieku od trzech do czternastu lat. W marcu 1948 roku dzieci
zgrupowano w strefach przygranicznych, po czym tysice z nich przewieziono do Albanii, Jugosawii i
Bugarii. Mieszkacy prbowali uchroni je przed wywzk, ukrywajc w lasach. Czerwony Krzy z
wielkimi trudnociami obliczy, e zdoano ukry 28 296 dzieci. Latem 1948 roku, gdy zerwanie zwizku
Tito-Kominform stao si faktem, cz dzieci (11 600) przebywajcych w Jugosawii zostaa przewieziona
- mimo protestw greckiego rzdu - do Czechosowacji, na Wgry, do Rumunii i do Polski. 17 listopada
1948 roku podczas III Zgromadzenia ONZ przyjto rezolucj potpiajc uprowadzenie dzieci greckich. W
listopadzie 1949 roku na Zgromadzeniu Oglnym ONZ zadano ich powrotu do kraju. Wszystkie rezolucje
ONZ, wczeniejsze i pniejsze, pozostay bez odpowiedzi. Reimy komunistyczne stanowczo obstaway
przy tym, e mog zapewni dzieciom lepsze warunki, ni miayby w Grecji;
krtko mwic, daway do zrozumienia, e deportacja bya aktem humanitarnym.
Tymczasem na tym przymusowym wygnaniu dzieci yy w skrajnej ndzy, niedoywione i drczone
najrniejszymi epidemicznymi chorobami, tak e wiele z nich zmaro. W dziecicych wioskach" musiay,
prcz obowizku szkolnego, przej dodatkowo kursy polityczne. Po ukoczeniu trzynastu lat zaganiano je
do cikiej pracy, na przykad przy karczowaniu drzew w bagnistych okolicach Hassagy na Wgrzech.
Przywdcy komunistyczni zamierzali uformowa nowe pokolenie oddanych aktywistw. Ich poraka staa
si oczywista. W 1956 roku jeden z Grekw, Konstandinidis, przeszed na stron Wgrw, by walczy
przeciwko Rosjanom. Inni pouciekali z NRD.
W latach 1950-1952 zwrcono Grecji tylko 684 dzieci. W 1963 roku repatriowano okoo 4 tysicy (niektre
urodzone ju w krajach bloku wschodniego). W Polsce na pocztku lat osiemdziesitych grecka spoeczno
liczya tysice osb. Niektrzy naleeli do Solidarnoci", a po zamachu stanu generaa Jaruzelskiego zostali
aresztowani. Od 1989 roku w wyniku postpujcej demokratyzacji kilka tysicy Grekw powrcio z Polski
do swego kraju.
(Narody Zjednoczone wobec sprawy greckiej". Raport specjalnej komisji do spraw krajw bakaskich,
1950).
Francuskiej Partii Komunistycznej, ktry przebywa podczas wojny w ZSRR i szykowa si

wwczas do powrotu do Francji95.
Po wojnie, co najmniej do mierci Stalina w 1953 roku, przemoc i terror, ktrymi po
sugiwa si Komintern w latach trzydziestych, byy wci obecne w midzynarodowym
ruchu komunistycznym. W Europie Wschodniej surowo represjonowano dysydentw, za
rwno rzeczywistych, jak i domniemanych, najczciej wytaczajc przeciw nim sfaszowa
ne spektakularne procesy (zob. rozdzia Karela Bartoska). Terror osign swe apogeum,
gdy w 1948 roku doszo do kryzysu w stosunkach midzy Tit a Stalinem. Tito, ktry od
mwi podporzdkowania si Stalinowi i zakwestionowa jego wszechpotg, zostana
pitnowany jako nowy Trocki. Stalin prbowa pozbawi go ycia, lecz Tito by ostrony
i korzysta z ochrony wasnego aparatu bezpieczestwa. Poniewa nie mona byo dosi
gn samego Tity, partie komunistyczne caego wiata zaczy stosowa metod symbo
licznych zabjstw politycznych i pozbywa si ze swych szeregw titowcw, ktrzy stali si
kozami ofiarnymi. Jedn z pierwszych takich ofiar by sekretarz generalny Komunistycz
nej Partii Norwegii, Peder Furubotn, stary kominternowiec, ktry raz ju ocalil skr, po
wracajc w 1938 roku do Norwegii po dugim pobycie w Moskwie. 20 padziernika 1949
roku, podczas jednego z zebra partyjnych, zaufany czowiek Sowietw - niejaki Strand
Johansen, oskary Furubotna o titoizm. Cieszcy si duym autorytetem Furubotn zwo
a 25 padziernika posiedzenie KC i zapowiedzia na nim dymisj zarwno swoj, jak
i reszty kierownictwa, pod warunkiem, e w najbliszym czasie odbd si nowe wybory
do Komitetu Centralnego, a wysunite przeciw niemu oskarenia zostan zbadane przez
midzynarodow komisj. Wydawao si, e przeciwnicy Furubotna zostali przyparci do
muru. Nazajutrz jednak, ku oglnemu zaskoczeniu, Johansen ze swoimi ludmi wtargn
do siedziby KC i z rewolwerem w garci wypdzi zwolennikw sekretarza generalnego.
Na zorganizowanym wkrtce zebraniu przegosowano usunicie z partii Furubotna, ktry
znajc dobrze metody sowieckie, zabarykadowa si u siebie wraz z uzbrojonymi towarzy
szami. W konsekwencji tych wydarze jak z filmu sensacyjnego, Komunistyczna Partia
Norwegii utracia znaczn cz swoich czonkw. Sam Johansen, przerzucany wci
przez agentw sowieckich od jednego zadania do drugiego, postrada w kocu zmysy9.
Ostatni akt tego okresu terroru w midzynarodowym ruchu komunistycznym roze
gra si w 1957 roku. Imre Nagy, komunista wgierski, ktry w pewnym momencie sta
n na czele powstania w Budapeszcie w 1956 roku (zob. rozdzia Karela Bartoska),
obawiajc si o swe ycie, schroni si w ambasadzie Jugosowiaskiej. W wyniku pod
stpnych zabiegw Sowietom udao si przechwyci Nagya, ktrego postanowili posta
wi przed sdem wgierskim. Jednak partia wgierska, nie chcc ponosi wycznej od
powiedzialnoci za takie legalne zabjstwo, wykorzystaa odbywajc si w listopadzie
1957 roku w Moskwie I wiatow Narad Partii Komunistycznych. gosowanie nad
orzeczeniem kary mierci dla Nagya przeprowadzono wrd wszystkich obecnych tam
sekretarzy partii, w tym Francuza Maurice'a Thoreza oraz Wocha Palmiro Togliattie
go; nie byo wrd nich jedynie Wadysawa Gomuki. Nagy zosta skazany na mier
przez powieszenie, wyrok wykonano 16 czerwca 1958 roku.
Philippe Buton, "L'entretien entre Maurice Thorez et Joseph Staline du 19 novembre 1944. Metho
dologie et historiographie de la strategie communiste a la Liberation", "Communisme" 1996, nr 45-46.
Torgrim Titlestad, "I Stalins Skygge. Kampen om NKP 1945-1949", Fagbokforlaget, Bergen 1997.
y' Federigo Argentieri, "Quando il PCI condanno a morte Nagy", "Micromega" 1992, nr 4.
2
CIE NKWD NAD HISZPANI
Dnia 17 lipca 1936 roku hiszpaskie garnizony w Maroku pod dowdztwem gene
raa Franco wystpiy przeciwko rzdowi republikaskiemu, a nazajutrz bunt
przenis si na kontynent i obj ca Hiszpani. 19 lipca liczne miasta (Madryt,
Barcelona, Walencja, Bilbao) trzymane byy w szachu za spraw strajku generalnego
i penej mobilizacji klasy robotniczej. Ju od wielu miesicy sytuacja zmierzaa ku wojnie
domowej. 16 lutego 1936 roku lewica, czyli Front Ludowy, zwyciya w wyborach, uzy
skujc 4 miliony 700 tysicy gosw (267 deputowanych); prawica otrzymaa 3 miliony
997 tysicy gosw (132 deputowanych), centrum - 449 tysicy. Socjalici zdobyli 89 man
datw, Lewica Republikaska - 84, Unia Republikaska - 37, Komunistyczna Partia
Hiszpanii (KPH) -16, a POUM (Partia Robotnicza Zjednoczenia Marksistowskiego, po
wstaa w wyniku fuzji Bloku RobotniczoChopskiego Joaquina Maurina i Lewicy Komu
nistycznej Andresa Nina w roku 1935) -1 mandat. W parlamencie nie miaa swych
przedstawicieli jedna z gwnych si Hiszpanii, anarchici z Narodowej Konfederacji Pra
cy (CNT) oraz z Iberyjskiej Federacji Anarchistycznej (1577 547 czonkw, podczas gdy
Partia Socjalistyczna i Powszechna Unia Pracujcych miay 1 444 4741), poniewa zgod
nie ze swym programem nie wystawili kandydatw. Front Ludowy nie mgby jednak
zwyciy bez wsparcia anarchistw i ich sympatykw. Szesnastu wybranych z KPH to
wprawdzie reprezentacja zdecydowanie wiksza, ni wynikaoby z ich rzeczywistej siy (40
tysicy czonkw), ale ponad 10 tysicy komunistw pilotowao rne organizacje satelic
kie, liczce przeszo 100 tysicy czonkw.
Podzielona i niejednorodna lewica, potna prawica, w tym zdecydowanie skrajna
Falanga, wrzenie w miastach (strajki) i na wsiach (zajmowanie majtkw ziemskich),
mocno uprzywilejowana armia, saby rzd, najrozmaitsze spiski, nieustannie rosnca
przemoc polityczna - wszystko to prowadzio ku wojnie domowej, ktra dla wielu mia
a by spenieniem ycze. Dlatego te od razu uzyskaa ona wyjtkowy wymiar, stajc
' Informacje Gwnego Urzdu Bezpieczestwa przekazane parlamentowi jesieni 1934 r. przez byego
ministra spraw wewntrznych, Miguela Maura; zob. Joaquin Maurin, "Le Communisme en Espagne", New
York 1964. Raporty dotyczce stanu liczebnego si politycznych zob. te Gerald Brenan, "Le Labyrinthe
espagnol. Origines sociales et politiques de la guerre civile", Champ Libre,1984.
CiE NKWD NAD HiszPANi 315
si w Europie symbolem konfrontacji pastw faszystowskich z demokratycznymi. Po

wdaniu si w wojn Zwizku Sowieckiego polaryzacja midzy prawic a lewic znacz
nie si pogbia.
POLITYKA KOMUNISTW
Do czasu upadku monarchii w 1931 roku, a zwaszcza do robotniczego powstania

w Asturii w roku 1934 Komintern powica sytuacji w Hiszpanii niewiele uwagi. Pa
stwo sowieckie take nie okazywao wczeniej wikszego ni zainteresowania, dopiero
w sierpniu 1936 roku, a wic po wybuchu wojny domowej, oba kraje zaczy dostrzega
korzyci, jakie mogy pyn z nawizania bliszych stosunkw. Niewiele wydawa si
znaczy fakt, e ZSRR przystpi wanie wwczas do paktu o nieinterwencji w Hiszpa
nii, zainicjowanego w lipcu tego roku przez Angli i Francjz, ktre obawiay si, e
wojna domowa moe nabra wymiaru midzynarodowego. 27 sierpnia Marcel Rosen
berg obj stanowisko ambasadora sowieckiego w Madrycie.
Aby poszerzy swe wpywy w Hiszpanii, komunici zaproponowali Partii Socjalistycz
nej dokonanie fuzji. Taktyka ta przyniosa sukces, gdy 1 kwietnia 1936 roku doszo do po
czenia organizacji modzieowych i powstania Zjednoczonej Modziey Socjalistycznej,
a potem, 26 czerwca, utworzenia Zjednoczonej Socjalistycznej Partii Katalonii.
W ukonstytuowanym we wrzeniu 1936 roku rzdzie Largo Caballero KPH miaa
tylko dwch ministrw: Jesusa Hernandeza (owiata publiczna) oraz Vicente Uribe'a
(rolnictwo). Wkrtce jednak Sowieci zdobyli wiksze wpywy. Dziki sympatiom nie
ktrych czonkw rzdu (Alvarez del Vayo, Juan Negrin) Rosenberg mg wystpowa
odtd jako wicepremier, uczestniczc w posiedzeniach rady ministrw; mia w rku de
cydujcy atut, gdy ZSRR gotw by dostarcza bro republikanom.
Ta ingerencja, wykraczajca poza dotychczasowy obszar dziaania Zwizku Sowiec
kiego, miaa szczeglny charakter; nastpia w przeomowym momencie - prawie
w dwadziecia lat po zdobyciu wadzy przez bolszewikw - i w takiej sytuacji midzyna
rodowej, ktra pozwoli mu wkrtce (w latach 1939-1941, a nastpnie 1944-1945) roz
szerzy swe panowanie w Europie rodkowej i Wschodniej. Pojawienie si w Hiszpanii
szerokiego ruchu spoecznego, dorwnujcego si temu, ktry narodzi si w Europie
po pierwszej wojnie wiatowej oraz podczas wojny domowej w Rosji, dawao Zwizko
wi Sowieckiemu nieoczekiwane moliwoci. Hiszpania z lat 1936-1939 staa si dla te
go bogatego ju w dowiadczenia kraju swoistym laboratorium, gdzie mg popisywa
si caym swym kunsztem politycznym, a take wyprbowywa nowe techniki, ktre zo
stan wykorzystane podczas drugiej wojny wiatowej. Najpilniejszym spord wielu za
da byo doprowadzenie do przejcia przez Komunistyczn Parti Hiszpanii (w caoci
dyrygowan przez suby Kominternu i NKWD) kontroli w pastwie, aby republika
moga realizowa moskiewskie dezyderaty. Konsekwencj tego planu stao si wprowa
dzenie sowieckich metod, takich jak wszechobecny system policyjny oraz likwidacja
wszelkich ugrupowa niekomunistycznych.
L,eon Blum (wbrew przekonaniom) przyczy si do paktu pod naciskiem Anglii i radykaw, obawia
jcych si wojny z Niemcami. By nawet gotw poda si do dymisji, lecz wyperswadowa mu to hiszpaski
ambasador, socjalista Fernando de los Rios.
W roku 1936 woski komunista Palmiro Togliatti (Ercoli), nalecy do kierownictwa

Kominternu, nazwa hiszpask wojn domow "narodow wojn rewolucyjn". We
dug niego rewolucja hiszpaska - ludowa, narodowa i antyfaszystowska, wytyczaa ko
munistom drog do nowych zada: "Lud hiszpaski przeprowadzi buruazyjn rewo
lucj demokratyczn now metod". Wrogw tej koncepcji rewolucji - przywdcw re
publikaskich, a nawet niektrych przywdcw Partii Socjalistycznej - okreli jako
"elementy, ktre pod przykrywk anarchizmu osabiaj spjno i jedno Frontu Lu
dowego przedwczesnymi planami wymuszanej kolektywizacji. Wyznaczy te cel:
hegemoni komunistw. mg si on zici w wyniku "utworzenia przez socjalistw
i komunistw wsplnego frontu - dziki powstaniu wsplnej organizacji modziey pra
cujcej i zjednoczonej partii robotniczej w Katalonii [PSUC] - oraz przeksztacenia sa
mej partii komunistycznej w wielk organizacj masow"'. W czerwcu 1937 roku Dolo
res Ibarruri - hiszpaska komunistka znana jako La Pasionaria, ktra wsawia si
zagrzewajcymi do oporu apelami postawia kolejny cel: "demokratyczn i parlamen
tarn republik nowego typu"'.
Tu po frankistowskim pronunciamento Stalin nie okazywa zbytniego zainteresowa
nia sytuacj w Hiszpanii. Wspomina o tym Jef Last towarzyszcy Andre Gide'owi
w Moskwie latem 1936 roku: "Bylimy bardzo poruszeni cakowit obojtnoci wobec
wypadkw. Na adnym z zebra nie byo o tym mowy, a gdy dotknlimy tematu w roz
mowie prywatnej, odnielimy wraenie, e starannie unikano wyjawienia jakiejkolwiek
osobistej opinii"5. Tymczasem dwa miesice pniej, w miar rozwoju wydarze, Stalin
dostrzeg korzyci, jakie mgby odnie za pomoc dyplomacji i propagandy. Podpo
rzdkowujc si politycznej zasadzie nieinterwencji w Hiszpanii, ZSRR doczy do
koncertu mocarstw; mg dziki temu forsowa ide wikszej autonomii Francji w sto
sunkach z Wielk Brytani. Jednoczenie za potajemnie przekazywa republice hisz
paskiej bro i pomaga jej militarnie, zamierza te wykorzysta moliwoci, jakie da
way rzdy Frontu Ludowego we Francji, skonnego do wsppracy z tajnymi subami
sowieckimi w dostarczaniu pomocy materialnej hiszpaskim republikanom. Zgodnie
z poleceniem Leona Bluma, zastpca szefa gabinetu ministra finansw, Gaston Cusin,
spotka si z wysannikami sowieckimi, ktrzy kwaterujc w Paryu, organizowali trans
port broni i rekrutacj ochotnikw do Hiszpanii. Podczas gdy pastwo sowieckie pozo
rowao brak zaangaowania, Komintern zmobilizowa wszystkie swe sekcje do wspiera
nia republikaskiej Hiszpanii, nadajc walce odpowiedni propagandow opraw akcji
antyfaszystowskiej, niezwykle korzystn dla caego ruchu komunistycznego.
W samej Hiszpanii taktyka komunistw polegaa na zajmowaniu pozycji, ktre po
zwalay ukierunkowa polityk rzdu republikaskiego wedle oczekiwa ZSRR, zainte
resowanego maksymalnym wykorzystaniem stanu wojny domowej. Julian Gorkin, jeden
z przywdcw POUM, niewtpliwie najwczeniej dostrzeg zwizek midzy sowieck po
lityk w republikaskiej Hiszpanii a ustanowieniem demokracji ludowych, czemu da wy
raz w tekcie "Espaa, primer ensayo de democracia popular" (Buenos Aires 1961). Tam
gdzie w dziaaniu komunistw w Hiszpanii Gorkin dopatrywa si zastosowania okrelo
nej z gry linii politycznej, historyk hiszpaski Antonio Elorza widzi raczej rezultat "mo
nolitycznej, a nie pluralistycznej koncepcji relacji politycznych we Froncie Ludowym i ro
' M. Ercoli, "Particularites de la revolution espagnole", Bureau d'edition, Paris 1936.

' Dolores Ibarruri, "Pour la victoire. Articles et discours,1931938", ESI,1938.
Jef Last, "Lettres d'Espagne", Gallimard, Paris 1939.
CIE NKWD NAD HiszPANi 317
li partii, zmierzajcej do przeksztacenia istniejcego przymierza w platform umoliwia

jc zdobycie hegemonii". Antonio Elorza podkrela to, co stanie si niezmienn cech
polityki komunistycznej: narzucenie przywdztwa KPH wszystkim antyfaszystom, "nie
tylko zewntrznym wrogom faszyzmu, lecz take opozycji wewntrznej". Po czym dorzu
ca: "Z tego te powodu jest to projekt bezporednio poprzedzajcy strategi dochodze
nia do wadzy w tak zwanych demokracjach ludowych"b.
Zamys ten by bliski realizacji, gdy we wrzeniu 1937 roku Moskwa postanowia po
kierowa wyborami: pojedyncze listy miay umoliwi KPH zwycistwo w owym "naro
dowym plebiscycie". Inspirowany i czujnie obserwowany przez Stalina plan mia na ce
lu ustanowienie "republiki demokratycznej nowego typu", zakada za midzy innymi
usunicie ministrw wrogo usposobionych do komunistw. W kocu jednak prba si
nie powioda ze wzgldu na sprzeciw sojusznikw KPH oraz niepokojc ewolucj re
publikanw po nieudanym natarciu na Teruel 15 grudnia 1937 roku.
DORADCY" I AGENCI
Gdy tylko Stalin uzna, e ingerencja w wojn domow moe by korzystna dla
ZSRR, wysano do Hiszpanii silny kontyngent kadr reprezentujcych rozmaite suby.
W pierwszej kolejnoci przybyli doradcy wojskowi, ktrych liczebno wynosia od 700
do 800 osb, w sumie za przewino si ich w cigu caej wojny 2044 (wedug rde
sowieckich). byli wrd nich przyszli marszakowie, Rodion Malinowski i Nikoaj wo
ronow, oraz Wadimir Goriew, attache wojskowy w Madrycie. Moskwa zmobilizowaa
rwnie swych kominternowcw, jawnych i tajnych "emisariuszy". Niektrzy znajdowa
li si na miejscu: Argentyczyk Vittorio Codovilla, ktry odgrywa wan rol w KPH
od pocztku lat trzydziestych, skutecznie ni kierujc; Wgier ErnGer (pseudonim
"Pedro"), ktry po wojnie mia sta si jednym z przywdcw komunistycznych W
gier; Woch Vittorio Vidali (podejrzewany o udzia w zamordowaniu w 1929 roku ko
munistycznego przywdcy kubaskiego, studenta Julia Antonia Melli), ktry zosta
pierwszym komisarzem politycznym 5 puku, zorganizowanego przez komunistw
w styczniu 1937 roku; Bugar Stojan MinewStepanow, ktry pracowa w sekretariacie
Stalina w latach 1927-1929, oraz Woch Palmiro Togliatti, przybyy w lipcu 1937 roku
jako przedstawiciel Kominternu. Inni, jak na przykad francuski komunista Jacques
Duclos, przyjedali na inspekcje.
Jednoczenie Moskwa wysaa do Hiszpanii siln ekip zoon z przedstawicieli
wasnych sub. Przybyli wwczas: Wadimir AntonowOwsiejenko' (dowdca szturmu
na Paac Zimowy w Piotrogrodzie w padzierniku 1917), ktry znalaz si w Barcelonie
1 padziernika 1936 roku; Aleksandr Orow (prawdziwe nazwisko: Lew Feldbin), szef
misji NKWD w Hiszpanii; Polak Artur Staszewski, byy oficer Armii Czerwonej, potem
attache handlowy; Jan Berzin, szef wywiadu Armii Czerwonej; Michai Kolcow, kore
Antonio Elorza, "Le Front populaire espagnole a travers les archives du Komintern", w: "Une his
toire en revolution? Du bon usage des archives, de Moscou et d'ailleurs", Editions Universitaires de Dijon,
Dijon 1996.
' Jego syn, historyk, owiadczy telewizji kataloskiej: "Wikszo zatrudnionych w Hiszpanii wojsko
wych, generaw, doradcw, lotnikw bya agentami NKWD" (zob. film Lliberta Ferri i Dolores Genoves
"Operation Nikolai",1992).
spondent "Prawdy" i tajny rzecznik Stalina, ktry dosta swj przydzia w Ministerstwie
Wojny. W 1936 roku trafi do Barcelony rwnie Leonid Eitingon, wyszy funkcjona
riusz NKWD, specjalista od akcji terrorystycznych; w 1938 roku doczy do Eitingona
jego podwadny Pawie Sudopatow". Sowem, gdy tylko Stalin postanowi zaangaowa
si w Hiszpanii, zgromadzi tam cay sztab ludzi, zdolnych do dziaania w najrozmait
szych dziedzinach. Prawdopodobnie noc 14 wrzenia 1936 roku szef NKWD Jagoda
zwoa na ubiance w Moskwie zebranie koordynacyjne wszystkich sub interwencyj
nych, ktre miay by uyte w Hiszpanii. Ustalono, e celem operacji bdzie nie tylko
pokonanie frankistw oraz niemieckich i woskich agentw, ale te kontrolowanie, in
wigilowanie i unieszkodliwianie przeciwnikw komunizmu i ZSRR, nawet w obozie re
publikaskim. Interwencja miaa by w najwyszym stopniu tajna, zakamuflowana, aby
nie skompromitowa sowieckiego rzdu. Jeli wierzy generaowi Kriwickiemu, szefowi
sub zagranicznych NKWD w Europie Zachodniej, to z okoo 3 tysicy obecnych
w Hiszpanii Rosjan jedynie 40 brao rzeczywisty udzia w walce, podczas gdy reszta po
zostawaa w doradztwie wojskowym i politycznym albo w agenturze.
Rosjanie skierowali swe siy najpierw do Katalonii. We wrzeniu 1936 roku Gwny
Komisariat Porzdku Publicznego w Katalonii, wczeniej ju infiltrowany przez komu
nistw, powoa w obrbie tamtejszych tajnych sub (SSI, Servicio Secreto Inteligente)
Grupo de Informacin kierowan przez Mariana Gomeza Emperadora; dziaajca
jawnie i niebawem zatrudniajca ju okoo 50 osb, bya ona faktycznie zakamuflowa
n wtyczk NKWD. W tym samym czasie Zjednoczona Socjalistyczna Partia Katalonii
(nazwa wybrana przez komunistw) utworzya Servicio Extranjero, majc swoje lo
kum w pokoju nr 340 hotelu Coln przy placu Kataloskim w Barcelonie; jej zadaniem
byo sprawdzanie wszystkich przybyych z zagranicy komunistw, pragncych walczy
w obronie republiki. Organ ten by cile kontrolowany przez NKWD i suy gwnie
do maskowania dziaalnoci sub sowieckich.
Niejaki Alfred Hertz - niemiecki komunista, ktrego przynaleno nadal trudno zi
dentyfikowa - nalecy do obydwu tych sub, ujawni si jako miejscowy funkcjonariusz
NKWD podlegajcy bezporednio Orowowi i Ger. Dosta si do rzdowego Cuerpo de
Investigacin y Vigilancia, gdzie nadzorowa wydzia paszportw, a wic wjazdy i wyjazdy
z Hiszpanii; mia rwnie prawo do korzystania z usug Gwardii Szturmowej, oddziaw
zoonych z elit policyjnych. Po zainstalowaniu si wraz z ca sw siatk w Komisariacie
Porzdku Publicznego dostawa informacje od innych partii komunistycznych - czarne li
sty antyfaszystw, donosy na komunistw, yciorysy gromadzone przez wydziay kadr
kadej partii - i wszystko to przekazywa do Departamento de Estado zarzdzanego
przez komunist, Victoria Sal. Hertz stworzy te swoj wasn agend - Servicio Alfre
da Hertza. Za t oficjaln fasad krya si policja polityczna zoona z komunistw hisz
paskich i zagranicznych. Pod kierownictwem Hertza sporzdzono kartotek zawierajc
dane osobowe wszystkich cudzoziemcw, przebywajcych nie tylko w Katalonii, ale
i w caej Hiszpanii, wreszcie czarne listy osb niewygodnych, przeznaczonych do likwida
cji. W pocztkowym okresie, midzy wrzeniem a grudniem 1936 roku, przeladowanie
opozycjonistw nie byo systematyczne. Stopniowo jednak NKWD opracowao szczeg
We wspomnieniach Sudopatowa znajdujemy tak oto refleksj: "Hiszpania bya w pewnym sensie
ogrdkiem jordanowskim", gdzie dojrzay wszystkie nasze przysze operacje szpiegowskie" ("Missions
speciales", L,e Seuil, Paris 1994, s. 59).
CIE NKwD NAD HIszPANI 319
owy plan represji, obejmujcy rne siy polityczne republiki. W pierwszej kolejnoci re
presje miay by zastosowane wobec socjaldemokratw, anarchosyndykalistw, trocki
stw, komunistw nieortodoksyjnych i innych "odszczepiecw". Rzeczywicie, wielu
z tych "wrogw" byo negatywnie nastawionych do komunistw, krytycznie oceniajc ich
denie do hegemonii i powizania z ZSRR. Naturalnie, jak to bywa w tego typu sytu
acjach, akty zemsty z pobudek osobistych nie byy odosobnione4.
Przy pomocy agentw, czsto o podwjnej lub potrjnej tosamoci, wprowadzono w y

cie metody policyjne zarwno najprostsze, jak i bardzo wyrafinowane. Pierwszym zada
niem, jakie postawiono przed ow policj polityczn, bya "kolonizacja" i infiltracja admi
nistracji republikaskiej, armii i policji. Stopniowe opanowywanie kluczowych stanowisk
mogo si powie dziki temu, e ZSRR dostarcza broni osabionym republikanom,
dajc w zamian politycznego poparcia. W odrnieniu od metod Hitlera i Mussoliniego
stosowanych wobec nacjonalistw ZSRR nie dawa republikanom adnych kredytw.
Bro musiaa by opacana z gry zotem z rezerw Banku Hiszpaskiego, ktre agenci
wywozili do ZSRR. Kada dostawa broni dawaa komunistom moliwo szantau.
Julian Gorkin podaje uderzajcy przykad tego zawlenia wojny i polityki. Na po
cztku 1937 roku szef rzdu hiszpaskiego Largo Caballero, wspierany przez prezydenta
republiki Manuela Azaa, upowani ambasadora w Paryu, Luisa Araquistal na, do roz
poczcia tajnych negocjacji z ambasadorem woskim w Londynie, Dino Grandim, oraz
z doradc finansowym Hitlera, Hjalmarem Schachtem. Celem owych pertraktacji, prze
prowadzanych pod patronatem Leona Bluma i Anthony'ego Edena, miao by pooenie
kresu wojnie. Komunici hiszpascy, ostrzeeni przez ministra spraw zagranicznych, fil
komunist, Alvareza del Vayo, postanowili - za zgod kierownictwa najwaniejszych
sub sowieckich - odsun Largo Caballero, by nie dopuci do jakichkolwiek rozstrzy
gni negocjacyjnych w sprawie wycofania wojsk woskich i niemieckich"'.
OD KALUMNII PO... KUL W KARK"
Sowa te wypowiedzia w 1937 roku Victor Serge - pisarz rosyjskobelgijski, ktre

mu w kwietniu 1936 roku udao si opuci ZSRR - podczas spotkania z Julianem
Gorkinem, ostrzegajc w ten sposb dziaacza POUM przed zgubnymi meandrami po
lityki komunistycznej. Tymczasem poczynania komunistw napotykay powane prze
szkody: masy anarchosyndykalistyczne CNT nie ulegy bowiem ich wpywom, przeciw
stawia si im te POUM. Z powodu swej saboci i marginalnej pozycji na arenie poli
tycznej POUM sta si dogodn ofiar. Komunici uznali, e t konfiguracj polityczn
naley wykorzysta. Nadto POUM uchodzi za parti zwizan z Trockim, poniewa jej
przywdcy, Andres Nin i Julian Gorkin, zabiegali w 1935 roku u wadz kataloskich,
aby Trocki, ktry musia opuci Francj, mg schroni si w Barcelonie. Nie moe
dziwi fakt, e w epoce polowania na trockistw w ZSRR sekretariat Kominternu zwo
Patrik von Zur Muhlen, "Spanien war ihre Hoffnung. Die deutsche Linke im spanischen Barger
krieg,1936 bis 1939", Verlag Neue Gesellschaft, Bonn 1983.
'Julian Gorkin, "Les Communistes contre la revolution espagnole", Belfond, Paris 1978, s. 18-19,
81-82.
any 21 lutego 1936 roku, czyli pi dni po zwycistwie wyborczym hiszpaskiego Fron
tu Ludowego, wyda KPH polecenie prowadzenia "zdecydowanej walki z kontrrewolu
cyjn sekt trockistowsk. Na domiar wszystkiego latem 1936 roku POUM odway
si wzi w obron ofiary pierwszego z procesw moskiewskich.
13 grudnia 1936 roku komunistom udao si usun z Rady Reprezentacji Katalonii
Andresa Nina. Zadali jego odsunicia, poniewa mia jakoby oczernia ZSRR, po
suyli si za w tej sprawie dodatkowo szantaem, groc wstrzymaniem dostawy bro
ni. 16 grudnia "Prawda" rozptaa midzynarodow kampani przeciwko tym wszyst
kim, ktrzy omielali si wystpowa przeciwko polityce sowieckiej. "W Katalonii
rozpoczto eliminowanie trockistw i anarchosyndykalistw; akcja ta zostanie przepro
wadzona do samego koca, z t sam energi, co w ZSRR".
W mentalnoci komunistw kada rozbieno polityczna bya jednoznaczna ze zdra
d, zawsze te i wszdzie wywoywaa tak sam, natychmiastow reakcj. POUM zosta
obrzucony kalumniami i oszczerstwami. Jego frontowe jednostki bojowe oskarono
o ucieczk z pola walki, nie wspomniano jednak o tym, e komunistyczne oddziay odma
wiay im wszelkiego wsparcia'z. W oszczerstwach tych wyrnia si szczeglnie dziennik
Francuskiej Partii Komunistycznej "LHumanite", przedrukowujc za "Prawd" artykuy
Michaia Kolcowa, wielkiego przyjaciela pary: Louis AragonElsa Triolet. Przewodni mo
tyw tej kampanii sprowadza si do niestrudzenie powtarzanego twierdzenia, e POUM
jest wsplnikiem generaa Franco i e dopuci si zdrady, stajc po stronie faszystw. Ko
munici przezornie wprowadzili w szeregi POUM swych agentw, ktrych zadaniem byo
zbieranie informacji i przygotowywanie czarnych list, aby we waciwej chwili mc zidenty
fikowa zatrzymanych dziaaczy. Znana jest historia Lwa Narwicza, ktry nawiza kon
takt z Ninem; po jego znikniciu i aresztowaniu przywdcw POUM zosta zdemaskowa
ny jako agent, a nastpnie zabity przez grup samoobrony dziaajc w POUM.
MAJ 1937 ROKU I LIKWIDACJA POUM
W dniu 3 maja kierowane przez komunistw oddziay Gwardii Szturmowej zaatako

way central telefoniczn w Barcelonie, znajdujc si pod kontrol robotniczych cen
tral zwizkowych CNT i UGT Akcj t, przeprowadzon pod kierunkiem Rodrigeza
Salasa, szefa policji kataloskiej i czonka PSUC, poprzedziy dziaania propagandowe
i represje (zamknito radio POUM i zawieszono pismo "La Batalla"). 6 maja cigni
to do Barcelony pi tysicy funkcjonariuszy policji, zdominowanej przez komunistycz
nych zwierzchnikw. Konfrontacja si komunistycznych z niekomunistycznymi bya nie
zwykle ostra: zgino blisko piset osb, a ponad tysic zostao rannych.
Korzystajc z zamieszania, najemni oprawcy na subie komunistw chwytali kad
okazj, by likwidowa politycznych przeciwnikw. Woski filozof, anarchista Camillo
Berneri, wraz ze swym towarzyszem o nazwisku Barbieri, zostali uprowadzeni i zabici
przez dwunastoosobowe komando; nastpnego dnia odnaleziono ich ciaa, podziura
wione kulami. Camillo Berneri zapaci w ten sposb za odwag, z jak wyraa swe po
lityczne pogldy. "Dzi walczymy z Burgos, jutro powinnimy walczy z Moskw, aby
A. Elorza, "Le Front populaire...".

'Z Zob. zwaszcza "L'Humanite" z 24 I 1937
CIE NKWD NAD HISZPANI 321
obroni sw wolno" - pisa w dzienniku "Guerra di Classe". Alfredo Martinez, sekre

tarz Anarchistycznej Modziey Katalonii, dziaacz trockistowski Hans Freund i dawny
sekretarz Trockiego - Erwin Wolf, podzielili los Berneriego.
Austriacki komunista opozycyjny, Kurt Landau, dziaa w Niemczech, Austrii i we
Francji, zanim trafi do Barcelony i przystpi do POUM. Aresztowany 23 wrzenia,
zgin w podobnie niejasnych okolicznociach. Jego ona Katia, rwnie uwiziona,
przekazaa pniej relacj o owych czystkach:
Domy partii, jak na przykad Pedrera, Paseo de Gracia, a take jej koszary - "Carlos Marx"
i "Vorochilov", byy prawdziwymi puapkami i istnymi mordowniami. W Pedrera wiadkowie wi
dzieli po raz ostatni dwch "zaginionych" towarzyszy z RadioPOUM. To do komunistycznych
koszar uprowadzono modych anarchistw, by torturowa ich w najstraszniejszy sposb, okale
czy, a w kocu zabi. Tylko przez przypadek odnaleziono ich zwoki.
Dalej przytacza fragment artykuu z pisma anarchosyndykalistw "Solidaredad Ob

rera":
Ustalono, e przed mierci zncano si nad nimi w barbarzyski sposb, o czym wiadczy fakt,
e ciaa nosiy lady cikich obrae, widoczne byy krwawe wybroczyny na brzuchu, opuchni
tym i zdeformowanym. [...] Na podstawie ogldzin jednego z cia stwierdzono bez adnych wt
pliwoci, e ofiar powieszono za nogi, poniewa gowa i szyja potwornie zsiniay. Czaszka dru
giego z tych nieszczsnych modych towarzyszy nosia wyrane lady uderze kolb karabinu.
Dziaacze znikali wic na zawsze, bez ladu, jak na przykad Guido Picelli. George
Orwell, ktry przyczy si jako ochotnik do jednej z kolumn POUM, przey tam
chwile grozy niemal jak z Nocy w. Bartomieja. Musia si ukrywa, salwowa si
w kocu ucieczk, a panujc wwczas w Barcelonie atmosfer nagonki opisa w re
portau literackim noszcym tytu "W hodzie: Katalonii".
Ale planowe zabjstwa, dokonywane przez policj komunistyczn, nie byy typowe
tylko dla Barcelony. 6 maja w miejscowoci Tortosa 20 dziaaczy CNT, zatrzymanych
przez siy rzdowe Walencji i uwizionych w lochach ratusza, pado ofiar bandy mor
dercw. Nastpnego dnia w Tarragonie rozstrzelano z zimn krwi 15 anarchistw.
To, czego komunistom nie udao si dokona w sensie fizycznym, realizowali na
paszczynie politycznej. W maju Jose Diaz, sekretarz generalny Komunistycznej Partii
Hiszpanii, owiadczy: "POUM powinien zosta wyeliminowany z ycia politycznego
kraju". Cho premier Largo Caballero konsekwentnie odrzuca dania komunistw
domagajcych si rozwizania POUM, po starciach w Barcelonie 15 maja musia po
da si do dymisji. Po nim obj rzdy Juan Negrin, "umiarkowany" socjalista, komuni
styczny lennik, i wszystkie dotychczasowe przeszkody na drodze do celu zostay usuni
te. Negrin nie tylko zwiza si z komunistami - napisa do dziennikarza "Timesa"
Herberta L. Matthewsa, e POUM "by opanowany przez elementy uczulone [...] na
wszystko, co wizao si z ide kierowania walk za pomoc jedynej i najwyszej wadzy
oraz podporzdkowaniem wsplnej dyscyplinie" - ale godzi si na terror wymierzony
w POUM". Julian Gorkin dostrzeg natychmiastowe radykalne zmiany: "W kilka dni
po sformowaniu rzdu przez Juana Negrina Orow zacz postpowa tak, jakby uwa
a Hiszpani za kraj satelicki. Zjawi si w gwnej kwaterze bezpieczestwa i zada
A. Elorza, "Le Front populaire...", s. 266

od pukownika Ortegi, ktrego potraktowa jak swego podwadnego, podpisania naka

zw aresztowa czonkw Komitetu Wykonawczego POUM".
16 czerwca 1937 roku Negrin zdelegalizowa POUM i kaza aresztowa czonkw
Komitetu Wykonawczego. To oficjalne postanowienie pozwolio agentom komunistycz
nym na dziaanie w zasadzie zgodne z prawem. Tego samego dnia Andres Nin zosta
o pierwszej po poudniu wezwany przez policj na przesuchanie. aden z jego towa
rzyszy nie zobaczy go wicej - ani ywego, ani martwego.
Do Barcelony sprowadzono policj z Madrytu - pewniejsz, poniewa w caocina
lec do komunistw - ktra zaja redakcj "La Batalla" oraz rozmaite lokale
POUM. Za kratkami znalazo si 200 dziaaczy, wrd nich Julian Gorkin, Jordi Ar
quer, Juan Andrade, Pedro Bonet. Aby usprawiedliwi a posteriori likwidacj POUM,
komunici zarzucili organizacji prb zdrady i oskaryli o szpiegostwo na rzecz franki
stw. 22 czerwca powoano specjalny trybuna, a w lad za tym rozszalaa si propagan
da. "Szczliwym trafem" policji udao si podczas rewizji znale dokumenty potwier
dzajce sfabrykowan tez o szpiegostwie. Niejaki Max Rieger - dziennikarz na usugach
lub pseudonim zbiorowy - zebra wszystkie wymylone zarzuty w ksice "Szpiegostwo
w Hiszpanii", ktr wydano w wielu jzykach.
Z polecenia Orowa i pod oson Vidalego wyznaczono dwch oprawcw, Ricarda
Burillo i Ern Gere, ktrym powierzono zajcie si Andresem Ninem. Ale pomimo
straszliwych tortur nie zdoano ze wydoby potwierdzenia zarzutw stawianych jego
partii ani te wymusi podpisu pod jakkolwiek deklaracj. Wwczas nie pozostao nic
innego, jak tylko zlikwidowa Nina, a jego zniknicie wykorzysta tak, by zosta zdys
kredytowany, rozgoszono wic, e przeszed na stron frankistw. Zbrodnia i propa
ganda szy w parze. Otwarcie archiww w Moskwie pozwolio potwierdzi to, co przyja
ciele Nina podejrzewali ju od 1937 roku'5.
Dopiero po akcji przeciwko POUM, 16 i 17 czerwca, rozpoczo si systematyczne ci

ganie trockistw i innych "zdrajcw". Prowadzcy te operacje "czekici" mieli peny
dostp do informacji policyjnych. Utworzyli te nielegalne wizienia, tak zwane chekas,
od pierwszej nazwy sowieckiej policji politycznej. Znamy ich lokalizacj: centralne che
ka w Barcelonie przy Avenida Puerta del Angel 24 i jego filia w hotelu Coln przy pla
cu Kataloskim, ponadto dawny klasztor Atocha w Madrycie, Santa Ursula w Walencji,
Alcala w Henares. Take wiele zarekwirowanych prywatnych domw suyo jako miej
sca odosobnienia, przesucha i egzekucji.
Z pocztkiem 1938 roku okoo 200 antyfaszystw i antystalinowcw przetrzymywa
no w cheka Santa Ursula, ktre nazwano hiszpaskim Dachau, w nawizaniu do pierw
szego hitlerowskiego obozu dla przeciwnikw politycznych. A oto relacja jednej z ofiar:
Gdy stalinowcy postanowili utworzy cheka, bylimy wanie w trakcie uprztania niewielkiego
cmentarza. "Czekici" wpadli na icie szataski pomys: kazali pozostawi cmentarz w takim sta
nie, w jakim by - z otwartymi grobami, w ktrych dostrzec mona byo szkielety lub rozkadaj
ce si szcztki. Tam wanie przetrzymywali caymi nocami najbardziej opornych winiw. Cze
kay ich te inne, wyjtkowo okrutne mczarnie. Wielu winiw wieszano za nogi, gowami
J. Gorkin, "Les Communistes...", s. 96.

Zob. film Lliberta Ferri i Dolores Genoves "Operation Nikolai"
CIE NKWD NAD HIszPANI 323
w d, i pozostawiano tak na cae dni. Innych zamykano w ciasnych szafach, z wycitymi kilkoma
otworami na wysokoci twarzy, tak maymi, e ledwie mogli oddycha... Bya jeszcze straszniej
sza tortura, tak zwana szuflada: winia zmuszano do ukucnicia w kwadratowej skrzyni i w tej
pozycji musia trwa przez wiele dni - niekiedy osiem do dziesiciu dni bez najmniejszego poru
szenia. . . '"
Do tej "roboty" agenci sowieccy uywali osobnikw zdeprawowanych, dla ktrych

podobne akty okruciestwa znajdoway usprawiedliwienie w sowach La Pasionarii. Bo
czy nie ona owiadczya na komunistycznym wiecu w Walencji: "Lepiej jest raczej ska
za stu niewinnych ni wypuci jednego winnego"?"
Wiele tortur stosowano nagminnie'", na przykad wywolywanie wymiotw za pomo
c wody z mydlem. Niektre "techniki" byy typowo sowieckie, jak pozbawianie snu al
bo zamykanie w niezwykle ciasnej szafie, zwanej celda armario ("szafacela"), gdzie
wizie nie mg si wyprostowa ani usi, ani nawet porusza koczynami, ledwo
oddychal i przez cay czas by olepiany jaskraw arwk. Szczegowo opowiada
o tym Aleksandr Soenicyn w "Archipelagu GUag", gdy opisuje swoje przybycie na
ubiank.
Coraz czciej dochodzio do masowych egzekucji.
Sierant Astorga Vayo, agent Servicio de Investigacin Militar, a jednoczenie NKWD, wyna
laz sposb, ktry mia powstrzyma ludzi od ucieczek: winiw kaza ustawia w szeregach
'pitkami, za kadego brakujcego rozstrzeliwa czterech pozostaych, a nawet grozi ssiednim
szeregom, z przodu i z tyu. Takie postpowanie budzio sprzeciw niektrych z jego wsppra
cownikw, Vayo zosta wic zwolniony ze swojej funkcji, otrzyma jednak awans na komendanta
jednego z najwikszych obozw koncentracyjnych w Katalonii - Onells w Nagaya koo Leridy"'.
Liczba aresztowa bya wnikliwie oszacowywana przez rne osoby. Wedug Katii
Landau 15 tysicy osb, w tym tysic POUMowcw, przetrzymywanych byo zarwno
w wizieniach oficjalnych, jak i utajnionychz". Yves Levy, ktry badal rzecz na miejscu
mwi o "dziesitkach tysicy wizionych rewolucjonistw, cywilw i wojskowych"
z POUM, CNT, FAI. Niektrzy z nich zmarli w nastpstwie nieludzkiego traktowania, jak
Bob Smilie, korespondent Niezalenej Partii Pracy przy POUM, czy osadzony w barce
loskim carcel modelo ("wzorcowe wizienie"!) Manuel Maurin - brat Joaquina, areszto
wanego przez frankistw, ktry jednak uszed z yciem. Wedug Juliana Gorkina pod ko
niec 1937 roku w wizieniu Santa Clara przebyway 62 osoby skazane na mier.
Po unicestwieniu POUM i rozbiciu socjalistw pozostao jeszcze tylko rozprawi si
z anarchistami. W pierwszych miesicach reakcji republikaskiej napronunciamento po
wikszya si (zwaszcza w Aragonii) liczba wsplnot wiejskich popierajcych wojsko. Kil
ka tygodni po maju 1937 roku aragoskie miasta i wsie byy zajmowane przez oddziay
Gwardii Szturmowej. Zjazd wsplnot przeoono na 11 sierpnia, ogoszono rozwizanie
kierujcej regionem Rady Aragonii. Jej przewodniczcy, Joaquin Ascaso, oskarony
o kradzie biuterii, zosta aresztowany, funkcj gubernatora generalnego Aragonii przy
' Cyt. za: Katia Landau, "Le Stalinisme bourreau de la revolution epagnole", Spartacus, Paris 1938.
t. za: J. Gorkin, "Les Communistes...", s.181.
"Los Antros del terror stalinista", broszura wydana nielegalnie przez POUM, przytaczana przez
J. Gorkina w "Les Communistes...".
' J. Gorkin, "Les Communistes...", s. 205.
K. Landau, "Le Stalinisme...", s. 8.
j Jose Ignacio Mantecon, czonek Lewicy Republikaskiej, w rzeczywistoci kryptoko

munista2'. Chodzio o bezporedni atak na CNT, ktrego wpywy chciano ograniczy.
11 dywizja pod dowdztwem komunisty Enrique Listera, ktry przeprowadzi ju
liczne akcje w Kastyli (egzekucje anarchistw, stosowanie przemocy wobec chopw
-kolektywistw), oraz 27 dywizja im. Karola Marksa, i 30 dywizja rozproszyy siy
wsplnotkolektyww. Aresztowano setki anarchistw, wielu usunito z rad miejskich
i zastpiono komunistami, a wsplnie uytkowane ziemie zostay zwrcone dawnym
wacicielom. Akcja ta poprzedzaa zapowiadan wielk ofensyw na Saragoss, dlate
go wyjaniano, e jest to oczyszczanie przedpola przed ostatecznym uderzeniem. Mimo
wymordowania setek ludzi chopi odbudowali swe wsplnoty. Wwczas synny genera
komunista El Campesino (Valentin Gonzalez) rozgromi ponownie chopw kastylij
skich, przewyszajc - jak pisze Cesar M. Lorenzo - swym okruciestwem nawet Liste
raz. Znowu doszo do masakry chopw i palenia wiosek, ale CNT odpowiedziao mili
tarnym kontratakiem, kadc kres "ekspedycji" El Campesino.
NKWD PRZYSTPUJE DO DZIEA
W 1937 roku NKWD utworzyo przy hiszpaskim Ministerstwie Spraw Wewntrz

nych rodzaj pomocniczego biura o nazwie Grupo de Informacin, agenci komunistycz
ni za kontrolowali Urzd Bezpieczestwa Publicznego. Wiosn i latem 1937 roku Se
rvicio Alfreda Hertza przejawiao niezwyk aktywno. Sam Hertz zosta okrelony
przez Juliana Gorkina jako "wielki mistrz ledczy i egzekutor". Wsppracowa z nim
midzy innymi Hubert von Rankez; zatrudniony przez Ern Ger ju w roku 1930,
przez pewien czas komisarz polityczny batalionu im. Thalmanna z Brygad Midzynaro
dowych, zaj si teraz obserwacj cudzoziemcw niemieckojzycznych. Prawdopodob
nie wtedy aresztowa Erwina Wolfa, ktry zagin wkrtce po zwolnieniu.
Katia Landau, zatrzymana 11 wrzenia 1937 roku przez dwch agentw Grupo de
Informacin, opisaa pniej metody von Rankego:
Jeden z najbardziej nikczemnych agentw GPU, Moritz Bressler alas von Ranke, zadowala si
najmniejszym podejrzeniem. Kiedy razem z on, Seppl Kapalanz, aresztowali pewnego towa
rzysza, zarzucajc mu, e zna miejsce pobytu Kurta Landaua. "Jeli nie podacie jego adresu - po
wiedzieli - nigdy nie wyjdziecie z wizienia. To wrg Frontu Ludowego i Stalina. Zabijemy go,
gdy tylko dowiemy si, gdzie przebywa"'.
Noc z 9 na 10 kwietnia 1937 roku pewien mody czowiek nazwiskiem Mark Rein,
zaangaowany w ruch radykalnej lewicy norweskiej i niemieckiej, znikn bez wieci ze
swego pokoju hotelowego w Barcelonie. Przyjaciele odkryli jego zniknicie kilka dni
Burnett Bolloten, "La REvolution espagnole. La gauche et Ia lutte pour le pouvoir", Ruedo Iherico,
1977, s. 506.
Les Anarchistes espagnols et le pouvoir,1869-1969", Le Seuil, Paris 19l,9. C. Lorenzo twierdzi rw
nie, e setki anarchistw zabito na froncie.
' P. Broue, "Leon Sedov...", s.17R.
' K. Landau, "Le Stalinisme...". Majc do czynienia z wieloma dziaaczami, ktrych uczciwoci nie
mona byo podway, HuMert von Ranke zacz mie wtpliwoci i postanowi zerwa z Servicio Alfreda
Hertza; uciek do Francji, gdzie ukrywa si przed swymi dawnymi kolegami i uczestniczy w ruchu oporu.
pniej i zaalarmowali opini publiczn. Mark Rein by synem Rafaia Abramowicza,

rosyjskiego uchodcy, jednego z przywdcw II Midzynarodwki. Ranga zaginionego
oraz zaangaowanie przyjaci i rodziny w poszukiwaniach wywoay due poruszenie
za granic i sporo zamieszania w republikaskiej Hiszpanii. Rzd zosta zmuszony do
podjcia ledztwa i powierzy to zadanie jednemu ze swych tajnych agentw; lady pro
wadziy w sposb jednoznaczny do Servicio Alfreda Hertza. Rzd wykaza sw nieugi
to wobec NKWD i 9 lipca 1937 roku sekretarz stanu wymg na ministrze spraw we
wntrznych konfrontacj midzy swoim agentem (SSI 29) a dwoma wsplnikami
Hertzem i Gomezem Emperadorem. Ju nastpnego dnia SSI 29 zosta aresztowany
przez ludzi Hertza, jednak tajne suby, dla ktrych agent w pracowa, byy jeszcze na
tyle silne, by spowodowa jego uwolnienie. SSI 29, ktrego nazwisko brzmiao Lau
reni, zosta w 1938 roku rozpracowany i aresztowany przez frankistw, postawiony
przed sdem wojskowym i straconyjako agent NKWD!
Cho sprawy zniknicia Reina nigdy nie wyjaniono (do dzi nie wiadomo, co si
z nim stao), przyczyniia si ona jednak do tego, e w lipcu 1937 roku pooono kres
zbyt ostentacyjnej dziaalnoci Alfreda Hertza i Gomeza Emperadora; ich suby zli
kwidowano i odtworzono ponownie pod kierownictwem Victoria Sali. 15 sierpnia mini
ster obrony, socjalista Indalecio Prieto, powoa Servicio de Investigacin Militar
(SIM), ktrego zadaniem byo poczenie wszystkich istniejcych si bezpieczestwa
i kontrwywiadu. W krtkim czasie SIM zgromadzi 6 tysicy agentw, znalazo si
wrd nich wielu "operacyjnych" z Servicio Hertza. W roku 1939 Indalecio Prieto
twierdzi, e SIM - instytucj majc zajmowa si gwnie kontrwywiadem - utworzo
no za namow Sowietw i mimo przedsiwzitych rodkw ostronoci (pocztkowo
sub t kierowa przyjaciel ministra) zostaa ona cakowicie opanowana przez komu
nistw, ktrzy wykorzystali j do swoich celw". Pod naciskiem Sowietw i komunistw
5 kwietnia 1938 roku Prieto zosta usunity z rzdu.
Sposoby dziaania SIM opisa Julian Gorkin:
Aresztuje na olep, wedle swej fantazji, podporzdkowujc swoje poczynania planowi represji
politycznych NKWD. "Podejrzanego" wtrca si do wizienia i przygotowuje proces [...]. SIM
przez dugie miesice przetrzymuje akta sprawy pod pretekstem kompletowania danych. Na ko
niec SIM - postrach urzdnikw sdowych i adwokatw - interweniuje w sytuacji, kiedy sdzia
nabiera przekonania o niewinnoci winia"'.
Szwajcarski komunista, byy mechanik Rudolf Frei, ktry w latach 1931-1932 pobie
ra nauki w Midzynarodowej Szkole Leninowskiej w Moskwie, organizowa przerzut
ochotnikw z Bazylei do Hiszpanii. Pod koniec 1937 roku przyjecha na wasn prob
do Hiszpanii i kierowa tam dziaem kontroli w SIM, szczeglnie za zajmowa si
Szwajcarami'. Wiosn 1938 roku wielu antyfaszystw przetrzymywanych w komuni
Indalecio Prieto, "Comment et pourquoi je suis sorti du ministere de la Defense", Paris 1434.
W ksice "Espions de la Republique" (Allia, Paris 1990) Ramn Rufat pisze a propos SIM: "Wbrew po
cztkowym intencjom misja tej suby nie miaa nic wsplnego z zadaniami wewntrznymi" w strefie obj
tej rebeli. W rzeczywistoci zajmowaa si ona bezpieczestwem i kontrwywiadem w strefie republika
skiej".
J. Gorkin, "Les Communistes...", s.17l1.
' Peter Huber, "Die Ermordung des Ignaz Reiss in der Schweiz (1937) und die Verhaftung dissidenter
Schweizer Spanienkampfer dureh den Geheimapparat der Komintern", w: H. Weber, D. Staritz, "Kommu
nisten...", s. 68-86.
stycznych wizieniach zostao skierowanych na front, gdzie zmuszono ich do sypania

waw obronnych, a take do innych cikich robt, ktre wykonywali razem z winia
mi frankistowskimi w bardzo trudnych warunkach, czsto bez jedzenia, bez opieki me
dycznej, pod cig grob rozstrzelania.
Karl Brauning, niemiecki "nieprawomylny" komunista, ktremu udao si stamtd
zbiec, w grudniu 1939 roku opowiedzia swemu przyjacielowi o tym, czego dowiadczy
zaledwie p roku wczeniej:
To, co przeszlimy od lipca, byo przeraajce i zarazem okrutne. Obrazy ze "Wspomnie z do

mu umarych" Dostojewskiego s zaledwie sabym tego odbiciem. [...] Dorzumy jeszcze nie
ustanny gd, wywoujcy majaki. Zostaa ze mnie nie wicej ni poowa. Sama skra i koci.
W dodatku jestem chory i cakowicie wyzuty z si. W takim stanie zaciera si granica midzy
czowiekiem a zwierzciem. Poznalimy najwyszy stopie barbarzystwa. Och! faszyzm moe
si jeszcze wiele nauczy od tych bandytw, a nawet moe pokusi si o luksus przedstawiania
siebie jako nosiciela kultury. W naszych aktach z pewnoci zapisano: "Do unicestwienia fizycz
nego za pomoc dostpnych rodkw". To wanie prbowano z nami zrobi".
PROCES MOSKIEWSKI" W BARCELONIE
Mimo zmian strukturalnych, kamuflau oraz infiltracji dziaalno NKWD napotyka

a czasem przeszkody. Po brutalnych przeladowaniach, jakie dotkny POUM, uzyska
on wsparcie rnych rodowisk politycznych, ktre utworzyy we Francji komitet pomocy
dla rewolucjonistw wizionych w republikaskiej Hiszpanii. Ta oficjalna akcja spoeczna
bya wyrazem sprzeciwu wobec ponurych i zbrodniczych praktyk Sowietw. W celu prze
prowadzenia ledztwa uday si do Hiszpanii trzy delegacje. Jednak dopiero trzeciej
z nich, pod przewodnictwem Johna MacGoverna z Niezalenej Partii Pracy oraz profeso
ra Fliciena Challay, pozwolono - w listopadzie 1937 roku - dokona wizytacji wizie
w Barcelonie, nawet carcel modelo, w ktrym przebywao 500 antyfaszystw. MacGovern
i Challay mogli wic stwierdzi, jak surowo traktowano uwizionych; udao im si ww
czas uzyska zwolnienie 12 osb. Gdy jednak delegacja prbowaa dosta si rwnie do
tajnego wizienia NKWD przy placu Junty, nie zdoaa niczego wskra, i to nawet mimo
naciskw samego ministra sprawiedliwoci, Manuela de Irujo. MacGovern tak to podsu
mowa: "Spada maska. Unielimy zason i pokazalimy, w czyich rkach spoczywa
prawdziwa wadza. Ministrowie chcieli nam pomc, ale nie mogli"4
Midzy 11 a 22 padziernika 1938 roku odby si w Barcelonie proces wzorowany na
procesach moskiewskich. Przed specjalnym trybunaem stanli czonkowie Komitetu Wy
konawczego POUM: Julian Gorkin, Juan Andrade, Pascal Gironella, Jose Rovira, Jordi
Arquer, Cabre Rebull, Pedro Bonet i Escuder. Proces zmierza wyranie do uwiarygod
nienia oskare wysunitych w ZSRR przeciw opozycjonistom, okrelonym oglnym
mianem "trockistw". Sdzeni dziaacze odparli wszystkie zarzuty. Andre Gide, Georges
Duhamel, Roger Martin du Gard, Francois Mauriac i Paul Rivet w depeszy przesanej do
Juana Negrina domagali si prawnych gwarancji dla podsdnych. Poniewa oskarenie
opierao si na wymuszonych zeznaniach, proces obrci si w kocu przeciwko oskary
" List Karla Brauninga, cyt. za: P. von Zur Muhlen "Spanien war...".
La Terreur communiste en Espagne", "La Revolution Proletarienne" nr 2fi3 z 25 I 1938.
cielom. Mimo i nie orzeczono wyrokw mierci, ktrych domagala si prasa komuni
styczna"', i 2 listopada bojownikw POUM skazano na pitnacie lat wizienia (z wyjt
kiem Arquera - jedenacie lat, i Davida Reya - uniewinniony) za "oszczercze informo
wanie na amach dziennika La Batalla, jakoby rzd Republiki wypenial rozkazy Mo
skwy, cigajc wszystkich, ktrzy nie chc si im podporzdkowa" - ju sam fakt
wydania podobnego werdyktu potwierdza win oskarycieli!
Gdy w marcu 1939 roku klska republiki staa si faktem, ostatni przywdca SIM
zamierza przekaza swych winiw generaowi Franco, liczy bowiem na to, e prze
ciwnicy republiki rozstrzelaj ich bez pardonu i doprowadz do koca brudn robot,
ktrej agenci NKWD nie zdyli wykona. Szczliwie czonkom Komitetu Wykonaw
czego POUM udao si zbiec.
W BRYGADACH MIDZYNARODOWYCH
Walka republikanw odbia si w wiecie tak gonym echem, e do Hiszpanii po

spieszylo spontanicznie wielu ochotnikw, by walczy tam przeciwko nacjonalistom
w szeregach rnych organizacji militarnych, w zalenoci od swych przekona. Ale
Brygady Midzynarodowe, utworzone z inicjatywy Moskwy, stanowiy prawdziw armi
komunistyczn", nawet jeli skaday si nie tylko z komunistw. Naley zreszt odr
ni tych, ktrzy walczyli na froncie, od funkcjonariuszy aparatu, formalnie nalecych
do brygad, ale nieobecnych na polach bitew, gdy historia brygad to nie tylko historia
bohaterskich walk.
Jesieni i zim 1936 roku szeregi Brygad Midzynarodowych nieslychanie wzrosy
w si. Z caego wiata napyway dziesitki tysicy wolontariuszy. Naturalnie nie byo
mowy, aby komunici przyjmowali ich bez sprawdzenia, chcieli bowiem zapobiec prze
nikaniu podwjnych agentw, frankistw, nazistw itp. Ale wkrtce, gdy w ZSRR za
panowa Wielki Terror, zaczto sprawdza "ortodoksyjno" ochotnikw. Wydziay
kadr rnych partii komunistycznych zajy si wic "zwalczaniem prowokatorw", czy
li wyuskiwaniem wszystkich mylcych inaczej, krytycznych i niezdyscyplinowanych.
Dokadano nawet stara, by kontrolowa rekrutacj poza Hiszpani; policja w Zury
chu znalaza u niemieckiego komunisty Alfreda Adolpha list niepodanych ochotni
kw, sporzdzon dla agentury komunistycznej w Hiszpanii. W jednym z dokumentw
Komitetu Wykonawczego Kominternu z jesieni 1937 roku zaznaczono, e naley po
zby si z brygad elementw politycznie niepewnych, "czuwa nad selekcj ochotni
kw, aby unikn przenikania do brygad agentw sub wywiadowczych i szpiegw fa
szystowskich bd trockistw"'. Symptomatyczne, e akta personalne kadego czonka
brygad, zawierajce adnotacje o przekonaniach politycznych, znajduj si w archiwum
Kominternu w Moskwie. Dziesitki tysicy akt...
6 lutego w "L'Humanite" Marcel Cachin pisa o rozpoczciu procesu Bucharina i wsposkaronych:

"Skoro zbrodnia zostaa dowiedziona, a winni si przyznali, nie dziwi surowo sdziw! Powinnimy ma
rzy o naladowaniu czujnoci sowieckich organw wobec dywersantw i zdrajcw ojczyzny. Nasi
hiszpascy
przyjaciele rozumiej dobrze, co mamy na myli ".
W lutym 1938 Jef Last pisa: "Partia komunistyczna miaa najsilniejsz pozyci w Brygadach Midzy
narodowych, gdy naleeli do niej prawie wszyscy oficerowie i komisarze polityczni" ("Lettres d'Espagne",
s. 39). Ostatnie badania historykw potwierdzaj t opini.
'P. Huber, "Die Ermordung...".
Organizowanym w Albacete Brygadom Midzynarodowym "patronowa" Francuz

Andre Marty, czonek Biura Politycznego Francuskiej Partii Komunistycznej i sekre
tarz Kominternu, ktry przyby do Hiszpanii w sierpniu 1936 roku jako delegat Komin
ternu przy rzdzie republikaskim. Jednoczenie z brygadami komunici utworzyli 5
puk dowodzony przez Enrique Listera (od 1932 roku przebywa on w ZSRR i szkoli
si w Akademii im. Frunzego). W Albacete nie zabrako te oczywicie SIM.
Zasig akcji likwidacyjnych w Brygadach Midzynarodowych do dzi stanowi przed
miot kontrowersji. Jedni neguj udzia Marty'ego, mimo obciajcych go wiadectw,
inni usprawiedliwiaj egzekucje. El Campesino wyjania: "Z pewnoci powodowaa
nim konieczno pozbycia si elementw niebezpiecznych. To, e kaza kilku straci,
jest niezaprzeczalne, ale chodzio o jednostki, ktre zdezerteroway, mordoway lub
zdradziy". Metody Marty'ego potwierdza relacja Gustava Reglera, zastpcy komisa
rza XII brygady. W czasie bitwy nieopoda Escurialu zasabo dwch ochotnikw anar
chistw i Regler zatrzyma ich, uznawszy, e przydaaby si im kuracja w jakim sanato
rium. Przekaza t sugesti Marty'emu, a ten postanowi ich wysa do Alcala de Hena
res. Duo pniej Regler dowiedzia si, e nie byo to bynajmniej adne sanatorium,
ale miejsce, w ktrym stacjonowa rosyjski oddzia egzekucyjny. W odrcznej notatce,
odnalezionej w moskiewskich archiwach, Marty wyjania Komitetowi Centralnemu
FPK: "Ubolewam take nad tym, e przysya mi si do Albacete szpiegw i faszystw,
ktrzy mieli zosta zlikwidowani w Walencji. Dobrze wiecie, e Brygady Midzynaro
dowe nie mog tego robi tu, w Albacete"'5. Mona sobie wyobrazi, e nie byo wcale
atwo dokonywa egzekucji "szpiegw" i "faszystw" w samym rodku bazy wojskowej,
i nie wiadomo, kogo Marty wyznacza do takich zada. W kadym razie na pewno wo
la, eby "brudn robot" wykonywali za niego inni i nie tak blisko, co w aden sposb
nie zdejmuje z niego odpowiedzialnoci moralnej.
Ostatnio powsta film dokumentalny" o egzekucji Ericha Frommelta, czonka batalio
nu im. Thalmanna z XII brygady, ktry w listopadzie 1937 roku zosta skazany na mier
za dezercj; wyrok ogoszono o godzinie 23.15, a wykonano nastpnego dnia o 16.45. Ofi
cjalnie jednak Frommelt zgin podczas walk o Teruel. Takie przeinaczanie faktw ska
nia do zastanowienia nad grup "dezerterw". Jeden z czonkw brygad, Francuz Roger
Codou, majcy wgld w akta wizienne, stwierdzi wiele przypadkw "mierci z powodu
udaru w wodzie", pod czym kryy si, wedug niego, dorane egzekucje. Dla czonkw
brygad przeznaczono dwa wizienia: jedno w dzielnicy Horta w Barcelonie (265 winiw
w 1937 roku), drugie za w Castelln de la Plana. Trudno okreli liczb straconych. Ju
lian Gorkin obarcza Marty'ego "osobist odpowiedzialnoci" za okoo 500 egzekucji
, ludzi niezdyscyplinowanych lub po prostu podejrzanych o opozycjonizm
Robert Martin, pochodzcy z Glasgow, wspomina o duej czstotliwoci aresztowa
w Albacete. Gdy sam zosta zatrzymany, znalaz si w celi, w ktrej stoczono ju 70
bojownikw, wrd nich take rannych. Wyjtkowo cikie warunki przetrzymywania
El Campesino, "Jusyu'a la mort. Memoires", AIMin Michel, Paris 197H.

Gustav Regler, "Le Glaive et le Fourreau", Plon, Paris 1960.
' Archiwum CRCEDH 545/Ci/1034; notatka cyt. przez R. Skutelskiego, "Andre Marty et les Brigades
internationales", "Cahiers d'Histoire" z II kwartalu 1997.
' Ute Biinnen, Gerald Endres, "International Brigaden. Freiwillige im spanischen Burgerkrieg",
SDR/Arte,1996.
J. Gorkin, "Les Communistes...", s. X2.
CIE NKWD NAD HiszPANi 329
skoniy winiw do ogoszenia strajku godowego. Po jakim czasie - cho zakomuni

kowano im, i odzyskuj wolno - zostali przewiezieni maymi grupkami do Barcelo
ny. Robert Martin i jego towarzysze trafili najpierw do hotelu Falcon, dawnej siedziby
POUM przeksztaconej w wizienie, pniej za do Calle Corsia, gdzie zrobiono im
zdjcia i wzito odciski palcw. Stamtd Martinowi cudem udao si zbiec, dotari do
Francji, nie majc pojcia, jaki los spotka reszt grupy'".
Socjaldemokrata Max Reventlow relacjonuje, e kiedy republikanie musieli si wy
cofa pod naporem frankistw zmierzajcych w kierunku Morza rdziemnego, bryga
dy uprowadziy ze sob co najmniej 650 jecw. Po przybyciu do Katalonii umiesz
czono ich w Horta i w Castelln, wizieniach nadzorowanych przez Chorwata o nazwi
sku opi, ktry natychmiast po przejciu transportu rozstrzela 16 winiw. Wyroki
mierci orzekaa tam po prostu komisja wizienna, bez najmniejszego udziau wymia
ru sprawiedliwoci; w przypadku ucieczki 50 winiw rozstrzeliwano 50 innych. Tor
tury byy na porzdku dziennym. Niemiecki porucznik Hans Rudolph mczony by
przez sze dni; poamano mu rce i nogi, powyrywano paznokcie, a w kocu 14 czerw
ca 1938 roku - wraz z szecioma innymi - zabito, strzelajc w ty gowy. opi, kt
rego postawiono pniej przed sdem pod zarzutem szpiegostwa, uratowa skr dzi
ki interwencji brata, pukownika Vladimira opicia, oraz Luigiego Longo i Andre
Marty'egoj".
Niemiecki pose komunistyczny Hans Beimler po ucieczce z Dachau, w trakcie kt
rej zabi esesmana, przedar si do Hiszpanii, gdzie uczestniczy w tworzeniu batalionu
im. Thalmanna. Kiedy 1 grudnia 1936 roku Beimler zosta zabity w Paacete, Gustav
Regler twierdzi, e pad on od kuli frankistw. Znamy jednak inn wersj wydarzenia,
podan przez przyjacik Beimlera, Antoni Stern, ktr wydalono z Hiszpanii, za
brawszy jej wszystkie dokumenty. Utrzymuje ona, e Beimler wyraa si krytycznie
o pierwszym procesie moskiewskim, a w dodatku nawiza kontakt z dawnymi przy
wdcami KPD, Arkadijem Masowem i Ruth Fischer, ktrzy kierowali opozycyjn
grup w Paryu. Na podstawie raportu Servicio Secreto Inteligente, specjalnego wy
dziau policji kataloskiej, ktry mia swych informatorw pord komunistw , histo
ryk Pierre Broue skania si ku wersji o zabjstwie"'.
Do Brygad Midzynarodowych zacigno si wielu mczyzn i wiele kobiet, pe
nych wiary w ideay, dla ktrych w porywie solidarnoci i wielkodusznoci gotowi byli
powici ycie. Po raz kolejny Stalin i jego suby cynicznie wykorzystay ten entu
zjazm, by nastpnie skaza Hiszpani (i brygady) na tragiczny los. Stalin przygotowy
wa ju bowiem ukad z Hitlerem.
WYGNANIE I MIER W OJCZYNIE PROLETARIATU"
Po klsce republikanw utworzono w Paryu w marcu 1939 roku komitet pod prze
wodnictwem Togliattiego, zajmujcy si selekcj Hiszpanw, ktrym pozwolono wyje
cha do "ojczyzny proletariatu". EL Campesino opisa warunki, w jakich odbywa si jego
"La Rvolution Proletarienne" z 25 X 1937.

' Rolf Reventlow, "Spanicn in diesem Jahrhundert", EuropaVerlag, WienMunehen 1969.
' P. Broue, "Leon Sedov...", s.180,185; J. Gorkin, "Les Communistes...", s.175.
wyjazd do ZSRR". 14 maja 1939 roku wsiad w Hawrze na statek "Siberia" wraz z 350
uchodcami, wrd ktrych znajdowali si czonkowie Biura Politycznego i Komitetu
Centralnego Komunistycznej Partii Hiszpanii, komunistyczni posowie, a take dowdcy
5 puku i okoo 30 dowdcw Brygad Midzynarodowych. Podczas rejsu dokonano - pod
egid NKWD - rekonstrukcji wadz partyjnych. Zadaniem nowego komitetu bya midzy
innymi kontrola nad 3961 uciekinierami hiszpaskimi, ktrych podzielono wkrtce na
osiemnacie grup i rozesano do najrozmaitszych miejscowoci. Na wygnaniu wikszo
byych decydentw zajmowaa si szpiegowaniem i donoszeniem na swych rodakw. Tak
wic byy sekretarz komitetu KPH z Jaen spowodowa aresztowanie poowy z przebywa
jcych w Charkowie uchodcw, a Cortina doprowadzi do zesania na Syberi wielu in
walidw. EL Campesino, usunity z Akademii im. Frunzego za "trockizm", w marcu 1941
roku zacz kopa doy przy budowie moskiewskiego metra. Zesany do Uzbekistanu, po
tem na Syberi, uciek stamtd i w roku 1948 znalaz si w Iranie.
Jose Diaz, sekretarz generalny KPH, zgin tragicznie w Tbilisi 19 marca 1942 roku,
wypadajc z czwartego pitra swej kamienicy, wanie wtedy, gdy ani ony, ani crki nie
byo w domu. EL Campesino, jak wielu jego rodakw, jest przekonany, e dokonano za
bjstwa. W okresie poprzedzajcym mier Diaz pracowa nad ksik, w ktrej opisywa
swe dowiadczenia, nie ukrywajc zapewne rozczarowania. Kilka dni wczeniej skierowa
do wadz protest w sprawie karygodnego traktowania dzieci w obozie w Tbilisi.
Podczas wojny domowej wysano do ZSRR tysice hiszpaskich dzieci w wieku od
piciu do dwunastu lat"z. Po klsce republikanw warunki ich ycia zaczy si pogar
sza. W 1939 roku hiszpaskich nauczycieli oskarono o "trockizm, wikszo z nich
(60% wedug szacunkw El Campesino) zostaa uwiziona na ubiance, reszt za roze
sano do pracy w fabrykach. Pewn mod nauczycielk torturowano prawie przez dwa
dziecia miesicy, po czym j rozstrzelano. Dzieci spotka wic los nie do pozazdrosz
czenia, gdy odtd obozami zaczli kierowa Sowieci. Modzie z Kaugi, uznana za wy
jtkowo niezdyscyplinowan, zostaa poddana wszechmocnej wadzy Juana Modesto,
generaa przeszkolonego w 5 puku, oraz samego Listeraai. Wedug Jesusa Hernandeza
w 1941 roku 50% dzieci miao grulic, a wczeniej, w czasie masowej wdrwki, zmaro
750 z nich (15%). Po tym exodusie modzi Hiszpanie osiedli na Uralu i w rodkowej Sy
Berii, najwiksze ich skupisko byo w Kokandzie. Tworzyli zodziejskie bandy, dziewcz
ta uprawiay prostytucj. Byo wiele przypadkw samobjstw. Jesus Hernandez podaje,
e z 5 tysicy dzieci osiadych w ZSRR 2 tysice zmaro". W 1947 roku - w dziesit
rocznic przybycia uchodcw do ZSRR - podczas uroczystoci w teatrze Stanisawskie
go w Moskwie zgromadzio si 2 tysice modych Hiszpanw; we wrzeniu 1956 roku
534 powrcio do ojczyzny. W sumie jedynie 1500 opucio ZSRR.
Inni "yli i umarli w ZSRR". byli to marynarze i lotnicy, nie bdcy komunistami,
lecz przybyli tam na szkolenia. EL Campesino pozna losy 218 modych lotnikw, ktrzy
przyjechali w 1938 roku na 6-7-miesiczny kurs w Kirowabadzie. W roku 1939 pukow
nik Martinez Carton, czonek Biura Politycznego KPH i zarazem agent NKWD, postawi
EL Campesino, "La Vie et la mort en URSS (1939-1949)", Les Iles d'Or, Paris 1950.
David W. Pikc twierdzi, e do ZSRR wyjechao okoo 6 tysicy Hiszpanw, w tym 2 tysice dzieci
w towarzystwie 102 opiekunw ("Les Republicains espagnols incarceres en URSS dans les annees quaran
te", "Materiaux pour l'Histoire de Notre Temps" 1985, nr 4-5.
Wg EL Campesino Lister po pijanemu zgwaci pi dziewczt.
Jesus Hernandez, "La Grande Trahison", Fasquelle, Paris 1953.
CIE NKWD NAD fiISZPANI 331
ich przed wyborem: mog pozosta w ZSRR albo wyjecha za granic. Tych, ktrzy
wybrali wyjazd, skierowano do fabryki. 1 wrzenia 1939 roku wszyscy zostali aresztowa
ni i wytoczono im proces. Jednych torturowano, innych stracono na ubiance, wik
szo skazano na 10-15 lat obozu. Z grupy zesanej do Peczoralewa nie przey nikt.
Z 218 lotnikw tylko szeciu pozostao przy yciu.
W 1947 roku niektrym uchodcom udao si wydosta z ZSRR. Reszta musiaa
podpisa zobowizanie, e pozostanie na sta e. W kwietniu 1948 roku Jose Ester (wi
zie polityczny z Mauthausen nr 64 553) oraz Jose Domenech (wizie polityczny
z Neuengamme nr 40 202) zwoali w Paryu konferencj prasow w imieniu Federa
cin Espaola de Deportados y Internados Politicos, by rozpowszechni zebrane infor
macje o winiach z obozu nr 99 w Karagandzie, na pnocny zachd od jeziora Balchasz. Podali nazwiska
59 osb, wrd ktrych byo 24 lotnikw i 33 marynarzy.
W manifecie z 1 marca 1948 roku dwch byych zesacw tumaczyo sw akcjna
stpujco: "To nasz wity obowizek, obowizek kadego, kto pozna, czym jest gd,
zimno i rozpacz w niewoli gestapo i SS. Zadaniem kadego obywatela jest da i do
maga si, w imi solidarnoci, uwolnienia ludzi, nad ktrymi wisi groba nieuniknio
nej mierci, by pojcia Wolnoci i Praw Czowieka nabray waciwego sensu, jasno
okrelanego prawem".
Po drugiej wojnie wiatowej komunici i ich suby specjalne nadal likwidowali swych
przeciwnikw. Joan Farre Gasso, byy przywdca POUM z Leridy, uczestnik ruchu
oporu we Francji, zosta aresztowany w Moissac przez wadze Vichy. Po odzyskaniu
wolnoci postanowi doczy do swej maonki, przebywajcej w niewielkiej miejsco
woci w Katalonii francuskiej. Na drodze do Montauban pochwycili go komunistyczni
partyzanci - guerrilleros espaoles - i rozstrzelali na miejscu'5. Zbrodnia ta bya jakby
przedueniem wojny domowej w Hiszpanii w jej najpospniejszym aspekcie, jakim by
o uciekanie si do morderstw i "likwidacji", ktrych ofiarami paday tysice najbar
dziej zdeterminowanych i najodwaniejszych antyfaszystw. Przykad Hiszpanii poka
zuje, e nie sposb oddzieli zbrodniczych dziaa od realizacji politycznych celw ko
munistw. Cho przemoc polityczna i spoeczna istniaa ju w midzywojennej
Hiszpanii, a wojna domowa tylko j pogbila, dopuszczajc do jej nieograniczonego
wzrostu, to dopiero Sowieci dorzucili do niej wszechmoc partiipastwa - zrodzon
z zawieruchy wojennej i gwatw - aby pod mask antyfaszyzmu wycign z tego jak
najwiksze dla siebie korzyci. Wiadomo, e zasadniczym celem Stalina i jego zauszni
kw byo pokierowanie losami republiki. Dla jego osignicia likwidacja przeciwnikw
"lewicy" - socjalistw, anarchosyndykalistw, czonkw POUM i trockistw - bya nie
mniej wana ni militarna klska generaa Franco.
'5 J. Gorkin, "Les Communistes...", s.192; R. Dazy, "Fusillez ces chiens...", s. 247-249. Zob. te ksik
"1944. Les Dossiers noirs d'une certaine resistance... Trajectoire du fascisme rouge" (Edition du CES, Per
pignan 1984), opisujc zlikwidowanie przez komunistw Narodowej Unii Antyfaszystw Hiszpaskich we
Francji.
3
KOMUNIZM A TERRORYZM
REMI KAUFFER
latach dwudziestych i trzydziestych midzynarodowy ruch komunistyczny

koncentrowa si na przygotowaniach do powsta zbrojnych, z ktrych adne
si nie powiodo. Zarzuci wic t form dziaalnoci i w latach czterdzie
stych zacz wykorzystywa walki narodw z nazistami lub z japoskimi militarystami.
W latach pidziesitych i szedziesitych wyzwolecze wojny w koloniach umoliwiy
stworzenie formacji militarnych - partyzantw i grup guerrilla, ktre stopniowo zaczy
si przeksztaca w regularne oddziay wojskowe, prawdziwe czerwone armie. W Jugo
sawii, Chinach, Korei Pnocnej, a pniej w Wietnamie i Kambody taka strategia
pozwolia partiom komunistycznym na zdobycie wadzy. Jednak klska guerrllas
w Ameryce aciskiej, rozgromionych przez specjalne jednostki wyszkolone przez
Amerykanw, sprawia, e komunici powrcili do akcji typu terrorystycznego, ktre
dotd nie byy w zasadzie praktykowane, z wyjtkiem moe zamachu w sofijskiej kate
drze w 1924 roku. W rzeczywistoci rnica midzy waciwym terroryzmem a przygo
towaniami do ewentualnego powstania zbrojnego jest wzgldna, czsto bowiem na obu
polach dziaaj ci sami ludzie, nawet gdy realizuj rne zadania. Obie formy z pewno
ci nawzajem si nie wykluczaj. Podczas zbrojnych dziaa liczne "ruchy wyzwole
cze" (zgodnie z obowizujc terminologi) chtnie czyy terroryzm z partyzantk,
jak na przykad Front Wyzwolenia Narodowego (FWN) i Armia Wyzwolenia Narodo
wego w Algierii.
Ostatni przypadek jest o tyle ciekawy, e zwolennicy Algierii francuskiej uznali po
wstanie narodowe za produkt manipulacji Moskwy, co mia potwierdza fakt, e w cza
sie bitwy o Algier (1956-1957) Algierska Partia Komunistyczna przekazaa przywdcy
FWN stolicy, Jacefowi Saadiemu, swych najlepszych pirotechnikw.
Czy oznaczao to podporzdkowanie komunizmowi ruchu narodowego? W Algierii
byo wrcz odwrotnie, to partia komunistyczna bya zmuszona podporzdkowa si
FWN. Wprawdzie Front korzysta z jawnego wsparcia politycznego ZSRR, ale akcje
sub specjalnych musiay zosta wyranie ograniczone, poniewa Moskwa pilnowaa
si, by nie popa w bezporedni konflikt z Francj. Dostawy broni dla FWN nadcho
dziy z Egiptu Nasera, z Jugosawii Tity oraz z Czechosowacji, reprezentujcej blok
wschodni (pewna liczba kadr FWN bya szkolona w Pradze w technikach walki pod
ziemnej). Sowieci chcieli zachowa dystans. Czy zdawali sobie spraw, e przysza Al
gieria, bliska im ideologicznie, bdzie tak zabiega o sw niepodlego? Prawda jest
KOMUNIZM A TERRORYZM 333
taka, e moskiewskie suby specjalne nigdy nie zdobyy prawa do kontrolowania new
ralgicznego organu nowego systemu, czyli resortu bezpieczestwa, jak to si stao na
Kubie w przypadku DGI.
Jeden z najbardziej niezrozumiaych przykadw ostronoci ZSRR w stosunku do
ruchw narodowych stanowi przypadek Irlandii. "Republikanizm" cechujcy IRA
(Irish Republican Army powstaa w Dublinie w wyniku nieudanego powstania wielka
nocnego z 1916 roku) jest do specyficzny: kwestie spoeczne, cho istotne, skryy si
w cieniu problemu narodowego (po roku 1921, gdy nastpia reunifikacja wyspy i przy
czenie do Korony Brytyjskiej szeciu pnocnych hrabstw). Prosowieccy aktywici,
ktrzy utworzyli w 1933 roku Communist Party of Ireland, rezygnowali coraz czciej
z dziaa o charakterze czysto narodowym na rzecz jedynie susznej "walki klas".
IRA potrzebowaa broni do walki z Anglikami i w okresie midzywojennym staraa
si o ni w ZSRR. Moskwa wielokrotnie wykrcaa si gadko od wci ponawianych
prb - zaopatrywanie w bro tych zbyt niezalenych ludzi nie wydawao si jej rozsd
ne, gdy grozilo otwartym konfliktem z Wielk Brytani. Nie wplyn na jej stanowisko
nawet fakt, i setki czonkw owej podziemnej organizacji walczyy w Brygadach Mi
dzynarodowych republikaskiej Hiszpanii. W latach 1939-1940, gdy IRA podja na
nowo akcj przeprowadzania zamachw bombowych w Anglii, jej najbardziej utajniona
jednostka, zoona z niewielkich grup nacjonalistw wyznania protestanckiego, czyli
najmniej podejrzanych, zostaa zinfiltrowana przez aparat komunistyczny pod kierow
nictwem Betty Sinclair. Dywersanci z caej Europy, midzy innymi siatka Ernsta Woll
webera, gotowi byli niszczy nie tylko statki niemieckie, ale rwnie brytyjskie i francu
skie. W tych okolicznociach Moskwa zdecydowaa si wykorzysta IRA, albowiem sa
bota Royal Navy maskowalby przy okazji antyangielskie dziaania sowieckie. Sprawa
speza na niczym, poniewa Moskwa nie pozbya si nieufnoci w stosunku do Irland
czykw, ktrzy gotowi byli na kady alians, bye tylko zdoby potrzebn bro, katego
rycznie jednak odrzucali moliwo podporzdkowania komukolwiek swej strategii po
litycznej. Na pocztku lat siedemdziesitych IRA znw zacza wystpowa zbrojnie
(i specjalizowa si w zamachach bombowych) przeciw Brytyjczykom po rewolcie w ka
tolickich dzielnicach Irlandii pnocnej. Wbrew rozpowszechnionej opinii bro i a
dunki wybuchowe nie byy dostarczane przez ZSRR - ani bezporednio, ani porednio.
Najsilniejsze wsparcie - w stopniu znacznie przewyszajcym pomoc ze Wschodu - po
chodzio i nadal pochodzi zza Atlantyku, od spoecznoci amerykaskich Irlandczykw.
Moskiewskie macki" nie s wic a tak wszechobecne. Niemniej Sowieci odegrali
swoj rol przy wspieraniu niektrych form terroryzmu na Bliskim Wschodzie. Wycho
dzc z zaoenia, e reprezentowany przez organizacje palestyskie ruch wyzwolenia
narodowego porwna mona z algierskim FWN, Rosjanie bardzo szybko uznali ofi
cjalnie OWP (Organizacja Wyzwolenia Palestyny) Jasira Arafata oraz gwny jej skad
nik, alFatah. Jednoczenie KGB bacznie obserwowao inny nurt palestyskiego ruchu
narodowego, LFWP (Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny) doktora Georges'a Haba
sza. goszc radykalny marksizm, ten do dobrze zorganizowany ruch wzywa bez naj
mniejszych skrupuw do zamachw terrorystycznych oraz spektakularnych porwa sa
molotw pasaerskich, ktre sam przygotowywal. Strategia, zapocztkowana uprowa
dzeniem boeinga izraelskich linii El Al w lipcu 1968 roku i akcj na lotnisku w Atenach
w grudniu, osigna punkt kulminacyjny w roku 1970, tu przed rozgromieniem Pale
styczykw przez wojska krla Jordanii Husajna. Na lotnisku w Zarka LFWP dokona
jednoczenie porwania trzech samolotw, zatrzymujc pasaerw jako zakadnikw, po

czym wysadzi w powietrze boeinga linii TWA, DC8 linii Swissair i viscounta VC10 li
nii BOAC.
Jeden z przywdcw, Nayef alHawatma, zaniepokojony zbyt widocznym nasile
niem terroryzmu, w 1970-1971 roku doprowadzi do rozamu i utworzy LudowoDe
mokratyczny Front Wyzwolenia Palestyny (LDFWP). W imi "pracy dla mas" i "prole
tariackiego internacjonalizmu" organizacja ta, przyjmujc coraz bardziej ortodoksyjn
postaw komunistyczn, odegnala si publicznie od terroryzmu, mimo e wczeniej
cigle go stosowaa. LDFWP odgrywa zatem rol najlepszego sojusznika komunistw
w Palestynie. Tymczasem, paradoksalnie, KGB podkrelao swe poparcie dla LFWP
A poniewa zawsze mona znale osob jeszcze bardziej radykaln, doktor Habasz
zosta wkrtce zastpiony przez Waddiego Haddada, swoj "praw rk", szefa dziaa
operacyjnych, z wyksztacenia dentyst chirurga, ktry uzyskal dyplom na ameryka
skim uniwersytecie w Bejrucie.
Doktor Haddad to zaiste czowiek z wielkim dowiadczeniem. Wedug Pierre'a Ma
riona, byego szefa francuskich sub specjalnych (DGSE), Haddad jest prawdziwym
wynalazc wspczesnego terroryzmu: "To on wymylil jego struktury i wyszkolil gw
nych fachowcw; to on udoskonalil metody rekrutacji i ksztacenia; on wreszcie wysu
blimowal taktyk i techniki"'. Na przeomie roku 1973 i 1974 Haddad odszed z LFWP
i powoa wasn frakcj LFWPCose (Dowdztwo Operacji Zagranicznych), ktra po
wicia si bez reszty midzynarodowemu terroryzmowi. Tymczasem ugrupowanie
Habasza usiowao dziaa na innym polu, organizujc partyzantk skierowan przeciw
armii izraelskiej i akcje przeciw masowej pracy w obozach dla uciekinierw palesty
skich.
KGB postanowio jednak wspiera LFWP, o czym moe wiadczy poniszy doku
ment z 23 kwietnia 1974 roku, o numerze katalogowym 1071-1/O5, sporzdzony przez
KGB i przeznaczony osobicie dla Leonida Breniewa.
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego utrzymuje od roku 1968 roboczy konspiracyjny kontakt

z czonkiem politbiura LFWP, kierownikiem wydziau operacji zagranicznych, Waddim Hadda
dem.
Na spotkaniu z rezydentem KGB w Libanie w kwietniu br. Waddi Haddad przedstawi w po
ufnej rozmowie perspektywiczny program dywersyjnoterrorystycznej dziaalnoci LFWP, ktry
zasadniczo sprowadza si do przytoczonych poniej spraw.
W spisie zaplanowanych dziaa znalazy si midzy innymi akcje terrorystyczne

i wywrotowe na terytorium Izraela, ataki na diamentowe trusty, zamachy na dyploma
tw izraelskich, sabota instalacji ropononych i supertankowcw w Arabii Saudyjskiej,
w Zatoce Perskiej, a nawet w Hongkongu.
KGB precyzowao dalej:
W. Haddad zwrci si do nas z prob o udzielenie pomocy jego organizacji w uzyskaniu nie
ktrych rodzajw specjalnych rodkw technicznych, niezbdnych do przeprowadzenia poszcze
glnych operacji dywersyjnych. Wsppracujc z nami i zwracajc si do nas o pomoc, W. Had
dad zdaje sobie jasno spraw z naszego pryncypialnie negatywnego stosunku do terroru i nie an
Pierre Marion, "Mission impossible", CalmannLevy, Paris 1991

gauje nas w problematyk zwizan z tym kierunkiem dziaalnoci LFWP. Charakter stosun
kw z W. Haddadem pozwala nam kontrolowa w pewnym stopniu dziaalno wydziau opera
cji zagranicznych LFWP, wywiera na ni wpyw korzystny dla ZSRR oraz podejmowa wna
szym interesie aktywne dziaania siami jego organizacji, zachowujc niezbdn konspiracjz.
Oto doskonay przykad dwuznacznej wypowiedzi. Konkluzja sama przez si bya

zrozumiaa: precz z zasadami, kiedy mona bezkarnie zadawa ciosy przeciwnikowi.
Dokument przekazano Susowowi, Podgornemu, Kosyginowi, Greczce i Gromyce,
a zgod wyraono 26 kwietnia.
Najlepszym uczniem Waddiego Haddada okaza si mody Wenezuelczyk, Iljicz Ra
mirez Sanchez, znany raczej pod pseudonimem Carlos. Obaj ci mczyni wsppraco
wali z uciekinierami wywodzcymi si z azjatyckiej grupy terrorystycznej, Japoskiej
Armii Czerwonej (JAC), ktrej historia jest bardzo pouczajca. Utworzona pod koniec
lat szedziesitych, w czasie postpujcej radykalizacji studenckiego ruchu w Japonii
i pojawienia si silnej fali maoizmu, JAC byskawicznie nawizaa kontakt z agentami
Korei Pnocnej (koreaska wsplnota na archipelagu japoskim jest liczna). Agenci
szkolili kadry i dostarczali materiaw bojowych, nie mogli jednak zapobiec wybuchowi
krwawej wendety na pocztku lat siedemdziesitych pomidzy "odchylecami" a "orto
doksami". W nastpstwie doszo do rozamu. Cz kadr JAC przesza wraz z broni
i ekwipunkiem na sub Korei Pnocnej; dzi jako uchodcy w Phohangu (Korea Po
udniowa) s ludmi interesu i odgrywaj rol porednikw z Zachodem. Ci, ktrzy wy
brali bardziej internacjonalistyczne dziaania, natrafili na Waddiego Haddada. To wa
nie trzech czonkw owej grupy JAC urzdzio na zlecenie LFWP masakr na lotnisku
w Tel Awiwie w maju 1972 roku: zgino wwczas 28 osb.
Fakt, e LWFPCose dziaao rka w rk ze szwajcarskim bankierem nazist,
Francois Genoudem (ujawni to Pierre Pean w "LExtremiste", opierajc si na wyzna
niu Genouda), w niczym nie przeszkadza KGB3. Nie dostrzegao te ono niczego nie
waciwego w spektakularnym poszerzaniu dziaalnoci Carlosa, pocztkowo na zlece
nie LFWPCose, a pniej ju na konto jego wasnej organizacji.
Carlos - powizania z kilkunastoma tajnymi subami pastw arabskich

i krajw Europy Wschodniej
Z zeznania zoonego przed sdzi Bruguiere wynika, e Iljicz Ramirez San

chez, syn wenezuelskiego adwokata, wielkiego admiratora Lenina (trzej jego sy
nowie nazwani zostali kolejno: Wadimir, Iljicz i Uljanow), spotka po raz pierw
szy czonka LFWP, Rifaata Abula Aouna, w 1969 roku. Byo to w Moskwie,
gdzie przyszy Carlos trudzi si. na uniwersytecie, studiujc marksizm-leninizm,
fizyk i chemi. Zniechcony zbyt ma aktywnoci komunistycznych partii laty
noamerykaskich, marzy o przeyciu prawdziwej, mocnej przygody. Czekaa go
w LFWPCose po przyjedzie do Jordanii. Po odbytym szkoleniu zosta na po
Tekst streszczony przez Paula Quinna z "Boston Glob" zosta opublikowany w caoci w jzyku
francuskim przez "Les Nouvelles de Moscou" (nr 25 z 23 VI 1992) [cyt. za: Wadimir Bukowski,
"Moskiewski proces. Dysydent w archiwach Kremla", Oficyna Wyd. Volumen, Warszawa 1998, s. 50-52.
(Przyp.red.)).
' Pierre Pean, "L'Extremiste", Fayard, Paris 1996.
cztku 1971 roku dziaaczem operacyjnym. Dziki ogadzie wyniesionej z dobre

go domu z atwoci porusza si po krajach Europy Zachodniej, gdzie dokony
wa morderczych i spektakularnych zamachw.
27 czerwca 1975 roku zabija w Paryu dwch agentw kontrwywiadu DST
(Dyrekcja Obserwacji Terytorialnej), a trzeciego ciko rani. W grudniu tego ro
ku wraz z dowodzon przez siebie grup napada na wiedesk siedzib OPEC
(Organizacja Krajw Eksportujcych Rop Naftow). Bilans napadu to trzech za
bitych i bilet lotniczy do Algieru. W towarzystwie czonkw swej ekipy, Niemcw
z ruchu radykalnej lewicy - Komrek Rewolucyjnych, ktrych liderem by Johan
nes Weinrich - Carlos przemieszcza si do Libii, Jemenu, Iraku, a take do Jugo
sawii. W kocu pojawia si w NRD, gdzie suby MfS (Ministerium fur Staatssi
cherheit, Ministerstwo Bezpieczestwa Pastwowego, potocznie Stasi) z baczn
uwag ledz tego ekstremist gotowego do najzuchwalszych zamachw.
W Stasi jego organizacji nadano kryptonim "Separat". W 1980 roku genera
owi Erichowi Mielke, szefowi Stasi, przesano supertajne akta, zatytuowane
niewinnie: "Plan dziaa MfS w sprawie sposobu traktowania i kontroli grupy
Carlosa". Jak pisze Bernard Violet, autor wietnie udokumentowanej biografii
Carlosa': "Weinrich i Kopp [zastpca i kompan Carlosa) nie s agentami Stasi
we waciwym sensie tego sowa. Nie wykonuj dla niej zlece, nie s te opaca
ni za prowadzenie dziaalnoci wywiadowczej dla NRD. Porednicz natomiast
midzy wschodnioniemieckimi subami specjalnymi a innymi czonkami grupy".
Violet dodaje, e po awansie kolejnych wschodnioniemieckich "informatorw",
pukownikw Harry'ego Dahla, Hersta Franza, Guntera Jackela i Helmuta
Voigta, "Carlos wiedzia wszystko o powizaniach obu swych przyjaci ze su
bami niemieckimi".
Nie przeszkadzao mu to dy do nawizania cisych kontaktw z Rumuna
mi czy naprzykrza si wgierskiemu resortowi bezpieczestwa wwczas, gdy
chcia uczyni z Budapesztu zaplecze swej dziaalnoci. Grupa Carlosa, ktrej
nazw zmieniuno na Organizacj Walki Zbrojnej na rzecz Wyzwolenia Arabw,
dokonuje coraz wicej morderczych zamachw. Tak wic pukownik Stasi Voigt
przypisuje "Separatowi" odpowiedzialno za zamach z 25 sierpnia 1983 roku na
orodek kultury francuskiej w Berlinie Zachodnim (dwch zabitych), cho jego
wykonanie powierzono wedug niego innej grupie terrorystycznej, powizanej
z blokiem wschodnim i majcej sw baz w Bejrucie - Tajnej Armii na rzecz Wy
zwolenia Armenii (ASALA).
Dziwny moe si wyda fakt, e MfS okazaa tyle pobaliwoci dla akcji prze
prowadzanych przez swego protegowanego Carlosa, chocia nie przysparzay jej
korzyci. Decyzj podjto jednak na samej grze Stasi. Istnieje pewna interpre
tacja o aspekcie psychologicznym, wedle ktrej Erichowi Mielke, przed wojn
szefowi bojwki KPD, oskaronemu o zabjstwo dwch policjantw w Berlinie,
bliska bya osobowo zarwno wenezuelskiego terrorysty, jak i uczestnikw gru
py BaaderMeinhof. Z pewnoci mona by poszukiwa bardziej "obiektyw
nych" przyczyn zbienuci midzy grupami zwizanymi z midzynarodowym ter
Bernard Violet, "Carlos", Le Seuil, Paris I lilfi.

roryzmem a MfS, gdy ani Mielke, ani przywdcy byej NRD nie wydaj si oka
zami romantycznorewolucyjnej wraliwoci. Jeli grupa Carlosa utrzymywaa
stae kontakty z co najmniej pitnastoma tajnymi subami krajw socjalistycz
nych i wiata arabskiego, nie byo to na pewno dzieem przypadku.
Po upadku bloku komunistycznego Carlos - spopularyzowany przez media
czarny charakter" - by coraz bardziej izolowany. Gdy w 1993 roku znalaz si
w Chartumie, szybko zosta wykryty przez suby francuskie, gwnie dziki ge
neraowi Philippe Rondotowi, specjalicie od spraw arabskich w DST 15 sierp
nia 1994 roku grupa ludzi z DST pod dowdztwem Rondota przewioza Carlosa
do Parya. W grudniu 1997 roku Sd Najwyszy w Paryu skaza go na doywotnIe wizienie.
Pobaliwo, jak okazyway pastwa komunistyczne ekstremistom z Bliskiego

Wschodu, obejmowaa nie tylko Carlosa. Abu Nidal zdecydowanie wrogo nastawiony
do Jasira Arafata i OWP oraz jego Rada Rewolucyjna - Fatah, bdca pocztkowo na
usugach Irakijczykw, potem za Syryjczykw, rwnie mogli liczy na wyrozumiao,
cho w mniejszym moe stopniu, uwaano bowiem, e nie tak atwo poddaj si kon
troli. Niemniej gdy zachorowa szef tej organizacji, mg w tajemnicy podda si opera
cji medycznej gdzie za "elazn kurtyn".
Inny rodzaj bezporedniego wczania si krajw Europy Wschodniej w midzyna
rodowy terroryzm to manipulowanie Rote Armee Fraktion (RAF, tak zwana grupa Ba
aderMeinhof) w Niemczech. Ta wywodzca si ze studenckiej kontestacji niewielka
organizacja, rozporzdzajca pidziesicioma czynnymi czonkami, ale wspierana bli
sko tysicznym ruchem, w latach siedemdziesitych oddaa si icie demonstracyjnemu
terroryzmowi, uderzajc szczeglnie w interesy amerykaskie. Po roku 1977, a wic po
zabjstwie wpywowego finansisty z Niemiec Zachodnich, Hansa Martina Schleyera,
oraz po mierci Ulrike Meinhof i Andreasa Baadera w wizieniu, RAF znalaza schro
nienie za murem berliskim, podporzdkowujc si coraz silniej Stasi, dla ktrej staa
i swego rodzaju tajnym organem zbrojnym. Po obaleniu muru berliskiego i zjedno
czeniu Niemiec ostatni czonkowie tej grupy przedostali si na Wschd i tam zostali
aresztowani. Od tej chwili midzynarodowy terroryzm w pewnym sensie "zanik", co
mogoby stanowi jeszcze jeden dowd na jego umocowanie w bloku komunistycznym.
Manipulowanie partyzantk i grupami terrorystycznymi nie naley do atwych za
da. Wymaga zrcznoci, a take pewnego zmysu politycznego. Zapewne dlatego w la
tach 1969-1970 KGB - wyznaczajc do tego zadania jednego ze swych najwietniej
szych ludzi, Olega Maksimowicza Niecziporienk i korzystajc z pomocy agentw Ko
rei Pnocnej - postanowio doprowadzi do zjednoczenia poszczeglnych grup, by
stworzy ruch na wasne usugi; by to Movimiento de Accin Revolucionaria (MAR),
ktry najprawdopodobniej w roku 1971 zosta rozbity przez policj meksykask5. Ce
lem tak ryzykownego manewru miao by z pewnoci uchronienie si przed niezdyscy
plinowaniem, przepychankami i innymi chaotycznymi dziaaniami "castrowcw" i para
maoistw. Niektrym udao si wymkn swym potencjalnym opiekunom. Hiszpaski
SJohn Barron, "KGB", przedmowa Roberta Conquesta, Editions Elsevier Sequoia, Bruxelles 1975.
FRAP (Rewolucyjny Front Antyfaszystowski i Patriotyczny) przez pewien czas prowa

dzi flirt z Chiczykami, a nastpnie w latach siedemdziesitych z Albaczykami, wna
dziei zdobycia broni. Kiedy nadzieje okazay si ponne, w miejsce FRAP powoano
GRAPO (Antyfaszystowskie Grupy Oporu 1 Padziernika). Co za do peruwiaskiego
wietlistego Szlaku Abimaela Guzmana, ktry u swego zarania gosi czysty i twardy
maoizm, a take opowiada si za "nieustajc wojn ludow", jego czonkowie dali
wyklcia Deng Xiaopinga i nowych przywdcw Pekinu. W grudniu 1983 roku prbo
wali nawet zaj ambasad chisk w Limie!
Niekiedy zdarzao si - rzadko co prawda i tylko wtedy, gdy ryzyko nie byo zbyt du
e - e pastwa komunistyczne same dokonyway atakw terrorystycznych, wykorzystu
jc w tym celu swe suby specjalne. Tak byo w listopadzie 1987 roku, kiedy dwjka
agentw z Korei Pnocnej - dowiadczony dziaacz wysokiej rangi, Kim Seung Il, oraz
moda kobieta, Kim Hyun Hee, przez trzy lata szkoleni w Akademii Wojskowej
w Keumsung - pozostawili tranzystorpuapk na pokadzie samolotu linii poudniowo
koreaskich Korean Air, odlatujcego z lotniska Abu Dhabi do Bangkoku. Wybuch
spowodowa mier 115 osb. Kim Seung II tu przed schwytaniem popeni samobj
stwo, Kim Hyun Hee zostaa za aresztowana, zoya obszerne zeznania, a nawet napi
saa ksik, cho za wczenie na to, by mc oddzieli w niej prawd od faszub. W ka
dym razie Korea Pnocna jest niewtpliwie jedynym krajem komunistycznym, ktry
w sposb zaplanowany uprawia dzi terroryzm pastwowy.
Przeoya Blanka Panne
Kim Hyun Hee, "Dans la fosse aux tigres", Presses de la Cite, Paris 1994.
Cz trzecia
EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
ANDRZEJ PACZKOWSKI
KAREL BARTOSEK
POLACY POD OBC I Wasn PRZEMOC
ANDRZEJ PACZKOWSKI
SOWIECKIE REPRESJE WOBEC POLAKW
Polacy byli przeladowani jak wszystkie inne narody, chocia twrc sowieckiego
aparatu terroru by Polak, Feliks Dzieryski, a w organach represji (WCzk,
OGPU, NKWD) pracowao na wszystkich szczeblach wielu polskich komuni
stw. Represje wobec Polakw - pomijajc okres wojny domowej i wojny polskobol
szewickiej (1919-1920) - naley podzieli na trzy odrbne fazy:1. represje wobec Pola
kw mieszkajcych w ZSRR, 2. represje wobec mieszkacw ziem wcielonych do
ZSRR (1939-1941) oraz wobec polskich jecw, 3. represje po wkroczeniu Armii
Czerwonej na ziemie polskie (1944-1945). Z pewnymi wyjtkami (rozstrzelanie ponad
21 tysicy Polakw wiosn 1940 czy aresztowania w Polsce w latach 1944-1945) kada
z tych faz stanowia cz oglnej polityki represji stalinowskich opisanych przez Nico
lasa Wertha. Tote pomijam tu w oglny kontekst.
SPRAWA POW" I OPERACJA POLSKA" NKWD (1933-1938)
Po zakoczeniu w roku 1924 repatriacji, ktra odbya si na podstawie traktatu ry

skiego (1921), w ZSRR pozostao 1,1 do 1,2 miliona Polakw. Ogromna wikszo
(900-950 tysicy) mieszkaa na Ukrainie i Biaorusi, gdzie zdecydowanie przewaali
chopi (80%) osiedleni tam jeszcze w XVII i XVIII stuleciu. Polskie skupiska istniay
te w duych miastach, takich jak Kijw czy Misk. W samej Rosji, na Zakaukaziu i Sy
berii Polacy (cznie okoo 200 tysicy) mieszkali gwnie w miastach, zwaszcza w Le
ningradzie i Moskwie. Byo wrd nich kilka tysicy komunistwemigrantw oraz
mniej wicej tyle samo uczestnikw rewolucji i wojny domowej po stronie "czerwo
nych", ktrzy nie wrcili do Polski. Pozostali to gwnie emigranci ekonomiczni z prze
omu XIX i XX wieku.
Mimo zawarcia traktatu pokojowego i powoania wzajemnych przedstawicielstw dy
plomatycznych stosunki midzy obu pastwami byy bardzo ze. Jeeli doda do tego
reminiscencje wojny polskobolszewickiej oraz teori "fortecy proletariackiej" otoczo
nej przez imperialistw, nie powinno dziwi, i wrd ofiar coraz bardziej rozpo
wszechnionej "szpiegomanii" znaleli si liczni Polacy. Nie zbadano jeszcze tego pro
blemu, ale mona szacowa, i w latach 1924-1929 co najmniej kilkuset zostao roz
strzelanych jako "polscy szpiedzy" (nieliczni byli nimi rzeczywicie). W ramach walki
342 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
z religi represjonowano te kilkuset polskich duchownych katolickich, w tym na pew

no kilkunastu zostao rozstrzelanych lub "zaginlo". W porwnaniu z hekatomb Cer
kwi prawosawnej byo to kropl w morzu, ale oznaczao faktyczn likwidacj Kocioa,
do ktrego naleay setki tysicy polskich chopw.
Polscy chopi znaleli si te - jakeby inaczej - wrd ofiar kolektywizacji. Wedle
klasyfikacji przyjtej przez wadze do "kuakw" zaliczono okoo 20% polskich cho
pw, a nieco wicej uznano za "podkuacznikw". Podobnie jak w skali oglnosowiec
kiej, rwnie na Ukrainie Polacy stawiali najsilniejszy opr, ale zamano go sil. Wedle
niezbyt dokadnych statystyk ludno rejonw zamieszkanych przez Polakw tylko
w roku 1933 zmniejszya si - w wyniku deportacji - o blisko jedn czwart. agodniej
przebiega kolektywizacja polskich gospodarstw na Biaorusi.
Z wyjtkiem represji wobec "polskich szpiegw" we wszystkich akcjach decydowa
"czynnik klasowy" (walka z religi, kolektywizacja). W trakcie kolektywizacji pojawi
si jednak nowy element: midzy 15 sierpnia a 15 wrzenia 1933 roku aresztowano
okoo 20 polskich komunistw, w wikszoci emigrantw, w tym jednego czonka Biura
Politycznego KC Komunistycznej Partii Polski (KPP), a w nastpstwie ledztwa aresz
towano kolejnych. Wszyscy zostali oskareni o przynaleno do "szpiegowskodywer
syjnej organizacji POW".
Polska Organizacja Wojskowa nie bya fikcj. Zaoona przez Jzefa Pisudskiego
w 1915 roku jako organizacja tajna skierowana przeciwko Niemcom i AustroW
grom, w latach 1918-1920 zajmowaa si te wywiadem na terenach objtych rosyjsk
wojn domow (gwnie na Ukrainie). W roku 1921 zostaa ostatecznie zlikwidowana.
Znaczn cz czonkw POW stanowili ludzie o lewicowych pogldach, wielu nalea
o do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), cho niektrzy zerwali z PPS i przeszli do
partii komunistycznej. W roku 1933 POW ju nie istniaa, wszystkie oskarenia byy
cakowicie faszywe, niemniej kilku aresztowanych Polakw zostao skazanych na kar
mierci i rozstrzelanych (m.in. znany poeta awangardowy Witold Wandurski), a kilku
zmaro w wizieniach. Ci, ktrzy trafili do obozw, zostali rozstrzelani w czasie Wiel
kiej Czystki.
Przez par lat "sprawa POW" suya jako argument w walkach wewntrznych
w KPP, a zarzut "peowiackiej prowokacji" by rwnie ciki, jak oskarenie o "troc
kizm". Waniejsze jednak, i OGPU (pniej GUGB NKWD) przez cay czas prowa
dzio ewidencj Polakw, ktrzy pracowali w instytucjach pastwowych, Kominternie
czy samym aparacie bezpieczestwa. Jeszcze waniejsze, i ewidencj objto rwnie
tysice osb w zamieszkanych przez Polakw regionach Ukrainy i Biaorusi, gdzie ist
niay dwa polskie rejony autonomiczne - od roku 1925 na Ukrainie (imienia Juliana
Marchlewskiego) i od 1932 na Biaorusi (imienia Feliksa Dzieryskiego). Lokalne
wadze skaday si z Polakw, byy polskie szkoy, gazety, teatry, wydawnictwa ksiko
we. Sowem, byy to enklawy "sowieckiej Polski".
We wrzeniu 1935 roku w Kijowie, Misku i Moskwie zacza si nowa fala aresztowa
pod hasem rozbicia "siatki POW". Jednoczenie wadze przystpiy do likwidacji polskich
rejonw autonomicznych. Ale dopiero na przeomie lat 1936 i 1937 - zgodnie z oglnym
rytmem, w jakim rozwijaa si Wielka Czystka - aresztowanie polskich funkcjonariuszy
NKWD sprawio, e przekroczony zosta punkt krytyczny. ledztwo "wspinao" si coraz
wyej w hierarchii i coraz szerzej rozchodzio si "w d". Na plenum KC WKP(b)
w czerwcu 1937 roku Jeow stwierdzi, i POW "przeara organy sowieckiego wywiadu
POLACY POD OBC I WASN PRZEMOC 343
i kontrwywiadu", oraz zameldowa, e NKWD "wykryo i likwiduje najpotniejsz" sie

wywiadu polskiego'. W wizieniach siedziay ju setki Polakw - w tynt znaczna cz elity
komunistycznej - a brutalne metody ledztwa tworzyy wci nowe "fakty".
Rozkaz operacyjny NKWD ZSRR nr 00485
Rozkazuj:
1. Od 20 sierpnia 1937 rozpocz szerok operacj w celu penej likwidacji lo
kalnych organizacji POW, a przede wszystkim jej kadry dywersyjnoszpiegowskiej
i powstaczej, w przemyle, komunikacji, w sowchozach i kochozach. Caa opera
cja powinna zosta zakoczona w cigu 3 miesicy, tj. do 20 listopada 1937;
2. Aresztowaniu podlegaj: a. ujawnieni w trakcie ledztwa i dotychczas nie
odszukani najaktywniejsi czonkowie POW, wedug zaczonej listy; b. wszyscy
pozostali w ZSRR jecy wojenni wojska polskiego; c. uciekinierzy z Polski, nie
zalenie od czasu przejcia do ZSRR; d. emigranci polityczni i wymienieni z Pol
sk winiowie polityczni; e. byli czonkowie PPS i innych polskich antyradziec
kich partii politycznych; f. najaktywniejsza cz miejscowych antyradzieckich
nacjonalistycznych elementw z polskich rejonw;
3. Operacj aresztowa przeprowadzi w dwch turach: a. w pierwszej kolejno
ci aresztowaniu podlegaj wymienione wyej kontyngenty pracujcych w organach
NKWD, w Armii Czerwonej, w zakadach zbrojeniowych, na wydziaach zbrojenio
wych wszystkich innych zakadw, w komunikacji kolejowej, rdldowej, morskiej
i lotniczej, w gospodarce energetycznej wszystkich przedsibiorstw przemysowych,
w zakadach rafineryjnych i gazowniczych; b. w drugiej kolejnoci aresztowaniu
podlegaj wszyscy pozostali, pracujcy w przedsibiorstwach przemysowych nie
majcych znaczenia dla obronnoci kraju, w sowchozach, kochozach i urzdach;
4. Rwnoczenie z aresztowaniami rozpocz prac ledcz. Podstawowyna
cisk w ledztwie ka na cakowite zdemaskowanie organizatorw i kierownic
twa grup dywersyjnych w celu wykrycia sieci dywersyjnej. Wszystkich ujawnio
nych w zeznaniach osb aresztowanych szpiegw, szkodnikw i dywersantw
natychmiast aresztowa. Do prowadzenia ledztwa wydzieli grup specjaln
pracownikw operacyjnych;
5. Wszystkich aresztowanych, w miar ujawniania ich winy w trakcie ledztwa,
dzieli na dwie kategorie: a. pierwsza kategoria, do ktrej naley caa szpiegow
ska, dywersyjna, szkodnicza i powstacza kadra polskiego wywiadu, podlega roz
strzelaniu; b. druga kategoria - mniej aktywni z nich - podlegaj karze wizienia
lub obozu na okres od 5 do 10 lat. [...]
Ludowy Komisarz Spraw Wewntrznych ZSRR
Generalny Komisarz Bezpieczestwa Pastwowego JEOW
("Karta" 1993, nr 11, s. 27-29, tum. z ros. Wojciech Widtak; rdo

Archiwum Ministerstwa Bezpieczestwa Federacji Rosyjskiej)
Cyt. za: Nikita Pietrow, "Polska operacja NKWD", "Karta" 1993, nr 11, s. 27
Latem 1937 roku NKWD przystpio - zaczynajc od Niemcw - do generalnej fali

represji wobec mniejszoci narodowych. Wkrtce przysza kolej na Polakw. 11 sierp
nia Jeow podpisa rozkaz operacyjny nr 00485 (zob. tekst w ramce), ktry przewidy
wa midzy innymi "cakowit likwidacj [...] podstawowych zasobw ludzkich polskie
go wywiadu w ZSRR".
Operacj polsk" zakoczya decyzja NKWD i Rady Komisarzy Ludowych z 15 li

stopada 1938 roku, ale jeszcze przez par miesicy trwao "czyszczenie" wrd tych
enkawudzistw, ktrzy brali w niej udzia. Represje wobec Polakw objy zarwno
czowk dziaaczy komunistycznych (m.in. stracono 46 czonkw i 24 zastpcw
czonkw KC), jak i "zwykych obywateli": robotnikw, a przede wszystkim chopw.
Wedle danych NKWD w okresie od 15 sierpnia 1937 do 15 listopada 1938 roku
w ramach "operacji polskiej" zostao skazanych 139835 osb, w tym 111091 na ka
r mierci'. Nie wszyscy byli Polakami etnicznymi, a nawet polskimi obywatelami.
Operacja ta obja take inne osoby, niezalenie od ich narodowoci czy obywatel
stwa. Wystarczyo, e miay "zwizek" (swiazi) z aresztowanymi. Polacy z kolei byli
ofiarami w innych "operacjach narodowych" (niemieckiej, otewskiej, litewskiej
itd.). Tak wic Polacy stanowili zapewne nie mniej ni 10% ofiar Wielkiej Czystki
(padziernik 1936-listopad 1938) i okoo 40% "kontyngentu" w ramach operacji
skierowanej przeciwko mniejszociom narodowym. S to dane minimalne, gdy ty
sice Polakw deportowano z Ukrainy i Biaorusi poza "operacj polsk". Tak czy
inaczej opustoszay nie tylko zamieszkane przez polskich komunistw pokoje w ho
telu "Lux" i ich miejsca za biurkami w rnych sowieckich urzdach, ale take pol
skie (kochozowe) wsie.
KATY, WIZIENIA I DEPORTACJE (1939-1941)
Zawarty 23 sierpnia 1939 roku midzy ZSRR a Trzeci Rzesz pakt o nieagresji
przewidywa (w tajnym protokole) "granic sfery interesw" na terytorium Polski.
14 wrzenia wydane zostay dyrektywy "o rozpoczciu ofensywy przeciwko Polsce",
a trzy dni pniej Armia Czerwona dokonaa inwazji. Zaoeniem politycznym byo
"wyzwolenie" spod "okupacji faszystowskiej Polski" ziem nazwanych "Zachodni Bia
orusi" i "Zachodni Ukrain" i przyczenie ich do ZSRR. Proces inkorporacji prze
biega szybko, w atmosferze nacisku psychologicznego i represji. 29 listopada Prezy
dium Rady Najwyszej ZSRR nadao wszystkim staym mieszkacom wcielonych ziem
obywatelstwo sowieckie. Pewn cz polskiego terytorium (Wilno i okolice) przekaza
no niepodlegej jeszcze Republice Litewskiej.
Jest oczywiste, i ziemie te musiay by objte systemem represji, ktry panowa
w ZSRR, tym bardziej e istniaa - cakowicie uzasadniona - obawa, i powstan kon
spiracyjne organizacje niepodlegociowe. Kilka oddziaw Wojska Polskiego, ktre
unikny niewoli, podjo ju jesieni dziaalno partyzanck. Na inkorporowane tery
toria zostali wic delegowani liczni enkawudyci, ktrzy natychmiast zaczli organizo
wa struktur "czekistowsk". Skoncentrowano tu take znaczne jednostki Wojsk We
Nikita PieErow, Arsienij Roginskij Polskaja opicracya NKWD. 1937-1938", w: "Riepriesu protiw
Polakow i polskich gradan", Moskwa 1997, s. 33.
wntrznych (i Pogranicznych) NKWD. Jeeli chodzi o kontrol i represje, nowa wadza

miaa, generalnie rzecz biorc, dwa problemy: jecw wojennych oraz spoeczestwo
cywilne.
si rzeczy najpierw musiano zaj si wojskowymi. W niewoli sowieckiej znalazo
si 240-250 tysicy jecw, w tym okoo 10 tysicy oficerw. W dzie po rozpoczciu
agresji wydane zostay pierwsze decyzje dotyczce jecw, a 19 wrzenia Beria powoa
(rozkaz nr 0308) Zarzd do spraw Jecw Wojennych NKWD oraz nakaza utworzenie
sieci obozw. Od pocztku padziernika zaczto zwalnia cz jecwszeregowcw,
z tym e okoo 25 tysicy skierowano do budowy szos, a okoo 12 tysicy przekazano
Ludowemu Komisariatowi Metalurgii elaza jako robotnikw przymusowych. Nie wia
domo do tej pory, ilu ich trafio do obozw pracy i w maych grupach zaludnio bez
kresny Archipelag GUag. Jednoczenie podjto decyzj o utworzeniu dwch "obo
zw oficerskich" (Starobielsk, Kozielsk) oraz osobnego obozu dla funkcjonariuszy poli
cji, wiziennictwa i stray granicznej (Ostaszkw). Niebawem Beria utworzy specjaln
grup do prowadzenia w tych obozach pracy operacyjnej i ledczej. W kocu lutego
1940 roku wiziono w nich 6192 policjantw i funkcjonariuszy wymienionych wyej
sub oraz 8376 oficerw.
Przez duszy czas Moskwa nie miaa, jak si wydaje, pomysu, co zrobi z jecami.
Przygotowywano si przede wszystkim do skazania przynajmniej czci z nich. Zaczto
od obozu w Ostaszkowie - stosowano tam "typowy" zarzut z artykuu 58-13 kodeksu
karnego RFSRR dotyczcy osb, ktre "zwalczay midzynarodowy ruch robotniczy".
Przy niewielkim wysiku interpretacyjnym kady policjant czy stranik wizienny mg
by z tego powodu osdzony. Przewidywano kary od 5 do 8 lat obozu pracy, planowano
wysyk na Daleki Wschd (w tym na Kamczatk).
W drugiej poowie lutego 1940 roku - by moe w zwizku z obrotem wydarze
w wojnie z Finlandi - nadszed czas decyzji. Jak mona sdzi na podstawie dotych
czas ujawnionych dokumentw, ta, ktr podjto, bya raczej nie spodziewana: 5 marca
na wniosek Berii Biuro Polityczne postanowio "zastosowa najwyszy wymiar kary"
wobec wszystkich jecw, a take wobec 11 tysicy Polakw przetrzymywanych w wi
zieniach zachodnich obwodw Biaorusi i Ukrainy (zob. ramka w czci N. Wertha,
s. 202-203). Wszyscy oni, jak stwierdza - raczej zgodnie z prawd - Beria: "s zatwar
dzialymi i nieprzejednanymi wrogami wadzy sowieckiej".
Formalnie wyroki miao wydawa Kolegium Specjalne, "trojka" NKWD - Iwan L.
Baszakow, Bachczo (Bogdan) Z. Kobuow i Wsiewolod N. Mierkuow. Na wniosku
Berii osobistym podpisem potwierdzili aprobat Stalin, Woroszyow, Mootow i Mi
kojan, a protokolant dopisa, i "za byli te nieobecni na posiedzeniu Kalinin i Kaga
nowicz.
Droga do Katynia
Znowu usyszaem za cian warkot motoru i jaki ruch. Stranik, ktry sta
na korytarzu przed drzwiami mego przedziau, odwrci si i patrzy przez
okno wychodzce na inn stron ni ta, gdzie by intrygujcy mnie ruch. Pod
sufitem zauwayem otwr, przez ktry mona byo zobaczy, co si dzieje na
zewntrz. [...)
Przed nami by plac czciowo poronity traw, [...] gsto obstawiony kordo
nem wojsk NKWD z bagnetem na bro. bya to nowo w stosunku do naszego
dotychczasowego dowiadczenia. Nawet na froncie, bezporednio po wziciu nas
do niewoli, eskorta nie nakadaa bagnetw na bro. [...)
Z drogi wjecha na plac zwyky pasaerski autobus, raczej maych rozmiarw
w porwnaniu do tych, do ktrych jestemy przyzwyczajeni w miastach zachod
nich. Okna byy zasmarowane wapnem. Pojemno autobusu bya okoo 30 osb,
wejcie dla pasaerw od tyu. Powstawao pytanie, jaki by cel zasmarowania
okien. Autobus podjecha tylem do ssiedniego wagonu, tak e jecy mogli
wchodzi bezporednio ze stopni wagonu, nie stpajc na ziemi. Z obydwch
stron wejcia do autobusu stali onierze wojsk NKWD z bagnetem na bro. [...]
Po pgodzinie autobus wraca, aby zabra nastpn parti. Wynikao std, e
miejsce, dokd wieziono jecw, nie byo daleko. [...)
Porodku placu z rkami w kieszeni duego paszcza sta w wysoki pukow
nik NKWD, ktry mnie wydzieli z transportu i ktrego w okresie likwidacji Ko
zielska widywaem czasami na terenie obozu. byo jasne, e on mia nadzr nad
ca operacj. Lecz na czym owa operacja polegaa? Przyznam si, e w owym
momencie, w blasku tego uroczego, wiosennego dnia myl o egzekucji nie przy
sza mi do gowy. [...)
(Stanisaw Swianiewicz, "W cieniu Katynia", Biblioteka Kultury, Pary 1976, s.110-111).
Okoo miesica trway przygotowania techniczne i w cigu nastpnych blisko 6 tygo

dni (3 kwietniAl3 maja) jecw wywoono z obozw grupami. Z Kozielska (4404 oso
by) przewoono ich do miejscowoci Katy, gdzie byli umiercani strzaami w ty gowy
nad zbiorowymi grobami, jecw ze Starobielska (3896) zabijano w pomieszczeniach
UNKWD w Charkowie i ciaa grzebano na przedmieciu miasta (Piatichatki), tych
za z Ostaszkowa (6287 osb) rozstrzeliwano w gmachu UNKWD w Kalininie (obec
nie Twer), a chowano w miejscowoci Miednoje. cznie zamordowano 14 587 osb.
9 czerwca zastpca szefa NKWD, Wasilij W Czernyszow, zameldowal, i obozy s go
towe na przyjcie nowych jecw.
Wymieniona we wniosku Berii liczba uwizionych Polakw - 11 tysicy - stanowila
ma cz tych, ktrzy znaleli si w wizieniach. Wrd aresztowanych mona wyr
ni kilka kategorii. Najliczniejsi, cho przewanie wizieni stosunkowo krtko, byli bie
ency, to znaczy osoby zatrzymane podczas prb przedostania si z terenw pod okupa
cj niemieck. Przez wizienia i areszty przeszo ich okoo 145 tysicy, pewna cz zo
staa skazana i wysana do obozw pracy, wikszo zwolniono. Druga grupa (okoo 35
tysicy) topieriebiecziki, czyli ci, ktrym nie udaa si ucieczka na Litw, do Rumunii
lub na Wgry. Wielu z nich po kilku tygodniach zwolniono, ale okoo 10 tysicy - z wy
rokami od 3 do 8 lat wydanymi przez OSO - trafio do obozw (gwnie do Dallagu,
w tym take na Kolym), a cz rozstrzelano na mocy decyzji z 5 marca 1940 roku.
Trzeci kategori stanowili aresztowani dziaacze organizacji konspiracyjnych, oficero
wie nie zmobilizowani we wrzeniu 1939 roku, urzdnicy pastwowi i samorzdowi,
rnego rodzajupomieszcziki - sowem, "element spoecznie niebezpieczny" (socyalno
opasnyj). To wanie z tej kategorii pochodzia wikszo wrd 7305 osb, ktre
zgodnie z planem Berii - zostay rozstrzelane na mocy decyzji z 5 marca. Miejsca ich
pochwku s do tej pory nie znane, wiadomo tylko, e na Ukrainie rozstrzelano 3405
osb, a na Biaorusi 3880.
Nie dokonano jeszcze oblicze obejmujcych ca "populacj wizienn" na ziemiach
wcielonych do ZSRR (cznie z Litw przyczon latem 1940), ale pewne fakty s zna
ne. Na przykad wedug stanu na 10 czerwca 1941 roku w wizieniach obwodw zachod
nich Ukrainy i Biaorusi przebywao okoo 39,6 tysica winiw (w tym okoo 12,3 tysi
ca z wyrokami), czyli w porwnaniu z marcem 1940 roku liczba winiw si podwoia.
Nie wiadomo jednak, jak cz stanowili winiowie kryminalni, a jak - w taki czy inny
sposb - polityczni, ale po rozpoczciu ataku Niemiec na ZSRR los ich wszystkich by
niejednokrotnie okrutny. Tylko w wizieniach na zachodzie Ukrainy rozstrzelano przed
ewakuacj okoo 6 tysicy osb, cho mao prawdopodobne, aby a tyle miao wyroki
mierci. W raportach NKWD rozstrzelanych okrelano jako osoby "ubye wedug pierw
szej kategorii"'. Co najmniej kilkaset osb zastrzelono podczas prb ucieczki z konwo
jw, a w jednym wypadku dowdca konwoju "na wasn rk" kaza rozstrzela 714 wi
niw (w tym 500 przed wyrokami). Niektrych z nich zastrzelil osobicie.
Od akcji "rozkuaczania" - jeli nie wczeniej - jednym z instrumentw represji sta
y si masowe deportacje. Na ziemiach wcielonych do ZSRR system zsyek zastosowa
no na wielk skal. Mwic o tych deportacjach, ma si zazwyczaj na myli cztery wiel
kie akcje, ale zsyki pojedynczych rodzin czy mniejszych grup trway co najmniej od li
stopada 1939 roku i do dzi nie wiadomo, ile osb objy - podobnie jak przymusowe
przesiedlenia do Besarabii i wschodnich rejonw Biaorusi i Ukrainy w drugiej poowie
1940 roku. Historycy nie s w peni zgodni co do szczegw liczbowych. Do niedawna
opierano si na szacunkach, ktrych dokonyway polskie organizacje konspiracyjne,
lub na obliczeniach ambasady polskiej z 1941 roku. Po dotarciu do dokumentw
NKWD wikszo badaczy uznaje, i zawarte w nich dane naley uzna za pewne, ale
jednoczenie za minimalne (korekty bd raczej in plus ni in minus).
Pierwsza akcja odbya si 10 lutego 1940 roku na podstawie wydanej dwa miesice
wczeniej, 5 grudnia 1939, decyzji Rady Komisarzy Ludowych (Sowiet Narodnych Ko
missarow - SNK). Tyle bowiem czasu zajy przygotowania, w tym gwnie "rozeznanie
terenu" i sporzdzenie list. Organizatorzy wywzki mieli do pokonania take wiele
trudnoci technicznych, midzy innymi to, e tylko ma cz linii kolejowych zdoano
dostosowa do sowieckich norm (szeroki tor). O znaczeniu tej akcji moe wiadczy
fakt, e nadzorowa j na miejscu Mierkuow, zastpca Berii. Deportacja lutowa obja
przede wszystkim chopw, mieszkacw maych miasteczek, osadnikw rolnych oraz
sub len. Wedug danych NKWD deportowano okoo 140 tysicy osb, w tym Pola
cy stanowili mniej wicej 82%. zsyano te Ukraicw i Biaorusinw - pracownikw
lenych. Miejscem zsyki byy pnocne obwody Rosji i zachodnia Syberia.
W tym samym czasie, gdy na Kremlu zapadala decyzja o rozstrzelaniu jecw, Rada
Komisarzy Ludowych podja postanowienie (2 marca 1940) o deportacjach nastp
nych kategorii ludnoci. Kolejna masowa zsyka rozpocza si w nocy z 12 na 13 kwiet
' Krzysztof Popiski, Aleksandr Kokurin, Aleksandr Gurjanow, "Drogi mierci Ewakuacja wizie
sowieckich z Kresw Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu i lipcu 1941 r.", Warszawa 1995, s. 96,
97,
99 i in.
' Tame, s.119.
nia. Tym razem jej ofiar pady rodziny rozstrzeliwanych wanie jecw i winiw
oraz - jak zwykle - element spoecznie niebezpieczny. Wedug danych NKWD zesano
okoo 61 tysicy osb, nieomal wszystkie do Kazachstanu.
W Kazachstanie
Lucyna DziurzyskaSucho:
Zapamitaam rwnie jeden z najbardziej dramatycznych dni w naszym y
ciu. Przez kilka dni nie jedlimy zupenie nic. bya zima. Lepianka bya cakowi
cie zasypana niegiem. Jedynie tunel wykopany przez kogo z zewntrz umoli
wia wydostanie si z niej. Kto nam to zrobi i mama moga pj do pracy. Bya
rwnie godna jak my. Leelimy na pryczy przytuleni do siebie, aby byo cieplej.
W oczach migotay wiateka. Nie mielimy siy, aby zej z pryczy. W lepiance,
mimo otuliny ze niegu, byo bardzo zimno. Spalimy, wci spalimy. Brat od
czasu do czasu budzi si i wolal "je" - ju wicej nic nie mg mwi - albo
Mammmo, umieram". Mama plakala. Posza do ssiednich lepianek do znajo
mych z prob o pomoc. Bezskutecznie. Zaczlimy si modli: "Ojcze nasz, kt
ry jest w niebie"... I chyba sta si cud. Z ssiedniej lepianki przysza znajoma
z garsteczk zboa. To by dla nas ratunek. Pamitam zapach praonego na bla
sze kuchennej zboa, ktre nastpnie mama rozgniotla butelk (suya jako wa
ek) i wrzucia do gotujcej si wody z roztopionego niegu. Tak ugotowana zu
pa, bez soli (bo nie mielimy) i tuszczu (te nie mielimy), chocia byo jej nie
wiele, tylko po par yek, tchna w nas na nowo ycie.
( Tryptyk kazachstaski. Wspomnienia z zesania", wybr i oprac. Wiktoria liwowska,

Magorzata Giejewska, Janusz Ankudowicz, Instytut Studiw Politycznych, Warszawa
1992, s. 239).
Trzecia akcja, na podstawie tej samej decyzji SNK, odbya si w nocy z 28 na 29 czerw
ca 1940 roku. Obja ona osoby, ktre przed wrzeniem roku 1939 nie mieszkay na
ziemiach inkorporowanych i nie wrciy do swoich domw w strefie okupacji Trzeciej
Rzeszy po zawarciu odpowiedniej umowy sowiecko-niemieckiej. Skorzystao z niej po
nad 60 tysicy osb, w tym okoo 1,5 tysica ydw. Cech charakterystyczn tej akcji
byl fakt, e 84% deportowanych (cznie byo ich okoo 80 tysicy) stanowili ydzi,
ktrzy dziki temu uniknli holocaustu.
Czwart i ostatni akcj rozpoczto 22 maja 1941 roku na mocy postanowienia KC
WKP(b) i SNK z 14 tego miesica. Celem jej byo "oczyszczenie" pasa granicznego
i republik nadbatyckich z "elementw niepodanych". Osoby deportowane zaliczono
do kategorii tak zwanych zsyposielencew, czyli tych, dla ktrych zesanie oznaczao dwu
dziestoletni przymusowy pobyt w wyznaczonych rejonach (gwnie w Kazachstanie). Fa
la ta - nie liczc otwy, Estonii i rodkowej Litwy - obja okoo 86 tysicy osb.
cznie wic wedle danych NKWD deportowano w tych akcjach 330-340 tysicy
osb. Razem z innymi wysiedleniami liczba deportowanych wynosia zapewne nie
mniej ni 400-450 tysicy. Byy jeszcze inne grupy, ktre wbrew swojej woli znalazy si
w gbi ZSRR: okoo 150 tysicy modych mczyzn wcielonych do Armii Czerwonej,
POLACY POD OBC I Wasn PRZEMOC 349
odbywajcych sub gwnie w tak zwanych batalionach roboczych (strojbatalion), po

nad 100 tysicy osb, ktre podjy - w rzeczywistoci tylko czciowo z wasnego wy
boru - prac w przemyle (przede wszystkim w Zagbiu Donieckim, na Uralu i na za
chodniej Syberii).
Uwaa si, e w cigu niespena dwch lat wadzy sowieckiej na ziemiach zabranych
Polsce represjonowano w rnych formach - od rozstrzelania, poprzez wizienia, obo
zy i zsyki, po prac na wp przymusow - ponad 1 milion osb, a wic co dziesitego
obywatela Rzeczypospolitej, ktry mieszka lub znalaz si na tym terytorium. Nie
mniej ni 30 tysicy osb zostao rozstrzelanych, a miertelno wrd agiernikw i de
portowanych szacuje si na 8-10%, czyli zmaro zapewne 90-100 tysicy osb.
NKWD PRZECIW ARMII KRAJOWEJ
W nocy z 4 na 5 stycznia 1944 roku czowki pancerne Armii Czerwonej przekro

czyy granic polskosowieck ustanowion traktatem ryskim, granicy tej jednak nie
uznawaa ani Moskwa (ktra po odkryciu zbrodni w Katyniu zerwaa stosunki dyplo
matyczne z Polsk), ani - de facto - mocarstwa zachodnie. Niemniej polskie wadze za
decydoway, i w chwili zblienia si frontu podziemna Armia Krajowa ogasza mobili
zacj, podejmuje walki z Niemcami, a po nadejciu Armii Czerwonej ujawnia si wo
bec niej jako gospodarz terenu. Operacja ta nosia kryptonim "Burza". Do pierwszego
kontaktu doszo w kocu marca, na Woyniu, gdzie dowdca dywizji partyzanckiej AK
przez blisko dwa miesice walczy wsplnie z jednostkami sowieckimi. 27 maja niekt
re oddziay AK zostay rozbrojone, a gwne siy dywizji, nie przerywajc walk z Niem
cami, wycofay si na zachd.
Ten sposb dziaania - najpierw lokalna wsppraca, pniej rozbrajanie AK - oka
za si ogln zasad. Najbardziej spektakularne wydarzenia miay miejsce w rejonie
Wilna. Silne zgrupowanie AK uderzyo 9 lipca na miasto jednoczenie z wojskami so
wieckimi. W kilka dni po zakoczeniu walk o Wilno nadcigny oddziay Wojsk We
wntrznych NKWD i zgodnie z dyrektyw nr 220145 Kwatery gwnej przeprowadziy
dwudniow operacj rozbrajania onierzy AK. Jak zameldowano (20 lipca) Stalinowi,
rozbrojono ponad 6 tysicy partyzantw, a okoo tysica wymkno si z okrenia.
Aresztowano cae dowdztwo zgrupowania; oficerowie zostali internowani w obozach
NKWD, onierzom za dano wybr: obz lub suba w prosowieckiej armii polskiej
dowodzonej wwczas przez generaa Zygmunta Berlinga. Podobn taktyk zastosowa
no wobec zgrupowania AK, ktre brao udzia w walkach o Lww.
Wszystko to rozgrywao si na ziemiach uznawanych przez Moskw za nalece do
ZSRR, ale na terenach na zachd od linii Curzona - gdzie AK zmobilizowaa 30-40 ty
sicy onierzy i wyzwolia wiele maych miast - idce za frontem jednostki zaporowe
(wojska NKWD i SMIERSZ) postpoway podobnie. Dziao si to zgodnie z rozkazem
(nr 220169) Naczelnego Dowdztwa z 1 sierpnia. Wedle raportu z padziernika, pod
sumowujcego wykonanie rozkazu, zatrzymano i rozbrojono okoo 25 tysicy onierzy
AK, w tym ponad 300 oficerw, ktrych internowano.
Oddziay NKWD i grupy operacyjne SMIERSZ miay wasne wizienia i obozy,
w ktrych przetrzymywano zarwno polskich partyzantw, jak volksdeutschw i jecw
niemieckich. Oficerw, a potem take onierzy, ktrzy odmawiali suby w "wojsku
Berlinga", wysyano - w lad za ich kolegami z Wilna czy Lwowa - do obozw w gbi
ZSRR. Nie udao si do tej pory ustali dokadnej liczby internowanych uczestnikw
akcji "Burza"; szacuje si, e byo ich 25-30 tysicy. Ale na ziemiach wcielonych do
ZSRR od jesieni 1944 roku trway te masowe aresztowania, z reguy koczce si ska
zaniem (i wysyk do obozw) lub prac przymusow (najczciej w Zagbiu Doniec
kim). Wprawdzie tym razem podstawow mas deportowanych stanowili Ukraicy, ale
szacuje si, e w tej fali w rnych formach represjonowano rwnie co najmniej kilka
dziesit tysicy Polakw.
NKWD i SMIERSZ nie zakoczyy bynajmniej swoich dziaa po rozbiciu wikszo
ci zmobilizowanych oddziaw AK. Rozkazem nr 001266/44 z 15 padziernika 1944
roku Beria powoa specjaln dywizj, ktra stacjonowaa w Polsce (64 Dywizja Strze
lecka), na terenach przygranicznych do akcji wczay si te jednostki NKWD z Biao
rusi i Ukrainy. Od chwili sformowania dywizji do koca 1944 roku zatrzymano okoo
17 tysicy osb, z tego ponad 4 tysice zesano do obozw w gbi ZSRR. Jednostki so
wieckie, od 1 marca 1945 roku podporzdkowane Gwnemu Doradcy NKWD przy
polskim Ministerstwie Bezpieczestwa Publicznego, dziaay w Polsce do wiosny roku
1947, a mniej wicej do sierpniawrzenia 1945 roku byy gwn si "oczyszczajc"
teren z oddziaw konspiracji niepodlegociowej. Od stycznia 1945 do sierpnia 1946
roku aresztoway okoo 3,4 tysica onierzy rnych formacji konspiracyjnych (wik
szo wysano do obozw, cz przekazano polskim wadzom) i zatrzymay cznie
okoo 47 tysicy osb. Po wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie polskie wcielone
w roku 1939 do Trzeciej Rzeszy przeprowadzono masowe aresztowania nie tylko volks
deutschw, ale take Polakw, ktrzy pod przymusem podpisali tak zwan III listna
rodowociow. Z Pomorza i Grnego Slska wywieziono do ZSRR co najmniej 25-30
tysicy osb cywilnych, w tym okoo 15 tysicy grnikw, ktrych osadzono w obozach
w Donbasie i zagbiu zachodniosyberyjskim.
NKWD nie ograniczao si jednak do masowych akcji represyjnych, obaw i pacy
fikacji. Ju pnym latem 1944 roku powstaway terenowe grupy operacyjne
SMIERSZ, ktre prowadziy sw normaln dziaalno, w tym take werboway
agentw. Najbardziej znan akcj, kierowan bezporednio przez generaa Iwana
Sierowa, byo podstpne aresztowanie 16 przywdcw polskiego pastwa podziem
nego: dowdcy AK, wicepremiera rzdu i jego trzech zastpcw oraz czonkw Rady
Jednoci Narodowej (konspiracyjnego quasiparlamentu). Przywdcy ci skonni byli
uzna porozumienia jataskie i przyjli zoon przez Sierowa propozycj rozmw
politycznych. Gdy tylko zgosili si w umwionym miejscu (Pruszkw pod Warszaw),
zostali aresztowani i 28 marca 1945 roku przewiezieni wprost do wizienia na u
biance. Po kilkutygodniowym ledztwie 19 czerwca rozpocz si ich publiczny pro
ces - odbywa si on w tej samej Sali Kolumnowej Paacu Zwizkw Zawodowych,
w ktrej miay miejsce niektre publiczne procesy z lat Wielkiej Czystki. Jednocze
nie - take w Moskwie - trway rozmowy prosowieckich wadz polskich z przedsta
wicielami akceptujcych ustalenia jataskie polskich si demokratycznych. Wyrok
zapad tego samego dnia, kiedy trzy wielkie mocarstwa uznay, i Polacy porozumieli
si co do utworzenia rzdu koalicyjnego, w ktrym miadc przewag mieli komu
nici i ich sojusznicy (a raczej satelici). Kary wprawdzie nie byy - jak na sowieckie
zwyczaje - zbyt wysokie (do 10 lat), ale trzech skazanych nigdy nie wrcio do kraju.
Genera Leopold Okulicki, komendant AK, zmar w wizieniu ju w grudniu 1946
roku.
Cho zwarte oddziay AK ani razu nie wszczy walki z jednostkami Armii Czerwonej,
traktowane byy jak wrg, a ich onierze wywoeni do obozw jenieckich lub do agrw.
Trudno twierdzi z ca pewnoci, ale wydaje si raczej prawdopodobne, i Polacy byli

jedn z tych narodowoci, ktre najbardziej odczuy represyjno systemu sowieckiego.
Wynikao to, jak sdz, zarwno z "normalnych" mechanizmw funkcjonowania apara
tu przemocy, jak i z istniejcej wrogoci midzy obu pastwami oraz nieufnoci przy
wdcw sowieckich - a szczeglnie Stalina - do Polakw i Polski. Zarwno Polacy
obywatele sowieccy, jak i Polacy - obywatele polscy, padli ofiar waciwie wszystkich
faz, etapw i form terroru: szpiegomanii, "rozkuaczania", walki z religi i mniejszo
ciami narodowymi, Wielkiej Czystki, zapeniania obozw niewolnicz si robocz,
mordw na jecach, masowych deportacji "elementu spoecznie niepodanego"
"oczyszczania" regionw przygranicznych i tyw Armii Czerwonej, pacyfikacji maj
cych na celu dopomoenie rodzimym komunistom w zdobyciu wadzy... Przeraliwie
smutny paradoks polega na tym, i wszystko to byo wykonywane rkami ludzi, ktrzy
za swego patrona mieli wanie Polaka.
SYSTEM REPRESJI W POLSCE 1944-1989
Formy i zasig represji politycznych zmieniay si, oglnie rzecz biorc, wraz z prze
ksztaceniami systemu politycznego. Mona chyba strawestowa znane powiedzenie:
"powiedz mi, jaki jest system represji, a powiem ci, jaka to faza komunizmu". Opis
i analiza represji nie jest wszake spraw prost z dwch co najmniej powodw: po
pierwsze, bya to sfera cile utajniana i do dzi wiele dokumentw jest niedostpnych,
po drugie, skoncentrowanie si na represjach moe prowadzi do wypaczenia obrazu
przeszoci, gdy system komunistyczny, take w najbardziej represyjnych okresach,
opiera si nie tylko na nich. Majc to na uwadze, naley jednak podj prb przed
stawienia problemu, gdy - wedle mojej opinii - ma on kapitalne znaczenie dla oceny
ustroju, a nawet jego ideologicznych korzeni.
W cigu czterdziestu piciu lat, kiedy wadz w Polsce - jako sia dominujca, de
facto monopolistyczna - sprawowaa partia komunistyczna, mielimy do czynienia
z picioma fazami czy okresami, ktre wyranie rniy si midzy sob, rwnie pod
wzgldem stopnia represyjnoci. Byo take wiele podobiestw, a w tym zasadnicze: za
wsze istniaa policja polityczna i zawsze kontrol nad ni miao partyjne centrum decy
zyjne (lub przynajmniej kilka nalecych do niego osb).
PODBJ PASTWA, CZYLI TERROR MASOWY (1944-1947)
Podwaliny pastwa komunistycznego pooone zostay w Polsce pod oson Armii

Czerwonej - jeli chodzi o sytuacj wewntrzn, i protektoratem Stalina - jeli chodzi
o sytuacj midzynarodow. Powyej przedstawiem w skrcie rol jednostek NKWD
w walce z przeciwnikami nowej wadzy. Obecno sowieckiego aparatu bezpieczestwa
nie ograniczaa si wszake do tego. Jego polski odpowiednik zosta stworzony
z pewnymi (istotnymi) modyfikacjami - na podobiestwo NKWD/NKGB, a budowali
go polscy komunici przeszkoleni w szkole oficerskiej NKWD (w Kujbyszewie) oraz

kilkusetosobowy korpus doradcw (sowietnikow). Pierwszy stanowisko gwnego do
radcy obj genera Sierow. Poprzez struktur doradcw szefowie z ubianki mieli pe
ny dostp do wszystkich informacji oraz wpyw na procesy decyzyjne. W ten sposb,
pomijajc nawet wsplne interesy polityczne i wsplnot ideologiczn, polski aparat
bezpieczestwa sta si czci aparatu imperium. Jeszcze mocniejsza bya zaleno
kontrwywiadu wojskowego.
Komunici byli w Polsce ugrupowaniem marginesowym i nie mieli adnych szans na
objcie wadzy drog demokratyczn. Stosunek do nich by tym bardziej negatywny, i
przewaajca cz Polakw miaa - agodnie mwic - dystans do ZSRR (i Rosji
w ogle), tote opr przeciwko wprowadzanemu systemowi politycznemu by podwj
nie silny. Przeamanie go i opanowanie pastwa stanowio wic najpilniejsze i podsta
wowe zadanie. W pierwszych latach filarami oporu byy konspiracyjne organizacje
zbrojne i polityczne oraz legalnie dziaajce partie polityczne (w istocie wpywy miaa
tylko jedna - Polskie Stronnictwo Ludowe).
Szef resortu bezpieczestwa publicznego by pierwszym przedstawicielem Komitetu
Wyzwolenia Narodowego (utworzonego w Moskwie 21 lipca 1944), ktry zjawi si na
terytorium Polski. Mona to uzna za fakt symboliczny. Min jednak rok, zanim aparat
bezpieczestwa (od 1945 Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego) zosta na tyle zor
ganizowany, i mg niemal cakowicie przej wysiek umacniania wadzy zdobytej
dziki obecnoci Armii Czerwonej i NKWD. Mniej wicej w poowie roku 1945 MBP
rozbudowao ju struktur pionw operacyjnych: zatrudniao ponad 20 tysicy funkcjo
nariuszy (nie liczc milicji), otrzymao do dyspozycji Korpus Bezpieczestwa Wewntrz
nego (KBW, okoo 30 tysicy onierzy), a kierownictwo kontrwywiadu wojskowego ob
j polski oficer. Aczkolwiek z uwagi na obecno wojsk sowieckich (w tym take wojsk
NKWD) wielu polskich historykw protestuje przeciwko uywaniu okrelenia "wojna
domowa", wadze pastwowe w istocie nie kontroloway sporcj czci terytorium kraju.
Wojna partyzancka, ktra na dosy szerok skal toczya si do roku 1947, a wyga
sa cakowicie dopiero na pocztku lat pidziesitych, bya krwawa i brutalna. Aparat
bezpieczestwa stosowa w niej szeroki repertuar dziaa: od infiltracji, przez prowoka
cje, po pacyfikacje caych rejonw. Dysponowa bezwzgldn przewag materialn (si
ognia, poborem do KBW, cznoci etc.), z ktrej bezlitonie korzysta . Na przykad
w roku 1947 wedle sprawozdania pionu do walki z podziemiem (Departament III) za
bito w starciach 1486 osb przy stratach wasnych wynoszcych 136 osb;. W duych
akcjach pacyfikacyjnych bray udzia nie tylko wojska KBW, ale take wydzielone dywi
zje regularnej armii, tote liczba przeciwnikw wadzy komunistycznej zabitych na polu
walki w latach 1945-1948 wyniosa okoo 8,7 tysica. Kierownictwo nad tymi masowy
mi operacjami sprawowaa Pastwowa Komisja Bezpieczestwa, ktrej wspprzewod
niczcymi byli minister bezpieczestwa i minister obrony narodowej. W razie potrzeby
przeprowadzano masowe deportacje. Tak wanie rozwizano problem partyzantki
ukraiskiej w poudniowowschodniej Polsce: w kwietniu i lipcu 1947 roku wysiedlono
- w ramach Akcji "Wisa" - dosownie ca ludno ukraisk (okoo 140 tysicy) i roz
proszono j starannie na ziemiach poniemieckich.
' Centralne Archiwum MSW, sygn.17/IX/36, t. 2.

Aczkolwiek w dziaalnoci aparatu bezpieczestwa nie brakowao tak finezyjnych

operacji, jak sfaszowanie wynikw referendum (czerwiec 1946) i wyborw (stycze
1947) czy rozbudowa sieci tajnych informatorw (wedug stanu na 1 stycznia 1946 byo
ich okoo 17,5 tysica), dominowaa przemoc bezporednia. Nie ma dotd wiarygod
nych i precyzyjnych oblicze, ile osb aresztowano w caym okresie. Na przykad w jed
nym tylko roku (1947) w pionie Departamentu III aresztowano okoo 32,8 tysica osb
(w tym jednak znaczn cz stanowili pospolici bandyci), pion zajmujcy si ochron
przemysu (Departament IV) aresztowa nie mniej ni 4,5 tysica osb, a w ostatnich
tygodniach przed wyborami - wsplnym wysikiem wszystkich pionw, milicji, KBW
i wojska - przez areszty przeszo co najmniej 50-60 tysicy lokalnych dziaaczy opozy
cyjnego PSL. Wcale liczne byy przypadki, kiedy funkcjonariusze bezpieczestwa doko
nywali skrytobjstw. Take na polecenie lokalnych komitetw partii komunistycznej.
ledztwa prowadzono w niezwykle brutalny sposb, bicie i tortury byy na porzdku
dziennym, a w przepenionych aresztach i wizieniach panoway nieludzkie warunki.
Moczarski Kazimierz
wizie karny, skazany
z art. 2 Dekretu z 31 VIII 1944
na doywocie
Nr sprawy: III K 161/52
Sztum, Wizienie Centralne

Z5 lutego 1955 r.
Do
Sdu Najwyszego
Izba Karna
W zwizku z wniesionym przez moich obrocw, adw. W. Winawera i adw.

Malank, wnioskiem do Sdu Najwyszego o wznowienie postpowania i rewi
zj nadzwyczajn, owiadczam, co nastpuje:
W czasie ledztwa prowadzonego przez oficera b. MBP poddany zostaem
w okresie od 9 I 1949 do 6 VI 1951 czterdziestu dziewiciu rodzajom maltretacji
i tortur, wrd ktrych wyrniaj si nastpujce metody:
1. bicie pak gumow specjalnie uczulonych miejsc ciaa (np. nasady nosa,
podbrdka i gruczow linowych, wystajcych czci opatek itp.);
2. bicie batem, obcignitym w tzw. lepk gum, wierzchniej czci nagich
stp w okolicach palcw - szczeglnie bolesna operacja torturowa;
3. bicie pak gumow w pity (seria po dziesi uderze na pit - kilka razy
dziennie);
4. wyrywanie wosw ze skroni i karku (tzw. podskubywanie gsi), z brody,
z piersi oraz z krocza i narzdw pciowych;
5. miadenie rozarzonym papierosem okolic ust i oczu;
6. przypalanie pomieniem palcw obu doni;
7. zmuszanie do niespania przez okres 7-9 dni, drog "budzenia" winia,
ktry sta w mrocznej celi, uderzeniami w twarz, zadawanymi przez dozorujce
go urzdnika b. MBP; metoda ta, nazywana przez oficerw ledczych "pla" lub
" Zakopanem", wywouje pobkaczy stan u winia i zaburzenia psychiczne,

powodujce widzenia barwne i dwikowe, zblione do odczuwanych po uyciu
peyotlu lub meskaliny.
Ponadto wspomnie musz, e przez 6 lat i 3 miesice nie wypuszczano mnie
z celi na spacer, e przez 2 lata i 10 miesicy nie byem w kpieli oraz e przez
okoo 4 i p roku byem poddany tak cisej izolacji, e nie miaem najmniejsze
go kontaktu ze wiatem zewntrznym (brak wiadomoci od rodziny, listw, ksi
ek, gazet itp.).
Omwione wyej tortury i maltretacje stosowali wobec mnie m.in. ppik Du
sza Jzef, mjr Kaskiewicz Jerzy i kpt. Chimczak Eugeniusz celem sterroryzowania
mnie i wymuszenia zezna niezgodnych zprawd, a koniecznych dla zaoonej z g
ry linii ledztwa i linii oskarenia. Dziaali oni przy wspudziale oraz z polecenia
pk. Raskiego, pk. Fejgina oraz wiceministra gen. Romkowskiego, ktry
owiadczy mi okoo 30 listopada 1948 roku w obecnoci pk. Raskiego, e
przejd "piekielne ledztwo" - co si potem rzeczywicie spenio.
("Zeszyty Historyczne" 1980, nr 53, Instytut Literacki, Pary, s.129-130).
W wielu przypadkach nie zadowalano si szybkim skazaniem oskaronych, ale rey

serowano publiczne procesy, podczas ktrych specjalnie dobrana widownia miaa upo
korzy podsdnych i da wyraz "nienawici ludu". Niektre procesy korelowano w cza
sie z majcymi nastpi akcjami politycznymi, aby uzyska w ten sposb dodatkowy
efekt propagandowy. Na przykad kierownictwo najwikszej organizacji konspiracyjnej
(Wolno i Niezawiso - WiN) oczekiwao na proces od listopada 1945 do stycznia
1947 roku - odby si on w tygodniu poprzedzajcym wybory do Sejmu. Innym chwy
tem byo skazywanie bojownikw antyniemieckiej konspiracji pod zarzutem wsppra
cy z Trzeci Rzesz. Komunici kierowali si typow dla nich logik: skoro AK nie
wsppracuje z nimi, to znaczy, e jest wrogiem, a poniewa Niemcy s take wrogiem,
to AK jest sojusznikiem Hitlera. Siedzcy w polskich wizieniach gestapowcy skadali
w tym celu faszywe zeznania, a sdziowie na tej podstawie ferowali wyroki. Jednym
z najbardziej jaskrawych przykadw "zbrodni sdowych" by proces Witolda Pileckie
go (zob. tekst w ramce) w 1948 roku. gwny punkt oskarenia w tym przypadku
brzmia: "szpiegostwo na rzecz obcego mocarstwa" - mocarstwem tym byy Polskie Siy
Zbrojne stacjonujce na Zachodzie. O wysokoci wyrokw w najwaniejszych proce
sach decydowao kierownictwo partii komunistycznej, ono take czuwao nad personal
n obsad kluczowych stanowisk w aparacie terroru.
Witold Pilecki, urodzony w 1901 roku. Waciciel redniej wielkoci folwarku.

Uczestnik wojny 1919-1920, oficer w kampanii wrzeniowej 1939 roku, wsp
twrca jednej z pierwszych organizacji konspiracyjnych pod okupacj niemieck,
Tajnej Armii Polskiej (zaprzysienie odbyo si 10 listopada 1939). W roku
1940, z wasnej inicjatywy, ale za zgod dowdztwa, da si schwyta w ulicznej
apance, aby dosta si do Owicimia i zorganizowa tam ruch oporu (numer
obozowy 4859). W kwietniu 1943 roku zbieg z obozu, wrci do dziaalnoci
konspiracyjnej, bra udzia w Powstaniu Warszawskim. Po kapitulacji jeniec ofla

gu w Murnau, po wyzwoleniu w II Korpusie generaa Andersa. Jesieni 1945 ro
ku wrci do kraju, aby kontynuowa dziaalno konspiracyjn. Zorganizowa
niewielk, ale skuteczn siatk zbierajc i przekazujc informacje do sztabu
generaa Andersa. Aresztowany 5 maja 1947 roku, torturowany, skazany na kar
mierci 15 marca 1948 roku. Wyrok wykonano 25 maja strzaem w ty gowy.
Jesieni 1947 roku zorganizowany i skoordynowany opr zosta cakowicie zama

ny. Po ucieczce z Polski kilku czoowych przywdcw PSL i aresztowaniu - czwartego
z kolei - komendanta organizacji WiN nie byo ju adnych oglnokrajowych struk
tur opozycyjnych. Sytuacja polityczna zacza si stabilizowa, spoeczestwo, wynisz
czone i zmczone wieloletni okupacj, utracio wiar w pomoc mocarstw zachod
nich. Coraz bardziej powszechna bya potrzeba przystosowania si do nie chcianej,
ale istniejcej rzeczywistoci. Przewrt komunistyczny w Czechosowacji (luty 1948)
umocni dominacj Moskwy nad ca Europ rodkowoWschodni. W Polsce partia
komunistyczna (Polska Partia Robotnicza - PPR) i jej najsilniejszy sojusznik, partia
socjalistyczna (PPS), szykoway si do zjednoczenia, co nastpio 15 grudnia 1948 ro
ku, kiedy powstaa Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR). Poprawiaa si
sytuacja gospodarcza, odbudowa ze zniszcze wojennych postpowaa, absorbujce
byo zasiedlanie ziem poniemieckich. Nic wic dziwnego, e w MBP rozwaano mo
liwo redukcji personelu i zaczto zmniejsza sie tajnych informatorw (byo ich
ju niemal 45 tysicy).
Wszystko to jednak oznaczao zarazem, i partia komunistyczna moe przej do
nastpnego etapu: sowietyzacji Polski i podporzdkowania sobie caego spoeczestwa.
PODBJ SPOECZESTWA, CZYLI TERROR POWSZECHNY (1948-1956)
Po zwyciskim "puczu praskim" i napitnowaniu Tity mniej wicej jednoczenie we

wszystkich krajach znajdujcych si w sowieckim bloku rozpoczy si podobne zjawi
ska. Ich wsplnymi cechami byy midzy innymi: wchonicie partii socjalistycznych
przez komunistyczne i utworzenie (de iure lub de facto) systemu monopartyjnego, ca
kowita centralizacja zarzdzania gospodark, forsowna industrializacja wedle modelu
stalinowskiej piatiletki, rozpoczcie kolektywizacji wsi, wzmoenie ataku na Koci.
Zmienio si wszystko lub prawie wszystko. Zmienia si take strategia terroru: nie
przestajc by masowym, sta si jednoczenie powszechny.
W latach 1945-1947 tysice osb, ktre nie podejmoway adnej dziaalnoci opozy
cyjnej - legalnej czy konspiracyjnej - staway si ofiarami pacyfikacji lub "operacji pre
wencyjnych". Jednak maszyna represji skierowana bya w zasadzie przeciwko konkret
nym i rzeczywicie aktywnym przeciwnikom partii komunistycznej. Po roku 1948 gw
nym zadaniem aparatu bezpieczestwa stao si zastraszenie i rozcignicie kontroli
nad caym spoeczestwem, take nad tymi grupami i rodowiskami, ktre nie tylko nie
zamierzay podejmowa jakichkolwiek dziaa opozycyjnych, ale mniej lub bardziej
gorliwie popieray wadz. Powszechno polegaa jednak nie tylko na tym, e kady
mg sta si jeli nie ofiar, to w najlepszym razie "przedmiotem aktywnego zaintere
sowania" aparatu bezpieczestwa. Jej istota tkwia take w tym, e ofiar mg by

rwnie czonek najwyszych wadz partyjnych czy pastwowych.
Aczkolwiek niektrzy wysocy funkcjonariusze MBP ju w 1947 roku nawolywali do
"wzmoenia czujnoci rewolucyjnej", dopiero latem roku 1948 haso to stao si obo
wizujce. Jednoczenie przypomniano dawn tez Stalina "o zaostrzaniu si walki kla
sowej". Punktem wyjcia by konflikt z Tit, ktry sta si dla Europy rodkowo
-Wschodniej tym samym, czym by swego czasu Trocki dla ZSRR. Na polskim gruncie
sprawa pojawia si wraz z napitnowaniem "odchylenia prawicowonacjonalistyczne
go", ktre zostao upersonifikowane - na przeomie sierpnia i wrzenia 1948 - w oso
bie sekretarza generalnego partii Wadysawa Gomuki. Krtko po tym w MBP utwo
rzono grup specjaln, ktra zaja si badaniem "prowokacji w ruchu robotniczym".
W poowie padziernika doszo do pierwszych aresztowa. Jeszcze nie w bezporednim
otoczeniu Gomuki, ale dla kadego, kto cokolwiek wiedzia o procesach moskiewskich
z lat trzydziestych - a komunici wiedzieli o nich duo - byo oczywiste, e jest to po
cztek nitki, ktra "prowadzi wyej".
W oglnym systemie represji te wymierzone przeciwko samym komunistom stano
wiy niewielki margines. Nie mona ich jednak bagatelizowa, nawet w przypadku Pol
ski, gdzie nie pocigny za sob zbyt wielu ofiar. Oto na przykad w poszukiwaniu
siatki "szpiegowskodywersyjnej" zwrcono uwag na korpus oficerski, a w szczegl
noci na oficerw zawodowych z armii przedwojennej. Poczone siy MBP i kontrwy
wiadu wojskowego (Gwny Zarzd Informacji - GZI) doprowadziy do aresztowania
setek wyszych oficerw, wytoczenia licznych procesw, skazania i stracenia 20 osb.
Zniknicie ze sceny publicznej (1949), a potem aresztowanie (1951) Gomuki - i pa
ruset rnego kalibru dziaaczy - byo mocnym sygnaem, ktry zmusi aparat partyjny
do cakowitej dyspozycyjnoci. Kilku wysokich funkcjonariuszy aparatu bezpiecze
stwa take znalazo si w wizieniu. Poniewa nie doszo do procesu Gomuki ("i in
nych"), zabrako w Polsce tak istotnego elementu sowietyzacji, jak procesy Rajka czy
Slanskiego.
W sprawy "prowokacji w ruchu robotniczym" zaangaowana bya znikoma cz
aparatu (liczcy okoo 100 osb Departament X), ktry od roku 1949 by intensywnie
rozbudowywany (do 34 tysicy funkcjonariuszy w 1952). W lutym tego roku Sekreta
riat KC krytycznie oceni prac MBP, nakaza "intensyfikacj dziaa" i rozbudow sie
ci tajnych informatorw. Przy Biurze Politycznym powoana zostaa staa Komisja do
spraw Bezpieczestwa, na ktrej czele stan osobicie Bolesaw Bierut (po Gomuce
przywdca partii). Komisja ta zajmowaa si zarwno najwaniejszymi ledztwami, jak
i problemami organizacyjnymi MBP i GZI oraz dawala oglne wytyczne.
Jednym z podstawowych zada staa si obecno "bezpieki" - jak potocznie nazy
wano aparat bezpieczestwa - we wszystkich dziedzinach ycia spoecznego. Uznano,
i sie informatorw (rozbudowana do okoo 74 tysicy osb) ju nie wystarcza, i latem
1949 roku utworzono ogniwa aparatu - Referaty Ochrony (RO) - wprost w przedsi
biorstwach. Po paru latach RO dziaay w okoo 600 zakadach pracy. Szczeglnie in
tensywnie rozbudowywany by "pion" ochrony gospodarki, ktry podzielony zosta na
Istnieje na ten temat kilka hipotez, m.in. taka, e Bierut umiejtnie przeciwstawi si naciskom Mo
skwy, albo - odwrotna - e to Stalin nie zgadzal si na pynce z Warszawy propozycje wytoczenia procesu.
Zadna jednak nie ma, jak dotd, oparcia w dokumentach.
kilka departamentw. W latach 1951-1953 on wanie najaktywniej zapenia wizienia

(5-6 tysicy osb rocznie) i mia najbardziej rozbudowan sie agenturaln (26 tysicy
osb). Kada awaria czy poar w fabryce traktowane byy z gry jako wynik sabotau
lub nawet dywersji. W niektrych przypadkach aresztowano po kilkadziesit osb
z jednego zakadu pracy. W ramach "ochrony instytucji pastwowych" "pion" ten opi
niowa rwnie kandydatw na studia techniczne - w 1952 roku wyda negatywne
wnioski i uniemoliwi ksztacenie si okoo 1500 modych ludzi.
Osobnym rozdzialem bya "ochrona spdzielczoci wiejskiej" (czyli procesu kolek
tywizacji) oraz kontrola przestrzegania dekretw o przymusowych dostawach zboa
i misa. W tym wypadku aparat bezpieczestwa nie by instytucj najbardziej aktywn:
zajmowaa si tym milicja oraz Komisja Specjalna do Walki z Naduyciami i Szkodnic
twem Gospodarczym (utworzona jeszcze w 1945). Ju sama nazwa, nawizujca do so
wieckiej Czeka, siaa strach. Zdarzao si, e za niewywizywanie si z dostaw trafiao
do aresztw po kilka tysicy chopw z kadego wojewdztwa (byo ich 15), a cen za
wolno stanowio podpisanie zobowizania do oddania kontyngentu. "Bezpieka" i mi
licja dokonyway aresztowa wedug przygotowanego planu politycznego: chodzio
o to, aby wsadza do wizie bogatszych gospodarzy ("kuakw"), nawet jeeli wywi
zali si z obowizku. Ludzi takich przetrzymywano tygodniami w aresztach, nie prbu
jc nawet wszcz ledztwa. Wyroki, jeli wreszcie zapaday, czsto zawieray klauzul
o przepadku znalezionego zboa czy byda, a nawet konfiskacie mienia. Cho komisja
dziaaa take na wsi, w zasadzie zajmowaa si ludnoci miejsk. Najwicej wyrokw
zapadao w sprawach o spekulacj, czyli z reguy sprzeda na czarnym rynku, a w latach
1952-1954 za "chuligastwo". Decyzje komisji staway si coraz bardziej restrykcyjne:
w latach 1945-1948 orzeka kar obozu pracy wobec okoo 10,9 tysica osb, natomiast
w latach 1949-1952 skazaa na tak kar okoo 46,7 tysica. W sumie do roku 1954 do
obozw pracy wysano okoo 84,2 tysica osb. Nie byy to oczywicie wyroki za "prze
stpstwa polityczne" - te w Polsce zapaday zawsze w sdach - ale restrykcyjny charak
ter dziaa zarwno na wsi, jak i wobec "spekulantw" wynika z oglnej represyjnoci
systemu, ze stosowania raczej metody kija ni marchewki.
Aparat bezpieczestwa zajmowa si wszake gwnie ciganiem dawnych konspira
torw - na rwni z okresu okupacji i z lat powojennych - byych czonkw PSL, onie
rzy, ktrzy wrcili z Zachodu, przedwojennych urzdnikw, dziaaczy politycznych, ofi
cerw. W pocztkach roku 1949 ujednolicono "ewidencj elementu podejrzanego",
ktry podzielono na kilkadziesit kategorii.1 stycznia 1953 roku w kartotekach znajdo
wao si okoo 5,2 miliona osb, a wic blisko jedna trzecia dorosej ludnoci. Cho nie
istniay ju adne nielegalne organizacje, rokrocznie odbyway si, czsto publiczne,
procesy. Kontyngentu winiw dostarczay te rnego rodzaju "operacje prewencyj
ne": na przykad w padzierniku 1950 roku, w ramach Akcji "K", uwiziono w cigu
jednej nocy okoo 5 tysicy osb. Po opadniciu fali aresztowa w latach 1948-1949 do
wizie trafiao coraz wicej ludzi: w samym tylko roku 1952 ponad 21 tysicy. W re
zultacie w poowie 1952 roku byo w Polsce - wedle oficjalnych, acz wwczas cile taj
nych danych - 49,5 tysica winiw politycznych. Utworzono te osobne wizienie dla
modocianych "przestpcw politycznych" (w 1953 roku byo w nim 2,5 tysica wi
niw).
Po likwidacji opozycji gwn instytucj nie podporzdkowan wadzy by Koci
katolicki, od wiosny 1948 roku coraz baczniej obserwowany i coraz czciej atakowany.
W roku 1950 do wizie trafili pierwsi biskupi, a gwne uderzenie nadeszo ju po

mierci Stalina, we wrzeniu 1953 roku: proces biskupa Kaczmarka (wyrok 12 lat) i in
ternowanie prymasa Wyszyskiego. W sumie przez wizienia przeszo ponad 100 ksi
y. Szczeglnie ostro przeladowano wiadkw Jchowy, ktrzy in gremio uznawani byli
za "szpiegw amerykaskich". W 1951 roku ponad 2 tysice czonkw tej sekty przeby
wao w wizieniach.
We Wronkach
Staszek: Niewtpliwie najgroniejsz chorob w latach powojennych bya

w Polsce grulica. Z leczeniem byo krucho, a w wizieniach wrcz beznadziej
nie. [...]
Zdarzyo si to we Wronkach jeszcze przed 1950 rokiem. Siedziao nas w celi
siedmiu. Cela bya niewielka, osiem metrw kwadratowych, miejsca dla wszyst
kich niezwykle mao. [...] Pewnego dnia wpuszczono do celi smego nieszczni
ka. Od razu zorientowalimy si, e co tu nie gra. Nie dano mu miski ani koca,
a mia wygld czowieka bardzo chorego, gorczkowe wypieki na twarzy i bdny
wzrok. Okazao si, e ma rozpadow grulic, a cae ciao pokryte wrzodami
gruliczymi. Widziaem przeraenie na twarzach kolegw, mnie rwnie zrobio
si nijako. Ten czowiek by jak ywa mier, a przynajmniej jak jej zwiastun dla
nas, ktrzy mimo wysokich wyrokw liczylimy przecie, e jako dochrapiemy
si kiedy wolnoci. Wszyscy zaczlimy si od niego odsuwa. atwo sobie wy
obrazi tak absurdaln sytuacj, kiedy na omiu metrach kwadratowych sied
miu ludzi zaczyna unika smego! Sytuacja zacza by drastyczna, kiedy przy
niesiono pierwszy posiek. Przecie ten czowiek nie mia wasnej miski i nikt
z obsugi ani myla mu j przynie! Patrzylem na tamtych, oni take spogldali
jeden po drugim i w ogle kady unikal patrzenia nie tylko jemu, ale i sobiena
wzajem w oczy.
Nie mogem znie tej sytuacji, dalem mu swoj misk. Powiedziaem, eby
zjadl, a ja potem. Wtedy on t martw twarz (apatyczn zupenie, chyba byo
mu wszystko obojtne) zwrci si do mnie i usyszaem wyznanie: "Panie kole
go, ale ja ju dogorywam, to kwestia dni". - "Jedz pan na zdrowie" - ja mu na to
i widz ich przeraony wzrok na sobie. Odtd nie tylko jego, ale i mnie zaczli
unika". Kiedy on zjadl, wymylem misk t odrobin wody, ktra bya w dzban
ku, i zjadem moj porcj. [...]
(Danuta Suchorowska, "Wielka edukacja. Wspomnienia winiw polity

cznych PRL 1945-1956", Agencja Omnipres, Warszawa 1990, s. 92-93).
Mona powiedzie, e w wizieniach siedzieli "wszyscy" - czonkowie Biura Poli

tycznego, wysocy urzdnicy pastwowi II Rzeczypospolitej (w tym byy premier), ge
neraowie, ludzie z dowdztwa Armii Krajowej, biskupi, "chopcy z lasu", ktrzy wal
czyli przeciwko Niemcom, a potem przeciwko komunistom, chopi stawiajcy opr
przed wstpieniem do kochozu, robotnicy z kopalni, w ktrej wybuch poar, modzi
ludzie, ktrzy rozbijali propagandowe gabloty lub wypisywali hasa na murach. Cho
dzilo nie tylko o wyeliminowanie ich z ycia publicznego czy uniemoliwienie robie
nia tego, co robili. Jednym z gwnych celw systemu powszechnego terroru byo
utrzymywanie spoeczestwa w strachu, sprzyjanie donosicielstwu, rozbijanie wizi
spoecznych.
Od koca 1953 roku jak si wydaje, komunikat o rozstrzelaniu Berii odegra tu
decydujc rol) system ten zacz stopniowo agodnie: zahamowano rozrost sieci in
formatorw, poprawiy si warunki w wizieniach, cz winiw wypuszczano na
"urlopy zdrowotne", procesy byy rzadsze, a wyroki lejsze, ustao praktycznie bicie
i maltretowanie. Zmiany nastpoway te w samym aparacie represji: zwolniono z pra
cy cz szczeglnie gorliwych ledczych, zlikwidowano Departament X, ograniczano
personel. "Bomba" wybucha 28 wrzenia 1954 roku, gdy rozgonia Radia Wolna Eu
ropa zacza nadawa cykl relacji Jzefa wiaty, wicedyrektora Departamentu X,
ktry w grudniu 1953 roku "wybra wolno". W cigu kilku tygodni przeprowadzono
reorganizacj - w miejsce MBP powstay Ministerstwo Spraw Wewntrznych (MSW)
i odrbny Komitet do spraw Bezpieczestwa Publicznego (KBP), zwolniono ze stano
wisk ministra i trzech z piciu wiceministrw, w grudniu z wizienia wyszed Gomu
ka, za to do celi trafi byy dyrektor Departamentu ledczego, Jzef Raski. Zlikwi
dowano te Komisj Specjaln do Walki z Naduyciami. W styczniu KC potpil "bdy
i wypaczenia", zrzucajc ca win na aparat bezpieczestwa, ktry - jakoby - "sta
ponad parti". Aresztowano kilku kolejnych oprawcw z MBP, trwaa redukcja pra
cownikw.
Nie byo to malo, ale w gruncie rzeczy zmiany miay charakter raczej kosmetyczny.
W 1955 roku w wizieniach byo wci okoo 30 tysicy winiw politycznych, a w po
owie roku odby si proces byego ministra Wodzimierza Lechowicza, tego samego,
ktry pierwszy zosta aresztowany w padzierniku 1948 roku przez grup specjaln. A
do kwietnia 1956 roku siedzia w wizieniu (bez wyroku) Marian Spychalski, jeszcze
w listopadzie roku 1949 czonek Biura Politycznego. Jeli chodzi o same represje,
prawdziwa "odwil" przysza dopiero po XX Zjedzie KPZR i mierci Bieruta: oglo
szono amnesti (po ktrej zreszt w wizieniach pozostao ponad 1,5 tysica "politycz
nych"), rehabilitowano niektrych skazanych, zmieniono prokuratora generalnego, mi
nistra sprawiedliwoci, aresztowano byego wiceministra bezpieczestwa i dyrektora
Departamentu X, wizienia wyczono z gestii MSW i przekazano Ministerstwu Spra
wiedliwoci. W zwizku z walkami frakcyjnymi na szczytach wadzy aparat represji
"straci busol", otrzymywa sprzeczne sygnay lub nie otrzymywa ich wcale, niektrzy
tajni informatorzy odmawiali wsppracy. Trway te redukcje.
Nie byo jednak jeszcze projektw o znaczeniu strategicznym - aparat stara si
wci ledzi ludzi nalecych do tych samych kategorii, z ktrych rekrutowali si do
niedawna (lub nadal) winiowie, prowadzono kilkadziesit tysicy spraw operacyj
nych, sie tajnych informatorw nawet po redukcjach liczya okoo 34 tysicy osb, po
wtarzano slogany o "czujnoci" etc. System powszechnego terroru nie zosta zamany,
ale stopniowo agodnial. Odegra zreszt swoj rol: z wizie wychodzili zmaltretowa
ni przeciwnicy komunizmu, a tysice spord najbardziej aktywnych zgino. Waniej
sze moe byo jednak to, e spoeczestwo wiedziao ju dobrze, do czego zdolni s
"obrocy demokracji ludowej".
REALNY SOCJALIZM, CZYLI SYSTEM REPRESJI SELEKTYWNEJ

(1956-1981)
Kataklizm "twardego" stalinizmu trwa w Polsce stosunkowo krtko, a wrd zmian,

ktre po nim nadeszy, znalaza si te nowa strategia sub bezpieczestwa. Sprowa
dzaa si ona, najoglniej rzecz biorc, do cisej, ale moliwie dyskretnej kontroli spo
eczestwa, ze zwrceniem szczeglnej uwagi na dawn opozycj (legaln i konspira
cyjn), Koci katolicki oraz rodowiska intelektualne.
Wadze oczekiway od aparatu bezpieczestwa stalej gotowoci do tumienia maso
wych wystpie ulicznych. Wynikao to z dotkliwego dowiadczenia rewolty w Poznaniu
w czerwcu 1956 roku, kiedy to aparat bezpieczestwa, milicja, nawet KBW okazay si
cakowicie nie przygotowane - zarwno ideologicznie, jak i technicznie - na wybuch
strajku, manifestacj dziesitkw tysicy ludzi, atakowanie gmachw publicznych.
Mona powiedzie, e bunt poznaski by ostatnim akordem "wojny domowej" z lat
1945-1947 (manifestanci uyli broni palnej, co si nigdy pniej nie zdarzyo), a zara
zem pierwszym masowym protestem o formach typowych dla realnego socjalizmu (zaj
cia zaczy si od strajku o podou ekonomicznym). Reakcja partii bya niezwykle
brutalna: premier owiadczy, e "rka wycignita na wadz ludow zostanie odci
ta", do akcji weszo wojsko, z broni pancern wcznie, zgino okoo 70 osb, kilka
set aresztowano, a kilkudziesiciu wytoczono procesy. Wyroki zapaday jednak w "kli
macie Padziernika" i byy agodne.
Krtko po synnym VIII Plenum KC (19-21 padziernika 1956) dokonano general
nej reorganizacji: zlikwidowano KBP i wcielono sub bezpieczestwa (SB) do MSW
Ponownie, tym razem a o 40%, zmniejszono liczb funkcjonariuszy (do 9 tysicy), zre
zygnowano z usug 60% tajnych informatorw, zlikwidowano ostatecznie Referaty
Ochrony w fabrykach, zamknito ponad poow prowadzonych rozpracowa operacyj
nych. Do Moskwy wrcili ostatni doradcy, a na ich miejsce zjawia si oficjalnie akredy
towana misja KGB. Dokonano te kolejnych zmian personalnych, usuwajc wikszo
wysokich rang funkcjonariuszy (notabene gwnie pochodzenia ydowskiego), co
otwierao drog awansu "modym kadrom". Nastpio wic wyrane "odchudzenie"
aparatu represji. Kierownictwo partii, w tym osobicie Gomuka, przeciwstawili si jed
nak prbom "rozliczenia" konkretnych funkcjonariuszy, ograniczajc si do kilku wyci
szonych procesw. Czyniono tak w obawie przed demobilizacj aparatu, ktry przecie
nie przestawa by potrzebny.
Ju na pierwszej naradzie oglnokrajowej MSW (luty 1957) minister Wicha powie
dzial, e "przy nieslusznoci tezy o zaostrzaniu si walki klasowej [...] trzeba jednocze
nie wiedzie, e walka ta trwa, a obecnie mamy powane dowody jej nasilenia i za
ostrzenia"'. Taka wanie bya ich logika: teza "o zaostrzaniu" jest niesluszna, niemniej
"mamy dowody", e walka "zaostrza si". Od tej pory a do koca istnienia systemu
aparat bezpieczestwa, a take inne "aparaty" - partyjny, propagandowy, wojsko - yy
w tej ambiwalencji.
W istocie czekao w aparat ponad dwadziecia lat cichej, spokojnej i systematycz
nej pracy, przerywanej od czasu do czasu falami strajkw i rewolt. Praca ta polegaa
Centralne Archiwum MSW, sygn.171I'%268, t. 7

w zasadzie na rozbudowie systemu kontroli, do ktrej uywano zarwno "czynnika

ludzkiego", czyli sieci agenturalnej, jak i technik operacyjnych. One wanie - podsu
chy, kontrola korespondencji - byy wytrwae udoskonaane. W latach siedemdziesi
tych, w epoce Gierka, SB szczegln uwag zwracao na gospodark, tyle e ju nie
w stylu dawnych Referatw Ochrony, lecz skupiajc si na stosowanych technologiach,
opacalnoci produkcji etc. Awarie nie prowadziy do aresztowania robotnikw czy in
ynierw, za to odpowiednie instancje partyjne wywieray dyskretny nacisk, by usuwa
z pracy "niegospodarnych" dyrektorw. MSW miao w swych rkach wydajny a bezuy
teczny w latach stalinowskich instrument nacisku: decyzje o przyznaniu (zawsze jedno
razowego) paszportu. Wykorzystywano to przede wszystkim do zbierania informacji
o tym, co dziao si w instytucjach, zakadach pracy, uczelniach, gdy paszport by do
brem luksusowym i za jego zdobycie wielu byo gotowych na wszystko.
Powoli, ale wytrwae SB powikszao swoj liczebno i sie informatorw, przede
wszystkim tam, gdzie uwaano to za szczeglnie wane z uwagi na generaln lini poli
tyczn partii komunistycznej. I tak narastajce tendencje do ograniczania roli Kocioa
spowodoway, i zajmujcy si nim zesp rozrs si do kilkuset osb i trzeba byo
utworzy (czerwiec 1962) osobny departament, gdy za w roku 1967 na porzdku
dziennym stana sprawa walki z "syjonizmem", pojawi si specjalny wydzia zatrud
niajcy kilkudziesiciu funkcjonariuszy. Aparat MSW dostarcza wwczas odpowied
nich informacji lokalnym organizacjom partyjnym, ktre przypuszczay atak na wskaza
ne osoby. Suba Bezpieczestwa bya - zreszt nie tylko w Polsce, ale take w ZSRR
gwnym inspiratorem pastwowopartyjnego "antysemityzmu bez ydw".
Daleko idca penetracja rnych rodowisk spoecznych powodowaa, i nielegalne
organizacje, ktre - rzadko zreszt - prbowano tworzy, okazyway si efemerydami.
Ich czonkowie, bardzo czsto zupenie miodzi ludzie, stanowili wikszo wrd nie
licznych winiw politycznych, ktrych liczba nie przekraczaa jednorazowo kilkudzie
siciu osb. Podobnie skrupulatnie pilnowano intelektualistw, a w razie zgaszanej
przez wadze polityczne potrzeby zawsze mona byo "wykry" kogo, kto wsppracuje
z Radiem Wolna Europa czy pisze teksty do wydawnictw emigracyjnych. Sporadyczne
aresztowania z tych powodw miay miejsce zwaszcza w pierwszej poowie lat sze
dziesitych, a najgoniejszym winiem by leciwy ju popularny pisarz, Melchior Wa
kowicz. Szczegln uwag SB przycigali rnego rodzaju odszczepiecy z komuni
stycznego pnia. Zdarzao si wic, e aresztowano jakiego trockist czy maoist, co
w opinii publicznej przechodzio bez echa. Nieco goniej byo o procesie Jacka Kuro
nia i Karola Modzelewskiego (1965). Najwiksza aresztowana grupa to 48 czonkw
nielegalnej organizacji "Ruch" zatrzymanych w 1970 roku. Liderzy otrzymali wysokie
jak na te agodne czasy wyroki (7-8 lat).
Najaktywniejszy by aparat bezpieczestwa wwczas, gdy dochodzio do masowych
strajkw i manifestacji. Rozpocza je modzie niezadowolona z porzucenia "ideaw
Padziernika 1956". Ju rok po dojciu Gomuki do wadzy wybuchy zamieszki, kiedy
studenci Warszawy wystpili z protestem przeciwko likwidacji popularnego tygodnika
"Po prostu", dziesitki osb zosta o pobitych, kilkanacie skazanych. Nieporwnanie
wiksz skal miay strajki i manifestacje studenckie w marcu 1968 roku. Nie tylko bru
talnie rozpraszano manifestacje, ale zatrzymano okoo 2,7 tysica osb, okoo tysica
stano przed sdami (rnych typw), kilkadziesit zosta o skazanych na paroletnie
wizienie, kilkaset wcielono do wojska na kilkumiesiczne przymusowe "szkolenie".
W pierwszej poowie lat szedziesitych miay te parokrotnie miejsce ataki milicji na

ludzi gromadzcych si w obronie nielegalnie zbudowanych kaplic czy krzyy. Wpraw
dzie kary sdowe byy agodne i nieliczne, ale setki osb zostao pobitych, wiele te
skazano na grzywny.
Najpowaniejsze jednak byy wystpienia robotnikw. Szczeglnie drastyczne za
mieszki w grudniu 1970 roku objy wszystkie wiksze miasta Wybrzea. Doszo ww
czas do uycia broni na skal podobn do tej z czerwca 1956 roku w Poznaniu. Wedle
oficjalnych danych zgino okoo 40 osb, byy setki rannych, tysice pobitych, w tym
wielu ju po zatrzymaniu przez milicj i na komisariatach. Stosowano wwczas tak
zwane cieki zdrowia, polegajce na przepdzaniu aresztanta przez szpaler bijcych
go palkami milicjantw. Charakterystyczne jednak, i po wydarzeniach grudniowych
nie podjto prby przeprowadzenia procesw. Wszyscy aresztowani manifestanci zo
stali po usuniciu Gomuki zwolnieni, ale niektrych przywdcw strajkowych szyka
nowano w miejscu pracy. Cho istniay ju wyspecjalizowane jednostki MO, do tumie
nia zamieszek kierowano wojsko. Odmiennie natomiast rozwizano problem krtko
trwaych strajkw w kilku miastach w czerwcu 1976 roku. Manifestantw rozproszono
tylko silami milicji, ktra nie uywaa broni palnej, a jednak kilka osb ponioso
mier. Aresztowano natomiast okoo tysica osb, kilkaset zostao ukaranych karami
administracyjnymi, zapado kilkadziesit wyrokw wizienia.
Gdyby ci, ktrzy podjli decyzj, aby skazywa robotnikw strajkujcych w 1976 ro
ku, wiedzieli, jakie bd tego reperkusje, by moe wstrzymaliby si przed takimi dzia
aniami. Ot na korytarzach sdw doszo do kontaktw midzy rodzinami sdzonych
a grupkami opozycyjnie nastawionej modziey i intelektualnymi opozycjonistami, co
dao asumpt do wystpienia w obronie praw czowieka i utworzenia - pierwszych od li
kwidacji PSL w roku 1947 - opozycyjnych organizacji (Komitet Obrony Robotnikw,
Ruch Obrony Praw Czowieka i Obywatela). Wadze znalazy si w nowej dla siebie sy
tuacji i musiay si zdecydowa na form reakcji. Z rnych powodw, przede wszyst
kim z uwagi na polityk midzynarodow i rosnce uzalenienie finansowe od Zacho
du, ostatecznie wybrano taktyk nkania: wielokrotne zatrzymywanie w areszcie na
(zezwolone prawem) 48 godzin, zwalnianie z pracy, zastraszanie, pozbawianie prawa
wyjazdu za granic, konfiskata urzdze poligraficznych etc. SB szybko rozbudowywa
o sie agenturaln, a w 1979 roku "reaktywowano" osobny departament "ochrony go
spodarki", obawiajc si, e wpywy opozycji sign do zakadw pracy.
Nie na wiele si to przydalo, gdy latem 1980 roku ruszya znw fala strajkowa. Acz
kolwiek w kierownictwie MSW przewaali zwolennicy "twardego kursu" wobec straj
kujcych, wadze partyjne nie zdecydoway si na prb rozbicia strajkw si. Zreszt
- jak skonstatowano na jednym z posiedze Biura Politycznego - nie dysponowano si
ami odpowiednio licznymi i dostatecznie przygotowanymi do zamania strajku kilkuset
tysicy ludzi w kilkuset fabrykach. Zapewne gdyby robotnicy wyszli z fabryk na ulice,
doszoby do star. Tym razem jednak, inaczej ni w latach 1956, 1970 i 1976, strajkujcy
dziaali w myl synnego hasa, ktre rzuci Jacek Kuro: "Nie palcie komitetw [par
tyjnych], zakadajcie wasne".
Taktyk stosowan wobec opozycji przeniesiono - w pewnym sensie - na stosunek do
"Solidarnoci". Celem bya likwidacja zwizku, ale zakadano, e dokona si to przez
osabienie go i skcenie od wewntrz, co umoliwi wchlonicie w struktury (takie jak
Front Jednoci Narodu) kontrolowane przez parti. Ju w padzierniku 1980 roku
MSW i Sztab Generalny zaczy przygotowania do wprowadzenia stanu wojennego, na

co szczeglny nacisk kada Moskwa. Na razie MSW zaczo intensywnie infiltrowa
"Solidarno" (latem 1981 w samej Warszawie byo ju okoo 2,4 tysica tajnych wsp
pracownikw) oraz przyjo taktyk konfrontacji odcinkowych. Chodzio w niej o "son
dowanie" reakcji zwizku na takie dziaania, jak zatrzymywanie dziaaczy na 48 godzin
czy uycie milicji do "wyzwalania" budynkw lokalnej administracji okupowanych przez
protestujcych. Ju w lutym 1981 roku gotowe byy listy dziaaczy, ktrych miano inter
nowa (a take wyznaczone wizienia), ale kierownictwo partii utrzymywao taktyk n
kania i drobnych prowokacji. Niektre prowadziy do niezwykego wzrostu napicia, jak
w marcu 1981 roku w Bydgoszczy, gdzie milicja pobia kilku dziaaczy zwizkowych.
W tych dziaaniach - raczej pasywnych - polski aparat bezpieczestwa uzyska po
raz pierwszy swoiste wsparcie: po strajkach z lata 1980 roku utworzono w Warszawie
(na mocy porozumienia) Grup Operacyjn Stasi. Byo to ewenementem, cho od kil
ku ju lat istniaa intensywna wsppraca w skali caego bloku sowieckiego w zakresie
kontroli i zwalczania demokratycznej opozycji, koordynowana przez KGB".
Stan taki trwa a do pocztku grudnia roku 1981, kiedy to - najwyraniej "wypr
bowujc" moliwoci mobilizacyjne "Solidarnoci" - jednostka antyterrorystyczna mili
cji rozbia si strajk okupacyjny studentw Wyszej Szkoy Poarnictwa w Warszawie.
Dziesi dni pniej, w nocy z 12 na 13 grudnia, wprowadzono na terenie caej Polski
stan wojenny.
STAN WOJENNY, CZYLI PRBA REPRESJI MASOWYCH
Bya to wielka operacja policyjnowojskowa, przygotowana z uderzajc precyzj:

do bezporedniej akcji wprowadzono 70 tysicy onierzy, 30 tysicy milicjantw,
1750 czogw,1900 wozw bojowych, 9 tysicy samochodw, kilka eskadr helikopte
rw i samoloty transportowe. Siy te, skoncentrowane w kilkunastu najwikszych
miastach i orodkach przemysowych, miay za zadanie likwidacj strajkw, ktrych
si spodziewano, oraz sparaliowanie ycia codziennego, aby utrudni dziaania "So
lidarnoci", a zarazem zastraszy spoeczestwo. Wyczono telefony (co spowodo
wao liczne przypadki mierci osb, do ktrych nie mona byo wezwa karetki pogo
towia), zamknito granice i stacje benzynowe, na poruszanie si poza miejscem
zamieszkania konieczne byy przepustki, wprowadzono godzin policyjn, obowizy
waa cenzura korespondencji krajowej i zagranicznej. Uderzenie byo skuteczne:
w cigu dziesiciu dni ugaszono wszystkie strajki i rozproszono manifestacje. Zabito
14 osb, kilkaset byo rannych, aresztowano okoo 4 tysicy strajkujcych, a pierwsze
procesy, zakoczone wyrokami od 3 do 5 lat (najwyszy opiewa na 10), odbyy si
w Wigili Boego Narodzenia, wszystkie przed sdami wojskowymi, ktre sprawowa
y jurysdykcj nad "przestpstwami przeciwko prawom stanu wojennego". Przygoto
wane do udzielenia pomocy wojska sowieckie, enerdowskie i czechosowackie mogy
odwoa stan gotowoci bojowej.
Drug warstw represji byo internowanie dziaaczy opozycji i "Solidarnoci", ktre
rozpoczto tu przed pnoc 12 grudnia. W cigu kilku dni na mocy decyzji admini
KGB, jak wspomniaem wyej, miaa swoje przedstawicielstwo od 1956 r.; grupy Stasi w Bugarii, Cze
chosowacji i na Wgrzech (mniej liczne ni warszawska) zostay utworzone dopiero w 1986 r.
stracyjnych w 49 "orodkach odosobnienia" - lecych poza duymi miastami - znala

zo si okoo 5 tysicy osb. Chodzio nie tylko o sparaliowanie zwizku, ale take
o prb wprowadzenia na stanowiska zajmowane przez internowanych "swoich" ludzi,
najczciej po prostu tajnych wsppracownikw SB. System internowania, stosowany
przez kilka nastpnych miesicy, mia by "mikk" form uwizienia, jednoczenie a
tw do zastosowania, gdy nie trzeba byo ani sankcji prokuratorskich, ani wytaczania
procesw. Wobec aresztowanych, skazanych i internowanych dziaaczy "Solidarnoci"
w zasadzie nie stosowano "niedozwolonych metod", signito raczej do technik per
swazyjnych (ale w warunkach przymusu). SB nasilio werbunek informatorw, naka
niano - take przy uyciu szantau wobec rodzin - do emigracji.
Ekipa generaa Jaruzelskiego bya pod silnym naciskiem partyjnych radykaw, licz
nych zwaszcza wrd tak zwanego redniego aktywu, emerytowanych funkcjonariuszy
MSW, aparatu partyjnego i wojska. Utworzono Grupy Samoobrony (cho nikt ich nie
atakowa), ktrych czonkowie zostali uzbrojeni w pistolety. Domagano si surowych
wyrokw, z kar mierci wcznie, i postawienia internowanych przed sdami. Jednym
sowem, domagano si masowego terroru, zamiast - zbyt agodnych - masowych repre
sji. Mimo prowadzenia agresywnej kampanii propagandowej przeciwko "Solidarnoci"
kierownictwo partii nie zdecydowao si na tak radykalne dziaania. Przeway pogld,
aby raczej rozadowywa napicie spoeczne ni ama opr stalinowskimi metodami.
Nie oznaczao to oczywicie pobaliwoci. Manifestacje, ktre z reguy odbyway si
z okazji 1 Maja, wita narodowego (3 Maja) i w rocznic zakoczenia strajkw 1980 ro
ku (31 sierpnia), byy brutalnie rozpdzane. Po kadej zatrzymywano tysice ludzi, a setki
staway przed sdami. Kilka osb (co najmniej 6) zastrzelono. Co pewien czas organizo
wano publiczne procesy bardziej znanych dziaaczy podziemnej "Solidarnoci", ktrych
zapano - skazywano ich na kary do 5 lat. W wizieniach, nawet po likwidacji orodkw
internowania (grudzie 1982) i formalnym odwoaniu stanu wojennego (22 lipca 1983),
siedziao zawsze od kilkuset do tysica osb skazanych za dziaalno w zdelegalizowa
nym zwizku, druk lub kolporta podziemnych gazetek i ksiek, czasem nawet za zbie
ranie skadek na pomoc dla ju uwizionych. Niektrzy dziaacze byli wielokrotnie aresz
towani, zdarzay si zatrzymania w sytuacjach, w ktrych areszt najwyraniej kolidowa
z interesami pastwa (np. w czasie polskoydowskich obchodw czterdziestolecia po
wstania w getcie). wadze stosoway te rnorodne "agodne szykany": zwalnianie ze
stanowisk lub z pracy, odmowy wydania paszportu, karanie wysokimi grzywnami za nie
istotne przewinienia. Szczeglnie dotkliwe byo wyrzucanie z pracy: zastosowano je mi
dzy innymi wobec wielu tysicy strajkujcych w grudniu 1981 roku, a najgoniejsza bya
"weryfikacja" dziennikarzy, w ktrej wyniku zwolniono ponad tysic osb.
Z wyjtkiem kilku pierwszych tygodni po 13 grudnia nie stworzono jednak atmosfe
ry strachu porwnywalnej z latami 1948-1956. Aparat bezpieczestwa nasili natomiast
dziaania nazywane enigmatycznie "operacyjnymi". Obok zwyczajowych - takich jak
podsuch, perlustracja, werbunek w wyniku szantau - na szerok skal stosowano cay
zestaw czynnoci, ktre nazywa si w jzyku sub tajnych dezinformacj i dezintegra
cj. Zaczo si to ju w latach siedemdziesitych, kiedy w MSW powoano Samodziel
n Grup "D" (od dezintegracja) i jej terenowe filie. A do roku 1981 zajmowaa si
ona zasadniczo Kocioem i rodowiskami przykocielnymi. Po wprowadzeniu stanu
wojennego dziaaniami "D" objto na szerok skal "Solidarno". Mnoyy si uszko
dzenia mienia (np. niszczenie samochodw, podpalanie mieszka), pobicia przez "nie
znanych sprawcw", groenie mierci (telefoniczne lub w anonimowych listach), dru

kowano faszywe ulotki i gazetki "podziemne", stosowano te porwania z wywiezie
niem poza miasto i porzuceniem po zaaplikowaniu rodkw odurzajcych. Podczas in
terwencji milicji zdarzay si miertelne pobicia (m.in. licealisty Grzegorza Przemyka
na komendzie milicji w 1983).
Najgoniejszym wydarzeniem tego rodzaju byo bez wtpienia zamordowanie
przez funkcjonariuszy komrki "D" Departamentu IV MSW ksidza Jerzego Popie
uszki (19 padziernika 1984). Wedle oficjalnej (i dotd nie obalonej sdownie) wersji
dziaali oni na polecenie bezporedniego przeoonego, bez rozkazu "z gry". Istnieje
w tym wzgldzie wiele wtpliwoci, gdy aktywno operacyjna aparatu bezpiecze
stwa bya cile kontrolowana, a na wszystkie waniejsze akcje konieczna bya zgoda
na szczeblu ministra. W tym przypadku samo MSW ujawnio sprawcw, ktrzy zostali
skazani, ale w co najmniej kilku innych przypadkach mierci ksiy lub osb zwiza
nych z "Solidarnoci" sprawcy pozostali nieznani. Jeli sdzi po reakcjach spoecz
nych, dziaalno "typu D" nie odegraa oczekiwanej roli zastraszenia caych rodo
wisk. Wydaje si, e skutki byy raczej odwrotne: wiele osb i caych grup nabierao
dodatkowej determinacji.
Po ostrych konfrontacjach w pierwszych dniach i masowych represjach zwizanych
z manifestacjami, ktre najwikszy zasig przybray w latach 1982-1983, w ciguna
stpnych lat przewaaa "mikka" represja. Osoby dziaajce w podziemiu wiedziay,
e grozi im wyrok nie wikszy ni par lat, a czste amnestie rozadowyway wizienia.
Dotkliwe byy rnego rodzaju szykany i psychiczne naciski, ale system ten oczywicie
daleko odbiegal od stalinowskiego wzoru.
OD ROZEJMU DO KAPITULACJI, CZYLI BEZRADNO (1986-1989)
Stan taki istnia do pnego lata 1986 roku, kiedy to - zarwno pod wpywem "pie
riestrojki" i "glasnosti", jak i ugrznicia polskiej gospodarki na mielinie - ekipa ge
neraa Jaruzelskiego zacza szuka wrd opozycji orodkw, z ktrymi bdzie moga
zawrze kompromis. Jasne byo, e jakiekolwiek prby tego rodzaju musz by poprze
dzone znacznym obnieniem progu represyjnoci. 11 wrzenia minister spraw we
wntrznych ogosi, e wszyscy winiowie polityczni zostan uwolnieni - byo ich
w tym momencie 225. Dla utrzymania jakich takich rygorw wprowadzono przepis
uznajcy uczestnictwo w nielegalnym zwizku lub wydawanie nielegalnych drukw za
wykroczenie, karane nie jak poprzednio wizieniem, ale grzywn lub aresztem. Repre
sje powrciy wic niejako do stanu z lat 1976-1980, tyle e teraz w opozycji byo nie
kilkaset osb, ale kilkadziesit tysicy. Po kilku miesicach 1988 roku, gdy przez Polsk
przeszy dwie fale strajkowe, nastpio krtkotrwae "przykrcenie ruby", 27 sierpnia
ogoszono jednak komunikat o rozpoczciu rozmw.
Ludzie z aparatu bezpieczestwa byli sfrustrowani - w resorcie tym przecie od jego
pocztkw w 1944 roku uczono tylko, jak zwalcza przeciwnika - ale wykazali zdyscy
plinowanie. By moe prbowano przez prowokacj policyjn zerwa rysujce si po
rozumienie. Zdaj si o tym wiadczy morderstwa dwch ksiy bdcych duszpaste
rzami lokalnych ogniw "Solidarnoci" (stycze 1989), nie wiadomo jednak do dzi, czy
byy dzielem komrki "D", czy wynikiem napadw kryminalnych. Jeeli dziea tego do
konali zdeterminowani funkcjonariusze MSW, ich oczekiwania si nie speniy.
Wprawdzie po wyborach z 4 czerwca 1989 roku, a nawet po sformowaniu rzdu

przez Tadeusza Mazowieckiego, kontrol nad "resortami siowymi" (MSW, wojsko)
sprawowali ich dawni szefowie, ale wycofali si z wszelkich przedsiwzi represyjnych.
Ostatecznie 6 kwietnia 1990 roku i tak zlikwidowano Sub Bezpieczestwa MSW (za
stpujc j Urzdem Ochrony Pastwa), a trzy miesice pniej stanowisko ministra
spraw wewntrznych obj znany dziaacz opozycyjny Krzysztof Kozowski.
Jeliby chcie najkrcej scharakteryzowa system komunistyczny w Polsce - z tego

punktu widzenia, ktry nas tu interesuje - mona stwierdzi, e:
- by zawsze represyjny,
- by zawsze przestpczy, gdy nie przestrzega nie tylko norm prawa midzynaro
dowego, ale nawet wasnej konstytucji,
- by zawsze gotw do uycia przemocy (take wojska) na skal masow,
- w swych pocztkach (1944-1956) by zbrodniczy.
2
EUROPA RODKOWA I PoudnIOWOWSCHODNIA
KAREL BARTOSEK
TERROR Z IMPORTU"?
jeli chodzi o obszar rodkowoeuropejski, terror naley rozpatrywa w cisym po

wizaniu z wojn, stanowic w pierwszej poowie XX wieku najwysz jego for
m. Konsekwencje drugiej wojny wiatowej, ktra zacza si zreszt na tym wa
nie obszarze, byy znacznie rozleglejsze, ni przewidywaa to koncepcja "wojny total
nej" generaa Ludendorffa. "Demokratyzacja mierci" (Miguel Abensour) obja
dziesitki tysicy ludzi, a eksterminacj zaczto myli z sam ide wojny. Nazistowskie
barbarzystwo uderzyo w ludno cywiln, zwaszcza w ydw. Liczby mwi same za
siebie: w Polsce straty wojskowe to 320 tysicy ofiar, cywilne za - 5,5 miliona; na W
grzech odpowiednio 140 tysicy i 300 tysicy; w Czechosowacji straty cywilne stanowily
80-90% strat oglnych.
Wielki terror wojenny nie zakoczy si jednak w dniu klski Niemiec. Ludno cy
wilna przesza najpierw przez "narodowe czystki", ktre w tym regionie nabray szcze
glnego charakteru wraz z nadejciem Armii Czerwonej, "zbrojnego ramienia" wadzy
komunistycznej. Komisarze polityczni i suby specjalne tej armii - SMIERSZ i NKWD
- przeprowadzali czystki z duym zaangaowaniem; z krajw takich, jak Wgry,
Rumunia, Sowacja, ktrych oddziay walczyy na froncie przeciwko Zwizkowi Sowiec
kiemu, deportowano setki tysicy ludzi, oczywicie do sowieckiego GUagu (historycy
s w trakcie ustalania dokadniejszych szacunkw).
Wedug najnowszych opracowa wgierskich i rosyjskich opublikowanych ju po
otwarciu archiww - a badacze operuj liczbami z du ostronoci - miano deporto
wa setki tysicy osb, onierzy i cywilw, w tym trzynastoletnie dzieci i osiemdziesi
cioletnich starcw. Okoo 40 tysicy zesacw pochodzio z nalecej do Czechoso
wacji Ukrainy Zakarpackiej, po ukadzie monachijskim z 1938 roku okupowanej przez
Wgry, a w 1944 roku faktycznie anektowanej przez Zwizek Sowiecki. Z Wgier (li
czcych okoo 9 milionw mieszkacw) deportowano wwczas, jak wolno sdzi, po
nad 600 tysicy osb, chocia sowieckie statystyki podaj jedynie 526 604. Obliczenie
to dotyczy jednak tylko tych, ktrzy dotarli na miejsce przeznaczenia, nie obejmujena
tomiast zmarych w obozach przejciowych w Rumunii (Braszw, TimKOara, Maramu
rem), w Modawii (Focani), w Besarabii (Bati) czy w Galicji (Sambor). A przez obozy
te przeszo okoo 75% deportowanych. Wrd nich znajdowali si rwnie ydzi wcie
leni do batalionw pracy armii wgierskiej. Dwie trzecie spord tych winiw
umieszczono w obozach pracy, jedn trzeci (ludno cywilna) w obozach dla interno
wanych, gdzie miertelno, spowodowana przede wszystkim epidemiami, bya dwu
krotnie wysza. Wedug obecnych oblicze okoo 200 tysicy deportowanych z Wgier
nigdy z obozw nie powrcio, liczba ta obejmuje take osoby nalece do mniejszoci
niemieckiej, Rosjan przybyych tu po roku 1920, Francuzw czy Polakw'.
Jedynie o pewnej czci czystek decydoway trybunay "ludowe" lub "specjalne";
pod koniec wojny, a take w pierwszych miesicach powojennych przewaay przela
dowania nie majce adnej sankcji, charakteryzowaa je za przemoc (egzekucje, mor
derstwa, tortury, branie zakadnikw), na jak pozwala absolutny brak poszanowania
prawa i konwencji midzynarodowych dotyczcych jecw wojennych czy ludnoci cy
wilnej. W tej dziedzinie wyrniaa si szczeglnie Bugaria, liczca wwczas 7 milio
nw mieszkacw. Ju nazajutrz po objciu wadzy przez Front Patriotyczny i wejciu
Armii Czerwonej (9 wrzenia 1944) zaczy funkcjonowa milicja ludowa i suba bez
pieczestwa, kontrolowane przez komunistw. 6 padziernika ogoszony zosta dekret
powoujcy trybunay ludowe. Do marca 1945 roku wyday one 10 897 wyrokw w 131
procesach i skazay na mier 2138 osb, wrd ktrych figurowali czonkowie dynastii
panujcej, midzy innymi brat cara Borysa III, wikszo parlamentarzystw i czon
kw rzdw z okresu po 1941 roku, wysi oficerowie, policjanci, sdziowie, przemy
sowcy, dziennikarze. Wedug niektrych badaczy najwicej ofiar pochony jednak
"dzikie czystki": od 30 do 40 tysicy osb, gwnie miejscowych notabli, burmistrzw,
nauczycieli, popw, kupcw. Dziki wiadkom, ktrzy ju nie bali si mwi, po 1989
roku zaczto odkrywa nie znane dotd zbiorowe groby. A przecie Bugaria nie wysa
a swych wojsk przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu i zdoaa ocali od zagady wik
szo mieszkajcych na jej terytorium ydw. Aby waciwie oceni represje, jakie spa
dy na ten kraj ze strony komunistw, warto przytoczy dane dotyczce ofiar z lat
1923-1944, z okresu rzdw monarchii, czsto ocenianych wwczas w Europie jako
dyktatorskie. Z dochodzenia przeprowadzonego przez nowy parlament w 1945 roku
wynikao, i ofiar represji pado w tym czasie 5632 osb, zamordowanych, straconych,
zmarych w wizieniu lub na skutek uwizienia. Od 1941 do 1944 roku, w latach anty
faszystowskiego ruchu oporu i jego brutalnego dawienia, skazano na mier i stracono
357 osb, nie tylko spord konspiratorw.
Czystka przeprowadzana pod nadzorem Armii Czerwonej budzia trwog wrd
mieszkacw tej czci Europy; strach ogarnia nie tylko tych, ktrzy aktywnie popiera
li nazistw czy faszystw - w ich przypadku przeladowania mogy by usprawiedliwio
ne - lecz take zwykych oportunistw, a nawet ludzi, ktrym, wydawaoby si, nic nie
mona zarzuci.
W dokumentalnym filmie bugarskim z pocztku lat dziewidziesitych, nakrco
nym po upadku reimu komunistycznego, pewna kobieta opowiada o wydarzeniu z je
sieni 1944 roku:
Zob. Tamas Stark, "Hungarian prisoners in the Soviet Union (1941-1955)", w: "1945: Consequences
and Sequels of the Second World War", biuletyn Comite International d'Histoise de la Deuxieme Guerre
Mondiale, IHTP 1995, nr 27-28, s. 203-213.
z Fredy Foscolo, "purations: passe et present", "La Nouvelle Alternative" 1991, nr 21, zeszyt "Poids
et enjeux des epurations", s. R9.
EUROPA RODKOWA I POUDNIOWO-WSCHODNIA 369
Nazajutrz po pierwszym aresztowaniu mojego ojca, okoo poudnia, zjawi si u nas jaki oficer
i wrczy matce wezwanie, upominajc, aby stawia si o pitej po poudniu w komisariacie poli
cji nr 10. Moja matka, bardzo pikna kobieta, o agodnym charakterze, ubraa si i wysza. Caa
nasza trjka czekaa na ni i czekaa. Wrcia o wp do drugiej w nocy, biaa jak ptno, ze la
dami pobicia, w poszarpanym ubraniu. Natychmiast podesza do pieca, zdja pokryw, rozebra
a si, spalia wszystko, co miaa na sobie. Potem wykpaa si i dopiero wtedy przytulia nas do
siebie. Poszlimy spa. Nazajutrz usiowaa po raz pierwszy popeni samobjstwo, potem pr
bowaa jeszcze trzy razy, dwukrotnie chciaa si otru. yje do dzisiaj, opiekuj si ni... jest
chora umysowo. Nigdy nie zdoalimy si dowiedzie, co jej wtedy zrobili'.
W owym czasie - w blasku soca "wyzwolenia" przez Armi Czerwon, soca,

ktre wedug pniejszej propagandy komunistycznej miao wieci wiecznie - ludzie
zmieniaj pogldy jak rkawiczki, a donos staje si rzecz nagminn. Temu zakrtowi
historii towarzyszy kryzys tosamoci, ktry ogarnia zarwno oportunistw, biernych
wsplnikw oprawcw, jak i najbardziej dotknite represjami ofiary - ydw. Wielu
Rozensweigw czy Breitenfeldw zmienia odtd nazwiska na Raski lub Bares...
Terror, strach, niepokj w Europie rodkowej i PoudniowoWschodniej s nadal
wszechobecne. Do zbrojnej walki z now wadz dochodzi gwnie w Polsce, ale take
na Sowacji w 1947 roku, kiedy wkraczaj tam oddziay UPA wyparte z Ukrainy. W tym
samym czasie uzbrojone grupy, zoone z dawnych czonkw faszystowskiej Zelaznej
Gwardii, szalej w rumuskich Karpatach pod nazw "Czarnych paszczy". Ponadto
w Europie rodkowej panuje silny antysemityzm: ostatnie w historii Europy pogromy
czy ich prby miay miejsce na tym obszarze w 1946 roku w Polsce, na Wgrzech i Slo
wacji. Nowa tragedia ydowska, do jakiej dochodzi tu po wojennej masakrze, to take
dramat narodw, wrd ktrych pojawia si "neoantysemityzm" (wedug wyraenia w
gierskiego myliciela Istvana Bib). Ogrom przemocy nabiera tu nowego wymiaru.
Agresywna antyniemiecko, ktr w pewnej mierze mona przypisa niedawnej
przeszoci oraz procesowi denazyfikacji, w znacznym stopniu zawaya na ewolucji
niektrych krajw, sprawiajc, e mechanizmy demokracji nie mogy si tam na dobre
zakorzeni. Przemoc i gwat byy na porzdku dziennym podczas przesiedle milionw
ludzi spord mniejszoci niemieckiej, zwizanej z tym regionem nieraz od XIII wieku:
6,3 miliona Niemcw musiao opuci swj dobytek na terenach odzyskanych przez
Polsk, 2,9 miliona zostao wygnanych z Czechosowacji, 200 tysicy z Wgier, ponad
100 tysicy z Jugoslawii... Liczby nie mog jednak przesoni wielu indywidualnych dra
matw. Podczas gdy mczyni, onierze, znajdowali si na og w obozach dla jecw
wojennych, kobiety, dzieci i starcy zmuszeni zostali do opuszczenia swych domw,
mieszka, sklepw, warsztatw czy gospodarstw rolnych. Zanim jeszcze doszo do
przesiedle, oficjalnie uznanych i zaaprobowanych przez aliantw latem 1945 roku,
w niektrych krajach odbyway si one "na dziko"; w trakcie "polowania na Niemcw"
czescy nacjonalici, ogarnici nienawici, zamordowali kilka tysicy cywilw.
Przejawy terroru widoczne wic byy na obszarze rodkowoeuropejskim przed obj
ciem wadzy przez komunistw, a stosowanie przemocy wynikao czsto z uprzednich
dowiadcze, rzeczywistoci spoecznej i charakteru narodowego. Spoeczestwa byy
zatem mniej odporne i trudno im byo przeciwstawi si nowej fali barbarzystwa, kt
ra wkrtce do nich dotara.
Tzvetan Todorov, "Au nom du peuple", L'Aube, Paris 1992, s. 52-53.

Instrumentami wprowadzajcymi now przemoc stay si przede wszystkim partie

komunistyczne. Przywdcy oraz dziaacze partyjni to wierni uczniowie doktryny bolsze
wickiej, "udoskonalonej" w Zwizku Sowieckim za rzdw Jzefa Stalina. Jak wynika
z poprzednich rozdziaw tej ksiki, cel ich dziaalnoci by jasny: zapewni wszelkimi
dostpnymi rodkami monopol wadzy komunistycznej, "kierownicz rol partii", wzo
rowan na modelu sowieckim. I nie chodzio bynajmniej o wprowadzenie wadzy dzie
lonej z jakimkolwiek politycznym partnerem ani o podzia wadzy, pluralizm polityczny
czy demokracj parlamentarn, nawet jeli sam system parlamentarny formalnie by
utrzymany. Obowizujca wwczas doktryna przedstawiaa Zwizek Sowiecki - oto
czony glori bohaterstwa po pokonaniu nazistowskich Niemiec i ich satelitw - jako
podstawow si rewolucji, jej wszechstronnego przewodnika. Poszczeglne grupy ko
munistyczne musiay oczywicie wsppracowa, a zwaszcza podporzdkowa swoj
dziaalno orodkowi wiatowego komunizmu: Moskwie, i jego przywdcy, Stalinowi.
W dwch krajach komunici mieli praktycznie zapewniony monopol wadzy od mo
mentu wyzwolenia: w Jugosawii, gdzie kierowa nimi Josip Broz, zwany Tito, i w Alba
nii, gdzie na czele partii komunistycznej stan Enver Hoxha. To oni wanie zdomino
wali ruch oporu przeciwko niemieckim czy woskim najedcom i mimo zewntrznych
naciskw, take ze strony Zwizku Sowieckiego, tylko przejciowo zgodzili si dzieli
wadz z innymi siami politycznymi.
Niezmiernie rzadko w historii ludzkoci ustanawianie nowej wadzy poprzedzone
byo takim rozlewem krwi jak w Jugosawii (okoo 1 miliona ofiar na 15,5 miliona
mieszkacw). Wojna domowa - etniczna, ideologiczna i religijna - pochona ww
czas wicej istnie ludzkich ni skutecznie prowadzona i doceniana przez aliantw woj
na z okupantami, wliczajc w to nawet represje agresorw, gdy w niektrych regio
nach ucierpiaa gwnie ludno cywilna, w wikszoci kobiety, dzieci i starcy. Ta praw
dziwie samowyniszczajca walka, noszca pewne znamiona ludobjstwa, wojna,
w ktrej bratu przychodzio zabija brata, doprowadzia do takiej "czystki", e w mo
mencie wyzwolenia komunici i ich przywdca Tito nie mieli ju w kraju wielu rywali
politycznych, a tych, ktrzy jeszcze pozostali, postarano si jak najszybciej wyelimino
wa. Podobnie byo w ssiedniej Albanii, gdzie zreszt analogiczny proces przeprowa
dzony zosta przy pomocy jugosowiaskich komunistw.
W innych krajach Europy rodkowej i PoudniowoWschodniej, z wyjtkiem Cze
chosowacji, partie komunistyczne byy przed wojn ugrupowaniami raczej margineso
wymi, liczcymi kilka tysicy czonkw; partia bugarska na przykad, stosunkowo silna
w latach 1919-1923, pniej zostaa zdelegalizowana, odegraa jednak du rol w ru
chu oporu. Dziki poparciu Armii Czerwonej i sprzyjajcej sytuacji partie te stay si
wwczas wanymi siami politycznymi. Po wejciu do nowych rzdw przejy niemal
we wszystkich krajach kontrol nad ministerstwami, ktrych zadaniem byo przeprowa
dzanie represji (ministerstwa spraw wewntrznych i sprawiedliwoci) lub ktre w ka
dej chwili owymi represjami mogy si posuy (ministerstwo obrony). Poczwszy od
1944-1945 roku partie komunistyczne przejy ministerstwa spraw wewntrznych
w Czechosowacji, w Bugarii, na Wgrzech i w Rumunii, sprawiedliwoci w Bugarii
i w Rumunii oraz obrony w Czechosowacji; obydwaj ministrowie obrony Czechosowa
cji i Bugarii, generaowie Ludvik Svoboda i Damian Weczew, byli kryptokomunista
mi. Na ich odzie znajdowali si szefowie tajnej policji, sub bezpieczestwa - Dyr
awna Siurnost w Bugarii, Allamvedelmi Osztay, AVO (pniejsze AVH, Al
lamvedelmi Hatsag - Wydzia Bezpieczestwa Pastwowego) na Wgrzech - oraz

wojskowych sub wywiadowczych. Subami specjalnymi w Rumunii (poprzednik syn
nej Securitate) kierowa Emil Bodnarah, byy oficer i, jak twierdzi Cristina Boico', so
wiecki agent ju w latach trzydziestych. We wszystkich tych krajach komunici organi
zowali przede wszystkim aparat przemocy i terroru. mayas Rakosi, sekretarz general
ny Wgierskiej Partii Komunistycznej, tak mwi o nieograniczonej kontroli AVO: "To
jedyna instytucja, ktrej zarzdzanie zastrzeglimy wycznie dla siebie, stanowczo od
mawiamy dzielenia si ni z innymi partiami koalicji proporcjonalnie do rozkadu si
politycznych"5.
PROCESY POLITYCZNE SOJUSZNIKW NIEKOMUNISTYCZNYCH
Przemwienia, jakie niektrzy przywdcy komunistyczni wygaszali wwczas przy

rnych okazjach na temat "narodowych drg do socjalizmu", bez "dyktatury proleta
riatu" w stylu sowieckim, miay przesoni rzeczywist strategi partii komunistycznych
w Europie rodkowej i PoudniowoWschodniej. Polegaa ona na wcielaniu w ycie
doktryny i praktyki bolszewickiej, ktra sprawdzia si w Rosji ju w 1917 roku. Repre
sje przeprowadzano wedug wyprbowanej i "wywiczonej" metody. Podobnie jak bol
szewicy wyeliminowali swych sojusznikw po padzierniku 1917 roku, tak rewolucyjni
socjalici i ich gorliwi uczniowie likwidowali, poczwszy od 1946 roku, koalicyjnych
partnerw. Historycy zajmujcy si tym okresem mwi o "procesie sowietyzacji"
i o strategicznym planie wypracowanym przez Moskw. To przecie z rozkazu Stalina
odrzucono plan Marshalla w lecie 1947 roku, z jego te inspiracji powoano we wrze
niu 1947 roku Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (Komin
form), aby utrzyma jeszcze cilejsz kontrol nad partiami bdcymi u wadzy.
Oczywicie rozwj sytuacji w poszczeglnych krajach nie by jednakowy, wszdzie jed
nak partie komunistyczne dyy do ostatecznego zniszczenia przeciwnikw czy konku
rentw politycznych, ideologicznych i duchowych, rzeczywistych lub potencjalnych. We
dle zaoe doktryny naleao wyeliminowa ich raz na zawsze. Do osignicia tego celu
wszelkie rodki byy dobre, poczwszy od skazania na mier, wykonania wyroku czy du
goletniego uwizienia, na wymuszonej emigracji na Zachd koczc; ta ostatnia metoda,
cho moe mniej okrutna, prowadzia do osabienia oporu wobec komunistw, co jest na
og nie doceniane w analizach historycznych. Czy bowiem "prawo do posiadania ojczy
zny i rodziny" nie naley do podstawowych praw czowieka? Ju od 1944-1945 roku dzie
sitki tysicy Wgrw, Sowakw, Polakw i innych rdzennych mieszkacw tej czci
Europy opuszczao sw ojczyzn w obawie przed Armi Czerwon.
Pierwszym narzdziem z caego arsenau rodkw represyjnych, jakiego uyli komu
nici, byo wytaczanie procesw politycznych przywdcom innych partii, mimo e nie
naleeli oni do kategorii "kolaborantw" z nazistowskim najedc lub z lokalnymi fa
szystami, a wrcz przeciwnie, czsto uczestniczyli w ruchu oporu, poznali smak wizie
i obozw faszystowskich czy nazistowskich. W pastwach sprzymierzonych z Niemcami
Cristina Boico, "I.es hommes qui ont porte Ceaucescu au pouvoir", "SourcesTravaux Historiques"
1990, nr 20.
5 Francois Fejt6, "Histoire des democraties populaires", t.1, Le Seuil, Paris 1979, s. 99.
podczas wojny (Wgry, Rumunia, Bugaria) bezporedni nadzr nad procesami obja
Armia Czerwona; w utworzonych w 1944 roku i funkcjonujcych do 1947 komisjach so
juszniczych sowieccy wojskowi stanowili zdecydowan wikszo i narzucali swoje sta
nowisko. Na Wgrzech Partia Drobnych Rolnikw, wielki zwycizca w wyborach 1945
roku (57% gosw), staa si nie tylko obiektem politycznej manipulacji, ale take za
krojonych na wielk skal akcji policyjnych. W styczniu 1947 roku Ministerstwo Spraw
Wewntrznych - kierowane przez komunist Laszl Rajka, weterana hiszpaskich Bry
gad Midzynarodowych, a nastpnie, pod koniec wojny, przywdc krajowego ruchu
oporu - poinformowao o wykryciu "konspiracyjnego spisku antypastwowego", w kt
ry jakoby zamieszana bya Wsplnota Wgierska, ugrupowanie powstae w czasie woj
ny w celu prowadzenia walki z nazistowskim okupantem. Policja aresztowaa jednego
ministra i kilku posw Partii Drobnych Rolnikw, a szef rzekomych konspiratorw,
Gyrgy Donath, zosta skazany na mier i stracony; inni wsposkareni odbyli dugie
kary wizienia.
W lutym 1947 roku za "spisek godzcy w bezpieczestwo Armii Czerwonej" suby
sowieckie aresztoway sekretarza generalnego tej potnej partii, Bel Kovacsa; prze
trzymywano go na terenie Zwizku Sowieckiego do 1956 roku. Liczba ofiar szybko si
zwikszaa, gdy wedle gboko zakorzenionego przekonania policji komunistycznej,
zarwno na Wgrzech, jak i wszdzie indziej, kady "spisek" musi mie swoje "rozgal
zienia".
Dwa lata po zakoczeniu wojny najwaniejsza partia wgierska zostaa "zgilotyno
wana i zdziesitkowana"fi. Jej najwybitniejsi przedstawiciele, z Bel Kovacsem na czele,
znaleli si na wygnaniu lub w wizieniu - premier Ferenc Nagy, Zoltan Tildy, jego po
przednik, Bela Varga, przewodniczcy Zgromadzenia Narodowego, Jzsef Kvago,
burmistrz Budapesztu - a wraz z nimi dziesitki posw i dziaaczy tej partii. Midzy
kocem 1947 a pocztkiem 1949 roku rozwizano Parti Niepodlegoci i Ludow Par
ti Demokratyczn. Wedug "taktyki salami", tak pniej zachwalanej przez mayasa
Rakosiego, sekretarza generalnego partii komunistycznej, ktry po powrocie do kraju
wraz z Armi Czerwon zastosowa j wobec Partii Drobnych Rolnikw, przeciwnikw
naleao eliminowa kolejnymi falami - w gbokim przewiadczeniu, i owe "plastry
salami" nigdy nie doprowadz do niestrawnoci.
Nie uniknli te represji socjaldemokraci. Na Wgrzech w lutym 1948 roku areszto
wano midzy innymi Justusa Kelemena, wwczas podsekretarza stanu przy ministrze
przemysu. Przeladowania rozpoczy si prawdopodobnie - poza Polsk - w Bugarii,
gdzie ju w czerwcu 1946 roku przywdca socjaldemokratw Krastiu Pasuchow zosta
skazany na pi lat wizienia. Latem 1946 roku przebywao w wizieniu pitnastu
czonkw Komitetu Centralnego partii niezalenych socjaldemokratw, kierowanej
przez Kost Lulczewa. Samego Lulczewa, podobnie jak innych dziaaczy, aresztowano
w 1948 roku i skazano, w listopadzie, na pitnacie lat wizienia. Nastpnie dochodzi
do przeladowa w Rumunii, gdzie w maju 1948 roku aresztowani zostali Constantin
Titel Petrescu i Adrian Dimitriu, przewodniczcy i pierwszy sekretarz niezalenej partii
socjaldemokratycznej. Represje bolenie uderzyy we wszystkich przeciwnikw przy
Mikls Molnar, , De Bela Kun a Janos Kadar. Soixantedix ans de communisme hongrois", Presses de
la Fondation Nationale des Sciences Politiques, Institut Universitaire des Hautes Etudes Internationales,
Paris 19H7, s.164.
musowego zjednoczenia partii socjaldemokratycznych z przejmujcymi coraz szersz

wadz partiami komunistycznymi. Sojusz z socjaldemokratami, postulowany w mo
mencie wyzwolenia, okaza si jedynie chwytem taktycznym, reim komunistyczny ni
gdy nie uwzgldnial bowiem w swoim programie pluralizmu ruchu robotniczego.
Szczeglny charakter miao przeladowanie socjaldemokratw w sowieckiej strefie
okupacyjnej w Niemczech, ktra z czasem staa si Niemieck Republik Demokra
tyczn. Midzy rokiem 1945 a 1950 sowieckie i wschodnioniemieckie sdy skazay 5 ty
sicy socjaldemokratw, z ktrych 400 zmaro w wizieniu. Ostatni w tym okresie wiel
ki proces wytoczono socjaldemokratom w Pradze pod koniec 1954 roku.
WIzienie w Sihecie
W 1896 roku na pnocno-wschodnim kracu obecnej Rumunii w miejscowo

ci Marmarossziget (dzi Sihet) wybudowano wizienie o grubych murach, kt
re w 1948 roku stao si wizieniem politycznym o zaostrzonym rygorze.
W maju 1950 roku przewieziono do Sihetu w kilkunastu furgonetkach po
nad dwiecie znanych osobistoci, midzy innymi kilku ministrw powojennych
rzdw. byli to w wikszoci ludzie starsi, jak na przykad przywdca Partiina
rodowoChopskiej, 77-letni luliu Maniu, czy 84-letni senior rodziny Bratianu
(zaoyciel wspczesnego pastwa rumuskiego). Wizienie zapenilo si polity
kami, generaami, dziennikarzami, ksimi, greckokatolickimi biskupami...
W cigu piciu lat zmaro w nim 52 winiw.
W Bugarii przed wyborami z 27 padziernika 1946 roku zamordowanych zostao 24

dziaaczy Ludowego Zwizku Chopskiego. 5 czerwca 1947 roku podczas obrad Zgro
madzenia Narodowego aresztowano jego przywdc, Nikol Petkowa, wraz z 24 inny
mi deputowanymi. Petkow, republikaski frankofil, spdzi siedem lat na wygnaniu we
Francji po zabjstwie w 1924 roku jego brata, posla partii chopskiej. W 1940 roku by
przez kilka miesicy internowany w obozie w Gonda Woda, potem przebywa w wyzna
czonym miejscu pobytu; jednoczenie przygotowywal utworzenie Frontu Patriotyczne
go, w ktrego skad wchodzili take komunici z ruchu oporu. Pod koniec wojny zosta
wicepremierem, ale poda si do dymisji na znak protestu przeciwko terrorystycznym
gwatom, do jakich dochodzio podczas czystek przeprowadzanych przez komunistycz
n mniejszo. W 1947 roku, ju jako przywdca zjednoczonej opozycji, ten byy sojusz
nik komunistw zosta oskarony o uknucie "zbrojnego spisku przeciwko rzdowi"; od
5 sierpnia by sdzony, 16 sierpnia skazano go na mier, a 23 wrzenia powieszono.
Wrd dziaaczy komunistycznych i pracownikw suby bezpieczestwa, ktrzy przy
gotowywali aresztowanie Petkowa i jego proces, by Trajczo Kostow, powieszony dwa
lata pniej...
Take w innych krajach, nalecych niegdy do sojusznikw Niemiec, procesy poli
tyczne godziy przede wszystkim w przywdcw potnych partii chopskich, ktrzy
niekiedy mieli swj udzia w zerwaniu sojuszu z Niemcami, przyczyniajc si tym sa
mym do wkroczenia Armii Czerwonej. W Rumunii w wyniku prowokacji policyjnej do
szlo w padzierniku 1947 roku do zamierzonego na wielk skal procesu, w ktrym lu
liu Maniu i Ion Mihalache zostali skazani na doywocie; wraz z nimi sdzono 17 innych
liderw Partii NarodowoChopskiej. Proces ten zapocztkowa masowe przeladowa
nia politykw o innych ni komunistyczne przekonaniach. Iuliu Maniu zmar w wizie
niu w 1953 roku. Ju zreszt przed wyborami, ktre odbyy si 19 listopada 1946 roku,
postawiono przed trybunaem wojskowym wielu politykw, wrd nich take przywd
c partii liberalnej Vintia Bratianu, oskarajc ich na podstawie spreparowanych do
wodw o "przynaleno do organizacji terrorystycznej".
Ostatnie owiadczenie Nikoy Petkowa
Po mowie oskarycielskiej zastpcy prokuratora generalnego, ktry domaga

si kary mierci, Nikoa Petkow mia prawo zoy ostatnie owiadczenie. Wyj
z kieszeni kartk papieru i spokojnym gosem przeczyta:
Panowie sdziowie [...], majc spokojne sumienie i bdc w peni wiadom
odpowiedzialnoci cicej na mnie zarwno wobec bugarskich organw spra
wiedliwoci, jak i spoeczestwa oraz organizacji politycznej, do ktrej nale
i dla ktrej zawsze gotw jestem powici swe ycie, czuj si zobowizany
stwierdzi, co nastpuje:
Nigdy nie uczestniczyem ani te nie miaem zamiaru uczestniczy w jakiej
kolwiek nielegalnej dziaalnoci skierowanej przeciwko wadzy ludowej rzdz
cej od 9 wrzenia 1944 roku, wadzy, ktrej jestem, wraz z Ludowym Zwizkiem
Chopskim, jednym z budowniczych.
Nale do Bugarskiego Ludowego Zwizku Chopskiego od 1923 roku. Jego
podstawowe zaoenia ideowe to: pokj, porzdek, rwno i wadza ludu, jedy
n za broni, jak si posuguje, jest kartka wyborcza, sowo i prasa. Ludowy
Zwizek Chopski nigdy nie dziaa w konspiracji i nie ucieka si do tajnych ani
spiskowych metod; nigdy nie bra udziau w zamachach stanu, cho czsto pada
ich ofiar".
Nastpnie Nikoa Petkow przypomnia o 9 czerwca 1923 i 19 maja 1934 roku,
pocztku faszyzmu w Bugarii", potem o swojej dymisji z rzdu.
Gdybym, tak jak panowie oskaryciele utrzymuj, by dnym wadzy karie
rowiczem, do dzi piastowabym urzd wicepremiera rzdu Bugarskiego. Od
kiedy przeszedem do opozycji - a do czasu mojego aresztowania - nie ustawa
em w wysikach, by zapewni dobre stosunki midzy Ludowym Zwizkiem
Chopskim a komunistyczn parti robotnicz, gdy wydawao mi si to histo
ryczn koniecznoci. Nigdy nie byem na usugach adnego ruchu reakcyjnego
ani w kraju, ani za granic.
Panowie sdziowie, od dwch lat, a dokadnie od 25 czerwca 1945 roku, to
czona jest przeciwko mnie najokrutniejsza i najbardziej bezlitosna kampania, ja
k kiedykolwiek prowadzono przeciwko jakiemukolwiek politykowi bugarskie
mu. Nic z mojego ycia prywatnego ani publicznego nie zostao oszczdzone.
Trzykrotnie zostaem symbolicznie pochowany w Sofii i dziesitki razy na pro
wincji. Sam czytaem na bramie cmentarza w Sofii zawiadomienie o mojej mier
ci. Znosiem to bez skargi. Znios take odwanie wszystko, co mnie czeka, jeli
taki ma by nieodwoalny los smutnej politycznej rzeczywistoci Bugarii.
Jako skromny wyrobnik ycia publicznego nie mam prawa si uskara, skoro
uwaani dzi przez wszystkich za wielkich mw stanu, Dimitri Petkow i Petko
Petkow, uznani zostali za zdrajcw i zamordowani na ulicach Sofii. [Nikola Pet
kow mia na myli swojego ojca Dimitrija, przewodniczcego Rady Ministrw,
zamordowanego 11 marca 1907 dwoma strzaami w plecy, i swojego brata Petk,
posa na sejm, do ktrego 14 czerwca 1924 roku strzelono z rewolweru, trafiajc
prosto w serce).
Panowie sdziowie, jestem przekonany, e odsuniecie na bok polityk, dla
ktrej nie ma miejsca w sali, gdzie wymierza si sprawiedliwo, i pozostaniecie
przy faktach ustalonych bez cienia wtpliwoci. Jestem przekonany, e kierujc
si jedynie sdziowskim sumieniem - w kadym razie ywi tak nadziej - wy
dacie wyrok uniewinniajcy".
16 sierpnia 1947 roku, po wysuchaniu wyroku skazujcego go "w imieniu lu
du Bugarskiego" na mier przez powieszenie, Nikola Petkow krzykn silnym
gosem:
Nie! Nie w imieniu ludu Bugarskiego! Skazano mnie na mier z rozkazu
waszych obcych wadcw, wadcw z Kremla. Lud Bugarski, zniszczony przez
krwaw tyrani, ktrej wy staracie si nada pozory sprawiedliwoci, nigdy nie da
wiary temu zniesawiajcemu wyrokowi!"
(Paul Vergnet, Jean BernardDerosne, "L'Affaire Petkov", Self, Paris 1948, s.188-192).
Jeli chodzi o procesy polityczne wytaczane dawnym sprzymierzecom partyjnym,

Czechosowacja moe posuy za niemal "kliniczny" przykad. Naleaa do obozu
zwycizcw, co sprawio, e po jej wyzwoleniu w 1945 roku puszczono w niepami
sojusz pastwa sowackiego z Niemcami, zerwany zreszt po wybuchu narodowego
powstania sowackiego pod koniec sierpnia 1944 roku. W listopadzie 1945 roku, na
mocy porozumie aliantw, Armia Czerwona musiaa si wycofa, podobnie jak
Amerykanie, ktrzy wyzwolili zachodnie Czechy. W maju 1946 roku Komunistyczna
Partia Czechosowacji (KPCz) wygraa wybory, cho w Sowacji najwicej gosw
(62%) zebrala Partia Demokratyczna. Dziaacze polityczni, ktrzy dzielili od czasu
wyzwolenia wadz z komunistami, dowiedli ju swojego przywizania do wolnoci
i demokracji, uczestniczc na og w ruchu oporu czy to za granic, czy w kraju, wli
czajc w to take Sowacj.
Otwarcie archiww czechosowackich i sowieckich odslonilo z ca wyrazistoci
przewrotno bolszewickich uczniw i naladowcw. W grudniu 1929 roku ich szef, po
se Klement Gottwald, w odpowiedzi na oskarenia, wedle ktrych KPCz wykonywala
rozkazy Moskwy, owiadczy w parlamencie:
Jestemy parti czechosowackiego proletariatu i nasz nadrzdn rewolucyjn kwater gwn

jest w rzeczy samej Moskwa. Jedziemy wic do Moskwy, eby nauczy si, wiecie czego? Jedzie
my tam, eby nauczy si od rosyjskich bolszewikw, jak wam przetrci kark. A jak sami wiecie,
rosyjscy bolszewicy s mistrzami w tej dziedzinie!'
Klement Gottwald, "Vybrane spisy", t.1, SNPL, Praha 1954, s.139.

Po wyborach z maja 1946 roku w zdeterminowany specjalista od "przetrcania

karku" (biografia tego robotniczego samouka, ktry zosta szefem komunistycznej
zbolszewizowanej partii, przypomina zreszt yciorys innego komunisty, Maurice'a
Thoreza) obejmuje stanowisko premiera, a jednoczenie dyryguje represjami, poczt
kowo zza kulis, pniej na odsonitej scenie.
Sowacka Partia Demokratyczna pierwsza staa si obiektem politykierskich mani
pulacji - przeciwko ktrym nie zaprotestowali czonkowie czeskich ugrupowa nieko
munistycznych, czsto przesiknici antysowackim nacjonalizmem - a take ofiar
prowokacji sub bezpieczestwa. We wrzeniu 1947 roku kontrolowana przez komuni
stw policja doniosa, i "w Sowacji wykryto spisek antypastwowy", co byo oczywi
cie oskareniem cakowicie bezpodstawnym. W konsekwencji wynikego kryzysu Par
tia Demokratyczna utracia wikszo w rzdzie sowackim, a dwaj z trzech jej przy
wdcw zostali aresztowani.
Represje znacznie si wzmogy po "puczu praskim" z lutego 1948 roku, ktry umo
liwil Komunistycznej Partii Czechosowacji zaprowadzenie monopolu wadzy. Podczas
kryzysu lutowego, spowodowanego dymisj wikszoci niekomunistycznych ministrw,
w wizieniu znaleli si midzy innymi: Sowak Jan Ursiny, przewodniczcy Partii De
mokratycznej i wicepremier w rzdzie Gottwalda do momentu, kiedy zosta zmuszony
do dymisji jesieni 1947 roku, oraz minister sprawiedliwoci Prokop Drtina, obaj bo
jownicy ruchu oporu z czasw okupacji.
Pierwsze wielkie procesy, cakowicie sfingowane, uderzyy w kwietniu i maju 1948
roku w przywdcw Sowackiej Partii Demokratycznej: skazano 25 dziaaczy, w tym
jednego na trzydzieci lat wizienia. Od tej pory cel represji sdowych i policyjnych sta
si jasny: dosign "wrogw" w armii i subie bezpieczestwa, a take przywdcw
partii liberalnodemokratycznych czy demokratycznosocjalistycznych, ktrzy do lutego
1948 roku byli sojusznikami, a czsto szczerymi zwolennikami wsppracy z komunis
tami.
Oto dwa typowe przypadki "elitarnego" winia politycznego z tego okresu.
Genera Heliodor Pika, wielki patriota i demokrata, odgrywa znaczn rol w orga
nizowaniu ruchu oporu na emigracji. Zwolennik wsppracy ze Zwizkiem Sowieckim,
stan na czele czechosowackiej misji wojskowej w ZSRR wiosn 1941 roku, a wic
przed 22 czerwca i atakiem Niemiec. Ju w latach trzydziestych znany by ze swoich po
suni i inicjatyw na rzecz przyjacielskiej wsppracy z Moskw. Znany by take jego
konflikt z "organami" sowieckimi, do ktrego doszo, gdy Pika prbowa wydosta
z obozw i wizie sowieckich ponad 10 tysicy obywateli czechosowackich (zatrzyma
nych gwnie za "nielegalne przekroczenie granicy" w latach 1938-1939), aby mogli si
przyczy do formowanej w Zwizku Sowieckim armii czechosowackiej. Jego patrio
tyzm i przysugi oddane "demokratycznej i narodowej rewolucji" nie byy nigdy poda
wane w wtpliwo, nawet po 1945 roku, gdy penil funkcj pierwszego zastpcy szefa
sztabu generalnego.
Od koca 1945 roku dziaalno Piki ledzi z uwag wywiad wojskowy, kierowany
przez Bediicha Reicina, komunist blisko zwizanego z sowieckimi subami specjalny
mi. W kocu lutego 1948 roku genera Pika zosta usunity z armii, a na pocztku maja
aresztowano go i oskarono o sabota (rzekomo zlecony przez suby brytyjskie) ope
racji armii czechosowackiej w ZSRR, o dziaanie na szkod interesw ZSRR i repu
bliki. Genera Pika zosta skazany na mier 28 stycznia 1949 roku przez specjalnie po
woany w poowie roku 1948 Trybuna Stanu, ktrego zadaniem byo prowadzenie re
presji politycznych; powieszono go 21 czerwca 1949 roku o godzinie szstej rano na po
dwrcu wizienia w Pilznie. Bediich Reicin niedwuznacznie wyzna swym bliskim, e fi
zycznego zlikwidowania generaa domagay si organy sowieckie, gdy "wiedzia za du
o na temat sowieckich sub wywiadowczych". Przypuszczalnie z tego powodu trzy lata
pniej zosta powieszony take sam Reicin.
Przypadek Josefa Podsednika jest rwnie typowy. W lutym 1948 roku by on burmi
strzem Brna, gwnego miasta Moraw i drugiego co do wielkoci miasta czechosowac
kiego. Obj to stanowisko w rezultacie demokratycznych wyborw z 1946 roku jako
kandydat partii socjalistycznonarodowej, utworzonej na pocztku wieku i nie majcej
nic wsplnego z hitlerowskim "narodowym socjalizmem". Zwolennik demokratycznych
i humanitarnych ideaw wyznawanych przez Tomaa Masaryka, pierwszego prezyden
ta utworzonej w 1918 roku republiki, reprezentant do szerokiego spektrum czeskiego
socjalizmu, w najlepszej wierze podejmowa wspprac z komunistami. Po lutym 1948
roku zdecydowa si na emigracj, potem z tych planw zrezygnowa i zaj si pomoc
dla byych czonkw swej partii, ktrzy padali ofiar przeladowa (31 grudnia 1947 by
o ich ponad 60 tysicy). Aresztowany 3 wrzenia 1948 roku, w marcu 1949 skazany zo
sta przez Trybuna Stanu na osiemnacie lat wizienia za nielegaln dziaalno, maj
c na celu obalenie ustroju si, w powizaniu z "zagraniczn reakcj" itd. Wraz z nim
skazano 19 czonkw jego partii, w sumie na 74 lata wizienia. Jedynymi wiadkami by
li winiowie polityczni czekajcy na wasne procesy. W zwizku ze spraw Podsednika
sdzono te grup 32 dziaaczy z regionu poudniowych Moraw, ktrych nastpnie ska
zano cznie na 62 lata wizienia.
Proces Josefa Podsednika odbywa si publicznie. "W tym pierwszym wielkim pro
cesie politycznym toczcym si przed Trybunaem Stanu uczestniczyo take kilkudzie
siciu przywdcw KPCz, na czele z Otto lingem [jeden ze skazanych na mier
w pniejszym procesie Slanskiego], ktry mia si w gos, gdy ogoszono werdykt"-
wspomina Podsednik, ktry wyszed z wizienia dopiero w 1963 roku, po odsiedzeniu
ponad pitnastu lat kary.
Dziwna zabawa komunistycznych intelektualistw
Wydarzyo si to pod koniec 1951 roku, gdy psychodramy nie byy jeszcze
w modzie. W wieczr sylwestrowy zjawiem si z Claire okoo pnocy (po ro
dzinnej kolacji chcielimy spdzi Nowy Rok z moj drug "rodzin") w domu
Pierre'a Courtade [komunistyczny dziennikarz i pisarz]. Wszyscy byli bardzo we
seli. Wszyscy byli te bardzo pijani. "Czekalimy na ciebie!" - powitali mnie ko
ledzy. Wytumaczono mi reguy gry. Jean Duvignaud [socjolog sztuki] powie
dzia, e kada epoka wymyla swj gatunek literacki: Grecy - tragedi, renesans
- sonet, klasycyzm - dramat wierszem w piciu aktach z zasad trzech jednoci
itd. Wiek "socjalistyczny" take stworzy wasny gatunek: proces moskiewski.
Uczestnicy sylwestrowego przyjcia, popiwszy sobie nieco, postanowili wic za
bawi si w proces. Czekano tylko na oskaronego. A wic na mnie. Roger Vail
land [pisarz komunistyczny) wybra ju sobie rol prokuratora, Courtade
obrocy z urzdu. Nie pozostawao mi nic innego, jak zaj miejsce na awie
oskaronych. Bezskutecznie si broniem, w kocu musiaem si podda i wzi

udzia w grze. Mowa oskarycielska bya bezlitosna - obwiniano mnie o narusze
nie dziesiciu artykuw kodeksu karnego: sabota walki ideologicznej, kontakty
z wrogiem na niwie kultury, zmowa z kosmopolitycznymi szpiegami, zdrada sta
nu na szczeblu filozoficznym itd. Podczas przesuchania prbowaem z nimi po
lemizowa, a wtedy prokurator, obroca i wiadek oskarenia wpadli w gniew.
Mowa obrocza mojego adwokata bya przeraajca: miaem prawo do okolicz
noci agodzcych, czyli do tego, eby mnie jak najprdzej uwolniono od brze
mienia ycia. Wraz z coraz wiksz iloci pochanianego alkoholu, bufonada
przemieniaa si w koszmar, a parodia stawaa si bolesna. W momencie ogo
szenia wyroku (kara mierci, oczywicie) dwie obecne tam kobiety, wrd nich
moja ona, dostay ataku nerwowego. Podniosy si krzyki i pacze, zaczto szu
ka w domowej apteczce kropli na uspokojenie, moczy rczniki w zimnej wo
dzie. Prokurator, adwokat, oskarony, wszyscy razem zajlimy si gomi reagu
jcymi wrcz konwulsyjnie. Chyba tylko ja jeden nie byem pijany. Ale nie tylko
ja czuem wstyd.
Dzisiaj nie ulega ju dla mnie wtpliwoci: wpadlimy wtedy w obd. Istnieje
by moe taki stan ducha, kiedy szalestwo zmniejsza odpowiedzialno. Ale za
nim czowiek do niego dojdzie, czsto bywa tak, e szalecem nie jest kto, z ko
go choroba zdejmuje ciar odpowiedzialnoci, ale ten, kto wybiera szalestwo,
by uciec przed ptl, ktra go dusi, ale ktrej nie ma odwagi przeci.
Nasze szalestwo byo jedynie konsekwencj szalestwa historii. Racjonalizo
walimy i oswajalimy obd panujcy dookoa.
(Claude Roy, "Nous", Gallimard, "Folio", Paris 1980, s. 389-390)
Eliminowanie sojusznikw o pogldach demokratycznych i socjalistycznych osi

gno w Czechosowacji punkt kulminacyjny wraz z procesem Milady Horakovej, ktry
odbywa si w Pradze od 31 maja do 8 czerwca 1950 roku. Na awie oskaronych zasia
do 13 dawnych przywdcw partii socjalistycznonarodowej, socjaldemokratycznej, lu
dowej i "trockistowskiej"; cztery osoby zostay skazane na mier, w tym Milada
Horakova, cztery na doywocie, pi na kary od 15 do 28 lat wizienia (cznie 110 lat).
Z raportu Sdu Najwyszego, opublikowanego w 1968 roku podczas Praskiej Wiosny,
wynika, e w zwizku z procesem Horakovej toczyo si 300 innych; biorc pod uwag
tylko parti socjalistycznonarodow, zostao w nich skazanych ponad 7 tysicy jej by
ych czonkw. Najwaniejsze odbyy si midzy majem a lipcem 1950 roku w wielu
miastach kraju, aby uwydatni "narodowy wymiar" rzekomej konspiracji: w 35 proce
sach zapado 639 wyrokw, w tym 10 osb zostao skazanych na mier, 48 na doywo
cie, a reszta oskaronych otrzymaa cznie 7850 lat wizienia.
Proces Milady Horakovej jest znaczcy z kilku powodw. By to bowiem pierwszy
proces "widowiskowy" (wyraenie zapoyczone od znawcy represji stalinowskich, cze
skiego historyka Karela Kaplana). Ponadto by bezporednio przygotowany przez do
radcw sowieckich, wysokich funkcjonariuszy sub specjalnych, ktrzy przybyli do
Czechosowacji, by pokierowa represjami i uruchomi "klasyczny" z czasem mecha
nizm: starannie przygotowany scenariusz widowiska, wyuczone na pami i wyrecyto
wane "przyznanie si do winy", puszczona w ruch wok spektaklu ogromna machina

propagandowa itd.
Proces ten stanowi take wany etap w historii przeladowa politycznych w Euro
pie nie tylko komunistycznej; powieszono kobiet, niezwykle odwan bojowniczk ru
chu oporu, w ktrym dziaaa od pocztku okupacji kraju w marcu 1939 roku, wizion
niemal pi lat przez Niemcw, kobiet o demokratycznych przekonaniach, ktra ni
gdy nie mylaa o tym, aby zwalcza komunistyczn dyktatur z broni w rku.
Dlaczego zachodnia opinia publiczna tak sabo zareagowaa na t zbrodni komuni
stw? Dlaczego za akcj protestacyjn, jak zainicjowal fizyk Albert Einstein, nie po
szli inni, i dlaczego tak niewielu w protest podpisalo? Dlaczego czonkowie ruchu
oporu, czy to we Francji, czy w innych krajach, nie podjli adnych stara, aby t
zbrodni rozgosi? Dlaczego nie wyrazili solidarnoci z towarzyszk wsplnej walki
i nie prbowali uratowa jej przed szubienic?
ZNISZCZENIE SPOECZESTWA OBYWATELSKIEGO
Z uwagi na chaos semantyczny, w jakim tkwimy, konieczne jest ucilenie pojcia

"spoeczestwo obywatelskie", bez podawania wszake jego ostatecznej definicji. Spo
eczestwo to przeobraa si wraz z rozwojem kapitalizmu i formowaniem nowocze
snego pastwa. Stanowic przeciwwag wadzy pastwowej, jest od niej niezalene.
Wanym jego punktem odniesienia jest system potrzeb, pord ktrego zasadnicz rol
odgrywa prywatna dziaalno gospodarcza. Spoeczestwo obywatelskie zakada ist
nienie jednostki majcej okrelony system wartoci, jednostki bdcej podmiotem
wiadomym i dziaajcym, kierujcym si pragnieniem wolnoci. Jednostka ta jest
zarazem bytem egoistycznym i niezalenym oraz obywatelem zainteresowanym sprawa
mi publicznymi (czowiek "wsplnoty"). Lubomir Sochor, filozof i politolog, tak okre
la spoeczestwo obywatelskie:
zesp instytucji spoecznych ponadrodzinnych a jednoczenie niepastwowych, skupiajcych

czonkw spoeczestwa wok skoordynowanych dziaa, wyraajcych ich opinie oraz partyku
larne interesy. Oczywicie pod warunkiem, e te instytucje i struktury bd autonomiczne i nie
przeksztac si w struktury parapastwowe, w zwyke "przekadnie" czy "pasy transmisyjne"
wadzy pastwowej".
Do struktur spoeczestwa obywatelskiego stanowicych formy spoecznej kontroli

nad pastwem zaliczamy korporacje i stowarzyszenia, Kocioy rnych wyzna, zwiz
ki zawodowe, samorzdowe wadze miejskie i lokalne (selfgovernment), partie politycz
ne, opini publiczn.
Wedle przemylanej strategii represji, majcej na celu wprowadzenie wadzy ab
solutnej, komunici po wyeliminowaniu politycznych konkurentw i tych wszystkich,
ktrzy sprawowali lub mogli sprawowa "rzeczywist wadz" - midzy innymi wy
szych funkcjonariuszy wojska i suby bezpieczestwa - musieli zaatakowa instytucje
spoeczestwa obywatelskiego. Chcc zapewni sobie monopol na wadz i na prawd,
Lubomir Sochor, "Peuton parler de la societe civiledans les pays du bloc sovietique?", "Commu
nisme" 1985, nr 8, s. 84.
musieli uderzy w tych, ktrzy stanowili zagroenie w sferze wpyww polityczno-du

chowych: w przywdcw i dziaaczy politycznych lub zwizkowych, duchownych,
dziennikarzy, pisarzy itd. Ofiary wybierano czsto spord osb piastujcych wysokie
stanowiska w takich strukturach spoeczestwa obywatelskiego, jak partie, Kocioy,
zwizki zawodowe, wsplnoty religijne, stowarzyszenia, prasa, wadze lokalne.
Mwic o wyborze ofiar, naley wspomnie o kryterium "midzynarodowym". wa
dza, cakowicie podlega Zwizkowi Sowieckiemu, daa, by zostay zerwane wszelkie,
niezwykle bogate relacje spoeczestwa obywatelskiego ze wiatem zewntrznym. So
cjaldemokraci, katolicy, trockici, protestanci itp. byli podejrzani i kontrolowani nie tyl
ko z racji swej dziaalnoci wewntrz kraju, ale take jako ci, ktrzy z natury rzeczy
utrzymuj tradycyjnie silne i owocne wizi z zagranic. Interesy i cele wiatowej strate
gii ZSRR wymagay, by owe kontakty rozpracowa i zniszczy.
W nowych "demokracjach ludowych" spoeczestwa obywatelskie byy na og ra
czej sabo uformowane. Przed wojn ich rozwj uniemoliwiay rzdy autorytarne czy
pautorytarne lub zapnienie ekonomiczne i spoeczne kraju. Wojna, rodzime faszy
zmy i polityka okupanta przyczyniy si znacznie do osabienia poczucia obywatelsko
ci. Postpowanie wadz sowieckich podczas wyzwalania i brutalne czystki dodatkowo
ograniczyy moliwoci jego rozwoju.
Obecno Armii Czerwonej w strefie okupacyjnej Niemiec Wschodnich w duej
mierze wyjania stosunkowo "agodny" charakter represji sdowych i policyjnych oraz
brak pokazowych procesw politycznych w NRD w okresie jej tworzenia (ostateczna
data ustanowienia to rok 1949), cho w innych krajach wprowadzaniu reimu komuni
stycznego towarzyszyy przeladowania i procesy. W tym jednak momencie odwolywa
nie si do rodkw przemocy nie byo konieczne, gdy cele, jakie stawiaa sobie nowa
wadza, zostay ju osignite poprzez uprzednio zastosowane represje. Z ostatnich
bada, podjtych po zburzeniu muru berliskiego w 1989 roku, wynika, e midzy
1945 a 1950 rokiem sowieckie wadze okupacyjne aresztoway 122 tysice osb, spo
rd ktrych 43 tysice zmaro w wizieniu, a 756 zostao skazanych na mier. Repre
sje przeprowadzone przez kierownictwo SED, z wasnej inicjatywy, objy 40-60 tysi
cy osb".
Innego rodzaju wyjtek stanowi Czechosowacja; chodzi mianowicie o gwatowny
charakter represji wymierzonych w spoeczestwo obywatelskie po lutym 1948 roku.
Czechosowacja bya jedynym krajem w Europie rodkowej i PoudniowoWschod
niej, w ktrym w okresie midzywojennym ustanowiono prawdziw demokracj par
lamentarn (dowiadczya tego take, cho w ograniczonym zakresie, Rumunia), po
nadto naleaa wwczas do dziesiciu najbardziej uprzemysowionych krajw wiata.
Po wyzwoleniu spoeczestwo obywatelskie byo tam - w porwnaniu z innymi kraja
mi Europy rodkowej i PoudniowoWschodniej - niewtpliwie najbardziej rozwini
te i uksztatowane i natychmiast si odrodzilo. Ju w 1946 roku niemal 2,5 miliona
obywateli, mniej wicej poowa dorosej ludnoci, naleao do czterech partii poli
tycznych krain czeskich (Czechy, Morawy i lsk). 2 miliony Czechw i Sowakw by
o czonkami zwizkw zawodowych. Setki tysicy ludzi dziaay aktywnie w licznych
uIch habe den Tod verdient. Schauprocesse und politische Verfolgung in Mittel und Osteuropa,
1945-1956", w: Wolfgang Maderthaner, Hans Schafranek, Berthold Unfried (wyd.), "Archiv 1991. Jahr
buch des Vereins far Gcschichte der Arbeiterbewegung", R. VII, Wien 1991.
stowarzyszeniach. Samo stowarzyszenie sportowe "Sok, ktre od koca XIX wie

ku angaowao si w walk o tosamo narodow, liczyo w 1948 roku ponad 700 ty
sicy czonkw. Pierwsze aresztowania dziaaczy "Sokoa" nastpiy w lecie 1948 ro
ku, podczas krajowego zjazdu gimnastycznego. We wrzeniu tego roku wytoczono
przeciwko nim pierwsze procesy polityczne. W dwa lata pniej stowarzyszenie zosta
o praktycznie zlikwidowane: czciowo (na prowincji) zamieniono je w organizacj
parapastwow, a jego podstawow dziaalno sparalioway aresztowania wielu ty
sicy aktywistw i przywdcw. "Sok", podobnie jak inne instytucje spoeczestwa
obywatelskiego (skauci, stowarzyszenia protestanckie, katolickie itd.), zosta unice
stwiony w wyniku przeladowa sdowych, narzuconych czystek, zajmowania lokali
i konfiskat majtku. We wszystkich tych czynnociach wyrniali si agenci tajnej po
licji, dziaajcy pod oson "komitetw akcji", utworzonych w tym celu w lutym 1948
roku.
Wizienia nazistowskie a wizienia komunistyczne
I. Nyeste, wgierski uczestnik ruchu oporu, kieruje po wojnie organizacj

modzieow i odmawia wstpienia do partii komunistycznej. Zostaje skazany
na obz pracy w Recsk, gdzie przebywa do 1956 roku. Wedug jego relacji wi
niowie zajmowali si tam rozbijaniem kamieni przez dwanacie godzin dziennie
w zimie i szesnacie w lecie. Ale najgorszy by gd.
Rnica midzy tajn policj komunistyczn a policj nazistowsk - miaem
niestety okazj zapozna si z obydwiema - nie polega na stopniu brutalnoci
czy okruciestwa. Miejsce tortur w wizieniu nazistowskim wygldao tak samo
jak w komunistycznym. Rnica polegaa na czym innym. Jeli nazici areszto
wali przeciwnikw politycznych, chcieli na og zdoby informacje na temat ich
dziaalnoci, przyjaci, projektw itd. Komunici nie zajmowali si takimi zbd
nymi szczegami. Ju w momencie aresztowania wiedzieli, jaki rodzaj zezna
si podpisze. Wizie tego nie wiedzia. Nie miaem pojcia, e stan si ame
rykaskim szpiegiem!"
(Wywiad udzielony "The Other Europe", stycze 1988, cyt. za: Jacques Rupnik,
L'Autre Europe. Crise et fin du communisme", Odile Jacob, Paris 1990, s.147).
Wielkim problemem, jeli chodzi o proces przejmowania kontroli nad instytucjami

spoeczestwa obywatelskiego bd te ich likwidacj, by dla wadzy komunistycznej
Koci. Istnia przecie od wiekw i od wiekw wrs w histori tego obszaru Europy.
Wprowadzenie modelu bolszewickiego okazao si tu trudniejsze ni w krajach
o ugruntowanym prawosawiu, z bizantyjsk tradycj cezaropapizmu, nie odegnujc
si od wsppracy Kocioa z wadz pastwow (stwierdzenie to nie umniejsza bynaj
mniej rozmiaru przeladowa, jakich ofiar padli wyznawcy prawosawia w Rosji
i w Zwizku Sowieckim). W odniesieniu do Kocioa katolickiego powstajcy wwczas
"obz socjalistyczny" nie mg tolerowa faktu istnienia midzynarodowej struktury
kierowanej przez Watykan. Tak wic dwie wielkie Midzynarodwki Wiary musiay si
z sob zetrze, a wraz z nimi dwie stolice, Moskwa i Rzym. Strategia Moskwy bya wy
ranie okrelona: zerwa wizi Kocioa katolickiego czy greckokatolickiego z Watyka
nem i podporzdkowa wadzy instytucje kocielne, ktre winny sta si "narodowy
mi". Takie wanie wnioski wynikay jasno z konsultacji przeprowadzonych z przywd
cami sowieckimi podczas narady Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych
w czerwcu 1948 roku; zanotowa je Rudolf Slansky, sekretarz generalny Komunistycz
nej Partii Czechosowacji.
Aby osign swj cel, a wic zmniejszy wpyw Kocioa na spoeczestwo, podda
go cisej kontroli pastwa i przeksztaci w narzdzie swej polityki, komunici sigali
na przemian po takie metody, jak represje, prby korupcji i... infiltracja hierarchii ko
cielnej. Po otwarciu archiww okazao si, e na przykad w Czechosowacji wielu du
chownych, w tym biskupw, wsppracowao z tajn policj. By moe niektrzy chcieli
w ten sposb "unikn najgorszego"?
Do pierwszych przeladowa - nie liczc ofiar brutalnych czystek, midzy innymi
wrd bugarskich popw, o ktrych ju bya mowa - doszo najprawdopodobniej w AL
banii. Prymas Gaspar Thaci, arcybiskup Szkodry, zmar w areszcie domowym, strzeo
ny przez tajn policj. Vincent Prendushi, arcybiskup Durresi, skazany na trzydzieci
lat cikich robt, zmar w lutym 1949 roku, przypuszczalnie na skutek tortur. W lutym
1948 skazano na mier i rozstrzelano piciu duchownych, wrd nich biskupw Volai
i Ghini, nuncjusza papieskiego. Ponad stu zakonnikw i zakonnic, ksiy i seminarzy
stw zostao straconych lub zmaro w wizieniu. W tym czasie stracono te jednego
muzumanina, prawnika Mustaf Pipa, ktry podj si obrony franciszkanw. Wybie
gnijmy w przyszo i przypomnijmy, e w 1967 roku Enver Hoxha owiadczy, i Alba
nia staa si pierwszym ateistycznym krajem na wiecie. A gazeta "Nendori" doniosa
z dum, e wszystkie meczety i kocioy zostay zburzone lub zamknite: w sumie 2169,
w tym 327 sanktuariw katolickich.
Na Wgrzech gwatowne starcia midzy Kocioem katolickim a wadz zaczy si
latem 1948 roku w zwizku z upastwowieniem niezwykle licznych wwczas szk wy
znaniowych"'. Na pocztku lipca skazano piciu ksiy, kolejnych na jesieni. Nieujarz
miony prymas Wgier, kardyna Jzsef Mindszenty, zosta aresztowany 26 grudnia
1948 roku, w drugim dniu wit Boego Narodzenia, i skazany na doywotnie wizienie
5 lutego 1949 roku; wraz ze swymi "wsplnikami" mia jakoby podega do zawizania
' "spisku przeciwko republice", by take oskarony o szpiegostwo itd., oczywicie na
rzecz "mocarstw imperialistycznych", przede wszystkim Stanw Zjednoczonych. Rok
pniej rzd przej wikszo klasztorw, usuwajc z nich niemal 12 tysicy zakonni
kw i zakonnic. W czerwcu 1951 roku dziekan episkopatu i bliski wsppracownik
Mindszentyego, kardyna Jzsef Grsz, arcybiskup Kalocsy, podzieli los prymasa.
Przeladowanie Kocioa i zakonw na Wgrzech uderzao nie tylko w katolikw. Nie
obroniy si te przed nim Kocioy kalwiski i luteraski, o znacznie mniejszej liczbie
wiernych; represje dosigy biskupw i pastorw, midzy innymi wybitnego duchowne
go kalwiskiego, biskupa Laszl Ravasza.
W Czechosowacji, podobnie jak na Wgrzech, wadze czyniy usilne starania, aby
doprowadzi do powstania w Kociele ruchu "dysydenckiego", gotowego do wsppra
Stanowiy one 65% wszystkich szk podstawowych, 50% mskich szk ponadpodstawowych i 78%
innych szk i eskich licew.
cy. Poniewa udao si to tylko czciowo, zaczto stosowa mocniejsze rodki nacisku.
W czerwcu 1949 roku arcybiskup praski Josef Beran (wiziony od 1942 roku w hitle
rowskich obozach w Terezinie i Dachau) zosta internowany i osadzony pod nadzorem.
We wrzeniu 1949 roku aresztowano kilkudziesiciu wikariuszy, ktrzy protestowali
przeciwko prawu ograniczajcemu dziaalno Kociow rnych wyzna. 31 marca
1950 roku rozpocz si w Pradze proces przeoonych zakonw, oskaronych o szpie
gostwo na rzecz Watykanu i zachodnich mocarstw oraz o ukrywanie broni i przygoto
wywanie zamachu stanu. Redemptorysta ojciec Mastilak, rektor Instytutu Teologiczne
go, zosta wwczas skazany na doywocie, inni otrzymali cznie kar 132 lat wizienia.
W nocy z 13 na 14 kwietnia 1950 roku przeprowadzono zmasowan akcj przeciwko
klasztorom, przygotowan na wzr operacji wojskowej przez Ministerstwo Spraw We
wntrznych; wikszo zakonnikw zostaa usunita si i internowana. Jednoczenie
policja umiecia biskupw w areszcie domowym, bez moliwoci kontaktu ze wiatem
zewntrznym.
Na wiosn 1950 roku wadze nakazay zlikwidowanie we wschodniej Sowacji Ko
cioa greckokatolickiego (unickiego), ktry mia odtd stanowi cz Kocioa pra
wosawnego, podobnie postpiono na Ukrainie ju w 1946 roku. Protestujcych ksiy
bd internowano, bd wypdzono z parafii. Archimandryta Rusi Zakarpackiej, Josef
Csati, w wyniku sfaszowanego procesu zosta zesany do obozu w Workucie na Syberii,
gdzie przebywa w latach 1950-1956.
Przeladowanie Kociow byo zaplanowane i kontrolowane przez kierownictwo
KPCz, ktre we wrzeniu 1950 roku zatwierdzio polityczn koncepcj serii procesw
przeciwko katolikom. Pierwszy z nich odby si 27 listopada 1950 roku w Pradze: orze
czono wwczas cikie kary wobec dziewiciu osb z najbliszego otoczenia biskupw,
wrd nich by Stanislav Zela, wikariusz generalny Oomuca na rodkowych Mora
wach. 15 stycznia 1951 roku, tym razem w Bratysawie, stolicy Sowacji, zakoczy si
proces trzech biskupw, w tym biskupa Kocioa greckokatolickiego. Wszyscy oskare
ni w owych "procesach przeciwko agentom Watykanu w Czechosowacji" (zwyka ww
czas formua) zostali skazani na kary od dziesiciu lat wizienia do doywocia. Ostat
nie z tej serii procesw, wytoczone take midzy innymi przeciwko osobom z bliskiego
otoczenia biskupw, odbyy si w lutym 1951 roku. Represje wszake na tym si nie
skoczyy. Biskup Litomierzyc w rodkowych Czechach, Stepan Trochta (czonek ruchu
oporu, aresztowany w maju 1942 i przetrzymywany do koca wojny w obozach koncen
tracyjnych w Terezinie, Mauthausen i Dachau), zosta skazany na 25 lat wizienia...
w lipcu 1954 roku.
Represje nie tylko zdziesitkoway hierarchi kocieln, uderzay take w katolic
kich intelektualistw wieckich. Ruena Vakova, uczestniczka ruchu oporu, profesor
historii sztuki na Uniwersytecie Karola w Pradze, osoba cieszca si ogromnym szacun
kiem wrd winiw politycznych, zostaa skazana w czerwcu 1952 i przebywaa
w wizieniu do 1967 roku! Procesy z 1952 roku bolenie dotkny elit inteligencji ka
tolickiej. Drugi z nich odby si w Brnie, stolicy Moraw, i by zapewne najwikszym
procesem politycznym, jaki kiedykolwiek wytoczono "ludziom pira" w historii dwu
dziestowiecznej Europy.
Wyznanie winy i stan niebytu pewnego katolika
Bedrich Fuik, znany czeski intelektualista katolicki, nie cenicy sobie nad
miernie hierarchw swego Kocioa, zosta aresztowany wiosn 1951 i skazany
na pitnacie lat wizienia w 1952 roku, podczas pokazowego procesu w Brnie;
wyszed na wolno po amnestii w 1960 roku. W czasie przesucha by podda
wany torturom. Pewnego dnia, po siedmiu godzinach dawania wymijajcych od
powiedzi na pytania swych oprawcw - "nic", "nie wiem", "aden" - zaama si
i zacz "wyznawa win". "Zostawcie mnie w spokoju, blagam was - powiedzia
do przesuchujcych - dzisiaj nie mog, dzisiaj jest rocznica mierci mojej mat
ki". Przed rozpoczciem procesu cay tydzie uczono go odpowiedzi na przygo
towane z gry pytania, ktre mia powtrzy przed sdem. Wayl wwczas 48 ki
logramw (przed aresztowaniem 61) i by w bardzo zym stanie fizycznym.
Oto fragmenty rozmw, jakie Karel Bartosek przeprowadza z Bedrichem
Fuikiem w Pradze w latach 1978-1982:
Czy zdawa pan sobie spraw, e kazano panu, niczym aktorowi, odegra
przed sdem rol w jakiej komedii, w jakim przedstawieniu?
- Tak, dobrze o tym wiedziaem.
- Dlaczego wic odegra pan t komedi? Pan, intelektualista katolicki, zgadza
si na udzia w spektaklu wyreyserowanym przez stalinowski sd komunistyczny...
- To najbardziej mi ciy i jest stale we mnie obecne... Gd, zimno, przeby
wanie w piwnicy... straszliwe ble gowy w okresie, kiedy straciem wzrok... to
wszystko mona zapomnie... nawet jeli co zostaje w zakamarkach mzgu. Ale
nigdy nie zapomn, i to jest najstraszliwsze uczucie, ktre nigdy mnie nie opuci,
nie zapomn tego, jak nagle czowiek si rozdwaja, zaczynaj w nim wsplistnie
dwie istoty... Ja numer jeden, jak to zawsze byo, i ja numer dwa, mwicy do
pierwszego: Jeste przestpc, zrobie to i to. I ten pierwszy si broni. Prowa
dz dialog we mnie, cakowite rozdwojenie osobowoci, jeden bez przerwy upo
karza drugiego: Nieprawda, kamiesz! To nieprawda! A drugi mu odpowiada:
Owszem, to prawda! Podpisalem to, podpisalem..."
-Nie pan jeden przyzna si do winy. Przyznao si,te wielu innych.
Wszyscy bylicie ludmi o silnej osobowoci, cho odmiennej kondycji fizycznej
i psychicznej, a mimo to kady z was zachowal si w identyczny czy te w bardzo
podobny sposb: poddalicie si reyserom wielkiego spektaklu, zgodzilicie si
zagra komedi, nauczylicie si rozdanych wam rl. Utrwalilem ju na tamie
motywy wyznania winy komunistw, cakowite zaamanie tych ludzi. Ale pan
ma inn wizj wiata. Dlaczego tak si stao rwnie z panem? Dlaczego wsp
pracowa pan z wadz oprawcw?
- Nie umiaem si przeciwstawi ani psychicznie, ani fizycznie ich metodom
prania mzgu. Poddalem si. Wspomnialem ju panu o chwili, kiedy skapitulo
waem przed samym sob. [Mj rozmwca coraz bardziej si denerwuje, niemal
krzyczy). Potem nie byem ju... Uwaam ten stan niebytu za najwiksze upoko
rzenie, najwikszy upadek i degradacj czowieka, za destrukcj jednostki. Do
konan przeze mnie samego".
EUROPA RODKOWA I POUDNIOWO-wSCHODNIA 385
Przeladowanie Kociow w krajach bakaskich przebiegao wedug podobnego

scenariusza. W Rumunii likwidacja Kocioa greckokatolickiego (unickiego), drugiego
po prawosawnym co do liczby wiernych, przybraa na sile jesieni 1948 roku. Koci
prawosawny patrzy na to w milczeniu - jego hierarchia w wikszoci wypadkw
popara wadz, co nie zapobiego zreszt zamkniciu wielu wity i wizieniu po
pw. W padzierniku aresztowano wszystkich ksiy unickich. Dziaalno Kocioa
greckokatolickiego zostaa oficjalnie zakazana 1 grudnia 1948 roku; mia on wwczas
1 milion 573 tysice wiernych (przy oglnej liczbie ludnoci wynoszcej 15 milionw),
2498 miejsc kultu i 1733 ksiy. Wadze konfiskoway dobra kocielne, zamykay ka
tedry i kocioy, czsto puszczay z dymem biblioteki; uwiziono 1400 ksiy (w tym
600 w listopadzie 1948) i okoo 5 tysicy wiernych, blisko 200 z nich zamordowano
w wizieniach.
Poczwszy od maja 1948 roku, wraz z aresztowaniem 92 ksiy, represje uderzyy
w Koci rzymskokatolicki, liczcy 1 milion 250 tysicy wiernych. Wadze zamykay
szkoy katolickie, przejmoway instytucje charytatywne i medyczne. W czerwcu 1949
roku doszo do aresztowania wielu biskupw; miesic pniej zabroniono dokonywania
wice kapaskich. Kuliminacja przeladowa nastpia we wrzeniu 1951 roku, wraz
z rozpoczciem przed trybunaem wojskowym w Bukareszcie wielkiego procesu: wielu
biskupw, ale take osoby wieckie skazano wwczas za rzekome szpiegostwo.
Oto co mwi o tym okresie jeden z biskupw greckokatolickich, ktry przyj po
kryjomu wicenia, otrzyma wyrok pitnastu lat wizienia, a nastpnie zatrudniony by
jako niewykwalifikowany robotnik:
Przez dugie lata znosilimy tortury, bicie, gd, zimno, konfiskat naszego mienia, naigrawanie
si i pogardF - w imi witego Piotra. Caowalimy kajdanki, acuchy, elazne kraty naszej ce
li, jakby to byy przedmioty wite, czcilimy nasz wizienny strj, jakby to by habit zakonnika.
Postanowilimy nie nasz krzy, chocia bezustannie proponowano nam wolno, pienidze
i atwe ycie w zamian za wyrzeczenie si Rzymu. Nasi biskupi, ksia i wierni zostali skazani
cznie na przeszo 15 tysicy lat wizienia i przesiedzieli ponad tysic lat. Szeciu biskupw za
sw nieugit wierno Rzymowi nacierpiao si wiele w zamkniciu. Pomimo tych wszystkich
krwawych ofiar Koci nasz ma tylu biskupw, co w czasach, kiedy Stalin i prawosawny pa
triarcha lustinian z triumfem ogosili jego mier".
ZWYKLI LUDZIE" A SYSTEM KONCENTRACYJNY
Historia dyktatur jest na og skomplikowana i reim komunistyczny podlega te tej

regule. Jego narodzinom w Europie rodkowej i PoudniowoWschodniej towarzyszyo
czsto masowe poparcie ludnoci; zjawisko to byo zwizane z nadziejami rozbudzony
mi po zdawieniu dyktatury nazistowskiej, a take z niewtpliwymi umiejtnociami
przywdcw komunistycznych w podtrzymywaniu zudze lub fanatyzmu, ktrych ofia
r, jak to si dzieje zawsze i wszdzie, najczciej padaa modzie. I tak na przykad
Blokowi Lewicy, powstaemu na Wgrzech z inicjatywy komunistw, ktrych w wybo
rach popara mniejszo, udao si zorganizowa w Budapeszcie w marcu 1946 roku ol
brzymi demonstracj z udziaem okoo 400 tysicy osb.
Frantiek Mikloko, "Nebudete ich moet rozvratit", Archa, Bratislava 1941, s. 272-273
Reim komunistyczny, przejmujc wadz, zapewnia pocztkowo awans spoeczny

setkom tysicy ludzi z warstw pokrzywdzonych. W Czechosowacji - kraju uprzemyso
wionym, gdzie do takiej kategorii spoecznej jak "robotnik" zaliczano okoo 60% lud
noci w Czechach i 50% w Sowacji - 200-250 tysicy robotnikw zajo miejsce osb
objtych czystkami czy te "umocnio" szeregi aparatu partyjnego; przewaajca wik
szo z nich zostaa czonkami KPCz. Miliony ubogich chopw czy robotnikw rolnych
w krajach Europy rodkowej i PoudniowoWschodniej skorzystay w okresie powojen
nym z reformy rolnej, z podziau wielkich majtkw ziemskich (cznie z terenamina
lecymi do Kocioa), a w przypadku drobnych kupcw i rzemielnikw - z konfiskaty
dbr wysiedlanych Niemcw.
Szczcie jednych oparte na nieszczciu innych okazywao si czsto zudne i krt
kotrwae. Doktryna bolszewicka nakazywaa likwidacj wasnoci prywatnej, tak wic
dotychczasowi posiadacze mieli by z niej na zawsze wyzuci. Okres "zimnej wojny" za
owocowa ponadto "teori" goszc potrzeb "zaostrzenia walki klasowej" i "klasowej
ofensywy". Od 1945 roku nowe wadze rozpoczy nacjonalizacj (upastwowienie)
wielkich przedsibiorstw, uzasadniajc czsto te dziaania koniecznoci wywaszczenia
"Niemcw, zdrajcw i kolaborantw". Gdy monopol wadzy zosta ju zapewniony,
przysza kolej na drobnych posiadaczy, kupcw i rzemielnikw. Waciciele maych
warsztatw i skromnych sklepikw, ktrzy nigdy nikogo nie wykorzystywali, chyba e
wasne siy lub czonkw rodziny, mieli wiele powodw do niezadowolenia. Podobnie
jak ubodzy chopi, ktrych w latach 1949-1950 poddano przymusowej kolektywizacji,
przeprowadzanej pod naciskiem doradcw sowieckich. Podobnie te jak robotnicy,
zwaszcza w orodkach przemysowych, gdzie wprowadzane obostrzenia miay nega
tywny wpyw na poziom ycia i likwidoway stopniowo dawne zdobycze socjalne.
Niezadowolenie roslo, a wraz z nim napicia spoeczne. Aby wyrazi owo niezado
wolenie, robotnicy posugiwali si nie tylko sowem i rezolucjami, ale sigali take po
bardziej zdecydowane formy walki: strajki i uliczne manifestacje. W lecie 1948 roku,
w kilka miesicy po "zwyciskim lutym", w pitnastu miastach Czech i Moraw oraz
w trzech miastach Sowacji rozpoczy si strajki, ktrym czsto towarzyszyy demon
stracje. Powtrzyy si one w ostatnich miesicach 1951 roku, kiedy rzucono haso
strajku we wszystkich regionach przemysowych; odbyway si take wiece protestacyj
ne w fabrykach oraz demonstracje (10-30 tysicy osb na ulicach Brna). Nieco pniej,
na pocztku czerwca 1953 roku, na znak protestu przeciwko reformie pieninej zno
wu wybuchy strajki i nastpiy przerwy w pracy w kilkunastu wanych zakadach, do
szo te do manifestacji, ktre w Pilznie przeksztaciy si w walki uliczne. W 1953 roku
aresztowano 472 strajkujcych i demonstrantw, a kierownictwo KPCz zadaona
tychmiastowego sporzdzenia list uczestnikw i "odizolowania ich poprzez umieszcze
nie w obozach pracy".
Chopi take czasami si buntowali. Jeden z uczestnikw rewolty rumuskich cho
pw z lipca 1950 roku opowiada, e gdy zebrali si przed siedzib partii komunistycz
nej, z goymi rkoma, jaki aktywista komunistyczny zacz strzela z rewolweru.
Wtedy wtargnlimy si do budynku partii, zrzucilimy na ziemi portrety Stalina i Gheorghiu

-Deja i podeptalimy je. [...] Przybyy posiki wojskowe. Pierwsi byli andarmi z wioski. [...] Na
szczcie pewna moda dziewczyna, Maria Stoian, przecia druty centrali telefonicznej i zacza
bi w dzwony. Bolszewicy strzelali do niej, ile wlezie. [...) A potem, przed poudniem, chyba koo
dziesitej, zjawia si Securitate z pistoletami maszynowymi i caym arsenaem cikiej broni.

Kobiety i starcy upadli na kolana. "Nie strzelajcie do nas, nie strzelajcie do dzieci. Wy te prze
cie macie dzieci i starych rodzicw. Umieramy z godu i przybylimy tu prosi, aby nie zabiera
no nam zboa". Dowodzcy porucznik Stanescu Martin wyda rozkaz otwarcia ognia.
Autor tej relacji zosta aresztowany, by torturowany i zesany na przymusowe robo

ty, zwolniono go dopiero w 1953 roku'2.
W pastwach, w ktrych nie respektowano podstawowych swobd i praw obywatel
skich, kady przejaw niezadowolenia traktowany by jako "polityczny", "antypastwo
wy". Przywdcy skwapliwie posugiwali si terrorem, by obezwadni spoeczestwo
wywolujc to, co Karel Kaplan nazywa "psychologi strachu", a co oni uwaali za
"czynnik stabilizacji" reimu.
W latach 1949-1954 represje dotkny miliony ludzi: nie tylko osoby uwizione, lecz
take czonkw ich rodzin. Przeladowania przybieray najrozmaitsze formy, nie wolno
bowiem zapomina rwnie o tych, ktrzy zostali "wysiedleni" z Budapesztu, Sofii,
Pragi, Bukaresztu lub innych miast i zmuszeni do zamieszkania na prowincji; latem
1951 roku taki los spotka 14 tysicy budapeszteskich ydw, ktrym udao si prze
y masakry, a ktrzy stanowili najliczniejsz spoeczno ydowsk pozosta po
drugiej wojnie w Europie rodkowej. Wspomnijmy te o rodzinach tych, ktrzy wyemi
growali za granic, o studentach relegowanych z uczelni, o setkach tysicy osb figu
rujcych na listach "podejrzanych politycznie" czy "wrogw systemu", listach sporz
dzanych i uaktualnianych przez suby bezpieczestwa od 1949 roku.
Morze cierpienia nie miao kresu, a zasilajce je rzeki nie wysychaly. Po wyelimino
waniu przedstawicieli partii politycznych i zniszczeniu spoeczestwa obywatelskiego
przysza kolej na "zwykych ludzi". "Zakcajcych porzdek" w fabrykach uznawano
za "gronych sabotaystw" i dosigaa ich rka "ludowej sprawiedliwoci". Podobnie
traktowano tych mieszkacw wsi, ktrzy od dziesitkw lat cieszyli si zasuonym
szacunkiem z racji swego dowiadczenia i mdroci, a ktrzy przeciwstawiali si przy
musowej kolektywizacji opartej na modelu "najdoskonaszego systemu rolnictwa na
wiecie". Miliony ludzi pojy wwczas, e obietnice, ktre tak czsto skaniay ich do
poparcia polityki komunistw, byy niczym innym, jak tylko taktycznym kamstwem.
Niektrzy omielali si wyrazi swoj dezaprobat.
Wci jeszcze brak solidniejszych bada zasigu represji i przeladowa, jakie do
tkny "zwykych ludzi". Posiadamy wiarygodne dane dotyczce Czech i Sowacji, gdzie
archiwa zostay nie tylko otwarte, ale take przeanalizowane. Jeli chodzi o inne kraje,
musimy w wikszoci zda si na doniesienia dziennikarzy i relacje wiadkw; na szcz
cie dla historykw od 1989 roku s one niezwykle liczne.
W Czechosowacji w poowie 1950 roku 39,1% osb wizionych za "przestpstwa an
typastwowe" wywodzio si spord robotnikw; urzdnicy biurowi, czste ofiary czy
stek w administracji, znaleli si na drugim miejscu (28%). W latach 1951-1952 robotni
cy stanowili ju poow osb aresztowanych przez sub bezpieczestwa; chopi (zajmu
jcy trzecie miejsce) znaleli si tu za "urzdnikami biurowymi" (na drugiej pozycji).
Z raportu o "dziaalnoci sdw i prokuratury" za rok 1950 dowiadujemy si po
nadto, e wrd osb skazanych za "wykroczenia przeciwko republice o mniejszym
Catherine Durandin, "Histoire des Roumains", Fayard, Paris 1995, s. 72-73.

stopniu szkodliwoci" (podburzanie do buntu, rozpowszechnianie faszywych wiado

moci, drobny sabota itp.), sdzonych w Czechach na poziomie jurysdykcji wojewdz
kiej, byo 41,2% robotnikw 17,7% chopw; w Sowacji odpowiednie procenty wyno
siy 33,9% i 32,6%. Liczba robotnikw i chopw sdzonych w "wielkich procesach"
przed Trybunaem Stanu jest mniejsza; mimo to kategoria robotnikw, wliczajc w to
robotnikw rolnych, pozostaje najliczniejsza, a z warstw spoecznych wywodzcych si
z ludu pochodzio 28,8% skazanych na kary wizienia, 18,5% skazanych na mier
i 17,6% skazanych na doywocie.
Podobnie byo w innych krajach, cho niekiedy to chopi naleeli do najczstszych
ofiar represji. Napyw "zwykych ludzi" do wiziennego wiata zwizany by prawdopo
dobnie z rozbudow obozw, zorganizowaniem systemu koncentracyjnego, ktry by
moe najlepiej charakteryzuje barbarzystwo reimu komunistycznego. Nie starczao
ju miejsc w wizieniach dla masy skazacw i wadze krajw socjalistycznych przejy
- take w tej dziedzinie - dowiadczenie Zwizku Sowieckiego, tworzc archipelagi
obozw.
Niewtpliwie zarwno bolszewizm, jak i nazizm, "wzbogaciy" dzieje represji w XX
wieku, budujc - w czasach pokoju przecie - system obozowy. Do momentu pojawie
nia si guagw i agrw (pierwszestwo w czasie naley do guagw) obozy byy w hi
storii ludzkoci "jednym ze rodkw represji i odosobnienia w czasach wojny", jak to
przedstawia Annette Wieviorka we wstpie do zbioru dnkumentw na temat obozw,
wydanego przez pismo "XX Siecle" w 1997 roku. Podczas drugiej wojny wiatowej na
kontynencie europejskim stworzono system koncentracyjny, obz, agier czy guag figu
ruj na mapie Europy od Uralu po Pireneje. Ale historia tego systemu nie zakoczya
si wraz z kapitulacj Niemiec i ich sojusznikw.
To zreszt pastwa faszystowskie lub autorytarne, satelici Niemiec, wprowadziy
obz jako element zarzdzania w podlegych sobie krajach. Konserwatywny rzd Bu
garii zaoy obz internowania na maej wyspie witej Anastazji na Morzu Czarnym
niedaleko portu Burgas, nastpnie za obozy Gonda Woda i Beo Pole, gdzie interno
wano przeciwnikw politycznych. Partia populistyczna, bdca u wadzy w Sowacji,
zorganizowaa w latach 1941-1944 pitnacie "penitencjarnych obozw pracy" przy
wielkich budowach, gdzie brakowao siy roboczej, i zsyaa tam "elementy aspoecz
ne", przede wszystkim Romw. W Rumunii za dyktatury marszaka Antonescu stwo
rzono obozy dla winiw politycznych (midzy innymi w Tirgu Jiu), a take dla osb
przeladowanych ze wzgldw rasowych (na obszarze midzy Dniestrem a Bohem).
Pod koniec wojny funkcjonoway wic ju struktury, ktre mogy suy bd jako
obozy przejciowe dla tumw nowych deportowanych (jak w przypadku Wgier), bd
jako miejsca internowania dla ludzi podejrzanych o wspieranie nazistw (tak byo
w przypadku Buchenwaldu czy Sachsenhausen, synnych nazistowskich obozw kon
centracyjnych, lecych w sowieckiej strefie okupacyjnej w Niemczech Wschodnich).
Jednak ju w roku 1945 pojawiy si nowe obozy, w ktrych wadza internowaa
swych przeciwnikw politycznych. Pierwszestwo, jeli idzie o dat powstania, przypa
da Bugarii, gdzie wydany w 1945 roku dekret umoliwil policji zakadanie Orodkw
Wychowania poprzez Prac (skrt bugarski: TWO); setki osb, wrd nich dziesitki
anarchistw, zesano do obozu w Kutsian, niedaleko wielkiego centrum grniczego
w Perniku, ju wtedy znanego jako "dotyk mierci", do Bobowdo czy Bogdanowdol
okrelanego przez winiw jako "obz cieni". Istnienie tych obozw, wraz z dokadn
EUROPA RODKOWA I PoudnIOWO-wSCHODNIA 389
ich dokumentacj, zostao ujawnione w marcu 1949 roku przez anarchistw francu
skich, ktrzy mwili o nich jako o "bolszewickich obozach koncentracyjnych"13.
Archipelag GUag", by uy okrelenia rosyjskiego pisarza Aleksandra Soenicy
na, powsta w Europie rodkowej i PoudniowoWschodniej w latach 1949-1950. Gdyby
kto chcia dzi opracowa w sposb syntetyczny histori tych obozw, nie mgby nie
stety liczy na zbyt wiele dokumentw i analiz, w przeciwiestwie do bogactwa materia
w, ktrymi dysponujemy w kwestii obozw nazistowskich. Powinnimy jednak sprbo
wa zmierzy si z tym zadaniem, zarwno po to, by lepiej pozna natur reimw ko
munistycznych, jak i ze wzgldu na pami ofiar despotyzmu w tej czci Europy.
Wydaje si, a ku tej hipotezie skaniaj nas pogbione studia na temat GUagu
w ZSRR, e obozyjako system peniy przede wszystkim funkcj ekonomiczn. Oczywi
cie system ten zosta stworzony po to, by mona byo odizolowa i ukara konkretne
osoby. Ale jeli przyjrzymy si lepiej mapie obozw komunistycznych, moemy zauwa
y, e zostay one umieszczone tam, gdzie wadzy najbardziej bya potrzebna sia ro
bocza, zdyscyplinowana i tania. Zadaniem tych wspczesnych niewolnikw nie bya
budowa piramid, lecz kanaw, zapr, fabryk czy budynkw stawianych na cze no
wych faraonw lub te wydobycie wgla, antracytu i uranu. Czy "zamwienia na wi
niw" niezbdnych do prac na budowach i w kopalniach miay wpyw na wybr ofiar,
zasig represji i ich rytm?
Na Wgrzech i w Polsce obozy rozmieszczone byy wok zagbi wglowych. W Ru
munii znaczna ich cz powstaa wzdu kanau DunajMorze Czarne i w delcie Duna
ju; najwikszy zesp obozw, pierwszy, jaki wybudowano, nazwany zosta Poarta Alba,
tak jak gwne miasteczko tego maego archipelagu, i do dzisiaj zostay w pamicina
zwy Cernavoda, Medgidia, Valea Neagra czy te Basarabi, tak jak nazwy jednostek inne
go kompleksu obozowego, usytuowanego w delcie Dunaju (Periprava, Chilia Veche,
Stoeneti, Tataru). Kana DunajMorze Czarne nosi zreszt miano "kanau mierci".
Bya to rzeczywicie straszliwa budowa, ginli tam skazani na cikie roboty chopi opie
rajcy si kolektywizacji, a take rne "podejrzane elementy". W Bugarii winiowie
obozu w Kutsian pracowali w odkrywkowej kopalni rudy, ci z Bukowa - w kopalni ura
nu, a przetrzymywani w Belene umacniali tamy na Dunaju. W Czechosowacji obozy
skoncentrowano gwnie wok kopal uranu w regionie Jachymova w zachodnich Cze
chach oraz w zagbiu wglowym wok Ostrawy, na pnocnych Morawach.
Dlaczego wizienia te zostay nazwane "obozami pracy"? Czyby odpowiedzialni za
nie funkcjonariusze nie wiedzieli, e na bramach obozw nazistowskich widnia napis
Arbeit macht frei (Praca czyni wolnym)? Warunki ycia w obozach, zwaszcza w latach
1949-1953, byy niezwykle cikie, a codzienna przymusowa praca doprowadzaa cz
sto do cakowitego wyczerpania fizycznego winia.
Jeeli moemy ju dzi okreli dokadn liczb wizie i obozw, ustalenie liczby
przebywajcych w nich osb sprawia wicej kopotu. Mapa Albanii przygotowana przez
Odile Daniel lokalizuje 19 obozw i wizie. Mapa "bugarskiego GUagu", sporz
dzona po 1990 roku, podaje usytuowanie 86 miejscowoci, a stowarzyszenie dawnych
winiw politycznych ustalio po 1989 roku, e w latach 1944-1962 przetrzymywano
w obozach lub wizieniach okoo 187 tysicy osb. Liczba ta obejmuje nie tylko skaza
Les Bugares parlent au monde", wyd. Commission d'Aide aux Antifascistes de Bugarie, Paris, ma
rzec 1949, s. 42.
nych, lecz take ludzi zsyanych do obozu bez wyroku i winiw przetrzymywanych na
komisariatach policji czasem caymi tygodniami, dotyczyo to zwaszcza chopw, kt
rych poprzez uwizienie chciano zmusi do przystpowania do rolniczych spdzielni
produkcyjnych. Wedug innych oblicze w latach 1944-1953 przebywao w obozach
okoo 12 tysicy osb, a w okresie 1956-1962 - okoo 5 tysicy.
Na Wgrzech w latach 1948-1953 poddano represjom kilkaset tysicy osb, a liczba
skazanych waha si od 700 do 860 tysicy. W wikszoci przypadkw chodzio o "wykro
czenia przeciw wasnoci pastwowej". Podobnie jak w innych krajach, naley doda do
tych oblicze aresztowania dokonywane przez policj polityczn w trybie administracyj
nym. W Niemieckiej Republice Demokratycznej, gdzie mur na granicy z Zachodem nie
zosta jeszcze wzniesiony, "nowi" winiowie polityczni, pomijajc tych, o ktrych ju
bya mowa w poprzednim rozdziale, byli, jak si zdaje, stosunkowo nieliczni.
W Rumunii szacunki dotyczce liczby uwizionych podczas caego okresu sprawo
wania wadzy przez komunistw wahaj si od 300 tysicy do 1 miliona osb; ta druga
liczba obejmuje prawdopodobnie nie tylko winiw politycznych, lecz rwnie prze
stpcw pospolitych (dodajmy, e w wypadku na przykad "pasoytnictwa" rozrnie
nie tych kategorii jest czasami trudne). Jeli natomiast idzie o obozy, angielski historyk
Dennis Deletant okrela liczb osb przetrzymywanych na pocztku lat pidziesitych
w obozach rumuskich na 180 tysicy. W Czechosowacji liczb winiw politycznych
w latach 1948-1954 szacuje si obecnie na 200 tysicy osb. W kraju tym, majcym
wwczas 12,6 miliona mieszkacw, funkcjonoway 422 obozy. Liczba winiw obej
muje nie tylko osoby osdzone i skazane, ale take przetrzymywane bez wyroku sdo
wego, internowane w obozach na skutek arbitralnej decyzji miejscowych wadz.
wiat wizienny we wszystkich tych krajach mia wiele cech wsplnych, co nie po
winno dziwi, jeli wzi pod uwag, e inspiracja pochodzia z tego samego rda
Zwizku Sowieckiego, ktrego wysannicy wszdzie nadzorowali jego organizacj. Wy
daje si jednak, e pewne kraje - Czechosowacja, Rumunia i Bugaria - wniosy wa
sny oryginalny wkad w jego histori i ewolucj.
Czechosowacja - dziki swej biurokratycznej perfekcji; niektrzy badacze przypusz
czaj, e w postpowaniu komunistw odnale mona lady biurokratycznej ocialoci
cesarstwa austrowgierskiego. Wadza w istocie przyznaa sobie szczeglne prawodaw
stwo. Ustawa nr 247 z 25 padziernika 1948 roku zatwierdzala zaoenie TNP (Tabory
Nucene Prace, obozy cikich robt), przewidzianych dla osb w wieku od 18 do 60 lat,
ktre naleao "wychowa" w terminie od trzech miesicy do dwch lat, a termin w
mg ulec skrceniu... lub przedueniu. Ustawa dotyczya przestpcw i jednostek
"unikajcych pracy", ale take tych, ktrych "sposb ycia wymaga zastosowania rod
kw poprawczych". Karna ustawa administracyjna nr 88 z 12 lipca 1950 roku zezwalala
na wysyanie do TNP ludzi, ktrzy nie przestrzegali na przykad przepisw dotyczcych
"ochrony rolnictwa i gospodarki lenej" lub dawali dowody "wrogiego nastawienia do
ludowego porzdku demokratycznego republiki lub do jego budowania". Owe rodki
prawne miay umoliwi, jak podkrelano w sprawozdaniu przedstawionym Zgromadze
niu Narodowemu, "skuteczne stosowanie represji wobec wrogw klasowych.
Szczegow analiz tych praw, a take systemu obozowego i caej procedury mona znale w ksi
ce Paula Bartona i Alberta Weila, "Salariat et contrainte en Tehcoslovaquie", Librairie Marcel Riviere &
Cie, Paris 1956.
Na tej podstawie decyzja o zesaniu "wroga" do obozu podejmowana bya przez

trzyosobow komisj, funkcjonujc pocztkowo przy Pastwowym Komitecie Regio
nalnym, a nastpnie, od 1950 roku, przy Pastwowym Komitecie Wojewdzkim, jeli
nie przy Komisji Karnej tego komitetu, pod przewodnictwem szefa sekcji bezpiecze
stwa. We wszystkich regionach wadze komunistyczne wysyay na og do TNP "zwy
kych ludzi", gwnie za robotnikw, jak wynika z bada przeprowadzanych od 1989
roku.
W 1950 roku komunistyczna biurokracja wymylia jeszcze inne narzdzie represji,
poprzez wojsko: PTP (Pomocny Technicky Prapor, batalion pomocy technicznej). Po
woani do tych batalionw - czsto ludzie w wieku przekraczajcym wiek poborowy
musieli wykonywa cikie roboty w kopalniach; niekiedy yli w warunkach podobnych
do tych, jakie panoway w obozach pracy przymusowej.
Oprcz Czechosowacji take Rumunia wniosa szczeglny wkad w dzieje represji
w Europie rodkowej i PoudniowoWschodniej. Bya bowiem prawdopodobnie pierw
szym krajem na kontynencie europejskim, ktry wprowadzi "reedukacj" metod
"prania mzgu", stosowan przez komunistw azjatyckich; zostaa ona bez wtpienia
w znacznym stopniu przez Rumuni ulepszona, zanim zaczto j masowo rozpo
wszechnia w Azji. Prawdziwie szataskim zamysem owego przedsiwzicia byo
doprowadzenie winiw do tego, by wzajemnie si torturowali. Wynalazek ten udo
skonalany by w murach wizienia w Piteti, zakadu stosunkowo nowoczesnego, wybu
dowanego w latach trzydziestych, w odlegoci 110 kilometrw od Bukaresztu. Ekspe
ryment rozpocz si na pocztku grudnia 1949 roku i trwa niemal trzy lata. Na jego
wprowadzenie zoyo si wiele przyczyn: politycznych, ideologicznych, ludzkich i oso
bistych. Na skutek ukadu zawartego midzy komunist Alexandru Nicolschim, jednym
z szefw rumuskiej policji politycznej, a Eugenem Turcanu, winiem o faszyzujcej
przeszoci, ten ostatni sta si w wizieniu przywdc ruchu pod nazw Organizacja
Winiw o Przekonaniach Komunistycznych (Organizazia Deinuilor cu Convingeri
Comuniste, ODCC). Celem organizacji bya reedukacja winiw politycznych polega
jca na poczeniu studiowania komunistycznych tekstw ideologicznych z torturami
fizycznymi i psychicznymi. Zesp reedukacyjny tworzyo pitnastu wybranych wi
niw, ktrych zadaniem byo nawizywanie kontaktw i skanianie wsptowarzyszy do
zwierze. Wedug relacji filozofa Virgia lerunca'5, reedukacja skadaa si z czterech
etapw.
Pieko Pitesti
Securitate, rumuska policja polityczna, uywaa w czasie przesucha "kla

sycznych" tortur, takich jak bicie, uderzenia w pity i wieszanie za nogi gow
w d. Katusze zadawane w Pitesti przekroczyy wszelkie granice okruciestwa.
Praktykowana bya caa gama tortur, moliwych i niemoliwych: przypalanie
rnych czci ciaa papierosem; niektrzy winiowie mieli poladki tak zmasa
krowane, e skra odpadaa z nich jak u chorych na trd; innych zmuszano do
Virgil Icrunca, "Pitesti, lahoratoire conecntrationnaire (1444-1452)", przedmowa Francois Fureta,

Michaon, Paris l9MM,152 ss.
poknicia penej miski ekskrementw, a kiedy wymiotowali, wpychano im z po

wrotem wymiociny do garda.
Turcanu dawa upust swej chorej wyobrani, zwaszcza wtedy, kiedy mia do
czynienia ze studentami wierzcymi, ktrzy nie chcieli wyrzec si Boga. Niekt
rzy z nich byli chrzczeni kadego ranka w nastpujcy sposb: zanurzano im
gow w wiadrze penym moczu i fekaliw, podczas gdy reszta winiw recyto
waa modlitwy zwizane z obrzdem chrztu. Aby torturowany si nie udusi, od
czasu do czasu podnoszono mu gow, pozwalano na zaczerpnicie oddechu
i z powrotem zanurzano w mazi. Jeden z chrzczonych, regularnie poddawany
takim torturom przez niemal dwa miesice, kadego ranka, jak automat, szed
sam zanurzy gow w wiadrze, ku wielkiej uciesze wychowawcw.
Jeli chodzi o seminarzystw, Turcanu zmusza ich do odprawiania czarnych
mszy", ktre sam reyserowa, przede wszystkim w okresie Wielkiego Tygodnia.
Jedni odgrywali rol piewakw, inni ksiy. Tekst liturgii pisany przez Turcanu
mia wyranie pornograficzny charakter, by demoniczn parafraz oryginau.
Panna wita nazywana bya wielk kurw, a Jezus tym waem, ktry zgin
na krzyu. Seminarzysta, ktry gra rol ksidza, musia si rozebra do naga,
wtedy zawijano go w przecierado poplamione ekskrementami i zawieszano na
szyi fallusa sporzdzonego z myda i okruchw chleba, posypanego proszkiem
DDT W 1950 roku, w noc Zmartwychwstania, studenci poddawani reedukacji
musieli defilowa przed takim ksidzem i caowa fallusa, powtarzajc przy
tym Chrystus zmartwychwsta .
(Virgil Ierunca, "Pitesti, laboratoire concentra

tionnaire (1949-1952)", Paris 1996, s. 59-61).
Pierwszy etap reedukacji nosi nazw "demaskowanie zewntrzne": wizie mia

udowodni sw lojalno, przyznajc si do tego, co ukry w trakcie ledztwa,
a zwaszcza ujawni zwizki z przyjacimi na wolnoci. Podczas drugiego etapuna
stpowao "demaskowanie wewntrzne" - mia on zadenuncjowa tych, ktrzy poma
gali mu w wizieniu. Trzeci etap polega na "publicznym demaskowaniu moralnym":
wymagano od winia, by szydzi i zniesawia to wszystko, co uwaa w swoim yciu
za wite - rodzicw, on, narzeczon, Boga, jeli by wierzcy, przyjaci. Wtedy
nadchodzia pora na etap czwarty: kandydat do wstpienia do ODCC musia podj
si "reedukacji" swego najlepszego przyjaciela: osobicie go torturujc, on take sta
wa si katem.
Tortura bya kluczem do powodzenia tego przedsiwzicia. Nieubaganie wyznaczaa rytm wy

zna w trakcie wszystkich trzech etapw. [...] Nikt nie mg przed ni uciec. Mona byo najwy
ej j skrci, pod warunkiem, e oskarao si samego siebie o najstraszniejsze przewiny. Nie
ktrzy studenci byli torturowani przez dwa miesice; inni, bardziej "kooperatywni", tylko przez
tydzie'6.
6 Tame, s. 55
W 1952 roku wadze rumuskie postanowiy rozszerzy eksperyment z Pitesti,

zwaszcza w obozach pracy przy kanale DunajMorze Czarne, lecz projekt ten nie do
szed do skutku: cho trzymany w tajemnicy, zosta ujawniony przez radia zachodnie,
i w sierpniu 1952 roku przywdcy komunistyczni zdecydowali si pooy kres owej re
edukacji. Eugen Turcanu i szeciu jego wsplnikw zostao skazanych na mier w pro
cesie, ktry odby si w 1954 roku, ale adnego z waciwych szefw aparatu policyjne
go rka sprawiedliwoci nigdy nie dosiga.
I wreszcie trzeci przykad, jeli idzie o kraje, ktre w sposb szczeglny wzbogaciy
histori represji komunistycznych w Europie: Bugaria i jej obz w oweczu (Love).
Obz ten powsta w 1959 roku, sze lat po mierci Stalina, trzy lata po przemwieniu
Chruszczowa na XX Zjedzie KPZR potpiajcym zbrodnie stalinowskie, w czasie gdy
zamykano wiele obozw przeznaczonych dla winiw politycznych, take w ZSRR.
Nie by to obz ogromny, mg przyj zaledwie okoo tysica winiw, ale zatrudnie
ni w nim oprawcy dokonywali potwornych zbrodni. Torturowano i wykaczano tam lu
dzi w sposb najbardziej prymitywny: uderzeniami kijem.
wadze uruchomiy obz w oweczu po zamkniciu podobnego zakadu w Belene,
o ktrym Bugarzy przechowuj pami do dzi: trupami zmarych lub zamordowanych
winiw karmiono tam winie.
Oficjalnie obz w oweczu przeznaczony by dla zatwardziaych i niepoprawnych kry
minalistw, lecz wiadectwa, jakie pojawiy si po 1990 roku, wskazuj, e winiw zsya
no tam bez wyroku sdowego: "Nosisz spodnie o zachodnim fasonie, masz dugie wosy,
suchasz amerykaskiej muzyki, znasz jzyki obce, ktrymi mwi si we wrogim nam wie
cie, a wic moge nawiza kontakty z zagranicznym turyst... no to do mamra!" Std
winiowie w tym orodku wychowywania poprzez prac byli czsto ludmi modymi.
W przedmowie do ksiki, w ktrej zebrano relacje winiw i ich rodzin, ale take
funkcjonariuszy aparatu represji, Tzvetan Todorov tak opisuje obozowe ycie w oweczu:
Podczas porannego apelu szef policji (odpowiedzialny za obozow sub bezpieczestwa) wy

biera swe ofiary; ma zwyczaj wyjmowa z kieszeni lusterko i podawa je winiowi: "Popatrz!
Przyjrzyj si sobie po raz ostatni!" Skazacom wrcza si wtedy worki, w ktrych wieczorem
przewiezione bd do obozu ich zwoki: maj je nie sami, jak Chrystus swj krzy na Golgot.
Wyruszaj na budow, czyli do kamienioomu. Tam dowdcy brygad zatuk ich pakami na
mier, po czym zapakuj ich ciaa do workw zwizanych kawakiem drutu. Wieczorem koledzy
przewioz trupy na wzkach do obozu i zo za latrynami' bd tam leay do czasu, a zbierze
si ich dwadziecia, tak aby wypeni w caoci ciarwk. Tych, ktrzy nie wyrobili normy
w cigu dnia, wywouje si podczas wieczornego apelu: szef policji zakrela na ziemi kocem ki
ja kko, zapraszajc ich do rodka - tam zostan zattuczeni na mier".
Dokadna liczba zmarych w tym obozie nie zostaa jeszcze ustalona. Ale nawet gdy
by chodzio o kilkaset osb, owecz, ktry wadze Bugarskie zamkny w 1962 roku
(po znacznym zagodzeniu reimu wewntrznego w 1961 roku), pozostaje wanym
symbolem barbarzystwa krajw komunistycznych. Mona by tu mwi o "barbarzy
stwie Bakanw", nawizujc do ksiki o terrorze na Bakanach po pierwszej wojnie
wiatowej, napisanej przez Henri Barbusse'a, autora czsto przytaczanego w zwizku
z jego prostalinowsk postaw.
T. Todorov, "Au nom...", s. 3R

Na zakoczenie analizy represji w stosunku do niekomunistw naley podkreli, e

owego zaiste masowego terroru nie mg w adnym stopniu uzasadnia "kontekst epo
ki": "zimna wojna", ktra rzdzia wiatem od 1947 roku i osigna swoje apogeum
w latach nastpnych - wraz z rozpoczciem "gorcej wojny", rzeczywistej wojny w Ko
rei w latach 1950-1953. Przeciwnicy wadzy komunistycznej yjcy w krajach opanowa
nych przez reim nie naleeli na og do zwolennikw przemocy, wystpowania z bro
ni w rku (Polska stanowi tu wyjtek, istniao take kilka ugrupowa paramilitarnych
w Bugarii i w Rumunii). Opozycja, czsto spontaniczna, nie zorganizowana, przybiera
a demokratyczne formy. Politycy, ktrzy nie wyemigrowali, sdzili pocztkowo, e re
presje s rodkiem przejciowym. Przypadki wystpowania z broni w rku byy rzad
kie; chodzio na og o "porachunki" midzy subami wywiadowczymi lub o zadawane
na lepo ciosy, ktre wyranie wicej miay wsplnego z przestpstwami pospolitymi
ni z przemylan walk polityczn.
Zasig i skala represji nie mogy wic by usprawiedliwione dziaaniami i si opo
zycji. Wiemy przecie doskonae, e "walka klas" bywaa czasami "organizowana",
a opozycyjne siatki konspiracyjne - montowane przez prowokatorw i agentw tajnej
policji. I e zdarzao si te tak, i Wielki Manipulator wynagradza ich usugi, zezwala
jc na rozstrzelanie prowokatorw.
Take dzisiaj mona jeszcze usysze, gdy mowa o historii komunizmu, wypowiedzi
apelujce o "uwzgldnienie kontekstu epoki", "aspektu spoecznego" itp. Czy taka
wersja wydarze nie wynika z ideologicznego podejcia do Historii i ze swoistego "re
wizjonizmu", nie biorcego pod uwag ustalonych faktw, czy nie jest sprzeczna z rze
czywistym poszukiwaniem prawdy? I czy ci, ktrzy jej sprzyjaj, nie powinni przyjrze
si bliej spoecznemu zasigowi represji, wszystkim tym "zwykym ludziom", ofiarom
okrutnych przeladowa?
PROCESY PRZYWDCW KOMUNISTYCZNYCH
Przeladowanie komunistw naley rozpatrywa jako najbardziej istotne wydarze

nie w dziejach represji w Europie rodkowej i PoudniowoWschodniej w pierwszej po
owie XX wieku. Midzynarodowy ruch komunistyczny i jego narodowe sekcje nie
ustaway zreszt w demaskowaniu "buruazyjnego wymiaru sprawiedliwoci i buru
azyjnej policji", a zwaszcza faszystowskiego i nazistowskiego terroru. Istotnie podczas
drugiej wojny wiatowej tysice oddanych sprawie dziaaczy komunistycznych pady
ofiar zarwno faszyzujcych reimw, jak i nazistowskiego okupanta.
Przeladowanie komunistw nie zakoczyo si bynajmniej wraz ze stopniowym
wprowadzaniem "demokracji ludowych", kiedy "pastwo buruazyjne" zastpoway
rzdy "dyktatury proletariatu".
Ju w 1945 roku na Wgrzech policja polityczna uwizia Pala Demenyego, Jzsefa
Skolnika i kilku innych towarzyszy z ich otoczenia. Uwaali si oni za komunistw i ja
ko tacy kierowali podziemnymi grupami ruchu oporu, do ktrych czsto przystpowali
ludzie modzi, take robotnicy; w orodkach przemysowych czonkowie tych grup g
rowali liczebnie nad komunistami nalecymi do partii zwizanej z Moskw. Przez par
ti t komunici pokroju Demenyego byli traktowani jak konkurenci, w dodatku "troc
kizujcy" lub "odszczepiecy". Zaraz po wyzwoleniu Pal Demeny, uczestnik ruchu
oporu, podzieli wic los tych, z ktrymi walczy, i przebywa w wizieniu a do 1957 ro
ku. Dzieje tefana Forisa, sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Rumunii od
poowy lat trzydziestych [wac. od 1940 roku - przyp. red.], byy znacznie bardziej tra
giczne: oskarony o to, e jest agentem policji, w 1944 roku przetrzymywany w areszcie
domowym, w roku 1946 zosta zabity uderzeniem elaznej sztaby w gow. Jego star
matk, ktra poszukiwaa go wszdzie, wyowiono pewnego dnia z jednej z siedmio
grodzkich rzek, do szyi miaa przywizane cikie kamienie. Polityczne to zabjstwa
Forisa, a take jego sprawcw, ujawni w roku 1968 Ceaucescu.
Takie przypadki jak Demenyego czy Forisa uwydatniaj niepodwaaln prawd: dla
aparatu represji istnieli "dobrzy" komunici, czonkowie partii wiernej Moskwie
i "li", odmawiajcy zacignicia si w szeregi tej wasalnej organizacji. Jednake zasa
da ta nie bya przyjta na stae, gdy w 1948 roku dialektyka przeladowa komunistw
zyskaa na wyrafinowaniu.
Pod koniec czerwca tego roku Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robot
niczych (Kominform) - powoane we wrzeniu 1947 roku i zrzeszajce partie komuni
styczne bdce u wadzy (poza Albani) oraz dwie najpotniejsze partie w Europie za
chodniej, francusk i wosk - potpio Jugosawi rzdzon przez Tit i wezwao do
obalenia dyktatora. W nastpnych miesicach pojawio si zupenie nowe w historii ru
chu komunistycznego zjawisko: "odchylenie", opozycja w stosunku do rzdzcych z Mo
skwy, ch usamodzielnienia si i uniezalenienia od Centrum; tendencje, ktre od
dawna istniay wrd maych grupek dziaaczy, przybray wwczas form "pastwow".
Niewielkie bakaskie pastwo, gdzie zmonopolizowana przez parti wadza pokazaa
ju, co potrafi, take i to, do jakiego okruciestwa jest zdolna, rzucao wyzwanie gw
nemu orodkowi imperium komunistycznego. Coraz bardziej napita sytuacja stwarzaa
niewyobraalne dotd moliwoci represjonowania komunistw: od tej pory mogli by
oni zwalczani jako "sojusznicy" bd "agenci" innego pastwa komunistycznego.
Przeanalizujmy dwa aspekty tego nowego w historii przeladowa komunistw zja
wiska. Jeden z nich, dotyczcy Jugosawii, by dugo pomijany milczeniem przez histo
rykw demokracji ludowych. Po zerwaniu stosunkw "TitoStalin" (okrelenie z argo
nu dziennikarskiego) w Jugosawii na skutek bardzo cikiej sytuacji ekonomicznej za
panowa gd, przez niektrych wiadkw okrelany jako "straszliwszy" ni podczas
wojny. Z dnia na dzie zostay zerwane wszelkie kontakty z zagranic i krajowi grozio
powane niebezpieczestwo, tym bardziej e na granicy pojawiy si sowieckie czogi.
W 1948-1949 roku perspektywa nowej wojny, wywoanej przez inwazj sowieck, wy
dawaa si w wyniszczonej niedawnym konfliktem Jugosawi cakowicie realna.
W odpowiedzi na potpienie "jugosowiaskiej zdrady" i rzeczywiste groby rzd
w Belgradzie zareagowa "odizolowaniem" stronnikw Moskwy zwanych informbirovci
("kominformici"), a take tych wszystkich, ktrzy zaaprobowali rezolucj Kominfor
mu z czerwca 1948 roku. Izolacja nie polegaa na zwykym internowaniu, uniemoli
wiajcym kontakt ze wiatem zewntrznym. Rzd Tity, przesiknity bolszewick dok
tryn, sign bowiem do metod zgodnych z jej obyczajami politycznymi: do obozw.
Jugosawia to kraj licznych wysp; by moe przez analogi do pierwszego obozu bolsze
wickiego zorganizowanego na Wyspach Soowieckich - jedna z nich, Goli Otok (Naga
Wyspa), staa si gwnym obozem. I to nie byle jakim, gdy wprowadzone tam metody
reedukacji przypominay praktyki z rumuskiego Pitesti, powinno si wic moe okre
li je jako "bakaskie". Bya zatem "droga haby" (zwana take vrui zec): nowo
przybyy przechodzi midzy szpalerem winiw, ktrzy chcieli si zasuy lub popra
wi swoj sytuacj - bili oni "nowego", zniewaali go, obrzucali kamieniami. Istnia te
rytua skadajcy si z "krytyki i samokrytyki", zwizany oczywicie z rytuaem "wy
zna".
Tortury byy chlebem powszednim internowanych. Naleay do nich takie kary, jak
na przykad "wychodek" - gow winia przytrzymywano nad wiadrem wypenionym

ekskrementami - a take "bunkier", rodzaj karceru wykopanego w ziemi. Ale najbar
dziej chyba rozpowszechnion metod, stosowan przez stranikw"wychowawcw"
ktra przypominaa katusze znane z obozw hitlerowskich, byo zmuszanie winiw
do rozbijania na drobne kawaki gazw pokrywajcych ca t skalist wysp na Adria
tyku. Aby za do koca ich upokorzy, skalne odamki wrzucano nastpnie do morza...
Przeladowanie komunistw w Jugosawii, zapocztkowane w latach 1948-1949,na

leao prawdopodobnie do najbardziej masowych we wspczesnej historii Europy (po
za Zwizkiem Sowieckim z lat dwudziestychczterdziestych, Niemcami z lat trzydzie
stych oraz represjami wobec komunistw w czasie okupacji hitlerowskiej) - "maso
wych", jeli zway liczb mieszkacw i liczb komunistwczonkw partii. Wedug
oficjalnych danych, utrzymywanych przez dugie lata w tajemnicy, objo ono 16 731
osb, w tym 5037 skazano w wyniku rozprawy sdowej; trzy czwarte z nich zesano na
wyspy Goli Otok i Sveti Grgur. W swych niezalenych analizach Vladimir Dedijer sza
cuje liczb osb, ktre przeszy tylko przez obz na Golim Otoku, na 31 lub 32 tysice.
Na podstawie ostatnio przeprowadzonych bada nie mona jeszcze sprecyzowa liczby
winiw zmarych w obozach na skutek rozstrzelania, wycieczenia, godu lub epide
mii czy te samobjstwa - do tego ekstremalnego rozwizania uciekali si niektrzy
komunici, w ten wanie sposb reagujc na okrutny dylemat, wobec jakiego ich sta
wiano.
Drugi aspekt przeladowa komunistw jest bardziej znany, chodzi mianowicie
o represjonowanie, agentw Tity" w innych krajach demokracji ludowych. Przybierao
ono najczciej posta wielkiego pokazowego procesu "widowiska", ktry mia za zada
nie trafi do opinii publicznej nie tylko danego kraju, ale take innych pastw przy
czonych si do "obozu pokoju i socjalizmu". Przebieg procesu mia udowodni zasad
no goszonej przez Moskw tezy, wedle ktrej gwni wrogowie kryli si w onie
partii komunistycznych, naleao wic stosowa zasad powszechnej nieufnoci i wyka
zywa jak najdalej posunit czujno.
Na pocztku roku 1948 Komunistyczna Partia Rumunii (KPR) zaja si spraw Lu
creau Patrascanu, ministra sprawiedliwoci w latach 1944-1948, intelektualisty o reno-
mie teoretyka marksizmu, jednego z zaoycieli partii w 1921 roku (mia wwczas zaled
wie 21 lat). Niektre z punktw oskarenia wskazuj na to, e casus Patrascanu mia by
wstpem do kampanii antytitowskiej. Usunity z zajmowanych stanowisk w lutym 1948
roku, aresztowany, Patrascanu zosta skazany na mier dopiero w kwietniu 1954 roku
i stracony 16 kwietnia, a wic po szeciu latach uwizienia i w rok po mierci Stalina. Ta
jemnica tego opnionego wyroku nie zostaa ostatecznie wyjaniona. Wedug jednej
z hipotez GheorghiuDej, sekretarz generalny KPR, mia jakoby si obawia, e Pa
trascanu zostanie zrehabilitowany i stanie si jego rywalem - hipoteza to jedynie cz
ciowo przekonujca, gdy konflikt midzy oboma przywdcami trwa ju od wojny.
W roku 1949 do procesw przywdcw komunistycznych doszo najpierw w krajach

ssiadujcych z Jugosawi. Pierwszy odby si w Albanii, jako e tamtejsze wadze byy
blisko zwizane z komunistami jugosowiaskimi. Wybrany na ofiar Koi Xoxe, jeden

z szefw komunistycznego zbrojnego ruchu oporu, po wojnie minister spraw wewntrz
nych i sekretarz generalny partii, by czowiekiem szczerze oddanym Ticie. Po kampa
nii politycznej, jak rozptano w partii jesieni 1948 roku, pitnujc "projugosowia
sk frakcj trockistowsk kierowan przez Xoxe i Kristo", sojusznicy komunistw jugo
sowiaskich zostali w marcu 1949 roku aresztowani. Koi Xoxe by sdzony w Tiranie,
a wraz z nim czterej inni przywdcy: Pandi Kristo, Vasco Koleci, Nuri Huta i Vango
Mitrojorgji;10 czerwca zosta skazany na mier i nastpnego dnia stracony. Jego czte
rej towarzysze otrzymali cikie kary wizienia. Wkrtce inni komunici o orientacji
projugosowiaskiej stali si ofiarami "oczyszczania" partii albaskiej.
Drugi spektakularny proces z serii "antytitowskiej" odby si we wrzeniu 1949 roku
w Budapeszcie, a jego gwnym bohaterem by oskarony Laszl Rajk, weteran hisz
paskich Brygad Midzynarodowych, jeden z przywdcw krajowego ruchu oporu,
pniej minister spraw wewntrznych, czowiek twardy, ostro zwalczajcy niekomuni
stycznych demokratw, i w kocu minister spraw zagranicznych. Aresztowany w maju
1949 roku, Rajk by torturowany, a jednoczenie poddawany szantaowi byych towa
rzyszy z kierownictwa - powinien "pomc partii", zostanie skazany, ale nie stracony
miao to na celu wymuszenie przyznania si do "winy" i wyrecytowania przed sdem
zezna obciajcych Tit i Jugosowian jako "wrogw demokracji ludowych". Wer
dykt trybunau wgierskiego, ogoszony 24 wrzenia, by bezapelacyjny: Laszl Rajk,
Tibor Szny i Andras Szala zostali skazani na mier, Jugosowianin Lazar Brankov
i socjaldemokrata Pal Justus - na doywotnie wizienie. Rajk zosta stracony 16 pa
dziernika. W innym procesie trybuna wojskowy skaza na mier czterech wysoko po
stawionych oficerw.
W wyniku represji, jakie nastpiy w zwizku z procesem Rajka, aresztowano na
Wgrzech, jak si przypuszcza, 94 osoby, pniej skazane lub internowane; 15 skaza
nych stracono, 11 zmaro w wizieniu, 50 otrzymao kar ponad dziesiciu lat wizie
nia. Liczba ludzi, ktrzy stracili wwczas ycie, dosza pono do 60, jeeli wliczy w to
samobjstwa czonkw rodzin i bliskich, ale take - dlaczeg by nie? - sdziw i ofice
rw zaangaowanych w ledztwo.
U podoa wyboru ofiar i ich "gwnodowodzcego", Laszl Rajka, leay niewt
pliwie wewntrzne rozgrywki wrd ekipy przywdczej, a take nadgorliwo sekreta
rza generalnego partii, mayasa Rakosiego, i szefw tajnej policji. Te i inne czynniki
nie powinny jednake przesania istoty sprawy: podczas pierwszej fali represji w cen
trum akcji skierowanych przeciwko upatrzonym komunistom tkwili decydenci mo
skiewscy, a wrd nich szefowie suby bezpieczestwa i wywiadu zajmujcy si Europ
rodkow i Wschodni. Poruszali niebo i ziemi, by odkry szeroko rozgaziony "mi
dzynarodowy spisek antysowiecki". Kluczow rol mia tu odegra proces Rajka wraz
z gwnym wiadkiem oskarenia, Noelem Fieldem, Amerykaninem, sekretnym sym
patykiem komunizmu, ktry - jak wyranie wskazuj materiay z udostpnionych nie
dawno archiww - wspomaga tajne suby sowieckie'N.
Na prob Wgier, popart przez sowieckich doradcw, Noel Field zosta aresztowany w Pradze. Do
procesu tego amerykaskiego obywatela nigdy jednak nie doszo, uwolniono go w padzierniku 1954 -
wraz z on Hert (take aresztowan w Czechosowacji i 28 sierpnia 1949 przewiezion do Budapesztu)
i bratem Hermannem (aresztowanym w sierpniu 1949 w wyniku wsppracy czechosowackich i polskich
sub bezpieczestwa).
Denie do "zinternacjonalizowania" spisku, na razie gwnie "titowskiego", wyra

nie dao si odczu podczas procesu, jaki wytoczono w Sofii Trajczo Kostowowi. Do
wiadczony kominternowiec, w okresie monarchii skazany na mier, przywdca zbroj
nego podziemia w kraju, po wojnie wicepremier, Kostow by uwaany za nastpc
Georgi Dymitrowa. Stan zdrowia bowiem byego sekretarza generalnego Midzynaro
dwki Komunistycznej, a od 1946 roku szefa Bugarskiej Partii Komunistycznej (BPK),
w roku 1949 znacznie si pogorszy. (Od marca Dymitrow przebywa na leczeniu
w ZSRR, zmar tame 2 lipca).
Ju w kocu 1948 roku w kierownictwie BPK "moskwiczanie" (czyli ci, ktrzy sp
dzili okres wojenny w Moskwie, tak jak Rakosi z Wgier czy Gottwald z Czechosowa
cji) krytykowali "winy i przewiny" Kostowa, a zwaszcza jego "niewaciwy stosunek do
Zwizku Sowieckiego" w dziedzinie gospodarki. Mimo zoenia "samokrytyki" Kostow
- z przyzwoleniem Dymitrowa, gwatownie go atakujcego w licie wysanym 10 maja
z rosyjskiego sanatorium - zosta aresztowany w czerwcu 1949 roku wraz z wieloma
swoimi wsppracownikami.
Proces wytoczony Trajczo Kostowowi i 9 innym wsposkaronym rozpocz si
w Sofii 7 grudnia 1949 roku. Wyrok zosta ogoszony 14 grudnia: Kostowa skazano na
mier jako "agenta" dawnej policji bugarskiej, a zarazem agenta "zdrajcy Tity" i "za
chodnich imperialistw"; czterej inni przywdcy - Iwan Stefanow, Nikoa Pawow, Ni
koa Neczew i Iwan Tutew - otrzymali kary doywocia, trzech zasdzono na pitnacie
lat, jednego na dwanacie i jednego na osiem lat wizienia. W dwa dni potem proba
o uaskawienie zostaa odrzucona i Trajczo Kostowa powieszono.
Proces sofijski zajmuje szczeglne miejsce w historii procesw przywdcw komuni
stycznych przeprowadzanych przez komunistyczne reimy: pocztkowo Kostow odwoa
przed sdem przyznanie si do winy, wymuszone na nim w czasie ledztwa, i oznajmi, e
jest niewinny. Zanim odebrano mu prawo gosu, zdoa te zadeklarowa sw przyja
dla Zwizku Sowieckiego, nie pozwolono mu jednak dokoczy owiadczenia. Podobne
go typu "wypadki" daway do mylenia reyserom przyszych publicznych procesw.
Sprawa Kostowa" nie zakoczya si wraz z powieszeniem gwnej ofiary. W sierp
niu 1950 roku doszo w Bugarii do procesu 12 "wsppracownikw Kostowa", wybra
nych spord dziaaczy odpowiedzialnych za sektor gospodarczy; inny proces, przeciw
ko dwm czonkom "zakonspirowanej szajki Kostowa", odby si w kwietniu 1951 ro
ku, trzeci wytoczono dwm czonkom Komitetu Centralnego BPK. I wreszcie,
w powizaniu z t sam spraw, odbyo si kilka procesw przy drzwiach zamknitych
przeciwko oficerom armii i suby bezpieczestwa.
Czechosowackich przywdcw partyjnych ostrzeono w czerwcu 1949 roku, e
w onie KPCz kryj si wani "konspiratorzy". Aby ich wytropi - a zwaszcza "czecho
sowackiego Rajka" - powoano w Pradze grup specjaln, w ktrej dziaali wysoko po
stawieni funkcjonariusze aparatu Komitetu Centralnego, policji politycznej i Komisji
Kontroli KPCz. Ju w 1949 roku rozpoczto aresztowania dziaaczy komunistycznych,
pocztkowo trzeciorzdnych. Podczas tej pierwszej fali procesw przeciwko komuni
stom wadzom udao si przygotowa tylko jeden proces "antytitowski". Midzy 30
sierpnia a 2 wrzenia 1950 roku postawiono przed sdem w Bratysawie, stolicy Sowa
cji, 16 osb, w tym 10 Jugosowian. Na ich czele znajdowa si Stefan Kevi, jugoso
wiaski wicekonsul w Bratysawie. Dwch Sowakw sdzonych w tym procesie skaza
no na mier, a jeden z nich, Rudolf Lancani, zosta stracony.
Machina policyjna depczca po pitach czechosowackiemu Rajkowi, ktrej szeregi

wzmocnili kierujcy ca akcj dowiadczeni pracownicy z moskiewskiej centrali bez
pieczestwa, nabraa rozpdu pod koniec 1949 roku. Doradcy sowieccy nie kryli celu
swej misji. Jeden z nich, Lichaczow, zirytowany brakiem gorliwoci sowackiej suby
bezpieczestwa, mia wykrzykn: "Stalin mnie tu wysa, ebym robi procesy, nie
mam zamiaru traci czasu. Nie przyjechaem na dyskusje, przyjechaem do Czechoso
wacji, eby cina gowy (swofoczit' golowy). Wol skrci kark stu pidziesiciu oso
bom ni nadstawia swj"'9.
Dokadne odtworzenie przebiegu represji stao si moliwe dziki temu, e ju
w 1968 roku historykom udao si dotrze do najtajniejszych zakamarkw partyjnych
i policyjnych archiww, a po listopadzie 1989 roku mogli jeszcze pogbi swe badania.
W maju 1949 roku, w zwizku z przygotowywaniem procesu Laszl Rajka na W
grzech, aresztowano maestwo Pavlikw (proces Gejzy Pavlika odby si w czerwcu
1950). W czerwcu 1949 roku wgierski przywdca mayas Rakosi wrczy w Pradze se
kretarzowi KPCz Klementowi Gottwaldowi list nazwisk okoo 60 wysokich urzdni
kw czechosowackich, ktre pojawiy si w toku dochodzenia w sprawie Rajka. Przy
tej okazji Praga pod presj wgierskich i jak zwykle sowieckich sub bezpieczestwa
ywo zainteresowaa si komunistami przebywajcymi podczas wojny na Zachodzie,
a zwaszcza weteranami Brygad Midzynarodowych. Jesieni KPCz utworzya sekcj
specjaln bezpieczestwa pastwa w celu "tropienia wrogw w onie partii", nie waha
jc si nawet w tym celu korzysta z pomocy towarzyszy, ktrzy wymknli si gestapo,
specjalistw" od ruchu komunistycznego. Wraz z aresztowaniem w listopadzie 1949
roku Evena Lbla, wiceministra handlu zagranicznego, w przeladowaniach komuni
stw nastpi nowy etap: dotkny one mianowicie "wyszych kadr"; tendencja ta po
twierdzia si w roku 1950, kiedy represje zaczy obejmowa regionalnych sekretarzy
partyjnych.
W styczniu i lutym 1951 roku wielka fala aresztowa signa wierzchoka piramidy
wadzy. Wrd zatrzymanych 50 wysoko postawionych funkcjonariuszy partii i urzdni
kw pastwowych znajdowali si komunici "frankofoscy" oraz ci wszyscy, ktrzy byli
odpowiedzialni za kontakty z innymi partiami, jak na przykad Karel vab.
Etykietka "przywdcy spisku" przechodzia z jednej osoby na drug i trzeba byo
dwch lat, zanim odkryto czechosowackiego Rajka. Dopiero bowiem latem 1951 ro
ku, za skwapliwym przyzwoleniem Klementa Gottwalda, Stalin zadecydowa, e przy
wdc tym zostanie Rudolf Slansky we wasnej osobie, sekretarz generalny KPCz,
ktrego praw rk by Bedrich Geminder, inna wana osobisto aparatu kominter
nowskiego. Nazwisko Gemindera pojawia si niemal zawsze przy nazwisku Slanskie
go, zarwno w korespondencji midzy Stalinem a Gottwaldem, jak i w czasie przesu
cha komunistw uwizionych w przewidywaniu aresztowania Slanskiego. Sowieccy
autorzy scenariusza traktowali Gemindera jako "gow do wymiany". Obu przywd
cw "spisku" suba bezpieczestwa aresztowaa 24 listopada 1951 roku. W nastp
nych miesicach trafili za kratki dwaj inni dziaacze:12 stycznia 1952 - Rudolf Mar
golius, wiceminister handlu zagranicznego, a 23 maja 1952 - Josef Frank, zastpca
Rudolfa Slanskiego.
' AUV KSC, Komisja Barnabickiego, list T. Balaa, w: Karel Kaplan, "Zprava o zavrazdeni generalni
ho tajemnika", Mlada Fronta, Praha 1992, s. 68.
Doradcy sowieccy i ich miejscowi podwadni za pomoc tortur usiowali zmusi

oskaronych do zezna w zwizku z przygotowywaniem wielkiego pokazowego proce
su. Udao im si to i 20 listopada 1952 roku w Pradze rozpocz si proces przeciwko
"antypastwowemu orodkowi spiskowemu, kierowanemu przez Rudolfa Slanskiego".
Tym razem sdzono przywdcw komunistycznych najwyszego szczebla. 27 listopada
wydano wyrok: jedenastu oskaronych zostao skazanych na kar mierci, trzech na do
ywotnie wizienie. 3 grudnia rano, od godziny trzeciej do pitej czterdzieci pi, kat
z wizienia Pankrac w Pradze wiesza jedenastu skazacw na szubienicy.
Proces Slanskiego - symbolicznej postaci represji
Po procesach przywdcw bolszewickich w Moskwie w latach trzydziestych

proces Slanskiego naley do najbardziej spektakularnych i najbardziej komento
wanych w caej historii komunizmu. Wrd skazanych znajdoway si wybitne
postacie z midzynarodowego aparatu komunistycznego, ktre w czasach zimnej
wojny uczyniy z Pragi "komunistyczn Genew". Stolica Czechosowacji odgry
waa wwczas zasadnicz rol w kontaktach z komunistycznymi partiami zachod
nimi, zwaszcza francusk i wosk.
Rudolf Slansky, sekretarz generalny KPCz od 1945 roku, lojalny stronnik
Moskwy, przewodniczy "grupie piciu", specjalnemu organowi, ktrego zada
niem by biecy nadzr nad przebiegiem represji, i z tego tytuu zatwierdzi
dziesitki wyrokw mierci.
Bedrich Geminder i Josef Frank byli zastpcami sekretarza generalnego. Ge
minder pracowa w najwyszych wadzach Kominternu, po czym wrci z Mo
skwy do Pragi, by kierowa wydziaem zagranicznym KPCz. Frank, w latach
1939-1945 wizie nazistowskich obozw koncentracyjnych, zarzdza gospodar
k i pomoc finansow dla zachodnich partii komunistycznych. Rudolf Margo
lius za, wiceminister handlu zagranicznego, by odpowiedzialny za spki han
dlowe kontrolowane przez te partie. Otto Fischl jako wiceminister finansw mia
informacje o niektrych manipulacjach finansowych KPCz. Ludvik Frejka pod
czas wojny dziaal w czechosowackim ruchu oporu w Londynie, a od 1948 roku,
gdy Klement Gottwald zosta prezydentem republiki, kierowa wydziaem gospo
darczym kancelarii prezydenckiej.
Pord skazanych - poza Slanskim i Geminderem - znajdoway si te inne
osoby zwizane z sowieckimi subami specjalnymi bd bezporednio, bd po
przez midzynarodowy aparat komunistyczny: Bedrich Reicin, szef wywiadu woj
skowego, a po lutym 1948 roku wiceminister obrony; Karel vab, wizie nazi
stowskich obozw koncentracyjnych, nastpnie kierownik wydziau personalne
go KPCz, wreszcie wiceminister bezpieczestwa narodowego; Andre Simone,
dziennikarz pracujcy przed wojn gwnie w Niemczech i we Francji; i w kocu
Artur London, wsppracownik sub sowieckich podczas wojny w Hiszpanii,
uczestnik francuskiego ruchu oporu, deportowany, po 1945 roku w komunistycz
nych subach wywiadowczych w Szwajcarii i we Francji, a od pocztku 1949 ro
ku wiceminister spraw zagranicznych w Pradze.
Wrd skazanych byo take dwch innych wysokich urzdnikw tego mini
sterstwa: Sowak Vladimir Clementis, przedwojenny adwokat, komunista, prze
bywajcy na wygnaniu we Francji, wydalony z partii po skrytykowaniu paktu so
wieckoniemieckiego (decyzja zostaa cofnita w 1945 roku), minister od wiosny
1948 roku, oraz Vavro Hajdu, rwnie Sowak, wiceminister. Trzeci Sowak
w tym procesie, Even Lbl, ktry spdzi wojn na emigracji w Londynie,
w chwili aresztowania peni funkcj wiceministra handlu zagranicznego.
Otto Ning, byy uczestnik Brygad Midzynarodowych w Hiszpanii, ktry rw
nie bra udzia w czechosowackim ruchu oporu w Londynie, po wojnie zosta
sekretarzem komitetu KPCz w Brnie, stolicy Moraw.
Podczas procesu podkrelano wyranie ydowskie pochodzenie trzech osb
skazanych na doywotnie wizienie: Hajdu, Londona i Lbla, a take omiu z je
denastu skazanych na mier (poza Clementisem, Frankiem i vabem).
Proces Slanskiego sta si symbolem represji nie tylko w Czechosowacji, ale
i we wszystkich krajach demokracji ludowej. Jego monstrualny charakter nie mo
e jednak przesoni faktu, i to niekomunici byli gwnymi ofiarami przelado
wa. W caym okresie 1948-1954 komunici stanowili w Czechosowacji okoo
0,1% skazanych, 5% skazanych na mier i 1% ofiar miertelnych, na ktre zo
yy si wykonane wyroki mierci, samobjstwa spowodowane przeladowania
mi, zgony w wizieniu lub w obozie (na skutek wypadkw przy pracy w kopal
niach, zabjstw popenionych przez stranikw w trakcie "prb ucieczki" lub
aktw buntu").
Proces Slanskiego by pieczoowicie przygotowany przez przebywajcych w Czecho

sowacji doradcw sowieckich, zgodnie z poleceniami wyszych urzdnikw Stalina
w Moskwie. Mia doniose znaczenie dla drugiej fali wielkich procesw politycznych
wytaczanych od roku 1949 przywdcom komunistycznym w krajach demokracji ludo
wych.
Po tym spektakularnym procesie w latach 1953-1954 nastpiy w Czechosowacji
tak zwane procesy odpryskowe, i to pomimo mierci Stalina i Gottwalda w marcu 1953
roku. Do ich kulminacji doszo w 1954 roku. Pierwszy duy proces odby si w Pradze
midzy 26 a 28 stycznia: Maria vermowa, zaoycielka KPCz, a w latach 1929-1950
czonkini kierownictwa, zostaa skazana na doywocie; szeciu wsposkaronym, wyso
kim funkcjonariuszom aparatu partyjnego wymierzono cznie 113 lat wizienia. Drugi
proces mia miejsce miesic pniej, midzy 23 a 25 lutego; siedmiu czonkw "gwnej
rady trockistowskiej", dziaaczy KPCz, skazano wwczas w sumie na 103 lata wizienia.
Trzeci proces toczy si w Bratysawie midzy 21 a 24 kwietnia, a sdzono w nim byych
przywdcw Komunistycznej Partii Sowacji, oskaronych o przynaleno do grupy
"buruazyjnych nacjonalistw sowackich". Gustav Husak, jeden z przywdcw ruchu
oporu, zosta w nim skazany na doywocie, a czterech wsposkaronych - na 63 lata
wizienia cznie. W roku 1954 przeprowadzono jeszcze sze "wielkich procesw"
przeciwko wysoko postawionym dygnitarzom wojskowym, a take kierownikom sektora
gospodarczego (11 osb skazanych w sumie na 204 lata wizienia) oraz przeciwko "nie
legalnemu kierownictwu partii socjaldemokratycznej"; wreszcie wiele osb byo sdzo
nych indywidualnie. Jak to byo w zwyczaju od kilku ju lat, przed kadym "wanym"
procesem Biuro Polityczne KPCz zatwierdzao akt oskarenia i wyroki; kierownictwo

partii przeprowadzao te dyskusj nad raportem z przebiegu procesu.
Procesy z lat 1953-1954 nie miay ju charakteru widowiskowego. W ostatnim pro
cesie politycznym okresu 1948-1954, ktry odby si 5 listopada 1954 roku, sdzony by
Edvard Utrata, kierownik sektora gospodarczego.
Osvald Zavodsky, weteran Brygad Midzynarodowych, bojownik francuskiego ru
chu oporu, deportowany przez Niemcw, po 1948 roku szef bezpieczestwa pastwo
wego, to ostatni komunista stracony podczas tej fali represji. Wyrok mierci zapad
w grudniu 1953 roku, a rzd nie skorzysta z prawa aski. On take by jednym z tych,
ktrzy za wiele wiedzieli o sowieckich subach specjalnych - zawis na szubienicy
w Pradze 19 marca 1954 roku.
Dlaczego jednak zastosowano represje w stosunku do komunistw najwyej posta
wionych? Czy wybr ofiary - tej wanie, a nie innej - wynika z jakiej dajcej si
uchwyci logiki? Udostpnienie archiww, a take najnowsze badania potwierdziy
w znacznej mierze wczeniejsze ustalenia: o fabrykowanych procesach, reyserowanych
przez moskiewskie kierownictwo, wymuszaniu "wyzna", ideologicznym i politycznym
szalestwie, pocztkowo antytitowskim, a nastpnie antysyjonistycznym i antyamery
kaskim, przeoonym na akty prawne. Znajomo wikszej liczby faktw uzupenia
nasz wiedz o tej epoce. Pozwala take na sformuowanie kilku hipotez, zwaszcza je
eli idzie o drug fal represji przeciwko komunistom, rnic si od pierwszej, ktra
miaa na celu szybkie zwalczenie jugosowiaskiej herezji.
Bogato udokumentowane badania wyjaniy ostatecznie przyczyny represji: czyn
nikiem rozstrzygajcym bya interwencja Moskwy. Bezporedni wpyw na procesy ko
munistw miaa wczesna sytuacja midzynarodowa; wadza stalinowska musiaa po
buncie Tity narzuci ruchowi komunistycznemu cakowit ulego i przyspieszy "sa
telizacj" nowych obszarw imperium sowieckiego. Represje byy take zwizane
z problemami politycznymi, spoecznymi i ekonomicznymi omawianych krajw: ska
zany przywdca komunistyczny suy za koza ofiarnego; jego winy miay "wytuma
czy" niedostatki systemu, a wymierzona kara miaa skanalizowa "gniew ludu";
wszechobecny terror pogbia te strach wrd warstw rzdzcych, strach konieczny
do utrzymania bezwzgldnego posuszestwa i cakowitego podporzdkowania si
"rozkazom partii" czy te potrzebom "obozu pokoju", okrelanym przez sowieckich
przywdcw.
Wanie wewntrz rodowisk kierowniczych odgryway niewtpliwie istotn rol przy
wyborze ofiar. Nie mona take lekceway znaczenia antagonizmw i wzajemnej zawi
ci, tak czstych u ludzi sucych kolonialnemu wadcy. Wielki Manipulator moskiew
ski mia zreszt do dyspozycji rne warianty gry, ktr prowadzi i mg prowadzi ze
swymi zastraszonymi sugami: od dawna bowiem by w posiadaniu szczegowych in
formacji o owych antagonizmach i zawiciach.
Obie fale represji przeciwko przywdcom komunistycznym miay take okrelony
typ "wzorcowej" ofiary. Obejmoway dawnych ochotnikw wojny domowej w Hiszpa
nii, uczestnikw ruchu oporu poza granicami kraju, partyzantw jugosowiaskich,
emigrantw z Francji czy Anglii; na Wgrzech, w Bugarii i Sowacji celem przelado
wa byli zwaszcza komunici z krajowego ruchu oporu.
Pjdmy teraz w naszych rozwaaniach jeszcze dalej i zastanwmy si, dlaczego pro
ces Rudolfa Slanskiego, najwaniejszy ze wszystkich, sta si wielkim midzynarodowym
widowiskiem. Jakie ukryte interesy wiatowe wadzy stalinowskiej wyszy na jaw przy
jego projektowaniu? Skd a taki rozgos, skd tyle brutalnoci w wyrokach, skd ta
wyjtkowa gwatowno, w momencie gdy ZSRR zdawa si mocno trzyma w garci
demokracje ludowe? Formy tej kontroli - listyukazy i narady"konsultacje", a po
dziaalno tysicy doradcw sowieckich - s dzi dobrze znane.
W poszukiwaniu gbszej motywacji przeladowa konieczne wydaje si sformuo
wanie pierwszej hipotezy: blok sowiecki szykowa si do wojny, przygotowywa wojn
w Europie. "Imperializm amerykaski" sta si gwnym wrogiem i przywdcy sowieccy
wierzyli - czy te chcieli, aby wierzono - e sposobi si on do ataku na "obz". Proces
Slanskiego, jego przebieg, zorganizowany rozgos, jego gwatownie antyamerykaska
"ideologia" - antytitoizm jest rwnie stale obecny, ale w poczeniu z dominujcym
antyamerykanizmem - wszystko to moe wiadczy take, a moe nade wszystko,
o przygotowaniach wadzy sowieckiej do wojny. "Pedagogika trupw" miaa trafi nie
tylko do szeregw komunistw, ale take do wroga. Stalin ju raz si ni posuy, prze
prowadzajc w latach trzydziestych wielkie czystki w Zwizku Sowieckim. Czy by prze
konany, e raz jeszcze moe uciec si do tego rodka?
Po zapoznaniu si z bogactwem rde archiwalnych nie mona mie wtpliwoci,
e poczwszy od 1950-1951 roku, w czasie gdy wojna w Korei przybieraa na sile, blok
sowiecki intensywnie przygotowywa majc rozpocz si nieuchronnie wojn, zmie
rzajc do ewentualnej okupacji Europy Zachodniej. Podczas spotkania przedstawicie
li politycznych i wojskowych "obozu" w 1951 roku Stalin wspomnia o moliwoci woj
ny w roku 1953. Militaryzacja gospodarki wszdzie osigna swj szczyt.
Czechosowacja miaa nowoczesny przemys zbrojeniowy, z tradycj wywodzc si
z czasw monarchii austrowgierskiej, a w latach trzydziestych naleaa do gwnych
eksporterw broni na wiecie. Od 1949 roku musiaa zaopatrywa w bro obz sowiec
ki, czemu towarzyszya niebywaa militaryzacja gospodarki i ycia spoecznego, silna
propaganda wok zagroenia rych wojn, a take bezprecedensowe zwikszenie bu
detu wojskowego: w cigu piciu lat wydatki na armi wzrosy siedmiokrotnie! Trzeba
take wspomnie o przeraajcej destrukcji spoeczestwa obywatelskiego i systema
tycznej grabiey z uranu kierowanej przez sowieckich "ekspertw".
Wojskowy historyk Jindrich Madry, ktry przeprowadzi badania archiww otwar
tych po 1989 roku, w niedawno opublikowanym artykule tak podsumowuje t kwesti:
"Do maja 1953 roku uzbrojenie Czechosowacji zostao zwikszone do maksimum
w zwizku ze zbliajcym si terminem nieuchronnej wojny. Budet ministerstwa
obrony zaplanowany na 1953 rok mia by dziesi razy wyszy od budetu z roku 1948.
Zgodnie z sowieckimi wymaganiami gospodarka czechosowacka miaa ewoluowa
w stron "gospodarki w przededniu wojny". 1 stycznia 1953 roku pod broni byo ju
292 788 mczyzn, a wic dwukrotnie wicej ni w roku 1949, w kwietniu za prezydent
republiki podj decyzj o przedtueniu suby wojskowej do trzech lat. W przewidywa
niu wojny zaczto gromadzi rodki finansowe i zapasy ywnoci, tym naley tumaczy
"reform pienin" z czerwca 1953 roku, w znacznej mierze ogoacajc ludzi z posia
danych oszczdnoci. Wedug niektrych danych sytuacja zmienia si w czerwcu 1953
roku, kiedy nieunikniona wojna przestaa by, jak si zdaje, strategi zalecan przez
nowych wadcw z Moskwy.
"Okres zbrojenia i ponownego uzbrajania", "Soudobe Dejiny" 1994, nr 4-5.

Jeeli na represjonowanie przywdcw komunistycznych spojrzy si z tej wanie per

spektywy, atwiej mona zrozumie logik wyboru ofiar. "Wielki brat" dobrze zna swych
wiernych towarzyszy, mia te okrelony pogld na swych wrogw na Zachodzie. Jego "pe
dagogika trupw" osigna, jak si wydaje, szczyty makiawelizmu. Co naley zrobi, by
przekona przeciwnikw o swojej sile i determinacji (ewentualnie tudzi sw saboci),
tak aby wrogowie zostali cakowicie zdezorientowani? Co trzeba zrobi, by przekona
wiernych, znajcych tajniki ruchu komunistycznego, o powadze sytuacji, o potrzebie ela
znej dyscypliny wobec zagraajcego konfliktu, o witej koniecznoci zoenia ofiary
Powici najwierniejszych spord wiernych, dokona wyboru dajcego gwarancj,
i krok ten odbije si szerokim echem w wiecie, we wszystkich kierunkach, cznie ze
Zwizkiem Sowieckim. Uy jako broni najbardziej prostackiego kamstwa, ktrego
wszystkie skadniki s wiadome. Czy wielkie wyreyserowane widowisko byoby rwnie
skuteczne, gdyby nazwa "agentami imperialistycznymi" Antonina Zapoockiego czy
Antonina Novotnego, mao znanych zarwno w partyjnym aparacie moskiewskim, jak
i innych krajw? Kto dzisiaj uwierzy, e Thorez czy Togliatti, Chruszczow lub Gottwald
mogli w 1952 roku chocia przez chwil pomyle, i Rudolf Slansky, Bedrich Gemin
der i inni z ich bliskiego otoczenia s "amerykaskimi agentami"? Wtajemniczonych
zredukowano do jednostek, ktre musiay zrezygnowa ze swych zasad moralnych, aby
rozszyfrowa i zrozumie w kamliwy komunikat, i na tym wanie polega jeden z ce
lw tej makiawelicznej operacji.
Aby uzyska spodziewany oddwik na to, co Annie Kriegel nazwaa "piekieln pe
dagogik", naleao wybra postacie znane z ruchu antyfaszystowskiego w Hiszpanii,
we Francji, w Zwizku Sowieckim czy w Anglii, znane take jako winiowie obozw
nazistowskich. Kierownictwo aparatu partyjnego byo dobrze poinformowane o usu
gach, jakie oddaa wikszo skazanych komunistw, wiedziano take, do jakiego stop
nia niewzruszona jest ich lojalno wobec Moskwy. Z drugiej strony, wrd zoonych
w ofierze komunistw byo wielu odpowiedzialnych za poprzednie przeladowania i za
bjstwa niekomunistw, wielu te cile wsppracowao z organami sowieckimi.
Procesy odbyway si jeszcze w 1953 i 1954 roku, do czasu kiedy Zwizek Sowiecki
przyj now strategi "pokojowego wsplistnienia".
Druga hipoteza, ktr trzeba sformuowa, dotyczy antysemityzmu wystpujcego
przy okazji przeladowa komunistw. Analiza procesw wskazuje nieodmiennie na je
den aspekt tego zjawiska: "walka z syjonizmem" i "syjonistami" (bdca w gruncie rze
czy przejawem zwykego antysemityzmu) bya w sposb oczywisty zwizana ze zmian
polityki sowieckiej w stosunku do Izraela i wiata arabskiego. Nowe pastwo Izrael, do
ktrego powstania Czechosowacja znacznie si przyczynia midzy innymi poprzez do
starczanie broni dla Hagany, stao si "wielkim wrogiem"; strategia sowiecka wykorzy
stywaa odtd haso "walki o wyzwolenie narodowe" Arabw.
Nicolas Werth (zob. cz pierwsza) ukaza antysemickie aspekty represji w ZSRR,
poczwszy od grudnia 1947 roku, oraz ich obecno w przygotowaniach do "wielkiej
ostatecznej czystki" na pocztku lat pidziesitych. Jeli chodzi o Europ rodkow,
antysemityzm by widoczny ju w procesie Rajka: sdzia kad nacisk na nazwiska po
chodzenia ydowskiego czterech oskaronych i insynuowa - bezpodstawnie - e Rajk
mia dziadka yda. Antysemityzm osign swe apogeum podczas procesu Slanskiego,
kiedy to podkrelano ydowskie pochodzenie jedenastu z oskaronych i ich zwizki
z "midzynarodowym syjonizmem".
Aby pozna charakter owego antysemityzmu, wystarczy przytoczy sowa jednego

z gwnych doradcw moskiewskich, ktrego nazwisko ju tutaj pado. Towarzysz Li
chaczow, dajc dowodw wiadczcych o wywrotowej dziaalnoci kilku przywdcw
sowackich, mia jakoby powiedzie (wiadectwo jego rozmwcy - agenta sowackiego):
"Wszystko mi jedno, skd je bierzecie. I w nosie mam ich prawdziwo. Jestem gotw
w nie uwierzy, a co do reszty, zostawcie mi woln rk. Dlaczego tak si przejmujecie
tym ydowskim gwnem?"z'
Std te bierze si inny aspekt owego antysemickiego wtku, nigdy dotd, o ile nam
wiadomo, nie podnoszony. Wydaje si mianowicie, e Stalin i jemu podobni chcieli za
atwi porachunki z ydami w midzynarodowym ruchu komunistycznym, ostatecznie
ich stamtd eliminujc. ydzi o komunistycznych przekonaniach nie byli religijni. Ich
tosamo zdawaa si zwizana z narodem, w ktrym dokonaa si ich asymilacja, lub
te z midzynarodow wsplnot komunistyczn. Nie potrafimy niestety powiedzie
(brak wiadectw i rde), w jakim stopniu ow tosamo okrelio dowiadczenie lu
dobjstwa. Wiemy jednak, e wiele osb z ich rodzin zgino w nazistowskich obozach
mierci.
ydzikomunici, niezwykle liczni w aparacie Kominternu, po wojnie nadal zajmo
wali kluczowe pozycje w partii i strukturach pastwowych wielu krajw Europy Srod
kowej. W swej pracy podsumowujcej dowiadczenie komunizmu wgierskiego Mikls
Molnar pisze:
Na szczycie hierarchii niemal wszyscy przywdcy s pochodzenia ydowskiego, podobnie jak,

cho w nieco zmniejszonej proporcji, w aparacie Komitetu Centralnego, w policji politycznej,
prasie, wydawnictwach, teatrze, kinie... Silny i bezsporny awans kadry robotniczej nie moe
przesoni faktu, e jeli chodzi o podejmowanie decyzji, wadza naley w znacznej mierze do to
warzyszy wywodzcych si z drobnej buruazji ydowskiej.
W styczniu 1953 roku szef bezpieczestwa pastwowego na Wgrzech i byy przyja

ciel Rajka, Gabor Peter, zosta osadzony w wizieniu jako "syjonistyczny konspirator".
W oficjalnym przemwieniu Rakosi, skdind take ydkomunista, pitnujc Petera
(oraz kilku oficerw z bezpieczestwa) okreleniem "Peter i jego banda", robi z niego
koza ofiarnego.
W Rumunii o losie Any Pauker, ydwki i czonka Kominternu, zdecydowano
w 1952 roku. Naleaa ona, wraz z szefem partii GheorghiuDejem i Vasilem Luca, do
sprawujcej wadz "trojki". Wedug pewnego wiadectwa, nie potwierdzonego przez
inne rda, Stalin podczas spotkania z GheorghiuDejem w 1951 roku mia si jakoby
zdziwi, e w Rumunii nie aresztowano jeszcze agentw titowskich i syjonistycznych,
i zada wprowadzenia rzdw "silnej rki". Tak wic Vasile Luca, minister finansw,
zosta odwoany w maju 1952 roku wraz z Teoharim Georgescu, ministrem spraw we
wntrznych, a nastpnie skazany na mier, potem kar t zamieniono na doywocie
(zmar w wizieniu). Ana Pauker, minister spraw zagranicznych, zostaa usunita
z funkcji na pocztku lipca tego roku i aresztowana w lutym 1953; po uwolnieniu
w 1954 roku nie wrcia ju do ycia politycznego. Represje o charakterze antysemic
kim dotkny take urzdnikw niszego stopnia.
K. Kaplan, "Zprava...".
M. Molnar, "De Bela Kun...", s.1H7
Wydarzenia, jakie nastpiy wwczas w Moskwie - gboka reorganizacja sub bez

pieczestwa, aresztowanie w lipcu 1951 roku ich szefa Abakumowa - skaniaj do sfor
muowania trzeciej hipotezy. Zakada ona, e koteryjne walki w sowieckim aparacie
bezpieczestwa stanowiy prawdopodobnie czynnik decydujcy zarwno o ostatecznym
wyborze ofiar, ktre uprzednio wsppracoway z tymi subami, jak i o wysokoci kary.
Karel Kaplan stwierdza w swej ostatniej pracy: "Pozostaje ustali pewn nie wyjanion
dotd spraw, a mianowicie, czy u rde likwidacji grupy wsppracownikw sowiec
kich sub bezpieczestwa i zastpienia ich innymi (Bacilek, Keppert itp.) nie le kon
flikty i zmiany, jakie nastpiy w moskiewskiej centrali"z3.
Zasadno tej hipotezy mona bdzie udowodni dopiero po wnikliwym zbadaniu
gwnych archiww moskiewskich. Wiadomo, e pod koniec panowania Stalina zaist
nia konflikt midzy potencjalnymi nastpcami - Chruszczowem, Malenkowem, Beri
- zwizanymi z rnymi szefami i grupami tajnych sub; mamy te pewne informacje
o rywalizacji midzy subami specjalnymi Armii Czerwonej i NKWD, szczeglnie sil
nie konkurujcymi ze sob wanie w krajach demokracji ludowej, gdzie wojsko wkro
czyo pierwsze.
Archiwa praskie zawieraj dowody wiadczce o tym, e sowieckie suby bezpie
czestwa nie mogy by pewne swej przyszoci. Na wiosn 1950 roku centrala mo
skiewska przystpia do wymiany doradcw przybyych do Pragi na pocztku padzier
nika 1949 roku, ktrzy "nie uzyskali oczekiwanych wynikw". Podczas narady na
Kremlu 23 lipca 1951 roku - zaproszonego na ni Gottwalda reprezentowa Alexej
epika, minister obrony narodowej - Stalin skrytykowa owych doradcw za niewywi
zywanie si z obowizkw. W licie skierowanym do Gottwalda, ktry epika przy
wiz ze sob z Moskwy, a w ktrym chodzio gwnie o przyszo Slanskiego i Gemin
dera, Stalin owiadczy:
Co do waszej pozytywnej oceny pracy towarzysza Bojarskiego [gwny doradca sowiecki] i ycze
nia, aby go pozostawiono w funkcji doradcy ministra bezpieczestwa narodowego Republiki
Czechosowackiej, jestemy absolutnie innego zdania. Analiza wynikw pracy Bojarskiego w Re
publice Czechosowackiej wyranie wskazuje, e nie ma on wystarczajcych kwalifikacji, by wy
penia z cakowit odpowiedzialnoci obowizki doradcy. Dlatego te zdecydowalimy odwo
a go z Czechosowacji. Jeeli naprawd potrzebujecie doradcy w sprawach bezpieczestwa
pastwa (a to wy o tym decydujecie), postaramy si znale kogo bardziej rzetelnego i wypr
bowanego.
W takich warunkach szefom suby bezpieczestwa bez wtpienia z trudem przy

chodzio zachowa dobr kondycj psychiczn. W Czechosowacji na przykad kieruj
cy grup osb odpowiedzialnych za szkolenie zanotowa nastpujce owiadczenie do
radcw: "Suby bezpieczestwa opuszcza si przed terminem jedynie nogami do przo
du". Jindrich Vesely, szef bezpieczestwa pastwowego, usiowa po raz pierwszy
popeni samobjstwo (przez samopodpalenie) w 1950 roku. Ta prba si nie powio
da, lecz nastpna, w 1964 roku, ju tak. Przed drug prb samobjstwa napisa dugie
wyjanienie przyczyn owego desperackiego kroku, jak si zdaje, cakowicie szczere,
K. Kaplan, "Zprava...", s. 256.

' Zoh. Mikhail Agourski, "La Mataille au sein de la Securite d'Etat", "Le Monde" z 2-3 X 1983.
'" K. Kaplan, "Zprava...", s.141.
ktre znajduje si obecnie w archiwach Komitetu Centralnego KPCz. W swym wyzna

niu Vesely powraca take do motyww, jakie go skoniy do podjcia pierwszej prby:
wiedzia doskonae, e Stalin przystpuje do metodycznej likwidacji szefw bezpiecze
stwa, i chcia go w ten sposb ubiec.
W poszukiwaniu jakiej logiki wyboru ofiar spord przywdcw komunistycznych
trzeba w kocu sformuowa czwart hipotez: przygotowanie wielkiego procesu w me
tropoli imperium miao by uwieczeniem serii procesw politycznych w innych kra
jach i ukara domniemanych aktorw ogromnego "midzynarodowego spisku" w sa
mym centrum - w Moskwie. Nowe elementy, przedstawione w rozdziale "Ostatni spi
sek", dostarczaj powanych argumentw za tak interpretacj represjonowania
komunistw w Europie rodkowej i PoudniowoWschodniej.
OD POSTERRORU" DO POSTKOMUNIZMU
Zanim omwimy okres midzy latami 1955-1956, ktre historyk wgierski Mikls
Molnar nazywa latami "postterroru", a 1989-1990, kiedy to nastpuje rozpad reimw
komunistycznych w wikszoci krajw Europy rodkowej i PoudniowoWschodniej,
naley poczyni kilka uwag. Uatwi to nam, by moe, zrozumienie ewolucji i logiki re
presji, poczwszy od 1955-1956 roku.
Zauwamy przede wszystkim, e represje wynikajce z rozszerzenia wadzy reimw
komunistycznych w Europie, ktre mona bez przesady zakwalifikowa jako masowy
terror, opieray si - taki by zreszt ich cel - na pogwaceniu i likwidowaniu podstawo
wych wolnoci i praw czowieka; prawa te zostay zdefiniowane i sprecyzowane w mi
dzynarodowych konwencjach, a zwaszcza w Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka,
uchwalonej w grudniu 1948 roku przez Zgromadzenie Oglne ONZ, pomimo wstrzy
mania si od gosu ZSRR i piciu krajw demokracji ludowych. Ponadto represje byy
cakowicie sprzeczne z duchem obowizujcych w tych krajach konstytucji; o rozmia
rach i gwnych kierunkach przeladowa decydowao w rzeczywistoci kierownictwo
i aparat partyjny, dziaajce jako struktury niekonstytucyjne. W Czechosowacji na przy
kad "kierownicza rola partii komunistycznej" dopiero w 1960 roku zostaa wpisana do
konstytucji, proklamowanej jako druga po sowieckiej konstytucja socjalistyczna. Repre
sje naruszay take czsto obowizujce prawa: adne ustawodawstwo nie zezwalao bo
wiem na masowe stosowanie tortur w czasie ledztwa i uwizienia; adne prawo nie da
wao absolutnej wadzy policji politycznej, owej machiny do fabrykowania procesw.
Warto przypomnie, e w komentarzach towarzyszcych pierwszym rewizjom procesw
przeciwko komunistom oskarano policj o to, e "postawia si ponad parti", a nie
,ponad prawem"; miao to niewtpliwie na celu pomniejszenie lub cakowite zniesienie
odpowiedzialnoci przywdcw politycznych za funkcjonowanie systemu policyjnego.
Nastpna sprawa to specyfika dyktatury komunistycznej. byo to zjawisko na skal
midzynarodow, jako e nie dotyczyo jednego pastwa - nawet jeli zajmowao ono
jedn szst powierzchni globu - lecz wielu krajw. Dyktatury komunistyczne stanowily
system naczy poczonych, ktry wiza je nie tylko ze sob, ale i z orodkiem central
nym: Moskw. Dziki udostpnieniu archiww wiemy obecnie, e represje w przyszych
demokracjach ludowych byy od 1944 roku inspirowane i kierowane przez potny mi
dzynarodowy aparat komunistyczny, stworzony w ramach Midzynarodwki Komuni
stycznej, a nastpnie zintegrowany z centralnym aparatem sowieckim. 12 czerwca 1943

roku, zaraz po zapowiedzianym 9 czerwca rozwizaniu Kominternu, utworzono Wydzia
Informacji Midzynarodowej przy Komitecie Centralnym WKP(b) kierowany przez
Aleksandra Szczerbakowa i jego zastpcw: Georgi Dymitrowa i Dmitrija Manuilskie
go. Wydzia ten nadal sterowa partiami komunistycznymi; Dymitrow, ktry w istocie od
samego pocztku nim kierowa, decyzj sowieckiego Biura Politycznego zosta miano
wany oficjalnie jego szefem pod koniec grudnia 1943 roku. Wydzia wydawa dyrektywy
za porednictwem zagranicznych biur partii komunistycznych z siedzib w ZSRR (Alba
nia i Jugosawia takich biur nie miay), poprzez czno radiow i kuriersk, a pniej
konsultacje" w Moskwie. Tak wanie byo z Wadysawem Gomuk, ktry odby roz
mow z Dymitrowem 10 maja 1945 roku. Dymitrow stawia zarzuty, e w Polsce nie sto
suje si w wystarczajcym stopniu surowych rodkw karnych, i doda: "Nie mona
unikn obozw koncentracyjnych". Czyby wic ju pod koniec wojny zamierzano
wprowadzi system obozw dla przeciwnikw politycznych?"'
Rozszerzenie eksperymentu bolszewickiego na kraje nie wcielone do Zwizku So
wieckiego szybko okazao si ryzykowne: dawao o sobie zna istniejce nadal uwrali
wienie na kwestie narodowe, i to pomimo interwencji Moskwy, dcej do unifikacji
bloku sowieckiego. Po wydarzeniach w Jugosawii w latach 1948-1949, na Wgrzech
midzy 1953 a 1956 rokiem, w Polsce w 1956 roku zrnicowanie reimw komuni
stycznych zaznaczao si coraz wyraniej, a pogbiao je zerwanie stosunkw midzy
ZSRR a Chinami na pocztku lat szedziesitych i jego reperkusje w europejskich
pastwach satelickich, zwaszcza w Albanii i w Rumunii.
Zwrmy wreszcie uwag na fakt, e komunici sprawujcy wadz umieli stawi
czoo swej przeszoci ciemiycieli. Na tym polega jedna z podstawowych rnic mi
dzy komunizmem a nazizmem: ten ostatni bowiem nigdy nie mia swego Chruszczowa,
Nagya, Dubeka czy Gorbaczowa. W latach pidziesitych "rehabilitacje" ofiar stay
si wszdzie gwn stawk w walce o sukcesj na szczycie wadzy, sukcesje za stay si
moliwe bd dziki mierci wielkiego przywdcy (Stalina i Gottwalda w 1953, Bieruta
w Polsce w 1956), bd dziki usuniciu pierwszego sekretarza (Rakosiego na W
grzech w 1956). "Rehabilitacja" oznaczaa nie tylko wydobycie na jaw ewidentnych
zbrodni, ale take odnalezienie osb za te zbrodnie odpowiedzialnych. Jeszcze w latach
szedziesitych rehabilitacje odgryway ogromn rol w walkach u szczytu wadzy,
zwaszcza w Czechosowacji. Ale to zjawisko poruszylo take rodowiska rzecznikw
utopii (zwaszcza wrd inteligencji), dla ktrych ideal komunistyczny mia wymiar mo
ralny i ktrzy czuli si zdradzeni, odkrywajc zbrodnie systemu. Poczwszy od 1953 ro
ku a po lata szedziesite nie mona analizowa historii represji bez wzicia pod
uwag amnestii, nawet jeli byy w wielu wypadkach czstkowe, gdy stanowiy one nie
zwykle wane akty polityczne.
Tak wic w latach 1955-1956 machina przeznaczona do niszczenia ludzkich istnie
wci dziaaa, cho zgrzytay w niej wszystkie tryby. Szefowie policji politycznej, odpo
wiedzialni za represje z lat 1949-1953, zostali odwoani, czasami aresztowani i skazani,
co prawda na niewielkie kary. Przywdcy polityczni musieli ustpi; nierzadko ich miej
O dziaalnoci tego wydziau i ksztatowaniu si bloku sowieckiego zob. prace rosyjskiego historyka
Leonida J. Gibianskiego (np. "Cholodnaja wojna", Otwiet, Moskwa 1995). Przebada on nie tylko archiwa
rosyjskie, ale take polskie, Jugosowiaskie i czeskie.
sce zajmowali byli winiowie, jak Gomuka w Polsce czy Kadar na Wgrzech. Oglnie
rzecz biorc, wydawao si, e represje znacznie zagodniay.
Okres ustanawiania reimw komunistycznych pozostawi po sobie wiele otwartych
ran. W latach pidziesitychszedziesitych masowy terror jako metoda represji nie
zanik do koca. Wydaje si bowiem, e zasadne jest podcignicie pod t kategori
militarnych interwencji armii sowieckiej. Widok czogu na ulicy mia budzi trwog
wrd ludnoci i sta si symbolem strachu.
Po raz pierwszy czogi sowieckie interwenioway 17 czerwca 1953 roku w NRD, aby
zdawi w Berlinie Wschodnim i w innych duych miastach spontaniczne protesty ro
botnikw, wywoane posuniciami rzdu, w wyniku ktrych nastpio pogorszenie wa
runkw pracy. Wedug najnowszych bada w trakcie zamieszek i represji, jakie po nich
nastpiy, ponioso mier co najmniej 51 osb: dwie zostay zmiadone przez czogi,
siedem skazanych przez trybunay sowieckie i trzy przez niemieckie, 23 zmary na sku
tek odniesionych ran, wrd ofiar miertelnych znalazo si take szeciu funkcjonariu
szy sub bezpieczestwa. Wedug oficjalnych danych do 30 czerwca aresztowano 6171
osb, a pniej - okoo 7 tysicy'.
Po XX Zjedzie KPZR przywdcy sowieccy jeszcze dwukrotnie przedsiwzili spek
takularne interwencje wojskowe: na Wgrzech w 1956 roku i w Czechosowacji w 1968.
W obu przypadkach czogi miay za zadanie stumi antytotalitarne narodowe powsta
nie, w ktrym bray udzia szerokie warstwy spoeczestwa.
Na Wgrzech stacjonujce tam oddziay sowieckie interwenioway dwukrotnie: oko
o drugiej nad ranem 24 padziernika w Budapeszcie (zaczy si wycofywa 30 pa
dziernika), nastpnie w nocy z 3 na 4 listopada. Cikie walki toczyy si a do wieczora
6 listopada, ale kilka ognisk oporu, zwaszcza na przedmieciach robotniczych, prze
trwao do 14 listopada; w tym samym czasie grupa powstacw zostaa spacyfikowana
w grach Mccsek. Zbrojne potyczki i uliczne demonstracje rozpoczy si na nowo
w grudniu. W Salgtarjan 8 grudnia onierze wojsk sowieckich i wgierskich zastrzelili
131 osb.
Gwatowna mier czy te jej groba, gwny element terroru, stay si na kilka ty
godni chlebem powszednim Wgrw. Podczas walk zabito okoo 3 tysicy osb, z czego
dwie trzecie w Budapeszcie; niemal 15 tysicy zostao rannych. Dziki otwarciu archi
ww historycy wgierscy mogli ustali take liczb ofiar po stronie wadzy: midzy 23
padziernika a 12 grudnia oddziay policji politycznej (AVH), wojska sowieckie i w
gierskie oraz jednostki ministerstwa spraw wewntrznych straciy okoo 350 ludzi; 37
osb nalecych do AVH, policji lub armii zlinczowano czy te rozstrzelano w trybie
natychmiastowym. W ten sposb, wedug okrelenia historykw, "splamiony zosta ho
nor rewolucji"'".
Represje, ktre nastpiy po zdawieniu rewolucji wgierskiej i w ktrych do poczt
ku 1957 roku polityczna policja sowiecka wykazywaa du aktywno, dotkny ponad
100 tysicy osb: spord nich kilkadziesit tysicy internowano w obozach, 12 grudnia
oficjalnie przywrconych do swych dawnych funkcji; ponadto przeciw 35 tysicom
wszczto dochodzenie karne, 25 do 26 tysicy z nich uwiziono; kilka tysicy deporto
'Dieter Staritz, "Geschichte der DDR", Suhrkampf, Frankfurt am Main 1996.

Opieramy si tu przede wszystkim na syntetycznej pracy, ktr badacze z budapeszteskiego Instytu
tu Historii Rewolucji Wgierskiej 1956 roku: Csaba Bekes, Janos M. Rainer i Pal Germuska, opublikowali
w "Soudobe Dejiny" 1997, nr 4.
wano do ZSRR; 229 powstacw zostao skazanych na mier i straconych. Wreszcie

200 tysicy osb ucieko przed przeladowaniami, emigrujc z kraju.
W szybkim czasie powrcono znw do represji wedug wyprbowanego niegdy me
chanizmu trybu nadzwyczajnego: wymiar sprawiedliwoci opiera si na sdach ludo
wych oraz izbach specjalnych trybunaw wojskowych. Tak wic proces Imre Nagya od
by si przed sdem ludowym w Budapeszcie. Ten stary komunista, ktry w czasie woj
ny wyemigrowa do Moskwy, odsunity od wadzy w 1948 roku, mianowany premierem
w 1953, ponownie odsunity od wadzy w 1955, podj si kierowania rzdem rewolu
cyjnym. Proces Nagya i innych wsposkaronych zakoczy si w czerwcu 1958 roku.
Dwaj z nich nie doczekali rozprawy: Geza Losonczy, komunistyczny dziennikarz, byy
dziaacz ruchu oporu, wiziony ju w latach 1951-1954, minister w rzdzie Nagya,
zmar w wizieniu 21 grudnia 1957 roku, prawdopodobnie z pomoc przesuchujcych;
Jzsef Szilagyi, przedwojenny komunista, czonek ruchu oporu wiziony podczas woj
ny, szef gabinetu Nagya w 1956 roku, skazany na mier 22 kwietnia, zosta 24 kwietnia
powieszony. Wedug zachowanych dokumentw Jzsef Szilagy przez cay czas trwania
ledztwa sam siebie z determinacj pogra: powtarza midzy innymi oficerom led
czym, e wizienia faszystowskiego reimu Horthyego w porwnaniu z tym, w ktrym
znajduje si obecnie, byy prawdziwymi sanatoriami.
Werdykt w procesie Imre Nagya, rozpocztym 9 czerwca 1958 roku, ogoszono 15
czerwca, trzej skazani na mier zostali straceni 16 czerwca. Oprcz Nagya wyrok
mierci otrzymali: genera Pal Maeter, w czasie wojny dziaacz ruchu oporu, od 1945
roku czonek partii komunistycznej, minister obrony rzdu rewolucyjnego w 1956 roku,
aresztowany przez wadze sowieckie, oraz Mikls Gimes, komunistyczny dziennikarz,
po zdawieniu rewolucji zaoyciel podziemnego dziennika. Piciu innych wsposkar
onych skazano na kary od piciu lat do doywotniego wizienia.
Proces Imre Nagya, jeden z ostatnich wielkich procesw politycznych w krajach de
mokracji ludowej, udowodni, e wadze komunistyczne, funkcjonujce od nowa dziki
wojskowej interwencji sowieckiej, nie potrafiy si oby bez tej najwyszej formy repre
sji. Jednoczenie jednak nie byy ju w stanie uczyni z niej spektakularnego widowi
ska: proces Nagya odby si przy drzwiach zamknitych, w gmachu gwnego wizienia,
a zarazem siedzibie policji politycznej w Budapeszcie, w specjalnie przystosowanej do
tego celu sali. W 1958 roku Nagy i jego towarzysze - symbol narodowego buntu - kt
rzy nie godzili si z prawnym usankcjonowaniem interwencji sowieckiej i objciem wa
dzy przez ekip Janosa Kadara, nie mogli pozosta przy yciu.
Wspczeni badacze podkrelaj okruciestwo tych represji, bez wahania uywajc
okrelenia "terror". Stwierdzaj jednak dwoisty charakter tego okresu i zaznaczaj r
nice w stosunku do lat 1947-1953. W 1959 roku, gdy cigle jeszcze odbyway si proce
sy przeciwko powstacom, ogoszono pierwsz, co prawda czstkow, amnesti.
W 1960 roku przestano stosowa wyjtkowe rodki karne, zlikwidowano obozy interno
wania itp. W 1962 roku przystpiono do czystki wrd agentw policji politycznej
skompromitowanych w sfaszowanych procesach montowanych w epoce Rakosiego;
ostatecznie zrehabilitowano take Rajka i 190 innych osb. W 1963 roku zostaa ogo
szona powszechna amnestia, lecz nie obja ona powstacw oskaronych o "morder
stwo". Nastpowa powoli schyek ostrych represji. Do rehabilitacji Imre Nagya i jego
"wsplnikw" doszo jednak dopiero w 1989 roku, jeszcze w 1988 w Budapeszcie poli
cja rozpdzia si demonstrantw pragncych uczci rocznic egzekucji...
Kopotliwe trumny
Po egzekucji jedenastu skazanych w procesie Slanskiego w grudniu 1952 roku

ich ciaa zostay spalone, a prochy rozrzucone po zamarznitych drogach i po
lach w okolicach Pragi. Sze lat pniej wgierskie wadze komunistyczne
wzdragay si przed podobnym rozstrzygniciem.
Gdy wykonano ju wyrok, zwoki Imre Nagya i jego towarzyszy zostay po
cztkowo pochowane pod grub warstw betonu na terenie wizienia przy ulicy
Kozma, gdzie odbya si egzekucja. Ale trupy, zabetonowane w nie znanym
przez ich rodziny miejscu, budziy strach. W lecie 1961 roku zwoki zostay eks
humowane i w najwikszej tajemnicy pogrzebane noc na cmentarzu komunal
nym w Budapeszcie, niedaleko miejsca pochwku dwch innych skazanych na
mier w tym procesie, Gezy Losonezyego i Jzsefa Szilagyi. Trumny przeniesio
no przez mur, a pracownicy cmentarza nie byli w ogle o niczym poinformowani:
trzej nieboszczycy zostali zarejestrowani pod fikcyjnymi nazwiskami. Przez trzy
dzieci lat wszelkie wysiki rodzin, pragncych dowiedzie si, gdzie s pochowa
ni ich bliscy, spezay na niczym. Opierajc si na niepewnych informacjach, ro
dziny otoczyy opiek kilka grobw na parceli nr 301. Policja brutalnie interwe
niowaa i wielokrotnie niszczya groby, rozjedajc je komi.
W marcu 1989 roku mona byo nareszcie ekshumowa ciaa. W przypadku
Gezy Losonezyego autopsja wykazaa kilka zama eber, niektre z nichna
stpiy na trzy do szeciu miesicy przed mierci, inne - na krtko przed zgo
nem.
wczesny rzd zleci modym oficerom ledczym, aby zidentyfikowali miejsca
pochwku pozostaych ofiar. Wrd tych, ktrzy odmwili swej pomocy, znalaz
si Sandor Rajnai, odpowiedzialny za przygotowywanie procesu, wgierski am
basador w Moskwie w latach 1988-1989.
(Wedug wiadectwa Alajosa Dornbacha, adwokata z powdztwa cywilnego; ktry w 1988 r.

wnis o rewizj procesu Nagya, "Communisme" 1990, nr 26-27, L'Age d'Homme).
Na zmiany te miay wpyw dwa czynniki zewntrzne: z jednej strony, ostrzejsza ni

poprzednio krytyka rzdw Stalina w samym ZSRR, a take odsunicie na boczny tor
jego zwolennikw w kierownictwie partii; z drugiej za - nowa sytuacja midzynarodo
wa i rysujca si coraz wyraniej perspektywa pokojowego wsplistnienia w stosunkach
Wschd-Zachd. Wywoay one reperkusje nie tylko na Wgrzech.
W dwanacie lat po wydarzeniach na Wgrzech wzbudzajce powszechny strach
czogi sowieckie wjechay do Czechosowacji. Interwencja wojskowa z 1968 roku rnia si od tej z 1956,
nawet jeli miaa ten sam cel - zdtawienie narodowego buntu przeciwko "socjalizmowi na wzr sowiecki".
Zaway tu nie tylko upyw czasu, ale i sytuacja midzynarodowa, a take wczesny stan wiatowego
systemu komunistycznego. Gwne siy uderzeniowe byy co prawda sowieckie, ale w interwencji wziy
udzia take cztery inne kraje Ukadu Warszawskiego: Bugaria, Wgry, Polska
i NRD. Trzeba wyranie podkreli jeszcze jedn podstawow rnic: jednostki armii sowieckiej nie
stacjonoway w Czechosowacji, tak jak w 1956 roku na Wgrzech, kraju podbitym, ktry mona byo
uwaa za okupowany i w ktrym dywizje sowieckie uczestniczyy w walce zbrojnej toczcej si na ulicach.
Sowieckie dowdztwo musiao bra pod uwag ewentualno zbrojnego oporu armii czechosowackiej, a
taka reakcja na inwazj moga oznacza zarwno wojn domow, jak i konflikt na skal europejsk.
atwo wic zrozumie imponujcy ogrom rodkw, jakich postanowiono uy. W nocy z 20 na 21 sierpnia
1968 roku w operacji pod kryptonimem Dunaj" - przygotowywanej od 8 kwietnia, kiedy zostaa podpisana
dyrektywa GOU/1/87654 marszaka Greczki, ministra obrony ZSRR - uczestniczyy gwnie oddziay
sowieckie, stacjonujce na terytorium NRD, Polski i Wgier. Naleay do nich przede wszystkim jednostki
zoone z czogw, tych cennych czogw, ktre wszdzie staway si symbolem represji, cznie z placem
Tiananmen w Pekinie w 1989 roku. W pierwszym rzucie pojawio si 165 tysicy onierzy i 4600 czogw;
pi dni pniej Czechosowacj okupowao ju 27 dywizji (wyposaonych w 6300 czogw, 800
samolotw. 2000 armat) z okoo 400 tysicami onierzy.
Aby zda sobie wyranie spraw ze skali militarnego zaangaowania - owych monstrualnych zwiastunw
terroru - przypomnijmy, e w 1940 roku Francja zostaa zaatakowana przez okoo 2500 czogw i e
Niemcy hitlerowskie w czerwcu 1941 roku, podczas ataku na ZSRR, zmobilizoway 3580 czogw. A
przecie Czechosowacja liczya okoo 14,3 miliona mieszkacw, daleko wic jej byo do poowy liczby
mieszkacw Francji w 1940 roku.
Nie doszo do wojny, wobec interwentw stosowano bierny opr, bez uycia broni. Najedcy zabili jednak
90 osb, gwnie w Pradze; ponad 300 Czechw i Sowakw zostao powanie rannych, a ponad 500
odnioso lekkie rany. Liczba ofiar w szeregach okupanta (wypadki drogowe, niefachowe obchodzenie si z
broni, rozstrzeliwanie dezerterw) nie jest jak dotd znana; wiadomo tylko, e Czesi zabili jednego
onierza bugarskiego. Wadze sowieckie aresztoway i deportoway czoowych przywdcw partyjnych,
lecz wkrtce zmuszone byy ich uwolni i rozpocz negocjacje. Polityczne zaoenia interwencji spotkay
si waciwie z dotkliw porak: okupantom nie udao si utworzy kolaboranckiego rzdu robotniczo-
chopskiego", jaki by przewidywany.
Represje zwizane z interwencj militarn nie zakoczyy si w 1968 roku. Do jej ofiar trzeba niewtpliwie
zaliczy ywe pochodnie" - ludzi, ktrzy dokonywali aktu publicznego samospalenia, by zaprotestowa
przeciwko okupacji. Nadano im status ofiary-symbolu, niezmienny do dzi. Pierwszy wybra ten los Jan
Palach, dwudziestoletni student, ktry 16 stycznia 1969 roku o godzinie 14.30 podpali si w centrum Pragi;
jego mier trzy dni pniej wywoaa wielkie demonstracje. W lutym inny student, Jan Zajic, poszed w
jego lady; trzeci yw pochodni" by czterdziestoletni komunista, Even Pioek - podpali si na
pocztku kwietnia na placu w miecie Jihlava [Igawa] na Morawach.
Represje w Czechosowacji nabray wkrtce szczeglnego charakteru: dokonyway si mianowicie za
spraw si wewntrznych, znormalizowanego" wojska i policji. Nacisk wadz sowieckich, wynikajcy z
dugotrwaego pobytu armii okupacyjnej, by najwyraniej ogromny. Wod na ich myn byo
nieprzewidziane wydarzenie: spontaniczne manifestacje p miliona osb w nocy z 28 na 29 marca 1969
roku. Czesi i Sowacy
wyszli na ulice w 69 miastach, by witowa zwycistwo, jakie w mistrzostwach wiata ich

narodowa ekipa hokeja na lodzie odniosa nad ZSRR; zaatakowano wtedy 21 z 36 gar
nizonw sowieckich. Marszakowie zaczli grozi: Aleksander Dubek, wci jeszcze
(do 17 kwietnia) pierwszy sekretarz KPCz, zosta powiadomiony, e moe go spotka
los Imre Nagya.
Potencja "znormalizowanych" represyjnych si czechosowackich - jednostki spe
cjalne wojska i policji, a take milicja ludowa, utworzona w zakadach pracy - zosta
poddany cikiej prbie w czasie pierwszej rocznicy okupacji. wadze starannie si do
tego przygotoway. Sprowokowano liczne starcia z demonstrantami, wrd ktrych
przewaaa modzie. Interwencje policji cechowaa brutalno, zwaszcza w Pradze,
gdzie 20 sierpnia zabito dwoje modych ludzi. Do wszystkich duych miast wysano spe
cjalne oddziay wojska, uzbrojone w czogi i pojazdy pancerne. Te wiadectwa przemo
cy uwaane s dzisiaj przez historykw za "najbardziej znaczc operacj armii czecho
sowackiej w okresie powojennym". 21 sierpnia zginli trzej inni demonstranci, dzie
sitki zostao powanie rannych. Tysice osb aresztowano i pobito. A pod koniec 1969
roku skazano 1526 demonstrantw na podstawie podpisanego 22 sierpnia dekretu
przewodniczcego Zgromadzenia Federalnego... Aleksandra Dubeka".
W 1969 roku aresztowano kilka osb zaangaowanych w organizacj buntu w ro
ku 1968. Ofiar przeladowa pada take grupa dziaajca w Ruchu Modziey Re
wolucyjnej (HRM), szczeglnie aktywnym podczas przygotowywania demonstracji
z okazji pierwszej rocznicy interwencji (policji udao si wprowadzi tam swojego
konfidenta). Niemniej pomimo presji zwolennikw "silnej rki" wadza "normaliza
torw" cigle nie dawaa zielonego wiata dla procesw politycznych przeciwko ko
munistycznym przywdcom z 1968 roku. W pracach powiconych temu okresowi
podkrela si czsto, e nowa ekipa obawiaa si rozpoczcia tego typu represji, s
dzc, e - tak jak w przeszoci - mog si one obrci przeciwko niej. Gustav
Husak, nowy pierwszy sekretarz KPCz, upatrzony przez kierownictwo sowieckie na
miejsce Dubeka, dobrze zna te metody: skazany w 1954 roku w wielkim procesie
przeciwko "drobnomieszczaskim nacjonalistom sowackim" na doywocie, spdzi
w wizieniu ponad dziewi lat. Masowe przeladowania, aprobowane przez Mo
skw, miay jednak charakter podstpny i okrutny. Rozwijano zrczn strategi, kt
rej gwnym zaoeniem byo wywoanie atmosfery strachu: dziesitki tysicy osb
pozbawiono moliwoci uczestniczenia w yciu publicznym i kontynuowania pracy
zawodowej, a ich dzieciom, ktre staway si zakadnikami, uniemoliwiono nauk
w liceach i szkoach wyszych. Od samego pocztku procesu normalizacji reim ude
rza w struktury spoeczestwa obywatelskiego, jakie zaczy si odradza w 1968 ro
ku: okoo 70 organizacji i stowarzysze zostao zakazanych lub zlikwidowanych po
przez poczenie ich ze stowarzyszeniami oficjalnymi; ponownie wprowadzono ostr
cenzur itd. Dziesitki tysicy Czechw i sowakw doczyo do emigrantw, ktrzy
wyjechali z kraju po wydarzeniach z lutego 1948 roku. W cigu czterdziestu lat pano
wania komunizmu okoo 400 tysicy ludzi, majcych czsto wysokie kwalifikacje za
wodowe i dyplomy, zdecydowao si na emigracj; po 1969 roku sdy w sposb meto
dyczny wydaway na nich wyroki zaocznie.
O pierwszej rocznicy interwencji w Czechosowacji w 1968 r. zob. "Srpen 69", zbir dokumentw wy
danych przez Oldicha Tum, USDMaxdorf, Praha 1996, 344 ss.
Proces polityczny jako forma represji nie znikn jednak cakowicie z listy przela
dowa, jakie nastpiy po zdawieniu Praskiej Wiosny. Po procesie 16 czonkw HRM
w marcu 1971 roku, kiedy to jego przywdca, Petr Uhl, zosta skazany na cztery lata
wizienia, latem 1972 roku doszo do dziewiciu innych procesw; sdzono wwczas
drugorzdnych" bohaterw wydarze 1968 roku za ich dziaalno po zakoczeniu
okupacji kraju. Na 46 oskaronych, z ktrych dwie trzecie stanowili dawni komunici,
32 zostao skazanych cznie na 96 lat wizienia, a 16 innych, po kilku miesicach
aresztu, na 21 lat z zawieszeniem. Najwysza kara wynosia pi i p roku, bya wic
do "agodna" w porwnaniu z okruciestwami pocztkw reimu. Wielu skazanych
w tej fali represji - Petr Uhl, Jarosav Sabata, Rudolf Batek - po odbyciu wyroku zosta
o aresztowanych ponownie i w latach siedemdziesitychosiemdziesitych spdzili
w wizieniu cznie dziewi lat ycia. Czechosowacja ustanowia w tym czasie smutny
rekord przeladowa politycznych w Europie.
Analiza wielkich buntw z lat 1956 i 1968 i ich umierzania skania do wzicia pod uwa
g jeszcze innego aspektu logiki represji, a mianowicie zjawiska naczy poczonych.
Rozruchy w jednym kraju odbijay si bowiem szerokim echem w innych, zwaszcza gdy
wadza centralna angaowaa si militarnie. W 1956 roku, w zwizku z wydarzeniami
wgierskimi, zaniepokojone poststalinowskie kierownictwo KPCz gotowe byo wysa
jednostki armii czechosowackiej na Wgry. Jednoczenie przybieray na sile represje
w samej Czechosowacji, wadze ponownie zamykay w wizieniach niektrych niedaw
no zwolnionych "politycznych", przeladoway czeskich i sowackich sympatykw rewo
lucji wgierskiej; postawiono wwczas w stan oskarenia 1163 osoby, najczciej za ust
ne wyraanie solidarnoci z powstacami; wikszo z nich to robotnicy (53,5%), a wy
roki dochodziy do roku wizienia, rzadko kiedy byy wysze. Najsurowsze w tym okresie
byy represje w Albanii. 25 listopada 1956 roku reim Hoxhy skaza na mier i wykona
wyrok na trzech przywdcach "titowskich", chodzio o Liri Gega, czonkini Komitetu
Centralnego KPA, bdc wwczas w ciy, generaa Dali Ndreu oraz Petro Buli.
W Rumunii GheorghiuDej, ktry zaczyna wwczas w swych kontaktach z ZSRR wy
grywa "chisk kart", okaza pewn pobaliwo wobec przeladowanych nacjonali
stw, przygotowujc jednoczenie wielki proces przeciwko urzdnikom ministerstwa
handlu zagranicznego, w wikszoci komunistw pochodzenia ydowskiego.
W 1968 roku reimy wszystkich tych krajw, cznie z ZSRR, obawiajc si rozpo
wszechnienia zaraliwych idei Praskiej Wiosny, wzmocniy represje przed i po inter
wencji zbrojnej w Czechosowacji. wiadczy o tym los Alfreda Foscolo, a jednoczenie
sprawa ta pozwala na lepsze zrozumienie atmosfery epoki. Jego matka bya Bugark,
ojciec Francuzem, do 1949 roku wykadowc w Bugarii. Foscolo jako mody czowiek
spdza tam czsto letnie wakacje. W 1966 roku, studiujc prawo i jzyki orientalne
w Paryu, przychodzi z pomoc swym bugarskim przyjacioom i odbija we Francji na
powielaczu ulotk w 500 egzemplarzach, po czym przemyca j do Sofii. Modzi doma
gaj si w niej wolnych wyborw, wolnoci prasy i swobody poruszania si, samorzdu
robotniczego, rozwizania Ukadu Warszawskiego, rehabilitacji ofiar represji. W tym
samym roku Foscolemu rodzi si crka, ktrej matk jest Bugarka Raina Araszewa.
Alfred i Raina skadaj wic prob o zgod na maestwo, ale wadze wci zwlekaj.
Nadchodzi rok 1968.
W swej relacji Alfred Foscolo tak o tym pisze:
Na pocztku 1968 roku dostaem powoanie do suby wojskowej. W lipcu ambasada bugarska po
informowaa mnie, e pozwolenie na lub zostanie wydane pod warunkiem, i udam si do Sofii.
Pospiesznie wyjedam, korzystajc z dwutygodniowej przepustki. Lecz na miejscu czeka mnie po
nowna odmowa. Jest sierpie 1968 roku. 21 sierpnia Rosjanie wkraczaj do Pragi; 28 sierpnia, ni
czego nie zaatwiwszy, wsiadam do Orient Ekspresu jadcego do Parya. Docieram na miejsce do
piero po kilku latach, gdy na granicy zostaj aresztowany przez agentw Dyrawnej Siurnosti.
Przetrzymywany w tajemnicy w wizieniu suby bezpieczestwa, przez dwa tygodnie uwaany je
stem za zaginionego, tylko kapitan Nedkow mwi mi otwarcie, o co chodzi: albo bd z nimi wsp
pracowa i przyznam si, e jestem agentem imperialistycznym, albo nikt nigdy ju o mnie nie usy
szy. Zgadzam si na wspprac, majc nadziej, e podczas procesu uda mi si wyjawi prawd.
Proces zaczyna si 6 stycznia 1969 roku. Na awie oskaronych, wraz ze mn, zasiada dwch
kolegw i Raina. Gdy prokurator da dla mnie kary mierci, mj obroca odpowiada, e cako
wicie na ni zasuyem, i prosi o wyrozumiao. Chodzi waciwie o parodi sprawiedliwoci,
ktrej cel jest jedynie propagandowy. Zostaj skazany za szpiegostwo ogem na 27 lat wizie
nia, skrconego do 15 lat odsiadki o zaostrzonym rygorze. Koledzy dostaj po 10 i 12 lat, Raina,
ktra nic nie wiedziaa o ulotce - rok. Jeden z przyjaci, bugarski emigrant polityczny w Pary
u, zostaje zaocznie skazany na mier.
Po miesicu spdzonym w gwnym wizieniu Sofii (7 oddzia), w czci przeznaczonej dla
skazanych na mier, przewo mnie do wizienia w Starej Zagorze, gdzie przetrzymywano
wikszo z dwustu czy trzystu winiw politycznych kraju. Wiele si tam nauczyem o wizien
nej historii Bugarii w okresie pierwszych dwudziestu piciu lat komunizmu, zdaem sobie take
spraw, e moje tarapaty to nic w porwnaniu z tym, co przeyy tysice bugarskich obywateli.
Byem take wiadkiem buntu 8 padziernika 1969 roku, w ktrego wyniku ponioso mier kil
kunastu winiw. W tym samym czasie zoylimy z Rain, z wizienia, ponowne podanie
o zgod na lub, ktre zostao kolejny raz odrzucone.
Wbrew wszelkim oczekiwaniom 30 kwietnia 1971 roku zostaem uwolniony i odesany do
Francji. O ile w 1968 roku - podczas interwencji w Czechosowacji - moje aresztowanie i pokazo
wy proces miay udowodni, e w ruch wolnociowy na wschodzie zamieszane s "siy imperiali
styczne", o tyle mj pobyt w Mugarskim wizieniu by le widziany w momencie, gdy rysowaa si
perspektywa Helsinek. Natomiast moich dwch Bugarskich kolegw ta ulgowa taryfa nie obja.
Po powrocie do Parya zastanawiaem si, co zrobi, aby Raina i moja crka mogy do mnie
przyjecha. Wreszcie 31 grudnia 1973 roku przedostaem si nielegalnie do Sofii, pod faszywym
nazwiskiem i z faszywymi papierami. Dziki tym dokumentom i nieprawdopodobnemu szcz
ciu w nocy z 1 na 2 stycznia 1974 roku przekroczylimy we trjk Bugarskotureck granic.
Dzie pniej bylimy w Paryu"'.
W okresie midzy 1955-1956 a 1989 rokiem rytm przeladowa wyznaczaa logika

wsplna wszystkim dyktatorskim reimom: wszechobecny aparat policyjny uderza
w opozycj, najczciej spontaniczn, jeli idzie o ruchy spoeczne - strajki lub demon
stracje uliczne - albo te przemylan, wiadom, formuujc swe postulaty i starajc
si dziaa w pewnej strukturze organizacyjnej. Aby uprzedzi i zdusi w zarodku dzia
alno opozycyjn w tych krajach, gdzie kontestacja si rozszerza - dziki korzystnej
sytuacji midzynarodowej od drugiej poowy lat siedemdziesitych, kiedy dochodzi do
podpisania ukadw w Helsinkach - aparat ten opiera si na coraz szerszej siatce kon
fidentw. Fakt, e system musia ucieka si do podobnej formy kontroli nad spoe
czestwem i zwiksza liczb informatorw, jest wielce znaczcy i mwi sam za siebie.
Flaina i Alfred Foscolo, "Prisonnicrs a Sofia", "La Nouvelle Alternative" nr 47 z IX 1997

W Czechosowacji na przykad midzy rokiem 1954 a 1958 policja polityczna liczya

okoo 132 tysicy oficjalnie zatrudnionych "tajnych wsppracownikw". Pod koniec lat
osiemdziesitych byo ich ju ponad 200 tysicy.
Jednoczenie charakter represji w okresie "postterroru" w wikszym ni poprzednio
stopniu zwizany by ze specyfik poszczeglnych krajw: z ukadem si w kierownic
twie, z ocen konkretnej partii dotyczc stabilnoci reimu, z sukcesem lub porak
planw politycznych czy ekonomicznych. Kiedy 13 sierpnia 1961 roku z inicjatywy kie
rownictwa SED, i przy aprobacie ZSRR, wzniesiono mur berliski, by to niewtpliwie
objaw panicznego strachu co do przyszoci reimu.
W Rumunii komunistyczne kierownictwo wyranie zaznaczyo sw niezaleno i od
rbno, odmawiajc uczestniczenia w zbrojnej interwencji w Czechosowacji. Jednak ju
wkrtce, a take jeszcze w latach osiemdziesitych, rumuski "komunizm narodowy,
obok komunizmu albaskiego, okaza si najbardziej represyjny w porwnaniu z innymi
krajami omawianego tu obszaru. Represje tkwiy bowiem w samej naturze reimu komu
nistycznego, nawet jeli sowiecka metropolia nie ingerowaa w nie bezporednio.
Rumunia Nicolae Ceaucescu, Conducatora - kaza si wielbi jak Wdz, jak Duce,
jak Fuhrer - musiaa od drugiej poowy lat siedemdziesitych stawi czoo powanemu
kryzysowi ekonomicznemu i spoecznemu, ktry wywoa siln kontestacj. Ruch ten
mia niewtpliwie swj udzia w walkach o wolnoci demokratyczne, toczonych take
w innych krajach, ale przede wszystkim odegra wan rol w protestach robotniczych.
Wielki strajk 35 tysicy grnikw w dolinie Jiu w sierpniu 1977 roku, manifestacje
i strajki w lecie 1980 roku poczone z okupowaniem fabryk w Bukareszcie, Gaaczu
(Galai), Tirgovite i w zagbiach wglowych, bunt w dolinie Motru na jesieni 1981 ro
ku i rozmaite inne wystpienia spowodoway surowe represje ze strony rzdu
Ceaucescu. Aresztowania, przymusowe przesiedlenia, wyznaczanie miejsca pobytu, po
bicia, zwolnienia z pracy, osadzanie w zakadach psychiatrycznych, procesy, morder
stwa - wszelkie formy represji byy masowo stosowane. Pocztkowo z sukcesem, lecz
na diusz met - bezskutecznie. Manifestacje i strajki wybuchy z now si w roku
1987; ich kulminacja przypada na listopad tego roku, kiedy doszo do powstania ro
botnikw w Braszowie, drugim co do wielkoci miecie rumuskim (300 tysicy miesz
kacw). Starcia z siami porzdkowymi przybray tam szczeglnie brutalny i krwawy
charakter, byo wiele ofiar miertelnych, nastpiy setki aresztowa.
Jeli chodzi o Rumuni, droga krzyowa niektrych winiw politycznych zdaje si
nie mie koca. Dotyczy to na przykad ojca Calciu, Gheorghe Calciu Dumitreasa.
Urodzony w 1927 roku, w czasie odbywania studiw medycznych zosta aresztowany
i osadzony w Pitesti, wizieniu, o ktrym bya tu ju mowa. Przebywa tam do 1964 ro
ku. Po uwolnieniu zdecydowa, e zostanie ksidzem. Nawiza midzy innymi kontakt
z zaoycielami Wolnego Zwizku Zawodowego Robotnikw Rumuskich (SLOMR).
10 maja 1979 roku by sdzony w procesie przy drzwiach zamknitych i skazany na
dziesi lat za "przekazywanie informacji zagraajcych bezpieczestwu pastwa".
W wizieniu piciokrotnie przeprowadza godwk. Wspomnijmy te Iona Puiu, jed
nego z przywdcw Partii NarodowoChopskiej, skazanego w 1947 roku na dwadzie
cia lat, ktry zakoczy odsiadywanie kary w 1964 roku. W roku 1987 zosta ponownie
uwiziony za dziaalno opozycyjn.
Przyspieszenie lub zwolnienie rytmu represji byo oczywicie zawsze zwizane
z midzynarodow sytuacj polityczn, z kontaktami Wschd-Zachd, ze zmianami
w polityce sowieckiej. W okresie, jaki upyn midzy rzdami Breniewa i Gorbaczo

wa, wiat uleg ewolucji, ktra nie omina systemu represji. Poczwszy od lat sze
dziesitych nikogo ju nie przeladowano, lub zdarzao si to rzadko, za poparcie dla
"titoizmu" czy "syjonizmu". W wikszoci krajw policja polityczna zajmowaa si
przede wszystkim "dywersj ideologiczn" czy "nielegalnymi kontaktami z zagranic",
zwaszcza z Zachodem.
Rumuscy winiowie polityczni w 1987 roku (przykady)
Francisc Barabas, lat 40, mechanik w fabryce wkienniczej, skazany na sze

lat. Ten pochodzcy z Siedmiogrodu Wgier rozpowszechnia wraz z bratem
i swoj przysz on ulotki z nastpujcym tekstem w jzyku wgierskim: "Precz
z szewcem! Precz z morderc!" (Ceaucescu by z zawodu szewcem).
Ion Bugan, elektryk, urodzony w 1936 roku. Skazany na dziesi lat wizienia
za przeprowadzenie w marcu 1983 roku manifestacji w centrum Bukaresztu, po
legajcej na umieszczeniu na wasnym samochodzie transparentu z napisem:
Nie chcemy was, kaci!"
lon Guseila, inynier, skazany na cztery lata pod koniec 1985 roku za rozpo
wszechnianie ulotek z daniem zmiany szefa pastwa.
Gheorghe Nastasescu, lat 56, robotnik budowlany, skazany na dziewi lat za
propagand antyrzdow. Spdzi ju cztery lata w wizieniu za "propagand an
tysocjalistyczn". Jesieni 1983 roku rozrzuci ze szczytu rusztowania w Buka
reszcie ulotki nawoujce ludzi do wyraania niezadowolenia z systemu.
Victor Totu, Gheorghe Pavel, Florin Vlascianu, robotnicy, wszyscy urodzeni
w 1955 roku, skazani na siedem i osiem lat wizienia; 22 sierpnia 1983 roku wie
czorem, w przededniu wita narodowego, wypisywali na murach "Precz
z Ceaucescu" i porwnywali jego reim do reimu nazistowskiego.
Dumitru Iuga, lat 40, skazany na dziesi lat w 1983 roku; wielokrotnie orga
nizowa zgromadzenia modziey, nawoujc do demonstrowania przeciwko
Ceaucescu. Modzi zadecydowali, e bd dziaa bez uycia przemocy. Siedmiu
z nich zostao skazanych na pi lat; wszystkich - oprcz lugi - wypuszczono na
mocy amnestii w 1984 roku.
Nicolae Litoiu, lat 27, skazany w 1981 roku na pitnacie lat za udzia w "spi
sku godzcym w bezpieczestwo pastwa". Latem 1981 roku wrzuci petard do
domu partii w Ploeszti (Ploiesti), rozrzuca te ulotki z ostatniego pitra wiel
kiego magazynu w tyme miecie. Jego szwagra, Gheorghiu Manu, skazano na
osiem lat tylko za to, e zosta poinformowany o tym zamiarze.
Attia Kun, lekarz, skazany na trzy lata w styczniu 1987 roku za odmow wy
stawienia aktu zgonu winia politycznego zmarego wskutek tortur.
I. Borbely, lat 50, profesor filozofii, skazany w 1982 roku na osiem lat za
udzia w wydawaniu samizdatu w jzyku wgierskim.
("La Nouvelle Alternative" nr 7 z wrzenia 1987)

Metody represji, ktre przybray w wielu krajach agodniejsze formy, zostay zmo
dyfikowane: przymusowa emigracja - zwaszcza w NRD i w Czechosowacji - czy te
"kuracja psychiatryczna" wedle wzorca sowieckiego zastpoway czasami wizienie. Po
nadto represyjny charakter reimu by coraz czciej komentowany na Zachodzie, spo
tyka si z natychmiastowym odzewem, a niektre z jego ofiar mogy dawa wiadectwo
w wielonakadowych publikacjach - przywilej jake rzadki w latach poprzednich. Fakt,
e zbrodnia moga zosta ujawniona przez rodki masowego przekazu, skania wyko
nawcw dyktatorskich rozkazw do zastanowienia. Tak byo rwnie w przypadku Ru
munii.
Cierpienie przeladowanych, cho zagodzone, byo jednak w dalszym cigu cierpie
niem. Obozy znikny, poza Albani i Bugari, lub te suyy, szczeglnie w latach
osiemdziesitych, do internowania Bugarw pochodzenia tureckiego. Z wyjtkiem W
gier nadal dochodzio do procesw politycznych, wytyczajcych kierunek ewolucji
w omawianych tu krajach. Podobnie jak przed rokiem 1956, t metod perswazji stoso
wano wobec ludzi, ktrzy dyli do odrodzenia spoeczestwa obywatelskiego, do od
tworzenia zlikwidowanych niegdy partii lub niezalenych zwizkw zawodowych, a tak
e wobec tych, dziki ktrym pozostajce w cieniu Kocioy mogy przetrwa. W wyjt
kowych tylko wypadkach wytaczano procesy dziaaczom komunistycznym. Mona tu
przytoczy par przykadw: Paul Merker z NRD, skazany w marcu 1955 roku na osiem
lat wizienia i wypuszczony na wolno w roku 1956; Rudolf Barak, minister spraw we
wntrznych Czechosowacji, skazany na sze lat w kwietniu 1962 roku; Milovan Djilas,
znany komunistyczny dysydent jugosowiaski, wiziony najpierw w latach 1956-1961,
potem ponownie w latach 1962-1966. Kiedy natomiast Albania zerwaa z ZSRR ina
wizaa cis wspprac z Chinami, dziaacze o prosowieckim nastawieniu, tacy jak Li
ri Belishova, czonkini Biura Politycznego, i Koi Tashko, przewodniczcy Komisji Kon
troli KPA, zostali niezwykle surowo ukarani; w maju 1961 roku stracono kontradmiraa
Temo Sejko wraz z kilkoma innymi oficerami. W 1975 roku, gdy z kolei zerwanie sto
sunkw z Chinami stao si faktem dokonanym, Enver Hoxha zlikwidowa Beqira Ballu
ku, ministra obrony, i Petrita Dume, szefa sztabu generalnego.
Wymienienie najwaniejszych procesw politycznych tego okresu nie jest tu moli
we, musimy wic z koniecznoci ograniczy si do podania jedynie kilku przykadw.
Wiadomo, e wyroki mierci zapaday rzadko - poza rzeczywistymi aferami szpie
gowskimi - i na og nie byy wykonywane. Tak wanie stao si w przypadku Bugara
Dimitara Penczewa, ktry w 1961 roku skazany zosta na najwyszy wymiar kary, po
dobnie jak jego przyjaciel i wsplnik, za to, e wraz z grup modych ludzi prbowali
reaktywowa parti chopsk Nikoy Petkowa; w wyniku apelacji kar zamieniono na
dwadziecia lat wizienia. Jesieni 1964 roku Penczew, ktrego obja powszechna
amnestia, zosta zwolniony i zacz pracowa jako robotnik. Jego jake pouczajce do
wiadczenie nie zakoczyo si jednak na tym. Smaku wiziennego chleba zakosztowa
ponownie w latach 1967-1974, tym razem za "nielegalne przekroczenie granicy"; pod
czas tej eskapady straci ycie jeden z jego przyjaci. A w roku 1985, podejrzany o ter
roryzm, spdzi dwa miesice w obozie na wyspie Belene, a w kocu wyznaczono mu
na stae miejsce pobytu niewielkie osiedle grnicze Bobowdo...
Jeli chodzi o okres "postterroru", miertelnych ofiar represji jest znacznie mniej
ni przed rokiem 1956. Prcz zabitych w 1956 roku na Wgrzech i w latach 1968-1969
w Czechosowacji, o ktrych ju bya mowa, doliczy si mona kilkuset ofiar; znaczna
ich cz, okoo 200 osb, zostaa zastrzelona przy prbie przejcia przez granic NRD
lub forsowania muru berliskiego. Jednym z ostatnich winiw politycznych tego
okresu by Czech Pavel Wonka, ktry 26 kwietnia 1988 roku zmar w wizieniu z powo
du niedostatecznej opieki lekarskiej.
Powoli dokonuje si obrachunku, lecz nie jest to atwe. Do liczby ofiar bowiem naley
te doda morderstwa popenione przez tajn policj, a przedstawiane na przykad jako
"wypadki samochodowe", tak jak to si stao w przypadku dwch inynierw rumuskich,
przywdcw strajku w dolinie Jiu w 1977 roku, kilka miesicy po zdawieniu strajku.
Przysze badania z pewnoci stworz typologi ofiar, zdefiniuj cechy przecitnego
winia, tak jak to zrobiono dla okresu sprzed 1956 roku. Wiemy ju dzi, e w tym
okresie ofiary nie zawsze byy uprzednio aresztowane; niektrzy ludzie tracili ycie
w trakcie interwencji wojskowych lub podczas desperackich prb przekroczenia grani
cy. Wiemy take, e bdem byoby kierowanie wiate reflektorw na losy wycznie
takich postaci, jak czeski dramaturg Vaclav Havel, wgierski filozof Istvan Bib, ru
muski pisarz Paul Goma, czy w ogle elit inteligencji, a pozostawianie w cieniu "zwy
kych ludzi". Ograniczenie analizy represji do wiata kultury oznaczaoby znaczne jej
zawenie. A zreszt nie wiadomo, czy jaki przyszy Babel lub Mandelsztam nie zosta
li zamordowani w latach 1956-1989. Byo oczywicie zabjstwo bugarskiego pisarza
Georgi Markowa w Londynie we wrzeniu 1978 roku, dokonane przez tajnego agenta
bugarskiego za pomoc zatrutego parasola. Byy oczywicie wrd modych talenty,
ktre mogyby si rozwin. We wszystkich tych krajach jednak, a przykad rumuski
wzmacnia dobitnie to przekonanie, wikszo uwizionych i zabitych stanowili naj
prawdopodobniej "zwykli ludzie". I historia nie powinna zapomnie ich nazwisk.
Wiemy, e komunistyczne dyktatury obawiay si twrczych umysw i wolnego so
wa. Na pocztku 1977 roku przywdcw komunistycznych w Czechosowacji ogarna
panika, gdy okazao si, e 260 osb podpisao Kart 77, manifest opozycji. Ale gdy
dziesitki tysicy ludzi wychodziy na ulic, policyjne reimy miay niewtpliwie o wiele
wicej powodw do niepokoju.
Pod koniec lat osiemdziesitych masowy terror sta si ju niemoliwy. Przelado
wanym za udao si przezwyciy ostatnie obawy, ostatnie niepokoje i przypuci ge
neralny atak na wadz.
TRUDNE ROZLICZANIE PRZESZOCI
Czy mona zapomnie - lub kaza zapomnie - o cierpieniach spowodowanych

przez reim i jego patnych agentw, kiedy trway one dziesitki lat? Czy mona by
wspaniaomylnym i pobaliwym wobec pokonanych, jeli s nimi oprawcy, siepacze?
Kiedy za chce si ustanowi demokracj i pastwo prawa, co zrobi z odsunitymi od
wadzy panami i ich licznymi adiutantami, z wszechobecnym aparatem pastwowym
o silnej strukturze, z parti, ktra tym pastwem kierowaa?
Odpowiedzi na te pytania nie zabrako w nowo powstajcych po zaamaniu si rei
mw komunistycznych demokracjach Europy rodkowej i PoudniowoWschodniej.
Sprawa czystki w dawnym aparacie komunistycznym stana na porzdku dziennym,
nawet jeli ten termin mg wywoywa niedobre skojarzenia. Nic dziwnego, e nowi
szefowie pastw, a wrd nich byli komunici, mieli podzielone zdania co do jej zasigu
i metod. Z jednej strony wzywano do podjcia radykalnych dziaa, do zdelegalizowa

nia partii komunistycznej okrelanej mianem "organizacji przestpczej", do wytoczenia
procesw gwnym odpowiedzialnym pozostaym jeszcze przy yciu. Z drugiej za stro
ny chciano unikn czystek, ktre przypominayby dawne komunistyczne metody. Dla
polskiego premiera Tadeusza Mazowieckiego czy dla prezydenta Czeskiej i Sowackiej
Republiki Federacyjnej Vaclava Havla ujawnienie zbrodni i potwornoci byego rei
mu, niedopuszczenie do tego, by jego agenci pozostali aktywni w strukturach wadzy,
nie oznaczao powrotu do metod wadzy autorytarnej. Antykomunistyczne demokracje
nie chciay bowiem rzdzi za pomoc strachu i w atmosferze strachu. Gyorgy Dalos,
wgierski pisarz i dugoletni opozycjonista, pisa w 1990 roku:
Czystki, nawet jeli upikszymy t spraw, nazywajc je "wielkimi wiosennymi porzdkami", mo

g wywoa poczucie braku bezpieczestwa wrd wykwalifikowanych pracownikw byego sys
temu, ktrzy s przecie nieodzowni. [...] Byoby niezwykle niepokojce, gdyby strach mia zro
dzi nowy typ "lojalnoci", niewiele majcej wsplnego z wyobraeniem, jakie demokracja ma
o sobie samejj'.
Od pierwszych dni wolnoci ofiary reimu komunistycznego - zidentyfikowane, y

we lub martwe, zachowujce milczenie lub nie - znalazy si w samym centrum refleksji
na temat odpowiedzialnoci i winy. Chodzi tu o szeroko pojt koncepcj "ofiary": od
osb niewinnie straconych lub uwizionych, poprzez skromnego szewca, ktremu "za
waszczono" warsztat pracy, do ludzi, ktrzy na co dzie zmuszani byli do odczuwania
upokarzajcej zalenoci od wszechmocnego kamstwa. Postkomunistyczne spoecze
stwo musiao stawi czoo temu "monstrualnemu dziedzictwu" (okrelenie Vaclava
Havla) i wakiemu problemowi zbrodni i kary. Ofiary, gwni wiadkowie przeytych
cierpie, uwaay za konieczne powoanie nowej reprezentacji politycznej, ktra mo
gaby uj w ramy prawne, spoytkowa lub zagodzi poczucie krzywdy. Niektrzy
dmuchali w tlce si zarzewie, by skorzysta z rozprzestrzeniajcego si ognia, inni nie
chcieli dopuci do tego, by egzystencj spoeczn zniszczy pomie lepej zemsty; byli
tacy, ktrzy obserwowali z daleka, i tacy, ktrzy, wiadomi wraliwoci ludzkiej natury,
pragnli zastosowa demokratyczne rodki w celu odnalezienia rzeczywistych korzeni
za. Wszystkie reimy komunistyczne miay swoj "milczc wikszo" i czsto wczo
rajsi tchrze i ndznicy, "wsplkolaboranci", zaczynali nagle penym gosem domaga
si bezwzgldnej zemsty.
Nic dziwnego, e po tylu latach okaleczania pamici interpretacj niedawnej prze
szoci cechowaa taka pasja i poszukiwanie nowych ustale i uzasadnie. Zrozumia
e, e w okresie przeomu pogldy wyraano przede wszystkim na amach nie cenzu
rowanej ju prasy. Podejcie "dziennikarskie", "wydarzeniowe", polowanie na "sen
sacj" zawayy mocno na wczesnym myleniu, charakteryzujcym si czarnobial
wizj historii i ograniczeniem jej przedstawiania do relacji katofiara; w wizji tej za
rwno cay nard, jak i poszczeglni obywatele jawili si jako opozycjonici zwalcza
jcy reim narzucony przez obce pastwo. Zwolennicy takiego podejcia nie troszczy
li si o subtelnoci slownictwa, bardzo czsto na przykad powraca termin "ludobj
stwo". Owo ludobjstwo spowodowane przez komunistw miaoby wic dotkn
Gyorgy Dalos, "LibertE sans paroles", "Le MondeLiber" nr 6 z XII 1990.

narody rumuski, czeski czy te inne; pod rzdami reimu komunistycznego Czesi
mieli pono zamiar doprowadzi do likwidacji narodu sowackiego... W Rumunii nie
ktre piknoduchy wprowadzaj pojcie "czerwonego holocaustu", a w Bugarii uy
wa si w odniesieniu do gulagw okrelenia "niezliczone obozy owicimskie bez
krematoriw".
Owe rne postawy wobec niedawnej przeszoci stay si ju przedmiotem bez
stronnych analiz, ktre wykazuj, w jak znacznym stopniu druga wojna wiatowa zawa
ya na yciu spoeczestw postkomunistycznych. Skrajnego dowodu w tym zakresie
dostarcza bya Jugosawia: niedawno ukoczona wojna stanowia jakby przeduenie
bratobjczych walk z lat poprzedzajcych wprowadzenie wadzy komunistycznej, a jed
n z przyczyn konfliktu mogo by manipulowanie pamici. Ciemnoci wojennych lat
nie rozproszyly si, zwaszcza jeli chodzi o byych satelitw nazistowskich Niemiec.
Gdyby marszalek Petain by Rumunem lub Sowakien;i, zapewne usilowano by go
przedstawi jako ofiar komunizmu; tak bowiem byo w przypadku rumuskiego dyk
tatora Antonescu czy prezydenta Republiki Sowackiej Jozefa Tisy, ktrzy po wojnie
zostali skazani i straceni jako wsplodpowiedzialni za potworne zbrodnie popenione
przez ich pastwa.
Historia reimw komunistycznych okazuje si niezwykle upolityczniona - banalne
to stwierdzenie w okresie, gdy rodz si nowe partie i ruchy pragnce zakotwiczenia
w przeszoci, odnalezienia swych pierwowzorw, swej tradycji. Polski historyk Andrzej
Paczkowski, wspautor niniejszej ksiki, nawizujc do poszukiwania owej tradycji
w dzisiejszej Polsce, mwi nawet o "wojnie domowej", szczliwie jedynie werbalnej,
podczas gdy na przykad w Jugosawii... Jednostki i grupy poszukuj tosamoci, ktrej
jednym ze skadnikw jest pami. Mamy wic do czynienia z instrumentalnym, mani
pulatorskim podejciem do przeszoci, odradzaj si dawne mity i legendy, powstaj
nowe. Na specjaln uwag zasuguje mit liczby ofiar. Wedug francuskiego historyka
Roberta Franka stanowi on "kluczowy symbol" o "pozorach naukowych (matematycz
nych)"; upowania do mwienia o "wskaniku mierci", pozwala na instrumentalizacj
i sakralizacj mierci masowej. Tak wanie dziao si we wszystkich krajach, w ktrych
ywy jest problem ofiar komunizmu. Dla badaczy wynika std bezwzgldny nakaz za
chowania ostronoci, niezbdnej rwnie przy zwalczaniu narodowych czy grupowych
mitw.
Skrajnie upolityczniona interpretacja historii uatwia dokadne zbadanie ewolucji
politycznej krajw - sugeruje Wgier Gyorgy Litvan, dyrektor Instytutu Historii Rewo
lucji Wgierskiej 1956 roku: stosunek do niedawnej przeszoci czsto wicej mwi
o tym, jak wag dany ruch przywizuje do tradycji demokratycznej, ni jego podejcie
do kwestii ekonomicznych czy innych problemw okresu przejciowego.
Ludzie rekonstytuuj pami, a take na nowo j stwarzaj, dotyczy to zwaszcza
pamici "oficjalnej": ustawodawcy dokonuj selekcji tradycji, decydujc o tym, co ma
figurowa w preambulach konstytucji, czyj wizerunek ma ozdabia nowe banknoty, ja
kie wita narodowe winno si obchodzi, jakie odznaczenia przyznawa, jakie daty
z historii czci, kto ma by patronem ulic, placw i miejsc publicznych, oczywicie usta
laj take obowizujcy program nauczania w szkoach. Z ca pewnoci bohaterskie
ofiary komunizmu nie mog zosta pominite i zapomniane. Niemniej jednak wysuwa
si czasem propozycj, by okres komunistyczny "uj w nawias" (nieszczsny nawias,
nawias kryminalny - przymiotnikw nie brakuje). Nie jest to nowo, jeli chodzi o hi
stori XX wieku, stwierdza Maria Ferretti, woska badaczka, zajmujca si problemem

pamici w Rosji3z, przecie sam Benedetto Croce mwi o ujciu w nawias woskiego
faszyzmu. Wszystko zreszt wskazuje na to, e owa "przeszo w nawiasie" jest jedynie
zudzeniem: kilkadziesit lat nie moe zosta zapomniane, wymazane z pamici, wy
pchnite ze wiadomoci; naznaczyy one losy ogromnej wikszoci dzisiejszych obywa
teli tych krajw, ich miejsca zamieszkania, przestrze miast i wsi. Obiektywne badania
podsuwaj rozmaite wyjanienia owej postawy obronnej: brak (lub sabo) "historycz
nej samokrytyki" jednostek, grup i narodw; ch uniknicia jakiejkolwiek refleksji na
temat "odpowiedzialnoci zbiorowej", jeli chodzi o popieranie, czsto milczce, rei
mu; istnienie "wiadomoci mczestwa narodu", ktry winien by w zwizku z tym
uniewinniony (Alexandra LaignelLavastine bada w Rumunii "zbiorow martyrologi"
i towarzyszcy jej "kompleks niewinnoci", prowadzcy do przerzucania wszelkiej od
powiedzialnoci na innych).
Zjawisko rozliczania przeszoci w pastwach postkomunistycznych zasuguje na to,
by powici mu osobn ksik. Jeli spojrzymy na nie z perspektywy 1997 roku, mo
emy ponownie stwierdzi znaczne zrnicowanie w zalenoci od kraju; obecnie jest
ono zwizane przede wszystkim z sytuacj polityczn, z utrzymywaniem lub zanikiem
"starych struktur". W Rumunii na przykad ludzie dawnego aparatu komunistycznego
kontrolowali wadz a do wyborw parlamentarnych i prezydenckich w listopadzie
1996 roku; podobnie byo przez dugi czas w Bugarii. Lecz nawet tam ujrzaa w kocu
wiato dzienne obfita dokumentacja dotyczca komunistycznych represji. Podkreli
naley jeszcze jeden aspekt tej kwestii: w kadym z wymienianych tu krajw obywatel
ma dzi dostp do licznych dokumentw na ten temat. Przede wszystkim do wiadectw
przebyych cierpie, obszernie przedstawianych w mass mediach. Wci natomiast bra
kuje historiografii godnej tej nazwy, opartej na powanych badaniach archiwalnych,
poza by moe Republik Czesk, Polsk i moe jeszcze Wgrami.
Zauwamy take, e partia komunistyczna nigdzie nie zostaa zdelegalizowana.
Dawne partie rzdzce zmieniy na og nazw, poza Republik Czesk, gdzie po prze
prowadzeniu "referendum" wrd czonkw zdecydowano o pozostawieniu nazwy do
tychczasowej. Niemal wszdzie najbardziej skompromitowani przywdcy zostali wyklu
czeni, a kierownictwo odnowione.
Jeeli chodzi o procesy przeciwko pozostaym jeszcze przy yciu osobom odpowie
dzialnym za represje, byo ich niewiele. Najbardziej "widowiskowy" odby si w Rumu
nii, w formie pseudoprocesu, zakoczonego rozstrzelaniem Nicolae Ceaucescu i jego
ony 25 grudnia 1989 roku; w transmisji telewizyjnej pokazano zwoki dyktatora.
W Bugarii do procesu przeciwko Todorowi Ziwkowowi, byemu pierwszemu sekre
tarzowi partii, doszo w kwietniu 1991 roku, ale on sam pozosta na wolnoci. Nie wy
peniono jednego z przykaza nomenklatury bugarskiej: "Objlimy wadz drog roz
lewu krwi, oddamy j tylko po krwawej walce". W Albanii kilku przywdcw komuni
stycznych skazano za... "naduywanie dbr publicznych i pogwacenie rwnoci
obywateli", wrd nich wdow po Enverze Hoxhy, ukaran jedenastoma latami wizie
nia. W Czechosowacji Mirosav Stepan, czonek kierownictwa i sekretarz KPCz na
Prag, zosta skazany w 1991 roku na dwa lata, jako odpowiedzialny za przemoc zasto
sowan wobec demonstrantw manifestujcych 17 listopada 1989 roku. Wszczto take
Maria Ferretti, "La memoria mutilata. La Russia ricorda", Corbaccio, Milano 1993.
procesy przeciwko przywdcom NRD: w sierpniu 1997 roku sdzono ostatniego prezy
denta, Egona Krenza; skazany na sze i p roku wizienia bez zawieszenia, oczekiwa
na wolnoci rozprawy apelacyjnej. Niektre procedury sdowe s cigle otwarte, doty
czy to na przykad ustalenia odpowiedzialnoci generaa Jaruzelskiego za stan wojenny
wprowadzony w Polsce w grudniu 1981 roku czy te przywdcw czechosowackich,
ktrzy mieli "zaprosi" okupantw w sierpniu 1968 roku.
Postkomunistyczny wymiar sprawiedliwoci wytoczy poza tym kilka procesw funk
cjonariuszom aparatu bezpieczestwa, bezporednio zamieszanym w zbrodnie. Najbar
dziej chyba interesujcy z nich odby si w Polsce, gdzie postawiono pod sd Adama
Humera i 11 wsposkaronych, oficerw UB. Zarzucano im popenienie przestpstw
przy represjonowaniu opozycji w kocu lat czterdziestych i na pocztku pidziesi
tych; Humer, wwczas pukownik, by do 1954 roku wicedyrektorem departamentu
ledczego Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego. Przestpstwa te zostay okrelone
jako zbrodnie przeciwko ludzkoci, jedyne, ktre wedle prawa nie mog ulec przedaw
nieniu. W wyniku trwajcego dwa i p roku procesu 8 marca 1996 roku dawnego pu
kownika skazano na dziewi lat wizienia. Na Wgrzech sprawcy rozstrzeliwa, do ja
kich doszo 8 grudnia 1956 roku w Salgtarjan, przemysowym miecie pooonym na
pnocny wschd od Budapesztu, zostali skazani w styczniu 1995 roku za zbrodnie
przeciwko ludzkoci. Lecz Sd Najwyszy w werdykcie wydanym w styczniu 1997 roku
zdecydowa, e poczwszy od 4 listopada 1956 roku, z powodu nielegalnej interwencji
si sowieckich, midzy tymi dwoma pastwami zaistnia stan wojenny, owe czyny naley
wic zaklasyfikowa jako zbrodnie wojenne w stosunku do ludnoci cywilnej, a nie jako
zbrodnie przeciwko ludzkoci.
Republika Czeska wobec zbrodni komunizmu
Jeli chodzi o stosunek do komunistycznej przeszoci, Republika Czeska zaj

muje wrd krajw byego bloku sowieckiego szczeglne miejsce. Jest to jedyny
kraj, ktry - jeszcze w ramach byej Czeskiej i Sowackiej Republiki Federacyjnej
- uchwalil prawa dotyczce zwrotu dbr skonfiskowanych przez wadze po 25 lu
tego 1948 roku oraz zbiorowej rehabilitacji skazanych; w 1994 roku sdy okrgo
we i regionalne zrehabilitoway okoo 220 tysicy osb. Jest to zarazem jedyny
kraj, ktry przyj ustaw lustracyjn (czsto kontestowan w kraju i za granic),
ograniczajc dostp do sprawowania funkcji w administracji pastwowej; naka
zuje ona przeprowadzenie weryfikacji, czyli sprawdzenie przeszoci konkretnej
osoby, poprzez wykorzystanie w tym celu wykazw wsppracownikw policji po
litycznej. Jest to take jedyny kraj, ktry ustanowi specjalny urzd zajmujcy si
przestpstwami dawnego reimu: Biuro Dokumentacji i Bada nad Zbrodniami
Komunizmu. Stanowi ono integraln cz Policyjnego Biura ledczego Repu
bliki Czeskiej i ma pene uprawnienia, aby wszczyna postpowania, dochodzi
sdownie oraz zbiera dokumentacj na temat zbrodni z lat 1948-1989. Zada
niami tymi zajmuje si okoo 90 osb. Biuro wystpuje jako legalny organ w po
stpowaniach sdowych, ma obowizek wystpi na drog sdow w razie wykry
cia przestpstwa, zbiera dowody i przekazywa akta do sdu, cznie z da
niem postawienia w stan oskarenia. W wyniku dochodze przeprowadzonych
przez ten urzd 98 osb w 1997 roku byo ciganych przez wymiar sprawiedliwo
ci; prokurator republiki wystosowa akt oskarenia przeciwko 20 osobom, z kt
rych pi stano przed sdem - byy dyrektor wydziau ledczego urzdu bezpie
czestwa zosta wwczas skazany na pi lat wizienia bez zawieszenia. Termin
przedawnienia przestpstw, w stosunku do ktrych zostao wszczte postpowa
nie prawne, wygasa 29 grudnia 1999 roku.
Dyrektor Biura Dokumentacji, Vaclav Benda, z wyksztacenia matematyk,
dziaacz opozycji z lat siedemdziesitych i osiemdziesitych, spdzi cztery lata
w wizieniu; dzisiaj jest senatorem z ramienia partii chrzecijaskodemokra
tycznej. Oto co powiedzia w niedawno udzielonym wywiadzie na temat zbrodni
komunistycznych jako zbrodni przeciwko ludzkoci: "W naszym prawodawstwie
istnieje pojcie nieprzedawnienia zbrodni przeciwko ludzkoci, trzeba jednak
ustali, do jakich zbrodni komunistycznych moe si ono odnosi. Nie moemy
rozstrzygn automatycznie, e wszystkie zbrodnie komunizmu s zbrodniami
przeciwko ludzkoci. Poza tym Czechosowacja w roku 1974 podja wobec in
stancji midzynarodowych zobowizanie [dotyczce nieprzedawnienia) i obec
nie, z prawnego punktu widzenia, mamy do czynienia z rozbienoci pogldw
co do tego, czy mona uwaa zbrodnie popenione przed t dat za czyny pod
padajce pod paragraf nieprzedawnienia"33.
Pavel Rychetsky, wicepremier rzdu federalnego z lat 1991-1992, odpowie
dzialny za prawodawstwo, obecnie senator z listy socjaldemokratw i przewodni
czcy komisji legislacyjnej czeskiego Senatu, powiedzia autorowi niniejszego
tekstu w czerwcu 1997 roku: "W Republice Czeskiej wszyscy chc przeprowadze
nia procesw, nie po to wszake, by ukara starcw, lecz aby poda do wiadomo
ci publicznej wszystkie fakty z przeszoci - jako rodzaj katharsis. Najwaniejsze
fakty s znane, nie wyjdzie wic na jaw nic straszniejszego od okruciestw, o kt
rych ju wiemy. Ludobjstwo, zbrodnia wobec ludzkoci oczywicie nie podlega
j przedawnieniu. Nie mona jednak zdefiniowa w ten sposb adnej ze zbrodni
reimu komunistycznego w Czechosowacji, gdy nigdy nie zdoamy udowodni,
e chodzio o czyny podpadajce pod t definicj. W Zwizku Sowieckim miay
z pewnoci miejsce zbrodnie ludobjstwa przeciwko grupom etnicznym czy in
nym wyranie okrelonym grupom ludnoci: Kozakom, Czeczenom itd. Lecz te
przestpstwa nie podlegaj karze, jako e w momencie, gdy je popeniano, w
czesne prawodawstwo takowej nie przewidywalo".
Na podstawie tych przykadw - a mona by przytoczy i inne - dochodzimy do

wniosku, e wiele zbrodni pozostaje bezkarnych z powodu przedawnienia, braku
wiadkw czy dowodw. Po przeprowadzeniu czystek aparat sprawiedliwoci sta si
niezaleny od wadzy wykonawczej i czuwa nad tym, aby przestrzegano zasad tak zwa
nych "pastw cywilizowanych", a wic zarwno zasady przedawnienia, jak i tej, wedle
ktrej prawo nie moe dziaa wstecz: mona zatem sdzi tylko czyny karalne wedug
prawa dziaajcego w okresie, kiedy je popeniono. Kilka pastw zmienio swe prawo
dawstwo, by mc ciga sdownie niektre zbrodnie. W Polsce ustaw z 4 kwietnia
La Nouvelle Alternative" nr 46 z VI 1997

1991 roku zmieniono ustaw z kwietnia 1984 roku o Gwnej Komisji Badania Zbrodni
Hitlerowskich - Instytutu Pamici Narodowej. Nowa ustawa stawia komunizm na tym
samym poziomie, co okupantw i faszyzm, i wprowadza pojcie zbrodni stalinowskich,
tak oto okrelanych: "Zbrodniami stalinowskimi w rozumieniu ustawy s przestpstwa
na szkod jednostek lub grup ludnoci, popenione w okresie do 31 grudnia 1956 r.
przez wadze pastwa komunistycznego albo przez nie inspirowane lub tolerowane";5.
Zbrodnie te nie ulegaj przedawnieniu. W 1995 roku zostay zmienione artykuy ko
deksu karnego dotyczce terminu przedawnienia; najpowaniejsze zbrodnie przeciwko
wolnociom obywatelskim popenione przed 31 grudnia 1989 roku mog obecnie by
cigane na drodze prawnej przez trzydzieci lat, poczwszy od 1 stycznia 1990 roku.
W Republice Czeskiej przyjta w 1993 roku ustawa o "bezprawnoci reimu komuni
stycznego i oporze wobec niego" przedua do koca roku 1999 okres nieprzedawnie
nia zbrodni popenionych w latach 1948-1989, ktre mona okreli jako "polityczne".
Sprawa rozliczania przeszoci, jak widzimy, jest bardzo zoona. Niech mi wolno
bdzie zakoczy akcentem osobistym. Uwaam, e winni nie zostali ukarani we wa
ciwym czasie i w odpowiedni sposb. Pomimo usilowa wielu osb, w tym i moich, nie
udao si wprowadzi w Czechosowacji czego w rodzaju, na przykad, oskarenia
o "naruszenie godnoci narodowej", karanego "odebraniem praw obywatelskich" - ta
k procedur zastosowano w powojennej Francji. Rozsdny natomiast wydaje mi si
sposb, w jaki postpili Niemcy, udostpniajc archiwa Stasi, policji politycznej
w NRD, kademu obywatelowi, ktrego mog one dotyczy. Zmusza to ludzi do pono
szenia odpowiedzialnoci, kady bowiem z wasnej woli moe przeprowadzi swj wa
sny "proces": twj m by konfidentem policji, teraz ju o tym wiesz, musisz uoy od
nowa wasze ycie...
Rana mimo wszystko wci si jeszcze nie zablinia.
Przeoya Agnieszka DaniowiczGrudziska
Od 1991 r. Gwna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytut Pamicina
rodowej. (Przyp. red.)
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej" nr 45 z 29 V 1991.
Cz czwarta
KOMUNIZM W AZJI
MIDZY REEDUKACJ" A MASAKR
CHINY, WIETNAM, LAOS I KAMBODA

JEANLOUIS MARGOLIN
KOREA PNOCNA
PIERRE RIGOULOT
jeanowi Pasqualini, zmaremu 9padziernika 1997roku,
ktry ujawni wiatu zbrodnie chiskich obozw koncentracyjnych
Komunistyczne reimy azjatyckie w porwnaniu z europejskimi maj pewne szcze
glne waciwoci. Poza Kore pnocn (zajt przez Sowietw w sierpniu 1945) wy
rosy one przewanie na rodzimym gruncie, co sprawio, e stay si (rwnie Phenian
na skutek wojny koreaskiej) niezalenymi systemami politycznymi o wyranie narodo
wym charakterze, czerpicymi zarwno z wasnej przeszoci, jak i z sowieckiego mark
sizmuleninizmu. (Wyjtkiem jest Laos ze wzgldu na jego zaleno od wietnamskiego
starszego brata"). W chwili powstawania niniejszej ksiki reimy te nadal dzier ster
wadzy, niektre z nich za cen wielkich ustpstw, na przykad w Kambody. Dlatego
midzy innymi gwne archiwa wci jeszcze s niedostpne, poza dokumentacj doty
czc Pol Pota (ktra sama w sobie stanowi obszerny material do zbadania); moskiew
skie archiwa Kominternu take niestety bd milcze na temat Azji dopty, dopki
cho jeden z tamtejszych reimw komunistycznych bdzie u wadzy.
Mimo to znajomo tych reimw i ich historii w cigu ostatnich dziesiciu lat
znacznie si pogbia. Dzi jest ju stosunkowo atwo odwiedzi Chiny, Wietnam, Laos
lub Kambod, podrowa i prowadzi prace badawcze. Dostpne s - a dla wybra
nych byy ju wczeniej - bardzo interesujce rda: oficjalne rodki przekazu (w tym
analizy audycji radiowych opracowane przez rne instytucje zachodnie), zwaszcza
prasa regionalna, oraz wspomnienia byych przywdcw, pisemne relacje uchodcw,
ustne przekazy mieszkacw - wielkie azjatyckie dramaty nie zatary si bowiem jesz
cze tak bardzo w pamici. Z powodw politycznych wadze Phnom Penh zachcaj
nawet do krytykowania reimu Pol Pota, a wadze Pekinu do potpiania zbrodni "re
wolucji kulturalnej". Konflikty na grze s jednak nadal okryte tajemnic - jedn z nie
wyjanionych do koca spraw s na przykad okolicznoci mierci w 1971 roku "desy
gnowanego nastpcy" Mao, marszaka Lin Biao. Owa wybircza otwarto daje dosy
zaskakujce rezultaty: istniej niezwyke opisy wydarze lokalnych, ukazao si kilka
rzetelnych monografii na temat "rewolucji kulturalnej", a mimo to prawdziwe intencje
Mao nadal pozostaj zagadk. mao te wiemy o czystkach z lat pidziesitych (za
rwno w Chinach, jak i w Wietnamie) lub z okresu Wielkiego Skoku. Ryzykowne byo
by wic w tej sytuacji podwaanie samych podstaw reimw, nadal pozostajcych u wa
dzy. Nie wiadomo waciwie, co dziao si w najwikszych i najciszych obozach pracy
, w zachodniej czci Chin. Na og losy dziaaczy komunistycznych i przeladowanych
I intelektualistw s znacznie lepiej znane ni przejcia zwykych miertelnikw, a prze
cie to oni tworz bezmiar anonimowych ofiar - nietrudno w tej sytuacji ulec zudze
niu. Dodajmy, e Korea pnocna, ostatni z "zatwardzialych" reimw komunistycz
' nych, wci pozostaje krajem zamknitym, z ktrego do niedawna nieatwo si byo wy
dosta. Przedstawiony przez nas rozwj wypadkw bdzie wic z koniecznoci niepeny
- dotyczy to zarwno podstawowych danych, jak i liczby ofiar. Niemniej cele i metody
reimw komunistycznych Dalekiego Wschodu wydaj si oczywiste.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI
JEANLOUIS MARGOLIN
Po rozgromieniu wrogw z karabinem w rku pozostan jeszcze wrogowie bez karabinu w rku,
niewtpliwie bd oni prowadzi przeciwko nam rozpaczliw walk i nie
moemy ich w adnym wypadku lekceway. Jeli teraz nie postawimy i nie zrozumie
my tego problemu wanie tak, to dopucimy si niezmiernie wielkiego bdu".
MAO ZEDONG
Czy represje i przeladowania w komunistycznych Chinach stanowiy wierne od

bicie praktyk "wielkiego brata" - Zwizku Sowieckiego, i Stalina, ktrego po
dobizny widniay w Pekinie w eksponowanych miejscach jeszcze na pocztku lat
osiemdziesitych? Nie, jeli wzi pod uwag niemal cakowity brak masowych morder
czych czystek w samej partii, prawie niewidoczn rol policji politycznej, i to pomimo
wszechpotnej obecnoci za kulisami szarej eminencji Kang Shenga(od partyzantki
z lat czterdziestych w Yan'anie a do jego mierci w 1975 roku). Tak natomiast, jeli
uwzgldni (pomijajc wojn domow) wszystkie zbrodnie, jakie ma na swoim koncie
reim, nawet gdy nie znamy dokadnych, choby w pewnym stopniu wiarygodnych da
nych. Szacuje si, e byo 6 do 10 milionw bezporednich ofiar, w tym setki tysicy Ty
betaczykw; dziesitki milionw "kontrrewolucjonistw" spdzio wikszo ycia
w wizieniach, a okoo 20 milionw prawdopodobnie stracio w nich ycie. Tak rw
nie, jeli pamitamy o 20 do 43 milionach "dodatkowych" ofiar lat 1959-1961, okresu
niefortunnie nazwanego Wielkim Skokiem - godu spowodowanego szalonymi projek
tami jednego czowieka, Mao Zedonga; jego zbrodniczy upr i niech przyznania si
do bdu uniemoliwiy podjcie rodkw, ktre mogyby zapobiec katastrofalnym
skutkom wprowadzonych przez niego reform. Tak wreszcie, jeli przyjrzymy si zbrod
Referat na II plenum Komitetu Centralnego VII Zjazdu Komunistycznej Partii Chin, 5 III 1949, w:
"Wyjtki z dziei przewodniczcego Mao Tsetunga" (tzw. czerrvona ksieczka) rozdz. "Klasy i walka
klas", Wyd. Obcych Jzykw, Pekin 1972, s. 21. (Przyp. red.) W czasie "rewolucji kulturalnej" przesucha
nia podejrzanych zaczynay si zazwyczaj od gonego odczytania powyszego fragmentu.
Uywamy tu transkrypcji znakw chiskich pinyin, obowizujcej w Chinach Ludowych i powszechnie
przyjtej (Mao Tsetung np. piszemy Mao Zedong). Wyjtkiem bdzie pisownia nazwisk osb sprzed 1949 r.
i nazw miast takich jak Pekin (Beijing), Nankin (Nanjing) i Kanton (Guangzhou), oglnie znanych w starej
formie.
Zob. Roger Faligot, Remi Kauffer, "Tajne suby Chin (1927-1987)", tum. ucja Aderman, Maria
StefaskaMatuszyn, Wyd. Bellona, Warszawa 1994.
434 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ, A MASAKR
niom w Tybecie kwalifikujcym si do miana ludobjstwa; podczas chiskiej okupacji

stracio ycie najprawdopodobniej 10 do 20% mieszkacw Dachu wiata. Zaskakuj
co szczera wypowied Deng Xiaopinga, e masakra na placu Tiananmen w czerwcu
1989 roku (okoo tysica ofiar) bya zupen bahostk w porwnaniu z tym, co spotka
o Chiny w niedawnej przeszoci, jest de facto swoistym wyznaniem. Nie naley sdzi,
e wszystkie te zbrodnie stanowiy jedynie smutn konsekwencj straszliwej wojny do
mowej, bo wcale taka nie bya, a reim by ju mocno zakorzeniony od pocztku lat
pidziesitych. Nie byy te kontynuacj mrocznej historii, poniewa - pomijajc
okres okupacji japoskiej (ktra notabene nie spowodowaa oglnego godu), trzeba
cofn si a do XIX wieku, aby odnale gd i masakry o podobnym nateniu. I one
jednak nie byy tak straszliwie systematyczne i planowe jak za czasw Mao, cho prze
cie okres ten nalea do najbardziej dramatycznych w historii Chin.
Badania nad chiskim komunizmem s niezwykle wane z dwch wzgldw. Od
1949 roku Pekin rzdzi ponad dwiema trzecimi ludzkoci yjcej pod "czerwonym
sztandarem", a po rozpadzie Zwizku Sowieckiego (1991) i dekomunizacji Europy
Wschodniej jest to ju dziewi dziesitych. Oczywiste jest zatem, e przyszo real
nego socjalizmu zaley teraz w duej mierze od Chin. Nie bez powodu odgrywaj
wic one rol "drugiego Rzymu" marksizmu-leninizmu - oficjalnie od zerwania sto
sunkw chiskosowieckich (1960), a faktycznie ju od czasu powstania, po dugim
Marszu, "rejonu wyzwolonego" w Yan'anie (1935-1947), gdzie komunici koreascy,
japoscy i wietnamscy znajdowali schronienie i pomoc ideologiczn. Nawet jeli re
im Kim Ir Sena (wac. Kim Ilsonga) poprzedzil triumfy Komunistycznej Partii Chin
(KPCh) i powsta dziki okupacji sowieckiej, to dalsz egzystencj w czasie wojny ko
reaskiej zawdzicza przede wszystkim interwencji (listopad 1950) miliona uzbrojo
nych chiskich "ochotnikw". Metody represji w Korei pnocnej maj wiele wspl
nego z modelem stalinowskim, ale to z maoizmu (ktry od czasw Yan'anu sta si
praktycznie chisk form komunizmu) wadca Phenianu przejl tak zwan lini mas
(niespotykan mobilizacj caego spoeczestwa) i jej logiczn konsekwencj - nacisk
na "nieustann edukacj" jako podstawowy element kontroli spoecznej. Kim para
frazowa Mao, mwic:
Linia mas oznacza aktywn obron interesw mas pracujcych oraz edukacj i reedukacj w ce
lu skupienia ich wok Partii i wykorzystania ich siy i mobilizacji w wypenianiu obowizkw re
wolucyjnych'.
Wpyw Chin na komunistyczne reimy azjatyckie sta si jeszcze bardziej zauwaal

ny po 1949 roku. Z opublikowanych wspomnie wietnamskiego przywdcy Hoang Van
Hoana o jego pobycie w Pekinie' wiadomo, e poczwszy od 1950 roku a do porozu
mie genewskich (1954) liczni doradcy chiscy wspomagali armi i administracj Viet
Minhu i e okoo 30 tysicy onierzy chiskich, zwaszcza wojsk inynieryjnych, wspar
o w latach 1965-1970 oddziay pnocnowietnamskie walczce w Wietnamie Pou
Kim Il Sung, "Oeuvres", t. 30, s. 498, cyt. za: Oh Il Whan, "La propagande et le contrle de pensee:
les facteurs de resistence du systeme communiste nordcoreen", nie publikowana praca doktorska z socjo
logu polityki, Universite ParisX,1994, s. 209.
' Hoang Van Hoan, "Une goutte d'eau dans le grand ocean. Souvenirs revolutionnaires", Paris 1989.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 435
dniowym. Genera Vo Nguyen Giap, zwycizca spod Dien Bien Phu, w 1964 roku wyra
zi si z uznaniem o wkadzie Chin:
Od 1950 roku, po zwycistwie Chin, nasza armia i spoeczestwo otrzymay cenn lekcj od
Chiskiej Armii LudowoWyzwoleczej (ChALW). Moglimy ksztaci si dziki myli wojsko
wej Mao Zedonga. By to wany czynnik, ktry okreli dojrzao naszej armii i przyczyni si
do kolejnych zwycistw5.
Komunistyczna Partia Wietnamu, w owym czasie wystpujca jako Partia Pracy, za

pisaa nawet w swoim statucie z 1951 roku:
Partia Pracy uznaje teorie Marksa, Engelsa, Lenina i Stalina oraz myl Mao Zedonga za teore
tyczn podstaw rewolucji wietnamskiej i ideologiczn wskazwk dla mas we wszystkich dzie
dzinach ycia".
Linia mas i reedukacja stay si podstaw wietnamskiego systemu politycznego.

Zheng feng (kampania "naprawy stylu pracy"), przeprowadzona w Yan'anie, nadaa
kierunek swej wietnamskiej wersji (chinh huan) i straszliwym czystkom z poowy lat
pidziesitych'. Rwnie Kamboda Czerwonych Khmerw (1975-1979) bya mocno
wspomagana przez Pekin i usiowaa nawet, naladujc mit Wielkiego Skoku, zrealizo
wa to, co nie udao si samemu Mao. Wszystkie te reimy, tak jak maoistowski, nosiy
silne pitno militarnego rodowodu (mniej byo to odczuwane w Korei Pnocnej,na
wet jeli Kim przechwala si swoimi rzekomymi wyczynami w partyzantce antyjapo
skiej). Efektem tego bya nieustajca militaryzacja spoeczestwa (sabsza w Chinach,
ktre nie stanowiy "linii frontu"). Uderzajcy jest zwaszcza fakt, e gwne miejsce,
ktre w systemie sowieckim zajmowaa policja polityczna, tu przypado raczej armii,
w wielu przypadkach bdcej narzdziem represji.
TRADYCJA PRZEMOCY?
Nieograniczona wadza Mao Zedonga zyskaa mu za ycia miano "czerwonego ce

sarza". To, co dzi wiadomo na temat jego kaprynego i wyjtkowo egocentrycznego
charakteru, zabjczej mciwoci i rozwizego a do ostatnich dni trybu ycia, jeszcze
bardziej uzasadnia porwnanie z despotycznymi wadcami Kraju rodka. Tymczasem
przemoc narzucona przez wczesny system rzdw wykracza daleko poza narodow
tradycj, bynajmniej nie liberaln.
Nie dlatego, by Chiny w caej swej historii nie dowiadczyy wielu krwawych wydarze.
Wywolyway je zazwyczaj, tak jak i w innych krajach, hasa religijne, odpowiadajce w tym
Dziennik "Nhan Dan" z 7 V 1964, cyt. za: "Revolutionnaires d'Indochine", "Cahiers Leon Trotski" nr
40 z XII 1989, s.119-120.
Tame, s.119.
' Georges Boudarel, "L'ideocratie importee au Vietnam avec le mao3sme", w: "La Bureaucratie au
Vietnam - VietnamAsieDebat n" 1" L'Harmattan, Paris 1983, s. 31-106.
Li Zhisui (osobisty lekarz Mao), "Prywatne ycie przewodniczcego Mao", tum. Zygmunt Zaczyn,
Wyd. Philip Wilson, Warszawa 1996.
436 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
przypadku Weltanschauung - globalnej wizji wiata. Rnica midzy dwoma najwikszymi

chiskimi wiatopogldami: konfucjanizmeM i taoizmem, nie zasadza si na rozbienO
ciach teoretycznych czy przeciwiestwach terminologicznych. Polega ona na tym, e Kon
fucjusz kad nacisk na racjonaln i spoeczn stron ycia, a Lao-zi (twrca taoizmu) naj
wyej stawia jednostk z jej intuicj i swobod ekspresji posunit a do skrajnego irra
cjonalizmu. Kady albo prawie kady Chiczyk w mniejszym lub wikszym stopniu ma
w sobie zakodowane te dwie chiskie tradycje. W momentach kryzysowych zdarzao si,
e wrd najbardziej dowiadczonych przez los i najbardziej zagubionych ludzi bra gr
taoizm, szturmujc ostoj konfucjanizmu reprezentowanego zazwyczaj przez warstw wy
ksztaconych, czyli wadz. Apokaliptyczne i mesjanistyczne zwizki: stowarzyszenie
tych Turbanw (184), maitreici z Faqing (515), inspirowani staroiraskim dualizmem ma
nicheici z Fang La (1120), stowarzyszenie Biaego Lotosu (1351), stowarzyszenie Omiu
Trygramw (1813) itd., doprowadzay do licznych powsta. Przesanie tych ruchw byo
podobne: czyy one w sobie taoizm i buddyzm ludowy, wysuwajc czsto na pierwsze
miejsce Maitrei, Budd Przyszych Czasw, ktrego nieuchronne nadejcie, przynoszce
wiato i zbawienie, dokona si miao poprzez totalny upadek "starego wiata". Wierni
wybrana elita, mieli dopomc w realizacji proroctwa, w nagrod oczekujc zbawienia.
Wszelkie istniejce wizy, w tym wizy rodzinne, miay zosta zerwane. Wedug kronik dy
nastii Wei z 515 roku "ojcowie, synowie i bracia nie przyznawali si do siebie nawzajem"
A przecie istot chiskiej etyki jest szacunek dla rodziny jako najwyszej wartoci;
gdy to zostaje zachwiane, wszystko staje si moliwe. Rodzina zastpcza, jak stanowi
w tym momencie stowarzyszenie, cakowicie podporzdkowuje sobie jednostk; reszta
ludzkoci skazana jest na pieko na tamtym wiecie i gwatown mier na tym. Czasa
mi (jak w 402 roku) urzdnikw wiartowano, a jeli ich ony i dzieci odmawiay spoy
wania zwok, czekal je podobny los. W roku 1120 masakra obja podobno miliony lu
dzi. Zachwiane zostay wszelkie dotychczasowe wartoci. Wedug obwieszczenia z 1130
roku "zabija to spenia dharm" [kanon buddyjski); zabjstwo jest aktem laski, po
niewa wyzwala dusz; kradzie zblia do rwnoci; samobjstwo jest szczciem god
nym pozazdroszczenia; im okrutniejsza jest mier, tym wiksza potem nagroda. We
dug tekstu z XIX wieku "mier przez powolne wiartowanie zapewnia wejcie
w szkarlatnej sukni do Nieba. Pod pewnymi wzgldami trudno unikn porwnania
tych okruciestw sprzed tysicleci z rewolucyjnymi ruchami azjatyckimi naszego stule
cia. Nie wystarczy to, co prawda, aby je cakowicie wyjani, ale pomaga zrozumie,
dlaczego niekiedy triumfoway i dlaczego towarzyszca im przemoc moga wyda si
wielu Chiczykom normalna, wrcz banalna.
Bariery etyczne byy pomimo to solidne i tym tumaczy mona, dlaczego, oglnie
rzecz biorc, porzdek rzadko tylko bywa zakcany. Symboliczna Wielka Harmonia sta
rego cesarstwa niezwykle frapowaa europejskich podrnikw w epoce redniowiecza
i bardziej jeszcze w epoce owiecenia. Konfucjanizm, oficjalna doktryna goszona w naj
dalszych zaktkach cesarstwa, czynil z laskawoci gwn cnot wadcy i przekadal mo
del rodziny na pastwo. Kodeks, ktry mona by bez posdzenia o anachronizm nazwa
Wielk pomoc przy pisaniu tego fragmentu bya praca Richarda Sheka, "Sectarian Eschatology and
Violence" w: Jonathan N. Lipman Stevan Harrell, "Violence in China - Essays in Culture and Counter
culture", State University of New York Press,1990, s. 87-109.
' Tame, s.101.
Tame, s.104-106.
CHINY - Dugi MARSZ W CIEMNOCI 437
humanistycznym, potpia masakry i nadawa warto ludzkiemu yciu, i to od zamierz

chych czasw. Jako przykad rozumowania gwnych mylicieli z liczcej dwadziecia je
den wiekw historii cesarstwa, przywoamy najpierw chiskiego filozofa Mo Di (okoo
479-381 p.n.e.), ktry tak oto potpia wojn zaczepn: "Jeli zwyke zabjstwo uwaa si
za przestpstwo, a zabjstwo masowe, jakim jest napa na inne pastwo, za czyn chwa
lebny, to czy mona nazwa to odrnianiem dobra od za?" W synnym traktacie "Sztu
ka wojny" Sun Zi (okoo 500 p.n.e.) mwi: "Wojna jest jak wejcie w ogie i ci, ktrzy nie
przywdziali ochronnej odziey, spon". Naley walczy krtko, oszczdzajc siy, gdy:
"...nie syszano o przeduajcej si wojnie, z ktrej pastwo odniosoby jakkolwiek ko
rzy"; "Osign sto zwycistw w stu bitwach nie jest szczytem osigni"; "Ci, ktrzy
celuj w pokonywaniu swoich wrogw, zwyciaj, zanim pojawi si zagroenie". Wane
jest, by nie poddawa si emocjom i unicestwia przeciwnika: "Lepiej jest wzi armi
wroga do niewoli ni j zniszczy"; "Nie naley wynagradza zabijania". Jest to bardziej
stwierdzenie praktyczne ni deklaracja moralna: masakry i okruciestwa wzbudzaj nie
nawi, ktrej si zdesperowany przeciwnik moe wykorzysta dla odwrcenia sytuacji
na swoj korzy. Zreszt "...najwysz sztuk jest zwyciy armi wroga bez wydania bi
twy. Zaj miasta wroga bez oblegania i zaj tereny jego pastwa bez inwazji"'2.
Oto rozumowanie (powszechne zwaszcza w konfucjanizmie) typowe dla wielkiej
chiskiej tradycji: zasady etyczne nie s wynikiem transcendentalnej wizji, ale pragma
tyzmu zmierzajcego do osignicia harmonii i lepszego funkcjonowania spoecznoci,
co jeszcze bardziej wzmaga ich skuteczno. Inny z kolei "pragmatyzm" wspczesnych
Konfucjuszowi i Sun Zi legistw, ktrzy uwaali, e pastwo musi potwierdza sw
moc, terroryzujc spoeczestwo, okaza si zupenie nieskuteczny w okresie pokoju,
czego dowodem jest krtkie panowanie dynastii Qin z III wieku p.n.e. Chocia sytuacja
ulegaa diametralnym zmianom z dynastii na dynasti, ten rodzaj despotyzmu powoli
zanika. Poczwszy od Pnocnej Dynastii Song (960-1127), niepokorni urzdnicy kara
ni byli najczciej zesaniem na odleg prowincj, nie wykluczajcym zreszt przywr
cenia do ask. Za dynastii Tang w 654 roku ustanowiony zosta bardziej humanitarny ko
deks karny, w ktrym brano pod uwag zarwno motywy przestpstw, jak i skruch,
oraz znoszono odpowiedzialno rodziny w przypadku buntu. Procedura poprzedzajca
najwyszy wymiar kary staa si dusza i bardziej zoona, zniesiono wiele najokrutniej
szych kar i stworzono system apelacji'3.
Pastwowy aparat przemocy zosta w ten sposb ograniczony i poddany kontroli.
Historiografowie chiscy ze zgroz opisuj zakopanie ywcem 460 wyksztaconych wa
cicieli ziemskich i zarzdcw na rozkaz Qin Shi, pierwszego cesarza (221-210 p.n.e.).
On to wanie - najwyraniej wzity pniej z penym cynizmem za wzr przez Mao-
poleci spali ca klasyczn literatur, a za sam fakt napomknicia o tym kara mier
ci; skaza te na mier lub zesanie okoo 20 tysicy wacicieli ziemskich oraz po
wici dziesitki, jeli nie tysice istnie ludzkich przy budowie Wielkiego Muru. Za
czasw dynastii Han (206 p.n.e. - 220) konfucjanizm powrci w penej chwale. Od te
go czasu imperium nie zaznao ju ani podobnej tyranii, ani tak czstych rzezi. Porz
dek by rygorystyczny, sprawiedliwo surowa, ale poza krtkimi okresami wielkich po
2 Sun Tzu [Sun Zi], "Sztuka wojny", tum. K. A. M. Wyd. Przedwit, Warszawa 1994, s. 29, 35, 37; cyt.
z rozdz. 2: "Prowadzenie wojny" i 3: "Strategia ataku". (Przyp. red.)
Danielle i Vadime Elisseeff, "La Civilisation de la Chine classique", Arthaud, Paris 1981, s. 296.
wsta (niestety do licznych) lub obcych najazdw ycie ludzkie szanowano bardziej
ni w wikszoci innych pastw, w tym redniowiecznej czy nawet wspczesnej Europy.
Faktem jest, e w XII wieku, w epoce pokojowej dynastii Song, niemal trzysta prze
stpstw podlegao karze mierci, ale w zasadzie kady wyrok musia by zweryfikowany
i podpisany przez samego cesarza. Za to wojny pochaniay zwykle setki tysicy ofiar,
a reszty dokonyway epidemie, gd, powodzie (wystarczy wspomnie katastrofalne skutki
wylewu tej Rzeki, ktra przerwaa tamy zabezpieczajce) i dezorganizacja transportu
wywoujca rnorodne konflikty. Powstanie tajpingw i represje, jakie po nim nastpiy
(1851-1868), pocigny za sob mier 20 do 100 milionw ludzi - liczba ludnoci w Chi
nach, wynoszca w 1850 roku 410 milionw, spada w 1873 do 350 milionw'4. Ale tylko
nieznaczn cz uzna mona za rzeczywiste ofiary zaplanowanych akcji (z wyjtkiem
okoo 1 miliona podczas powstania tajpingw'5). By to w kadym razie okres wyjtkowo
burzliwy, obfitujcy w rebelie o ogromnym zasigu, przy jednoczesnej agresywnej polityce
zachodniego imperializmu, okres rosncej desperacji coraz biedniejszej ludnoci. Niestety,
w takich warunkach dorastay dwa, trzy lub nawet cztery pokolenia poprzedzajce genera
cj komunistycznych rewolucjonistw, co sprawio, e przywyky one do gwatu oraz roz
chwiania podstawowych wartoci zakorzenionych w dugiej historii Chin.
W Chinach pierwszej poowy XX wieku nic jeszcze nie zapowiadao rozpasania epo
ki triumfujcego maoizmu. Cho przebieg rewolucji 1911 roku by raczej mao drama
tyczny, to w cigu nastpnych szesnastu lat - poprzedzajcych poowiczn stabilizacj
narzucon przez Guomindang - nie obyo si jednak bez masakr. Na przykad w orod
ku rewolucji w Nankinie midzy lipcem 1913 a lipcem 1914 roku dyktator Yuan Shikai
rozkaza straci tysice osb'". W czerwcu 1925 roku policja koncesji zachodnich w Kan
tonie zabia 52 uczestnikw robotniczej manifestacji; w maju 1926 roku podczas pokojo
wej manifestacji antyjaposkiej w Pekinie zgino 47 studentw; w kwietniu i maju 1927
roku w Szanghaju, a pniej w innych wielkich miastach wschodnich Chin w wyniku spe
cyficznego sojuszu Czang Kajszeka (Jiang Jieshi) z miejscow mafi stracono tysice
komunistw. W "Doli czowieczej" Andre Malraux wspomina o wyjtkowo drastycznym
przebiegu niektrych egzekucji, na przykad o wrzucaniu ofiar do kotw lokomotyw.
Nie wydaje si jednak, by pierwszym epizodom wojny domowej midzy komunistami
a narodowcami towarzyszyy masakry na wielk skal, przerastajce rzezie z okresu
Dugiego Marszu (1934-1935), natomiast w latach 1937-1945 niezliczonych okru
ciestw dopucili si Japoczycy w okupowanej przez siebie duej czci Chin.
Obfitsze miertelne niwo ni owe akty przemocy przyniosy klski godu z lat 1900,
1920-1921 i 1928-1930, ktre nawiedziy pnocn oraz pnocno-zachodni cz kra
ju, podatne na susz; druga z nich spowodowaa mier p miliona osb, trzecia - 2 do
3 milionw, ale nawet jeli pogbia j dezorganizacja transportu zwizana z wojn
domow, nie mona mwi o jakim "spisku godowym", a wic i o planowej akcji. Nie
byo tak nawet w Henanie, gdzie w latach 1942-1943 zmaro z godu od 2 do 3 milio
John K. Fairbank, "La Grande Revolution chinoise 1800-1989", Flammarion, Paris (tum. z ang.),
s.126.
'5 Wg szacunkw Jen Yuwena, "The Taiping Revolutionary Movement", Yale University Press, New
Haven 1973.
'MarieClaire Bergere Lucien Bianco, Jurgen Domes (red.), "La Chine au XXsiecle" t.1: D'une
revolution a 1'autre 1895-1949", Fayard, Paris 1989, s.125.
Roderick MacFarquhar John K. Fairbank (red.), "The Cambridge History of China", t.14: "The Pe
ople's Republic", cz.1:1949-1965, Cambridge University Press,1987, s. 371.
nw osb (czyli co dwudziesta) i gdzie zdarzay si przypadki kanibalizmu. Mimo kata

strofalnie niskich zbiorw rzd centralny w Chongqingu nie przyzna chopom adnej
ulgi podatkowej, co sprawio, e wielu z nich stracio cay dobytek. Blisko frontu
w niczym nie poprawiala sytuacji: chopi zmuszani byli do nieodplatnych robt na rzecz
armii, na przykad do kopania roww przeciwczogowych dugoci 500 kilometrw, kt
re okazay si w kocu nieprzydatne'". Jeli nawet wojna w Henanie czciowo tuma
czy tak sytuacj, daje to przedsmak niektrych ekscesw okresu Wielkiego Skoku.
W kadym razie rozgoryczenie chopw nie miao granic.
Najliczniejszych jednak i z pewnoci zbierajcych najwiksze niwo bestialstw do
konywano bez wikszego rozgosu, nie pozostawiajc ladw. Byy one rezultatem we
wntrznych porachunkw biedoty i redniej biedoty w bardzo wielu chiskich wsiach,
z dala od gwnych szlakw. Wikszo lokalnych zbrodniarzy stanowili niezliczeni
bandyci, czsto zorganizowani w grupy, ktrzy kradli, uprawiali rozbj i wymuszali
okupy, zabijajc opornych lub zakadnikw, jeli zwlekano z okupem. Po ich schwyta
niu wieniacy chtnie uczestniczyli w egzekucjach. Ale to onierze byli wiksz plag
ni bandyci, ktrych mieli w teorii zwalcza. W petycji z prowincji Fujian z 1932 roku
zawarta jest proba o odwoanie si porzdkowych, "abymy mieli tylko bandytw do
zwalczania"'y. W tej samej prowincji w 1931 roku wzburzeni chopi wymordowali wik
szo oddziau liczcego 2,5 tysica onierzy, ktrzy przekroczyli wszelkie dopuszcza
ne granice kradziey i gwatw. W 1926 roku wieniacy z zachodniego Hunanu, dziaa
jcy pod przykrywk tajnego stowarzyszenia Czerwonych Pik, pozbyli si w ten sposb
niemal pidziesiciu z tysicy "onierzy bandytw", tworzcych armi jednego ze
zwycionych militarystw. Kiedy w 1944 roku w tym samym regionie Japoczycy prze
szli do ofensywy, wieniacy, majc jeszcze w pamici morderczy haracz cigany z nich
przez armi rok wczeniej, cigali pokonanych chiskich onierzy, a schwytanych nie
kiedy zakopywali ywcem w ziemi - zgino ich wtedy okoo 50 tysicy. A przecie o
nierze byli tylko biednymi, nieszczsnymi i przeraonymi ofiarami przymusowych kon
trybucji, ktre wedug amerykaskiego generaa Wedermeyera spaday na wieniakw
jak klska godu czy powodzi, siejc nawet wiksze spustoszenie.
Wiele innych buntw, z reguy mniej gwatownych, wywoay zdzierstwa administra
cji: podatki od ziemi, od opium, od alkoholu, od uboju wi oraz paszczyzna, naduy
cia, niesprawiedliwe sdy... Ale najgorsze byo postpowanie wieniakw wobec wa
snych ziomkw: krwawe wojny wsi, klanw i tajnych stowarzysze dziesitkoway
mieszkacw, umacniajc kult zamordowanych przodkw i podsycajc nigdy nie wyga
sajc nienawi. We wrzeniu 1928 roku czonkowie klanu mae Miecze z powiatu
znajdujcego si w prowincji Jiangsu zabili 200 czonkw klanu Wielkich Mieczy i spa
lili sze wsi. Od koca XIX wieku wschodni Guangdong podzielony by na zwalczaj
ce si zaciekle wsie Czarnych i Czerwonych Flag. W tym samym regionie, w powiecie
Puning, y klan Lin; przeladowa on i zabija wszystkich, ktrzy mieli nieszczcie no
si nazwisko Ho, nie oszczdzajc nawet trdowatych (palono ich ywcem) i licznych
chrzecijan. Owe walki nie miay podoa politycznego ani spoecznego, lokalni notable
x John K. Fairbank, Albert Feuerwerker (red.), "The Cambridge History of China", t.13: "Republican
China", cz. 2:1912-1949, Cambridge University Press,1986, s. 605-606.
' Tame, s. 292.
z" Tame, s. 291, 293.
umacniali po prostu swoj pozycj. Przeciwnikiem stawa si czsto imigrant lub po

prostu ten, kto mieszka po drugiej stronie rzeki.
REWOLUCJA Z NIEODCZNYM TERROREM (1927-1946)
Kiedy w styczniu 1928 roku mieszkacy wsi Czerwonych Flag ujrzeli zbliajc si
grup ludzi powiewajc czerwonym sztandarem, doczyli z entuzjazmem do tej
pierwszej chiskiej "rady" z Hua Lufeng, ktr dowodzil Peng Pai. Komunici, wyko
rzystujc dwuznaczn sytuacj, podsycali swymi przemwieniami lokalne nienawici.
W ten sposb osigali zamierzony cel, pozostawiajc nowo pozyskanym zwolennikom
woln rk w zaspokajaniu krwawej dzy zemsty. I tak oto okres kilku miesicy na
przeomie lat 1927 i 1928 da przedsmak najgorszych momentw pniejszej o czter
dzieci lat "rewolucji kulturalnej" czy pniejszego o p wieku reimu Czerwonych
Khmerw. Od roku 1922 ruch, poprzedzony intensywn agitacj prowadzon przez
zwizki chopw, ktrych podburzaa partia komunistyczna, zdecydowanie spolarvzo
wa wie na biednych chopw i "wacicieli ziemskich" (na tych ostatnich nieustannie
skadano donosy), chocia ani tradycyjne konflikty, ani nawet realia spoeczne nie uza
sadniay takiego podziau. Ale anulowanie dugw i zniesienie dzieraw zapewnily
"czerwonym" szerokie poparcie. Peng Pai, wykorzystujc to, wprowadzi rzdy "demo
kratycznego terroru". caa ludno zapraszana bya na publiczne procesy "kontrrewo
lucjonistw", prawie zawsze skazywanych na mier, towarzyszya egzekucjom, krzy
czc "zabij, zabij" pod adresem Czerwonej Gwardii zajtej wiartowaniem ofiar na ka
waki, ktre czasami pieczono i jedzono lub dawano do spoycia rodzinie na oczach
innych, yjcych jeszcze skazanych. Wszyscy zapraszani byli na uczt, w czasie ktrej
dzielono pomidzy siebie wtrob lub serce byego waciciela, i uczestniczyli w wie
cach - mwca stawa przed tumem ludzi trzymajcych piki z wbitymi na nie wieo
citymi gowami. Ta fascynacja kanibalizmem traktowanym jako zemsta, ktr odnaj
dujemy w Kambody Pol Pota, jest odpowiednikiem archetypw szeroko rozpowszech
nionych w Azji Wschodniej. Pojawiaa si ona czsto w krytycznych momentach historii
Chin. W ten wanie sposb w okresie obcych najazdw w 613 roku cesarz Yang (z dy
nastii Sui) mci si na rebeliantach, przeladujc nawet ich najdalszych krewnych:
Najciej ukarani skazani zostali na powiartowanie i wystawienie na widok publiczny ich gw
zatknitych na piki lub na obcicie czonkw i przebicie strzaami. Cesarz rozkaza wysokim
urzdnikom zje, kawaek po kawaku, ciaa ofiar.
Wielki pisarz Lu Xun, wielbiciel komunizmu w tym czasie, gdy nie mia on ju nic
wsplnego ani z nacjonalizmem, ani z niechci wobec Zachodu, napisa: "Chiczycy
to kanibale". Rzadsze ni te krwawe orgie byo dewastowanie przez Czerwon Gwar
di w 1927 roku wity i przeladowanie mnichw taoistycznych: wierni malowali na
czerwono posgi bstw, prbujc je w ten sposb ratowa, a ywym bstwem zacz si
powoli stawa Peng Pai. W okresie czterech miesicy rzdw "czerwonych" ucieko
z tych okolic pidziesit tysicy osb, w wikszoci biedoty3.
' Tame, s. 294-297, 312-314.

Traktat prawny "Soueichou", cyt. za: D. i V. Elisseeff, "La Civilisation...", s. 264.
' J. K. Fairhank, A. Feuerwerker, "The Camhridge History of China", s. 307-322.
Peng Pa (rozstrzelany w 1931 roku) by patronem wojujcego komunizmu wiej

skiego. Za jego przykadem poszed wkrtce marginalny raczej do tej pory przywd
ca komunistyczny - Mao Zedong (sam pochodzenia chopskiego), ktry opisa swoje
dowiadczenia w synnym "Referacie o wynikach bada ruchu chopskiego w prowin
cji Hunan" (1927). bya to niewtpliwie alternatywa wobec komunistycznego ruchu
robotniczego, wywodzcego si z miast i w owym czasie niemal doszcztnie rozbitego
wskutek represji Guomindangu i Czang Kajszeka. Komunizm wiejski wysun si na
czoo i ju w 1928 roku doprowadzi do powstania pierwszych "czerwonych baz"
w grskim rejonie Jingganshan, na granicy prowincji Hunan i Jiangxi. To w tej wa
nie prowincji 7 listopada 1931 roku (w rocznic "czerwonego padziernika") konso
lidacja i rozszerzenie gwnej bazy przypiecztowane zostay proklamowaniem Chi
skiej Republiki Rad, w ktrej Mao przewodzi Radzie Komisarzy Ludowych. A do
swego zwycistwa w 1949 roku komunizm chiski wielokrotnie przeobraa si
i zmienia, ale podstawowy model zosta uksztatowany: caa rewolucyjna energia
miaa by skupiona na budowie pastwa, ktre, militarne z natury, powinno si skon
centrowa na budowie silnej armii, zdolnej w kocowym etapie zniszczy armi prze
ciwnika i jego marionetkowe pastwo - w tym przypadku rzd centralny w Nankinie
pod przewodnictwem Czang Kajszeka. Nic wic dziwnego, e aspekt militarny i re
presyjny by w fazie rewolucyjnej najwaniejszy. Wariantowi chiskiemu daleko ra
czej do wczesnego bolszewizmu rosyjskiego, a jeszcze dalej do marksizmu. Od prze
omu lat 1918 i 1919 twrcy partii komunistycznej, a zwaszcza jej gwny teoretyk Li
Dazhao, budowali komunizm za porednictwem bolszewizmu sprowadzonego do stra
tegii przejcia wadzy i wzmocnienia narodoworewolucyjnego pastwa. Wszdzie
tam, gdzie partia komunistyczna odnosia triumfy, zakorzenia si socjalizm koszaro
wy (wraz z sdami doranymi i plutonami egzekucyjnymi). Peng Pa zdecydowanie
da dobry przykad.
Oryginalno represyjnych praktyk komunizmu chiskiego w duej mierze wywodzi
a si z do trudnego do zrozumienia faktu: Wielki Terror stalinowski z lat 1936-1938
by pniejszy od terroru wprowadzonego przez chiskich komunistw, odpowiedzial
nych wedug niektrych ocen za 186 tysicy ofiar cywilnych w samym tylko Jiangxi w la
tach 1927-1931 25. Wikszo z nich to chopi, ktrzy przeciwstawili si drastycznej re
formie rolnej, niemal natychmiast sprowadzonej do ogromnych podatkw, i mobilizacji
modych ludzi, motywowanej obowizkiem wojennym. Zniechcenie byo tak due, e
tam, gdzie komunizm by szczeglnie radykalny (od 1931 roku krytykowano terrory
styczne akcje Mao, co jego przeciwnicy wykorzystali, aby na pewien czas odsun go od
wadzy) i gdzie miejscowych przywdcw spychano na margines (na przykad w rejonie
"czerwonej stolicy", Ruijin), ofensywa si nankiskich napotkaa na niewielki tylko
opr. by on znacznie ywszy i czsto nawet zwyciski w bazach zaoonych pniej,
bardziej autonomicznych, ktrych przywdcy wycignli wnioski z bolesnej lekcji poli
tyki terroru". Panoway tu podobne napicia, jednak KPCh nauczya si je rozwizy
wa w sposb bardziej wybirczy i mniej krwawy, jak na przykad w komunie w pnoc
Zob. Roland Lew, "1949: Mao prend le pouvoir", Complexe, Bruxelles 1980.
' JeanLuc Domenach, ,Chine:1'archipel ouMlie" Fayard, Paris 1992, s. 47.
Gregor Benton, "Under Arms and Umbrellas: Perspectives on Chincse Communism in Defeat", w:
Tony Saich, Hans Van de Ven, "New Perspectives on the Chinese Communist Revolution", M. E. Sharpe,
Armonk 1995, s.131-133.
nym Shaanxi w pobliu Yan'anu. Podatki naoone na chopw byy ogromne: w 1941
roku pobierano 35% zbiorw, czyli cztery razy wicej ni w regionach znajdujcych si
pod rzdami Guomindangu. Chopi zaczli otwarcie yczy mierci Mao. Partia stumi
a bunt, ale eby pozby si kopotu, rozpocza potajemnie, lecz na wielk skal, upra
w opium, z ktrej zysk a do 1945 roku pokrywa 26 do 40% dochodw bazyz'.
Jak czsto w reimie komunistycznym, najwicej ladw pozostawiy represje skie
rowane przeciwko przywdcom partyjnym stanowicym cz siatki, ktra w wikszoci
przetrwaa. Pewne rachunki zostay wyrwnane dopiero po dziesicioleciach. Najbar
dziej naraeni na represje byli przywdcy majcy na terenach objtych walk najcilej
sze zwizki z ludnoci. Ich przeciwnicy, mocniej uzalenieni od administracji central
nej, oskarali ich o "lokalizm, ktry rzeczywicie nierzadko skania do prowadzenia
bardziej wywaonej polityki czy kwestionowania odgrnych polece. Ale za tym kon
fliktem kry si jeszcze inny: przywdcy miejscowi wywodzili si czsto z bogatych
warstw wiejskich, zwaszcza z rodzin wacicieli ziemskich (byli to najczciej ludzie wy
ksztaceni), i zwizali si z komunizmem z pobudek skrajnie nacjonalistycznych, nato
miast przywdcy "centrowi" i onierze "regularnej" armii pochodzili w przewaajcej
wikszoci z marginesu spoecznego - byli to bandyci, wczdzy, ebracy, a w przypad
ku kobiet prostytutki. Mao ju w 1926 roku przewidywal, e odegraj oni wan rol
w rewolucji:
Ludzie ci zdolni s do najmniejszej walki, ale odznaczaj si skonnoci do akcji niszczyciel

skiej; jeli za pokieruje si nimi prawidowo, mog sta si si rewolucji".
Czy sam nie utosamia si z nimi, kiedy znacznie pniej, w roku 1965, przedsta
wil si amerykaskiemu dziennikarzowi Edgarowi Snow jako "stary mnich wdrujcy
pod gwiazdami ze swoim dziurawym parasolem"?" Wedug przywdcw komunistycz
nych reszt ludnoci, z wyjtkiem stanowicych mniejszo zdecydowanych przeciwni
kw (czsto rwnie czonkw elity), cechowaa pasywno i "chd" - w tym biedne
i rednie chopstwo, majce w teorii stanowi baz klasow partii komunistycznej na
wsi. Zdeklasowani, ktrzy stali si kadr, korzystajc ze swojej pozycji spoecznej w o
nie partii, mniej lub bardziej dni zemsty i popierani przez Centrum3, sigali sponta
nicznie po rozwizania najbardziej radykalne, w skrajnych przypadkach zmierzajc do
eliminacji kadr lokalnych. Ten konflikt zaowocowa po 1946 roku krwawym przebie
giem reformy rolnej".
Chen Yung-fa, "The Blooming Poppy under the Red Sun: The Yan'an Way and the Opium Trade",
tame, s. 263-298.
Mao Tsetung, O klasach spoeczestwa chiskiego", marzec 1926, Dziea wybrane", t.1, Ksika
i Wiedza, Warszawa 1953, s. 21. (Przyp. red.)
Francois Godement, "La tourmente du vent communiste (1955-1965)", w: MarieClaire Bergere,
Lucien Bianco, Jurgen Domes (red.), "La Chine au XXsiecle", t. 2: "De 1949 a aujourd'hui", Fayard, Pa
ris 1990, s. 58.
' Ten niejasny termin okrela krg ludzi posiadajcych rzeczywist wadz w partii; tylko czciowo od
powiada to oficjalnym instancjom, a granice i moliwoci jego dziaania s pynne. Niektrzy czonkowie
Centrum mog pozostawa na zupenym marginesie, w przeciwiestwie do "odsunitych", nie sprawuj
cych adnych funkcji, jak Deng Xiaoping, ktry przez dziesiciolecia by jednak prawdziwym "numerem je
den".
ZoM. G. Benton, "Under Arms..."; Lucien Bianco, "Peasant Responses to CCP Mobilization Policies,
1937-1945", w: T. Saich, H. Van de Ven, "New Perspectives...", s.175-187.
Pierwsza potwierdzona wielka czystka w latach 1930-1931 spustoszya baz w Donggu,

na pnocy Jiangxi. Istniejce napicia zaostrzyy si tam jeszcze z powodu silnej aktywno
ci organizacji polityczno-policyjnej zwizanej z prawic Guomindangu, Ligi AB (antybol
szewickiej), ktra miaa podsyca obsesj zdrady wrd czonkw partii komunistycznej.
Liga rekrutowaa wikszo swych czonkw spord tajnych stowarzysze, a przyjcie
w 1927 roku szefa stowarzyszenia Triady bardzo j wzmocnio. Liczne kadry lokalne zo
stay stracone, po czym czystka obrcia si przeciwko Czerwonej Armii: okoo 2 tysicy
onierzy skazano na mier. Ci, ktrym udao si zbiec i ktrzy prbowali wznieci bunt
przeciwko "cesarzowi partii", Mao, zostali zaproszeni do negocjacji, aresztowani i strace
ni. Jeden z oddziaw II Armii, ktry si zbuntowa, zosta rozbrojony, a oficerw zabito.
Przeladowania dziesitkoway przez cay rok kadry cywilne i wojskowe, ofiary mona byo
liczy w tysicach. Z dziewitnastu najwyszych funkcjonariuszy lokalnych, w tym twrcw
bazy, dwunastu zostao straconych jako "kontrrewolucjonici", piciu zabitych przez Gu
omindang, jeden zmar na skutek choroby, a ostatni porzuci region i rewolucj3z.
Po przybyciu Mao do Yan'anu natychmiast zaczto przemyliwa nad usuniciem
twrcy bazy, legendarnego dowdcy partyzantw Liu Zhidana. Wszystko odbyo si we
dug znanego schematu, co wskazuje, e aparat centralny pozbawiony by skrupuw, ale
bardzo racjonalny w swoim makiawelizmie. Odpowiedzialny za to jest najprawdopodob
niej "bolszewik" Wang Ming, "czowiek Moskwy", ktry nie sprawowa adnej funkcji
i chcia obj dowodzenie nad oddziaami Liu. Ten z penym zaufaniem podda si; mi
mo tortur nie przyzna si do "zdrady", cho jego gwnych wsppracownikw zakopa
no ywcem. Zhou Enlai, przeciwnik Wang Minga, doprowadzi do uwolnienia Liu, ktry
uparcie broni swej niezalenoci jako dowdcy, zosta wic uznany za "zatwardziaego
prawicowca" i wysany na front, gdzie zgin, prawdopodobnie od kuli w plecy".
Najsynniejsza czystka sprzed roku 1949 uderzya w najbardziej byskotliwych ko
munistycznych intelektualistw Yan'anu (czerwiec 1942). Mao - co powtrzy pitna
cie lat pniej w skali caego kraju - pocztkowo pozwoli na swobodn krytyk, ktra
trwaa przez dwa miesice. Potem nagle bojownicy "zaproszeni" zostali do zwalczania
na niezliczonych wiecach pisarki Ding Ling, ktra utrzymywaa, e rwno kobiet
i mczyzn istnieje tylko formalnie, oraz Wang Shiweia, ktry odway si domaga
swobd twrczych i prawa artystw do pouczania wadzy. Ding Ling zaamaa si, zo
ya poniajc samokrytyk i zaatakowaa Wanga, ktry jednak nie zamierza ustpi.
Wykluczony z KPCh, zosta uwiziony i zabity w momencie pospiesznej ewakuacji
z Yan'anu w 1947 roku. Dogmat podporzdkowania intelektualistw polityce, rozwi
nity w 1942 roku przez przewodniczcego partii w przemwieniu powiconym zagad
nieniom literatury i sztuki, sta si od tej pory prawem. Seanse zhengfeng odbyway si
z coraz wiksz czstotliwoci, a do cakowitego zaamania si ofiary. Na pocztku
lipca 1943 roku czystka odya, potem rozprzestrzenia si i zbieraa krwawe niwo.
Zym duchem owej "akcji ratunkowej", majcej za zadanie chroni bojownikw przed
ich wasnymi sabociami i ukrytymi wtpliwociami, by czonek Biura Politycznego,
Kang Sheng, ktrego Mao w czerwcu 1942 roku postawi na czele nowo powoanego
Gwnego Komitetu do spraw Bada majcego nadzorowa kampani "naprawy stylu
pracy". Ten "czarny cie", ubrany w czarn skr, dosiadajcy czarnego konia, z towa
Zob. Stephen C. Averill "The Origins of the Futian Incident" tame s. 79-115.
Zob. David E. Apter, "Discourse as Power: Yan'an and the Chinese Revolution", tame, s. 218-219.
rzyszcym mu gronym czarnym psem, wyszkolony przez sowieckie NKWD, potrafil

zorganizowa pierwsz, prawdziw "kampani masow" komunistycznych Chin: kryty
ki i samokrytyki o ogromnym zasigu, aresztowania i zmuszanie do zzna, prowadz
cych do kolejnych aresztowa, publiczne upokorzenia, pobicia, wpajanie myli Mao,
uznanej oficjalnie za nieomyln i stanowic jedyny pewny punkt oparcia. Kang Sheng,
zwracajc si na wiecu do zebranych, owiadczy: "Wszyscy szpiegujecie dla Guomin
dangu! [...) Proces reedukacji bdzie dugi"3'. Aresztowania, tortury, zgony (okoo 60,
w tym wiele samohjstw w samym tylko Centrum) przybray tak skal, e zaczy nie
pokoi kierownictwo partii, mimo i Mao owiadczy, e "szpiedzy s tak liczni jak wo
sy w futrze"j5. Od 15 sierpnia "nielegalne metody" represji zostay zakazane, a 9 pa
dziernika Mao, dokonujc naglego zwrotu - z czego by znany - owiadczy: "Nie po
winnimy byli nikogo zabija; wikszo nie powinna nawet by aresztowana"36.
Kampania zostaa wic definitywnie przerwana. W grudniu Kang Sheng przyzna w sa
mokrytyce, e wrd podejrzanych jedynie 10% byo winnych i e zabitych naleaoby
zrehabilitowa. Jego kariera zostanie zastopowana a do wybuchu "rewolucji kultural
nej" w 1966 roku, a Mao przed zgromadzeniem najwyszych przywdcw w kwietniu
1944 roku przeprosi i trzykro skoni si w holdzie niewinnym ofiarom, za co zostanie
nagrodzony oklaskami. Raz jeszcze jego spontaniczny ekstremizm napotka zdecydo
wany opr. Ale wspomnienie terroru z 1943 roku pozostanie niezatarte w przekazach
tych, ktrzy przez to przeszli. To, co Mao straci na popularnoci, zyskal na strachu".
Represje stay si nieco bardziej wyszukane. Wojnie (przeciw Japonii i Guomindan
gowi) towarzyszyy terrorystyczne masakry pocigajce za sob tysice ofiar (3,6 tysica
w przecigu trzech miesicy 1940 roku w malutkiej czci Henanu, gdzie chodzio
o przejcie kontroli'"), teraz za zabjstwa zaczto bardziej indywidualizowa. Szcze
glnie gnbiono odszczepiecw, co jest zgodne z tradycyjnymi praktykami tajnych
stowarzysze; jak mawial dawny szef partyzantw: "Zabijamy wielu zdrajcw, aby lud
no nie miaa innego wyboru, jak tylko kontynuowa rewolucj'. System wizienny
rozrsl si i rzadziej ni poprzednio uciekano si do egzekucji. Ju w roku 1932 "czer
woni" w Jiangxi mogli obserwowa rozkwit orodkw karnych majcych za zadanie re
edukowa przez prac i jak na ironi przewidzianych przez prawo Guomindangu.
W 1939 roku skazanych z dugimi wyrokami wysyano do karnych zakadw i orodkw
produkcyjnych. Jednoczenie zagodzono procedur w sdach. Korzy z tego bya po
trjna: nie wzbudzano niechci ludnoci zbyt ostrymi karami, wykorzystywano tani si
l robocz, a dziki reedukacji zyskiwano nowych "wiernych". W ten sposb jecy ja
poscy mogli by wcielani do Chiskiej Armii LudowoWyzwoleczej, spadkobierczyni
Czerwonej Armii, i wykorzystywani przeciw Czang Kajszekowi"'.
Cyt. za Piotrem Wadimirowem (reprezentantem Kominternu w Yan'anie), "Dziennik z Rejonu

Specjalnego Chin z lat 1942-1945", tum. Janina Olszowska, Ksika i Wiedza, Warszawa 1977, s. 160.
(Przyp. red.)
Frederick C. Teiwes (i Warren Sun), "From a Leninist to a Charismatic Party: The CCP's Changing
Leadership,1937-1945", w: T. Saich, H. Van de Ven, "New Perspectives...", s. 372.
' Tame, s. 373.
Tame, s. 370-375; D. E. Apter, "Discourse..."; R. Faligot, R. Kauffer, "Tajne suby Chin
s.182-191.
'" J.-L. Domenach, "Chine...", s. 48.
Y Fei, wywiad z 1983 r., w: G. Benton, "Under Arms...", s.138.
J.-L. Domenach, "Chine...", s. 44-52.
Maoistowskie metody w Yan'anie, opisane przez sowieckiego stalinowca
Dyscyplina partyjna opiera si na niedorzecznie wprost okrutnych formach

krytyki i samokrytyki. Kogo i za co naley krytykowa na danym zebraniu, wska
zuje przewodniczcy. "Bije si" z reguy po jednym komunicie na kadym ze
braniu. W "biciu" bior udzia wszyscy. W kadym razie powinni bra udzia.
Bity" ma jedno tylko prawo: kaja si za swe "winy". Jeli si do nich nie
przyznaje i uwaa si za niewinnego lub "pokaja si" w niedostatecznym stopniu
(albo tak si wydawao przewodniczcemu czy komu z obecnych), "bicie" zaczy
na si od nowa.
Zebra jest mnstwo. Przemwienia dugie, pompatyczne, w treci podobne
jedno do drugiego. Prawdziwa musztra psychologiczna..."'
Zrozumiaem tragiczn rzeczywisto. Ta okrutna metoda psychicznego znie
wolenia, ktr Mao nazywa "moralnym oczyszczeniem", stworzya cik do
zniesienia atmosfer w organizacji partyjnej w Yan'anie. Trudna do zlekcewae
nia liczba bojownikw komunistycznych popenia samobjstwa, ucieka lub po
pada w choroby psychiczne. [...) Metoda zhengfeng odpowiada zasadzie: "Kady
powinien zna najbardziej intymne myli drugiej osoby". Takie jest potworne
i haniebne prawo, ktre rzdzi kadym zebraniem. Wszystko, co najbardziej in
tymne i osobiste, jest bezwstydnie ujawniane. Krytyka i samokrytyka su do
sprawdzania myli, aspiracji i czynw.
(Piotr Wadimirow, w: Georges Boudarel, "L'ideocratie importee au Vietnam avec le

maoisme", w: "La Bureaucratie au VietnamVietnamAsieDebat no 1", L'Harmattan,
Paris 1983, s. 55-56).
REFORMA ROLNA I CZYSTKI W MIASTACH (1946-1957)
Kraj, ktry przejli komunici w 1949 roku, nie by, prawd mwic, krain harmonii
i szczcia. Przemoc, a czsto i masakry byy nie tylko codziennymi metodami, po ktre
sigali zarwno rzdzcy, jak i ich przeciwnicy, ale i sposobem regulowania sporw z s
siadami. Akcje, ktre nastpiy, stanowiy wic odpowied na przemoc i rozbj (jedna
z ofiar Peng Paia, lokalny urzdnik, kaza straci okoo setki nalecych do spdzielni
wieniakw), tak te postrzegao je wielu chopw. Dlatego wanie okres ten pozostawi
bardzo dobre wspomnienia i w oficjalnej postmaoistowskiej historii (a do przedednia
kampanii "przeciw prawicowcom" z 1957 roku Wielki Sternik w zasadzie sterowa tak
jak naleao), i w pamici licznych wiadkw, ktrzy niejednokrotnie odnieli osobist
korzy - lub wyobraali to sobie - z nieszcz swych zbyt dostatnio yjcych ziomkw.
Tumaczy to w duej mierze, dlaczego i ta czystka nie dotkna tak bardzo komunistw
(w tym komunistycznych intelektualistw). A przecie chodzi o najbardziej krwaw,
ogarniajc cay kraj fal represji przeprowadzonych przez Komunistyczn Parti Chin.
Jej moc, zasig i czas trwania (z krtkimi okresami wytchnienia, praktycznie co roku wy
Wg "Dziennika..." P. Wiadimirowa (s. 49-50) przytoczony fragment to wypowied Igora Juyna, ko

respondenta TASS. (Przyp. red.)
446 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ , A MASAKR
buchaa nowa "kampania masowa") oraz fakt, e bya zaplanowana i kierowana central
nie, sprawiy, e przemoc w Chinach signa szczytw. "Czystka" yanaska z 1943 roku
bya zaledwie prb generaln, gdy obja tylko odlegy powiat w ogromnym kraju. To,
co spotkao pewne warstwy spoeczne, mona nazwa ludobjstwem, jakiego Chiny nigdy
dotd nie znay, w kadym razie nie w skali kraju (nawet Mongoowie w XIII wieku spu
stoszyli tylko pnocne rejony cesarstwa). Niektrych z tych bestialstw dokonano w czasie
cikiej, trwajcej trzy lata wojny domowej: na przykad w Siwanze w Mandurii natych
miast po wkroczeniu do miasta wymordowano 500 mieszkacw, w duej czci katoli
kw. Komunici, zdobywszy w 1948 roku decydujc przewag, od razu przestali uwal
nia przeciwnikw w celach propagandowych. Od tej pory zamykani setkami tysicy,
a nastpnie wyrzucani z przepenionych wizie, stawali si oni pierwszymi pensjonariu
szami nowych obozw reedukacji przez prac, laodong gaizao nazywanych powszechnie
laogai, gdzie reedukacj czono z prac dla potrzeb wojny4. Ale najgorszych aktw
przemocy dokonywano na tyach i nie miay one nic wsplnego z sam wojn.
KAMPANIE MASOWE - URUCHOMIENIE

I INYNIERIA SPOECZNA
W odrnieniu od rewolucji rosyjskiej z 1917 roku rewolucja chiska z roku 1949 roz
pocza si na wsi i dopiero potem ogarna miasta. Logiczne jest wic, e czystki w mia
stach poprzedzone zostay kampani reformy rolnej. Komunici mieli w tym wzgldzie,
jak wida, due dowiadczenie, ale eby j przeprowadzi, utrzymujc jednoczenie z lep
szym lub gorszym efektem "zjednoczony front" antyjaposki z rzdem centralnym Gu
omindangu, musieli od 1937 roku przyhamowa realizacj tego fundamentalnego punktu
ich programu. Wznowili kampani dopiero po porace Japoczykw i wybuchu wojny
domowej (1946), ktra miaa ich doprowadzi do wadzy. Tysice ekip zawodowych agi
tatorw - najlepiej obcych w danym regionie, aby unikn wikania si w ssiedzkie, kla
nowe czy mafijne ukady - odwiedzao kolejne wsie w "rejonach wyzwolonych" przez
Chisk Armi LudowoWyzwolecz. W miar posuwania si armii kampania powoli
rozszerzaa si na poudniowe i zachodnie zaktki kraju (na razie bez Tybetu).
Naley podchodzi do sprawy ostronie: dostrzeganie w rzeczywistej rewolucji agrar
nej, jaka wstrznie yciem tysicy chiskich wsi, tylko odgrnej manipulacji, bdzie
rwnie faszywe, jak naiwne przekonanie, e partia komunistyczna zadowolia si jedy
nie realizacj "woli mas"4. Owe masy miay do powodw, aby czu si pokrzywdzone
i pragn zmian. Jedn z krzyczcych niesprawiedliwoci bya nierwno pomidzy
chopami - we wsi Dugi uk (Shanxi), skd William Hinton obserwowa rewolucj44,
7% chopw posiadao 31% ziem uprawnych i 33% byda pocigowego. Ze spisu po
wszechnego z 1945 roku wynika, e do okoo 3% wiejskich notabli naleao rednio 26%
gruntw". T nierwno wzmaga jeszcze lichwiarski procent od poyczek (3-5% mie
sicznie, do 100% rocznie), na ktre monopol mieli najbogatsi wieniacy.

Tak np. uwaa Jack Belden, cho jego obserwacje w jednym z pierwszych opisw chiskiej rewolucji
wiadcz o czym przeciwnym, "China Shakes the World", Pelican, Harmondsworth 1973 (wyd. I,1949).
William Hinton, "Fanshen", Plon, Paris 1971 (tum. z ang.).
Alain Roux, "La Chine populaire", t.1:1949-1966, Editions Sociales, Paris 1983, s. R1.
' Tame, s. R2.
Najbogatsi czy po prostu mniej biedni? Podczas gdy w regionach granicznych Pou
dnia niektre posiadoci dochodziy do kilkuset hektarw, a wikszo skromniejszych
"wacicieli ziemskich zadowalaa si dwoma, trzema hektarami, w Dugim uku 1200
mieszkacw) najbogatsi mieli najwyej 10 hektarw. W dodatku na wsi granice dziel
ce ludno byy pynne - przewaajc wikszo stanowia warstwa rednia, pomidzy
bezroln biedot i wacicielami ziemskimi nie yjcymi z wasnej pracy. W porwnaniu
z ogromnymi kontrastami spoecznymi, jakie istniay na wsi wschodnioeuropejskiej a
do 1945 roku, a w Ameryce aciskiej istniej do dzisiaj, mona stwierdzi, e chiska
spoeczno wiejska bya "wzgldnie" rwna, tote, jak ju wspominalimy, konflikty
midzy bogatymi i biednymi bynajmniej nie powinny stanowi gwnej przyczyny zamie
szek. Tak samo jak w 1927 roku w Ha Lufeng, komunici - przede wszystkim sam Mao
- odegrali wic rol inynierw spoecznych. Utworzono do sztuczny podzia warstw
wiejskich i arbitralnie okrelono granice midzy nimi (aparat partyjny ustanowi limity,
ktrych naleao przestrzega:10 do 20% "uprzywilejowanych", zalenie od rejonu i od
meandrw polityki centralnej), a nastpnie uznano oficjalnie, e podzia ten jest niemal
jedyn przyczyn zej sytuacji chopw. Droga do szczcia stawaa si wic atwa...
Agitatorzy rozpoczli prac od podzielenia chopw na cztery warstwy: biednych,
rednio biednych, rednich i bogatych. Ci, ktrzy znaleli si poza klasyfikacj, z lep
szym lub gorszym uzasadnieniem uznani zostali za "wacicieli ziemskich" i w okrelo
nej sytuacji przeznaczeni do odstrzau. Czasami z braku precyzyjnego kryterium dys
kryminacyjnego i po to, by przypodoba si najbiedniejszym, przydzielano ich do po
mocy - niekiedy bez wytycznych partii, chocia prawd jest, e czsto si one zmieniay
- bogatym chopom. Los "bogaczy" wiejskich by od pocztku jasny, ale sposoby, jaki
mi si posugiwano, byy bardzo pokrtne, chocia z pewnoci najskuteczniejsze poli
tycznie. Naleao bowiem zmobilizowa do wspudziau w zbrodni "szerokie masy,
wzbudzajc w nich tym samym strach przed upadkiem komunizmu. W miar moliwo
ci naleao te da im zudzenie wolnej woli, podczas gdy w rzeczywistoci nowa wa
dza wspieraa ich decyzje. Byo to niewtpliwie zudzenie, poniewa procesy te przebie
gay prawie jednoczenie, a ich rezultaty byy takie same, cho konkretne warunki r
niy si ogromnie, zalenie od wsi i regionu. Wiadomo dzisiaj, ile wysiku woono
w inscenizacj "rewolucji chopskiej" prowadzonej przez komunistycznych bojowni
kw, zawsze gotowych do uycia przemocy, eby jak najszybciej zdoby dowody "winy".
W czasie wojny wielu modych ludzi wolao uciec na tereny okupowane przez Japo
czykw ni da si wcieli do Chiskiej Armii LudowoWyzwoleczej. Chopom, za
wsze apatycznym i czsto do tego stopnia ulegym wobec wacicieli ziemskich, e pota
jemnie pacili tradycyjne dzierawy ju po ich zniesieniu przez now wadz - prolog
reformy - daleko byo do podzielania spoecznych ideaw partii komunistycznej.
Agitatorzy we wasnym gronie klasyfikowali ich zalenie od postawy politycznej na
aktywnych, zwykych, opnionych, wspierajcych wacicieli. Nastpnie oficjalnym ka
tegoriom spoecznym doklejali lepsze lub gorsze etykietki, wypracowujc w rezultacie
co w rodzaju socjologii Frankensteina, na ktrej wizerunek wpyway rwnie prywat
ne ktnie i ukryte interesy (np. ch pozbycia si niewygodnego ma)". Klasyfikacj
mona byo zmienia do woli; aby zakoczy jak najszybciej podzia ziemi, wadze Du
giego uku zmniejszyy nagle liczb rodzin biednych wieniakw z 95 (na 240 ogem)
L. Bianco, "Peasant..."
do 28!'" Jeli chodzi o kadr komunistyczn, cywili najczciej zaliczano do "robotni

kw", wojskowych za do "biednych wieniakw" lub "redniej biedoty", podczas gdy
wikszo z nich wywodzia si z uprzywilejowanych klas spoecznych.
Kluczowym elementem reformy rolnej byy "wiece alu": przed zebran na t oka
zj ca wsi pojawiali si waciciele ziemscy (jeden lub kilku), czsto nazywani "zdraj
cami", eby zda rachunek ze swych przewin. Do metodycznie mieszano ich z ludmi
rzeczywicie kolaborujcymi z japoskim okupantem, szybko "zapominajc" - z wyjt
kiem samego pocztku w 1946 roku - e biedota wiejska rwnie kolaborowaa. Czy to
z obawy przed tymi, ktrzy wczoraj jeszcze byli tak potni, czy dlatego, e uwiada
miano sobie pewn niesprawiedliwo tych poczyna, czsto trudno byo nada bieg
sprawie i bojownicy musieli dolewa oliwy do ognia, przeladujc fizycznie i upokarza
jc oskaronych. W kadym razie podeganie oportunistw i tych, ktrzy ywili uraz
do wacicieli ziemskich, sprawio, e rozkwity donosy i zaognia si atmosfera, a bio
rc pod uwag tradycj przemocy na wsi, nietrudno byo pniej orzec kar mierci dla
wacicieli (oczywicie poczon z konfiskat ich dbr), a wyroki czsto wykonywano
natychmiast, przy mniej lub bardziej aktywnym udziale chopw. Dziaacze partyjni za
zwyczaj starali si - cho nie zawsze im si to udawao - doprowadzi skazanego przed
sd miejscowego przywdcy, aby potwierdzi wyrok. Inauguracj tego ogromnego te
atru kukiekowego, w ktrym kady perfekcyjnie odgrywa swoj rol ze spnionym,
acz prawdziwym przekonaniem, byy "wiece walki" i rozmaite seanse samokrytyki, kt
re nieustannie narzucano sobie i innym, przynajmniej a do mierci najwyszego przy
wdcy (1976). Dowodzi to wielkiej, tradycyjnej skonnoci Chiczykw do rytualu
i konformizmu, czego cyniczna wadza uywaa i naduywaa do woli.
adne dane nie pozwalaj na precyzyjne okrelenie liczby ofiar, ale poniewa za
pewne musiaa by chocia jedna w kadej wsi"', milion wydaje si absolutnym mini
mum, a wikszo autorw jest zgodna co do tego, e zabito 2 do 5 milionw osb5'.
Ponadto 4 do 6 milionw chiskich "kuakw" zapenilo nowo utworzone obozy i bez
wtpienia dwa razy tyle zostao na rny okres objtych "kontrol" wadz lokalnych52,
co oznaczao stay nadzr, najcisze prace, przeladowania w razie "kampanii maso
wej". W dugim uku zabito w sumie 15 osb - co drog dedukcji doprowadzioby nas
do wielkich liczb. Ale proces reformy rozpocz si tam wczenie, mimo e po roku
1948 naduycia zostay zakazane. Niemniej dugi uk dotkny cikie ciosy, takie jak:
zamordowanie caej rodziny przewodniczcego lokalnego zwizku katolikw i za
mknicie kocioa, pobicia i konfiskaty mienia biednych wieniakw solidaryzujcych
si z bogatymi, poszukiwania "feudalnych przodkw" a do trzeciego pokolenia wstecz
(co sprawio, e nikt nie czul si bezpieczny wobec moliwoci zmiany kwalifikacji na
gorsz), tortury w celu wydobycia zezna na temat mitycznego skarbu - czsto prowa
dzce do mierci, przesuchania, ktrym towarzyszyo przypalanie roarzonym ela
zem, przeladowanie rodzin ofiar, przeszukiwania i niszczenie grobw, a take samo
W. Hinton, "Fanshen", s. 649-651.

' Lynn T. White III, "Policies of Chaos: The Organizational Causes of Violence in China's Cultural
Revolution", Princeton University Press,1989, s. 82.
' A. Doak Barnett, Ezra Vogel, "Cadres. Bureaucracy and Political Power in Communist China", Co
lumbia University Press, New York 1967, s. 228.
J.-L. Domenach, "Chine...", s. 71; Claude Aubert, "Economie et societe rurales", w: M.-C. Bergere
i in., "La Chine...", t. 2, s.150.
' J.-L. Domenach, "Chine...", s. 70-72.
wola miejscowego przywdcy. by to dawny bandyta, katolicki renegat, ktry zmusi

czternastoletni dziewczynk do polubienia swego syna i ktry owiadczy wszem i wo
bec: "Moje sowo jest prawem, a ten, kogo ja skarz, musi umrze"5i. Na drugim kocu
Chin, w Yunnanie, ojciec He Liyi, tylko dlatego e by policjantem za dawnego reimu,
zosta uznany za "waciciela ziemskiego". Jako funkcjonariusza natychmiast skazano
go na cikie roboty, w 1951 roku, w najgorszym okresie reformy rolnej, obwoono ja
ko "wroga klasowego" od miasta do miasta, a nastpnie skazano na mier i stracono
bez adnego konkretnego oskarenia. Jego starszy syn, wojskowy, ktry przyczyni si
do poczenia si wojskowych Guomindangu i Chiskiej Armii LudowoWyzwoleczej,
za co otrzyma oficjaln pochwal, zosta pomimo to obwoany "reakcjonist" i podda
ny "kontroli"5. Przypomnijmy, e wszystko to odbywao si za przyzwoleniem miejsco
wych wieniakw, ktrzy w nagrod mogli podzieli midzy siebie wywaszczone zie
mie. Niektrzy z takich czy innych powodw, nierzadko ze wzgldw rodzinnych, czuli
si upokorzeni tymi egzekucjami, tak bardzo przypominajcymi samosdy - ich dza
zemsty wyrazia si, czsto w sposb poredni, w czasie "rewolucji kulturalnej", midzy
innymi w postaci ultraradykalizmu skierowanego przeciw nowemu establishmentowi55.
Rze kozw ofiarnych nie doprowadzia wic w rezultacie do utosamienia si ludno
ci wiejskiej ze "sprawiedliw" parti, na co partia komunistyczna liczya.
Prawdziwe cele kampanii reformy rolnej byy w istocie przede wszystkim polityczne,
w mniejszym stopniu ekonomiczne i dopiero na kocu spoeczne. Nawet jeli podzielo
no 40% ziem, to maa liczba uprzywilejowanych chopw, a zwaszcza olbrzymie zagsz
czenie wikszoci wsi sprawiy, e biedni wieniacy niewiele na tym zyskali: po reformie
rednie gospodarstwo liczyo tylko 0,8 hektara5". W innych krajach tego obszaru (Japo
nia, Tajwan, Korea Poudniowa), gdzie nierwnoci spoeczne na wsi byy znacznie
wiksze, przeprowadzono w tym samym okresie, i to z sukcesem, rwnie radykalne re
formy rolne. Z tego, co wiadomo, nie byo przy tym ani jednej ofiary, a wywaszczonym
przyznano mniej lub bardziej satysfakcjonujce odszkodowania. Straszliwa przemoc
w Chinach wizala si wic nie z sam reform, ale z walk aparatu partyjnego o przej
cie peni wadzy. Wybranie niewielkiej liczby aktywistw i wyznaczenie im roli bojowni
kw lub przywdcw, "pakt krwi" z masami wieniakw zamieszanych w egzekucje, de
monstrowanie opornym i niezbyt gorcym zwolennikom, e partia komunistyczna zdol
na jest do zastosowania najbardziej skrajnego terroru - wszystko to pozwala wreszcie
dogbnie pozna funkcjonowanie stosunkw panujcych na wsi, ktra na krtko stala
si gwn baz akumulacji kapitau przemysowego poprzez kolektywizacj.
MIASTA - TAKTYKA SALAMI" I WYWASZCZENIA
Chocia wszystko w zasadzie miao by dzieem bazy, to w fazie radykalizacji, jaka

nastpia po wmieszaniu si oddziaw chiskich w konflikt koreaski (listopad 1950),
W. Hinton, "Fanshen", s. 285. Hinton, ktry sam by rolnikiem w Stanach, jest w zasadzie przychyl
ny komunizmowi chiskiemu.
He Liy (i Claire Anne Chik), "Mr China's Son - A Villager's Life", Westview, Boulder 1993,
s. 52-54.
Richard Masden, "The politics of revenge in rural China during the Cultural Revolution", w: J. N.
Lipman, S. Harrell, "Violence in China...", t. 2 s.186.
Werner Meissner, "La voie orthodoxe (1949-1955)", w: M.-C. Bergere i in., "La Chine...", t. 2, s.19.
Mao Zedong uzna za stosowne osobicie usankcjonowa trwajce masakry. "Stanow

czo musimy zniszczy wszystkie te reakcyjne elementy, ktre zasuguj na mier"5'.
Nowoci w tym momencie bya nie reforma rolna, ktra w Chinach Pnocnych do
biegaa koca (w przeciwiestwie do Chin Poudniowych, "wyzwolonych" pniej,
a zwaszcza prowincji "wichrzycielskich", jak Guangdong, gdzie kampania wygasa do
piero na pocztku 1952 roku)5", ale raczej rozszerzenie gwatownych czystek w mia
stach poprzez seri tak zwanych "kampanii masowych". Przeprowadzane planowo, jed
noczesne lub nastpujce po sobie czystki powoli zmuszay do cakowitego posusze
stwa rne grupy (inteligencj, mieszczan, w tym nawet drobnych wacicieli, a take
dziaaczy niekomunistycznych i zbyt niezalenych przywdcw komunistycznych), kt
re mogy w jakikolwiek sposb przeszkodzi partii komunistycznej w przejciu cakowi
tej kontroli. Zaledwie kilka lat dzieli nas od wprowadzania "taktyki salami" w ludo
wych demokracjach europejskich: by to okres najbardziej wyranego wpywu sowiec
kiego nie tylko w gospodarce, ale i w aparacie polityczno-represyjnym. Przy okazji
ostro tpiono przestpczo i margines spoeczny (prostytucja, domy gry, palarnie
opium itd.), cho czsto wrzucano do jednego worka przeciwnikw klasowych i pospo
litych przestpcw, uwaajc jednych i drugich za "wrogw rzdu ludowego". Wedug
samej KPCh w latach 1949-1952 "zlikwidowano" 2 miliony "bandytw" i prawdopo
dobnie tylu samo uwiziono5y.
System kontroli, stworzony jeszcze przed zwycistwem komunistw, dysponowa
ogromnym aparatem: 5,5 miliona milicjantw pod koniec 1950 roku, 3,8 miliona pro
pagandystw (lub aktywistw) w 1953 roku, 75 tysicy konfidentw majcych za zada
nie koordynacj ich pracy (i obserwowanie gorliwoci...). W miastach, gdzie do perfek
cji doprowadzono tradycyjny system wzajemnej kontroli (baojia), przywrcony przez
Guomindang, grupy zoone z 15 do 20 rodzin staway na czele komitetw mieszka
cw podlegych komitetom ulicy lub dzielnicy. Nic nie mogo umkn ich uwagi: ka
da nocna wizyta czy jedno lub kilkudniowy pobyt "obcego" musiay by zarejestrowa
ne. Zwracano szczegln uwag na to, aby kady mia hukou, czyli zawiadczenie
o wpisie do rejestru mieszkacw miasta, przede wszystkim po to, aby unikn "dzi
kich" przemieszcze ze wsi. Nawet najniszy rang kierownik stawa si wic pomocni
kiem policji. Ta za - podobnie jak sdy oraz wiziennictwo - przeja pocztkowo
wikszo funkcjonariuszy dawnego reimu (ktrzy stan si "naturalnym" obiektem
atakw w czasie przyszych kampanii, gdy ich przejciowa uyteczno wyganie) i szyb
ko si rozrastaa. W chwili zdobycia Szanghaju w maju 1949 roku zastano tam 103 ko
mendy policji, a pod koniec roku byo ich ju 146fi'. Bezpieka (policja polityczna) liczy
a a 1,2 miliona pracownikw" i wszdzie, a po najmniejsz miecin, tworzya prowi
zoryczne wizienia, podczas gdy w ju istniejcych tok by straszliwy, a warunki ycia
niezwykle cikie. W celach o powierzchni 100 metrw kwadratowych trzymano do 300
osb, w centralnym areszcie Szanghaju znajdowao si 18 tysicy zatrzymanych, wyy
Cyt. za: "Commentaires sur le travail de repression et de liquidation des contrerevolutionnaires", w:

R. MacFarquhar, J. K. Fairbank, "The Cambridge History of China", t.14, s. 89.
s" A. Roux, "La Chine...", s.164.
J.-L. Domenach, "Chine...", s. 67, 80.
W. Meissner, "La voie orthodoxe...", s. 25.
L. T. White, "Policies of Chaos...", s. 93.
J.-L. Domenach, "Chine...", s. 86.
wienie byo godowe, praca wyczerpujca, obowizywaa nieludzka dyscyplina i nie

ustannie stosowano przemoc fizyczn, na przykad bicie kolb za podniesienie gowy,
ktr w czasie spaceru naleao trzyma opuszczon. Umieralno do 1952 roku z pew
noci przewyszajca 5% rocznie (rednia w latach 1949-1978 w laogai) w maym od
dziale w Guangxi w cigu szeciu miesicy wzrosa do 50%, w niektrych kopalniach
w Shanxi notowano do 300 zgonw dziennie. Na porzdku dziennym byy wszelkie ro
dzaje tortur, najbardziej okrutne, jakie tylko mona sobie wyobrazi, najczciej wie
szano za przeguby rk lub due palce u ng; pewien chiski duchowny umar po 102
godzinach nieustajcych przesucha. Najwiksi sadyci, nie majc nad sob adnej
kontroli, wyywali si na winiach, komendant jednego z obozw zabi lub zakopa
ywcem w cigu roku 1320 zatrzymanych, nie mwic o wielu gwatach. Bunty, do
liczne (wzniecali je skazacy, ktrych jeszcze nie zamano psychicznie, wrd nich wie
lu wojskowych), koczyy si prawdziwymi rzeziami: w Yanchangu stracono kilka tysi
cy z 20 tysicy katornikw z p naftowych; w listopadzie 1949 roku pogrzebano yw
cem okoo tysica z 5 tysicy buntownikw z budowy lenej"3.
Kampania "eliminowania elementw kontrrewolucyjnych" rozpocza si w lipcu
1950 roku, a w 1951 ruszyy kampanie "trzech anty" (przeciw korupcji, marnotrawstwu,
biurokracji kadr pastwowych i partyjnych) i "piciu anty" (przeciw apwkarstwu,
oszustwom, unikaniu podatkw, naruszaniu obowizkw subowych i ujawnianiu ta
jemnic pastwowych, co uderzao w buruazj), a take kampania "reformy mylenia"
skierowana przeciwko zorientowanej prozachodnio inteligencji; od tej pory ludzie ci
bd musieli regularnie uczestniczy w staach "reedukacji" i udowadnia swoje "po
stpy" kolektywowi pracowniczemu (danwei). Zbieno czasowa tych wszystkich kam
panii pokazuje w istocie, e aden czonek elity miejskiej nie by bezpieczny. Zwaszcza
etykietka "kontrrewolucjonisty" bya tak niejasna i szeroko rozumiana, e wszyscy, kt
rych postawa, obecna lub w przeszoci, lekko tylko odbiegaa od linii partii komuni
stycznej, mogli zosta potpieni. Oznaczao to przyznanie niemal nieograniczonej wa
dzy represyjnej sekretarzom lokalnym lub przedsibiorstwom partyjnym, a przy zach
tach Centrum i pomocy "zbrojnego ramienia" bezpieki wadza ta bya uywana
i naduywana. Mona by, jak Alain Roux, posuy si okreleniem "czerwony terror",
zwaszcza jeli chodzi o straszliwy rok 1951.
Niektre liczby nie mog ju nawet szokowa: 3 tysice aresztowa w cigu jednej
tylko nocy w Szanghaju (i 38 tysicy w cigu czterech miesicy), 220 wyrokw mierci
i natychmiastowych publicznych egzekucji w cigu jednego tylko dnia w Pekinie, 30 ty
sicy "wiecw oskarycielskich" w tym samym miecie w okresie dziewiciu miesicy,
89 tysicy aresztowa - w tym 23 tysice zakoczonych wyrokami mierci - w cigu
dziesiciu miesicy w Kantonie65. W 450 tysicach prywatnych przedsibiorstw (w tym
prawie 100 tysicy w Szanghaju) przeprowadzono kontrol, w ktrej wyniku ponad jed
n trzeci ich wacicieli i licznych kierownikw uznano za winnych malwersacji
(w wikszoci przypadkw chodzio o unikanie podatkw) i ukarano mniej lub bardziej
surowo (okoo 300 tysicy kar wizieniafib). Na celownik wzito zwaszcza obcokrajow
Tame, s. 94-101.
A. Roux, "La Chine...", s.170.
J.-L. Domenach, "Chine...", s. 77-78
Tame, s. 79.
cw: w 1950 roku aresztowano 13 800 "szpiegw", przede wszystkim duchownych - by

wrd nich woski biskup, skazany na doywocie. W rezultacie z 5500 misjonarzy kato
lickich w 1950 roku zostao w roku 1955 okoo dziesiciu - chiskich wiernych mona
wic byo ostrzej represjonowa, bez niewygodnych wiadkw. W 1955 roku aresztowa
no co najmniej 20 tysicy katolikw, a setki tysicy chrzecijan rnych wyzna w cigu
nastpnych dwch dziesicioleci. Dawne kadry polityczne i wojskowe Guomindangu
amnestionowane z wielkim rozgosem w 1949 roku, aby spowolni ich ucieczk do
Hongkongu i na Tajwan - zostay zdziesitkowane w przecigu niecaych nastpnych
dwch lat. W prasie cakiem serio pisano, e "ogromna pobaliwo mas wobec reak
cjonistw ma swoje granice". Prawo karne przyczynio si do uatwienia represji, dzie
lc "kontrrewolucjonistw" na "aktywnych" i "byych" - ale karano rwnie tych ostat
nich - i wprowadzajc w ten sposb zasad rewizji przewinie. Prawo to pozwalao
zreszt sdzi przez "analogi" (na podstawie aktualnych najbardziej zblionych
spraw) oskaronego, ktry nie popeni adnego wykroczenia ujtego w jakim kon
kretnym przepisie. Orzekano wyjtkowo surowe wyroki: osiem lat wizienia byo prak
tycznie minimaln kar za "zwyke" przestpstwa, norma za zbliaa si raczej do lat
dwudziestu.
Bardzo trudno o dokadniejsze szacunki, ale sam Mao, mwic w 1957 roku o tym
okresie, wymieni liczb 800 tysicy zlikwidowanych kontrrewolucjonistw. Egzekucje
w miastach objy prawdopodobnie przynajmniej 1 milion osb, co najprawdopodob
niej stanowio jedn trzeci liczby ofiar na wsi, ale poniewa na jednego mieszkaca
miast przypadao przynajmniej piciu chopw, mona uzna, e to w miastach represje
byy najcisze. Obraz staje si jeszcze bardziej ponury, jeli doliczymy mniej wicej 2,5
miliona winiw "obozw reedukacji" stanowicych okoo 4,1% mieszkacw miast
(na 1,2% uwizionych chopw)"X, jak rwnie liczne samobjstwa przeladowanych
i nkanych ludzi - wedug oblicze Chow Chingwena"4 byo ich w sumie 700 tysicy;
w niektre dni w Kantonie notowano a 50 samobjstw "kontrrewolucjonistw". Meto
dy czystek w miastach przypominaj te z okresu reformy rolnej, natomiast s odmienne
od czystek w ZSRR, przeprowadzanych wycznie przez policj i w cisej tajemnicy.
Lokalne wadze partii zachoway w Chinach pen kontrol nad wikszoci dziaa
policji i staray si wcign do udziau w represjach ca ludno, cho nie miaa ona,
co zrozumiae, wikszego prawa do decyzji ni na wsi.
Robotnicy, wcieleni do komitetw ulicznych, atakowali "kryjwki kapitalistycznych
tygrysw", zmuszajc ich do ujawnienia ksig rachunkowych, do zaakceptowania kryty
ki, do samokrytyki i poddania swoich przedsibiorstw kontroli pastwa. Jeli okazywali
skruch, proponowano im uczestnictwo w grupach ledczych i donoszenie na kolegw,
natomiast w razie najmniejszych oznak niechci cykl rozpoczyna si od nowa. Podob
nie dziao si w przypadku intelektualistw: musieli uczestniczy w organizowanych
w miejscach pracy "wiecach posuszestwa i odnowy", wyznawa skrupulatnie swoje
bdy, udowadnia, e szczerze zerwali z "liberalizmem i "prozachodnim nastawie
niem", e zrozumieli, jak zgubny jest wpyw "imperialistycznej kultury amerykaskiej",
i e zabili w sobie "dawnego czowieka", jego wtpliwoci i niezaleno mylenia. Pro
Quinze ans de persecution contre les catholiques en Chine communiste", w dwutygodniku "Est et
Ouest" z 16-30 IX 1966, s. 4-9; J.-L. Domenach, "Chine...", s. 504.
Lt. za: R. MacFarquhar, J. K. Fairbank, "The Cambridge History of China", t.14, s. 88.
ces taki mg trwa a dwa miesice w roku, a obwinieni mieli w tym czasie zakaz
wszelkiej innej dziaalnoci. Oskaryciele mieli czas i nie istnia aden sposb, aby si
im wymkn - jedyn ucieczk byo samobjstwo, wyjcie tradycyjnie wybierane przez
tych, ktrzy pragnli uchroni si od haby kolejnych zaprzastw i ohydnego obowiz
ku denuncjowania kolegw lub po prostu pewnego dnia zostali zamani. Tak samo po
stpowano w czasie "rewolucji kulturalnej", ale wtedy stosowano rwnie przemoc fi
zyczn. Na razie jednak caa ludno i wszelka dziaalno w miastach podlegay abso
lutnej kontroli partii. Kierownicy przedsibiorstw - od 1951 roku zobowizani do
ujawniania ksig rachunkowych, gnbieni podatkami, zmuszani od grudnia 1953 roku
do udostpniania swych kapitaw pastwu, a w 1954 do wstpowania do publicznych
stowarzysze zaopatrzeniowych (racjonowanie ywnoci byo ju wtedy powszechne)
i na nowo objci ledztwami w padzierniku 1955 roku - nie opierali si duej ni dwa
tygodnie, kiedy w styczniu 1956 roku "zaproponowano" im kolektywizacj w zamian za
skromn rent do koca ycia i czasami stanowisko dyrektora technicznego w ich daw
nej firmie ("rewolucja kulturalna" nie respektowaa pniej tych obietnic). Pewien
zbuntowany przedsibiorca z Szanghaju, powoany (z rnych powodw) przed sd
przez swoich robotnikw, w cigu dwch miesicy zosta zrujnowany, a nastpnie wy
sany do obozu pracy. Waciciele maych i rednich firm, kompletnie zaamani, pope
niali samobjstwa. Tych z duych przedsibiorstw znacznie rzadziej przeladowano, po
niewa do ich umiejtnoci, wci jeszcze przydatnych, dochodziy czsto kontakty
z wpywowym i bogatym rodowiskiem zamorskich Chiczykw, a wanie trwaa walka
z Tajwanem o zdobycie ich poparcia.
Miadca machina nie zatrzymaa si, cho kampanie uruchomione w latach
1950-1951 zostay uznane za zakoczone w 1952 lub 1953 roku. Przeprowadzono je tak
dobrze, e nie zostao ju duo ziarna do zmielenia. Pomimo to cikie represje trway
nadal: w 1955 roku przystpiono do nowej kampanii "eliminowania ukrytych kontrre
wolucjonistw" (sufan). Uderzya ona szczeglnie w intelektualistw, w tym ju spraw
dzonych, starych przyjaci partii, ktrzy omielili si okaza cho troch niezalenoci.
Blyskotliwy marksistowski pisarz Hu Feng, ucze otoczonego czci Lu Xuna, sprzeci
wil si w lipcu 1954 roku prowadzonej przez Komitet Centralny polityce "piciu
ostrzy" (zwaszcza podporzdkowaniu twrczoci "gwnej linii"), co partia rodkami
przymusu wbijaa do gw pisarzom. W grudniu zostaa wic rozptana przeciwko nie
mu olbrzymia nagonka, wszyscy znani intelektualici przecigali si w donosach, po
czym na polowanie wezwano "masy". Hu Feng, kompletnie izolowany, przedstawi
w styczniu 1955 roku samokrytyk, ale zostaa ona odrzucona. Aresztowany w lipcu
wraz ze 130 "wsplnikami", przesiedzia dziesi lat w obozie; zatrzymany ponownie
w 1966 roku, woony z wizienia do wizienia, doczekal si penej rehabilitacji dopiero
w roku 1980". Po raz pierwszy rwnie czonkowie partii byli masowo przeladowani:
"Dziennik Ludowy" ujawnil istnienie w ich szeregach 10% "ukrytych szpiegw", co
zdaje si wskazywa na liczb oskare'.
Jeli chodzi o sufan, jedne rda mwi o 81 tysicach aresztowanych (co jest raczej
skromn liczb), inne o 770 tysicach ofiar miertelnych - chiskie tajemnice... Synna
L. T. White, "Policies of Chaos...", s.104-124.

Jacques Andrieu, "Le mouvement des idees", w: M.-C. Bergere i in., La Chine...", t. 2, s. 268-269.
' J.-L. Domenach, "Chine...", s.11R.
kampania "stu kwiatw" (majczerwiec 1957) to tylko jedna w dugim acuchu maso
wych represji, tyle e w tym przypadku niszczenie "zarodkw trucizny" byo na miar
nadziei i rozmachu, wywoanych trwajc kilka krtkich tygodni liberalizacj, ogoszo
n, a nastpnie odwoan przez Mao. Cel tej kampanii by dwojaki: jak kada czystka
(a zdarzay si one od czasu do czasu nawet w wizieniach'i), miaa spowodowa sponta
niczne wypowiedzi, pozwoli jak najszerzej wyrazi niezadowolenie, aby potem atwiej
byo zniszczy tych, ktrzy ujawnili "nieprawomylne pogldy". Jednoczenie - wobec
ostroci krytyk - miaa wzmocni jedno aparatu partyjnego w obronie radykalnej po
stawy przewodniczcego, poniewa na XX Zjedzie KPZR podkrelono, e naley d
y do legalizowania praktyk represyjnych, take w Chinach (wiksza kontrola sdw
nad dziaaniami bezpieki i nad wymiarem kar)", i podano w wtpliwo kult Mao. Do
znaczcy jest fakt, e komunistyczni intelektualici, dmuchajcy na zimne od czasw
Yan'anu, raczej trzymali si od tego wszystkiego z daleka, ale setki tysicy naiwnych
czsto tylko "towarzyszy drogi" z 1949 roku, a zwaszcza czonkw "partii demokratycz
nych", niedobitkw, ktrym partia uznaa za stosowne da przey - znalazy si w pu
apce wasnych pogldw, kiedy brutalne uderzenie "antyprawicowego" mota zostao
zadane. Tym razem mniej byo egzekucji, ale 400-700 tysicy czonkw partyjnej kadry
(przynajmniej 10% chiskich intelektualistw, technikw i inynierw), napitnowa
nych habic etykietk "prawicowcw", musiao pokutowa w obozach pracy lub w od
legych, zapadych wioskach przez co najmniej dwadziecia lat. Ci, ktrym udao si
przey gd z lat 1959-1961 i utrat nadziei, a dziesi lat pniej nawalnic Czerwonej
Gwardii, zdecydowanej ponownie wszcz przeladowania, musieli czeka a do 1978
roku na pierwsze rehabilitacje. W dodatku miliony dziaaczy partyjnych (100 tysicy
w samym tylko Henanie)'5 i studentw poddano "rustyfikacji", tymczasowo lub na za
wsze zsyajc ich na wie, gdzie panoway niezwykle cikie warunki; bya to kara, a jed
noczenie przygotowanie do Wielkiego Skoku, ktry mia si rozpocz od wsi.
W okresie kampanii "przeciw prawicowcom" uwizienie zazwyczaj poprzedzaa izo
lacja spoeczna. Nikt nie chcia zna napitnowanego, nikt nie poda mu nawet szklan
ki gorcej wody. Czowiek taki musia chodzi do pracy, ale w zasadzie tylko po to, aby
pisa kolejne "wyznania" i znosi kolejne wiece "edukacji przez krytyk". Poniewa
mieszkania zazwyczaj przyznaway zakady pracy, koledzyssiedzi - lub raczej ich dzie
ci'" - take nie dawali mu spokoju: sarkazm, obelgi, zakaz chodzenia lew stron ulicy,
bo przecie jest "prawicowcem"; wyliczanka koczya si zwykle hasem "Lud bdzie
zwalcza" prawicowca a do mierci". Naleao oczywicie przeyka to wszystko bez
sowa, jeli nie chciao si pogorszy swojej sytuacji. Mona sobie wyobrazi, jak licz
ne byy wtedy przypadki samobjstw. Dziki niezliczonym seansom krytyki i czystkom,
Jean Pasqualini (i Rudolph Chelminski), "Prisonnier de Mao: sept ans dans un camp de travail en
Chine", Gallimard, Paris 1975 (oryg. wyd. ang.1973).
Zob. J.-L. Domenach, "Chine...", s.121-126.
JeanLuc Domenach, "Aux origines du Grand Bond en avant: le cas d'une province chinoise,
1956-1958", Editions de 1'EHESS et Presses de la FNSP, Paris 1982, s.151.
Dziesi lat pniej zostan czonkami Czerwonej Gwardii; t pierwsz postrewolucyjn generacj
solidnie przeszkolono.
Czasownik "zwalcza" oznacza tu: donie zbiorowo na kogo, wymc na nim skruch i doprowadzi
do skazania go. Jest to "zwalczanie" szczeglne, poniewa ofiara nie moe si broni nawet sowami. W za
sadzie ustalone jest z gry, czy bdzie duo krzyku, bicia i czy dojdzie do zabjstwa. bya to codzienna
praktyka w czasie reformy rolnej i "rewolucji kulturalnej", poza tymi okresami stosowana rzadko.
'" He Liyi, "Mr China's Son...", s. 3-8.
ktre musiay - biurokratyczny cud - obj przynajmniej 5%"' czonkw kadej jednost
ki pracy (7% na uniwersytetach, ktre wyjtkowo wyrniy si podczas kampanii "stu
kwiatw"), funkcjonariusze partii stawali na czele gwnych instytucji kulturalnych:
byskotliwy rozkwit intelektualny i artystyczny, jaki Chiny przeyy w pierwszej poowie
wieku, zosta zdawiony. Czerwona Gwardia staraa si pniej zatrze nawet jego
wspomnienie".
Wanie wtedy spoeczestwo epoki Mao przybrao sw w peni dojrza form,na
wet wstrzsy "rewolucji kulturalnej" zdestabilizoway je tylko chwilowo. Na zmiany
trzeba byo poczeka do pierwszych wielkich reform Deng Xiaopinga. Symbolem tych
czasw mogaby by maksyma Wielkiego Sternika: "Nie zapominajcie o walce klas!"
Wszystko opierao si w zasadzie na tym, e kady otrzymywa swoj etykietk, co na
wsi rozpoczo si w okresie reformy rolnej, a w miastach w okresie "kampanii maso
wych", zainicjowanych w 1951 roku, a zakoczonych dopiero okoo roku 1955. Kolek
tyw pracowniczy odgrywa pewn rol w tym procesie, lecz ostatnie sowo naleao do
policji. Po raz kolejny posuono si sztucznie wymylonym podziaem spoecznym,
ktry dla dziesitek milionw osb mia dramatyczne konsekwencje. W 1948 roku pe
wien dziaacz z Dugiego uku utrzymywa, e "sposb, w jaki zarabia si na ycie,
okrela sposb mylenia'. I na odwrt, jeli i za maoistowsk logik. Grupy spoecz
ne (wyznaczone dosy arbitralnie) czono z grupami politycznymi, co prowadzio do
nowego podziau: na "kategorie czerwone" (robotnicy, biedni i redni chopi, kadry
partyjne, onierze ChALW i "mczennicy rewolucji") i "kategorie czarne" (wacicie
le ziemscy, bogaci chopi, kontrrewolucjonici, "element szkodliwy" i prawicowcy). Po
midzy tymi dwiema kategoriami istniay "kategorie neutralne" (intelektualici, kapita
lici itp.), stopniowo jednak kwalifikowano je do "czarnych" wraz z ludmi zdeklasowa
nymi, osobami z marginesu, "czonkami partii, ktrzy zeszli na drog kapitalizmu"
i innymi szpiegami. W ten sposb, podczas "rewolucji kulturalnej", inteligencja staa
si "dziewit mierdzc kategori (czarn)". Etykietka, niezalenie od tego, co si
robio, stawaa si praktycznie drug skr: prawicowiec, nawet oficjalnie zrehabilito
wany, na zawsze by ju ulubionym celem pierwszej "kampanii masowej" i nigdy nie
mia prawa wrci do miasta". Zgodnie ze sw potworn logik system potrzebowa
wrogw do zwalczania - czasem do zabijania - a "zapas" musia by stale odnawiany,
czemu suyo rozszerzanie treci oskarenia lub odbieranie praw. W ten sposb nawet
czonek partii mg zosta prawicowcem.
Jak wida, chodzio nie o klasy spoeczne w ujciu marksistowskim, lecz raczej o kasty
podobne jak w Indiach (w klasycznych Chinach, naley to podkreli, nigdy czego po
dobnego nie byo). Tym, co rzeczywicie si liczyo, by status spoeczny sprzed 1949 roku,
bez wzgldu na olbrzymie zmiany, jakie nastpiy pniej. Klasyfikacj gowy rodziny
z reguy automatycznie przenoszono na dzieci (natomiast ona zachowywaa swoj "pa
niesk etykietk"). To dziedziczenie niesychanie usztywnio tak zwane spoeczestwo
rewolucyjne i doprowadzio do skrajnej rozpaczy "le urodzonych". Dyskryminacja
Liczba ta wydaje si mie niemal magiczne znaczenie, tak czsto wymieniano j w czasie kampanii.
Przede wszystkim oznacza minimum, poniej ktrego nie mona zej. Odnajdziemy j w przemwieniach
Pol Pota: "polizg" bdzie tu wyjtkowo duy.
'"' R. MacFarquhar, J. K. Fairbank, "The Cambridge History of China", s. 257.
' W. Hinton, "Fanshen", s. 484.
Tak byo w przypadku He Liyi, "Mr China's Son..."
"czarnych" i ich dzieci bya w istocie niezwykle metodyczna, czy chodzio o dostanie si
na uczelni, czy o prac zawodow (dyrektywa z lipca 1957 roku), czy o ycie polityczne.
Trudno im byo nawet polubi osob z kategorii "czerwonych", a spoeczestwo wykazy
wao tendencj do ostracyzmu w stosunku do nich, obawiajc si problemw ze strony
wadz za kontakty z ludmi ich pokroju. Owo etykietowanie osignie swoje apogeum
podczas "rewolucji kulturalnej", kiedywyjd najawjego skutki niekorzystne dla reimu.
NAJWIKSZY GD W HISTORII (1959-1961)
Oto mit dugo utrzymujcy si na Zachodzie: Chiny nie byy wprawdzie wzorem de
mokracji, ale "Mao przynajmniej zapewni kademu Chiczykowi misk ryu". Nieste
ty, nic bardziej bdnego, bo po pierwsze, skromne przydziay ywnociowe na gow
mieszkaca nie zwikszyy si specjalnie od pocztku a do koca jego wadzy, i to po
mimo morderczej harwki chopw, najciszej w caej historii Chin. Po drugie, to
Mao i stworzony przez niego system ponosz bezporedni odpowiedzialno za co,
co pozostanie (miejmy nadziej) najwikszym godem wszech czasw.
Mona si zgodzi, e celem Mao nie byo unicestwienie ogromnych rzesz jego ro
dakw, pewne jest jednak, e los milionw ludzi zmarych z godu zupenie go nie inte
resowa. Jego gwnym zmartwieniem w czasie tych mrocznych lat byo to, jak wyprze
si odpowiedzialnoci za czyny, ktre - zdawa sobie z tego spraw - mona mu byo
zarzuci. W przypadku katastrofy trudno jest oddzieli odpowiedzialno za sam pro
jekt od odpowiedzialnoci za wypaczenia wynike w toku jego realizacji. Wszystko to
jednak ukazuje w penym wietle zarwno niekompetencj ekonomiczn i nieznajo
mo kraju, jak i izolacj, samozadufanie kierownictwa KPCh, a zwaszcza jej przywd
cy, uparcie trwajcego przy woluntarystycznej utopii. Kolektywizacja z lat 1955-1956
zostaa raczej dobrze przyjta przez wikszo chopw: grupowano ich we wsiach,
w ktrych mieszkali, a prawo do wycofania si ze spdzielni nie byo jeszcze czcz
obietnic - w latach 1956-1957 w Guangdongu skorzystao z niego 70 tysicy rodzin
i liczne spdzielnie zostay rozwizane. Ten wyrany sukces oraz udane niwa z 1957
roku skoniy Mao do zaproponowania, a nastpnie narzucenia opornym zaoe Wiel
kiego Skoku (ogoszonych w grudniu 1957 i sprecyzowanych w maju 1958) i rodkw
majcych do niego doprowadzi, to znaczy komun ludowych (w sierpniu 1958).
Chodzio o to, aby jednoczenie i w jak najkrtszym czasie ("trzy lata wysikw i wy
rzecze w zamian za tysic lat szczcia", jak zapewnia popularny slogan) cakowicie
zmieni sposb ycia wieniakw, zmuszajc ich do czenia si w gigantyczne komuny
skupiajce setki, a nawet tysice rodzin, gdzie wszystko staje si wspln wasnoci,
poczwszy od ywnoci. Chodzio te o rozwinicie produkcji rolnej na olbrzymi ska
l, dziki systemom irygacyjnym, ktrych budowanie przypominao czasy faraonw,
oraz o nowe metody uprawy. W kocu za chodzio o to, aby zlikwidowa podzia na
prac na roli i prac w przemyle, wprowadzajc wszdzie jednostki przemysowe,
a zwaszcza mae huty (niedaleko std do "agromiasta" Chruszczowa). Celem miao
by zapewnienie samowystarczanoci kadej lokalnej spoecznoci, a zarazem przy
Justin Yifu Lin, "Collectivization and China's Agricultural Crisis in 1959-19fi1", "Journal of Political
Economy" 1990, t. 98, nr 6, s.1228-1250.
spieszenie wzrostu produkcji przemysowej przez utworzenie nowych przedsibiorstw

wiejskich i uzyskanie powanych nadwyek podw rolnych, ktrych miay dostarczy
pastwu i kontrolowanemu przez nie wielkiemu przemysowi komuny. W tym piknym
nie, w ktrym - jak to si mwi - komunizm by na wycignicie rki, akumulacja ka
pitau i szybkie podniesienie poziomu ycia miay i w parze. Wystarczyo wypenia
odgrne polecenia.
Przez kilka miesicy wydawao si, e wszystko funkcjonuje bezbdnie. Praca wrze
w dzie i w nocy pod powiewajcym na wietrze czerwonym sztandarem, produkuje si
"wicej, szybciej, lepiej i oszczdniej", lokalne wadze ogaszaj rekord za rekordem
i w rezultacie poprzeczk podnosi si coraz wyej - a do 375 milionw ton ziarna
w 1958 roku, czyli dwa razy tyle co w roku poprzednim (195 milionw ton - cakiem
dobre osignicie). Po przymusowym wysaniu na wie personelu Centralnego Biura
Statystyki, z ca pewnoci "prawicowego", bo odway si zgosi swoje wtpliwoci
w grudniu ogoszono, e plan zosta zrealizowany. Wielka Brytania, w ktrej przeci
gniciu w cigu pitnastu lat mia dopomc Wielki Skok, teraz miaa zosta z atwoci
dopdzona w dwa lata. Poniewa, jak zapewnia przewodniczcy, "sytuacja jest wiet
na", podniesiono normy produkcyjne, zwikszono obowizkowe dostawy i rozkazano
uprztn pola, aby zbudowa tam zakady produkcyjne. Jedna z wzorowych prowincji,
Henan, szczodrze odstpia dwiecie tysicy pracownikw innym prowincjom, ktre
miay nisze wyniki"'. "Socjalistyczne wspzawodnictwo" posuwao si coraz dalej: zli
kwidowano prywatne pola i wolny rynek, zabroniono odchodzenia ze spdzielni, naka
zano zbiera wszelkie metalowe narzdzia, ktre przetapiano na stal, a czasami nawet
drewniane drzwi do palenia w piecach. Jako zadouczynienie wszystkie wsplne rezer
wy ywnociowe spoywano podczas niezapomnianych bankietw. "Uwaano, e jedze
nie misa jest bardzo rewolucyjne", jak wspomina si w Shanxi"5: aden problem, prze
cie zbiory miay by fantastyczne... "Chcie to mc", jak pisaa prasa z Henanu pod
czas prowincjalnego zjazdu hydraulikw w padzierniku 1957 roku.
Ale wkrtce przywdcy, ktrzy czasami wychodzili poza mury Zakazanego Miasta
(co nie dotyczyo ju Mao), zdali sobie spraw, e wpadli w sida wasnego udawanego
optymizmu, wizji obowizkowego sukcesu i wszechmocy przypisywanej mitycznym do
wdcom Dugiego Marszu, przyzwyczajonym do kierowania gospodark i si robocz
jak armi podczas kampanii. Mniej ryzykowne byo wic faszowanie statystyk, aby
w ten sposb zmusi zarzdcw do dostarczenia przewidzianych dostaw, ni przyzna
nie, e nie osigno si witych celw - pod rzdami Mao "lewicowe odchylenie"
(a woluntaryzm, dogmatyzm i przemoc byy miar lewicowoci) zawsze byo mniej
grone ni najlejsze odchylenie w prawo. W latach 1958-1959 im wiksze kamstwo,
tym szybszy by awans jego autora: trwa wic wycig, termometry pkay, a za krytyk
grozio wizienie lub roboty przy wznoszeniu zapr wodnych.
Dramat mia rwnie przyczyny techniczne. Niektre metody agronomiczne, zapo
yczone wprost od sowieckiego akademika ysenki, oparte na wiadomym zaprzecze
niu genetyki, miay status dogmatu, zarwno w Chinach, jak i u "wielkiego brata".na
rzucone chopom, okazay si katastrofalne w skutkach. Podczas gdy Mao upiera si,
J.-L. Domenach, "Aux origines...", s.152.

William Hinton, "Shenfan", Random House, New York 1984.
J.-L. Domenach, "Aux origines...", s.149.
458 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ" A MASAKR
e "w grupie [ziarna] kiekuj szybciej; kiedy wzrastaj razem, czuj si lepiej' - co
byo twrczym przeoeniem zasady solidarnoci klasowej na prawa natury - niezwykle
gsty siew (pi do dziesiciu razy gciejszy ni zazwyczaj) sprawia, e mode roliny
widy, gboka orka wysuszaa gleb lub wydobywaa na jej powierzchni sl, zboe
i kukurydza bardzo sabo rosy na jednym polu, a zastpienie tradycyjnego jczmienia
pszenic w zimnym klimacie Tybetu miao tragiczne nastpstwa. Inne "bdy" byy ini
cjatyw rodzim: wyniszczenie wrbli zjadajcych ziarno przyczynio si do nadmierne
go rozwoju owadw; wielka liczba systemw nawadniajcych, le wykonanych i kiepsko
skoordynowanych, okazaa si bezuyteczna lub nawet szkodliwa - przyspieszona ero
zja, ryzyko gwatownego przerwania tam przy pierwszym przyborze wd - a ich budowa
kosztowaa wiele istnie ludzkich (10 tysicy na 60 tysicy robotnikw na budowie
w Henanie); denie do osignicia w przyszoci ogromnych zbiorw zb i produkcji
stali w przemyle, w myl zasady: "due jest pikne", zrujnowao "mae" pomocnicze
produkcje rolne, w tym hodowl, niezbdn w gospodarce ywnociowej. W prowincji
Fujian dochodowe plantacje herbaty zostay zamienione na pola ryowe.
Wreszcie wiadczenia na rzecz gospodarki okazay si wyniszczajce w dziedzinie eko
nomii: stopa akumulacji kapitau osigna bezprecedensowy poziom (43,4% PKB
w 1959 roku), po to, aby sfinansowa wielkie systemy nawadniajce, czsto nie ukoczo
ne lub le wykonane, a zwaszcza aby masowo rozwin produkcj w wielkich miastach
(Chiny maszeruj "na dwch nogach", jak gosi synny slogan Mao, ale caa krew z "no-
gi", ktr stanowio rolnictwo, sza w przemys). Te niewyobraalne wydatki inwestycyjne
wpyny na nie mniej wielkie wydatki na si robocz; przedsibiorstwa pastwowe za
trudniy w 1958 roku - bagatela - 21 milionw nowych pracownikw, co oznaczao
wzrost tego sektora o 85% w cigu roku! Rezultat: midzy 1957 a 1960 rokiem liczba lud
noci nierolniczej wzrosa ogem z 15 do 20% - i to pastwo musiao j wyywi6. Jed
noczenie spoeczno wiejska zuywaa swe siy nie na upraw roli, ale na wszelkie inne
moliwe prace (wielkie budowy, minihuty, ktrych caa produkcja okazywaa si najcz
ciej bezuyteczna, czy niszczenie starych wsi i budowa nowych domw mieszkalnych
itd.). W zwizku z "fantastycznymi" zbiorami z 1958 roku pozwolono sobie nawet na
zmniejszenie o 13% powierzchni przeznaczonych pod zasiewy zb"'. Efektem tego po
czenia "ekonomicznego delirium i politycznych kamstw' byy niwa z 1960 roku, kiedy
chopi nie mieli ju siy zebra plonw. Henan, pierwsza prowincja, ktra ogosia, e
w stu procentach ukoczya prace wodne (wszystkie systemy irygacyjne i obwaowania
byy w zasadzie gotowe), bya jedn z najciej dotknitych klsk godu (wedug rnych
szacunkw z godu zmaro tam od 2 do 8 milionw ludzi). Dostawy obowizkowe dla
pastwa byy ogromne: 48 milionw ton zb dostarczono w 1957 roku (17% zapasw),
67 milionw w 1959 roku (28%) i 51 milionw w roku 1960. Puapka raz jeszcze zatrza
sna si nad kamcami lub raczej, co gorsza, nad podlegymi im zarzdcami: w synnym
' Mao, rozmowy prywatne, zob. Roderick MacFarquhar, Timothy Cheek, Eugene Wu (red.), "The Se
cret Speeches of Chairman Mao".
xx R. MacFarquhar, J. K. Fairbank, "The Cambridge History of China", s. 380.
x"Tame, s. 369.
Tame.
' J.-L. Domenach, "Aux origines...", s.157.
Wikszo wczeniejszych informacji pochodzi od Jaspera Beckera, "Hungry Ghosts: China's Secret
Famine", John Murray, London 1966. Jest to, wedle naszej wiedzy, jedyne syntetyczne opracowanie po
wicone klsce godu wyniklej z Wielkiego Skoku.
wzorcowym powiecie Fengyang (Anhui) ogoszono, e zbiory przyniosy 199 tysicy ton
ziarna w 1959 roku, zrobiono wic duy postp w stosunku do roku poprzedniego, kiedy
to zebrano 178 tysicy ton. W rzeczywistoci produkcja wyniosa tylko 54 tysicy ton
w porwnaniu do 89 tysicy w roku 1958, rzd zada jednak swojej bardzo konkretnej
czci wymylonych zbiorw: 29 tysicy ton! Nastpny rok uplyn wic prawie wszystkim
pod znakiem diety na ledwo zaprawionej ryem zupie, modnym sloganem stao si surre
alistyczne haso "Dziennika Ludowego" z koca 1959 roku: "y wstrzemiliwie w roku
obfitoci". Prasa oglnokrajowa przecigala si w wychwalaniu zalet sjesty, a profesoro
wie medycyny kadli nacisk na szczegln konstrukcj fizjologiczn Chiczykw, ktra
miaa sprawia, e proteiny i tluszcze byy dla ich organizmw zbdney;.
Prawdopodobnie nie byo jeszcze za pno, aby naprawi bdy, i w grudniu 1958
roku podjto nawet w tym kierunku pierwsze kroki. Ale pocztek napitych stosunkw
z ZSRR, a zwaszcza zaatakowanie strategii przewodniczcego podczas narady Biura
Politycznego KPCh (lipiec 1959) przez szacownego marszaka Peng Dehuaa sprawio,
e Mao z powodw czysto politycznych odmwi przyznania si do jakichkolwiek b
dw, aby nie mona go byo oskary o pomyk. Zbyt przewidujcy minister obrony
zastpiony zosta przez Lin Biao, ktry okaza si ulegym sug Wielkiego Sternika.
Peng, zepchnity na margines, ale nie aresztowany, zostanie w 1967 roku wyrzucony
z partii, skazany na doywocie i umrze w wizieniu w 1974 roku. Mao potrafi mci si
straszliwie. Wykorzystujc swoj przewag, narzuci w sierpniu 1959 roku podjcie na
nowo i pogbienie Wielkiego Skoku. Od tej chwili komuny ludowe miano tworzy
rwnie w miastach, cho w kocu do tego nie doszo. Na Chiny spadnie wielka klska
godu - ale Mao przeyje. I jak pniej powie Lin Biao, to geniusze tworz histori...
Klska godu ogarna cay kraj. Boiska do koszykwki w Pekinie przeksztaciy si
w warzywniki, a miliony kur panoszyly si na balkonach stolicy"'. adna prowincja nie
unikna klski, pomimo rnorodnoci warunkw naturalnych i upraw w tym ogrom
nym kraju. Ju samo to wystarczyoby, eby udowodni kamliwo oficjalnych owiad
cze o "najwikszej klsce ywioowej stulecia". W rzeczywistoci lata 1954 i 1980 byy
znacznie bardziej niestabilne, jeli chodzi o pogod; w 1960 roku tylko osiem stacji me
teorologicznych na sto dwadziecia mwio o ostrej suszy, a mniej ni jedna trzecia
o suszy'5. A przecie zbiory z 1960 roku -143 miliony ton zb - byy o 26% nisze od
tych z 1957 (zbiory z 1958 roku ledwie je przerosy) i zmniejszyy si do poziomu z roku
1950, podczas gdy Chiczykw byo 100 milionw wicej. Miasta, uprzywilejowane
pod wzgldem rozdziau zapasw i bliskoci organw wadzy, nie byy tak powanie do
tknite klsk - w 1961 roku, w najgorszym momencie, ich mieszkacom przydzielono
po 181 kilogramw ziarna, podczas kiedy chopi otrzymali tylko 153 kilogramy; ich
przydziay zmniejszyy si o 25% w porwnaniu z 8% w miastach. Mao, zgodnie z tra
dycj chiskich despotw, ale wbrew wasnej legendzie, wykazywa niewiele zaintereso
wania losem tych gruboskrnych i prymitywnych istot, jakimi byli chopi. Z drugiej
strony rnice regionalne, czy nawet lokalne, byy due: oczywicie prowincje pnocne
i pnocno-zachodnie, najbardziej naraone na zmiany klimatyczne, jedyne, ktre
w cigu ostatniego stulecia dotkna klska godu, i teraz znalazy si wrd najciej
Tame, s.133.
A. Roux, "La Chine...", s. 295-29fi.
J. Becker, "Hungry Ghosts...", s. 283.
u" R. MacFarquhar, J. K. FairMank, "The Cambridge History of China", s. 370, 383
poszkodowanych. W przeciwiestwie do nich na dalekiej pnocy, w Heilongjiangu,

prowincji mniej dotknitej godem i cigle jeszcze w duej czci dziewiczej, liczba lud
noci wzrosa gwatownie z 14 do 20 milionw, bo wanie ta prowincja staa si schro
nieniem dla godujcych. Podobnie jak podczas klsk godu, ktre miay miejsce
w przeszoci w Europie, w regionach wyspecjalizowanych w uprawach przemysowych
(trzcina cukrowa, roliny oleiste, buraki, a zwaszcza bawena), gdzie godujcy ludzie
nie mieli ju rodkw, by kupi cokolwiek, produkcja spada niekiedy a o dwie trzecie,
podczas gdy gd coraz dotkliwiej dawa si we znaki: ceny ryu na wolnym lub na czar
nym rynku wzrosy pitnasto, a czasem a trzydziestokrotnie. Maoistowski dogmat po
gbi katastrof: poniewa komuny musiay by samowystarczane, wymiana ywnoci
pomidzy prowincjami zostaa drastycznie ograniczona. Ludzie cierpieli take z powo
du braku wgla (godujcy grnicy szukali ywnoci lub uprawiali warzywa), panowaa
powszechna apatia i marazm spowodowane godem. W uprzemysowionej prowincji
Liaoning skumuloway si dwa czynniki: produkcja rolna w 1960 roku zmniejszya si
do poowy tej z 1958 i podczas gdy w latach pidziesitych co roku nadchodzio do
niej rednio 1,66 miliona ton produktw ywnociowych, od 1958 roku wymiana z ca
ym krajem spada do 1,5 miliona ton.
Tego, e gd wynika z przyczyn politycznych, dowodzi fakt szczeglnie wielkiej
miertelnoci w prowincjach zarzdzanych przez radykalnych maoistw, tych, ktre
tradycyjnie byy raczej eksporterami zb: Sichuan, Henan, Anhui. Ta ostatnia, poo
ona w rodkowopoudniowej czci kraju, zostaa bez wtpienia najbardziej dotkni
ta klsk: miertelno wzrosa tam w 1960 roku do 68%promil (okoo 15%promil w normal
nych czasach), podczas gdy liczba urodze spada do 11%promil (poprzednio okoo 30%promil).
W rezultacie liczba ludnoci zmniejszya si o 2 miliony osb (6% ogu) w cigu jed
nego roku"'. Aktywici z Henanu byli przekonani, tak jak i sam Mao, e rdem
wszystkich trudnoci byo ukrywanie ziarna przez chopw: wedug sekretarza z pre
fektury Xinyang (10 milionw mieszkacw), gdzie powstaa pierwsza komuna ludo
wa w kraju, "nie chodzi o to, e brakuje ywnoci. Jest mnstwo ziarna, ale 90%
mieszkacw ma problemy ideologiczne". To przeciwko caej spoecznoci rolnikw
("podziay klasowe" poszy na razie w zapomnienie) zostaa podjta na jesieni 1959
roku ofensywa w stylu militarnym, w czasie ktrej posuono si metodami partyzan
tki antyjaposkiej. Przynajmniej 10 tysicy chopw uwiziono, a wielu z nich zmaro
z godu. Zgodnie z rozkazami niszczono prywatne naczynia kuchenne (te, ktre nie
zostay jeszcze przetopione na bezuyteczn stal), aby uniemoliwi ludziom samo
dzielne ywienie si i korzystanie z zapasw spdzielni. Zabroniono rozpalania ja
kiegokolwiek ognia, cho zbliaa si cika zima. Rozmiary tych represji byy za
trwaajce: tysice zatrzymanych poddano torturom, zabijano i gotowano dzieci, aby
uyni gleb - podczas gdy w caym kraju zachcano do "brania przykadu z Hena
nu". W Anhui obwieszczono wol "utrzymania czerwonego sztandaru, nawet za cen
99% ofiar", aktywici signli do starego dobrego zwyczaju zakopywania ywcem
i tortur za pomoc rozpalonego elaza. Pogrzeby zostay zabronione, gdy obawiano
si, e ich liczba moe przerazi mieszkacw i doprowadzi do fali protestw. za
Tame, s. 376-377.
J. Becker, "Hungry Ghosts...", s.113.
Tame, s.146.
broniono przygarniania opuszczonych dzieci: "Im wicej ich przygarniemy, tym wi

cej bdzie opuszczonych". Zdesperowanych wieniakw uciekajcych do miast
witano tam salwami karabinw maszynowych. W powiecie Fenyang doliczono si po
nad 800 ofiar, a wobec 12,5% jego ludnoci wiejskiej, czyli 28 tysicy ludzi, zastoso
wano rnego rodzaju kary. Sytuacja przybraa obrt prawdziwej wojny antychop
skiej. Jak pisze JeanLuc Domenach, "utopia wtargna do polityki, a jednoczenie
wadz nad spoeczestwem obj policyjny terror". Umieralno spowodowana
godem w niektrych wsiach przekroczya 50%; czasem tylko przywdcom partyjnym
- dziki naduywaniu wadzy - udawao si przey. Jak w Henanie, liczne byy przy
padki kanibalizmu (oficjalnie podaje si 63), potajemnie wymieniano te midzy so
b dzieci, aby nie je wasnych".
W chwili gdy Gagarin zdobywa kosmos, w kraju posiadajcym 30 tysicy kilome
trw linii kolejowych, czno telefoniczn i radiow dochodzio do spustoszenia, kt
re porwna mona z wielkimi kryzysami dawnej Europy, a ich ofiar pada ludno
odpowiadajca liczbie mieszkacw caego wiata w XVIII wieku. Tysice godujcych
usioway poywi si papk z trawy, z kory drzew i lici topoli, ludzie wdrowali w po
szukiwaniu strawy i prbowali grabi przesyki ywnoci, wzniecajc przy okazji despe
rackie bunty (powiaty Xinyang i Lan Kao w Henanie)"'3. Nie tylko nie wysyano im ad
nej ywnoci, ale rozstrzeliwano niekiedy "odpowiedzialnych" za to lokalnych przywd
cw. Wzmoona podatno na choroby i infekcje zwikszya jeszcze umieralno,
osabione kobiety nie zachodziy w ci, nie mwic ju o rodzeniu dzieci. Winiowie
laogaiw nie byli najwikszymi ofiarami godu, cho ich sytuacja nie bya duo lepsza
ni wieniakw z ssiedztwa, ktrzy czasami przychodzili pod bramy obozw, aby e
bra o ywno; trzy czwarte ludzi z brygady pracy, w ktrej w sierpniu 1960 roku by
Jean Pasqualini, rok pniej ju nie yo lub dogorywao, a ci, ktrzy przeyli, musieli
wygrzebywa nie strawione ziarna kukurydzy z koskich odchodw i robaki z krowiego
ajna. Suyli te za krliki dowiadczalne w eksperymentach z namiastk ywnoci, jak
na przykad chleb z mieszanki mki z 30% masy papierowej lub plankton z rozgotowa
nym ryem. Pierwszy z tych wynalazkw spowodowa w caym obozie straszliw nie
strawno, w ktrej efekcie wielu winiw zmaro, drugi rwnie wywoa choroby
i mier najsabszych. W kocu wymylono mielenie kaczanw kukurydzy, ktre to od
krycie rozpowszechniono w caym kraju"'5.
W caych Chinach umieralno wzrosa z 11%promil w 1957 roku do 15%promil w 1959 i 1961,
a nawet do 29%promil w 1960. Liczba urodze zmalaa z 33%o w 1957 roku do 18%o
w 1961. Nie biorc pod uwag spadku urodze (prawdopodobnie 33 miliony, ale dane
s z pewnoci opnione)"'b, straty w latach 1959-1961 zwizane ze zwikszon umie
ralnoci wywoan godem mona oceni na 20 milionw (liczba podawana w Chinach
poficjalnie od 1988 roku) do 43 milionw ludzi. Bya to najprawdopodobniej naj
cisza klska godu (przynajmniej w liczbach bezwzgldnych) w caej historii Chin
Tame, s.139.
IIII T IU\IIIlellAL 1, "tlZlx Tlrt me5... , s. J5.
J. Becker, "Hungry Ghosts...", s.112-149.
A. Roux, "La Chine...", s. 296-297.
I"J. Pasqualini, "Prisonnier de Mao...", s. 262.
Tame, s. 225-228, 252.
J. Yifu Lin, "Collectivization..."
J. Becker, "Hungry Ghosts...", s. 270-273.
(drugie miejsce zajmuje ta z lat 1877-1878 na pnocy kraju, ktra spowodowaa

mier 9 do 13 milionw osb) i bez wtpienia w caej historii wiata. Klska godu,
ktra w podobnej sytuacji polityczno-ekonomicznej dotkna ZSRR w latach 1932-1934,
pocigna za sob mier okoo 5 milionw osb, czyli proporcjonalnie mniej ni
w Chinach w czasie Wielkiego Skoku. Umieralno na wsi bya o 30 do 60% wysza ni
w miastach w normalnych czasach, a wzrosa dwukrotnie (29%o w stosunku do 14%o)
w 1960 roku. Wieniacy opnili nieco skutki godu, spoywajc zapasy produkcyjne,
jakie stanowiy zwierzta hodowlane: w latach 1957-1961 zabito 48% poglowia wi
i 30% byda pocigowego'os. Jeli chodzi o uprawy niespoywcze (jak na przykad ba
welna, podstawa gwnej gazi produkcji krajowej), w latach 1959-1962 powierzchni
przeznaczon pod ich zasiew zmniejszono o ponad jedn trzeci; upadek produkcji
wplyn nastpnie na funkcjonowanie rzemiosla. Jeli nawet pod koniec 1959 roku po
zwolono na powstanie wolnego rynku produktw rolnych, aby od nowa oywi produk
cj, to biorc pod uwag niewielkie ich iloci i wyrubowane ceny, mao kto mg dzi
ki temu przey w 1961 roku ceny wieprzowiny byy 14 razy wysze ni w sklepach
pastwowych. Ceny produktw misnych rosy wolniej ni ceny zb w pasterskich pro
wincjach pnocno-zachodnich, chronicznie cierpicych na brak ziarna. W Gansu,
gdzie przydziay zboa stanowiy poow racji "pgodowych", ludzie umierali z godu
jeszcze w 1962 roku.
Wspomnienie o Wielkim Skoku w prowincji Anhui, czyli jak Wei Jingsheng

zerwa z maoizmem
Od samego przyjazdu'syszaem czsto wieniakw rozmawiajcych o Wiel

kim Skoku, jakby chodzio o apokalips, ktr jakim cudem udao si im prze
y. Poniewa wzbudzio to moj ciekawo, wypytywalem ich o szczegy, po
pewnym czasie zrozumiaem wic, e "trzy lata klski ywioowej" byy spowodo
wane nie tyle czynnikami naturalnymi co bdami politycznymi. Chopi opowia
dali na przykad, e w latach 1959-1960, podczas "komunistycznej zawieru
chyo, gd by taki, e nie mieli nawet siy zbiera dojrzalego ryu, a przecie
pod wzgldem zbiorw by to dobry czas. Wielu z nich zmaro wtedy z godu, pa
trzc, jak na polach ziarna dojrzalego ryu spadaj pod wpywem wiatru. W nie
ktrych wsiach nie byo dosownie komu zbiera ryu. Pewnego razu, kiedy uda
walem si w towarzystwie krewnego do wioski oddalonej o kilka li od naszej
zostalimy tam zaproszeni - przechodzilimy obok opuszczonej wsi, w ktrej
wszystkie domy pozbawione byy dachw - pozostay tylko gliniane mury.
Przekonany, e jest to wie opuszczona w epoce Wielkiego Skoku, w okresie
przesiedle, wyrazilem zdziwienie:
- Dlaczego nie burzy si murw, aby wykorzysta ziemi pod uprawy?
R. MacFarquhar J. K. Fairbank, "The Cambridge History of China", s. 370-386. Z tego rda po

chodzi wikszo danych dotyczcych Wielkiego Skoku.
'W 1968 r. osiemnastoletni Wei, czonek Czerwonej Gwardii, cigany przez wadze jak miliony in
nych, ukrywa si u rodziny na wsi w prowincji Anhui, wyjtkowo spustoszonej po Wielkim Skoku.
Jedna z oficjalnych nazw Wielkiego Skoku.
Mj krewny odpowiedzia:
- Ale te domy nale do ludzi i nie mona ich zburzy bez ich pozwolenia.
Kiedy patrzylem na te rudery, nie chciao mi si wierzy, e kto mgby
w nich mieszka.
- Sowo ci daj, e s zamieszkane! Tutaj wszyscy zmarli z godu w okresie
"komunistycznej zawieruchy". I nikt nigdy nie wrcil. Przydzielono wic dziaki
ekipom produkcyjnym z ssiedztwa. Tylko dlatego, e mylano, i kto moe kie
dy tu wrci, zostawiono dziaki zabudowane. Ale obawiam si, e po takim cza
sie nie wrci ju nikt.
Szlimy wanie przez wie. Promienie sloneczne igray na liciach chwastw
w kolorze nefrytowej zieleni wyrosych na glinianych murach, co podkrelao
jeszcze kontrast midzy nimi a otaczajcymi je wypielgnowanymi polami ryu
i pogbiao atmosfer opuszczenia. Przed moimi oczyma wylonia si nagle po
rd tych chwastw scena, o ktrej opowiadano mi w czasie bankietu [sic): rodzi
ny wymieniajce pomidzy sob dzieci, aby je zje. Wyranie widziaem znka
ne twarze rodzicw przeuwajcych ciaa dzieci, na ktre wymienili swoje po
tomstwo. Dzieciaki polujce na motyle na pobliskich polach objawiy mi si jako
reinkarnacja tamtych dzieci poartych przez rodzicw. byo mi ich al. Ale jesz
cze bardziej byo mi al rodzicw. Kto zmusil ich, by jedli ludzkie cialo, cierpic
i oplakujc dramat innych rodzicw, czego nawet w najgorszym koszmarze nie
mogliby sobie wyobrazi? Zrozumiaem wtedy, kto by katem, "jakiego ludzko
w cigu wielu wiekw, a Chiny w przecigu tysicletniej historii poznay tylko
raz': Mao Zedong. Mao Zedong i jego gwardia, to oni - ich system i ich prze
stpcza polityka - popchnli oszalaych z godu rodzicw do oddania innym ciaa
z swego ciaa, aby mogli zaspokoi gd, i przyjli ciao z ciaa od innych rodzi
cw, aby zagluszy swj. To Mao Zedong, aby zatrze popenion przez siebie
zbrodni zamordowania demokracji" puci w ruch kampani Wielkiego Skoku
i zmusil tysice chopw otpialych z godu, by zabijali ciosami motyk dawnych
towarzyszy i ratowali wasne ycie dziki cialom i krwi swoich przyjaci z dzie
cistwa. Nie, to nie ci ludzie byli oprawcami, byli nimi Mao i splka. Wreszcie
zrozumiaem, skd Peng Dehua czerpa si, aby zaatakowa Komitet Centralny
partii kierowany przez Mao Zedonga; wreszcie zrozumiaem, dlaczego chopi do
tego stopnia nienawidzili "komunizmu" i dlaczego nie godzili si na atakowanie
polityki "trzech wolnoci i jednej gwarancji" Liu Shaoqi. Z tego prostego i slusz
nego powodu, e nie zamierzali w przyszoci oddawa innym ciaa ze swego cia
la na poarcie ani zabija swoich towarzyszy, aby w momencie szalestwa ich zja
da, bo tak im nakazywa instynkt przetrwania. Ten powd mia znacznie wiksz
wag ni jakakolwiek ideologia.
(Wei Jingsheng, "Mon evolution intellectuelle entre seize et vingtneuf ans"

w: "La Cinquieme Modernisation et autres ecrits du Printemps de Pekin,"
Ed. Christian Bourgois, Bibliotheque Asiatique, Paris 1997, s. 244-246).
Synna formua uyta przez Lin Biao i Mao Zedonga w przemwieniu z 18 IX 1966 r.
"2 Aluzja do "puapki", jak bya kampania "stu kwiatw".
Czy to przez cakowit niewiadomo, czy - co bardziej prawdopodobne - przez

zupen obojtno wobec tych kilku milionw "jajek", jakie trzeba byo stuc, aby
zbliy si do komunizmu, rzd zareagowa na kryzys posuniciami, mona powie
dzie, wrcz kryminalnymi. Sam eksport zb, przede wszystkim do ZSRR, wzrs
z 2,7 miliona ton w 1958 roku do 4,2 miliona w 1959, a w 1960 spad do poziomu
z roku 1958; importowano natomiast 5,8 miliona ton w 1961 roku - podczas gdy
w roku 1960 tylko 66 tysicy - ale byo to wci za mao. Chiny odmwiy przyjcia
pomocy Stanw Zjednoczonych z powodw politycznych, wiat za, ktry mgby si
zmobilizowa, pozostawa niewiadomy kopotw socjalizmu w chiskim wydaniu.
Pomoc dla potrzebujcych na wsiach wynosia tylko 450 milionw yuanw rocznie,
czyli 0,80 yuana na gow, podczas gdy kilogram ryu na wolnym rynku osign cen
od 2 do 4 yuanw. Komunizm chiski wedug swoich przechwaek potrafi "przesu
wa gry" i poskramia natur. Ale po to tylko, by pozwoli umrze z godu budow
niczym ideau.
Od sierpnia 1959 roku (wznowienie kampanii) do roku 1961 wszystko odbywao si
tak, jakby ogupiaa partia przygldaa si przeraliwemu spektaklowi, nie potrafic za
reagowa. Krytykowanie Wielkiego Skoku, w ktrego realizacj Mao tak bardzo si za
angaowa, byo zbyt niebezpieczne. Sytuacja pogorszya si jednak do tego stopnia, e
Liu Shaoqi, "numer dwa" reimu, zdoa zmusi przewodniczcego partii do defensywy
i narzuci prawie cakowity powrt do "spokojnej" kolektywizacji sprzed epoki tworze
nia komun ludowych: prywatne pka, rynek produktw rolnych, mae prywatne przed
sibiorstwa rzemielnicze, odejcie od centralnego zarzdzania rolnictwem na szczeblu
'brygad pracy (odpowiadajcych dawnym wioskom). Pomogo to szybko wyj z godu"',
ale nie z biedy. Wygldao na to, e produkcja rolna, ktra wyranie wzrosa w latach
1952-1958, zostaa zatrzymana w rozwoju na dwa dziesiciolecia: zaufanie nie mogo
powrci tak dugo, jak dugo "brzuch by rozdty" (Mao, komuny ludowe) i przypomi
na o straszliwej pladze z lat 1959-1961. Warto brutto produkcji rolnej w 1978 roku
rzeczywicie zwikszya si dwukrotnie w porwnaniu do roku 1952, ale jednoczenie
liczba ludnoci wzrosa z 574 do 959 milionw, a niewielki wzrost produkcji na jednego
mieszkaca naleao w duym stopniu uzna za sukces piknych lat pidziesitych. Je
li chodzi o wikszo produkcji, trzeba byo poczeka przynajmniej do 1965 roku
(1968-1969 w Henanie"5), aby osign poziom z roku 1957 (warto brutto). Wydaj
no produkcji rolnej poniosa nawet wikszy uszczerbek: marnotrawstwo i niewyobra
alny cynizm Wielkiego Skoku spowodoway jej spadek o okoo jedn czwart i dopie
ro w 1983 roku wrcia do poziomu z 1952 roku. Wszystkie wiadectwa z epoki "re
wolucji kulturalnej" potwierdzaj ogromn bied wsi, pozostajcej nieustannie na
granicy niedoywienia, pozbawionej jakichkolwiek rezerw (zwyka butelka oleju moga
sta si rodzinnym skarbem"'), w dodatku szok Wielkiego Skoku spowodowa ogromny
sceptycyzm ludnoci wiejskiej w stosunku do propagandy reimu. Nic wic dziwne
go, e to wanie drobne chopstwo zareagowao z entuzjazmem na liberalne reformy
R. MacFarquhar, J. K. Fairbank, "The Cambridge History of China", s. 381.

J. Becker, "Hungry Ghosts...", s. 235-254.
' J.-L. Domenach, "Aux origines...", s.154.
J. yifu Lin, , Policies of Chaos..."; Claude Aubert, "Economie et societe rurales", w: M.-C. Bergere
i in., "La Chine...", t. 2, s.166-168.
' Hua Linshan, "Les Annees rouges", Le Seuil, Paris 1987, s. 202.
Deng Xiaopinga, bdc caym sercem i dusz za przywrceniem w Chinach gospodarki

rynkowej, dokadnie w dwadziecia lat po zaoeniu komun ludowych.
Ale klska z lat 1959-1961, "wielki sekret" reimu, do ktrego odkrycia przyloylo
rk wielu odwiedzajcych Chiny obcokrajowcw, nigdy nie zostaa za tak uznana.
Liu posun si do daleko, przyznajc w styczniu 1962 przed ograniczonym audyto
rium na konferencji kadry partyjnej, e "gd by w 70% rezultatem ludzkich b
dw". Nie mona ju byo pj dalej, nie mieszajc w to bezporednio Mao. Nawet
po jego mierci i wydaniu w 1981 roku "ostatecznego wyroku" KPCh na jej byego
przewodniczcego, Wielki Skok wymyka si wszelkim oskareniom, przynajmniej na
forum publicznym.
LAOGA - UKRYTY GUAG
Szafy chiskiego komunizmu s pene szkieletw, a najbardziej niezwyky w tym

wszystkim jest bez wtpienia fakt, e tak dugo udawao si to ukry przed wiatem. Ol
brzymia komora chodnicza, jak stanowi archipelag obozw koncentracyjnych, po
twierdza tylko regul. O archipelagu tym, obwarowanym tysicami wielkich obozw
pracy (zob. mapa) i mnstwem wizie i aresztw, rzadko mona napotka jakiekolwiek wzmianki w
opracowaniach powiconych ChRL, nawet bardzo dokadnych i sto
sunkowo nowych. Oczywicie aparat przemocy wietnie si zakamuflowal: nie skazywa
no ju na "wizienie" czy na "roboty" (za bardzo by to przypominao dawny reim), ale
na "napraw" albo na "reedukacj" przez prac. Gwne miejsca internowania do
sprytnie ukryto pod nazwami fikcyjnych zakadw przemysowych: na przykad "far
biarnia przemysowa w Jingzhou" (jedyna nazwa, jaka figuruje na bramie) to w rzeczy
wistoci wizienie nr 3 prowincji Hubei, a za "ferm herbaty w Yingde" kryje si jed
nostka reedukacji przez prac nr 7 prowincji Guangdong"y. Nawet rodziny, piszc listy
do winiw, podaj tylko adres anonimowej skrzynki pocztowej. W czasie dyktatury
maoistowskiej z zasady zabronione byy wszelkie wizyty podczas trwania okresu in
struktau, przekraczajcego z reguy rok. Bliskich nie zawsze informowano o miejscu
pobytu uwizionego czy nawet o jego mierci, zwaszcza w okresie "rewolucji kultural
nej", a take o wiele pniej - dzieci byego przewodniczcego republiki Liu Shaoqi,
przetrzymywanego w wizieniu, ktrego nazwy nie znay, dowiedziay si o jego mierci
(listopad 1969) w sierpniu 1972 roku, dopiero wtedy zreszt pozwolono im odwiedzi
matk, uwizion podobnie jak m w sierpniu 1967 roku'z". W czasie rzadkich prze
mieszcze winiowie musieli stawa si "niewidoczni dla wiata". Przyzwyczajeni do
pochylania gw, gdy tylko przebywali poza cel, i do milczenia, otrzymywali dziwny
rozkaz na dworcu: "Zachowujcie si w pocigu jak najbardziej normalnie. Zabronione
jest, powtarzam, zabronione, pochylanie gowy. Jeli ktokolwiek zechce pj do toale
ty, ma da znak stranikowi: zamknita pi i wysunity kciuk. Mona pali i rozma
wia. adnych gupstw. Strae maj rozkaz strzela"'z'.
J. Becker, "Hungry Ghosts...", s. 243.

Harry Wu, "Laogai: le goulag chinois", Ed. Dagorno, Paris 1966 (oryg. wyd. ang.1992), s. 28,198.
'" Yan Jiaqi, Gao Gao, "Turbulent Decade: A History of the Cultural Revolution", University of Ha
waii Press, Honolulu 1996 (oryg. wyd. wjzyku chiskim l9Xfi), s. lfi4.
'' J. Pasqualini, "Prisonnier de Mao...", s.182.
strony 466 i 467zajmuje
Mapa wg opracowania: J.-L. Domenach,
"Chine: I'archipel oublie", Fayard, Paris 1992
wiadectwa byych winiw byy przez dugi czas bardzo nieliczne: po pierwsze,
w czasach Mao wyjcie na wolno, niezwykle trudne, zdarzao si rzadko; po drugie,
uwolniona osoba musiaa pod grob ponownego zatrzymania przyrzec milczenie na
temat swoich przej w wizieniu. Dlatego to wanie obcokrajowcy, stanowicy nie
wielk cz uwizionych, dostarczyli wikszoci przekazw, ktre do dzi stanowi
podstaw naszych informacji: chronieni przez swoje rzdy, czsto uchodzili z yciem.
Niektrym powierzono misj zawiadczenia o cierpieniach armii cieni, w jakiej na krt
ko si znaleli. Tak byo w przypadku Jeana Pasqualini (jego chiskie imi brzmiao
Bao Ruowang). Jeden z towarzyszy niewoli wytumaczy mu, dlaczego wspwiniowie
tak dbali o jego zdrowie i bezpieczestwo:
aden z tych ludzi... mona powiedzie, e nikt, wczajc mnie samego, nigdy nie wyjdzie na wol
no. Kontrakt na cae ycie. Ty jeden jeste w innej sytuacji, Bao. Moliwe, e pewnego dnia prze
kroczysz gwn bram. To moe uda si cudzoziemcowi, ale nie nam. Ty jeden, jeli wyjdziesz
bdziesz mg o tym opowiedzie. Dlatego tak nam zaley, aby przey, Bao. [...] tak dugo, jak
bdziesz tutaj, bdziesz y. Mog ci to przyrzec. A jeli zostaniesz przeniesiony do innego obozu,
znajdziesz tam innych winiw mylcych tak jak my. Jeste cennym bagaem, mj stary!"
NAJBARDZIEJ PRZELUDNIONY SYSTEM WIZIENNY WSZECH CZASW
Laogai, czyli nigdzie... W tej czarnej dziurze promieniste soce maoizmu kryje
dziesitki milionw ludzi (50 milionw ogem a do poowy lat osiemdziesitych, we
dug Harry'ego Wu liczba ta wyraa tylko rzd wielkoci). Wielu z nich umiera. Jeli
porwnamy dwie przyblione oceny JeanLuc Domenacha (rednio 10 milionw uwi
zionych w cigu roku - czyli 1 do 2% ludnoci Chin, zalenie od okresu; 5% umieral
noci rocznie), to stwierdzimy, e okoo 20 milionw Chiczykw zmaro w niewoli,
w tym okoo 4 miliony w okresie godu spowodowanego Wielkim Skokiem w latach
1959-1962 (do "normalnych" racji ywnociowych, i tak ju minimalnych, wrcono do
piero w 1964 roku''). Niezwyke wiadectwo Jeana Pasqualini i ostatnie badania (Wu
i Domenacha) zbliaj nas ju do caociowego obrazu jednego z najmniej znanych
spord trzech wielkich systemw koncentracyjnych naszego stulecia.
Systemu wielkiego, trwajcego dugo (w kadym razie a do 1978 roku, czyli pierw
szej wielkiej fali liberalizmu"5) i bardzo zrnicowanego. Zrnicowani byli winio
wie: 80% "politycznych" okoo 1955 roku (ale liczne wykroczenia wobec prawa po
wszechnego mogy zosta przekwalifikowane na przestpstwa polityczne, co zwikszao
wymiar kary), poowa na pocztku nastpnego dziesiciolecia i prawie dwie trzecie wy
rokw na mocy prawa powszechnego okoo 1971 roku'" - ukazuje to powszechn nie
ch do reimu i nawrt przestpczoci w atmosferze niestabilnoci politycznej. Rno
rodne byy formy odosobnienia: orodki "prewencyjne", wizienia (w tym kilka
specjalnie przeznaczonych dla obalonych przywdcw), laogaie i ich "lejsze" odpo
wiedniki - laojiao i jiuye. Areszty stanowi przedsionek penitencjarnego pieka, w mia
Tame, s. 262.
' H. Wu "Laogai..." s. 3R.
'' J.-L. Domenach, "Chine...", s. 242; J. Pasqualini, "Prisonnier de Mao...", s. 318.
:J.-L. Domenach, "Chine...", s. 489, 512.
Tame, s. 512.
' Na ten temat zob. H. Wu, "Laogai...", s. 23-39; J.-L. Domenach, "Chine...", s.139-226.
stach jest ich okoo 2500, a podejrzani poddawani s w nich ledztwu, ktre czasem
moe trwa nawet do dziesiciu lat; czsto odsiaduje si tam rwnie wyroki krtsze
ni dwa lata. Wizienia, w ktrych przebywa zaledwie 13% skazanych, a jest ich przy
najmniej tysic - podlegaj bezporednio wadzom centralnym. Odgrywaj one funkcj
odpowiadajc tej, jak peni nasze oddziay o zaostrzonym reimie. Pod wzmocnion
kontrol trzyma si tam ludzi z najwyszymi wyrokami (w szczeglnoci winiw z wy
rokiem mierci z zawieszeniem na dwa lata - specyfika chiskiego prawa, ktra w wik
szoci wypadkw koczy si uaskawieniem za "szczer popraw") i winiw specjal
nego znaczenia (wysocy funkcjonariusze, obcokrajowcy, duchowni, dysydenci, szpiedzy
itd.). Warunki bytowe w tych wizieniach s rne, czasem bywaj nawet cakiem zno
ne (na przykad wizienie nr 1 w Pekinie, gdzie mona naje si do syta, gdzie sypia
si na matach, a nie na deskach - "marzenie" przyjedajcych z innych miejsc odosob
nienia - jest wzorcowym orodkiem, po ktrym oprowadza si nawet zagranicznych
goci), ale wyjtkowo surowa dyscyplina, cika, przymusowa praca w fabrykach, inten
sywno ideologicznego prania mzgw sprawiaj, e winiowie pragn przeniesienia
na "powietrze", do obozw pracy, idealizowanych w ich wyobrani.
Ogromne rzesze winiw przebywaj wic w rozlegych obozach pracy, z ktrych
najwiksze i najbardziej zaludnione usytuowane s na ppustynnych terenach pnoc
nej Mandurii, Mongolii Wewntrznej, Tybetu i Xinjiangu, a zwaszcza w Qinghai,
prawdziwej "prowincji karnej"'y - jest to co w rodzaju chiskiej Koymy, o klimacie
przeraajco upalnym latem i bardzo cikich zimach. Umiejscowiony tam obz nr 2
jest prawdopodobnie najwikszy w Chinach, odbywa w nim kar co najmniej 50 tysicy
osb'3". Obozy w oddalonych rejonach zachodnich i pnocno-wschodnich maj opini
bardzo cikich, ale oglnie biorc, rytm pracy jest znacznie bardziej wyczerpujcy
w koloniach karnych przy fabrykach na terenach miejskich ni w wielkich karnych go
spodarstwach pastwowych. Winiowie, podlegli w zasadzie administracji miejskiej
i administracji prowincji (Szanghaj ma swoj sie obozw rozrzuconych po wielu pro
wincjach), pochodz na og z tych samych regionw; nie spotyka si na przykad Tybe
taczykw w Chinach wschodnich. W odrnieniu od ZSRR obozy maj lokaln lub
regionaln strategi ekonomiczn i okazyjnie tylko uczestnicz w akcjach na skal kra
jow, takich jak na przykad "kolej przyjani" prowadzca do Kirgizji, ktrej ukocze
nie opniono o 30 lat z powodu zerwania stosunkw sowieckochiskich...
Obozowa spoeczno dzielona bya na trzy grupy o rnym statusie. Najwiksz
i sta grup stanowili w czasach Mao niewolnicy laogaiw (co odpowiada "naprawie '
przez prac"). Skazani na rednie i dugie wyroki i zorganizowani na sposb wojskowy
w oddziay, bataliony, kompanie itd., stracili oni prawa obywatelskie, nie otrzymuj
adnego wynagrodzenia i rzadko tylko mog przyjmowa odwiedziny. W tych samych
obozach, a rzadziej w orodkach specjalnych, spotyka si rwnie osoby skazane na
"reedukacj przez prac", czyli laojiao. Chodzi tu o form aresztu administracyjnego,
stworzon w sierpniu 1957 roku, w szczytowej fazie kampanii "przeciw prawicowcom",
sankcjonujc w pewien sposb praktyk paralegalnych aresztowa przeprowadzanych
przez bezpiek. Aresztowani nie maj wyrokw (a wic i ustalonej dugoci kary), nie
' J. pasqualini, "Prisonnier de Mao...", s.104.

'" J.-L. Domenach, "Chine...", s. 541.
H. Wu, "Laogai...", s. 30.
' Harry Wu woli nazywa to "odnow".
trac praw obywatelskich (ale w obozach nie ma lokali wyborczych...) i otrzymuj nie
wielk pensj (wiksz jej cz pobiera si na ich utrzymanie). Zarzucane im wykro
czenia s raczej niewielkie, a ich pobyt w laojiao nie przekracza zazwyczaj kilku lat,
cho daje im si wyranie do zrozumienia, e wiele zaley od ich postawy. Dyscyplina,
warunki bytowe i warunki pracy s podobne do panujcych w laogaiach, a jednymi
i drugimi zarzdza bezpieka.
Do nieco bardziej "uprzywilejowanych" nale "przymusowo zatrudnieni specjali
ci" zjiuy, czasami nazywani "wolnymi pracownikami". Ta wolno jest jednak ograni
czona, poniewa nie maj oni prawa opuszczania miejsca pracy - najczciej obozu
chyba e na jedn lub dwie przepustki w cigu roku. S lepiej traktowani, troch lepiej
opacani ni w laojiao, wolno im sprowadzi rodzin lub zawrze maestwo, ale yj
w warunkach pwiziennych. Chodzi tu w istocie o "komory dekompresyjne" obozw,
gdzie umieszcza si "uwolnionych", czsto do koca ich dni - wjiuy umieszczano a
do lat szedziesitych 95% winiw opuszczajcych laogaie, jeszcze na pocztku lat
osiemdziesitych 50%, oraz 20 do 30% byych winiw laojiao". Odcici od swego
rodowiska, pozbawieni zatrudnienia i prawa zamieszkiwania w miecie, najczciej
rozwiedzeni (wadze czsto namawiay ony do opuszczenia "kryminalisty"), podejrza
ni do koca swoich dni, poniewa raz ju popenili bd, a co najsmutniejsze, czsto nie
majcy ju dokd i, z rezygnacj akceptuj swoje pooenie. Pozbawieni nadziei na
przyszo, budz lito nawet w winiach laogaiw:
Wolni pracownicy, ktrych spotykalimy, tworzyli smtn grup. Mona by powiedzie, e byli re
zydentami w wizieniach. byli ospali, wymczeni i brudni. Najwyraniej nic ju nie miao dla nich
znaczenia i w pewnym sensie mieli racj. byli bez przerwy godni, musieli sucha stranikw i za
mykano ich na noc tak samo jak innych. Jedyn rnic, jaka istniaa midzy nami, byo to, e mie
li prawo odwiedza rodziny. Nic si poza tym dla nich nie liczyo. Oczywicie, otrzymywali rwnie
wynagrodzenie, ale musieli wyda je na ywno i ubrania, ktrych nie dostawali ju w prezencie
od pastwa. Tych wolnych pracownikw nie obchodzio zupenie, co mogo ich czeka"'.
Za czasw Mao kady wyrok by w zasadzie kar na cae ycie.
W POSZUKIWANIU NOWEGO CZOWIEKA"
Uwizienie na czas nieokrelony stanowi fundamentalne zaprzeczenie okrzyczane

go projektu systemu karnego: resocjalizacji zatrzymanego i przeksztacenia go w "no
wego czowieka". W rezultacie - pisze JeanLuc Domenach - system gosi wszem
i wobec, e "uwizienie nie jest kar, ale okazj dla kryminalisty, aby si zrehabilito
wa". Wewntrzna instrukcja bezpieki precyzowaa, jak powinien przebiega proces
resocjalizacji:
Nie mona podda si osdowi prawa, jeli najpierw nie uzna si swojej winy. Zaakceptowanie
wasnych przewinie jest koniecznym wstpem, a podporzdkowanie si woli prawa jest poczt
kiem odnowy. Przyznanie si i podporzdkowanie to pierwsze nauki, jakie naley wpoi winio
wi i mie je w pamici w czasie caego procesu resocjalizacji.
H. Wu, "Laogai...", s.142-143.

' J. Pasqualini, "Prisonnier de Mao...", s. 2H2.
' J.-L. Domenach, "Chine...", 5.162.
Gdy tylko nastpi cakowite zerwanie z przeszoci, mona zacz wpaja mu

suszne idee":
Aby naprowadzi przekonania polityczne przestpcy na waciwe tory, konieczne jest ustanowie
nie czterech podstawowych zasad edukacyjnych. S nimi: marksizm-leninizm, wiara w maoizm
i socjalizm, partia komunistyczna i demokratyczna dyktatura ludu'35,
W efekcie orodki karne byy przede wszystkim miejscem nauki dla "zych", kopo
tliwych i troch opnionych w rozwoju uczniw, za jakich ich uwaano. "Witamyna
szych nowych kolegw uczniw!"- taki transparent powita Pasqualiniego w obozie
pracy'36. Nauka na pewno nie jest tu pustym sowem: w czasie caego procesu odnowy
przeznaczano na ni co najmniej dwie godziny dziennie, w celi, wieczorem po kolacji,
jeli jednak "postpy" winiw byy niezadowalajce, moga ona trwa cae dnie, tygo
dnie, a nawet miesic, podobnie jak w czasie kampanii politycznych.
W wielu przypadkach okres "nauki non stop", trwajcy od pitnastu dni do trzech
miesicy, stanowi sta integracyjny w wiecie wiziennym'3'. Seanse odbyway si we
dug sztywnego rytuau: cakowicie zabronione byo chodzenie, podnoszenie si z miej
sca (nawet aby zmieni pozycj, w jakiej si siedziao, naleao prosi o pozwolenie),
rozmawianie... i spanie (nieustanna pokusa, zwaszcza po dniu cikiej pracy). Pasqua
lini, wychowany w tradycji katolickiej, by zaskoczony tym, e odnalaz tu medytacje,
spowied i skruch wyrosle na praktykach marksistowsko-leninowskich - rnic sta
nowi przymusowy i zbiorowy charakter tych aktw: nie chodzio w nich o odnowienie
wizi z Bogiem, ale stopienie jednostek w jedn, cakowicie podleg partii mas. Aby
urozmaici przyjemnoci, seanse oparte na spowiedzi (koniecznie bardzo szczego
wej) jednego z winiw przeplatano lektur "Dziennika Ludowego" (w czasie "rewo
lucji kulturalnej" byy to Dziea" Mao, a tomik cytatw z nich naleao stale nosi
przy sobie) lub "dyskusj" nad wydarzeniami, ktre uznano za materia dajcy dobry
przykad.
Mocz i dialektyka
Pewnego zimnego i wietrznego wieczoru, w godzinie nauki, opuciem cel,

aby oprni pcherz. Kiedy poczuem na twarzy mrony pnocno-zachodni
wiatr, przesza mi nagle ochota na przebiegnicie dwustu metrw dzielcych
mnie od wychodka. Podszedlem wic do magazynw i zaatwilem potrzeb pod
murem. W kocu, mylaem, nikt mnie po ciemku nie zobaczy.
Mylilem si. Ledwie skoczylem, dostaem gwatownego kopniaka w tylek.
Kiedy si odwrcilem, trudno mi byo odrni sylwetk, ale po gosie poznaem
stranika.
- Nie znasz regulaminu dotyczcego higieny? - spyta. - Kim jeste?
5 Cyt. za: H. Wu, "Laogai...", s. 49, 55.

6 J. Pasqualini, "Prisonnier de Mao...", s. 208.
'3' H. Wu, "Laogai...", s. 50.
Podaem mu swoje nazwisko, a lekcji, jaka po tym nastpia, nigdy nie zapo
mn [...].
- Przyznaj, e nie powinienem tego robi, straniku, ale ja tylko naruszyem
regulamin wizienny, a ty pogwacie prawo. Czonkowie wadz nie maj prawa
bi winiw. Przemoc fizyczna jest zabroniona.
Nastpia chwila ciszy, w czasie ktrej stranik myla, a ja oczekiwaem naj
gorszego.
- To prawda, co mwisz, Bao - powiedzia spokojnym, wywaonym tonem.-
Jeli przyznam si do popenienia bdu i podejm t spraw w czasie nastpne
go seansu samokrytyki [dla stranikw) - czy pjdziesz do swojej celi i napiszesz
mi pene "wyznanie"?
Byem zaskoczony jego reakcj. I poruszony, poniewa pierwszy raz miaem
do czynienia ze stranikiem, ktry przyznawa si do winy wobec winia! [...)
- Tak, straniku. Oczywicie, e to zrobi.
[...] Poszedem do siebie i zaczem przygotowywa moje "wyznanie". W cza
sie cotygodniowego egzaminu sumienia, kilka dni pniej, przeczytaem je na
gos, aby kady w celi mg usysze.
- To, co zrobiem, na pierwszy rzut oka moe si wyda niezbyt cikim prze
winieniem - dodaem, zakoczywszy czytanie - ale jeli przyjrze si temu z bli
ska, mj czyn wyranie pokazuje, e nie szanuj nauki wadz i e sprzeciwiam si
reformie. Zaatwiajc si w miejscu niedozwolonym, daem w zakamuflowany
sposb uj mojej wciekoci. By to akt nikczemny. To tak jakbym naplu
w twarz wadzy, mylc, e nikt mnie nie widzi. Mog tylko prosi, aby ukarano
mnie tak surowo, jak to tylko moliwe.
Wyznanie wysane zostao do stranika Yanga, a ja czekaem. Przygotowywa
em si ju, zbierajc ca odwag, do nowego pobytu w karcerze. Dwa wieczory
pniej Yang wszed do naszej celi z werdyktem.
- Kilka dni temu - powiedzia - jeden z was, uwaajc, e jest ponad prawem,
popeni powane wykroczenie [...] Tym razem wybaczamy, ale nie sdcie, e
oznacza to, i ujdzie wam to na sucho za kadym razem, kiedy napiszecie list
z przeprosinami.
(Jean Pasqualini, "Prisonnier de Mao: sept ans dans un

camp de travail en Chine", Gallimard, Paris 1975, s. 267-269).
Cel by zawsze ten sam; sprawi, by czowiek wyzby si swej osobowoci. Starosta
celi, rwnie wizie, najczciej byy czonek KPCh, odgrywa tu zasadnicz rol:
Wciga nas nieustannie do dyskusji w grupach lub w opowiadanie historii zawierajcych zasady
moralne i przykad godny naladowania. Wszelkie inne tematy, jakie mogy pochania nasze
umysy - rodzina, jedzenie, sport, rozrywki i oczywicie seks - byy stanowczo zabronione. "Dla
rzdu musimy uczy si wsplnie i nawzajem si obserwowa", tak brzmiaa dewiza i bya ona
wypisana wszdzie w wizieniul3s.
J. pasqualini, "Prisonnier de Mao...", s. 51-52.

Naley si oczyci, przyznajc, e le si postpowao, poniewa byo si zym czo

wiekiem. "Niezalenie od kategorii, do jakiej nas zaliczono, wszyscy popenilimy prze
stpstwa, bo mielimy ze myli" - zapewnia starosta. A jeli tak si dziao, to na sku
tek zaraenia si kapitalistycznymi, imperialistycznymi i reakcyjnymi ideami. W spoe
czestwie, gdzie wszystko byo upolitycznione, wszelkie przewiny w ostatecznym
rozrachunku sprowadzay si do polityki.
Rozwizanie byo proste: zmieni idee, a poniewa w Chinach rytua idzie nieod
cznie w parze z uczuciami, zaakceptowa form, z ktrej czowiek wyjdzie przeisto
czony w jeszcze jednego rewolucjonist w niebieskim mundurku, takiego jak bohater
Lei Feng, onierz bez wasnego mzgu, dumny z tego, e jest bezmylnym trybikiem
sucym Sprawie, ktry mia szczcie zgin na posterunku. Na pocztku lat sze
dziesitych marszaek Lin Biao uczyni z niego wzr do naladowania. "Wizie szybko
uczy si mwi niezobowizujcymi sloganami. Niebezpieczestwo tkwi oczywicie
w tym, e moe zacz myle wycznie sloganami. Wikszo wpada w t puapk"'4".
Opisane przez niektrych obcokrajowcw z Zachodu "pranie mzgu" nie ma w so
bie nic subtelnego, to po prostu brutalne narzucenie wulgarnej ideologii, ktra tym a
twiej znajduje odpowied na wszystko, im bardziej jest prostacka. Chodzi gwnie o to,
aby nie pozostawi winiowi najmniejszej okazji do samodzielnej wypowiedzi. Metody
s rnorodne. Do najbardziej oryginalnych nale: nieustanne utrzymywanie niedoy
wienia, ktre osabia opr i ogranicza ycie wewntrzne, oraz cige wpajanie ortodok
syjnej ideologii, w sytuacji gdy nie ma si ani czasu wolnego (nauka, praca, codzienne
obowizki), ani prywatnoci (przeludnione cele, wiato zapalone przez ca noc, bar
dzo niewiele dozwolonych rzeczy osobistych), ani oczywicie najmniejszej swobody wy
raania wasnego punktu widzenia - wszelkie wtrcenia do dyskusji, zreszt obowiz
kowe, s szczegowo notowane i doczane do akt personalnych. Drogo kosztowao
Jeana Pasqualiniego okazanie w 1959 roku lekkiego braku entuzjazmu na wie
o wkroczeniu wojsk chiskich do Tybetu. Inn oryginalnoci systemu, podnoszc je
go skuteczno, byo przydzielanie winiom duej czci pracy ideologicznej. Przesu
chiwano si nawzajem, oceniano rezultaty pracy kolegw (z czym czya si wielko
racji ywnociowych), wypowiadano si na temat "postpw" w resocjalizacji osb, kt
re miay zosta zwolnione, a zwaszcza krytykowano towarzyszy z celi, aby skoni ich
do penej samokrytyki i tym samym udowodni swoje wasne postpy"'.
Inne metody wywierania presji byy bardziej klasyczne. Marchewk bya obietnica
wyrozumiaoci w zamian za przyznanie si do wszystkich "zbrodni", za przykadne za
chowanie, za aktywne uczestnictwo w "resocjalizacji" wspwiniw oraz za donosy na
wsplnikw" lub niepokornych towarzyszy z celi (to zasadniczy test szczeroci w refor
mie - "denuncjowanie innych to doskonaa pokuta"). W biurze przesucha wisia
transparent z napisem: "Wyrozumiao wobec tych, ktrzy przyznaj si do zbrodni,
surowo wobec tych, ktrzy stawiaj opr; odkupienie dla tych, ktrzy si zasu,na
groda dla tych, ktrzy zdobd wielkie zasugi". Wielu skazanych na cikie wizienie,
majc nadziej na skrcenie kary o kilka lat, stawao si gorliwymi propagandystami.
Problem polega na tym (Pasqualini daje kilka przykadw), e nic nie otrzymywali
Tame, s. 33.
Tame, s. 53.
Tame, s. 55-59,117-120, 263.
474 KOMUNIZM W IZ)I - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
w zamian: albo ich "dobre sprawowanie" nie byo w stanie wymaza cikich win, albo
- poniewa najczciej wyroki ogaszano tylko ustnie, i to pod nieobecno oskarone
go - mimo "skrcenia" dugo kary pozostawaa nie zmieniona. Jeden ze starych
winiw w ten sposb opisuje te machinacje:
Komunici nie czuj si w obowizku dotrzymywa obietnic danych swoim wrogom. Aby osign cel,
gotowi s sign po wszelkie dostpne metody oraz uy kamstw i podstpw, jeli
tylko mog okaza si przydatne - w tym, ma si rozumie, szantau i obietnic. [...) I pamitaj
o jednym: komunici nie maj krzty szacunku dla tych, ktrzy zmieniaj front"z.
Kij, niestety, mia jednak wiksze zastosowanie ni marchewka. Przeduenie kary

nie naleao do wyjtkw: ten, kto nie chcia si przyzna, kto odmawia wydania kole
gw ("ukrywanie informacji przed wadz jest przestpstwem podlegajcym karze"),
kto gosi heretyckie opinie, kto nie akceptujc werdyktu, przeciwstawia si "woli mas"
- otrzymywa nowy, ciki wyrok. W ten sposb od piciu lat mona byo doj do do
ywocia. Poza tym sami winiowie wyrzdzali sobie nawzajem krzywd. Poniewa "ka
riera" starosty celi zaleaa od jego "owieczek", z zapaem przeladowa najbardziej
opornych, z pomoc innych oportunistw. Wyszym stopniem by "test" (pobicie przez
innych winiw) lub "walka": nic spontanicznego, gdy ofiar wybieraa dyrekcja;
miejsce (cela lub dziedziniec), moment i intensywno byy z gry ustalone - ale atmo
sfera (przynajmniej zabjstwa) przypominaa pogromy wieniakw z czasw reformy
rolnej :
Nasz ofiar by wizie okoo czterdziestki, oskarony o skadanie faszywych "wyzna". "To
zatwardziay kontrrewolucjonista" - wrzeszcza stranik przez kartonow tub. [...] Za kadym
razem, kiedy nieszcznik podnosi gow, eby cokolwiek powiedzie - niezalenie od tego, czy
bya to prawda, czy kamstwo, nie interesowao to nas - zaguszalimy go chrem wyzwisk:
"Kamca!", "Haba ludzkoci!" albo nawet "Szmata!" [...]. Trwao to trzy godziny, a z kad
upywajc minut stawalimy si coraz godniejsi, coraz bardziej doskwierao nam zimno i robi
limy si coraz bardziej li. Myl, e bylimy gotowi rozerwa go na strzpy, byleby tylko dosta
to, na czym nam zaleao. Pniej, kiedy miaem czas si nad tym zastanowi, zdaem sobie
spraw, e jednoczenie drczylimy w ten sposb samych siebie, przygotowujc si psychicznie
do ulegoci wobec wadzy, z pasj i niezalenie od tego, czy czowiek, ktrego atakowalimy, za
suy sobie na to, czy nie"'.
Zrozumiae jest, e w takich warunkach przewaajca wikszo winiw wykazy

waa po jakim czasie wszelkie zewntrzne objawy ulegoci. Specyfika chiskiej osobo
woci jest tu drugorzdna; oglnie rzecz biorc, traktowani bardziej nieludzko jecy
z okresu wojny francuskiej z Viet Minhem w obliczu tej samej polityki resocjalizacji za
chowywali si identycznie"5. Skuteczno resocjalizacji polegaa na zgranym poczeniu
dwch poraajcych metod presji psychologicznej: radykalnej infantylizacji, gdzie par
tia i administracja zastpoway matk i ojca, uczc winiw od nowa mwi, chodzi
(z opuszczon gow, kierujc si gosem stranika), kontrolowa apetyt, higien itd.,
oraz absolutnego uzalenienia i cakowitego stopienia si z grup obserwujc kady
Tame, s. 77, 38, 315-316 (w kolejnoci cytatw).

Tame, s.150.
Tame, s. 86.
' Albert Stihle, "Le Pretre et le Commissaire", Grasset, Paris 1971
gest i sowo, stanowic rodzin zastpcz, w sytuacji gdy kontakty z prawdziw rodzi
n byy praktycznie uniemoliwione, bo ony winiw nakaniano do rozwodw,
a dzieci do wyparcia si ojcw.
Jak gboka bya w takim razie resocjalizacja? Mwienie sloganami, reagowanie jak
automat prowadzio do cakowitego ukorzenia si i "psychicznego samobjstwa", ale
byo te obron przed wrogiem i szans na przeycie. Mylenie, e bdzie mona za
chowa swoje "ja" i bawi si w podwjn osobowo, byo zbyt optymistyczne. Alena
wet ten, komu w kocu udao si nie znienawidzi "wielkiego brata", funkcjonowa
bardziej w ramach rozsdku ni prawdziwych przekona. Pasqualini moe z ca pew
noci powiedzie, i w 1961 roku jego "resocjalizacja bya tak udana, e szczerze wie
rzy w to, co mwili mu stranicy". Dodaje jednak natychmiast: "Wiedziaem te do
brze, e byo w moim interesie zachowywa si moliwie najbardziej zgodnie z przepi
sami". Kontrdowodem jest ultramaoistowskie zachowanie starosty celi: aby udowodni
swoj gorliwo i wierno wobec reimu, nakaza wyjcie do pracy wtedy, kiedy tempe
ratura spada pitnacie stopni poniej zera; w tym celu naleao wsta wczeniej ni
zwykle. Stranik przerwa to "kazanie", oceniajc je jako "cakowicie nieortodoksyjne"
i winiowie odetchnli z ulg"'. Jak wszyscy Chiczycy, uwierzyli mu, a przede wszyst
kim chcieli unikn kopotw.
Odrzuci wasn osobowo
Winiowi nie potrzeba wiele czasu, aby straci ca pewno siebie. Policja
Mao Zedonga latami udoskonaaa metody przesucha i osigna w tym taki
stopie wyrafinowania, e nie radzibym nikomu, Chiczykowi czy nie, przeciw
stawia si im. Ich celem nie jest nawet wymuszenie przyznania si do rzeko
mych przestpstw, ale stwierdzenia, e ycie, jakie si do tej pory wiodo, byo
pene zepsucia, win i godne potpienia, poniewa nie odpowiadao ich wasnej,
policyjnej wizji ycia. Podstaw ich sukcesu byo doprowadzenie winia do roz
paczy i ugruntowanie w nim poczucia, e jest cakowicie, wiecznie i beznadziej
nie zdany na ask i nieask stranikw. Nie ma on adnej moliwoci obrony,
poniewa aresztowanie jest bezdyskusyjnym i absolutnym dowodem winy.
(W cigu wszystkich lat, jakie spdziem w wizieniu, tylko raz spotkaem czo
wieka, ktry zosta zatrzymany przez pomyk, poniewa nosi to samo nazwisko
co osoba poszukiwana. Po kilku miesicach przyzna si do wszystkich win po
penionych przez tamtego. Kiedy odkryto pomyk, wadze wizienia miay wiel
kie trudnoci, aby namwi go do powrotu do domu. Czu si zbyt winny). Wi
zie nie ma prawa do adnego procesu, jedynie do dobrze zainscenizowanej
ceremonii, ktra trwa okoo p godziny; nie ma prawa do konsultacji z adwoka
tem ani do apelacji w zachodnim znaczeniu tego sowa.

camp de travail en Chine", Gallimard, Paris 1975, s. 41).
IAh J,-L. Domenach, "Chine...", s.17ll.

J, Pasqualini, "Prisonnier de Mao...", s. 232, 243 (w kolejnoci cytatw).
PRZESTPCA, NA PEWNO PRZESTPCA
Trzeba zauway, e nigdy nie brano pod uwag moliwoci faszywego oskarenia
lub uniewinnienia. W Chinach nie zatrzymywao si czowieka, poniewa by winny, ale
by on winny, poniewa zosta zatrzymany. Oczywicie wszystkie aresztowania przepro
wadzaa policja, organ "wadzy ludowej" kierowany przez parti komunistyczn, ktrej
przewodzi Mao Zedong. Podawanie w wtpliwo susznoci aresztowania oznaczao
sprzeciw wobec linii rewolucyjnej przewodniczcego Mao i ukazanie w jeszcze bardziej
jaskrawym wietle swojej kontrrewolucyjnej natury. Wedug tego rozumowania pierw
szy lepszy stranik, jeli jego zdanie zostao podwaone, mg zakoczy dyskusj, obu
rzajc si: "Co, omielasz si przeciwstawia wadzy ludowej?!" Zaakceptowa swoje
zbrodnie, zgodzi si na wszystko - to byo jedyne moliwe wyjcie. W celi dodawano
jeszcze: "Jeste kontrrewolucjonist. Jestemy nimi wszyscy. Inaczej nie bylibymy tutajH. Wedug chorej
logiki tego sposobu mylenia funkcjonujcego w obwodzie za
mknitym, oskarony musia sam poda powody swojego aresztowania ("Powiedz nam,
dlaczego tu jeste?" - brzmiao zazwyczaj pierwsze pytanie instruktora), sporzdzi sa
memu swj akt oskarenia i okreli "zasuon" kar. Czowiek taki czu si jak mi
dzy motem i kowadem, czyli kolejnymi "wyznaniami" (gdy tylko pojawi si powa
niejszy problem, wszystko zaczynao si od nowa) - wymagay one niekiedy miesicy
pracy i liczyy setki stron relacjonujcych dziesitki lat - a przesuchaniami, ktre ci
gny si zazwyczaj dugo i mogy trwa a do trzech tysicy godzin. "Partia ma czas"
- mona byo usysze. Przesuchujcy wykorzystywali najczciej brak snu (do czego
naley doda nocne seanse resocjalizacji), grob surowych kar - w tym egzekucji - lub
przeraajce pokazywanie sal tortur bdcych regularnie w uyciu, a przedstawianych
pniej jako "muzea".
Sprzeciwi si Mao
W dniu mojego powrotu ze szpitala straniczka przyniosa mi kaamarz i piro.

- Zabieraj si do roboty, pisz "wyznanie" ! Instruktor czeka.
Wziam do rki rulon papieru, ktry dostaam od instruktora, i zauway
am, e zamiast zwykych biaych kartek, ktre dawano mi w 1966 roku, kiedy
pisaam yciorys, te miay nadruk - na pierwszej u gry bya czerwona ramka,
a w niej tytu: "Gwna dyrektywa" i cytat z Mao: "Jedyne prawo, jakie maj,
to by agodni i posuszni; nie maj prawa nic mwi ani nic robi, dopki nie
nadejdzie ich kolej". U dou kartki mona byo przeczyta: "Podpis przes
tpcy".
Na widok obraliwego sowa "przestpca" wezbraa we mnie zo i postano
wiam nie podpisywa si. Ale po chwili zastanowienia wymyliam sposb wyko
rzystania sytuacji i oddania policzka maoistom.
Tame, s. 33.
J.-L. Domenach, "Chine...", s.168.
J. Pasqualini. "Prisonnier de Mao...", s. 43-44.
Pod cytatem Mao narysowaam drug ramk, ktr rwnie nazwaam

Gwn dyrektyw" i w ktr wpisaam inny cytat Mao, co prawda nie z czer
wonej ksieczki, ale z jego referatu "O waciwym traktowaniu sprzecznoci
w tonie ludu": "Kontrrewolucjonistw naley zdawi, gdy tylko si ich wykryje;
bdy naley naprawi, gdy tylko zostan ujawnione"'5'.
Oddaam kartki straniczce, a po poudniu wezwano mnie na przesuchanie.
Z wyjtkiem wojskowego, w pokoju znajdowali si ci sami ludzie co poprzed
nio; ponure twarze, czego si spodziewaam, poniewa postanowiam przeciw
stawi si ich prawu uznania mnie winn, bo ni nie byam. Zanim mi to poleco
no, skoniam si szybko przed portretem Mao. CYtat, ktry wybra instruktor
i ktry przeczytaam na gos, brzmia nastpujco: "Przeciwko psom goczym
imperializmu i tym, ktrzy reprezentuj interesy wacicieli ziemskich i reakcyj
nej kliki Guomindangu, musimy uy naszej dyktatury i zlikwidowa ich. Jedyne
prawo, jakie maj, to by agodni i posuszni; nie maj prawa nic mwi ani ro
bi, dopki nie nadejdzie ich kolej".
Kartka papieru, ktr oddaam, leaa przed instruktorem. Kiedy usiadam,
uderzy pici w st i patrzc na mnie, krzykni:
- Co ty tu narobia? Mylisz, e to zabawa?
- Twoja postawa jest niepowana - powiedzia stary robotnik.
- Jeli nie zmienisz swojego zachowania - doda mody robotnik - nigdy std
nie wyjdziesz.
Zanim zdyam cokolwiek powiedzie, instruktor rzuci moje wyznanie na
podog, rozsypujc kartki, i wsta .
- Wracaj do celi i pisz od pocztku!
Przyszed stranik i zabra mnie.
(Nien Cheng, "Vie et mort a Shanghai", Albin Michel, Paris 1987, s. 312-314).
Przemoc fizyczn w dosownym znaczeniu tego sowa stosowano rzadko, zwaszcza

od poowy lat pidziesitych a do "rewolucji kulturalnej"; wszystko, co mogo przy
pomina tortury, bicie, a nawet zniewaanie, byo formalnie zabronione i winiowie
o tym wiedzieli. Wystarczyo jednak "przesadzi", aby da winiom niepowtarzaln
okazj do odegrania si na wadzach. W tej sytuacji uciekay si one do przemocy po
redniej, o ktrej nie mwiono: tolerowano "testy" lub zamykano ludzi w straszliwych
karcerach, nie dogrzanych i rzadko wietrzonych, czasem tak maych, e nie mona si
byo nawet wycign, a dodatkowa kara, skrpowanie rk z tyu, uniemoliwiaa posi
ki i utrzymanie higieny. Wizie, doprowadzony do stanu kompletnego upodlenia, wy
godzony, zazwyczaj umiera, jeli kara przeduaa si do ponad omiu dni. Krpowa
nie rk z tyu za pomoc bardzo ciasnych kajdanek byo najczciej praktykowanym
rodzajem "quasitortury": bl stawa si szybko nie do wytrzymania, rce puchy i two
rzyy si rany:
5 Mao Tsetung, "O waciwym traktowaniu sprzecznoci w tonie ludu", Ksika i Wiedza, Warszawa
1957, s. 25. (Przyp. red.)
Zakadanie specjalnych kajdanek i zaciskanie ich na przegubach winiw byo rodzajem tortu
ry bardzo popularnej w wizieniach za czasw Mao. Zdarzao si te, e okrcano acuchy wo
k kostek winia. Czasami nawet przymocowywano kajdanki do krat w oknach w ten sposb,
by wizie nie mg ani pi, ani je, ani zaatwi potrzeby. Chodzio o zamanie morale jednost
ki przez jej ponienie. [...] Poniewa wadza ludowa utrzymywaa, i zniosa wszelkie formy tor
tur, nazywano to oficjalnie "kar" lub "perswazj"IS
Celem "nauki" byo doprowadzenie do "wyzna", ktre w rzeczywistoci nabieray
mocy dowodu, i donosw, ktre miay udowodni "szczero", a jednoczenie byy
przydatne dla aparatu policyjnego: z reguy trzy donosy rwnay si jednemu areszto
waniu w systemie tamowym... Poza kilkoma podanymi tu wyjtkami, jeli chodzi o za
manie zatrzymanego, posugiwano si dosy klasycznymi metodami policyjnymi: nale
ao sprawi, eby wizie uwika si w sprzecznoci, udawa, e wszystko ju wiado
mo, skonfrontowa jego zeznania z zeznaniami innych lub donosami. Te ostatnie,
zdobyte pod przymusem lub skadane z wasnej woli (skrzynki "denuncjacyjne" znajdo
way si na kadym rogu ulicy), byy tak liczne, e bardzo trudno byo utrzyma w ta
jemnicy jakikolwiek wany fragment swego ycia. Lektura listw pograjcych Pas
qualiniego spowodowaa cakowite zamanie jego oporu: "To byo przeraajce od
krycie. Wrd setek stron znajdoway si formularze donosowe wypenione przez
kolegw, przyjaci, a take tych, ktrych spotkaem tylko raz czy dwa w yciu [...) - ilu
ludzi, ktrym w peni ufaem, zdradzio mnie. Nien Cheng, uwolniona w 1973 roku
bez przyznania si do winy (rzecz wyjtkowa, zwizana prawdopodobnie z jej niezwyk
si charakteru, ale rwnie z atakami, jakich celem sta si aparat sdowopolicyjny
w okresie "rewolucji kulturalnej"), bya nastpnie przez wiele lat otoczona rodzin,
przyjacimi, uczniami, sub, i wszyscy regularnie skadali bezpiece zeznania na jej te
mat. Niektrzy nawet si do tego przyznawali: uwaali, e nie mieli wyboru5.
Na pocztku procesu "nauki" powinna powsta "prawdziwa powie" o winie,
a "wsppraca sdziego z oskaronym" miaa doprowadzi do "semantycznego obale
nia cisych faktw'. "Zbrodnia" musiaa wic mie zwizek z rzeczywistoci (wane
byo, aby tak oskaryciel, jak i oskarony przynajmniej troch w ni wierzyli, co poma
gao wcign "wsplnikw"), ale interpretacja bya paranoiczna i cakowicie dowolna.
Na przykad wzmianka o zmniejszeniu racji zboowych w Szanghaju w epoce Wielkie
go Skoku w licie wysanym za granic, uznana za przejaw radykalnej, zajadej opozycji
politycznej, stawaa si dowodem szpiegostwa - nawet jeli dane zostay opublikowane
w oficjalnej prasie i byy znane wszystkim mieszkajcym w Szanghaju obcokrajow
com'5".
Po ogoszeniu wyroku zatrzymanego wysyano do obozu pracy (ferma pastwowa,
kopalnia, fabryka). Nawet jeli "nauka", zagodzona, trwaa dalej, nawet jeli "testy"
(eby nie zardzewia) zdarzay si od czasu do czasu, najwaniejsze byo, aby utrzyma
si w pracy: w okreleniu "resocjalizacja przez prac" przynajmniej jeden z terminw
nie ma w sobie nic z teorii. Byo si ocenianym przede wszystkim wedug fizycznych
Nien Cheng, "Vic ct mort a Shanghai", Albin Michel, Paris 1987 (oryg. wyd. ang.19R6), s. 409.
' J. Pasqualini, "Prisonnier de Mao...", s. 77.
' Nien Cheng, "Vie et mort...", cz. 3.
J.-L. Domenach, "Chine...", s.170,1R5
Nien Cheng, "Vie et mort...", s. 438.
moliwoci wytrzymania dwunastu godzin nieprzerwanej pracy, tym bardziej wyczerpu

jcej, e dieta zoona z dwch mniej ni skromnych posikw dziennie bya taka sama
jak w areszcie. Marchewk tym razem by przydzia ywnociowy dla "wydajnego pra
cownika", otrzymywany za przekroczenie i tak ju zawyonych norm dla "cywili". Zin
dywidualizowane w ten sposb rezultaty oceniano zbiorczo, w skali celi lub bloku
std kolektywne wspzawodnictwo (nazwane pod koniec lat pidziesitych "wystrze
liwaniem sputnika"...), kogo ogarnie wiksze szalestwo (szesnacie, osiemnacie go
dzin harwki bez przerwy) ku najwikszej radoci wadz obozu. adnych wolnych dni,
z wyjtkiem wanych wit, kiedy i tak trzeba byo wysuchiwa nie koczcych si ka
za politycznych. Brakowao ubra: czsto nosio si latami odzie, jak miao si na
sobie w chwili aresztowania; kurtki zimowe przydzielano tylko w obozach w pnocnej
Mandurii, tej chiskiej Syberii, a regulamin przewidywa przyznanie jednego komple
tu bielizny... na rok'5'.
Bicz ywnociowy
I wreszcie bya ywno - jedyna wana rzecz, najwiksze szczcie i potna

motywacja caego systemu karnego. Miaem nieszczcie znale si w Alei Mgy
na Trawach'5" zaledwie miesic po wprowadzeniu racjonowania ywnoci jako jed
nej z oficjalnych technik przesucha. Beznadziejnie cieniutki i wodnisty kleik ku
kurydziany, twarde, mae placki wo'tou'54 i plasterek jarzyny stay si sensemna
szego ycia i przedmiotem najwikszego zainteresowania. Poniewa racjonowanie
trwao, a my chudlimy, nauczylimy si je kady ksek z niezwykym skupie
niem, tak aby trwao to moliwie jak najduej. Kryy rozpaczliwe plotki i opo
wiastki na temat obfitoci jedzenia w obozach pracy. Te informacje, jak dowie
dziaem si pniej, zostay wymylone i puszczone w obieg przez przesuchuj
cych, w celu zachcenia winiw do zezna. Po roku takiej diety gotw byem
przyzna si praktycznie do wszystkiego, bye tylko dosta troch wicej jedzenia.
Sprawa wyywienia bya obmylona w sposb godny podziwu: dawano nam
tyle tylko, abymy si utrzymali przy yciu, ale nigdy tyle, abymy mogli zapo
mnie o godzie. W czasie pitnastu miesicy, jakie spdziem w orodku prze
sucha, tylko raz jadem ry i nigdy misa. Sze miesicy po aresztowaniu mj
brzuch by paski jak deska, a stawy bolay w charakterystyczny sposb przy zwy
kym zetkniciu ciaa ze wsplnym kiem. Skra na poladkach obwisa mi jak
piersi starej kobiety. Mj wzrok si pogarsza i straciem zdolno koncentracji.
Osignem co w rodzaju rekordu braku witamin, kiedy udao mi si wreszcie
zama paznokcie u ng rkami, bez pomocy cek. Zaczy wypada mi wosy.
[...)
- ycie nie byo kiedy takie ze - powiedzia mi Loo. - Dostawalimy danie
z ryem co pitnacie dni, prawdziwy biay chleb pod koniec kadego miesica

Poetycka nazwa jednego z wielkich wizie.
'54 Chiski odpowiednik chleba, w pnocnej czci kraju bardziej nawet popularny ni ry.
i troch misa z okazji wielkich wit, takich jak Nowy Rok, Pierwszy Maja czy
Pierwszy Padziernika. Nie byo tak le.
Zmiana bya konsekwencj nastpujcych wydarze: pewnego dnia w okresie
kampanii "stu kwiatw" przyjechaa do wizienia na inspekcj delegacja ludu. Jej czonkowie byli
zaszokowani, widzc winiw jedzcych do syta. Nie mona
tolerowa - stwierdzili - eby kontrrewolucjonici, wyrzutki spoeczestwa i wro
gowie ludu yli lepiej ni wielu wieniakw. Poczwszy od listopada 1957 roku
nie byo ju ani ryu, ani misa, ani mki pszennej w czasie wit.
Jedzenie stao si nasz obsesj do tego stopnia, e w pewnym sensie zacho
wywalimy si jak szalecy. bylimy gotowi na wszystko. Stwarzao to wprost ide
alny klimat do przesucha. Kady z nas stara si trafi do obozu pracy. Ale nikt
nie mg opuci Alei Mgy na Trawach bez pisemnego uzasadnienia. Istniaa
nawet oficjalna formuka: "Prosz o pozwolenie odpokutowania moich zbrodni
w obozie pracy".
Pniej, niezalenie od tego, jak nieznone okazayby si dla nas warunki
w obozie, pierwszy lepszy stranik mg nam powiedzie, nie kamic, e znale
limy si w nim, bo sami tego chcielimy.

camp de travail en Chine", Gallimard, Paris 1975, s. 47-49).
Przydzia ywnoci wynosi rednio 12 do 15 kilogramw ziarna miesicznie (ale ra

cja winia "dekownika" moga zosta ograniczona do 9 kilogramw) - mniej ni
w cikich wizieniach francuskich za czasw restauracji lub nawet w obozach sowiec
kich, a prawie tyle samo co w obozach wietnamskich w latach 1975-1977"'. Brak wita
min i protein by ogromny, winiom prawie wcale nie dawano misa, cukru, oleju,
a warzywa i owoce jadali w znikomych ilociach - std liczne kradziee ywnoci staj
ce si pretekstem do surowych kar i "samodoywianie" (poszukiwanie maych zwierzt,
na przykad szczurw, ktre suszono, lub jadalnych rolin) na fermach. Opieka lekar
ska bya ograniczona do minimum (z wyjtkiem pewnych przypadkw dotyczcych cho
rb zakanych), a zbyt sabych, starych i zbyt zdesperowanych wysyano do prawdzi
wych obozwumieralni, gdzie godowe przydziay ywnoci szybko doprowadzay ich
do mierci. Jedyn pozytywn rzecz - w porwnaniu z aresztem - bya zagodzona
dyscyplina oraz wiksza wytrwao winia, zahartowanego ju i mniej bojaliwego,
ktry gotw by spontanicznie pogwaci regulamin za plecami stranika, jednoczenie
przestrzegajc skodyfikowanych, narzuconych form wypowiedzi i zachowa. W tym
rodowisku dao si y i mona byo oczekiwa minimum solidarnoci.
W miar jak wizie awansowa w "systemie laogaiu", wielk osobliwoci by fakt,
e nacisk na reedukacj stopniowo zanika. Ale droga, jak musia przej, przypomina
a to, przez co przeszed cay kraj: po etapie "doskonaenia" (1954-1965) laogaiw,
wito narodowe ChRL.

Ihl Chodzi raczej o kampani "przeciw prawicowcom"
' Tame, s. 213.
' J. Pasqualini, "Prisonnier de Mao...", s.1R8-191.
gdzie miliony zatrzymanych przemieniono w przykadnych uczniw, ktrzy utrzymywali

dyscyplin sami, niemal bez pomocy, i ktrzy przy okazji stali si w wizieniach dobrymi
i wiernymi komunistami, wszystko zaczynao si powoli rozsypywa, pogarsza, banali
zowa. Zbiego si to z coraz wiksz liczb modych prawnikw i z powszechn demo
ralizacj kadr, ktr spowodowaa "rewolucja kulturalna". Aparat wadzy stopniowo
popuszcza wodzy, a wrd winiw powoli zaczynay powstawa gangi. Posuszestwo
i respekt wobec hierarchii przestay od tej pory by automatyczne: wadze obozw mu
siay je wymc albo pjciem na ustpstwa, albo przemoc - a przemoc nie zawsze by
waa jednostronna. Najgorzej odbio si to na "reformie mylenia" - nauce dobrowolnej
sualczoci. Ale czy ta sprzeczno nie bya zapisana w samej idei reformy? Nawolywa
no do wzniesienia si ponad samego siebie, do poprawy, do oczyszczenia i przyczenia
si do mas proletariackich w marszu ku wietlanej przyszoci, a jednoczenie istniaa
alosna rzeczywisto - ycie spdzone w niewoli, niezalenie od wysikw, a w razie
prawdziwego uwolnienia, ostracyzm wynikajcy z niemonoci zmycia z siebie popenio
nych grzechw. Krtko mwic, idea nieustannego doskonaenia nie bya w stanie
ukry, jak surowe jest ycie spoeczestwa rzdzonego przez zy los (popeniony w nie
dobrym momencie bd, a jeszcze czciej sam fakt narodzin). Ta sama sprzeczno, nie
do zniesienia i nieludzka, przyczynia si do wybuchu spoecznego, jakim bya "rewolu
cja kulturalna", i wobec braku rozwizania doprowadzia do jej upadku.
Natychmiastowa egzekucja w laogaiu
Pomidzy nimi sta fryzjer zakuty w acuchy. Sznur na szyi, mocno przy
twierdzony do paska, nie pozwala mu unie gowy, rce mia zwizane na ple
cach. Stranicy wypchnli go na brzeg sceny tu przed nas. Sta w milczeniu, po
dobny do sptanego pokutnika, podczas gdy napicie tumu u jego stp wzrastao. Yen przygotowa mow.
- Musz oznajmi wam co okropnego. Nie jestem szczliwy, e musz to
uczyni, i nie ma naprawd z czego by dumnym. To mj obowizek i powinno
wam to suy za przestrog. To zgnie jajo, ten ndznik, ktrego przed sob wi
dzicie, zosta uwiziony na skutek afery obyczajowej: mia zwizek seksualny
z modym chopcem. Za to przestpstwo skazano go tylko na siedem lat. Pniej,
gdy pracowa w fabryce papieru, jego zachowanie byo bez przerwy ze, a kilka
razy dopuci si kradziey. Wyrok zosta podwojony. Udao nam si ustali, e
ostatnio uwidl modego, dziewitnastoletniego winia opnionego w rozwoju
psychicznym. Gdyby zdarzyo si to na wolnoci, zostaby surowo ukarany. Do
puszczajc si tego czynu tutaj, nie tylko zgrzeszy brakiem moralnoci, ale zbru
kal te dobr opini wizienia i polityk resocjalizacji przez prac. Dlatego te,
biorc pod uwag powtarzajce si zbrodnie, wydano wyrok, ktry odczyta wam
teraz przedstawiciel Trybunau Ludowego.
Czowiek w niebieskim mundurze zbliy si i odczyta ponury dokument,
przypomnienie zbrodni zakoczone decyzj Trybunau Ludowego: mier ina
tychmiastowe wykonanie wyroku.
Wszystko odbyo si tak szybko, e nie miaem nawet czasu na szok czy
strach. Zanim czowiek w niebieskim mundurze doczytal wyrok, fryzjer ju nie
y. Stranik, ktry sta za nim, wycign ogromny pistolet i rozwali mu czaszk.

Krew i mzg trysny na tych, ktrzy stali w pierwszych rzdach. Odwrciem
gow, by nie patrze na potworn sylwetk wijc si na ziemi, i zwymiotowa
em. Znowu pojawi si Yen i przemwi:
- Niech wam to posuy za przestrog. Zostaem upowaniony do przekaza
nia wam, e od tej pory nie bdzie ju adnej pobaliwoci. Od dzisiaj wszelkie
przestpstwa przeciw moralnoci bd karane w ten sam sposb. Teraz wracajcie
do waszych cel i przedyskutujcie to, co si sta o.

camp de travail en Chine", Gallimard, Paris 1975, s.197-198).
REWOLUCJA KULTURALNA TOTALITARYZM ANARCHICZNY (1966-1976)
W porwnaniu ze straszliwymi i zbyt mao znanymi okropnociami reformy rolnej

i Wielkiego Skoku liczba 400 tysicy do 1 miliona ofiar Wielkiej Proletariackiej Rewolu
cji Kulturalnej, jak podaje wikszo autorw prac na ten temat (1 do 3 milionw we
dug JeanLuc Domenacha), mogaby si wydawa niewielka. To prawda, ale jeli bar
dziej ni jakikolwiek inny epizod historii wspczesnej Chin zbulwersowaa ona cay
wiat i pozostaa w pamici ludzi, stao si tak nie tylko z powodu skrajnego radykali
zmu pewnych jej poczyna, ale te dlatego, e toczya si w miastach, e obja rodowi
ska polityczne i intelektualne i e dziao si to ju w epoce telewizji, ktrej dostarczaa
efektownych obrazw oficjalnych ceremonii, penych namaszczenia i poruszajcej arli
woci. Wreszcie, w odrnieniu od poprzednich kampanii, zaczto j oficjalnie potpia
w Chinach niemal w tym samym momencie, w ktrym dobiega koca: w dobrym tonie
byo oskaranie czerwonogwardzistw o akty przemocy, szczeglnie wobec starych kadr
i przywdcw komunistycznych. Wyranie mniej rozwodzono si nad masakrami doko
nanymi przez Chisk Armi LudowoWyzwolecz w okresie "przywracania adu".
Pierwszy paradoks "rewolucji kulturalnej" polega na tym, e nawet w momencie,
kiedy jej wybujay ekstremizm wydawa si bliszy zwycistwa ni kiedykolwiek dotd,
kiedy podjto na nowo proces rewolucyjny - ktry po oczyszczeniu w cigu zaledwie
roku niemal wszystkich orodkw wadzy wydawa si ju solidnie zinstytucjonali
zowany, pozosta a ona mimo to ruchem czstkowym, w zasadzie miejskim i opieraj
cym si niemal wycznie na modziey szkolnej. Wie dopiero podnosia si po przej
ciach Wielkiego Skoku, a konflikt z ZSRR osign punkt szczytowy, Grupa do spraw
Rewolucji Kulturalnej (GRK)'65 postanowia wic trzyma si z daleka od badana
Zob. np. J. K. Fairbank, "La Grande Revolution...", s. 449, i Anne F. Thurston, "Urban violence du
ring the Cultural Revolution: who is to blame?", w: J. N. Lipman D. Harrel, "Violence in China...", s.149.
Grupa ta, utworzona w czasie rozszerzonego posiedzenia Biura Politycznego KPCh,16 maja 1966 r.,
podlega jedynie swojemu Sta emu Komitetowi - to jest samemu Mao - zatwierdzia odsunicie od kiero
wania "rewolucj kulturaln" Peng Zhena (do tej pory odpowiedzialnego za jej przygotowanie) i sekreta
riatu Komitetu Centralnego, kierowanego przez Liu Shaoqi i Deng Xiaopinga. GRK bya zdominowana
przez ekstremalnych maoistw, takich jak Jiang Qing ("pani Mao"), Chen Boda czy Zhang Chunqiao
i Kang Sheng, jej gwny doradca. Wsppracujc cile z Mao, zastpi ona w zasadzie, a do 1968 r., Ko
mitet Centralny i Biuro Polityczne jako najwyszy organ decyzyjny.
ukowych, skoncentrowanych w owym czasie na broni nuklearnej, od chopw i armii.

W przekonaniu GRK, a moe nawet samego Mao, byo to jednak tylko wzicie rozbie
gu, aby mc lepiej przygotowa si do skoku: aden sektor spoeczny ani pastwowy
nie mia prawa wymkn si "rewolucji". Ale masy chopw twardo obstaway przy
"maych wolnociach" przyznanych im przez Liu Shaoqi, a przynajmniej przy prywat
nych poletkach. Nie byo te mowy o osabieniu obronnoci kraju i gospodarki, gdy
niedawne dowiadczenia Wielkiego Skoku zachcay do ostronoci, jeli idzie o eko
nomi. Wstpem miao by opanowanie "nadbudowy" intelektualnej i artystycznej
oraz przejcie wadzy pastwowej - ten ostatni cel nigdy nie zosta w peni osignity.
Mimo e ograniczenia te nie zawsze byy przestrzegane, nie sygnalizowano wikszych
konfliktw ani masakr na wsiach, gdzie mieszkaa wikszo chiskiego spoeczestwa.
64% incydentw okrelonych jako wiejskie miao w rzeczywistoci miejsce na obrze
ach wielkich aglomeracji', niemniej wspomina si o licznych w kocowej fazie "przej
mowania wadzy" indywidualnych egzekucjach wieniakw, ktrzy mieli nieszczcie
znale si po zej stronie, czy te czerwonogwardzistw zbiegych na wie. Podstawow
wreszcie rnic midzy "rewolucj kulturaln" a czystkami z lat pidziesitych by
fakt, e nie chodzio w niej o wyeliminowanie jakiej okrelonej grupy spoecznej. Na
wet inteligencja, pocztkowo najbardziej przeladowana, szybko zesza na dalszy plan,
tym bardziej e sami przeladowcy czsto si z niej wywodzili. Najbardziej krwawe epi
zody byy, oglnie rzecz biorc, rezultatem ekscesw i wzgldnie spontanicznej prze
mocy, kierowanej lokalnie i bez caociowego planu. Nawet kiedy Centrum zarzdzao
operacje wojskowe koczce si nieuchronnie masakr, bya to najczciej reakcja na
nie kontrolowane sytuacje - pod tym wzgldem "rewolucja kulturalna" blisza jest ra
czej represjom z czerwca 1989 roku ni reformie rolnej i stanowi pierwsz oznak im
pasu, w jakim znalaz si komunizm chiski traccy rewolucyjn energi.
Drugi paradoks wyjania natomiast, dlaczego "rewolucja kulturalna" jest tak wana,
e waciwie naleaoby powici jej ca niniejsz prac. Ruch Czerwonej Gwardii by
"rebeli represyjn", a jego stumienie byo szeroko zakrojon represj. Jak widzieli
my, poczwszy od koca lat dwudziestych terror nieodcznie zwizany by z chiskim
komunizmem. W latach 1966-1967 najbardziej radykalne grupy, popisujce si niszcze
niem instytucji pastwowych, miay cakowite poparcie wadzy i pewnych ludzi u steru
w kadym razie przewodniczcego Mao, do ktrego nagminnie odwoyway si przy po
dejmowaniu najdrobniejszej decyzji taktycznej. Przestrzegajc, zgodnie z wielk chisk
tradycj, regu logiki wadzy nawet w rebelii'b", nie odmawiay sobie nigdy przecigania si
w represjach; krytykujc rzekom sabo rzdzcych wobec wroga klasowego, stworzyy
natychmiast wasne silne plutony "ledcze", wasn policj "obyczajow", wasne "trybu
nay" i wizienia. Przez cay okres "rewolucji kulturalnej" "toczya si walka dow z g
r, ale dow" mobilizowanych, manipulowanych, ustawionych i sterroryzowanych przez
wadz i elity, ktre nie omielay si nawet o nich mwi". Nowi ludzie, "drugie ja" wa
dzy, naduywali swej mocy, nie potrafili oprze si naladowaniu prawdziwych wadcw,
Harry Harding, "The Chinese State in crisis", w: Roderick MacFarquhar, John K. Fairbank (red.),
"The Cambridge History of China", t.15, cz. 2: "Revolutions within the Chinese Revolution,1966-1982",
Cambridge University Press,1991, s. 209.
'"' J.-L. Domenach, "Chine...", s. 259.
Zob. Yves Chevrier, "L'empire distendu: esquisse du politique en Chine des Qing a Deng Xiao-
ping", w: JeanFrancois Bayart, "La Greffe de 1'Etat - Trajectoires du politique 2", Karthala, Paris 1996.
atakujc ich jednoczenie i krytykujc, co odpowiada "ostatecznej formule maoizmu,

ktry po dugich poszukiwaniach stworzy z mariau rebeliaimperium trwa podstaw
alternatywy twrczej polityki ponad wadz i spoeczestwem"b. Oczywicie chodzi tu
o alternatyw, ktra nie moga zaistnie, poniewa oparto j na faszu, czyli na frustra
cjach tych samych ludzi, ktrzy nadali sens rebelii. Zasada "wszystko zmieni, aby nie
zmieni nic", podwaajca nie tylko sens buntu, ale i samego imperium, miaa z pewno
ci niewielu zwolennikw, ale bya konsekwentna i w 1979 roku doprowadzia do Muru
Demokracji i do wystpie najbardziej zagorzaego dysydenta, Wei Jingshenga. W swojej
autobiograficznej relacji uwypukla on sprzecznoci tego ruchu (wynikego zreszt ze
susznego niezadowolenia), ktre w kocu spowodoway jego upadek:
Ta eksplozja wciekoci przybrana w form kultu tyrana zostaa sprowadzona do walki i po

wicenia dla tyranii. [...] Doprowadzio to do paradoksalnej i absurdalnej sytuacji, kiedy lud po
wstaje przeciw wadzy, aby w kocu bardziej j umocni. Lud przeciwstawi si hierarchicznemu
systemowi, ktremu by podporzdkowany, udzielajc jednoczenie poparcia twrcom systemu.
Domaga si praw demokratycznych, lekcewac zarazem demokracj, i chcia w walce o swoje
prawa kierowa si ideami despoty.
Wydaje si, e pena prezentacja wydarze nie jest konieczna, o "rewolucji kultural
nej" istnieje bowiem bardzo duo czsto wartociowych publikacji, zwaszcza wia
dectw jej uczestnikw i ofiar, jest wic z pewnoci lepiej znana ni okres, ktry j po
przedzi. Oczywicie naley tu mwi raczej o rewolucji (naladowczej, nieudanej, wy
paczonej - pseudorewolucji, jeli chcemy, ale bd co bd rewolucji) ni o jeszcze
jednej "kampanii masowej". Nie mona w peni wyjani tego zjawiska, niesychanie
zreszt rnorodnego zalenie od chwili i miejsca, odwoujc si jedynie do opisw ter
roru, represji i zbrodni. Nas jednak zajmuje tutaj przede wszystkim ten aspekt. Repre
sje "rewolucji kulturalnej" mona podzieli na trzy bardzo rne kategorie (i rne
etapy): przemoc wobec intelektualistw i kadry politycznej (szczeglnie w latach
1966-1967), porachunki frakcyjne w Czerwonej Gwardii (1967-1968), w kocu za bru
talne stumienie "rewolucji" przez wojsko (1968). Wraz z IX Zjazdem KPCh (1969)
rozpocza si faza instytucjonalizacji (nieudanej) pewnych "osigni" z 1966 roku,
ktrej towarzyszyy walki paacowe o przejcie wadzy po bardzo ju schorowanym
Mao. Wstrzsy byy liczne: wyeliminowanie we wrzeniu 1971 roku oficjalnego nastp
cy Mao, Lin Biao; powrt w 1973 roku Deng Xiaopinga na stanowisko wicepremiera
i masowe przywrcenie wysokich funkcjonariuszy odsunitych za "rewizjonizm"; ofen
sywa "lewicy" aparatu partyjnego w 1974 roku; prba przejcia w 1976 roku wadzy
nad Centrum przez "czwrk z Szanghaju", ktr kierowaa maonka przewodnicz
cego Jiang Qing (korzystajc z szansy, jaka otworzya si dla niej w okresie midzy
mierci prowadzcego umiarkowan polityk premiera Zhou Enlaa w styczniu
a mierci Mao Zedonga we wrzeniu) - od padziernika "czwrka" bya ju tylko
uwizion "band czworga", a Hua Guofeng (przywdca kraju przez ostatnie dwa lata)
mg ogosi koniec "rewolucji kulturalnej". Nie bdziemy rozwodzi si nad "szarymi
latami" (okrelenie JeanLuc Domenacha) po rozgromieniu Czerwonej Gwardii: re
Tame, s. 383, 375.

Wei Jinsheng, "La Cinquieme Modernisation et autres ecrits du Printemps de Pekin, tum.
i oprac. Huang San, Angel Pino, Ed. Christian Bourgois, Bibliotheque Asiatique, Paris 1997, s. 227.
presje, jakie potem nastpiy, byy co prawda cikie, ale w oglnym zarysie stanowiy
powtrzenie tych z lat pidziesitych.
AKTORZY REWOLUCJI
Rewolucja kulturalna" to spotkanie czowieka i pokolenia. Czowiekiem jest oczy

wicie sam Mao. Jego pozycja we wadzach centralnych osaba w wyniku katastrofal
nych skutkw Wielkiego Skoku, musia wic od 1962 roku przekaza realn wadz nad
krajem przewodniczcemu republiki Liu Shaoqi. Poniewa zostao mu tylko prestiowe,
co prawda, stanowisko przewodniczcego KPCh, skupi si na przemwieniach, bo jeli
chodzi o "autorytet sowa", jak wiedzia, nie musia obawia si konkurencji. Ten stary
strateg, bojc si mumifikacji za ycia i definitywnego zepchnicia na margines, szuka
skutecznego sposobu, ktry pozwoliby mu narzuci swe idee innym. Parti, rzdzon
siln rk Liu i jego pomocnika, sekretarza generalnego Deng Xiaopinga, trzeba byo
otoczy od zewntrz. Jeli za chodzi o rzd, to ulegy wobec partii, jak we wszystkich
krajach komunistycznych, i skutecznie kierowany przez oportunistycznego inteligenta
Zhou Enlaa - umiarkowanego czy to z rozsdku, czy instynktu - w starciach frakcyj
nych byby raczej neutralny. Mao zdawa sobie spraw, e straci poparcie wikszoci ak
tywu partyjnego i intelektualistw w okresie czystek 1957 roku oraz poparcie mas chop
skich po klsce godu w latach 1959-1961, ale w kraju takim jak komunistyczne Chiny
bierna wikszo, wyniszczona i wystraszona, mniej si liczy ni aktywna mniejszo
umiejscowiona w punktach strategicznych. A od 1959 roku ChALW kierowa Lin Biao
(czowiekbluszcz Wielkiego Sternika), ktry powoli stworzy z niej alternatywny oro
dek wadzy, odgrywajcy od 1964 roku wan rol w "ruchu edukacji socjalistycznej"
(byo to co w rodzaju raczkujcej czystki antyprawicowej, kadcej nacisk na puryta
nizm, dyscyplin i wierno, czyli zalety wojskowych). Poczwszy od 1964 roku armia do
starczaa co najmniej jedn trzeci nowych kadr politycznych i utosamiaa si z ma
grup intelektualistw i niewydarzonych artystw skupionych wok Jiang Qing i z ich
programem totalnego zniszczenia sztuki i literatury niezgodnej z lini partii. Wprowa
dzono obowizkowe szkolenie wojskowe dla studentw, a ChALW od 1964 roku zacza organizowa
uzbrojone oddziay milicji w fabrykach, dzielnicach i powiatach wiej
skich. Armia nie bya i nigdy nie bdzie kandydatem do wadzy: rozam w niej dokonany
przez parti by nazbyt skuteczny, a saby Lin Biao, o ktrym szeptano, e jest uzale
niony od heroiny, nie potrafi myle samodzielnie i nie mia wasnego zaplecza poli
tycznego"'. Mimo to bardziej ni kiedykolwiek staa si ona dla Mao "koem ratunko
wym" lub, aby posuy si jego wasnym okreleniem, "jego Wielkim Murem"z.
Inn rezerw strategiczn, na jak Mao mg liczy, byo wspomniane ju pokolenie
lub, cile mwic, ugrupowania uczniowskie ze szk rednich, wyszych oraz instytutw
szkolenia zawodowego (w tym akademii wojskowych, jedynych instytucji ChALW, ktre
miay prawo tworzy jednostki Czerwonej Gwardii)"'. O ich przewadze stanowi fakt, e
Zob. Frederick C. Teiwes Warren Sun "The Tragedy of Lin Biao; Riding the Tiger during the Cul
tural Revolution,1966-1971", University of Hawau Press, Honolulu 1996.
Hua Linshan, "Les Annees rouges", s. 251.
' Zob. zwaszcza fascynujce wspomnienia Ni Yuxian z Akademii Morskiej w Szanghaju, w: Anne F.
Thurston "A Chinese Odyssey: The Life and Times of a Chinese Dissident", Charles Scribner's Sons, New
York 1991.
skoncentrowani byli w miastach, a zwaszcza w duych dzielnicach, skd mieli ruszy do

walki o wadz (jedna czwarta mieszkacw Szanghaju bya w wieku szkolnym)"'. Tak
wic modzie w wieku od 14 do 22 lat staa si w 1966 roku narzdziem w rkach Mao,
wykazujc tym wikszy entuzjazm, e podzielaa jego doktrynalny fanatyzm i wielkie fru
stracje. Fanatyzm, gdy to pierwsze pokolenie, cakowicie wyksztacone po rewolucji
1949 roku, byo zbyt mode i zarazem zbyt miejskie, aby wiedzie cokolwiek o horrorze
Wielkiego Skoku"5, a zatem Liu i spka mogli wyraa gorzk skruch za brak oficjalnej
krytyki. Houbieni (w sowach) przez reim i przekonani, e s dla Mao "bia kart", bez
adnych krele, na ktrej zostanie zapisana wietlana epopea budowy komunizmu, po
krzepieni zapewnieniem starego tyrana: "wiat naley do was. Przyszo Chin naley do
wasb, szybko nauczyli si, e - jak w sowach pieni Czerwonej Gwardii - "Partia jest
naszym ojcem i matk'. W razie rodzinnego konfliktu wyjcie byo wic dla nich jasne:
wyrzec si rodzicw. Jean Pasqualini tak opisuje odwiedziny, jakie zoy ojcu w laogaiu
pewien "zoliwy may szczeniak w wieku okoo dziesiciu, jedenastu lat w 1962 roku:
"Nie chciaem tu przychodzi - przemwi wyniole - ale matka mnie zmusia. Jeste kontrrewo
lucjonist i hab dla naszej rodziny. Narazie rzd na wielkie straty. Zasuye na to, eby sie
dzie w wizieniu. Mog ci tylko powiedzie, e powiniene szybko podda si resocjalizacji, je
li nie, bdziesz mia to, na co zasugujesz". Nawet stranicy byli zaszokowani t tyrad. Wizie
wrci do celi z paczem (co byo zabronione), mamroczc: "Gdybym wiedzia, e do tego doj
dzie, udusibym go w dniu jego narodzin". Tien [stranik] przeszed nad wydarzeniem do po
rzdku dziennego, nie robic mu adnych wyrzutw.
Chopak w 1966 roku miaby okoo pitnastu lat, to odpowiedni wiek, aby zosta
czerwonogwardzist... Najmodsi byli zawsze najbardziej gwatowni i najzacieklejsi
w ponianiu swoich ofiar.
Ale jednoczenie wanie ta modzie, wytresowana na mae czerwone roboty, naj
czciej czua si sfrustrowana. Sfrustrowani heroizmem, gdy pokolenie rodzicw za
mczao ich opowieciami o swoich rewolucyjnych i wojennych wyczynach, modzi bd
wic podczas star w latach 1966-1968 naladowa Dugi Marsz, pierwsze czerwone
bazy czy antyjaposkich partyzantw. Raz jeszcze, aby sparafrazowa Marksa, historia
powtrzya si, ale tym razem jako farsa. Sfrustrowani wzorcami literatury klasycznej
i absolutnym brakiem swobodnej dyskusji - co wynikao z hiperostronoci profesorw
ocalaych z kampanii "naprawy stylu pracy" (1957) - wykorzystujc sw niewielk wie
dz, gwnie znajomo dzie Mao i fragmentw z Lenina, bd kontestowa, w imi
rewolucji, "smtne gldzenie", jedyne moliwe w fazie rewolucji zinstytucjonali
zowanej. Wreszcie wielu z nich, pochodzcych z rodzin zaliczonych do "czarnych"
warstw spoecznych, przebywszy bieg z przeszkodami, jakim bya selekcja i sukcesywne
ograniczenia zgodne z zasad pochodzenia klasowego, uwaao si za sfrustrowanych
i pozbawionych szansy na uzyskanie kiedykolwiek stanowiska odpowiadajcego ich wy
L. T. White Policies of Chaos...", s. 203.
s Jednake odkrycie przez czonkw Czerwonej Gwardii potwornej ndzy wsi podczas ich podry
majcych zapewni "wymian dowiadcze" czy te w czasie przymusowych zesa na wie w 1968 r. spo
wodowao nieco pniej pewien dystans w stosunku do reimu (tak jak w przypadku Wei Jingshenga).
Wyjtki z dziel..." rozdz. "Modzie", s. 392. (Przyp. red.)

Cyt. za: Zha Zhenhua, "Red Flower of China", Soho, New York 1992, s. 81.
J. Pasqualini, "Prisonnier de Mao...", s. 311.
ksztaceniu, talentom i ambicjom: elitarne szkoy, gdzie "czarni" stanowili czsto wik
szo, bd zazwyczaj najbardziej rewolucyjne, a zgoda na przyjmowanie do Czerwonej
Gwardii "le urodzonych", zadekretowana przez GRK 1 padziernika 1966 roku"4,
sprawia, e "rewolucja kulturalna" poczynia wielki postp.
Decydujcym posuniciem byo take zezwolenie na tworzenie 16 listopada grup
Czerwonej Gwardii w fabrykach i od 15 grudnia we wsiach. Z tej okazji uchylono wszyst
kie werdykty polityczne naoone od pocztku "rewolucji kulturalnej" (maj 1966) na ro
botnikw. W ferworze zmian rehabilitowani starali si czsto o anulowanie etykietek
"prawicowcw" i zniszczenie tajnych kartotek, gdzie zapisane byy opinie o kadym i jego
"bidy". Do studentw i licealistw doczyy wic masowo, niezalenie od wieku, dwie
kategorie robotnikw przemysowych: "elementy zacofane" i inni dyskryminowani z po
wodw politycznych (ale wszystko jest polityk...) oraz robotnicy sezonowi, dniwkowi,
bez gwarancji zatrudnienia ani ochrony zwizkowej (a wic i socjalnej), gwnie modzi,
stanowicy wikszo proletariatu nowych wielkich fabryk, domagajcy si podwyszenia
zarobkw i staego zatrudnienia'"'. Dodajmy jeszcze spor garstk modych dziaaczy par
tyjnych, ktrzy dostrzegli niespodziewan okazj do zrobienia szybkiej kariery, a take
kierownikw swego czasu przeladowanych i dnych zemsty'"z, wreszcie oportunistw,
zawsze gotowych kraka tak jak reszta wron (i zdradzi przy pierwszej okazji). Bya to
dziwaczna koalicja niezadowolonych, ktrzy uzbrojeni w nienawi i ch awansu spo
ecznego rzucili si do walki o wadz - w szkoach, fabrykach, biurach... Ale bdc
w mniejszoci (20% w miastach i jeszcze mniej w skali krajowej), mogli wygra dopiero
wtedy, kiedy wadza sparaliowana zostaa atakami Centrum, a ChAl.-W skrpowana
rozkazami. W ostatecznym rozrachunku to Mao, ktry odkrca i zakrca po kolei
wszystkie kurki "rewolucji", porzuci j, nie bardzo wiedzc czasami, co czyni wobec
tempa zmian ukadu si, rnorodnoci sytuacji lokalnych, i nieustannie poszukujc spo
sobu pogodzenia rebelii z utrzymaniem imperium. Kiedy "buntownicy" - ta nazwa ich
zjednoczy - "przejli wadz" (lub dokadniej "przyjli" - wystarczyo w tym celu przeka
zanie pieczci), wewntrzne podziay i egoistyczne ambicje wziy natychmiast gr i spo
wodoway bezlitosne, czsto zbrojne walki midzy frakcjami, ktre nie potrafiy okreli
swych celw - wiedziay tylko, e s "przeciw"3.
GODZINA CHWAY CZERWONEJ GWARDII
Przeladowania dokonane w 1966 roku przez studentw i licealistw, ktrzy byli

jeszcze w wikszoci "rewolucyjnymi buntownikami", pozostan symbolem "rewolucji
Ci z nich, ktrzy przebywali w wizieniach, pozbawieni byli oczywicie prawa do wszelkiej dziaalno
ci politycznej (W. Hinton, "Shenfan", s. 529).
' H. Harding, "The Chinese State...", s.150.

L. T. White, "Policies of Chaos...", s. 245-247.
nSpowodowao to dosy zabawn zmian pozycji: umiarkowany przywdca henaski Pan Fusheng,
zwolniony na danie ultramaoisty Wu Zhipu na pocztku Wielkiego Skoku, powrci do swoich obowiz
kw w 1966 r. jako czonek ultralewicowej frakcji, ktrej przewodzil Chen Boda, Wu za zosta zatrzymany
i prawdopodobnie zabity przez Czerwon Gwardi w 1967 r. w Kantonie. Zob. J.-L. Domenach, "Aux ori
gines..." s.163.
'"' ZoM. fascynujcy opis tej sytuacji w ksice byego czerwonogwardzisty, a nastpnie pracownikana
ukowego w Stanach Zjednoczonych: Wang Shaoguang, "Failure of Charisma: The Cultural Revolution in
Wuhan", Oxford University Press, Hongkong 1995, s. 95-111,161-209.
kulturalnej". A przecie byy one raczej bezkrwawe i bynajmniej nie nowatorskie: pew
n doz sadyzmu i modzieczej egzaltacji przypominaj nieco represje, ktrych ofiar
pada inteligencja w latach pidziesitych. Czy byy jednak bardziej spontaniczne?
Absurdem byoby myle, e Mao i jego ekipa manipulowali kadym oddziaem Czerwonej Gwardii,
moemy jednak odkry, e za krzywd, jakiej doznaa Wang Guangmei,
ona przewodniczcego republiki Liu Shaoqi, krya si zawi Jiang Qing, maonki
Wielkiego Sternika'R'. Sam Liu Shaoqi zosta zmuszony do "samokrytyki", a nastpnie
wtrcony do wizienia (gdzie zmar w wyniku tortur), dopiero gdy Mao uzna go za do
statecznie odizolowanego; natomiast Zhou Enlai, mimo e ostro krytykowany, unikn
wszelkich upokorze. Sensacyjny charakter miay z pewnoci porachunki na grze, do
ktrych uyto czonkw Czerwonej Gwardii, co spowodowao cakowity zanik solidar
noci datujcej si czasem sprzed epoki Dugiego Marszu, oraz czystki kadr komuni
stycznych (60% wyrzucono ze stanowisk, ale wielu przywdcw przywrcono do ask
kilka lat pniej, nawet jeszcze przed mierci Mao, we wrzeniu 1976 roku; Deng Xia
oping stanowi tego najlepszy przykad). I tu take naley zrelatywizowa przemoc:
w odrnieniu od stalinowskiego Zwizku Sowieckiego z lat trzydziestych wikszo
kierownictwa i wyszej kadry przeya przeladowania. Jedynie mao znany minister
grnictwa zosta pobity na mier przez Czerwon Gwardi bez wyroku sdowego od
powiedniej instancji. Liu Shaoqi zmar obkany w 1969 roku; Peng Dehuai, ktremu
w lipcu 1967 roku podczas "wiecu oskarycielskiego" zamano dwa ebra, zmar na ra
ka w 1974 roku; minister spraw zagranicznych Chen Yi, bardzo atakowany, zosta ze
sany na wie w 1969 roku, ale znalaz sposb, by wrci na scen po zgonie Lin Biao,
na krtko przed wasn mierci na skutek choroby. Najbardziej dramatyczny - i naj
bardziej przedwczesny - pozostaje przypadek ministra bezpieczestwa, Luo Ruiqinga,
poddanego czystce w listopadzie 1965 roku w celu przygotowania pola dla Kang Shen
ga; uwiziony w 1966 roku, prbujc wyskoczy przez okno, dozna cikich obrae
ng, co skoczyo si amputacj w 1969 roku (termin operacji o mao co nie zosta
przesunity z powodu usiowa wydobycia zezna), przey jednak Mao Zedonga. Wa
runki, w jakich ich przetrzymywano, cho straszne i poniajce, byy jednak mniej ci
kie ni milionw winiw laogaiw, do ktrych skazania si przyczynili; w kadym ra
zie mieli dostp do minimalnej opieki medycznej'"5.
Jak Chiny dugie i szerokie, scenariusz przemocy stosowanej przez Czerwon Gwar
di w miastach i uniwersytetach jest aonie podobny. Wszystko zaczo si okoo
1 czerwca 1966 roku od przeczytania w radio tekstu dazibao (gazetki wielkich znakw)
Nie Yuanzi, asystentki filozofii na Beida (uniwersytet pekiski, najbardziej prestiowy
w kraju), nawoujcego do walki i demonizujcego przeciwnika. "Zniszczmy kontrol
i przeklte spiski rewizjonistyczne, wiadomie, radykalnie, totalnie, kompletnie!
Zniszczmy wszystkie potwory, wszystkich rewizjonistw typu Chruszczowa!"X Miliony
uczniw i studentw zaczy si wic organizowa i bez trudu odkryy w swoich profe
sorach, kierownictwie uniwersytetw, a nastpnie w usiujcych ich broni wadzach
miejskich i wadzach prowincji "potwory i demony", ktre naleao zniszczy; z pewn
doz wyobrani nazywano ich jeszcze "zoliwymi duchami", jeli nie "bydlcymi upio
Alain Roux, "La Chine populaire", t. 2:1966-1984, Editions Sociales, Paris 1984, s. 45-46.
5 Zob. Yan Jiaqi, Gao Gao, "Turbulent Decade...", s.152-166,197-228.
Tame, s. 28.
rami" czy "gadzimi duszami". Ekstremista z GRK, Qi Benyu, przekonywa w zwizku

z Pengiem 18 lipca 1967 roku:
Jadowity w si przyczai, ale wci yje. Papierowy tygrys Peng Dehua zabija bez mrugnicia
okiem. To militarysta. Nie dajcie si wprowadzi w bd jego postaw, to przyczajona jaszczur
ka. Udaje martwego. To jego instynkt. Nawet owady i zwierzta maj instynkt zachowawczy,
a co dopiero to krwioercze zwierz. Obalcie je na ziemi i zdepczcie'x'.
Naley potraktowa te do obrazowe sowa bardzo serio, poniewa ich celem byo
zniszczenie najmniejszego nawet odruchu wspczucia. Wiadomo od dawna, e taka
stylistyka prowadzia do "wiecw walki", ktre bardzo czsto koczyy si miercina
pitnowanego; wezwanie do "zniszczenia potworw", ktre stao si pocztkiem "re
wolucji kulturalnej" na uniwersytecie pekiskim, pado na podatny grunt. "Wrogom
klasowym" wieszano na piersiach tablice z odpowiednim napisem, wkadano im "czap
ki haby", czasami zarzucano powrozy na szyj (zwaszcza kobietom), zmuszano ich do
przybierania poniajcych i bolesnych pozycji, mazano twarze czarnym tuszem i kaza
no, by szczekali jak psy, na czworakach, aby tylko pozbawi ich ludzkiej godnoci. Nie
jaki profesor Ma (co znaczy "ko") zmuszony zosta do jedzenia trawy. Pewien sdziwy
pracownik uniwersytetu, ktrego koleg jeden z jego studentw pobi na mier, po
wiedzia: "Jestem niemal w stanie zrozumie, dlaczego do tego doszo. Waciciele
ziemscy byli kiedy wrogami. To naprawd nie byli ju ludzie. Mona wic byo uywa
wobec nich przemocy. To byo zupenie normalne"'. W sierpniu 1967 roku prasa pe
kiska wylaa z siebie potok obelg: antymaoici to "szczury biegajce po ulicach, zabi
jajcie je, zabijajcie"'N". Z podobnym odczowieczeniem jednostki spotkalimy si ju
w okresie reformy rolnej 1949 roku: waciciel ziemski przywizywany bywa do puga
i zmuszany do pracy pod razami bata. "Traktowae nas jak bydo, teraz ty bdzieszna
szym zwierzciem!, krzyczeli chopi. Kilka milionw takich "zwierzt" zabito. Nie
ktrzy zostali nawet zjedzeni: co najmniej 137 w Guangxi, zwaszcza dyrektorzy gimna
zjw, i to przy udziale lokalnych przywdcw partii komunistycznej; niektrzy czerwo
nogwardzici kazali podawa sobie ludzkie miso w stowce; jak si wydaje, podobnie
postpoway wadze lokalne. Harry Wu wspomina o pewnym agencie bezpieki, ktry
poar mzg winia straconego w laogaiu w 1970 roku za to, e poway si na zbrod
ni bez precedensu, napisa: "Obali przewodniczcego Mao"'9'.
Trudno powiedzie, co w owej chwili byo najsilniejszym motywem czerwonogwardzi
stw, uzbrojonych przez duszy czas tylko w szerokie, rzemienne pasy - wydawali si
nieustannie miota pomidzy prawdziwym pragnieniem zmian spoecznych a upalnym
letnim happeningiem, starajc si zachowa konformistyczn ostrono, aby unikn
kopotw. Bierno rwnaa si posdzeniu o rewizjonizm, co wic byo robi... Sprzecz
noci pojawiy si ju na pocztku: powtarzano bez przerwy nowy banalny slogan: "za
wsze jest powd do rewolty", wymylony 18 sierpnia przez Mao (mia on rzekomo
Tame, s. 210.
ixn Cyt. za: A. F. Thurston, "Urban violence..."
x Cyt. za: MarieClaire Bergere, "La Republique populaire de Chine de 1949 a nos jours", Armand
Colin, Paris 1987, s.133.
'J. Belden, "China Shakes the World", s. 228.
'y' J. Becker, "Hungry Ghosts...", s. 218; H. Wu, "Laogai...", s. 46.
streszcza "tysic elementw" marksizmu), a jednoczenie zmuszano siebie i innych do

prawdziwego kultu przewodniczcego i jego dzie (synna czerwona ksieczka). To
przede wszystkim Centrum decydowao, kto mia "prawo do rewolty" (nie byo przecie
mowy o tym, aby przyzna je wrogom, sucym jedynie jako obiekt przeladowa) i kie
dy mg je wykorzysta: dlatego organizacje Czerwonej Gwardii zawzicie ze sob kon
kuroway, aby dorwa si do cennej "lewicowej" pieczci. Utrzymywano, e "przypusz
czono atak na sztaby centralne" - ale wadze wojskowe, podlege Lin Biao, chroniy
czerwonogwardzistw, a resort transportu wozi ich bezpatnie jesieni 1966 roku po ca
ych Chinach w konwojach korzystajcych z absolutnego pierwszestwa... "Wymiana do
wiadcze", co miao by ich celem, zamienia si w upajajce objazdy turystyczne mo
dziey, ktra w wikszoci nigdy przedtem nie opuszczaa miast rodzinnych, ich najwik
sz atrakcj byy kolektywne spotkania z Mao, wyciskajce zy, zwaszcza u dziewczt,
w demonstracj religijnego zapau, a przy okazji w krwawe zamieszki'yz.
Mao powiedzia 18 sierpnia: "Nie chcemy uprzejmoci, chcemy wojny"; a czerwono
gwardzistka Song Binbin ("Song uprzejma") szybko zmienia imi na Song Yaowu
("Song chce wojny"). Nowy minister bezpieczestwa, Xie Fuzhi, bliski Jiang Qing,
oznajmi pod koniec sierpnia na zebraniu kadr policyjnych:
Nie moemy stosowa zwyczajnych praktyk, nie moemy przestrzega prawa karnego. Jeli zatrzy
macie ludzi, ktrzy bili innych, popenicie bd. [...] Czy czerwonogwardzici, ktrzy zabijaj, musz
ponie kar? Moim zdaniem, jeli ludzie s zabijani, to s; to nie nasza sprawa. [...] Nie popieram
faktu, e masy zabijaj, ale jeli masy nienawidz zych ludzi do tego stopnia, e nie moemy ich po
wstrzyma, nie naciskajmy. [...] Policja ludowa musi by po stronie Czerwonej Gwardii, doczy do
niej, sympatyzowa z ni i dostarcza jej informacji, zwaszcza dotyczcych osobnikw z pitej kate
gorii ["czarnych"].
Tak wic na pocztku walka toczya si bez wikszego ryzyka. Aparat partyjny, roz
darty midzy sprzecznociami i oguszony miaoci Mao, nie mia do odwagi, by
potpi rozwijajcy si ruch, tote intelektualici i cae ich otoczenie (ksiki, obrazy,
porcelana, biblioteki, muzea i obiekty kulturalne) stali si atwym upem dla wszystkich
odamw wadzy.
Niech do inteligencji i intelektualistw bya, jak ju widzielimy, w KPCh trady
cyjna, a Mao idealnie udao si j oywi na nowo. Czerwonogwardzici skandowali
przecie, maszerujc, jego sowa: "Klasa kapitalistyczna jest skr; intelektualici to
wosy porastajce skr. Kiedy skra obumiera, nie ma ju wosw"'y5. Urzdnicy uni
kali wymawiania sowa "intelektualista" bez doczenia do niego epitetu "mierdzcy".
Jean Pasqualini, ktry po wyjciu z zagrody dla wi zacz czyci trepy, zosta zbeszta
ny przez stranika: "Twoja mzgownica jest jeszcze brudniejsza i bardziej mierdzca
Ken Ling, Miriam London, Taling Lee, "La Vengeance du ciel: un jeune Chinois dans la Revolu
tion culturelle", Robert Laffont, Paris 1981 (oryg. wyd. ang.1972), s.174-183. Zob. te Zha Zenhua (Red
Flower...", s. R4-90): "Prbowaam paka, ale nie mogam", opowiada (s. 88); prawd jest, e Mao nie zy
skuje na bliszym poznaniu: "Czuam si troch zawiedziona. Wyglda starzej, ni mylaam, by prawie si
wy. Jego twarz zdradzaa oznaki staroci i nie promieniaa tak, jak to sobie wyobraalimy. Ruchy mia po
wolne. by starym, zniedoniaym czowiekiem" (s. 87).
I43 A. F. Thurston, "Urban violence...", s.149.
'4' Yan Jiaqi, Gao Gao, "Turbulent Decade...", s. 76.
'4IVien Cheng, "Vie et mort...", s.101.
Przesta natychmiast! To buruazyjny zwyczaj. Lepiej oczy swj mzg!b Na poczt

ku "rewolucji kulturalnej" studenci i uczniowie otrzymali wybory tekstw Mao dotycz
cych edukacji, w ktrych potpia wiedz profesorw "niezdolnych do odrnienia od
siebie piciu ziaren", stwierdza, e "im wicej czytali, tym stawali si glupsi". Mao po
piera skrcenie okresu nauki i zniesienie selekcji egzaminacyjnej: uniwersytet mia
ksztaci "czerwonych", a nie "specjalistw" i mia by otwarty w pierwszej kolejnoci
dla "czerwonych" z urodzenia'y'.
Opr intelektualistw, ktrych nierzadko ju dwu lub trzykrotnie zmuszono do sa
mokrytyki, by saby. Starsi pisarze musieli godzinami, a do wyczerpania, powieszeni
za rce i nogi "robi samolot" przed zniewaajc ich modzie, maszerowa ulicami
w olich czapkach, czsto dotkliwie bici. Niektrzy umierali, jeszcze wiksza liczba po
penia samobjstwa, jak wielki pisarz Lao She w sierpniu czy Fu Lei, tumacz Balzaka
i Mallarmego, we wrzeniu. Teng To zosta zamordowany, Wu Han, Chao Shuli i Liu
Qing zmarli w niewoli, a Ba Jin przez lata pozostawa w areszcie domowym'9". Rkopi
sy Ding Ling, stanowice rezultat dziesiciu lat jej pracy, zostay skonfiskowane i znisz
czone'99. Sadyzm i fanatyzm "zbuntowanych" oprawcw byy niewyobraalne. Na uni
wersytecie Xiamen (prowincja Fujian) "niektrzy [profesorowie], nie mogc znie ata
kw i krytyk, rozchorowali si i umarli waciwie na naszych oczach. Nie czuem adnej
litoci dla nich ani dla garstki tych, ktrzy wyskakiwali przez okna, ani dla tego, ktry
rzuci si do jednego z naszych synnych gorcych rde i po prostu si ugotowa"z.
Mniej wicej co dziesity nauczyciel by "zwalczany" (przede wszystkim przez swoich
kolegw), znacznie wicej nkano w rozmaity sposb.
Podczas kampanii "przeciwko czterem starym elementom" (stare mylenie, stara
kultura, stare tradycje, stare przyzwyczajenia), ogoszonej przez Lin Biao 18 sierpnia,
miasta przygotowyway si do nadejcia Czerwonej Gwardii tak, jak si oczekuje nadej
cia tajfunu: zabarykadowano witynie (wiele z nich zostao cakowicie lub czciowo
zniszczonych, czsto publicznie spalonych), skarby ukryto, zamalowano dla ochrony
freski, wywieziono ksiki. Dekoracje i kostiumy Opery Pekiskiej zostay spalone, po
stanowiono bowiem wystawia "rewolucyjne opery o tematyce wspczesnej" pani Mao
- przez dziesi lat bya to praktycznie jedyna dozwolona forma ekspresji artystycznej.
Rozebrano nawet fragmenty Wielkiego Muru na cegly do budowy chleww, Zhou En
la kaza wic swoim oddziaom czciowo obmurowa i chroni Paac Cesarski w Peki
niez. Wiele wyzna zostao dotknitych przeladowaniami: wypdzono mnichw ze
synnego zespou buddyjskich klasztorw w grach Wutai, stare manuskrypty spalono,
zniszczono okoo szedziesiciu wity; spalono Koran Ujgurw z Xinjiangu, zabro
niono obchodzenia chiskiego Nowego Roku... Ksenofobia, stara chiska tradycja,
osigna apogeum: zdewastowano groby "imperialistw" na niektrych cmenta
rzachz"2, zakazano wszelkich praktyk chrzecijaskich, porbano angielskie i francuskie
I4fi J. Pasqualini, "Prisonnier de Mao...", s.194.

'4' Zha Zenhua, "Red Flower...", s. 62.
'4" Douwe Fokkema, "Creativity and Politics", w: R. MacFarquhar, J. K. Fairbank, "The Cambridge
History of China", s. 600.
'Yan Jiaqi, Gao Gao, "Turbulent Decade...", s. 79.
z'"' wiadectwo czerwonogwardzisty, w: A. Roux, "La Chine...", s. 37.
z"' Yan Jiaqi, Gao Gao, "Turbulent Decade...", s. 70.
z"2 Ken Ling i in., "La Vengeance du ciel...", s. 49; Yan Jiaqi, Gao Gao, tame, s. 71.
492 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ,A MASAKR
tablice na Bundzie w Szanghaju. Nien Cheng, wdowa po Brytyjczyku, ktra uznaa za

stosowne poczstowa kaw dokonujcego rewizji czerwonogwardzist, usyszaa:
Dlaczego musisz pi ten obcy napj? Dlaczego musisz je zagraniczne produkty?
Dlaczego masz tak wiele zagranicznych ksiek? Dlaczego jeste taka obca?"z3 Czer
wonogwardzici, tragicznie powane dzieciaki, uznali si za wadnych zakaza tego
marnotrawstwa rewolucyjnej energii", za jakie uznali hodowanie kotw, ptakw
i kwiatw (uprawianie ich we wasnym ogrodzie stao si wic zajciem kontrrewolucyj
nym), a premier zmuszony by interweniowa, aby czenvone wiato nie zaczo ozna
cza: "Ruszajcie". W wielkich miastach, a w szczeglnoci w Szanghaju, plutony czer
wonogwardzistw obcinay ludziom dugie lub pomadowane wosy, dary obcise
spodnie, wyryway wysokie obcasy, niszczyy buty z ostrymi noskami, zmuszay waci
cieli sklepw do nadania im "odpowiednich" nazw: setki "Czerwonych Wschodw",
majcych na skadzie tylko portrety i dziea Wielkiego Sternika, wprowadzay zamieszanie wrd starych
szanghajczykwz. Zamiast zamyka okiennice na kdki, okleja
no je portretami Mao, ktrych podarcie byoby witokradztwem. Czerwonogwardzici
zatrzymywali przechodniw, aby przepyta ich z wybranych cytatw Mao25. Wielu ludzi
nie miao ju nawet odwagi wyj z domu.
Najgorsze jednak dla milionw "czarnych" rodzin byy rewizje Czerwonej Gwardii,
czce czysty wandalizm z poszukiwaniem "dowodw" rzekomych przestpstw, wyudzaniem srebra i
zota dla wadz lokalnych, organizacji lub... dla samych siebie. Nisz
czono, grabiono i czsto konfiskowano cz lub cao domostwa. Ponienia, zniewagi,
pobicia rewidowanych byy niemal na porzdku dziennym. Niektrzy usiowali si bro
ni i byli za to karani - grymas niezadowolenia, lekko zoliwa uwaga, odmowa wyzna
nia, gdzie znajduj si "kosztownoci", a spada na nich grad ciosw, czsto miertel
nych, w najlepszym razie cakowite zdewastowanie mieszkaniaz. Zdarzay si te, cho
rzadko, ofiary wrd Gwardii. Czsto "wizyty" powtarzay si kilkakrotnie, skaday je
rne organizacje; aby nie straci twarzy, ostatni zabierali ndzne resztki, jakie ich po
przednicy askawie zostawili upadym "kapitalistom". W takiej sytuacji samobjstwa
spowodoway najwicej strat, ale na prno staralibymy si ustali ich dokadn liczb,
bo wiele morderstw tak upozorowano.
Dysponujemy jednak czciowymi danymi na temat "czerwonego terroru": w Peki
nie pochon on 1700 ofiar, spldrowano 33 600 mieszka, a 84 tysice "czarnych" wy
gnano z miastaz"'. W Szanghaju skonfiskowano 150 tysicy mieszka, zarekwirowano
32 tony zota. W wielkim przemysowym miecie Wuhan (prowincja Hubei) 21 tysi
com rewizji towarzyszyy 32 miertelne pobicia i 62 samobjstwaz. Czasami dochodzi
o do krwawych jatek, tak jak w powiecie Daxing, na poudnie od stolicy, gdzie w prze
cigu piciu dni zamordowano 325 "czarnych" oraz czonkw ich rodzin: najstarszy
z nich mia osiemdziesit lat, a najmodszy trzydzieci osiem dni. Pewnego lekarza stra
Nien Cheng, "Vie et mort...", s.110.

' Tame, s. 86.
z"' Niektrzy odpowiadali: "Towarzysz Bethune by czonkiem kanadyjskiej partii komunistycznej".
[Tak zaczyna si przemwienie Mao "Pamici Bethune'a" wygoszone 21 XII 1939, Dziea wybrane", t. 3,
s.159 - przyp. red.]. Humor?
z Zob. np. Zha Zenhua, "Red Flower...", s. 92-100.
z"' Tame, s.100.
Wang Shaoguang, "Failure of Charisma...", s. 72.
cono, uznajc go za "zabjc czerwonego", poniewa jego pacjent "buntownik" zmar

w wyniku uczulenia na penicylinz. "ledztwa" w organach administracji - przeprowa
dzane czasem przez policjantw przebranych za czerwonogwardzistw - byy masowe
i niekiedy krwawe: okoo 1200 egzekucji przy okazji czystki w Ministerstwie Bezpie
czestwa Publicznego; 22 tysice osb przesuchiwanych, czsto zamykanych w zwizku
ze spraw Liu Shaoqi; wydalenie (i na og aresztowanie) 60% czonkw Komitetu
Centralnego, ktry praktycznie si ju nie zbiera; trzy czwarte sekretarzy partii w pro
wincjach. Ogem w cigu caego okresu "rewolucji kulturalnej" uwiziono od 3 do 4
milionw czonkw aparatu partyjnego (na okoo 18 milionw) i 400 tysicy wojsko
wych - mimo i Czerwona Gwardia miaa zakaz dziaania w ChALW2'o. Jeli chodzi
o inteligencj, przeladowania objy 142 tysice nauczycieli, 53 tysice technikw ina
ukowcw, 500 profesorw medycyny, 2600 pisarzy i artystw, a wielu z nich zabito lub
pchnito do samobjstwa2ll. Wedug oficjalnych danych z 1978 roku w Szanghaju, gdzie
te kategorie byy szczeglnie liczne, 10 tysicy osb zmaro gwatown mierci w wyni
ku przemocy "rewolucji kulturalnej"'2.
Najbardziej uderzajca bya atwo, z jak ci modzi ludzie, majcy przecie nike
poparcie w innych grupach spoecznych, zaatakowali pod koniec 1966 i na pocztku
1967 roku wysokich funkcjonariuszy partii - "krytykowali" ich na pekiskich stadio
nach, czasem torturowali na mier (na przykad dygnitarza partii z Tianjinu czy mera
Szanghaju, ktry, przywizany do palka tramwajowego i bity, zmuszajcym go do sa
mokrytyki uparcie powtarza: "Prdzej umr"z). Jedyne wytumaczenie to: element
determinujcy - Mao, Centrum - jeli nie ogromna wikszo aparatu wadzy, ktre
stay po stronie "buntownikw", a posunicie takie, jak zamknicie 26 lipca 1966 roku
na sze miesicy (pniej przeduone) wszystkich szk rednich i wyszych, stao si
zacht do mobilizacji dla 50 milionw uczniw. Kt mgby stawi opr pozbawionej
zajcia modziey, majcej gwarancj absolutnej bezkarnoci (nawet jeli zabijaj, s to
"wypadki"), podeganej nieustannie przez oficjalne media?
Pierwszy pogrom
Wracalimy grupk z play, gdzie poszlimy si kpa, i ju blisko gwnego

wejcia do szkoy usyszelimy krzyki i wycie. Kilku kolegw z klasy pdzio wna
sz stron, krzyczc z caych si:
- Rozpocza si walka! Rozpocza si walka!
Wbiegem do rodka. Na boisku i jeszcze dalej, przed zupenie nowym, trzy
pitrowym budynkiem szkolnym zobaczyem profesorw, czterdziestu lub pi
dziesiciu, ustawionych w szeregu; gowy i twarze pomalowano im czarnym tu
szem, rzeczywicie przypominali wic "czarny gang". Na szyjach zawieszone mie
Yan Jiaqi, Gao Gao, "Turbulent Decade...", s. 77.

' J.-L. Domenach, "Chine...", s. 273-274, 284-285.
7" Yan Jiaqi, Gao Gao, "Turbulent Decade...", s. 212. Liczby te naleaoby traktowa z rezerw, gdy
podano je na procesie "bandy czworga" (1981).
z Nien Cheng, "Vie et mort...", s. 602.
A. Roux, "La Chine. . .", s. 50.
li tabliczki z napisami, takimi jak: "Reakcyjny czonek wadzy akademickiej Taki

i Taki", "Wrg klasowy Taki i Taki", "Zwolennik drogi kapitalistycznej Taki i Ta
ki", "Taki i Taki, szef skorumpowanej bandy" - wszystko ywcem wyjte z gazet.
Na kadej tabliczce wyrysowany by czerwonym kolorem krzy, co upodabniao
profesorw do skazanych na mier winiw przed egzekucj. Wszyscy mieli na
gowach ole czapki, na ktrych wypisane byy podobne epitety, a na plecach
przytroczone brudne miotly, trzepaczki i buty.
Zawieszono im rwnie na szyjach wiadra wypenione kamieniami. Zauwayem dyrektora: jego wiadro
byo tak cikie, e metalowy drut wbil mu si gbo
ko w ciao, a on sam si chwia. Boso chodzili dookola boiska, uderzajc w gongi
albo garnki i krzyczc:
- Jestem gangster Taki i Taki!
W kocu wszyscy padli na kolana, palili kadzida, bagajc Mao o "wybacze
nie im ich zbrodni". Patrzyem ogupiay na t scen i czuem, e bledn. Kilka
dziewczt omal nie zemdlao.
Nastpiy ciosy i tortury. Nigdy wczeniej nie widziaem podobnych tortur:
kazano im je nieczystoci i robaki; poddawano ich elektrowstrzsom; zmusza
no do klkania na potuczonym szkle; kazano robi "samolot", wieszajc ich za
rce i nogi.
Tymi, ktrzy pierwsi zapali kije i zaczli bi, byli klasowi brutale: dzieci funk
cjonariuszy partyjnych i oficerw armii, nalecy do piciu "czerwonych" katego
rii - do ktrych zaliczay si rwnie dzieci robotnikw, biedoty i redniej biedo
ty wiejskiej, a take polegych rewolucjonistw. [...] Grubiascy i okrutni, przy
zwyczajeni byli do wykorzystywania pozycji rodzicw i wywoywania bjek wrd
kolegw. Tak kiepscy w nauce, e niektrzy mieli zosta wrcz wyrzuceni ze
szkoy, chcieli prawdopodobnie zemci si na profesorach.
Podburzani przez prowokatorw, inni uczniowie te zaczynali krzycze: "Bij
cie ich!", i rzucali si na profesorw, okadajc ich piciami i kopic. Tych, kt
rzy si ocigali, zmuszano, by poszli w ich lady, gono krzyczc i wygraajc
piciami.
Nie byo w tym nic dziwnego. Modzi uczniowie byli zazwyczaj spokojni i do
brze wychowani; ale kiedy zrobiono ju pierwszy krok, trzeba byo brn dalej. [...]
Najbardziej tego dnia uderzya mnie mier mojego drogiego profesora Chen
Kuteh, ktrego najbardziej lubiem i szanowaem. [...]
Profesor Chen, czowiek ponad szedziesicioletni i cierpicy na nadcinie
nie, zosta wyprowadzony o wp do dwunastej na soce; kazano mu tak sta
przez ponad dwie godziny, a nastpnie zmuszono, by defilowa wraz z innymi
z zawieszon na szyi tabliczk, bijc w gong. Pniej zawleczono go najpierw na
pierwsze pitro budynku, a potem znowu na d, nie szczdzc uderze picia
mi i trzonkami miote przez ca drog. Na pierwszym pitrze paru przeladow
cw pobiego do klasy, aby wzi stamtd bambusowe kije, ktrymi bili go nadal.
Zatrzymaem ich, bagajc:
- Nie musicie tego robi. Przekraczacie granice!
Zemdla kilkakrotnie, ale za kadym razem przywracano mu przytomno,
oblewajc wiadrem zimnej wody. Ledwie mg si porusza: nogi mia pocite
szkem i podrapane kolcami. Ale jego umys by wci jasny.
- Czemu mnie nie zabijecie? - krzycza. - Zabijcie mnie!

Trwao to sze godzin, a do czasu, kiedy przesta kontrolowa czynnoci fi
zjologiczne. Przeladowcy usiowali wepchn mu kij do odbytu. Zemdla po raz
ostatni. Polali go raz jeszcze zimn wod, ale byo ju za pno. Zabjcy stali
przez moment ogupiali, poniewa z pewnoci pierwszy raz pobili kogo na
mier. Wikszo z nas te po raz pierwszy uczestniczya w podobnej scenie. Lu
dzie zaczli si powoli rozpierzcha. [...] Przeladowcy zawlekli ciao ofiary poza
teren, do drewnianego baraku, gdzie profesorowie mieli zwyczaj grywa w ping-
-ponga. Tam pooyli je na brudnej macie gimnastycznej, nastpnie wezwali
szkolnego lekarza i powiedzieli mu:
- Sprawd, czy na pewno zmar na nadcinienie. Nie masz prawa temu za
przeczy!
Doktor zbada zwoki i stwierdzi mier wskutek tortur. Wtedy kilku z nich
zapao go i zaczo okada, mwic:
- Dlaczego gadasz jak on? Chcesz skoczy tak samo?
W kocu doktor napisa w akcie zgonu: "mier nastpia na skutek gwatow
nego ataku nadcinienia".
(Ken Ling, Miriam London, Taling Lee, "La Vengeance du ciel: un jeune dans la
Chinois Revolution culturelle", Robert Laffont, Paris 1981, s. 20-23.
Scena rozgrywaa si w elitarnym liceum w Xiamenie).
REWOLUCJONICI I ICH MISTRZ
Pozacana legenda: na Zachodzie dugo uwaano czerwonogwardzistw za moe

tylko troch bardziej fanatycznych kuzynw buntownikw z 1968 rokuz". Czarna legen
da: od czasu upadku "bandy czworga" Czerwon Gwardi uwaa si w Chinach za quasifaszystowskich
pomocnikw szajki politycznych awanturnikw. Rzeczywisto bya
jednak zupenie inna: "buntownicy" uwaali si za dobrych, maoistowskich komuni
stw, ktrym obce byy wszelkie idee demokratyczne czy wolnomylicielskie, i w zasa
dzie tacy byli. Odrzuciwszy centralizm demokratyczny (co wstrzymao eksperymento
wanie zaledwie na dwa lata), stanowili w swojej masie dziwny twr: "parti komuni
styczn bis", i to w momencie, kiedy podziay cakowicie sparalioway KPCh. Gotowi
umrze za Mao, zwizani tak ideologicznie, jak i emocjonalnie z Lin Biao, a zwaszcza
z GRK Jiang Qing, byli alternatyw tylko dla wadz partyjnych w miastach i prowin
cjach, nieprzychylnie nastawionych do maoistowskiego Centrum, i dodatkow si
w paacowych rozgrywkach w Pekinie. Olbrzymia energia tych dziesitkw tysicy mo
dych ludzi bya czysto destruktywna: w okresach, co prawda krtkich, gdy przejmowali
rzdy, nie robili dosownie nic i nie zmieniali w adnym punkcie podstawowych zasad
totalitaryzmu u wadzy. Czerwona Gwardia przyznawaa si czsto do czerpania wzo
ia To "dugo" nie odnosi si oczywicie do Simona Leys, ktrego pionierskie dziea nie straciy na war
toci dziki precyzyjnej chronologii i rozszyfrowaniu ideologii "rewolucji kulturalnej", zob. "Les Habits
neufs du president Mao: Chronique de la uRevolution culturelle, Champ Libre, Paris 1971; "Ombres
chinoises", Bibliotheque Asiatique -10/18, Paris 1974.
rw z Komuny Paryskiej z 1871 roku, ale wybory przez ni organizowane nigdy nie byy
wolne ani powszechne: o wszystkim decydoway mae samoproklamujce si zespoy,
a zmiana dokonywaa si tylko w formie cigych przewrotw w samej organizacji
i w strukturach administracyjnych, ktre udao si jej wzi pod kontrol. Poza tym
z pewnoci miay miejsce liczne przypadki uwalniania pojedynczych osb czy spenia
nie pewnych da socjalnych w fabrykach6. Najgorsza bya jednak poraka w roku
1968...
Czerwon Gwardi czyo z aparatem komunistycznym tysice wizw. Zespoy ro
bocze, wysane do gwnych orodkw naukowych przez ekip Liu Shaoqi i podlege
jej wadze prowincji, stworzyy w okresie od czerwca do lipca 1966 roku pierwsze "czar
ne nory" dla "zwalczanych" profesorw i zachciy do dziaania grupy zaoycielskie
Czerwonej Gwardii. Mimo e oficjalnie odsunite na pocztku sierpnia w zwizku
z przewrotem, jakiego dokona Mao w onie Komitetu Centralnego, czsto przez du
szy czas wywieray wpyw na organizacje lokalne2"; w kadym razie w zasadniczy spo
sb stymuloway przemoc wobec profesorw i kadr nauczycielskich i utoroway drog
kampanii "przeciw czterem starym elementom". Kampani t, wspieran przez wadze
lokalne, w rzeczywistoci kierowaa policja, ktra dostarczaa listy osb do rewizji ,
i zbieraa zarwno dowody rzeczowe, jak i skonfiskowane rzeczy: Nien Cheng miaa szczcie, gdy w 1978
roku niespodziewanie odzyskaa du cz porcelany, po barba
rzysku odebranej dwanacie lat wczeniej. Ofiarami byli zazwyczaj ci sami ludzie, kt
rych zwalczano podczas poprzednich kampanii, oraz troch rednich kadr powico
nych dla ochrony prawdziwych wadcw.
Wyganicie "rewolucji kulturalnej" w fabrykach i wyprzedzenie biegu wydarze przez Mao, ktry poczu,
e cel (wyeliminowanie przeciwnikw w aparacie) mu si
wymyka, spowodoway starcia o duym nateniu midzy rebeliantami a wadzami miast i prowincji.
Potrafiy one stworzy na swj uytek potne organizacje masowe, zwane "konserwatywnymi", w gruncie
rzeczy trudne do odrnienia od rebeliantw
najbliszych linii maoistowskiej, jednoczenie za co bardziej niezaleni dziaacze lokalni znaleli ratunek,
przystpujc do "super Komitetu Centralnego", jakim staa si GRK, gdzie Kang Sheng odgrywa rol
rwnie dyskretn, jak i zasadnicz. Wyspecjali
zowane ekipy nawizyway czno z Pekinem (pocztkowo byli to czsto studenci ze
stolicy), ktry z kolei wysya rady i czarne listy (znalazy si na nich midzy innymi
dwie trzecie czonkw Komitetu Centralnego), po czym czeka na rezultaty ledztwa
wraz z dowodami, zapewniajc swoim sprzymierzecom cenne "dobre etykietki"-
przez duszy czas suyy one jako magiczna tarcza chronica przed ChALWz'". Re
belianci, tak jak konserwatyci, byli wybracami machiny pastwowej, tylko e niezu
penie tej samej. Nie da si wyrazi, do jakiego stopnia cakowita bya jednomylno
wszystkich grup i frakcji w sprawie represji - i na tym polega zasadnicza rnica w po
rwnaniu z tradycj rewolucyjn Zachodu. Jeli krytykowano laogaie (zreszt mniej
dotknite "rewolucj kulturaln"), to po to, aby oskary je o "zbyt du tolerancyj
no". Nien Cheng dobrze zapamitaa przyjazd nowych stranikw maoistowskich
W przypadku zarzdu Kwatery gwnej robotnikw z Wuhanu zdarzyo si to piciokrotnie w cigu

kilku miesicy (Wang Shaoguang, "Failure of Charisma...", s. 89;.
z'" Ken Ling i in., "La Vengeance du ciel...", s. 267-269.
z" Zob. zwaszcza cytowana ksika Ken Ling i in.
z H. Harding, "The Chinese State...", s.168.
brutalnych i nieludzkich. Hua Linshan, ultralewicowy buntownik, otwarcie zwalczaj

cy ChALW, ktry w pewnej fabrycewizieniu zajmowa si wydziaem mechanicznym
produkujcym bro, wyzna pniej: "W czasie caego naszego pobytu [winiowie]
pozostawali w swoich celach i praktycznie nie mielimy z nimi adnego kontaktu"2'y
Czerwonogwardzici, ktrzy traktowali uprowadzenia jako podstawowy element wal
ki, mieli swoj wasn siatk penitencjarn w kadej szkole, w kadej administracji
i w kadej fabryce: w tych "stajniach", "norach", nazywanych eufemistycznie "klasami
nauki", wiziono, przesuchiwano i torturowano do woli, z olbrzymim wyrafinowa
niem i wyobrani. Ken Ling wspomina nieformaln "grup studiw psychologicz
nych" w swoim liceum: "Staralimy si unika mwienia o torturach, ale uwaalimy
je za co w rodzaju sztuki [...). Doszlimy nawet do tego, e wydawao si nam, ina
sze badania nie byy dostatecznie naukowe. Istniao wiele metod, ktrych nie mogli
my wyprbowa"z2". "Radykalna" milicja z Hangzhou, w wikszoci skadajca si
z przeladowanych wczeniej "czarnych", przetrzymujca rednio tysic osb w swoich
trzech orodkach przesucha, skazaa 23 osoby za obraz swojego szefa Weng Senhe;
jej czonkowie za dzie pracy w milicji otrzymywali trzy dni wolne i darmowe posi
ki22'. Uderzajce jest, e we wszystkich wiadectwach dawnych czerwonogwardzistw
praktyki represyjne zajmuj tak wane miejsce, e tak wiele si mwi o bitych, upoka
rzanych, czasami mordowanych przeciwnikach i e najwyraniej nikt nigdy si temu
nie przeciwstawia. Znaczce jest rwnie, e okres "rewolucji kulturalnej" cechoway
ponowne aresztowania, powrt do zniesionych ju etykietek prawicowych, regularne
aresztowania obcokrajowcw i zamorskich Chiczykw, a nawet nowy rodzaj nik
czemnoci, takich jak na przykad zmuszanie crki do odsiedzenia reszty kary za
zmarego ojca2z. Administracja cywilna powanie ucierpiaa, ale ta z laogaiw miaa
przynajmniej cakowit swobod dziaania. A wic pokolenie buntownikw czy poko
lenie stranikw wiziennych?2
Jeli chodzi o ideologi, nawet najbardziej radykalne i dbajce o przygotowanie teo
retyczne grupy buntownikw, takie jak Shengwulian z Hunanuzz, nie zdoay unikn
odwoa do Mao. Faktem jest, e myli przewodniczcego byy tak niejasnezz5, sowa
tak pene sprzecznoci, i mona je byo interpretowa dowolnie, zalenie od okazji.
I konserwatyci, i buntownicy mieli swj zapas cytatw - czasami tych samych, ale r
nie interpretowanych. W dziwnych Chinach czasu "rewolucji kulturalnej" ebrak mg
usprawiedliwi kradzie cytatem z Mao na temat samopomocy22fi, a robotnik pracujcy
na czarno, ktry ukrad cegy, pozby si wszelkich skrupuw, poniewa "klasa robot
nicza przewodzi we wszystkich dziedzinach ycia"zz'. by jednak twardy orzech do zgry
Hua Linshan, "Les Annees rouges", s. 311.

Ken Ling i in., "La Vengeance du ciel...", s. 32-33.
Keith Forster, "Spontaneous and Institutional Rebellion in the Cultural Revolution: The Extraordi
nary Case of Weng Senhe", w: "Australian Journal of Chinese Affairs" 1992, nr 27, s. 38-75.
z J.-L. Domenach, , Chine...", s. 278-286.
"Uczniowie mwili: kiedy przejmiemy kontrol nad Urzdem Bezpieczestwa Publicznego bdzie
my mogli aresztowa, kogo nam si ywnie spodoba" (Ken Ling i in., La Vengeance du ciel..." s. 252).
Zob. najwaniejsze teksty w: Hector Mandares i in., "Revo cul dans la Chine pop: anthologie de la
presse des Gardes rouges (ma 1966-janvier 1968)", Bibliotheque Asiatique, Paris 1974, s. 353-427.
I nie zrobi niczego dla ich doprecyzowania, gdy wwczas mgby podj ryzyko zaangaowania si
wobec klanu. Nie wygosi anijednej mowy w czasie caej "rewolucji kulturalnej"!
Ken Ling i in., "La Vengeance du ciel...", s.119.
' Nien Cheng, "Vie et mort...", s. 503.
zienia: uwicenie przemocy2, radykalizm, z jakim klasa rzdzca cieraa si ze sw

polityczn kontynuacj. Obrocom waciwej linii wolno byo wszystko. Buntownicy nie
prbowali nawet wyzwoli si spod wpywu oficjalnej propagandy, posugujcej si
sztywnym jzykiem; nie odmawiali sobie nigdy bezwstydnych kamstw, nie tylko wobec
mas, ale nawet wobec kolegw z organizacji9.
Najbardziej dramatyczna bya jednak jednomylno w sprawie "podziau klasowe
go", dokonanego w latach pidziesitych (o czym bya ju mowa) i pogbionego
przez "rewolucj kulturaln". A mogo by inaczej: aby wznieci ogie, mwio si, e
GRK otwara drzwi organizacji "czarnym", ktrzy nie kazali si dugo prosi. W spo
sb do naturalny przyczyli si do buntownikw (45% czonkw organizacji w kan
toskich liceach to dzieci inteligencji), natomiast potomstwo aktywu partyjnego i ro
botnikw zatrudnionych na stae stanowio w wielkiej poudniowej metropolii 82%
konserwatystw. Buntownicy, majcy rwnie poparcie robotnikw sezonowych, byli
naturalnymi przeciwnikami kadry politycznej, podczas gdy konserwatyci zuywali swo
j energi na tpienie "czarnych". Ale poniewa podzia na kategorie spoeczno-poli
tyczne by jednym z elementw ich wizji, aby zmy plam, jak byo habice pocho
dzenie, buntownicy przecigali si w represjach wobec konserwatystw, nie darowujc
(oni take) nawet "czarnym" i bagajc niebo, aby oszczdzio ich wasne rodziny... Co
wicej, zaakceptowali nowe dla siebie pojcie dziedzictwa klasowego, rozpowszechnione
najpierw przez Czerwon Gwardi w Pekinie, zdominowan przez dzieci aktywu par
tyjnego i wojskowych, nigdy otwarcie nie zwalczane.
Wyraao si ono na przykad w sowach tego niezwykego marsza:
Kiedy ojciec jest dzielny, syn jest bohaterem,

Kiedy ojciec jest reakcjonist, syn jest ajdakiem,
Jeli jeste rewolucjonist, zbli si i przycz si do nas,
Jeli nie jeste, wynocha [...]
Wynocha !
Zrzucimy was z waszych przekltych stokw!
Zabij ! Zabij ! Zabij !"'
Pewna "dobrze urodzona" komentowaa to w nastpujcy sposb: "Urodzilimy si

czerwoni! Czerwie pochodzi z brzuchw naszych matek. A tobie mwi wprost: ty
urodzie si czarny! C moesz na to poradzi?"z Rasistowski podzia na kategorie
by zabjczy. Zha Zhenhua, z pasem w doni i obelgami na ustach, zmusi "czarn" po
ow klasy do nieustannego uczenia si dzie Mao: "Aby si uratowa, musieli najpierw
nauczy si wstydzi swojego poniajcego pochodzenia i swoich rodzicw, ktrych po
winni byli nienawidzi";. Oczywicie nie byo mowy, aby mogli wstpi do Czerwonej
Gwardii, bo na dworcu w Pekinie to ona wanie patrolowaa, bia i odsyaa do domu
kadego czerwonogwardzist, ktry nie mg si wykaza odpowiednim pochodzeniem.
Znacznie wicej tolerancji wykazywano na prowincji, gdzie "czarni" czsto zajmowali
Jedno nas czyo: przekonanie, e przemoc rozwizuje wszystkie problemy" (Ken Ling i in., "La
Vengeance du ciel...", s. 200).
zy Zob. np. Hua Linshan, "Les Annees rouges", s. 328.
' Zha Zenhua, "Red Flower...", s. 81.
Tame (podkrelenie autora).
Tame, s.105.
odpowiedzialne stanowiska, niemniej pierwszestwo mieli zawsze "lepiej urodzeni":

"Wypracowanie klasowe winki [przezwisko uczennicy) byo doskonae, dostaa najlep
sz ocen; pochodzia ona z rodziny murarza, przechwalaa si czsto, e od trzech po
kole nigdy nie mieli dachu nad gow"z. W starciach sownych argument dotyczcy
urodzenia pojawia si nieustannie, by nieodzowny. Hua Linshan, walczcy buntow
nik, da si dosownie wrzuci do pocigu Czerwonej Gwardii, raczej konserwatywnej:
"Tym co ywo odczuwam do dzi, jest fakt, e sama moja obecno bya dla nich znie
wag i kalaa ich. [...) Wtedy nagle poczuem, e jestem jak plugaw istot"z. Pod
czas manifestacji pi "czerwonych" kategorii zawsze zajmowao pierwsze miejsce5.
Apartheid ogarn cae spoeczestwo: na zebraniu dzielnicy w 1973 roku Nien Cheng
usiada przez nieuwag wraz z proletariatem. "Zupenie jakby ich prd porazi, najbli
ej siedzcy robotnicy odsunli natychmiast swoje taborety i znalazam si sama
w przeludnionym pokoju", wtedy podesza do grupy kobiet "zoonej wycznie
z czonki klasy kapitalistycznej i inteligencji, pariasw rewolucji kulturalnej"z3.
Nien Cheng podkrela, e ani policja, ani partia nie narzucay podobnej segregacji.
OD WYBUCHU WALK FRAKCYJNYCH DO ROZGROMIENIA

BUNTOWNIKW
Drugi etap "rewolucji kulturalnej" zacz si w momencie, gdy na pocztku stycznia

1967 roku pojawi si problem wadzy. Maoistowskie Centrum zdao sobie spraw, i
nie byo ju odwrotu w konfrontacjach z dawnym kierownictwem Liu Shaoqi, ktre,
cho przepdzono je w wizach przez Pekin, mogo jeszcze liczy na spore poparcie
w wikszoci prowincji. Aby zada mu ostateczny cios, buntownicy musieli przej
w nich wadz; armia (najwaniejszy atut) nie interweniowaa: nowe wojsko przewodni
czcego miao wic wolne pole do dziaania. W styczniu sygna da Szanghaj i niemal
wszdzie bez wikszego trudu obalano urzdy miejskie i komitety partii. Teraz nie wy
starczyo ju krytykowa, trzeba byo rzdzi. I tu doszo do katastrofy: tarcia midzy
rywalizujcymi grupami buntownikw, midzy studentami i robotnikamiz3', midzy ro
botnikami sta ymi i sezonowymi doprowadziy niemal natychmiast do cikich walk
ogarniajcych cae miasta, wkrtce z uyciem broni palnej, a nie, jak wczeniej, z pasa
mi czy sztyletami. Przywdcw maoistowskich, ju prawie triumfujcych, nagle ogarn
strach: produkcja przemysowa spada (o 40% w Wuhanie w styczniu)23, administracja
przestaa istnie, a grupy, ktre wymkny si spod kontroli, przejy wadz. W Chi
nach da si odczu katastrofalny brak kompetentnych kadr: naleao wic przywrci
na stanowiska wikszo ludzi, ktrych tak niedawno zwalczano. Musiay wznowi pra
c fabryki, a szkoy nie mogy pozosta zamknite na wieczno. Dlatego pod koniec
stycznia trzeba byo dokona wyboru: popiera now struktur wadzy, Komitety Re
wolucyjne (KR) - stworzone wedug zasady "trzy w jednym": przymierze buntownikw
Ken Ling i in., "La Vengeance du ciel...", s. 42.

Hua Linshan, "Les Annees rouges", s. l06.
'5 Tame, s.108.
:'" IVien Cheng, "Vie et mort..." s. 494.
"Podstawowa rnica midzy uczniami a robotnikami: uczniowie chcieli wadzy, podczas kiedy ro
botnicy chcieli pienidzy" (Ken Ling i in., "La Vengeance du ciel...", s. 252).
'" Wang Shaoguang, "Failure of Charisma...", s.118.
dawnego aktywu i ChALW - czy popycha delikatnie Czerwon Gwardi ku wyjciu

(albo raczej ku szkole), uywajc w tym celu, jeli zajdzie taka konieczno, drugiego
zbrojnego ramienia Mao, od szeciu miesicy pozostajcego w upieniu: armii.
Dla rebeliantw Skaa Tarpejska oznaczaa ju blisko Kapitolu... "Rewolucja kul
turalna" bya jednak pena niespodzianek. Od kwietnia "przywracanie adu" zaczo
osiga takie rozmiary, e Mao si zaniepokoi: konserwatyci, a za nimi ofiary prze
wrotu styczniowego, podnosili wysoko gowy i czsto tworzyli niebezpieczny wsplny
front z garnizonami ChALW, jak w Wuhanie, gdzie buntownicy byli w rozsypce.
A wic znowu przyhamowanie po stronie lewicy, po tym, jak w lipcu wojskowi z Wuha
nu przeprowadzili trwajce dwa dni aresztowania emisariuszy GRK. Ale za kadym ra
zem, kiedy maoistowska Czerwona Gwardia poczua wiatr w aglach, nastpowao roz
pasanie przemocy i walki frakcyjne prowadzce do anarchii, i nie zawsze dao si ju
tworzy Komitety Rewolucyjne. Dlatego we wrzeniu pozwolono armii na uycie broni
(a do tego czasu przygldaa si ona bezsilnie ograbianiu arsenaw) i doszo do roz
sypki rebeliantw. W roku 1968 czciowo powtrzya si sytuacja z 1967: nowe niepo
koje Mao w marcu i omielenie (cho bardziej wywaone ni rok wczeniej) na lewicy;
w lipcu, wobec rozprzestrzeniania si coraz bardziej krwawych star, skazanie rebelian
tw na mier.
Wiele zaleao od podjcia decyzji przez Mao, postawionego przed okrutnym dyle
matem, z ktrego nie potrafi wybrn: chaos z lewej czy porzdek z prawej. Wszyscy
aktorzy wstrzymali dziaania, czekajc na ostateczn decyzj mistrza tej gry, z nadziej,
e bdzie dla nich korzystna. Dziwna sytuacja: wszyscy miertelni wrogowie byli gorli
wymi i bezkrytycznymi wielbicielami tego samego ywego boga. Tote kiedy czonkowie
silnej federacji konserwatystw Milion Bohaterw z Wuhanu w lipcu1967 roku dowie
dzieli si, e ich postpowanie zostao potpione, owiadczyli: "Niezalenie od tego,
czy zgadzamy si, czy nie, musimy by posuszni i bez zastrzee podporzdkowa si
decyzji Centrum", i natychmiast rozwizali sw organizacj. Tymczasem nie byo jed
nej obowizujcej interpretacji; oficjalnych komentatorw (komitetw partyjnych) ra
czej nie brano pod uwag. Panowao wic totalne zamieszanie, jeli chodzi o rzeczywi
ste intencje Centrum, bo nikt nie chcia da wiary, e mogoby by tak niezdecydowa
ne. Zreszt nieustanna hutawka sprawia, e ju wkrtce kady chcia wzi krwawy
odwet, a chwilowi zwycizcy nie wiedzieli, co to wielkoduszno.
Do tych zewntrznych powodw wzrostu przemocy doszy jeszcze dwa czynniki we
wntrzorganizacyjne, dotyczce zwaszcza buntownikw. Interesy maych grup i indy
widualne ambicje, nigdy w sposb demokratyczny nie rozsdzone, doprowadzay na
og do nowych konfliktw, podczas gdy cyniczni "przedsibiorcy polityczni" starali si
upiec przy tym ogniu swoj piecze przez przyczenie si do nowych wadz lokalnych,
a zwaszcza przez utrzymywanie dobrych stosunkw z regionalnymi sztabami ChALW:
wielu z nich przystpio do "bandy czworga" i stao si prowincjonalnymi tyranami.
Walki frakcyjne traciy powoli charakter polityczny i ograniczay si do konfrontacji
midzy tymi, ktrzy znajdowali si aktualnie u wadzy, a tymi, ktrzy chcieli j prze
j. Przecie - zjawisko znane z laogaiw - ten, kto oskara, w komunistycznych Chi
nach ma zawsze racj, poniewa zasania si sloganami i cytatami dajcymi mu nietykalno;
Tame, s.158.
W. Hinton, "Shenfan", s. 521
bronic si, prawie zawsze pogarsza swoj sytuacj. Jedyn odpowiedzi moe
zatem by kontroskarenie wyszego stopnia: niewane, czy ma ono podstawy, czy nie,
wane, aby byo wyraone we waciwych politycznie sformuowaniach. Logika popy
cha wic do nieustannego poszerzania pola ataku i liczby atakowanychz". A poniewa
wszystko jest polityk, cakiem bahy incydent moe by dowolnie interpretowany
i uyty jako dowd najgorszych, zbrodniczych intencji. Na kocu za czeka pluton egze
kucyjny...
Termin "wojna domowa", podjazdowa lub otwarta, mgby czsto lepiej odda istot
wydarze ni termin "masakra", chocia jedno niemal automatycznie pocigao za so
b drugie. Wojna coraz bardziej przeradzaa si w walk wszystkich ze wszystkimi.
W Wuhanie ju w kocu grudnia 1966 roku buntownicy wtrcili do wizie 3100 kon
serwatystw i czonkw aparatu partyjnegoz'z. Gdy w starciach midzy buntownikami
a zwolennikami Miliona Bohaterw 27 maja 1967 roku pierwsza osoba poniosa
mier, postanowiono si zbroi i zaj punkty strategiczne. Kwatera gwna rebelian
tw-robotnikw zostaa zdobyta 17 czerwca; 30 czerwca w ich obozie liczcym 158 lu
dzi byo 25 zabitych. Po rozsypce konserwatystw pod koniec lipca nastpiy w ich sze
regach przeraajce represje: 600 zabitych, 66 tysicy przeladowanych, wielu rannych.
W momencie zwrotu w lewo, poczwszy od marca 1968 roku, polowanie rozpoczo si
od nowa: dziesitki tysicy uwizionych na stadionach; siejca postrach milicja, do kt
rej coraz czciej przenikali bandyci i czonkowie ulicznych gangw, napyw broni z s
siadujcych prowincji. W maju starcia pomidzy frakcjami rebeliantw przypominay
atmosfer wojn domow: 80 tysicy sztuk broni skradzionej wojsku 27 maja (rekord
dzienny w skali Chin) pozwolio na zorganizowanie handlu broni, ktra rozchodzia
si na cay kraj, zaczo si przekwalifikowywanie zakadw przemysowych na fabryki
czogw lub materiaw wybuchowych dla poszczeglnych frakcji. W poowie czerwca
byo ju 57 przypadkowych ofiar miertelnych. Pldrowano magazyny i banki, ludno
zacza ucieka z miast. Wielki Zbawca z Pekinu, wypierajc si swego udziau w tym
wszystkim, doprowadzi wreszcie do upadku rebeliantw: 22 lipca ChALW interwe
niowaa bez walki, a we wrzeniu zmuszono frakcje do samorozwizaniaZ43. Tam gdzie
rozam midzy konserwatystami a buntownikami nie by trway, jak w mao uprzemy
sowionym Fujian, dominowa patriotyzm lokalny albo wzajemna niech wsi i miast.
Kiedy Czerwona Gwardia z Xiamenu zaja stolic prowincji, zostaa przyjta okrzyka
mi: "Fuzhou naley do mieszkacw Fuzhou [...]; mieszkacy Fuzhou, pamitajcie
o waszych przodkach! Bdziemy zawsze wrogami ludzi z Xiamenu"z"'. W Szanghaju za
ostrzy si konflikt midzy ludnoci z pnocy i poudnia Jiangsu, cho nie przybra on
tak gwatownych formz"5. Nawet w skali jednej wsi, dugiego uku, walka frakcji rewo
lucyjnych kiepsko skrywaa odnowienie si dawnej wzajemnej niechci panujcego nad
pnocn czci wioski klanu Lu i wadajcego na poudniu klanu Shen; by to take
czas wyrwnywania starych porachunkw, datujcych si jeszcze z okresu okupacji ja
Wang Shaoguang, "Failure of Charisma...", s. 66.

2'z Tame, s. 94.
?" Tame, s.143-208.
Ken Ling i in., "La Vengeance du ciel...", s. 85.
aL. T. White, "Policies of Chaos...", s. 325.
poskiej czy krwawych pocztkw reformy rolnej 1946 roku2. W rolniczej prowincji
Guangxi konserwatyci wygnani z Guilinu otoczyli stopniowo miasto wiejsk milicj,
ktra je ostatecznie zdobyaz". Regularne walki midzy frakcjami Czerwonego Sztan
daru i Wschodniego Wiatru spowodoway mier 900 osb w Kantonie (lipiecsierpie
1967)'". Czasem nawet uywano artylerii.
O tym, jak ciki by to okres, wiadczy wspomnienie pewnego czerwonogwardzisty,
ktry mia wtedy czternacie lat:
Bylimy modzi. bylimy fanatyczni. Wierzylimy, e przewodniczcy Mao jest wielki, e mwi
prawd, e sam jest uosobieniem prawdy. Wierzyem we wszystko, co mwi Mao. Wierzylem,
e "rewolucja kulturalna" jest suszna. Zdawao nam si, e jestemy buntownikami, a poniewa
jestemy te rewolucjonistami Mao, to moemy rozwiza kady problem - wszystkie problemy
spoeczne'"'.
Okruciestwa staway si coraz bardziej masowe, bardziej "tradycyjne" ni w po

przednim roku. Oto co mona byo na przykad zobaczy niedaleko Lanzhou, w Gansu:
Musiao tam by okoo pidziesiciu samochodw. [...] Do chodnicy kadej ciarwki przy
mocowany by czowiek. Na kilku ciarwkach przywizano nawet po dwch. Wszyscy uoeni
byli po przektnej i unieruchomieni za pomoc drutw i sznurw. [...] Tum otacza czowieka
i zatapia w jego ciele dzidy i wiejskie noe, a stawa si pulsujc krwaw miazg5".
W drugiej poowie 1968 roku armia przeja wadz i Czerwon Gwardi rozgromio
no, wysyajc na jesieni miliony (w sumie 5,4 miliona do 1970 rokuz5') studentw i lice
alistw na zabit deskami wie, skd - miano nadziej - nie zdoaj szybko si wydosta
(wielu pozostao tam na dziesi lat i duej);12 do 20 milionw zostao wysanych przy
musowo na wie przed mierci Mao5, w tym 1 milion Szanghajczykw, ktrzy stanowi
li 18% (prawdziwy rekord)5'. 3 miliony zwolnionych dziaaczy partyjnych umieszczono,
czsto na kilka lat, w pwiziennych orodkach rehabilitacji, jakimi byy Szkoy 7 Ma
ja54. by to rwnie bez wtpienia rok najwikszych masakr, kiedy robotnicze ekipy par
tyjne i wojsko wkraczay na kampusy, zwaszcza podczas przejmowania niektrych miast
na poudniu. I tak Wuzhou w Guanri zostao zniszczone przez cik artyleri ina
palm; Guilin zosta zdobyty 19 sierpnia przez 30 tysicy onierzy i uzbrojon wiejsk
milicj po prawdziwej wojnie pozycyjnej (obojtno wsi wobec "rewolucji kulturalnej"
czasami przeksztacaa si w otwart wrogo, z pewnoci podsycan i manipulowan
przez aparat polityczno--wojskowy). Przez sze dni trway masowe egzekucje rebelian
tw. Kiedy walki ju ustay, terror przez cay miesic rozprzestrzenia si w okolicznych
wioskach, tym razem skierowany przeciwko "czarnym" i dawnym guomindangowcom,
wiecznym kozom ofiarnym. Jego natenie byo tak wielkie, e niektre powiaty mogy
W. Hinton, "Shenfan", s. 519, 527-528.

Zob. zwaszcza wiadectwo byego czerwonogwardzisty Hua Linshana, "Les Annees rouges"
M.-C. Bergere, "La Republique populaire de Chine...", s.133.
' A. F. Thurston, "Urban violence...", s.158-159.
' A. Roux, "La Chine...", s. 54-55.
H. Harding, "The Chinese State...", s.188.
-'12 milionw wg A. F. Thurston,14 wg J. K. Fairbanka i 20 wg M.-C. Bergere.
L. T. White, "Policies of Chaos...", s. 294.
H. Harding, "The Chinese State...", s. 212.
ogosi, i zostay "oczyszczone ze wszystkich czonkw piciu czarnych elementw"z55.

Przyszy przewodniczcy KPCh, Hua Guofeng, odpowiedzialny za bezpieczestwo pro
wincji, zaskarbi sobie tym miano "rzenika z Hunanu". Poudnie kraju ucierpiao naj
bardziej: okoo 100 tysicy zabitych w samym Guanri, 40 tysicy w Guangdongu, 30 ty
sicy w Yunnaniez5. Czerwona Gwardia bya okrutna, ale za prawdziwe masakry odpo
wiedzialno ponosili jej kaci: wojsko i milicja pod rozkazami partii.
Guilin - armia przeciwko Czerwonej Gwardii
Kiedy tylko wsta dzie, milicja przystpia do przeszukiwania domw i aresz

towa. W tej samej chwili wojskowi rozpoczli nadawanie swoich rozkazw
przez gosniki. Przedstawili list dziesiciu przestpstw, wrd ktrych byy: zaj
cie wizienia, zajcie banku, atak na organy wojskowe, wtargnicie si do biur
bezpieczestwa publicznego, ograbianie pocigw, udzia w starciach zbrojnych
itd. Wystarczyo popeni jakkolwiek z tych zbrodni, aby zosta zatrzymanym
i osdzonym "zgodnie z dyktatur proletariatu". Zrobiem szybkie obliczenie
i zdaem sobie spraw, e miaem na swoim koncie sze z dziesiciu oskare.
Ale ktra z tych zbrodni nie zosta a popeniona "dla potrzeb rewolucji"? Ani
jedna akcja nie przyniosa mi adnych osobistych korzyci. Gdybym nie chcia
robi rewolucji", nie popenibym adnego z tych zbrodniczych czynw. Dzisiaj
dano, abym wzi na siebie ca odpowiedzialno. Wydawao mi si to nie
sprawiedliwe i jednoczenie napeniao przeraeniem. [...]
Pniej dowiedziaem si, e milicjanci zabili kilku naszych "bohaterw
walk". Nastpnie przecili rurki doprowadzajce tlen i krew ludziom pod kro
plwkami i mieli na koncie nastpne ofiary. Innych, ktrzy mogli jeszcze cho
dzi, pozbawiono wszelkich lekw i zabrano do prowizorycznych wizie.
Gdy jeden z rannych zbieg z transportu, milicjanci zablokowali ca dzielni
c. Wznowiono te przeszukiwanie domw. Ci, ktrzy nie byli zapisani w reje
strze dzielnicowym, zostali zatrzymani, i to wanie przydarzyo si mnie. [...)
Na swoim pitrze [szkoy nr 7 w Guilinie zamienionej na wizienie) spotka
em przyjaciela, ktry chodzi do szkoy mechanicznej. Dowiedziaem si od nie
go, e bohater walk z jego szkoy zosta zabity przez milicjantw. by to student,
ktry w pojedynk broni si na wzgrzu i stawia opr milicji przez trzy dni
i trzy noce. Kwatera gwna rebeliantw w dowd uznania dla jego odwagina
zwaa go "samotnym i penym odwagi bohaterem". Milicja, ktra otoczya szko
i przeprowadzia liczne aresztowania, kazaa mu wystpi z szeregu. Nastpnie
wsadzono go do pciennego worka i powieszono na drzewie tak, eby przypo
mina "woreczek ciowy"z5', po czym przed wszystkimi zebranymi tam ucznia
mi milicjanci bili go po kolei kolbami karabinw, dopki nie umar.
Takich potwornych historii zdarzaa si w wizieniu caa masa i nie chciaem

ich wicej sucha. W czasie tych dwch dni egzekucje nastpoway jedna po
5Hua Linshan, "Les Annees rouges", s. 345-346.

ShJ.-L. Domenach, "Chine...", s. 278.
z Okrelenie to kojarzy si w Chinach z "samotnym i penym odwagi bohaterem"
drugiej w caym miecie i stay si gwnym tematem rozmw. Te rzezie wyday

si nagle normalne. Ludzi, ktrzy je przeprowadzali, byo niewielu, a ci, ktrzy
o nich opowiadali, stali si zimni i zobojtniali. Sam suchaem tych opowieci,
jakby nie miay adnego zwizku z rzeczywistoci.
Najgorsze w wizieniu byo to, gdy jaki wizie zgadza si wsppracowa
z wadzami i prbowa rozpozna niektrych z nas. Stranicy zaczynali nagle wy
szczekiwa "Podniecie wszyscy gowy do gry, psy!" Kilku zamaskowanych
osobnikw wchodzio do sali i dugo si nam przygldao. Jeli rozpoznawali
znajom twarz, milicjant celowa w nieszczliwca z karabinu i zmusza go do
wyjcia. Czsto rebeliantw tych tracono na miejscu.
(Hua Linshan, "Les Annees rouges", Le Seuil, Paris 1987, s. 338, 341-342).
W 1968 roku wadza powrcia wic z wielk pomp i w glorii swych czynw. Odzy
skaa monopol na legaln przemoc i nie zawahaa si jej uy. Powrcia do metod czy
sto policyjnych sprzed "rewolucji kulturalnej", ale liczba egzekucji publicznych znacznie
wzrosa. W Szanghaju byy robotnik Wang Hongwen, protegowany Jiang Qing i wkrtce
wiceprzewodniczcy partii, ogosi "zwycistwo nad anarchi"; 27 kwietnia kilku przy
wdcw rebelii zostao skazanych na mier i natychmiast straconych na oczach tu
muZ. Zhang Chunqiao, inny czonek "czwrki", owiadczy w lipcu: "Jeli kilka osb
zostao faszywie oskaronych [...] to niewielki problem. Dramatem byoby pozwoli
unikn kary prawdziwym wrogom"Z5q. Wchodzimy rzeczywicie w mroczn er upior
nych spiskw, pozwalajcych na prawdziwie masowe aresztowania i powrt zmowy mil
czenia spoeczestwa. Dopiero mier Lin Biao (1971) zagodzia - chocia nie po
wstrzymaa - t najgorsz kampani terroru, jak Chiny poznay od lat pidziesitych.
Pierwsza bya sprawa rzekomej Ludowej Partii Mongolii Wewntrznej (w rzeczywi
stoci rozwizanej i wcielonej do KPCh w 1947 roku), ktr pono miano potajemnie
reaktywowa. Midzy lutym a majem 1968 roku represjonowano 346 tysicy osb,
w tym trzy czwarte Mongow (nie ma wtpliwoci, i chodzio tu o antymniejszociowy
szowinizm); bilans egzekucji, tortur i samobjstw to 16 tysicy martwych i 87 tysicy in
walidw2". Podobne oskarenia doprowadziy do 14 tysicy egzekucji w Yunnanie, pro
wincji z licznymi mniejszociami narodowymi2. Ale szczeglnie mroczny by "spisek"
Puku 16 Maja. Ta organizacja pekiskiej ultralewicowej Czerwonej Gwardii, prawdo
podobnie niewielka i istniejca krtko (byo tysice jej podobnych), pozostawia po so
bie kilka wrogich Zhou Enlaiowi zapiskw (lipiec 1967). Z powodw do dzisiaj nieja
snych maoistowskie Centrum wybrao j sobie na koza ofiarnego, aby przedstawi jako
olbrzymi siatk "czarnych bandytw", kontrrewolucjonistw. Kampani wszczto po
nownie w latach 1970-1971 i zakoczono - bez ostatecznej konkluzji i procesu - dopie
ro w 1976 roku: "wiece walki", "wyznania", tortury mnoyy si w caym kraju. Repre
sjonowano szeciuset z dwch tysicy pracownikw Ministerstwa Spraw Zagranicz
nych. Stra osobista Mao Zedonga, jednostka nr 8341, pojawia si na uniwersytecie
' L. T. White, "Policies of Chaos...", s. 260.

2'y Tame, s. 277.
' Yan Jiaqi, Gao Gao, "Turbulent Decade...", s. 266-267.
'" R. Faligot, R. Kauffer, "Tajne suby Chin..."; H. Harding, "The Chinese State...", s. 214.
pekiskim, gdzie zdemaskowaa 178 "wrogw" (10 osb zmaro w wyniku zadanych ka
tuszy). W pewnej fabryce w Shaanxi pod koniec 1968 roku wykryto (bagatela!) 547
"szpiegw" i 1200 ich wsplnikw. piewaczka operowa Yan Fengying, oskarona
o trzynacie przestpstw, popenia samobjstwo w kwietniu 1968 roku; w poszuki
waniu nadajnika radiowego rzekomo ukrytego w ciele wykonano sekcj jej zwok.
Trzech najwikszych mistrzw ping-ponga pooyo rwnie w ten sposb kres swojemu
yciuzbz.
Z tej najciemniejszej z nocy wyoni si miaa mniej ju tragiczna przyszo.
Wszystkie wiadectwa potwierdzaj, e w Chinach w roku 1969 i latach nastpnych pe
no byo przemocy, kampanii i sloganw. Upadek "rewolucji kulturalnej" zakoczy si
odejciem od reimu wikszoci mieszkacw miast, a zwaszcza modziey, ktra czu
a si tym bardziej zdradzona, im wiksze pokadaa w niej nadzieje. Opr modych
przed wysaniem na wie spowodowa narodziny nowej warstwy mieszkacw miast, y
jcych w pukryciu. Pogbiay si cynizm, przestpczo i ksenofobia. W 1971 roku
brutalne i nie wyjanione wyeliminowanie Lin Biao przewidzianego na nastpc Mao
otwaro wielu ludziom oczy: najwyraniej Wielki Sternik nie by nieomylny2. Chiczy
cy byli znueni i peni obaw - i mieli powody: laogaie pochony na pewno jeszcze
2 miliony osb, nawet biorc pod uwag zwolnienia w latach 1966-1976 2b. Nadal oka
zywano wierno przywdcy, ale spoeczestwo powoli si budzio, a w kocu w latach
1976-1979 nastpi wybuch. Ruch, ktry wtedy powsta, by znacznie bardziej owocny
ni "rewolucja kulturalna", ktra jako dewiz mogaby posuy si formuk zapoy
czon od Mao - w sierpniu 1966 powiedzia on, e dobrym uczniem jest ten, kto si
buntuje przez posuszestwoz5.
Widowiskowy terror w 1969 roku - wiec walki
Zebrani wykrzykiwali slogany, wymachujc swoimi czerwonymi ksieczkami.

Po "Niech yje Nasz Wielki Przywdca, Przewodniczcy Mao", nastpowao
Wiele Zdrowia dla Naszego Najwyszego Dowdcy Lina, zawsze Wiele Zdro
wia!" byo to odzwierciedleniem nie tylko wysokiej pozycji Lin Biao po IX Zje
dzie partii, ale te faktu, e wiec zorganizowali zwolennicy Lin Biao pragncy
utrzyma kult jednostki. Czy bd zajmowa si moj spraw?
W polu mojego widzenia pojawiy si dwie nogi i czowiek przede mn prze
mwi. Przedstawi mnie zgromadzonym, opowiadajc o moim pochodzeniu i y
ciu osobistym. Ju si zorientowaam, e za kadym razem, kiedy rewolucjonici
opowiadali moje dzieje, stawaam si coraz bogatsza, a mj sposb ycia coraz
bardziej dekadencki i peen przepychu. Tym razem farsa osigna fantastyczne
wrcz rozmiary. Poniewa obiecaam sobie, e nie bd odpowiada i zachowam
milczenie, byam znacznie bardziej rozluniona ni podczas mojego pierwszego
wiecu walki" w 1966 roku. Mimo to audytorium wstao z miejsc i wielu ludzi
Yan Jiaqi, Gao Gao, "Turbulent Decade...", s. 252-265

' Hua Linshan, "Les Annees rouges", s. 365.
h, H. Mandares i in., "Revo cul...", s. 50.
podbiego, aby otaczajc mnie, wykrzycze swoj zo i oburzenie, kiedy mwca

powiedzia, e jestem agentk imperializmu.
Te obelgi byy tak nieznone, e instynktownie uniosam gow, aby odpowie
dzie. Kobiety szarpny wtedy moje unieruchomione kajdankami rce do gry
z tak brutalnoci, e musiaam zgi si wp, aby zagodzi bl. Trzymay
mnie w takiej pozycji a do koca przemwienia. Dopiero kiedy audytorium od
nowa zaczo wykrzykiwa slogany, puciy moje rce. Dowiedziaam si pniej,
e zmuszono mnie do przybrania "pozycji rzutu" wymylonej przez rewolucjoni
stw dla podobnych jak ja przypadkw. [...)
Ludzie biorcy udzia w wiecu wpadli w stan graniczcy niemal z histeri. Ich
krzyki zaguszay gos mwcy. Kto z tyu mocno mnie popchn. Potknam si
i przewrciam mikrofon. Jedna z kobiet pochylia si, aby go podnie, zaplta
a si w kable i upada, pocigajc mnie za sob. Poniewa miaam rce unieru
chomione z tyu, znalazam si w niewygodnej pozycji z twarz przy ziemi; w za
mieszaniu wielu ludzi upado na nas. Wszyscy krzyczeli i trzeba byo kilku minut,
aby mnie wreszcie podniesiono.
Kompletnie wyczerpana, nie mogam doczeka si koca, ale przemowana
stpowaa po przemowie, bez przerwy, zupenie jakby wszystkie osoby obecne na
trybunie chciay wnie swj wkad. Przestali mnie atakowa i wdali si w kraso
mwcze popisy, w ktrych kady chcia lepiej ni inni gosi chwa Lin Biao,
w najbardziej pochlebnych i wyszukanych sowach, jakie bogaty chiski jzyk ma
do zaoferowania.
Nagle drzwi za mn otwary si i mski gos krzykn: "Wyszed!" Efekt tych
sw by natychmiastowy. Mwca przerwa w poowie zdania. Byam wic prze
konana, e kto wany sucha, siedzc w innej sali, a teraz poszed i cae to
zmontowane dla niego przedstawienie stao si niewarte kontynuacji. Niektrzy
ju wychodzili, inni zbierali torby i kurtki. Mwca rzuci w popiechu kilka sloga
nw, ktre wszyscy mieli chrem powtrzy, ale prawie zupenie go zignorowa
no. Dao si usysze tylko kilka gosw, zanim sala kompletnie opustoszaa. Pra
wie nikt nie wyglda ju tak, jakby by na mnie wcieky. Nie umiechano si do
mnie, ale przygldano mi si z obojtnoci. Byam tylko jedn z niezliczonych
ofiar, dziki ktrym animowali swoje "wiece walki". Zrobili to, czego od nich
oczekiwano, a teraz wszystko byo ju skoczone. Podano mi nawet pomocn
do, kiedy jaki mczyzna mnie potrci. Ludzie szli, rozmawiajc o pogodzie,
tak jakby wychodzili z kina po zakoczeniu seansu.
(Nien Cheng, "Vie et mort a Shanghai", Albin Michel, Paris 1987, s. 345-348).
EPOKA DENGA - WYGASANIE TERRORU (OD 1976 ROKU)
Kiedy we wrzeniu 1976 roku terror osab, Mao by ju od jakiego czasu praktycz
nie martwy (przynajmniej politycznie). Dowodzi tego zarwno brak wikszej, sponta
nicznej reakcji na wiadomo o jego zgonie, jak i to, e nie potrafi znale nastpcy:
"czwrka, do ktrej Mao by ideologicznie zbliony, zostaa wtrcona do wizienia
w miesic po mierci swego patrona; Hua Guofeng, ktry mia zapewni kontynuacj,
musia ju w grudniu 1978 roku przekaza wikszo swojej wadzy.,niezniszczalnemu"
Deng Xiaopingowi, obiektowi nienawici ortodoksyjnych maoistw. Wielki zwrotna
stpi prawdopodobnie 5 kwietnia 1976 roku w czasie chiskiego wita zmarych, kie
dy to ludno Pekinu masowo i spontanicznie oddawaa cze zmaremu w styczniu
premierowi Zhou Enlaiowi. Wadza nie bez powodu wpada w panik na widok tej nie
spotykanej dotd zdolnoci ludzi do mobilizacji, ktra przeczya logice frakcyjnej i wy
mykaa si kontroli partii, a niektre wiersze zoone pod pomnikiem wraz z wiecami
aobnymi zawieray nawet lekko zawoalowane ataki pod adresem Wielkiego Sternika.
Tum zosta wic ukarany (ale nie surowiej ni w roku 1989, nie byo masakry na placu
Tiananmen), czego rezultatem byo 8 zabitych i 200 rannych oraz tysice uwizionych
w caym kraju (miay te miejsce prowincjonalne odpowiedniki aoby pekiskiej),
przynajmniej 500 egzekucji (w tym 100 zatrzymanych manifestantw), a take przesu
chania, ktre do padziernika dotkny dziesitki tysicy osb. Business as usual?
Nie: epoka postmaoistowska rozpocza si politycznym odwrotem i utrat przez Cen
trum moliwoci kierowania mobilizacj spoeczestwa. "Jeli w 1966 roku na placu
Tiananmen wida byo ogupiay tum, w skupieniu i ze zami w oczach przypatrujcy
si czowiekowi, ktry odebra im wolno, to w 1976 roku na tym samym placu pojawi
li si ju ludzie peni odwagi i zdolni stawi czoo tej samej osobie"z.
Ten nowy ukad kart symbolizowa Mur Demokracji (zima 1978-wiosna 1979), jed
noczenie wyranie zarysowujc jego granice. Plejada byych czerwonogwardzistw wy
wieszaa na nim za przyzwoleniem Denga gazetki wielkich znakw (dazibao), ktrych
tre dla wszystkich wychowanych w maoizmie bya wywrotowa. Najwybitniejszy z nich,
Wei Jingsheng, w swoim dazibao, zatytuowanym "Pita modernizacja: demokracja"z
pisa, e lud by w rzeczywistoci wykorzystywany przez klas kierownicz bdc
u wadzy "feudalnego socjalizmu"; e demokracja jest warunkiem trwaego rozwoju,
a wic "czterech modernizacji" ekonomicznych i technicznych proponowanych przez
Denga; e naley odrzuci marksizm, rdo totalitaryzmu, na rzecz demokratycznych
nurtw socjalizmu. Deng, od marca 1979 roku pewien ju swej wadzy, kaza areszto
wa Wei Jingshenga i kilku innych - sam Wei zosta skazany na pitnacie lat za prze
kazywanie informacji za granic (co stanowi "przestpstwo kontrrewolucyjne"). Uwol
niony w 1993 roku (nigdy si nie "przyzna"), wypowiada si tak szczerze i bez ogr
dek, e po upywie omiu miesicy ponownie go zatrzymano i w roku 1995 skazano na
czternacie lat wizienia za przygotowywanie "planu dziaania w celu obalenia rz
du"269. Wadzy zawsze trudno byo pogodzi si z krytyk...
Niemniej w epoce Denga mona byo krytykowa i przey, co oznaczao postp
w porwnaniu z czasami Mao, kiedy jedno sowo za duo lub rysunek na murze wystar
czyy, aby zosta rozstrzelanym. Z pewnoci reformy postmaoistowskie na pierwszym
miejscu stawiay gospodark, ale nie zapomniano o polityce. Wszystko - poczynajc od
przemian ekonomicznych - zmierzao w kierunku emancypacji spoeczestwa i ograni
Sebastian Hellmann, "The Suppression of the April 5th Movement and the Persecution of Coun
terrevolutionaries" in 1976", "Issues and Studies" nr 1 z I 1994, t. 30, s. 37-64.
' Wei Jinsheng, "La Cinyuieme Modernisation...", s. 226.
Peny tekst (z aneksami) w cytowanym zbiorze artykuw Wcia Jinshenga.
y Angel Pino, "Postface", tame, s. 261-347. [W 1998 r. Wei Jinsheng otrzyma zgod wadz na wyjazd
do Stanw Zjednoczonych na leczenie. (Przyp. red.)).
czenia samowoli wadzy: zniesienie komun biednych i rednich chopw ju w latach

osiemdziesitych sprawio, e w KPCh pozostaa zaledwie jedna dziesita rolnikw,
ktrzy teraz powoli odtwarzali gospodarstwa rodzinnez; w miastach wietnie rozwija
jcy si sektor przedsibiorstw indywidualnych i prywatnych pozwoli duej czci pra
cownikw wymkn si spod bezporedniej kontroli politycznej. Struktury pastwowe
zostay sformalizowane, raczej uporzdkowane ni ograniczone, ale w rezultacie dao
to jednostce moliwo obrony. Od 1978 roku nastpiy masowe uwolnienia (okoo 100
tysicy) i rehabilitacje (czsto pomiertne), zwaszcza ludzi z krgw artystycznych i li
terackich. Dziki temu Ding Ling, ofiara kampanii "naprawy stylu pracy" z lat
1957-1958, unikna w 1979 roku zesania na wie i dugiej serii przeladowa, cign
cych si za ni jeszcze od czasw Yan'anu. Dao to pocztek "literaturze blizn" i nie
miaym prbom powrotu do wolnej twrczoci. Dwm trzecim ludnoci wysanej na
wie w czasie "rewolucji kulturalnej" pozwolono wrci do miast. Nowa konstytucja
przywrcia minimum praw, w tym prawo do obrony, i wprowadzia zmiany dotyczce
prokuratury. W 1979 roku pierwszy kodeks karny w historii ChRL (Mao, ktry chcia
mie swobod dziaania, uniemoliwi jego uchwalenie) ograniczy kar mierci do
" najciszych zbrodni", przywrci prawo apelacji, po ktrej nie moe nastpi zwik
szenie wyroku, oddzieli system sdownictwa od komitetw partyjnych.
Rok 1982 zaznaczy si fal jeszcze bardziej masowych rehabilitacji: 242 tysice w sa
mym tylko Sichuanie. W Guangdongu 78% ludzi z etykietk kontrrewolucjonisty zostao
oczyszczonych z zarzutw i otrzymao niewielkie odszkodowania za kady rok spdzony
w wizieniu. Wrd nowych winiw liczba politycznych spada do 0,5%. W 1983 roku
kompetencje ministra bezpieczestwa zostay drastycznie ograniczone, a wadz nad sys
temem laoga przejo Ministerstwo Sprawiedliwoci. Prokuratury zaczy anulowa nie
ktre aresztowania, skada skargi przeciwko milicji i ciga stranikw oprawcw (kt
rych skazywano w procesach publicznych), a take przeprowadza inspekcje obozw.
W zasadzie przesano bra pod uwag pochodzenie klasowe w toku procesw. W 1984
roku powrt do spoeczestwa pod koniec kary by ju uatwiony, a w wizieniach kszta
cenie zawodowe zastpowao powoli szkolenie ideologiczne. Wprowadzono pojcia skr
conej kary, zwolnienia warunkowego i przepustki, pozwalano te na utrzymywanie kon
taktw z rodzin". W roku 1986 liczba osb zatrudnionych w wiziennictwie spada do
okoo 5 milionw (co ju si nie zmienio), czyli wynosia o poow mniej ni w 1976 roku
i stanowia 0,5% oglu ludnoci, a wic nie wicej ni w Stanach Zjednoczonych i mniej
ni w ostatnich latach istnienia ZSRRz'. Mimo powanych wysikw cz PKB wytwo
rzona w laogaiach ksztatowaa si mniej wicej na tym samym poziomie co w ostatnim
okresie, czyli bya trzykrotnie nisza ni pod koniec lat pidziesitych.
Sytuacja poprawia si nawet po wstrzsie "drugiego Tiananmenu". Od 1990 roku
obywatele maj prawo zaskara administracj do sdu. Od 1996 roku zatrzymanie
w trybie administracyjnym jest wyranie okrelone regulaminem i ograniczone do jed
nego miesica; maksymaln kar w laojiao zmniejszono do trzech lat. Rola i niezale
no adwokatw zostay wzmocnione, w dodatku ich liczba podwoia si w latach
' Jurgen Domes,La societe politique", w: M.-C. Bergere i in., "La Chine...", s. 251
Tame, s. 491.
Tame, s. 415.
1990-1996. Od 1995 roku urzdnikw pastwowych angauje si na podstawie konkur

sw (dawniej czsto zatrudniano byych wojskowych lub policjantw2'").
A jednak wiele jeszcze trzeba, aby Chiny stay si pastwem prawa. Domniemanie
niewinnoci wci nie jest dopuszczalne, a przestpstwo kontrrewolucyjne nie zostao
usunite z kodeksu, cho paragraf ten stosuje si z wiksz ostronoci [zmiany te
wprowadzono dopiero wiosn 1996 roku]. W grudniu 1994 roku termin "laogai" zast
piono bardziej banaln nazw "wizienie", ale "Gazeta Prawna" uznaa za stosowne
sprecyzowa: "Funkcja, charakter i zadania naszego systemu karnego pozostan nie
zmienione"2'5. Wikszo procesw odbywa si przy drzwiach zamknitych, a wyroki
orzekane s czsto niemal natychmiast (przygotowanie procesu trwa na og krcej ni
trzy miesice, czasami tydzie), bez podania motywacji. Chocia korupcja kadr kierow
niczych jest masowa, w latach 1993-1995 stanowiy one mniej ni 3% ciganych za to
przestpstwo2'h. W latach osiemdziesitych 30% oskaronych byo czonkami KPCh
(4% ludnoci), ale w ich przypadku wykonano tylko 3% egzekucjiz". Wpywy i wizy
solidarnoci grupowej nadal rzdz stosunkami w aparacie politycznym i sdowniczym.
Aresztowanie w poowie lat dziewidziesitych czci wadz miejskich Pekinu oskar
onych o malwersacje byo wstrzsem, pozostao jednak przypadkiem raczej odosob
nionym. Komunistyczna nomenklatura coraz bardziej angauje si w dziaalno go
spodarcz i jest nie do ruszenia.
Wreszcie kara mierci, ostateczny akt przemocy, nadal jest nagminnie stosowana
w Chinach. Orzeka si setki wyrokw mierci, w "powanych przypadkach", takich jak
kontrabanda, nielegalny wywz dziel sztuki lub "zdrada tajemnic pastwowych" (poj
cie niezmiernie pojemne). Od 1982 roku przewodniczcy ma prawo aski, ale z niego
nie korzysta. Kilka tysicy egzekucji rocznie w Chinach to ponad poowa wszystkich eg
zekucji wykonywanych na wiecie; liczba ta wykazuje nawet tendencj wzrostow zarw
no w porwnaniu z kocem lat siedemdziesitych, jak i z ostatnimi wiekami chiskiego
imperium2'". Ta przygnbiajca rzeczywisto nasuwa na myl atwo, z jak przekracza
no prawo, posuwajc si podczas rozmaitych kampanii i kryzysw a do eliminacji fi
zycznej. W 1983 roku wzrost przestpczoci pocign za sob prawdopodobnie 1 milion
aresztowa i przynajmniej 10 tysicy egzekucji (w tym wiele publicznych i "pokazo
wych", czego kodeks karny w zasadzie zabrania) w czasie "kampanii masowej" wedug
wzorca z lat pidziesitych. Podobnie jak wtedy, prbowano wrzuca wszystkich do jed
nego worka: w czasie pniejszej kampanii "przeciwko zanieczyszczeniu duchowemu"
przeladowania objy wielu intelektualistw, ksiy i obcokrajowcwz'y. Jeli chodzi
o trwajce miesic okupowanie przez studentw placu Tiananmen na wiosn 1989 roku,
represje, jakie po tym nastpiy, byy na miar obaw ekipy Denga, ktry kaza strzela,
na co nie odwayo si nawet maoistowskie kierownictwo w 1976 roku: niemal tysic za
bitych, prawdopodobnie 10 tysicy rannych w Pekinie, setki egzekucji na prowincji, cz
JeanPierre Cabestan, "Chine: un Etat de lois sans Etat de droit", "Revue Tiers Monde" nr 147
z VIIIX 1996, t. 37, s. 649-668.
'H. Wu, "Laogai...", s.186.
' J.-P. Cabestan, ,Chine...", s. 662-663.
Andrew Scobell, "The Death Penalty in PostMao China", "The China Quarterly" nr 123 z IX 1990,
s. 503-520.
'" Tame.
sto trzymanych w sekrecie lub upozorowanych na egzekucje na mocy prawa powszech

nego, mniej wicej 10 tysicy aresztowa w Pekinie, 30 tysicy w caych Chinach. Wyroki
wizienia mona liczy w tysicach, a nie skruszeni przywdcy ruchu otrzymywali kary
pozbawienia wolnoci a do trzynastu lat. Naciski i odgrywanie si na rodzinach - prak
tyka, ktr, zdawaoby si, zarzucono - powrciy na wielk skal, tak jak i zwyczaj przy
musowego opuszczania gowy publicznie, brutalno i wyroki ferowane w zalenoci od
skruchy i "wsppracy" oskaronego. Nawet jeli "polityczni" stanowi ju mniejszo
wrd winiw, w 1991 roku mona si ich jeszcze byo doliczy okoo stu tysicy,
w tym okoo tysica dysydentw z ostatnich latz. Komunistyczne Chiny koca stulecia
to kraj lepiej prosperujcy i mniej okrutny ni w epoce Mao; na trwae zrezygnoway te
z utopijnych mrzonek i denia do "oczyszczajcej" wojny domowej. Ale mimo to - ni
gdy jasno nie przyznajc si do tego, kto jest ich twrc - s gotowe w razie powanych
kopotw uciec si do ktrej z wyprbowanych ju upiornych metod.
TYBET - LUDOBJSTWO NA DACHU WIATA?
W epoce Denga nigdzie nie doszo do wikszych wynaturze ni w Tybecie; nigdzie

te zastpienie Wielkiego Sternika przez Maego nie dao si bardziej odczu. Pozosta
jc krajem zunifikowanym, Chiny przyznaj mimo to mniejszociom narodowym szcze
glne prawa i pewn autonomi administracyjn dla najliczniejszych. Ale 4 do 6 milio
nw Tybetaczykw, ktrzy de facto pokazali, e nie zamierzaj si tym zadowoli,
odczuwa nostalgi za czasami, kiedy byli panami u siebie i kiedy ich historyczne teryto
rium nie byo podzielone midzy Tybetaski Region Autonomiczny (zaledwie poowa
historycznego obszaru) i kilka chiskich prowincji: Qinghai, utworzon w latach pi
dziesitych kosztem tybetaskiego Amdo, oraz Sichuan, Gansu i Yunnan, gdzie mniej
szoci tybetaskie maj tylko niewielkie prawa. Traktowano je tam przypuszczalnie
jeszcze mniej ogldnie ni w regionie autonomicznym, co doprowadzio do ostrego
buntu wojowniczych koczownikw Golok z Amdo (Tybet pnocny)"'.
Niewtpliwie dramat Tybetaczykw rozpocz si wraz z wejciem na ich teryto
rium Chiskiej Armii LudowoWyzwoleczej (1950-1951). Ale czy do pogbienia tego
dramatu - z nieuniknionymi wariantami lokalnymi - nie przyczynia si pogarda Chi
czykw dla tych "zacofanych dzikusw" z paskowyu, czy tego samego dramatu nie
dowiadczyli mieszkacy Chin Ludowych? Wedug szacunkw przeciwnikw reimu
70 tysicy Tybetaczykw zmaro z godu w latach 1959 i 1962-1963 (tak jak w innych
odizolowanych rejonach, gd trwa tam duej)". Stanowio to 2 do 3% ludnoci; stra
ty byy wic proporcjonalnie nisze od tych, jakie ponis cay kraj. Co prawda, ostatnie
badania Jaspera Beckera podaj znacznie wysze liczby - a do 50% zgonw w rodzin
nym okrgu dalajlamy, Qinghai"'. Tak jak gdzie indziej, tylko nieco pniej, bo w la
tach 1965-1970, si zmuszano rodziny do tworzenia komun zorganizowanych na wzr
wojskowy. Prby osignicia za wszelk cen rwnie "wielkich" wynikw produkcji
zb jak w rdzennych Chinach prowadziy do podejmowania absurdalnych przedsi
Tame, s. 365-378.
x J. Becker, "Hungry Ghosts...", s.171.
x Vania Kewley, "Tibet: Behind the Ice Curtain", Grafton Books, London 1990, s. 251
x' J. Becker, "Hungry Ghosts...", s.166.
wzi, ktre stay si przyczyn godu, takich jak le zaplanowane uprawy terasowe,
prace irygacyjne czy likwidowanie ugorw, nieodzownych przy ubogiej i nie uynionej
glebie, zastpowanie tradycyjnego jczmienia, dobrze znoszcego zimno i susze, znacz
nie mniej odporn pszenic, a take zmniejszanie powierzchni pastwisk jakw - wiele
tych zwierzt zdecho i Tybetaczycy nie mieli ani produktw mlecznych (maso jest
podstawowym elementem ich wyywienia), ani nowych skr do pokrycia namiotw
w zimie (umierali wic z zimna). Wydaje si te, e podobnie jak w innych czciach
Chin dostawy przymusowe byy zawyone. Do problemw zwizanych z tym tylko re
gionem naleay: osiedlenie, poczwszy od 1953 roku, dziesitek tysicy chiskich
osadnikw w Tybecie wschodnim (Sichuan), gdzie mogli przej cz skolektywizowa
nej ziemi; obecno w regionie autonomicznym okoo 300 tysicy obywateli chiskich
w tym 200 tysicy wojskowych - w wikszoci narodowoci Han, ktrych trzeba byo
wyywi, oraz wprowadzenie (1965) metod liberalizacji w rolnictwie (podjtych przez
Liu Shaoqi w 1962 roku), ktrych symbolem w Tybecie by slogan "jedno gospodar
stwo, jeden jak"z.
Tybetu nie oszczdzia te burza "rewolucji kulturalnej". Od lipca 1966 roku czon
kowie Czerwonej Gwardii (znaleli si wrd nich te Tybetaczycy5, co zniszczyo una
nimistyczny mit podtrzymywany przez zwolennikw dalajlamy) przeprowadzali rewizje
w domach prywatnych, zamieniajc na otarzykach posgi Buddy na portrety Mao Zedonga; mnichom
urzdzano powtarzajce si "wiece walki", z ktrych nie zawsze ucho
dzili z yciem; szczeglnie za zawzili si na klasztory, nie oszczdzajc najsynniej
szych: Zhou Enlai musia rozkaza wojsku, by osaniao paac Potala w Lhasie (dawna
rezydencja "ywego boga"). Spldrowanie klasztoru Jokhang w Lhasie pocigno za
sob niezliczone grabiee w innych miejscach; wedug relacji jednego z mnichw:
Byo wiele setek kaplic. Oszczdzono tylko dwie. Reszta zostaa doszcztnie ograbiona i sprofa
nowana. Posgi, wite teksty i przedmioty kultu zniszczono lub wywieziono... Przed Czerwon
Gwardi udao si uratowa jedynie posg Sakyamuni przy wejciu do Jokhang, gdy [...) symbo
lizowa zwizek Chin z Tybetem. Dewastacja trwaa prawie tydzie. Potem Jokhang zamieniony
zosta na koszary dla chiskiego wojska... Inn cz [...] zaadaptowano na rzeniz".
Biorc pod uwag znaczenie religii w spoeczestwie tybetaskim, podobne ekscesy,

dla owego okresu dosy typowe, odczuwano tu z pewnoci znacznie ciej ni gdzie
indziej. Wydaje si te, e armia, mniej zwizana z miejscow ludnoci, silniej wspo
magaa Czerwon Gwardi, przynajmniej wtedy, gdy napotykaa opr. Jednak i w Ty
becie do najwikszych masakr doszo pod koniec "rewolucji kulturalnej", w 1968 roku,
w czasie star pomidzy grupami maoistowskimi (setki zabitych w Lhasie w styczniu)
czy - zwaszcza w lecie - kiedy armia nakazaa utworzenie Komitetu Rewolucyjnego,
ktrym kierowaa. Tote na tym etapie "rewolucji kulturalnej" wicej byo ofiar wrd
Chiczykw ni wrd Tybetaczykwz"'.
Ale z pewnoci najcisze dla Tybetu lata nadeszy wraz z wkroczeniem wojsk chi
skich, ich kulminacj by za rok 1959. by to rok przymusowej kolektywizacji (trzy lata
Tame s.171.
H5 pierreAntoine Donnet, "Tibet mort ou vif", Gallimard, Paris 1990, s.126.
H" Tame, s.126-127.
H' Tame, s.128-129.
pniej ni gdzie indziej), rok wybuchu powstania, krwawo stumionego przez Chiczy
kw. Wwczas te dalajlama (zwierzchnik Kocioa buddyjskiego i przywdca pa
stwa), wraz ze 100 tysicami osb, w tym du czci niewielkiej elity intelektualnej
kraju, uciek do Indii. Cho lata pidziesite i w rdzennych Chinach nie byy rowe,
na paskowyu wadza wykazaa skrajne okruciestwo, chcc narzuci komunizm
i chisk dominacj ludnoci do gbi niezalenej - na p koczowniczej (okoo 40%)
albo mniej lub bardziej podporzdkowanej klasztorom. Kiedy w poowie lat pidzie
sitych rozpoczto kolektywizacj, sytuacja stawaa si coraz bardziej napita. Na po
wstanie partyzantw Khampa armia zareagowaa z okruciestwem przekraczajcym
wszelkie granice, a w roku 1956, w czasie obchodw tybetaskiego Nowego Roku, wiel
ki klasztor Chode Gaden Phendeling w Batang zosta zniszczony w wyniku bombardo
wania lotniczego; zgino wtedy co najmniej 2 tysice mnichw i pielgrzymw2.
Lista popenionych bestialstw budzi groz, lecz czsto nie sposb jej zweryfiko
wa. wiadectwa s jednak tak zgodne, e dalajlama mia podstawy, by owiadczy, i
w owej epoce Tybetaczycy: "nie tylko byli rozstrzeliwani, ale i katowani na mier,
krzyowani, paleni, topieni, okaleczani, godzeni, duszeni, wieszani, gotowani, grze
bani ywcem, wiartowani, cinani"z4. Do najczarniejszych nalea bez wtpienia rok
1959, rok wielkiego powstania Khamu (Tybet wschodni), ktre ogarno Lhas. Nie
moliwe wydaje si ustalenie, w jakim stopniu powstanie byo reakcj na komuny lu
dowe i Wielki Skok, w jakim za spontaniczn mobilizacj w odpowiedzi na lata prze
mocy, a w jakim wynikiem infiltracji przez CIA bojownikw Khampa, przygotowywa
nych do walki na Guam i w Koloradoz9. Ludno cywilna, ktra sympatyzowaa
z powstacami i akceptowaa ich obecno, podobnie jak oni ucierpiaa podczas
bombardowa prowadzonych przez chiskie lotnictwo; ranni, pozbawieni jakiejkol
wiek opieki lekarskiej, byli zakopywani ywcem w razie schwytania lub rozszarpywani
przez wczce si psy, a obawa przed takim losem wyjania wysok liczb samo
bjstw wrd zwycionych. Sam Lhas, bastion 20 tysicy Tybetaczykw, uzbrojo
nych niejednokrotnie tylko w strzelby i noe, armia chiska zdobya 22 marca; zgin
o 2 do 10 tysicy ludzi, najmocniej ucierpiaa witynia Ramoche, a nawet paac Po
tala, zniszczone z rozmysem. To wtedy dalajlama z okoo 100 tysicami rodakw
zbieg do Indii. Wiadomo, e w Lhasie doszo do jeszcze jednego buntu, krwawo
stumionego w 1969 roku, a partyzanci Khampa walczyli a do 1972 roku. Cykl bun
typrzemocbunty rozpocz si od nowa (w Lhasie) w padzierniku 1987 roku,
a w marcu 1989 wprowadzono stan wojenny; tybetaska stolica przeya trzy dni roz
ruchw o charakterze jawnie niepodlegociowym, ktrym towarzyszyy antychiskie
pogromy. Wedug generaa Zhang Shaosonga w cigu osiemnastu miesicy ofiar
przemocy pado ponad 600 osbz"z. Mimo niedopuszczalnych ekscesw, zwaszcza
wobec zatrzymanych zakonnic, bez wtpienia metody Chiczykw ulegy zmianie: nie
mona ju mwi o masakrach. Mimo to niewiele jest rodzin tybetaskich, ktre nie
przeyyby adnego osobistego dramatu"'.
V. Kewley, "Tibet...", s. 269-270.

x" P.-A. Donnet, "Tibet...", s. 70.
'x' V. Kewley, "Tibet...", s.165.
' P.-A. Donnet, "Tibet...", s. 66-69.
Tame, s. 202.
' Tame, s.137.
Najwiksz tragedi wspczesnego Tybetu byy setki tysicy internowanych (praw

dopodobnie jedna osoba na dziesi) w latach pidziesitych i szedziesitych. Wyda
je si, e spord internowanych osadzonych w 166 odnotowanych obozach, z ktrych
wikszo znajdowaa si w Tybecie i ssiadujcych z nim prowincjach, niewielu uszo
z yciem (czasem podaje si 2%z"'); w 1984 roku suby dalajlamy informoway o 173
tysicach zmarych w niewoli. Wszystkie wsplnoty klasztorne zesano do kopalni w
gla. Warunki, w jakich przebywali uwizieni - zimno, gd, straszliwe upay - byy po
tworne. Mwi si, e na odmawiajcych wyparcia si idei niezalenego Tybetu wykona
no tyle egzekucji, ile byo przypadkw kanibalizmu wrd winiw podczas godu wy
woanego Wielkim Skokiemz"5. Wygldao na to, jakby Tybetaczycy, wrd ktrych
czwarta cz dorosych mczyzn to lamowie, stanowili w caoci populacj podejrza
n: tak wic jedn osob na sze zaliczano do prawicowcw, podczas gdy w Chinach
jedn na dwadziecia. W tybetaskim regionie lk, Sichuanie, gdzie Mao zbiera siy
w czasie dugiego Marszu, w latach pidziesitych aresztowano dwch mczyzn na
trzech, a uwolniono ich dopiero w 1964 lub 1977 roku. Panczenlama, drugi co do wa
noci dostojnik w tybetaskim buddyzmie, w roku 1962 omieli si skierowa do Mao
protest przeciwko godowi i represjom, ktre dziesitkoway jego pobratymcw. za
miast odpowiedzi zosta wtrcony do wizienia, potem a do 1977 roku pozostawa
w areszcie domowym, a "werdykt", na ktrego podstawie go skazano, anulowano do
piero w 1988 roku"'.
Brakuje przekonujcych dowodw na to, e Chiczycy zamierzali dokona fizyczne
go unicestwienia Tybetaczykw, z ca pewnoci jednak usiowali unicestwi ich kul
tur. witynie, jak ju mwiono, byy wymarzon ofiar: tu po rozpoczciu "rewolu
cji kulturalnej" z 6259 miejsc kultu tybetaskiego buddyzmu funkcjonowao tylko 13.
Najmniej ucierpiay witynie przeksztacone w koszary, hangary lub areszty: mimo
ogromnych zniszcze przetrway i niektre s ju na nowo otwarte. Wiele jednak zosta
o kompletnie zmiecionych z powierzchni ziemi, a ich skarby - prastare manuskrypty,
freski, thanka (malowida), posgi itd. - zniszczono lub zrabowano, zwaszcza jeli za
wieray metale szlachetne. Pekiska odlewnia metali do 1973 roku przetopia 600 ton
posgw pochodzcych z Tybetu. Misja przybya z Lhasy w 1983 roku odnalaza w chi
skiej stolicy 32 tony tybetaskich relikwii, a wrd nich 13 537 posgw i statuetekzy'.
Prbom wykorzenienia buddyzmu towarzyszyy te zabiegi, by nadawa tybetaskim
noworodkom chiskie imiona i a do 1979 roku naucza dzieci w oficjalnie uywanym
dialekcie pekiskim. A oto spnione - i nie na miejscu - wspomnienie antymandur
skiej rewolucji z 1911 roku: Czerwona Gwardia miaa polecenie, by obcina warkocze
Tybetaczykom obu plci, czerwonogwardzici prbowali te narzuci sposb ubierania
si obowizujcy w tym czasie wrd narodowoci Han.
Niewtpliwie mier w wyniku przemocy zdarzaa si w Tybecie stosunkowo czciej
ni gdziekolwiek indziej na terytorium chiskim. Trudno jednak traktowa powanie
szacunki podane w 1984 roku przez tybetaski rzd na wygnaniu:1,2 miliona ofiar, czy
li co czwarty Tybetaczyk. Szczeglnie mao prawdopodobna wydaje si liczba 432 ty
sicy zabitych w czasie walk. Mimo to mona mwi o ludobjczych masakrach: zarw
V. Kewley, "Tibet...", s. 255.

Tame, s.122-124, 291, 314-31R.
J. Becker, "Hungry Ghosts...", s.173-176.
' P.-A. Donnet, "Tibet...", s.133-134.
no z powodu liczby zabitych, jak i bezwzgldnego postpowania z ludnoci cywiln

i uwizionymi oraz systematycznoci przemocy. Wedug oficjalnych statystyk populacja
regionu autonomicznego zmniejszya si z 2,8 miliona mieszkacw w 1953 roku do 2,5
miliona w 1964 roku; biorc pod uwag liczb uciekinierw i wskanik urodzin (nie
pewny), mogaby to by owa "nadwyka" okoo 800 tysicy zmarych, czyli poziom strat
w ludziach byby podobny jak w Kambody Czerwonych Khmerw2y". Czsto mona za
obserwowa, e przebywajce w szpitalu tybetaskie kobiety boj si poronienia lub
przymusowej sterylizacji, co wskazywaoby raczej na poczucie totalnego zagroenia ni
konsekwencj surowych praktyk antyurodzeniowych (niedawno ujednoliconych z obo
wizujcymi narodowo Han, przez duszy czas bowiem nie stosowano ich wobec
mniejszoci narodowych). Opowiada si, e kiedy sekretarz generalny KPCh, Hu
Yaobang, w 1980 roku zoy wizyt w Lhasie, zapaka ze wstydu na widok ogromnej
ndzy, dyskryminacji i segregacji etnicznej midzy narodowoci Han a Tybetaczyka
mi i mwi o "kolonializmie w czystym wydaniu"2'y. Tybetaczycy, dugo zagubieni
w kraju niegu i bogw, maj nieszczcie y w regionie o znaczeniu strategicznym,
w samym sercu Azji. Oby tylko nie zapacili za to fizycznym (co na szczcie nie jest
prawdopodobne) ani duchowym unicestwieniem.
Przeoya Aleksandra MatuszynSuh
J. Becker, "Hungry Ghosts...", s.181.

'"' P.-A. Donnet, "Tibet...", s.154-155.
2
KOREA PnOCNA, WIETNAM, LAOS
- NASIENIE SMOKA
ZBRODNIE, TERROR I TAJEMNICA W KOREI PNOCNEJ
PIERRE RIGOULOT
Koreaska Republika Ludowo-Demokratyczna (KRLD) powstaa 9 wrzenia

1948 roku w czci kraju pooonej na pnoc od 38 rwnolenika. Na mocy
porozumienia zawartego w sierpniu 1945 roku z Amerykanami stref t mia
"tymczasowo" zarzdza ZSRR, a Korea Poudniowa, leca po drugiej stronie tego
rwnolenika, znalaza si pod administracj Stanw Zjednoczonych.
Bardzo szybko si okazao, e Korea Pnocna jest najbardziej zamknitym ze
wszystkich krajw komunistycznych na wiecie, wadze sowieckie nie wpuciy bowiem
na jej terytorium adnego przedstawiciela spoecznoci midzynarodowej. Sytuacja ta
pogorszya si jeszcze w cigu dwch pierwszych lat istnienia KRLD.
Ogrom kamstw, dezinformacji i propagandy, a take zakres spraw objtych ta
jemnic pastwow, powikszy si wraz z wybuchem wojny wywoanej przez Pnoc
25 czerwca 1950 roku. Wojna nie zostaa zreszt formalnie zakoczona, bo 27 lipca
1953 roku z oddziaami ONZ podpisany zosta tylko rozejm.
Nie stao si to jednak wycznie za spraw wojny. W peni zasuon nazw "pu
stelnicze krlestwo", nadawan niekiedy pastwu pnocnokoreaskiemu, tumaczy
waciwy mu charakter ustroju komunistycznego, zamknitego w sobie, izolujcego si
nawet od wiata komunistycznego (przecie w czasie konfliktu chiskosowieckiego b
dzie lawirowa, nie przyczajc si ani cakowicie, ani na duej do adnego z dwch
obozw), a take upodabniajca je do komunistw albaskich czy kambodaskich
obawa przed wpywami z zewntrz, ktre mogyby zaszkodzi "ideologicznej jednoci
narodu i partii". Ta izolacja od zagranicy znalaza nawet wyraz w teorii opartej na idei
ducze, czyli panowania nad sob, niezalenoci, a nawet samowystarczanoci, ktr to
ide wpisano oficjalnie w listopadzie 1970 roku do statutu Partii Pracy Korei na jej
V Zjedzie.
Nie naley zatem oczekiwa - a oczekiwanie takie byoby bardziej zudne ni gdzie
kolwiek indziej - e uda si zebra pene i szczegowe dane na temat represji w Korei
Pnocnej. Ani w kraju, ani za granic nie powstaa zreszt opozycja, ktra, jak to mia
o miejsce w ZSRR i w krajach Europy Wschodniej, zgromadziaby i ujawnia informa
cje. Jedyne, co pozostaje, to wiadomoci rozpowszechniane przez koa oficjalne, wyma
gajce interpretacji i rozszyfrowywania, relacje coraz liczniejszych od kilku lat zbiegw,

dane, jakie zbieraj suby wywiadowcze krajw ssiednich, zwaszcza Korei Poudnio
wej. Dane te trzeba oczywicie traktowa z du doz ostronoci.
PRZED UTWORZENIEM PASTWA KOMUNISTYCZNEGO
Wbrew hagiografom, jakimi od wczesnego dziecistwa karmi si na si ludno Ko

rei Pnocnej, to nie Kim Ir Sen (wac. Kim Ilsong] stworzy koreaski komunizm.
Zrodzi si on wczeniej, ju w 1919 roku istniay bowiem dwie przyznajce si do bol
szewizmu grupy, toczce ze sob okrutn walk, poniewa Moskwa pocztkowo nie
udzielia bogosawiestwa adnej z nich. Pierwszymi ofiarami komunizmu koreaskie
go byli wic komunici. Walczcy z Japoni partyzanci z Wszechrosyjskiej Komuni
stycznej Partii Korei, tworzcy tak zwan grup z Irkucka, zaatakowali zbrojnie innych
partyzantw z ugrupowania, ktre w czerwcu 1921 roku zaoyo Komunistyczn Parti
Korei. W starciach tych polego kilkaset osb, a zmuszony do reakcji Komintern pr
bowa narzuci jedno koreaskiemu ruchowi komunistycznemu.
Wielu koreaskich komunistw bio si w pierwszych szeregach z Japoczykami
(warto przypomnie, e w 1910 roku Japonia uczynia z Korei swoj koloni), wielu te
zgino w wyniku okrutnego ucisku kolonialnego. Nie sposb jednak nie obarcza ich
samych czciow choby odpowiedzialnoci za wasn zagad: przyczynia si do niej
saba znajomo kraju wrd wyksztaconych za granic przywdcw oraz heroiczne
by moe, cho katastrofalne w skutkach upodobanie do organizowania manifestacji
z okazji takich symbolicznych dni, jak 1 Maja.
Komunici polegli rwnie w walkach frakcyjnych, jakie rozgorzay w chwili bdce
go nastpstwem klski Japonii podziau kraju na dwie strefy. Do wadzy - dziki pro
tekcji Sowietw - doszed wtedy zwyky dowdca oddziau partyzantki antyjaposkiej
na kresach Mandurii, Kim Ir Sen, co byo krzywdzce dla komunistw walczcych od
dawna w kraju. We wrzeniu 1945 roku zamordowano w Phenianie pewn liczb przy
wdcw komunistycznych, przeciwnikw Kim Ir Sena, midzy innymi Hyon Chun Hy
oka. Ilu ich byo? Kilkudziesiciu? Kilkuset? Dotd nie wiadomo.
Przeladowano i aresztowano take nacjonalistw, ktrzy owej zimy (1945/1946)
mieli jeszcze prawo przebywa w Phenianie. Potpiali oni decyzj Moskiewskiej Konfe
rencji ministrw spraw zagranicznych wielkich mocarstw z grudnia 1945 roku o ustano
wieniu w Korei kontroli midzynarodowej na okres co najmniej piciu lat. Ich przy
wdc, Cho Man Sika, aresztowano 5 stycznia 1946 roku i stracono cztery lata pniej
(w padzierniku 1950), podczas ewakuacji Phenianu przed wkroczeniem oddziaw
ONZ. Ten sam los spotka oczywicie wielu jego bliskich przyjaci politycznych.
Represje objy rwnie ludno cywiln. W pnocnej czci kraju Sowieci zaczli
tworzy pastwo wzorowane co do joty na ich wasnym, poczynajc od reformy rolnej,
ktra stanowia wstp do kolektywizacji, poprzez jedyn parti i ksztatujce wiatopo
gld ludnoci organizacje masowe itd. Nkano przeciwnikw politycznych, wacicieli
ziemskich niechtnych reformie rolnej, obywateli podejrzewanych o wspprac z Ja
poczykami. Trudno byoby jednak obarcza komunizm win za mier ofiar czystek,
bo nie jest wykluczone, e przywdcy nacjonalistw byliby rwnie surowi. Zreszt
w pocztkowym okresie po wprowadzeniu reimu nie doszo do rzezi, natomiast setki
tysicy ludzi z wymienionych wyej warstw spoecznych (mwic oglniej, wszyscy, kt
KOREA PnOCNA, WIETNAM, LAOS - NASIENIE SMOKA 517
rzy obawiali si o wasne ycie lub dobytek) uciekay do strefy poudniowej. Cho do
stp na Pnoc bardzo szybko zamknito dla oficjalnych organizacji midzynarodowych
lub wywodzcych si z Poudnia, do 1948 roku stosunkowo atwo mona byo przedo
sta si z Pnocy na Poudnie.
OFIARY WALKI ZBROJNEJ
U cieczki - moliwe przez trzy pierwsze lata istnienia wadzy komunistycznej, nie
ugruntowanej jeszcze jako wadza pastwowa - nie oznaczaj, e jej przywdcy zrezy
gnowali z powszechnej "komunizacji" ludnoci pwyspu. Przeciwnie, sdzili oni, e
zjednoczenie Korei na ich mod jest prawdopodobne i e dokona si niebawem.
Z udostpnionych niedawno w Moskwie dokumentw archiwalnych wynika, jak
spieszno byo Kim Ir Senowi do obalenia tych, ktrych ju wtedy nazywa "marionetka
mi" Amerykanw. Armia owych marionetek jest o wiele sabsza ni ta, ktr dysponuje
Pnoc (poniewa Stany Zjednoczone obawiaj si, e mogaby wywoa awantur na
Pnocy), ich autorytarna koncepcja wadzy budzi sprzeciw przybierajcy posta straj
kw, a nawet zamachw i wojny partyzanckiej, ktr wzniecaj komunici w rnych
regionach kraju, a ludno zamieszkujca Poudnie - jak sdzi, a w kadym razie twier
dzi Kim Ir Sen - ufa jemu i jego wojsku'. Kim Ir Sen naciska wic na Stalina, a ten daje
ostatecznie zielone wiato pod koniec zimy 1949-1950 roku. Do planowanej inwazji
dochodzi 25 czerwca 1950 roku, kiedy to wojska pnocnokoreaskie napadaj z zasko
czenia na Poudnie. Tak zaczyna si przeraajca wojna. A oto jej niwo: ponad 500 ty
sicy ofiar wrd ludnoci cywilnej po obu stronach, okoo 400 tysicy polegych i nieco
wicej rannych Chiczykw przybyych z odsiecz, kiedy Korei Pnocnej grozia cako
wita klska ze strony oddziaw ONZ dowodzonych przez generaa MacArthura, co
najmniej 200 tysicy polegych onierzy pnocnokoreaskich i 50 tysicy poudniowo
koreaskich, ponad 50 tysicy Amerykanw, miliony pozbawionych dachu nad gow.
Straty francuskiego batalionu si ONZ wyniosy okoo 300 polegych i 800 rannych.
Niewiele byo wojen, ktrych przyczyny w tak oczywisty sposb zwizayby si z d
eniem komunistw do rozszerzenia - dla dobra narodu - strefy wpyww. W owym
czasie wielu lewicowych intelektualistw francuskich, na przykad JeanPaul Sartre, po
pierao stanowisko komunistw, oskarajc Kore Poudniow o napa na pokojowe
pastwo. Dzisiaj, przede wszystkim dziki moliwoci zbadania udostpnionych archi
ww, wtpliwoci s wykluczone: tamte cierpienia i wiele innych - jak choby mczar
nie jecw (6 tysicy onierzy amerykaskich i prawie tyle samo przybyych z innych
krajw, w wikszoci z Korei Poudniowej, zmaro w niewoli) czy francuskiego i angiel
skiego personelu dyplomatycznego pozostaego w Seulu, aresztowanego, a nastpnie
deportowanego przez wojska pnocnokoreaskie, misjonarzy dziaajcych w Korei
Poudniowej, take deportowanych - obciaj komunizm.
Wiadomo, e po trzech latach dziaa wojennych, w lipcu 1953 roku, podpisany zo
sta rozejm, na mocy ktrego utworzono midzy obiema Koreami stref zdemilitaryzo
Por. zwaszcza list Sztikowa, ambasadora ZRR w Phenianie, do Wyszynskiego (19 I 195ll). Doku
menty w tumaczeniu Woodrow Wilson Center, biuletyn nr 5, 6 Projektu Midzynarodowej Historii Zim
nej Wojny, Washington 1995,1996.
Zob. Charles Martel, Georges Perruche, "Prisonniers franais en Coree", "Les Cahiers d'Histoire So
ciale" nr 3 z X 1994.
wan pokrywajc si mniej wicej ze stanem wyjciowym, to znaczy wzdu 38 rwno

lenika. Rozejm, a nie pokj. Trwajce nadal wypady i ataki Korei pnocnej na Pou
dnie kosztoway ycie wielu ludzi. Wrd dziaa prowadzonych z pnocy, a skierowa
nych przeciwko ludnoci cywilnej i wojsku, wymieni mona napad oddziau skadaj
cego si z 31 komandosw na paac prezydenta Korei Poudniowej (1968 - przey
tylko jeden z napastnikw), zamach zorganizowany w stolicy Birmy, Rangunie, na
czonkw rzdu seulskiego (9 padziernika 1983 -16 ofiar miertelnych, w tym 4 mini
strw poudniowokoreaskich) czy wybuch na pokadzie samolotu Korean Air Line
(29 listopada 1987), przewocego 115 osb.
KOREA pnocna nie jest podejrzana, lecz winna. Wedug zezna pewnego areszto
wanego terrorysty bdcego na jej usugach ta ostatnia operacja miaa posuy Phe
nianowi do wykazania, e Korea Poudniowa nie jest w stanie zapewni bezpieczestwa
na majcej si rozpocz kilka miesicy pniej w Seulu olimpiadzie, i do umniejszenia
jej midzynarodowego prestiu3.
Naley doda - bo chodzi tu o wojn prowadzon z caym wiatem kapitalistycznym
- e w latach szedziesitych i siedemdziesitych Korea pnocna udzielia schronienia
wielu grupom terrorystycznym, gwnie Japoskiej Armii Czerwonej, ktra zasyna
z zamachw w Izraelu, a take fedainom palestyskim, partyzantom filipiskim i innym.
KOMUNICI OFIARAMI REIMU PNOCNOKOREASKIEGO
Jak pamitamy, referat Chruszczowa by przede wszystkim potpieniem zbrodni

Stalina popenionych na komunistach. Lista ofiar czystek w onie Partii Pracy Korei by
aby rwnie duga. Obliczono, e z 22 czonkw pierwszego rzdu pnocnokorea
skiego 17 zamordowano, stracono lub usunito w ramach czystekl4
Niedugo po zawarciu rozejmu w Phanmundzom zaczto usuwa z partii niektrych
dziaaczy zajmujcych wysokie stanowiska. "Wielki proces" z 3 sierpnia 1953 roku sta
si okazj do pozbycia si komunistw sdzonych pod zarzutem szpiegostwa na rzecz
Amerykanw i prby obalenia ustroju. Na procesie obecny by dziennikarz i pisarz w
gierski, Tibor Meray. Zna on jednego z oskaronych, Sol Jang Sika, drugiego tumacza
delegacji Korei pnocnej na rokowaniach w Kesongu w lipcusierpniu 1951 roku, po
et i tumacza Szekspira na koreaski.
Numer 14
Kady wizie mia przyszyty na plecach kurtki wielki numer. Gwny oskar
ony mia numer 1, a pozostali byli ponumerowani wedug wanoci do 14.
Numer 14 nosi Sol Jang Sik.
Z trudem go poznaem. Jego pikna niegdy, ponca wewntrzn pasj
twarz bya ponura, malowao si na niej zmczenie i rezygnacja. Ciemne i lekko
tylko skone oczy straciy blask. Porusza si jak robot. Wiele lat pniej dowie
Kim Hyun Hee, "Dans la fosse aux tigres", Presses de la Cite, Paris 1994, i rozmowa prywatna, luty
1997.
' "Asia Watch Human Rights in the Democratic People's Republic of Korea", Washington 1988.
dzialem si, e przez kilka tygodni przed rozpraw bardzo dobrze karmiono
oskaronych, eby po wszystkich przejciach i torturach lepiej wygldali. Jeli
proces toczy si publicznie, wadze staray si stworzy wraenie - a zaleao im
zwaszcza na przedstawicielach prasy zachodniej - e winiowie s zdrowi, do
brze odywieni, w dobrej formie fizycznej i psychicznej. Tam, w Korei, nie byo
korespondentw zachodnich, byli tylko wysannicy prasy sowieckiej i innych ga
zet komunistycznych. Oczywisty cel stanowio wykazanie winy i upokorzenie tych
ludzi, dawniej mniej lub bardziej wanych osobistoci, a teraz oskaronych.
Poza tym proces by bardzo podobny do procesw politycznych na Wgrzech,
w Czechosowacji czy Bugarii. Tak wzburzy mnie widok Sola - w dodatku tu
maczenie byo zaledwie pobiene - e z trudem przypominam sobie tre aktu
oskarenia (miaem tylko nadziej, e Sol mnie nie dostrzee, co zreszt nie wy
daje si moliwe, taki panowa tok). O ile pamitam, bya tam mowa o sprzysi
eniu przeciwko koreaskiej demokracji ludowej i o spisku na ycie Kim Ir Sena,
ukochanego wodza narodu. Oskareni dyli jakoby do przywrcenia dawnego
feudalnego adu... Chcieli te odda Kore pnocn w rce Li Syngmana,
a przede wszystkim szpiegowali dla imperialistw amerykaskich i opacanych
przez nich agentw...
(Tibor Meray, "Wilfred Burchett en Coree", "Les Ca

hiers d'Histoire Sociale', jesiezima 1996, nr 7, s. 87).
Wrd oskaronych byo niemao wysoko postawionych osobistoci pastwowych,

midzy innymi Li Sung Yop, jeden z sekretarzy Komitetu Centralnego partii komu
nistycznej, Paik Hyung Bok z Ministerstwa Spraw Wewntrznych i Cho Il Myung,
wiceminister kultury i propagandy. W ich gronie Sol by raczej drobn potk. Wielu
z nich pochodzio z poudniowej czci Korei. (Bya to tak zwana frakcja seulska
przyp. red.).
Pak Hon Yong, minister spraw zagranicznych, komunista walczcy przez wiele lat
w kraju, zosta 15 grudnia 1955 roku skazany na mier, a w trzy dni pniej stracony
jako "tajny agent amerykaski". W roku 1956 przysza kolej na dalszych; zlikwidowa
no wtedy Mu Chonga, czonka tak zwanej frakcji jenaskiej, byego generaa chi
skiej 8 armii ldowej, dowdc artylerii pnocnokoreaskiej, a podczas wojny z Po
udniem i ONZ szefa sztabu kwatery gwnej poczonych si chisko-pnocnokore
askich. Nastpna czystka obja dziaaczy zwizanych z ZSRR (Ho Kai), kolejny raz
dziaaczy z tak zwanej frakcji jenaskiej, zwizanych z Chiczykami (Kim Du Bong,
marzec 1958) oraz, w tym samym czasie, innych przywdcw, przychylnie nastawio
nych do reform Chruszczowa. Czyszczenie szeregw partii trwao w roku 1960, 1967
(Kim Kwang Hyup, sekretarz w sekretariacie partii - zesany do obozu), 1969 (wrd
ofiar najbardziej znan postaci by Hu Hakbong, ktry kierowa tajnymi operacja
mi przeciwko Korei Poudniowej, ale trzeba take wspomnie o znikniciu bez ladu
80 studentw Rewolucyjnego Instytutu Jzykw Obcych w Phenianie), 1972 (Pak
Kum Chul, byy wicepremier i czonek Biura Politycznego - zesany do obozu), 1977
(Li Yong Mu, byy czonek Biura Politycznego, take trafi do obozu, znikna rw
nie pewna liczba studentw, synw oskaronych dziaaczy),1978,1980...
Czystki s waciwie zjawiskiem strukturalnym, a nie przypadkowym czy koniunktu

ralnym. Ostatni przeprowadzono prawdopodobnie cakiem niedawno, we wrzeniu
1997 roku. Tym razem ofiar pad pono So Hwan Hi, jeden z sekretarzy Komitetu
Centralnego partii odpowiedzialny za sprawy rolnictwa, stracony podczas publicznej eg
zekucji wraz z 17 dziaaczami, z ktrych uczyniono kozy ofiarne, obwiniajc ich o trud
noci w zaopatrzeniu kraju. Jak wiadomo z relacji uciekinierw, zawsze gdy wskutek do
datkowych ciarw nakadanych na ludno powstaj napicia, odpowiedzialnoci ob
cia si przywdcw komunistycznych, po czym czeka ich wizienie, zsyka do obozu
lub egzekucja.
EGZEKUCJE
Nie wiadomo, ile ich byo; pewn wskazwk mona jednak znale w pnocnoko
reaskim kodeksie karnym, gdzie wymienia si a 48 przestpstw zagroonych kar
mierci. Mona je podzieli na nastpujce kategorie:
- przestpstwa przeciwko suwerennoci pastwowej;
- przestpstwa przeciwko administracji i wasnoci pastwowej;
- przestpstwa przeciwko ludziom;
- przestpstwa przeciwko mieniu obywateli;
- przestpstwa wojskowe.
Prb szacunku obejmujcego tylko czystki wewntrzpartyjne w okresie niezwykle
brutalnych represji (1958-1960) podj najlepszy specjalista w dziedzinie systemu praw
nego Korei Pnocnej w latach szedziesitych i siedemdziesitych, Kang Koo Chin.
Wedug niego wykluczono z partii, osdzono i skazano na mier 9 tysicy osb! Przez
ekstrapolacj tego wiarygodnego wyniku, biorc pod uwag liczb znanych masowych
operacji czyszczenia szeregw (byo ich okoo dziesiciu), otrzymujemy pokan liczb
90 tysicy straconych. Zastrzec jednak naley, e jest to tylko rzd wielkoci; kiedy
przemwi pheniaskie archiwa.
Troch informacji na temat publicznych egzekucji wykonywanych na ludnoci cywil
nej pod zarzutem "prostytucji", "zdrady", zabjstwa, gwatu, "buntu" udao si te uzy
ska od zbiegw: zgromadzony tum zachca si do "wsppracy" i rozprawa toczy si
wrd okrzykw, zniewag, padaj nawet kamienie. Czasem ludzi popycha si do praw
dziwego samosdu; skazany jest wtedy bity, dopki nie umrze, a tum w tym czasie
skanduje hasa. Du rol odgrywa tu przynaleno do tej czy innej klasy. Dwch
wiadkw zeznao pracownikom Asia Watch, e kar mierci za gwat orzeka si tylko
wobec obywateli nalecych do "najniszych kategorii". [S to obszarnicy, kapitalici,
kolaboranci japoscy, kontrrewolucjonici, uciekinierzy i ich rodziny - przyp. red.].
Sdziowie posuszni rozkazom partii (od pocztku da si od nich, by postpowali
cile wedug marksistowsko-leninowskiej doktryny prawa), decyzje o uwizieniu lub
straceniu zapadajce bez sdu (moliwe jest bowiem zastosowanie przyspieszonego
trybu postpowania), adwokaci dziaajcy pod dyktando partii - wszystko to skada si
na obraz wymiaru sprawiedliwoci w Korei Pnocnej.
WIZIENIA I OBOZY
Li Sun Ok bya czonkiem Partii Pracy Korei i kierowniczk zakadu zaopatrzenia

wyszych kadr. Aresztowano j razem z innymi w ramach jednej z systematycznych czy
KOREA PnOCNA, wIETNAM, LAOS - NASIENIE SMOKA 521
stek. Po dugich torturach przy uyciu wody i prdu elektrycznego, biciu, pozbawianiu
snu, przyznaa si do wszystkiego, co jej wmawiano, a mianowicie, e przywaszczya
sobie mienie pastwowe - zostaa skazana na trzynacie lat wizienia. Bo to rzeczywi
cie byo wizienie, cho oficjalnie sowo to nie pado. W kompleksie penitencjarnym
6 tysicy osb, w tym 2 tysice kobiet, od wp do szstej rano do pnocy pracowao
jak zwierzta przy produkcji kapci, futeraw na rewolwery, toreb, paskw, zapalnikw
do materiaw wybuchowych, sztucznych kwiatw. Ciarne winiarki zmuszano do
brutalnej aborcji. Kade urodzone w wizieniu dziecko bezlitonie zabijano przez udu
szenie lub podernicie garda5.
Znane s take wczeniejsze wiadectwa na temat cikich warunkw ycia w wi
zieniach Korei Pnocnej, jak choby niezwyka, dotyczca lat szedziesitych i sie
demdziesitych, relacja wenezuelskiego poety Alego Lamedy. Ten yczliwie nastawiony
do miejscowego ustroju komunista przyjecha do Phenianu, gdzie zatrudni si jako
tumacz tekstw propagandowych. Aresztowano go w 1967 roku, poniewa pozwoli
sobie wyrazi wtpliwo co do skutecznoci oficjalnej propagandy. Przesiedzia w wi
zieniu rok i cho jego oszczdzono, sysza wycie torturowanych. Przez ten czas straci
na wadze dwadziecia kilogramw, a jego ciao pokryo si wrzodami i ranami.
W opublikowanej przez Amnesty International broszurze opowiada on o parodii
procesu, w ktrego wyniku skazano go na dwadziecia lat przymusowych robt za "pr
b sabotau, szpiegostwa i przemycenia do Korei Pnocnej zagranicznych agentw",
o warunkach odbywania kary i o odzyskaniu wolnoci po szeciu latach stara wadz
Wenezueli.
W innych relacjach mowa jest o godzie jako broni wykorzystywanej do amania
oporu winiw. Racje ywnociowe byy niewystarczajce, a w dodatku ywno spe
cjalnie psuto, eby nie nadawaa si do jedzenia. Winiowie czsto zapadali na bie
gunk, choroby skrne, zapalenie puc, zapalenie wtroby i szkorbut.
Wizienia i obozy stanowi cz systemu instytucji sucych represjom, na ktry ska

daj si:
- " orodki pomocy", rodzaj wizie przejciowych, gdzie oczekuj na wyrok oskar
eni o lejsze przestpstwa polityczne lub o przestpstwa i zbrodnie o innym charak
terze;
- " orodki odnowy" przez prac dla 100 do 200 osb uznanych za jednostki aspo
eczne, "bezuyteczne" lub, co gorsza, leniwe. Orodek taki znajduje si niemal w ka
dym miecie, a osadzeni spdzaj tam od trzech miesicy do roku, czsto bez wyroku
czy choby konkretnego zarzutu;
- obozy pracy przymusowej. Jest ich w caym kraju co najmniej dziesi, na 500
do 2 tysicy osb. Osadzeni to przestpcy pospolici, skazani za kradzie, usiowanie za
bjstwa, gwat, ale take dzieci winiw politycznych, ludzie zatrzymani w trakcie
ucieczki z kraju itp.;
Rozmowa prywatna w Seulu, luty 1997.

Aresztowano take Francuza Jacques'a Sedillot. On rwnie pracowa w Departamencie Wydawnictw
Zagranicznych w Phenianie. Uznany za "agenta imperializmu francuskiego", zosta skazany na 20 lat.
W chwili zwolnienia (1975) by w stanie takiego wyniszczenia, e nie mg wrci do Francji i zmar po kil
ku miesicach.
- "obwody zsyki", dokd wywoeni s ludzie uznani za niezbyt pewnych (czonko

wie rodziny zbiegych na Poudnie czy byych wacicieli ziemskich). W tych odlegych
miejscach przymusowego pobytu yj prawdopodobnie dziesitki tysicy ludzi;
- "obwody o specjalnym reimie", bdce w rzeczywistoci obozami koncentracyj
nymi; mog w nich przebywa winiowie polityczni. Jest ich kilkanacie. Przetrzymuje
si tam od 150 do 200 tysicy osb, co stanowi zaledwie 1% ludnoci, o wiele mniej ni
w przypadku sowieckich agrw na pocztku lat pidziesitych. "Osignicia" tego nie
naley oczywicie odczytywa jako skutku szczeglnej pobaliwoci, jest ono raczej
przejawem daleko posunitej kontroli i nadzoru sprawowanego nad ludnoci.
Wikszo obwodw o specjalnym reimie usytuowana jest w pnocnej czci kra
ju, w regionach grskich i czsto trudno dostpnych. Najwikszy z nich to obwd
Yodok, gdzie przetrzymuje si okoo 50 tysicy ludzi. Obejmuje on skupiajce dwie
trzecie winiw z tej strefy niedostpne obozy w Yongpyang i Pyonjon oraz obozy
w Kououp, Ibsok i Daesuk, gdzie trzymane s w odosobnieniu rodziny ludzi dawniej
zamieszkaych w Japonii i osoby samotne. Ponadto obwody takie istniej te w Kae
chon, Hwasong, Heryong i Chongjin.
W obozach powstaych pod koniec lat pidziesitych, przeznaczonych dla "zbrod
niarzy politycznych" i przeciwnikw Kim Ir Sena w onie partii, liczba winiw wzro
sa szczeglnie w roku 1980, w nastpstwie szeroko zakrojonej czystki zorganizowanej
po klsce przeciwnikw instytucjonalizacji komunizmu dynastycznego na VI Zjedzie
Partii Pracy. Niektre obozy, na przykad nr 15 w strefie Yodok, podzielone s na dwa
oddziay: "oddzia edukacji rewolucyjnej", skd kiedy mona wrci do wiata ze
wntrznego, i "oddzia pod specjalnym nadzorem", skd nikt nigdy nie wychodzi.
Na oddziale edukacji rewolucyjnej przebywaj przede wszystkim osoby nalece do
elity politycznej lub repatrianci z Japonii, majcy osobiste kontakty z przywdcami or
ganizacji japoskich przychylnych Korei Pnocnej.
Opowieci nielicznych zbiegw, ktrzy przeyli obz, s przeraajce: wysokie ogro
dzenia z drutu kolczastego, owczarki niemieckie, uzbrojeni stranicy, wok pola mino
we. Racje ywnociowe s absolutnie niewystarczajce, odcicie od wiata kompletne,
praca cika (w kopalniach, kamienioomach, przy kopaniu kanaw nawadniajcych,
ciciu drewna przez okoo dwanacie godzin dziennie, plus dwie godziny "szkolenia
politycznego"). Najgorsz chyba jednak mczarni jest gd, tote winiowie jedz
schwytane przez siebie aby, szczury, ddownice.
Obraz ten mona by ostatecznie uzna za klasyczny przykad okropnoci, gdyby nie
dopeniao go stopniowe wyniszczanie organizmu winiw, wykorzystywanie ich do
robt "specjalnych", takich jak drenie tajnych i niebezpiecznych tuneli w obiektach
jdrowych, nie mwic ju o uywaniu ich jako ywych celw dla stranikw odbywaj
cych wiczenia w strzelaniu. Do najbardziej szokujcych aspektw ycia winiw nale
tortury i przemoc seksualna.
Wspomnie te trzeba o stosowanym przez reim rodzinnym charakterze odpowie
dzialnoci: wiele rodzin trafia do obozu na mocy wyroku skazujcego jednego z ich
czonkw; w czasach wielkiej czystki przeciwnikw Kim Ir Sena w 1958 roku kara doty
kaa czsto trzy pokolenia, system ten jednak ostatnio zagodzono. Mimo to istniej sto
sunkowo wieej daty doniesienia, bdce ilustracj tej dziwnej koncepcji prawa. Mody
zbieg Kang Chul Hwan trafi do obozu w wieku dziewiciu lat. By rok 1977. Internowa
no go wraz z ojcem, jednym z braci i dziadkami, poniewa dziadek, byy dziaacz stowa
rzyszenia Koreaczykw z Kioto w Japonii, zosta aresztowany za wypowiedzeniena

zbyt yczliwej uwagi o yciu w kraju kapitalistycznym. Do pitnastego roku ycia Kang
Chul Hwan traktowany by w obozie wedug specjalnego reimu obowizujcego dzieci:
rano szkoa, gdzie naucza si przede wszystkim yciorysu narodowego geniusza Kim Ir
Sena, a po poudniu praca (wyrywanie chwastw, zbieranie kamieni itp.)'.
Czy wolno opiera si na relacjach dyplomatw francuskich uwizionych przez Ko
reaczykw z Pnocy w lipcu 1950 roku, na pocztku wojny? Znane s te doniesienia
Amerykanw z okrtu "Pueblo", patrolujcego wybrzee koreaskie i zatrzymanego
w 1968 roku. W obu tych przypadkach okolicznoci byy inne, ale powtarzaj si opo
wieci o brutalnych przesuchaniach, pogardzie dla ycia ludzkiego, przetrzymywaniu
w bardzo zych warunkachs.
W 1992 roku dwch zbiegw dostarczyo dodatkowych informacji o najwikszym obo
zie pnocnokoreaskim w Yodok. Warunki odbywania kary s tam tak cikie, e co ro
ku kilkunastu winiw podejmuje prb ucieczki, nie zwaajc na ogrodzenie podna
piciem, wiee stranicze co kilometr, zagroenie publicznym procesem w razie niepowo
dzenia i straceniem w obecnoci wspwiniw. Wydua to jeszcze list istnie ludzkich
- ofiar komunizmu, bo jak twierdz obaj, przed nimi nikomu nie udao si uciec.
Na szczegln uwag zasuguje wyjtkowe wiadectwo byego stranika z obozu
w strefie Heryong, An Myung Chula. Czowiek ten, zbiegy najpierw - w 1994 roku
do Chin, a potem do Seulu, przyczyni si znacznie do poszerzenia naszej wiedzy
o obozach koncentracyjnych w Korei9. Jak zezna, skazuje si na mier
niepokornych, buntownikw, mordercw, kobiety ciarne (winiw obowizuje absolutny za
kaz stosunkw seksualnych), winnych zabicia byda, zniszczenia materiaw uywanych do pro
dukcji. Zostawia si ich w karcerze unieruchomionych w pozycji klczcej, z kod przymocowa
n midzy poladkami a nogami, co utrudnia krenie i rujnuje zdrowie, i nawet gdyby ich uwol
niono, nie mogliby ju chodzi i zmarliby po kilku miesicach.
W obozie tym nie wykonuje si ju publicznych egzekucji. Dawniej stosowano t

praktyk, ale masakry tak spowszedniay, e zamiast przeraenia zaczy budzi sprze
ciw. Miejsce kani musieli ochrania dobrze uzbrojeni stranicy, tote od roku 1984 eg
zekucje wykonuje si potajemnie.
Ciosami opaty
Kto przeprowadza egzekucje? Wybr naley do agentw sub bezpiecze

stwa, a ci, jeli nie chc sobie brudzi rk, rozstrzeliwuj, jeli za chc przygl
da si agonii, zabijaj pomau. Dowiedziaem si na przykad, e mona zabija
kijem, przez ukamienowanie i ciosami opaty. Zdarza si, e winiowie zabijani
s jakby dla zabawy, w trakcie konkursu strzeleckiego, kiedy celuje si w oko.
' Rozmowa prywatna w Seulu, luty 1997.

Ch. Martel, G. Perruche, "Prisonniers franais...", oraz "Asia Watch Human Rights...".
Obszerne fragmenty jego relacji opublikowano w "Coreana" nr 1 z III 1995, biuletynie wydawanym
przez Societe d'Etudes Coreennes [zob. te Marceli Burdelski, "Koszmar w twierdzy KRLD", "Gazeta
Wyborcza" z 24 I 1996 (Przyp. red.)].
Zdarza si te, e skazacw zmusza si do bjki, eby si wzajemnie rozszarpa

li. [...] Wiele razy widziaem na wasne oczy okrutnie okaleczone ciaa zabitych.
Kobiety rzadko umieraj spokojn mierci. Widziaem pocite noem piersi,
rozerwane trzonkiem od opaty narzdy pciowe, roztrzaskane motkiem karki
(...) mier jest w obozie czym nader banalnym. "Przestpcy polityczni" walcz,
jak mog, o przeycie. Zrobi wszystko, eby zdoby wicej kukurydzy czy tusz
czu wieprzowego. A mimo to codzienne niwo w obozie to rednio cztery, pi
osb zmarych z godu, w wypadku lub straconych.
Nie do pomylenia jest ucieczka z obozu. Stranik, ktry schwyta zbiega, mo
e mie nadziej na przyjcie do partii, a potem na uniwersytet. Niektrzy zmu
szaj winiw do wspinania si na druty kolczaste, a potem strzelaj i udaj, e
ich zatrzymali.
Przestpcw politycznych oprcz stranikw pilnuj te psy. Tych strasznych,
wietnie wyszkolonych zwierzt uywa si jako maszyn do zabijania. W lipcu
1988 roku w obozie nr 13 psy zaatakoway dwch winiw. Zostay z nich tylko
koci. A w 1991 roku psy poary dwch pitnastoletnich chopcw.
Syszano rozmow dowdcy stray z dwoma czonkami kadry obozu nr 13, gdzie
zgodnie z doniesieniami stosuje si praktyki znane, jak si uwaa, tylko w nazistow
skich obozach zagady.
Towarzyszu - powiedzia jeden z nich, zastpca dowdcy plutonu - widziaem wczoraj dym uno
szcy si z komina Trzeciego Biura"'. Czy to prawda, e ciaa przerabia si na tuszcz?
Dowdca stray odpowiedzia, e by raz w tunelu Trzeciego Biura, nieopoda

wzgrza.
Czuem zapach krwi, widziaem wosy przyklejone do ciany... Tej nocy nie mogem zasn.
Dym, ktry ty widziae, powstaje przy kremacji koci przestpcw. Ale nie mw o tym nikomu,
bo poaujesz. Nie wiedzie kiedy, zarobisz czarn fasol [kul] w eb.
Inni stranicy mwili o prowadzonych w obozie eksperymentach, na przykad o go

dzeniu winiw w celu zbadania ich wytrzymaoci:
Wykonujcy te egzekucje i dowiadczenia pij najpierw alkohol. Stali si ju prawdziwymi fa

chowcami. Zdarza si, e uderzaj winiw motkiem w ty gowy, oguszajc ich, a wtedy ci, p
ywi, staj si celem wicze w strzelaniu. Kiedy Trzeciemu Biuru brakuje ofiar po nowe przyje
da czarna ciarwka, przezwana "krukiem", siejca groz wrd winiw. Kruk przyjeda do
obozu raz w miesicu i zabiera nie wiadomo dokd czterdzieci do pidziesiciu osb...
Aresztowania przeprowadza si zawsze w sposb dyskretny, bez adnej procedury

prawnej, tak e nawet rodzina i ssiedzi o niczym nie wiedz. Kiedy uwiadamiaj sobie
czyje zniknicie, z obawy przed kopotami wol nie zadawa pyta.
' Jeden z wydziaw Biura Bezpieczestwa Narodowego, ktremu podlegay regiony przygraniczne.
Obz ten znajduje si w pobliu granicy z Chinami.
KOREA PNOCNA, WIETNAM, LAOS - NASIENIE SMOKA 525
Czym wobec takich okropnoci s obozy dla drwali z pnocnej Korei istniejce
na Syberii od 1967 roku, cho i tam warunki pracy s cikie, brakuje ywnoci, strani
cy s uzbrojeni, a tych, ktrzy narusz przepisy pnocnokoreaskiej dyscypliny, czeka
karcer.
Po rozpadzie ZSRR, dziki zeznaniom wielu zbiegych drwali i staraniom Siergieja
Kowalowa kierujcego Komisj Praw Czowieka przy prezydencie Jelcynie, warunki y
cia tych szczeglnego rodzaju robotnikwimigrantw ulegy poprawie i nie s ju kon
trolowane wycznie przez wadze koreaskie.
Sprbujmy podsumowa. Podobnie jak w przypadku czystek w onie partii, bdzie
to tylko prba ustalenia rzdu wielkoci. Jeli, jak podaje jeden ze wiadkw, w obozie
nr 22 przetrzymywanych jest 10 tysicy osb i umiera ich codziennie pi, i jeli przyj,
e czna liczba winiw obozw koncentracyjnych w Korei Pnocnej wynosi okoo
200 tysicy", daje to w sumie 100 ofiar dziennie i 36 500 rocznie. Po pomnoeniu tej
liczby przez 45 lat (1953-1998) otrzymujemy okoo 1,5 miliona ofiar miertelnych, za
ktre bezporednia odpowiedzialno spada na koreaski komunizm.
KONTROLOWANIE LUDNOCI
Obozy stanowi skupisko potwornoci, ale poza obozami bynajmniej nie panuje
wolno. Korea Pnocna jest zaprzeczeniem indywidualnego wyboru, osobistej nieza
lenoci. "Cae spoeczestwo winno stanowi niezomn i zwart si polityczn,na
tchnion jedn myl i jedn wol, kroczc naprzd pod kierunkiem najwyszego wo
dza" - ogoszono w radiu 3 stycznia 1986 roku. A popularne w Korei Pnocnej haso
zaleca: "Mylcie, mwcie i dziaajcie jak Kim Ir Sen i Kim Jong Il".
W imi tak zwanych "dziesiciu zasad partyjnych na rzecz jednoci" pastwo, par
tia, jej organizacje masowe i policja kontroluj wszystkich obywateli, od gry do dou
drabiny spoecznej. Jeszcze dzi ycia codziennego Koreaczykw z Pnocy nie nor
muje konstytucja, lecz ten wanie tekst. Wystarczy przytoczy jego artyku 3, by odda
ducha caoci: "Narzucimy bezwzgldnie wadz naszego Wodza".
W 1945 roku powstao Biuro Bezpieczestwa Spoecznego (naley przez to rozu
mie urzd majcy za zadanie kontrolowanie ycia spoecznego ludnoci), w 1975 roku
Krajowy Komitet Cenzury (sama cenzura istniaa ju oczywicie od dawna), a w 1977
roku Komitet Prawny do spraw ycia Socjalistycznego'Z.
Jeli chodzi o policj polityczn, w 1973 roku utworzya ona Ministerstwo Narodo
wej Ochrony Politycznej, przeksztacone niedawno w Agencj Bezpieczestwa Krajo
wego skadajc si z kilku biur (biuro nr 2 zajmuje si cudzoziemcami, nr 3 ochron
granic, nr 7 obozami itd.).
Raz w tygodniu kady jest "zapraszany" na szkolenie ideologiczne oraz na seans
krytyki i samokrytyki, nazywany w Korei Pnocnej "bilansem ycia". Naley si wtedy
oskary o popenienie przynajmniej jednego przewinienia politycznego i przynajmniej
dwa zarzuty skierowa pod adresem znajomych.
Wysze kadry s co prawda uprzywilejowane, jeli chodzi o stron materialn i do
stp do ywnoci, ale podlegaj te cilejszej kontroli. Ludzie ci mieszkaj w dzielnicy
Skromnie liczc, bo dane wahaj si od 150 do 400 tysicy winiw.

' JeanPierre Bourdeau, "La Coree du Nord de im il Sung", Ed. BarreDayez, Paris 1982.
specjalnej, ich rozmowy, take telefoniczne, s podsuchiwane, a pod pozorem "napra

wy" czy "przegldu instalacji gazowej" sprawdza si posiadane przez nich kasety audio
i wideo. Wszystkim za Koreaczykom z Pnocy radia i telewizory su wycznie do
odbioru stacji pastwowych, bo inne zostay zablokowane. Na wyjazd z miejsca za
mieszkania trzeba uzyska zgod wadz lokalnych i zakadu pracy. Zameldowanie
w Phenianie, stolicy i wizytwce socjalizmu pnocnokoreaskiego, jest cile regla
mentowane, podobnie jak w wielu innych pastwach tego systemu.
PRBA ZAGADY INTELEKTUALNEJ?
Represje i terror nie miay li tylko charakteru fizycznego, byy take zamachem na
umysy. Zamknicie moe mie te aspekt duchowy, a nie jest on bynajmniej nieistotny
jako rodek sucy upodleniu ludzi. We wstpie do tego opisu wspominaem o izolacji
kraju jako metodycznym dziaaniu; uniemoliwia ona zebranie informacji tak dokad
nych i wiarygodnych, jak bym sobie yczy. Odcicie od wiata zewntrznego, ktremu
towarzyszy nieustajca agresja ideologiczna, o nie spotykanej nigdzie indziej gwatow
noci, naley niewtpliwie do zbrodni komunizmu pnocnokoreaskiego. Zbiegowie,
ktrym udaje si przelizn przez oczka sieci, opowiadaj te jednak o niezwykej wy
trzymaoci czowieka. W tym wanie sensie przeciwnicy koncepcji totalitarnej mwi,
e w tym mechanizmie zawsze istnieje jaki "luz" i opr i e "totalno", cel "wielkiego
brata", jest nieosigalna.
Jeli chodzi o Kore Pnocn, zalew propagandy odbywa si dwutorowo. Kierunek
pierwszy ma klasyczny marksistowsko-leninowski charakter: socjalistyczne i rewolucyjne
pastwo zapewnia najlepsze z moliwych warunki ycia swoim zachwyconym obywate
lom. Trzeba jednak zachowa czujno wobec imperialistycznych wrogw (tym bardziej
mona by doda dzisiaj - e wielu "towarzyszy" za granic skapitulowao). Drugi kieru
nek mona okreli jako narodowy i archaiczny: dalekie od materializmu dialektycznego
wadze koreaskie posuguj si mitologi, chcc przekona poddanych dynastii Kimw,
e niebo i ziemia zawary przymierze z ich panami. Oficjalna agencja prasowa podaa na
przykad, e 24 listopada 1996 roku, podczas prowadzonej przez Kim Jong Ila inspekcji
oddziaw armii pnocnokoreaskiej stacjonujcych w Phanmundzom'3, ca stref spo
wia nagle gsta mga. Wdz mg wic przemieszcza si niepostrzeenie, obserwujc
"pozycje nieprzyjaciela". Mga uniosa si w zagadkowy sposb, a niebo rozpogodzio do
kadnie w chwili, gdy ustawi si do zdjcia z grup onierzy... Podobne zjawisko widzia
no na wyspie na Morzu tym. Po przyjedzie na wysunity posterunek obserwacyjny
Kim Jong il chcia obejrze map operacyjn. I wtedy usta deszcz i wiatr, chmury odpy
ny i rozbyso soce... W depeszach tej samej agencji pisano te o "serii tajemniczych
zjawisk, jakie wystpiy w caej Korei Pnocnej przed nadejciem trzeciej rocznicy mier
ci Wielkiego Wodza [...) Pochmurne niebo zajaniao nagle w kantonie Kumchon [...)
i trzy skupiska czerwonych chmur zaczy kierowa si w stron Phenianu... Okoo godzi
ny 20.10, 4 lipca, padajcy od rana deszcz usta, a nad pomnikiem prezydenta rozpostara
si podwjna tcza [...], potem zapona tam niezwykej jasnoci gwiazda" itd."
To miasteczko, gdzie prowadzone byy rokowania w sprawie rozejmu, stanowi jedyne miejsce, w kt
rym armia Pnocy ma bezporedni kontakt z oddziaami z Poudnia i Stanw Zjednoczonych.
Tekst przedrukowany w "La Lettre de Coree" nr 4 i 5 z VI i VIII 1997.
KOREA PNOCNA, WIETNAM, LAOS - NASIENIE SMOKA 527
CISA HIERARCHIA
Ludno tego goszcego socjalizm pastwa jest nie tylko zorganizowana i kontrolo
wana, ale te sklasyfikowana wedug kryteriw dotyczcych pochodzenia spoecznego,
geograficznego (z rodziny z Poudnia czy z pnocy?), przeszoci politycznej i niedaw
nych dowodw lojalnoci wobec ustroju. Ten przemylny podzia caego spoeczestwa
wprowadzono w latach pidziesitych. Przy walnym udziale biurokracji utworzono a
51 kategorii, w znacznym stopniu decydujcych o przyszoci materialnej, spoecznej
i politycznej obywateli. System ten, prawdopodobnie zbytnio skomplikowany w prakty
ce, uproszczono w latach osiemdziesitych, zmniejszajc liczb kategorii spoecznych
z 51 do trzech. Klasyfikacji nie zlikwidowano jednak zupenie, bo suby specjalnena
dal szczeglnie kontroluj niektre kategorie nalece do tej czy innej klasy, a zwasz
cza ludzi przybyych z zagranicy, bez wzgldu na to, czy zamieszkiwali tam przez jaki
czas, czy tylko odbyli podr.
Istnieje wic klasa "centralna" - "rdze" spoeczestwa, klasa "niezdecydowanych"
oraz klasa "wroga", skadajca si z okoo jednej czwartej ludnoci Korei pnocnej.
Tym zrnicowaniem reim komunistyczny uzasadnia swego rodzaju apartheid: "do
brze urodzony" mody czowiek, pochodzcy na przykad z rodziny, ktrej czonkowie
walczyli w partyzantce antyjaposkiej, nie moe oeni si ze "le urodzon" dziewczy
n, pochodzc, powiedzmy, z rodziny z Poudnia. Byy dyplomata pnocnokoreaski,
Koh Young Hwan, pierwszy sekretarz ambasady w Zairze w latach osiemdziesitych,
powiedzia: "System panujcy w Korei pnocnej jest bardziej bezwzgldny ni ustrj
kastowy"'5.
Gdyby nawet uzna, e dyskryminacja ze wzgldu na pochodzenie ma jaki sens
z punktu widzenia teorii marksizmu-leninizmu, i tak bardzo trudno byoby uzasadni
choby tymi samymi wzgldami - dyskryminacj biologiczn. Fakty jednak mwi same
za siebie: ofiarami surowego ostracyzmu s w Korei pnocnej niepenosprawni. Nie
wolno im na przykad mieszka w stolicy. Jeszcze kilka lat temu przenoszono ich po pro
stu na przedmiecia Phenianu, eby umoliwi odwiedziny zdrowych czonkw rodziny.
Obecnie wywozi si ich w odlege miejsca, w gry lub na wyspy na Morzu tym. Dwa
miejsca zsyki ustalono z ca pewnoci: Boujun i Euijo na pnocy kraju, niedaleko
granicy z Chinami. Dyskryminacj upoledzonych zaostrzono ostatnio przez wprowa
dzenie zakazu pobytu take w innych duych miastach: Nampo, Kesong i Chongjin.
Systematycznie tropione, zatrzymywane i wywoone do obozw s take kary,
a oprcz izolacji ludzi tych obowizuje zakaz posiadania dzieci. "Rasa karw musi
znikn" - rozkaza sam Kim Jong Il.
UCIECZKA
Cho granice s pilnie strzeone, niektrym udao si uciec z Korei pnocnej; od

zakoczenia wojny okoo 700 osb przeszo na stron poudniow, ale ocenia si, e
kilka tysicy przekroczyo granic z Chinami. Nie znajc realiw poza granicami kraju,
poddani cisej kontroli, nieliczni tylko Koreaczycy zdobywaj si na nielegalne prze
5 "Le Figaro Magazine" z 8 III 1997

'" Tame.
kroczenie granicy. Liczb osb zbiegych na Poudnie w 1997 roku szacuje si na okoo
100, a jest to znacznie wicej, ni wynosi rednia dla lat dziewidziesitych, nie m
wic o okresie wczeniejszym. Od roku 1993 liczba zbiegw przechodzcych granic
w cigu roku wzrosa piciokrotnie i stale si zwiksza. Ludzie decydujcy si na
ucieczk to najczciej osoby zagroone kar lub takie, ktre byway za granic, dlate
go jest wrd nich pewna liczba dyplomatw i wysokich urzdnikw. W lutym 1997 ro
ku partyjny ideolog, Hwang Jang Yop, schroni si w ambasadzie Korei Poudniowej
w Pekinie, a nastpnie wyjecha do Seulu. Ambasador w Egipcie, ktry pod koniec
sierpnia 1997 roku dotar do Stanw Zjednoczonych, obawia si o swoj przyszo
polityczn, bo rok wczeniej "znikn" jego rodzony syn. Koh Young Hwan, cytowany
ju wczeniej dyplomata z ambasady w Zairze, ba si aresztowania: w trakcie transmi
sji telewizyjnej z procesu maonkw Ceaucescu popeni nieostrono i wyrazi "na
dziej, e nic podobnego nie wydarzy si w jego kraju", co byo jawnym dowodem bra
ku zaufania do kierownictwa. Uciek, kiedy kilka dni pniej dowiedzia si o przyje
dzie do ambasady agentw bezpieczestwa. Jak twierdzi, wszelka prba ucieczki
wykryta przed jej realizacj koczy si aresztowaniem i obozem. W przypadku za dy
plomaty - o czym mia okazj przekona si w Ammanie, stolicy Jordanii - plan uciecz
ki koczy si najczciej "neutralizacj", woeniem winnego w gips i odesaniem do
Phenianu. Po wyldowaniu pozoruje si wypadek drogowy lub inny.
Nie lepszy jest los zwyczajnych ludzi, ktrym nie powiedzie si prba ucieczki. Jak
doniosa niedawno prasa francuska", uciekinierw prawdopodobnie zabija si po pod
daniu ich szczeglnie upokarzajcym praktykom: "Zeznania wiadkw znad rzeki Yalu
Jiang s zgodne. Policjanci zatrzymujcy zbiegw przecigaj drut przez policzki lub
nos zdrajcw narodu, ktrzy omielili si opuci ojczyzn. Potem si ich zabija, a ich
rodziny wywozi do obozw pracy".
DZIAANIA POZA GRANICAMI
Przywdcy Korei Pnocnej nie ograniczaj si do brutalnego przeciwdziaania

ucieczkom: wrogowie ustroju cigani s take poza granicami kraju przez agentw spe
cjalnych. We wrzeniu 1996 roku zosta na przykad zamordowany attache kulturalny
Korei Poudniowej we Wadywostoku. Japonia podejrzewa Kore Pnocn o porwa
nie okoo dwudziestu Japonek i zmuszanie ich do pracy przy szkoleniu szpiegw i ter
rorystw. Inny spr z Japoni dotyczy kilkuset Japonek przybyych do Korei Pnocnej
w 1959 roku w towarzystwie mw Koreaczykw. Wbrew wczesnym obietnicom
rzdu adna z nich nie moga - choby na krtko - wrci do ojczystego kraju. Od nie
licznych zbiegw, ktrzy przeszli przez obozy, wiadomo, e niektre z nich byy wizio
ne i e ich umieralno jest bardzo wysoka. Z czternastu Japonek osadzonych pod ko
niec lat siedemdziesitych w obozie w Yodok pitnacie lat pniej yy tylko dwie.
Obiecujc ich wypuszczenie, rzd Korei Pnocnej wymusza w ten sposb pomoc yw
nociow na Japonii. Depesze agencyjne nie podaj, jak warto w kilogramach ryu
ma dla przywdcw pnocnokoreaskich zwolnienie jednej Japonki. Ich losem zainte
resoway si rne stowarzyszenia, midzy innymi Amnesty International i Midzyna
rodowe stowarzyszenie Praw Czowieka.
Marc Epstein, "L'Express" z 14 VIII l 997

Wiadomo te o porwaniach rybakw poudniowokoreaskich w latach 1955-1995.

Rzd Korei Poudniowej utrzymuje, e nie odnalazo si ich dotd ponad 400. Niekt
rzy pasaerowie i czonkowie zaogi uprowadzonego w 1969 roku samolotu nigdy nie
wrcili do Korei Poudniowej; dyplomata poudniowokoreaski porwany w Norwegii
w kwietniu 1979 roku, pastor Ahn Sung Un porwany w Chinach i przywieziony do Ko
rei pnocnej w lipcu 1995 roku - to kolejne przykady obywateli Korei Poudniowej,
ktrzy padli ofiar przemocy Korei pnocnej na obcym terytorium.
GD I NIEDOSTATEK
Niedawno pojawi si nowy powany powd oskare reimu pnocnokorea

skiego: sytuacja ywnociowa ludnoci. Od dawna niezadowalajca, pogorszya si jesz
cze w ostatnich latach do tego stopnia, e wadze - wbrew witej zasadzie samowystar
czalnoci - posuny si do prb o pomoc midzynarodow. W 1996 roku zebrano 3,7
miliona ton zb, czyli o 3 miliony mniej ni na pocztku lat dziewidziesitych. W ro
ku 1997 plony bd z pewnoci podobne. W apelach kierowanych do wiatowego Pro
gramu Wyywienia ONZ, Stanw Zjednoczonych i Wsplnoty Europejskiej Korea p
nocna powouje si na rne klski ywioowe (powodzie w latach 1994 i 1995, susza
i wysoka fala w roku 1997). Rzeczywiste powody niedostatku ywnoci wynikaj jednak
z trudnoci strukturalnych, nierozerwalnie zwizanych z planowanym i scentralizowa
nym rolnictwem socjalistycznym. popeniono powane bdy, takie jak wycinanie lasw
porastajcych cae wzgrza i zakadanie upraw tarasowych przez niefachowe brygady na
rozkaz z gry, co nie pozostao bez wpywu na rozmiary powodzi. Ponadto upadek ko
munizmu sowieckiego i nowy kurs przyjty w Chinach znacznie ograniczyy pomoc tych
dwch krajw, bo wymian handlow opieraj one teraz na prawach rynku midzynaro
dowego. Brak twardej waluty nie pozwala rzdowi pnocnokoreaskiemu na zakup
maszyn rolniczych, nawozw i oleju napdowego.
Ale jak powane jest zagroenie? Tego nie wiadomo, cho istniej katastrofalne sza
cunki organizacji humanitarnych, takich jak World Vision, nie wykluczajce 2 milionw
ofiar, czy Niemieckiego Czerwonego Krzya, ktry mwi o 10 tysicach dzieci umiera
jcych co miesic'". Istniej jednak wyrane oznaki powanych trudnoci; eksperci
ONZ potwierdzaj w raportach pogoski krce wrd ludnoci przygranicznych re
gionw Chin - rzeczywicie panuje niedostatek, a gdzieniegdzie gd. Ale wykorzysty
wanie podry osb dobrej woli mwicych gono o prawdopodobiestwie mierci mi
lionw ludzi, jeli pomoc nie zostanie zwikszona, i rozpowszechnianie za granic zdj
wychudzonych dzieci oraz kaset wideo z audycjami telewizyjnymi, w ktrych uczy si
ludno sposobw zastpowania ywnoci trawami, wszystko to wskazuje na dobrze
zorganizowane dziaanie, majce na celu przedstawienie sytuacji w jeszcze czarniej
szych barwach. Dzi ju nie chodzi o to, by wmwi premierowi Herriotowi, e Ukra
inie wiedzie si dobrze, cho szaleje tam straszny gd, lecz by mwi, e straszny gd
panuje w Korei pnocnej, a wstrzymanie pomocy mogoby doprowadzi do dziaa
nierozwanych i niebezpiecznych dla stabilnoci pwyspu i pokoju na Dalekim Wscho
dzie. Ogromna armia pnocnokoreaska jest dobrze odywiona i produkuje coraz do
skonalsze pociski.
"Le Monde" z 10 X 1997

Nie dysponujemy praktycznie adnymi danymi liczbowymi na temat ofiar niedostat

ku ywnoci poza informacjami samych Koreaczykw o znacznym procencie dzieci
z objawami niedoywienia. Specjalici ze wiatowego Programu Wyywienia przeprowa
dzili badania na wybranej przez sam rzd pnocnokoreaski prbce 4200 dzieci: u 17%
stwierdzono niedoywienie'y, co potwierdzaoby powszechny niedostatek i bardzo praw
dopodobne istnienie lokalnych lub regionalnych ognisk godu. Temu stanowi rzeczy, b
dcemu w duym stopniu skutkiem wyboru politycznego reimu pnocnokoreaskiego,
wiat "imperialistyczny" stara si jednak przeciwdziaa poprzez dostawy milionw ton
zb. Ludno, zdana wycznie na dziaania reimu komunistycznego, byaby skazana
na prawdziwy gd o straszliwych nastpstwach. Trzeba zauway, e cho niedostatek
rzeczywicie zbiera swoje niwo, to jego skutki s w gwnej mierze porednie i objawia
j si przede wszystkim w postaci zwikszonej podatnoci na rne choroby.
Podsumowujc, mona mwi o setkach tysicy bezporednich i porednich ofiar
niedostatku ywnoci, trzeba jednak pamita o wysikach rzdu Korei Pnocnej, by
wszelkimi sposobami przejaskrawia sytuacj, podobnie jak w ZSRR, gdzie w lipcu
1921 roku utworzono Komitet Pomocy Godujcym, apelujcy o pomoc ludzi dobrej
woli ze wiata zachodniego.
KOCOWY ROZRACHUNEK
Z powodu niepenych danych statystycznych, niemonoci prowadzenia bada na

miejscu i niedostpnoci archiww trudno jest wyrazi w liczbach nieszczcia komuni
zmu w Korei Pnocnej. Take z powodu izolacji. Jak wyrazi w liczbach nieustanny za
lew kretyskiej propagandy? Jak przeliczy brak wolnoci (stowarzysze, sowa, poru
szania si itd.)? Na ile oszacowa zmarnowane ycie dziecka uwizionego w obozie za
to, e jego dziadek zosta skazany, czy winiarki zmuszonej do aborcji w potwornych
warunkach? Jak uj w tabelach statystycznych ndz i obsesj braku ywnoci, ogrze
wania, wygodnych i eleganckich ubra itd.? Jak wobec tego wszystkiego wag ma
"amerykanizacja" spoeczestwa poudniowokoreaskiego, o ktrej mwi ze wzgard
krytycy radykalnego liberalizmu, jednakow miar przykadajc do niedoskonaej oczy
wicie demokracji Poudnia i zorganizowanego koszmaru Pnocy?
Mona te twierdzi, e komunizm pnocnokoreaski jest w istocie, podobnie jak
komunizm Czerwonych Khmerw, karykatur komunizmu, jedynym w swoim rodzaju
stalinowskim archaizmem. Zgoda, tyle e to muzeum komunizmu, ten azjatycki gabi
net figur woskowych stale yje...
Po tych zastrzeeniach mona do 100 tysicy ofiar czystek wewntrz Partii Pracy Ko
rei doda 1,5 miliona ludzi zmarych w obozach koncentracyjnych i 1,3 miliona ofiar woj
ny zaplanowanej, zorganizowanej i wywoanej przez komunistw, wojny nie zakoczonej,
stale powikszajcej swoje niwo w zwizku z prowadzonymi nadal jednostkowymi, ale
morderczymi operacjami (ataki komandosw pnocnokoreaskich na Poudnie, akty
terroryzmu itd.). Do tego bilansu naley te doda bezporednie, a przede wszystkim po
rednie ofiary niedoywienia. Informacje na ten temat s dzi najbardziej niepene, ale
te, w zwizku z pogarszaniem si sytuacji, gd moe niebawem nabra dramatycznych
Wywiad z Catherine Bertini, "La Croix" z 8 X 1997. Z bada przeprowadzonych na pocztku lat
dziewidziesitych przez Bank wiatowy wynika jednak, e w Indiach niedoywionych jest 43% dzieci.
KOREA PNOCNA, wIETNAM, LAOS - NASIENIE SMOKA 531
rozmiarw. Nawet jeli dla caego okresu od 1953 roku przyjmiemy tylko 500 tysicy ist
nie ludzkich jako cen za osabienie odpornoci na choroby i bezporedni skutek niedo
statku ywnoci (kr obecnie niemoliwe oczywicie do sprawdzenia pogoski o kaniba
lizmie!), uzyskamy czny wynik w wysokoci ponad 3 milionw ofiar w kraju liczcym 23
miliony mieszkacw, rzdzonym przez komunistw od pidziesiciu lat.
WIETNAM - BEZDROA KOMUNIZMU WOJENNEGO
JEANLOUIS MARGOLIN
Wizienia zamienimy na szkoy!"
LE DUAN, SEKRETARz GENERALNY KOMUNISTYCZNEJ PARTII WIETNAMU'
Wielu ludziom na Zachodzie jeszcze dzi trudno zgodzi si z tez o szkodach, jakie
wyrzdzi komunizm wietnamski, zwaszcza e oskarajc o zgubne skutki francuski ko
lonializm i amerykaski imperializm, obiektywnie znaleli si oni w tym samym obozie
co Komunistyczna Partia Wietnamu (KPW). A std ju tylko krok dzieli ich od uzna
nia, e bya ona wyrazicielk de caego ludu, e stawiaa sobie za cel budow spoe
czestwa opartego na braterstwie i rwnoci. Ujmujcy wygld Ho Chi Minha, zaoy
ciela i przywdcy KPW do 1969 roku, niezwyka wytrwao jej bojownikw i zrczna,
pacyfistyczna i demokratyczna propaganda za granicami kraju dokonay reszty. O ile
trudno byo sympatyzowa z Kim Ir Senem i jego betonowym reimem, to normalne wy
dawao si nad zgnilizn reimu sajgoskiego Nguyen Van Thieu (1965-1975) przedka
da dobroduszn surowo czerwonych mandarynw z Hanoi. Ludzie chcieli wierzy, e
KPW nie jest jeszcze jedn parti stalinowsk, e jest to nade wszystko partia narodowa,
a etykiet komunistycznej posuguje si po to, by uzyska pomoc z Chin i ZSRR.
Nie sposb podawa w wtpliwo szczeroci patriotyzmu komunistw wietnam
skich, ktrzy przez p wieku z niezrwnan determinacj walczyli z Francuzami, Ja
poczykami, Amerykanami i Chiczykami. Wystarczy powiedzie, e oskarenie
o "zdrad" lub "kolaboracj" odgrywao czsto w Wietnamie tak sam rol jak w Chi
nach podejrzenie o dziaalno "kontrrewolucyjn". Komunizm nie by jednak nigdzie
nie do pogodzenia z nacjonalizmem, a nawet z ksenofobi, w Azji w wikszym jeszcze
stopniu ni gdziekolwiek indziej. Tak wic, jeli zechce si spojrze prawdzie w oczy,
pod mamic przykrywk jednoci narodowej atwo mona doszuka si wiernego
swym prototypom stalinowskiego maoizmu.
Pocztki Komunistycznej Partii Indochin (KPI)z byy niezbyt szczliwe. Zaraz po

powstaniu (1930) musiaa ona na spektakularnym procesie stawi czoo skutkom zgub
Cyt. za: Doan Van Toai, "Le Goulag vietnamien", Robert Laffont, Paris 1474, s. 28. Le Duan wypo
wiedzia te sowa podczas wizyty w wizieniu na wyspie Conson, po "wyzwoleniu" Wietnamu
Poudniowego (1975).
' ChO czonkami KPI s w wikszOci Wietnamczycy, i to oni cakowicie kontrOluj parti, jej ambicj
jest kierowanie rewolucj na caym terytOrium Indochin Francuskich, cznie z Laosem i Kambod. PO
formalnym Samorozwizaniu (1945) partia dziaa nadal do 1951 r., kiedy to wyaniaj si z niej trzy cile
ze sob powizane partie nie majce oficjalnego statusu komunistycznych (zOb. rozdzia O Kambody).
nych dziaa niektrych swoich aktywistw z Sajgonu, ktrzy ju w 1928 roku pod
wpywem tradycji tajnych stowarzysze i nacjonalistycznego terroryzmu urzdzili sd
nad jednym z towarzyszy, zabili go i spalili jego ciao, a jedynym przewinieniem ofiary
byo uwiedzenie dziaaczki. W 1931 roku, podejmujc szalony plan stworzenia wiej
skich rad w Nge Tinh (na wzr Jiangxi, cho Wietnam nie jest tak ogromny jak Chiny),
partia zamierza byskawicznie zlikwidowa setki wacicieli ziemskich; cz mieszka
cw ucieka, co uatwia szybki powrt oddziaw kolonialnych. Kiedy wiosn 1945 roku
kryjca si pod nazw "zjednoczonego frontu" Ligi Niepodlegoci Wietnamu, czyli
Viet Minhu, KPI decyduje si wreszcie na walk zbrojn na du skal, zwraca si ra
czej przeciwko "zdrajcom" i "reakcjonistom" (pod pojciem tym rozumie si niekiedy
wszystkich urzdnikw) ni przeciwko japoskiemu okupantowi, lepiej przecie uzbro
jonemu. Jeden z przywdcw zgasza propozycj przeprowadzenia kampanii zabjstw,
ktra ma "przyspieszy postpy ruchu". Ulubionym celem s rwnie waciciele ziem
scy i mandaryni. Powoywane "trybunay ludowe" maj ich sdzi i konfiskowa maj
tek. Terror obejmuje jednak take przeciwnikw politycznych sabej, bo liczcej zaled
wie 5 tysicy dziaaczy, KPI; chodzi o to, by szybko spowodowa prni i stan na
czele ruchu narodowego. Celem dzikiej nagonki staje si Da Viet, sojusznicza partia
nacjonalistyczna Japoczykw: Viet Minh z Son Tay prosi o przysanie z Hanoi prdni
cy i fachowca do torturowania licznych "zdrajcw";.
W wyniku rewolucji sierpniowej, kiedy po kapitulacji Japonii do wadzy dochodzi
a waciwie wystrzela jak z katapulty - Ho Chi Minh, KPI staje si centralnym elemen
tem nowego pastwa. Tygodnie poprzedzajce wkroczenie oddziaw sojuszniczych
(Francuzi i Brytyjczycy na Poudniu, Chiczycy na Pnocy) wykorzystuje ona na nisz
czenie ze zdwojonym zapaem konkurencji. Nie zapomina ani o umiarkowanych konsty
tucjonalistach (i ich wybitnym przedstawicielu Bui Quang Chieu), ani o polityczno-reli
gijnej sekcie Hoa Hao (i jej zaoycielu Huynh Phu So, skdind cichym wsplniku
zbrodni), ani o wielkim intelektualicie i polityku prawicowym, jakim jest Pham Quynh.
Jednak prawdziwa zagada czeka trockistw, dziaajcych nadal w okolicach Sajgonu,
cho niezbyt licznych: ich gwny przywdca, Ta Thu Tau, zostaje aresztowany i zabity
we wrzeniu w Quang Ngai, miecie szczeglnie nkanym czystkami". Zbrodnie te za
twierdza Tran Van Giau, wyszkolony w Moskwie komunistyczny dowdca Sajgonu, kt
ry pniej bdzie si wypiera wszelkiej odpowiedzialnoci. 2 wrzenia owiadcza: "Nie
ktrzy zdrajcy ojczyzny zwieraj szeregi, by suy wrogowi [...] trzeba kara bandy, kt
re wszczynajc zamieszki w Demokratycznej Republice Wietnamu (DRW), daj
wrogowi sposobno napaci"5. 29 sierpnia Viet Minh z Hanoi zachca w swoim orga
nie prasowym do tworzenia w kadej dzielnicy i wiosce "komitetw eliminacji zdraj
cw. Gin dziesitki, moe setki trockistw; inni, uczestniczcy w padzierniku
w obronie Sajgonu przeciwko wojskom francuskobrytyjskim, bd pozbawieni amunicji
i aprowizacji i w wikszoci zostan straceni. 25 sierpnia w Sajgonie powstaje na wzr
Ngo Van, "Vietnam 1925-1945: revolution et contrerevolution sous la domination coloniale", L'In
somniaque, Paris, s.12R129.
' David G. Marr, "Vietnam 1945: The Quest for Power", University of California Press, Berkeley
1995, s. 234-237, 409, 413, 415-41fi.
' Tame, s. 434-435.
Ngo Van, "Vietnam...", s. 341.
D. G. Marr, "Vietnam...", s. 518.
sowiecki Urzd Bezpieczestwa Publicznego, a dopiero co opustoszae wizienia znowu

si zapeniaj. Viet Minh powouje Szturmowy Komitet do spraw Morderstw i organizu
je jego przemarsz ulicami miasta. Czonkowie Komitetu, wywodzcy si w znacznym
procencie z dow spoecznych, urzdz 25 wrzenia antyfrancuski pogrom, w ktrym
zgin dziesitki osb, ciaa wielu z nich zostan okrutnie okaleczonez'. Niekiedy urzdza
si regularne akcje mordowania Wietnamek, towarzyszek ycia Francuzw, cho odium
za to spada na sprawcw podszywajcych si pod Viet Minh. W samym tylko sierpniu
i wrzeniu z inspiracji Viet Minhu dokonano tysicy zabjstw, a dziesitki tysicy osb
uwiziono. Inicjatyw podejmowano czsto na szczeblu lokalnym, ale z niewtpliwym
poparciem aparatu centralnego. Jaki czas pniej KPI wyrazi publicznie al, e nie zli
kwidowano wtedy wicej "wrogw"z". Na pnocy, w jedynym regionie kraju kontrolo
wanym przez KPI do wybuchu wojny indochiskiej (grudzie 1946), dziaaj ju pen
par obozy i policja polityczna, a pastwem rzdzi faktycznie jedyna partia, bo radykalni
nacjonalici z VietNam Quoc Dan Dang (VNQDD, Narodowa Partia Wietnamu, po
wstaa w 1927 roku), toczcej z Lig Niepodlegoci zaart walk znaczon zabjstwa
mi po obu stronach, zostali fizycznie wyeliminowani ju w lipcu. A przecie ich partia,
tak samo jak KPI, bya obiektem surowych represji ze strony wadz kolonialnych,
zwaszcza po powstaniu w 1930 roku w Yenbai.
Pniej przemoc i represje komunistw na duszy czas przybior posta zbrojnego
oporu przeciwko Francuzom. W licznych wiadectwach mowa jest o obozach jenieckich
dla francuskiego korpusu ekspedycyjnego". Wielu ludzi cierpiao tam i zmaro: z 20 ty
sicy osb yo tylko 9 tysicy, kiedy porozumienia genewskie (lipiec 1954) umoliwiy
ich uwolnienie. Straszliwe choroby wystpujce endemicznie w grzystych terenach
Indochin dziesitkoway winiw, pozbawionych przez kadr z Viet Minhu opieki me
dycznej i elementarnych warunkw sanitarnych, czsto te rozmylnie niedoywianych.
Dochodzio do bicia, czasem do stosowania tortur, ale onierze francuscy byli przydat
ni, bo cho uznani zostali za "zbrodniarzy wojennych", chciano ich nakoni do skru
chy, a potem do przyjcia systemu wartoci swoich stranikw, jako e ostatecznym ce
lem propagandowym byo nastawienie ich przeciwko wasnemu obozowi. Ta "reeduka
cja" na chiskie kopyto (przysyani przez Mao doradcy zaczynaj napywa w 1950
roku), prowadzona metod sesji propagandowych z wymaganym aktywnym udziaem
"uczniw", podziau winiw na "wstecznych" i "postpowych", obietnic (cznie
z obietnic odzyskania wolnoci), przyniosa nawet w niektrych przypadkach zdumie
wajce efekty, bdce gwnie wynikiem fizycznego i psychicznego wyczerpania je
cw. Trzeba przy tym stwierdzi, e Francuzw nie traktowano tak okrutnie jak pniej
jecw poudniowowietnamskich, w DRW
' Ngo Van, "Vietnam...", s. 338, 341, 350, 352, 358-361.

D. G. Marr, "Vietnam...", s. 517, 519-520.
Por. np. Albert Stihle, "Le Pretre et le Commissaire", Grasset, Paris 1971.
' "L'Histoire" nr 149 z V 1991. Wedug innego wyliczenia, sporzdzonego w padzierniku 1954 r.
przez armi francusk, byo 36,9 tysica jecw (razem z Wietnamczykami, ktrzy przyczyli si do Fran
cji), z czego prawdopodobnie 15,5 tysica odzyskao wolno przed lub po zaprzestaniu walk procent strat
(nieco poniej 60) jest w kadym razie praktycznie jednakowy w obu wyliczeniach (por. pukownik Robert
Bonnafous, "Les prisonniers franais des camps Vietminh", praca naukowa, Centre d'Histoire Militaire et
d'Etudes de Defense Nationale, Universite Paul Valry, Montpellier 1985, s. 217). Dla porwnania warto
odnotowa, na podstawie listu (III 1955) generaa de Beaufort, dowdcy misji francuskiej przy Midzyna
rodowej Komisji Kontroli Stosowania Ukadw Genewskich, e z 63 tysicy jecw wojennych Viet Minhu
zgino okoo 9 tysicy (por. tame).
W chwili gdy zwycistwo zdaje si bliskie, na wycignicie rki, w grudniu 1953 roku
w strefach wyzwolonych rozpoczto reform roln. Do koca 1954 roku obejmie ona cae
terytorium pooone na pnoc od 17 rwnolenika, przyznane DRW na mocy porozu
mie genewskich, ale zostanie zakoczona dopiero w roku 1956. Jej tempo i cele s takie
same jak reformy przeprowadzonej w Chinach w latach 1949-1952 (zob. rozdzia po
przedni): zacienienie wizw partii - reaktywowanej oficjalnie w 1951 roku - z biednym
i rednim chopstwem, przygotowanie do rozwoju gospodarczego poprzez wzmoon kon
trol pastwow oraz likwidacja potencjalnych ognisk oporu antykomunistycznego.
A przecie, w wikszym jeszcze stopniu ni w Chinach, niezwykle patriotycznie nastawio
ne tradycyjne elity wiejskie udzieliy Lidze Niepodlegoci masowego wrcz poparcia. Sto
suje si jednak takie same okrutne metody, z zabjstwem wcznie, jak wypracowane
u wielkiego ssiada z pnocy: w kadej wsi aktywici - czsto z trudem, niekiedy przy
wspudziale grup aktorw - "zagrzewaj" chopw uznanych za biednych i redniobied
nych, potem przychodzi kolej na wiec, podczas ktrego arbitralnie wybran ofiar lub
ofiary (obowizuje ustalony kontyngent: 4 do 5% ludnoci, te maoistowskie wite 5%31)
zmusza si do okazania skruchy, a nastpnie zabija lub przynajmniej wysya do wizienia
i konfiskuje majtek; haba okrywa ca rodzin, podobnie jak w Chinach. Niebranie pod
uwag "zasug" politycznych jest dowodem bezlitosnego dogmatyzmu, a zarazem chci to
talitarnego sklasyfikowania spoeczestwa, co stanowi cel KPW Pewn bogat waciciel
k ziemsk zajmujc si handlem, matk dwch bojownikw walczcych od pocztku
w szeregach Viet Minhu i sam uhonorowan tytuem "dobroczycy rewolucji", dwukrot
nie poddano takiej procedurze, nie wzbudzajc jednak entuzjazmu wieniakw.
Wtedy przysano na miejsce grup wywiczon w Chinach, ktrej udao si przekabaci tum.
[...] Pani Long oskarono o zabjstwo trzech dzierawcw przed 1945 rokiem, o utrzymywanie
stosunkw seksualnych z rezydentem francuskim, o lizanie butw Francuzom i szpiegostwo na
ich rzecz. Wycieczona wizieniem przyznaa si w kocu do wszystkiego i zostaa skazana na
kar mierci. Jej syna, przebywajcego w Chinach, sprowadzono do kraju, zdegradowano, po
zbawiono odznacze i skazano na dwadziecia lat wizienia.
Podobnie jak w Pekinie, skoro kto zosta oskarony, jest winny, bo partia jest nie
omylna. Dlatego najlepsze wyjcie to odegranie zadanej roli:
Ostatecznie lepiej byo zabi ojca i matk i przyzna si, ni nie zrobiwszy nic zego, do niczego
si nie przyzna'2.
Przychodzi fala obdnej przemocy. Ludziom wbija si do gowy nienawi do wro

gw, czy to klasowych, czy zewntrznych. Jak mwi Le Duc Tho, pniejszy laureat
pokojowej Nagrody Nobla wesp z Henry Kissingerem, "jeli chce si skoni chopw
do chwycenia za bro, trzeba w nich najpierw rozpali nienawi do wroga". W stycz
niu 1956 roku gazeta "Nhan Dan", oficjalny organ partii komunistycznej, pisaa: "Kla
sa wacicieli ziemskich nigdy si nie uspokoi, jeli si jej nie zlikwiduje". Podobnie jak
po pnocnej stronie granicy, obowizujce haso brzmi: "Lepiej zabi dziesiciu nie
Georges Boudarel, "Cent fleurs ecloses dans la nuit du Vietnam: communisme et dissidence
1954-1956", Jacques Bertoin, Paris 1991, s.177.
' Tame, s.174-176.
winnych, ni pozostawi przy yciu jednego wroga". Powszechnie stosuje si tortury,

cho niepokoi to Ho Chi Minha. Oto jego wypowied z koca 1954 roku: "Niektrzy
przywdcy znowu [sic] popeniaj bd, sigajc po tortury. Jest to bestialska metoda,
do ktrej uciekaj si imperialici, kapitalici i feudaowie, by poskromi masy i zda
wi rewolucj [...] Podczas tej fazy [sic] stosowanie tortur jest surowo wzbronione"'3.
Wietnamsk wersj modelu chiskiego cechuje to, e owej "korekcie" spoecze
stwa, jak jest reforma rolna, towarzyszy reforma partii (w Chinach przystpiono do
niej pniej). T zbieno w czasie tumaczy niewtpliwie liczebno czonkw pocho
dzcych z klas uprzywilejowanych. Przypuszczalnie take tu "5%" stanowili ci, ktrzy
przeniknli z Narodowej Partii Wietnamu powizanej z chiskim Guomindangiem. za
czyna si nagonka na urojone "elementy kontrrewolucyjne AB" (antybolszewickie),
bdca odlegym echem czystek nad rzek Jangzi. Paranoja przekracza wszelkie grani
ce: morduje si lub osadza w obozach bohaterw wojny indochiskiej. To straszny szok;
zreszt jeszcze dzi w wypowiedziach komunistw wietnamskich rok 1956 (na pocztku
tego roku chinh huan, "naprawa" spoeczestwa, osiga punkt kulminacyjny) kojarzy
si z najgorszymi potwornociami: "Pewien sekretarz partii komunistycznej pad od kul
plutonu egzekucyjnego z okrzykiem: Niech yje Komunistyczna Partia Indochin!" Nie
mogc zrozumie, co si dzieje, zgin przekonany, e zabijaj go faszyci". Trudne do
oszacowania straty s katastrofalne: prawdopodobnie okoo 50 tysicy straconych na
wsiach (poza jakkolwiek walk), czyli 0,3-0,4% ludnoci kraju (co daje wynik bliski
redniemu wskanikowi ofiar przyjtemu dla okresu reformy rolnej w Chinach);5; przy
puszczalnie od 50 do 100 tysicy osb osadzono w wizieniach; na 86% szacuje si
skutki czystek w wiejskich organizacjach partyjnych; do 95% czonkw wykluczono
z partii, a byli to nierzadko przywdcy antyfrancuskiego ruchu oporu. Kierujcy czyst
kami, ktry w lipcu 1956 roku przyzna, e popeniono "bdy", powiedzia:
Kierownictwo (odpowiedzialne za "napraw") posuno si do tendencyjnej oceny organizacji

partii. Uznao ono, e struktury dziaajce na wsi - zwaszcza w strefie nowo wyzwolonej
wszystkie bez wyjtku opanowa lub infiltruje wrg i e nawet instancje zwierzchnie w dystryk
tach i prowincjach popady w zaleno od klasy wacicieli ziemskich i elementw kontrrewolu
cyjnych'".
Odnajdujemy tu zapowied powszechnej zagady, jakiej dokonali Czerwoni Khmerzy.

Chinh huan zaczo si w szeregach armii w 1951 roku, ale miao charakter bardziej
ideologiczny ni represyjny. W latach 1952-1956 "naprawa" trwa niemal bez przerwy.
Na niektrych wiecach panuje takie napicie, e w obawie przed samobjstwami lu
dziom trzeba odbiera brzytwy i noe, a w nocy zostawia zapalone wiato". Kres
czystkom te jednak pooono najpierw w armii. Przeladowania do tego stopnia do
tkny jej kadry dowdcze, reagujce dosy czsto dezercj i ucieczk do Wietnamu
Poudniowego'", e zaczo jej grozi osabienie, a przecie zadaniem armii byo zjed
noczenie kraju. Poniewa w porwnaniu z Chinami ciar powinnoci wojskowych
3 Tame, s.171,191,170,177-17X (w kolejnoci cytatw).

Tame, s.190.
'Ngo Van "Vietnam..." s. 375.
Cyt. za: G. Boudarel, Cent fleurs...", s. 200; inne informacje tame, s.199-202.
Georges Boudarel, "L'ideocratie importee au Vietnam avec le maoisme", w: "La Bureaucratie au
Vietnam - VietnamAsieDebat n" 1", L'Harmattan, Paris 1983, s. 61, 63.
'" G. Boudarel, "Cent fleurs...", s.1X3-184.
skania czsto do pewnego realizmu, a ksztat kraju sprzyja ucieczkom niezadowolo

nych, nastpuje pewne zagodzenie arbitralnej przemocy. Dowodem jest take los ka
tolikw z Pnocy (1,5 miliona osb,10% ludnoci kraju): od pocztku przeladowani,
doskonae zorganizowani, skorzystali oni z moliwoci masowego wyjazdu pod ochron
ostatnich oddziaw francuskich; co najmniej 600 tysicy wyjechao na Poudnie.
Daj si te odczu skutki XX Zjazdu KPZR (luty) i w kwietniu 1956 roku w Wiet
namie pojawi si niemiao "sto kwiatw". We wrzeniu ukazuje si czasopismo
Nhan Van" (Humanizm), wyraajce prowolnociowe denia intelektualistw. Pisa
rze omielaj si naigrawa z twrczoci urzdowego cenzora To Huu, autora poni
szego wiersza:
Niech yje Ho Chi Minh,

Latarnia proletariatu!
Niech yje Stalin,
Potne, wiekuiste drzewo!
Dajce w swym cieniu schronienie pokojowi!
Zabijajcie, zabijajcie jeszcze, niech rka nie odpoczywa
Ani minuty.
eby pola ryowe i ziemia obrodziy
Obfitoci ryu,
eby szybko zostay cignite podatki.
eby Partia trwaa, kroczmy razem zgodnym sercem.
Uwielbiajmy przewodniczcego Mao,
Wieczn cze oddawajmy Stalinowi.
Nie wyszli na tym dobrze: ju w grudniu 1956 roku zakazano wydawania krytycz
nych czasopism literackich, a kampania podobna do tej, jak rozptano przeciwko Hu
Fengowi i swobodom twrczym w Chinach, zacza zatacza coraz szersze krgi przy
osobistym poparciu Ho Chi Minha. Chodzio o to, by utemperowa intelektualistw
z Hanoi, czonkw lub sympatykw partii, nierzadko dawnych partyzantw. Na poczt
ku 1958 roku 476 "sabotaystw frontu ideologicznego" zmuszono do samokrytyki i ze
sano albo do obozu pracy, albo do wietnamskiego odpowiednika chiskich laogaiw".
A wic, tak samo jak w ChRL, chruszczowowsk pokus szybko odrzuca si na rzecz
zapdw totalitarnych. Czynnikiem umacniajcym je, a zarazem ograniczajcym
w porwnaniu do dziaa podejmowanych u ssiada z pnocy - bdzie wojna na pou
dniu, rozgorzaa na nowo w roku 1957 w zwizku z okrutnymi represjami antykomuni
stycznymi reimu Ngo Dinh Diema, majcego poparcie Stanw Zjednoczonych. W ma
ju 1959 roku KPW postanawia w tajemnicy o jej rozszerzeniu i o udzieleniu zmasowa
nego wsparcia w postaci broni i ludzi, za cen ogromnych wysikw ludnoci Wietnamu
Pnocnego. Mimo to w lutym 1959 roku ogasza si "wielki skok do przodu" w rolnic
twie, poprzedzony seri entuzjastycznych artykuw samego Ho opublikowanych
w padzierniku 1958 roku'. Zbieno w czasie zakrojonych na ogromn skal robt
irygacyjnych i wielkiej suszy powoduje, podobnie jak dalej na pnoc, spadek produkcji
Cyt. za: Ngo Van, "Vietnam...", s. 404.

' Georges Boudarel, "1954: les dilemmes de 1'independance", w: Georges Boudarel, Nguyen Van Ky,
Hanoi 1936-199fi. Du drapeau rouge au billet vert", Autrement, Paris 1997, s.141.
Ngo Van, "Vietnam...", s. 404.
G. Fioudarel, "Cent fleurs...", s.1511.
i gd, ktry pochon nie znan do dzi liczb ofiar". Wysiek wojenny nie przeszko
dzi te w latach 1963-1965, a nastpnie w roku 1967 w przeprowadzeniu czystek, ktre
obejm setki "prosowieckich" dziaaczy partii, cznie z dawnym osobistym sekreta
rzem "wujka Ho"; KPW podziela wwczas "antyrewizjonizm" komunistw chiskich.
Niektrzy wydaleni z partii spdz dziesi lat w obozie, bez sdu'".
Wojnie amerykaskiej" - zakoczonej dopiero podpisaniem porozumie paryskich
(stycze 1973) przewidujcych wycofanie wojsk amerykaskich, a raczej upadkiem re
imu poudniowowietnamskiego (30 kwietnia 1975) - nie towarzyszyy wbrew obawom
krwawe lanie, ktre stay si udziaem ssiedniej Kambody. Jecy wietnamscy z od
dziaw komunistycznych, cznie ze "zdrajcami" w ich szeregach, byli jednak strasznie
maltretowani, a czasem likwidowani podczas transportu"5. Oczywiste jest przy tym, e
to, co byo przynajmniej w rwnym stopniu wojn domow i "walk wyzwolecz",
wizao si z ogromem rnych okruciestw i naduy, take w stosunku do cywili "nie
chtnych" temu czy innemu obozowi. Trudno jest jednak je policzy i stwierdzi, kto
przodowa w stosowaniu metod terroru. Komunici dopucili si co najmniej jednej za
krojonej na szerok skal masakry: w cigu kilku tygodni, kiedy Vietcong"kontrolowa
dawn stolic cesarstwa, Hue, w ramach ofensywy Tet (luty 1968) zamordowano nie
mniej ni 3 tysice osb (o wiele wicej ni w wyniku najgorszych okruciestw wojsk
amerykaskich), a byli wrd nich take wietnamscy ksia, francuscy zakonnicy, nie
mieccy lekarze i wszyscy wysi i nisi urzdnicy, jakich udao si wytropi. Niektrzy
zostali pogrzebani ywcem, innych wzywano na "sesje naukowe", z ktrych nigdy nie
wrcili". Trudno wytumaczy te zbrodnie; sprawcy zreszt nigdy si do nich nie przy
znali, a tak bardzo przypominaj one polityk Czerwonych Khmerw. Czy gdyby
w 1968 roku komunici zdobyli Sajgon, zrobiliby tam to samo?
W kadym razie nie postpili tak w roku 1975. Przez kilka krtkich tygodni po
nadmilionowa rzesza dawnych urzdnikw i wojskowych reimu sajgoskiego moga
nawet sdzi, e tak bardzo wychwalana "polityka askawoci przewodniczcego Ho"
nie pozostanie li tylko czczym sowem. Zgaszali si wic bez obaw do nowych wadz.
Potem, z pocztkiem czerwca, zaczli by wzywani na reedukacj, "na trzy dni" w przy
padku szeregowych onierzy, "na miesic" w przypadku oficerw i wyszych urzdni
kw". W rzeczywistoci trzy dni wyduay si do trzech lat, a miesic do siedmiu lub
omiu. Ostatni yjcy "reedukowani" zostali zwolnieni dopiero w roku 1986"'. W 1980
roku wczesny premier Pham Van Dong przyzna, e na poudniu poddano reedukacji
200 tysicy osb. Powane szacunki wahaj si od 500 tysicy do 1 miliona osb (na
okoo 20 milionw mieszkacw), w tym liczni studenci, intelektualici, zakonnicy
(gwnie buddyjscy, ale te katoliccy), dziaaczy politycznych (take komunistycznych),
z ktrych wielu sympatyzowao z Narodowym Frontem Wyzwolenia Wietnamu Pou
dniowego. Okazao si jednak, e jest to po prostu parawan ukrywajcy dominacj
Gerard Tongas, "J'a vecu dans 1'enfer communiste au Nord Vietnam", Nouvelles Editions Debresse,
Paris 1960, s. 231-232.
Daniel Hemery, wywiad, Paty, padziernik 1997; Georges Boudarel, "1965-1975: guerre ou paix?",
w: G. Boudarel, Nguyen Van Ky, "Hanoi...", s.154.
Doan Van Toai, "Le Goulag...", s. 206-207.
' Czyli "wietnamscy komunici", termin powstay na Poudniu.
Stanlcy Karnow, "Vietnam: A History", Penguin Books, Harmondsworth 1984, s. 530-531.
Doan Van Toai, "Le Goulag...", s.178-179.
' Rozmowa z czonkiem byego kierownictwa komunistycznego w miecie Ho Chi Minh, 1996.
przybyych z Pnocy komunistw, bo niemal od razu zamali oni wszelkie obietnice re

spektowania odrbnoci Poudnia. I znowu, jak w latach 1954-1956, "naprawia" si
niegdysiejszych towarzyszy z szeregw partyjnych i z pola walki. Do winiw przetrzy
mywanych latami w orodkach zamknitych naleaoby doda nieokrelon, cho
znaczn liczb "lejszych" przypadkw reedukowanych, izolowanych na kilka tygodni
w miejscu pracy lub nauki. Naley odnotowa, e w najgorszych chwilach reimu pou
dniowego jego lewicowi przeciwnicy mwili o 200 tysicach winiw5".
Warunki przetrzymywania nie s wszdzie jednakowe. W wielu obozach zlokalizo
wanych w pobliu miast nie ma drutw kolczastych, a gwn dolegliwo stanowi tam
przymus. Natomiast "trudne przypadki" wysya si w odlege, grzyste i niezdrowe re
giony pnocne. Moliwe, e niektre z tych obozw pierwsi poznali jecy francuscy.
Izolacja jest tam cakowita, opieka medyczna minimalna, a przeycie zaley czsto od
paczek ywnociowych przysyanych przez rujnujce si na nie rodziny. Rwnie drama
tyczny jest gd w wizieniach (200 gramw dziennie brunatnego, penego kamykw
ryu), gdzie minimalne racje stosuje si czsto "prewencyjnie" wobec osb, przeciwko
ktrym toczy si ledztwo. Przejmujcy opis tego wiata pozostawi Doan Van Toai.
Wiemy dziki niemu, e pod wieloma wzgldami przypomina on chiskie wizienia,
i to raczej od gorszej strony: ciasnota, warunki sanitarne, surowo kar, koczcych si
niekiedy mierci (zwaszcza chosta), przeduajce si ledztwa. Siedemdziesiciu do
osiemdziesiciu winiw wtacza si do celi przeznaczonej dla dwudziestu, a spacery
s zakazane, bo na dziedzicu pospiesznie stawia si nastpne budynki wizienne. Cele
pamitajce epok kolonialn s w porwnaniu z tym oaz komfortu. Tropikalny kli
mat i brak wentylacji utrudniaj oddychanie (przez cay dzie ludzie zmieniaj si
przed jedynym malekim otworem), panuje nieznony smrd, powszechne s choroby
skrne. Nawet woda jest surowo reglamentowana. Najcisze jednak do zniesienia jest
cakowite, trwajce niekiedy latami odosobnienie, bez moliwoci jakiegokolwiek kon
taktu z rodzin. Tortury ukrywa si, ale stosuje (tak samo jak egzekucje); za najmniej
sze wykroczenie przeciwko regulaminowi grozi karcer; a racje ywnociowe s tam tak
mae, e po kilku tygodniach mier staje si nieuchronna5'.
Testament winiw, patriotw wietnamskich (fragmenty)
My,
- robotnicy, chopi i proletariusze,
- duchowni, artyci, pisarze i intelektualici - patrioci przetrzymywani obec
nie w rnych wizieniach w Wietnamie,
pragniemy przede wszystkim wyrazi nasz najgortsz wdziczno dla:
- wszystkich postpowych ruchw na caym wiecie,
- wszystkich walczcych ruchw ludzi pracy i intelektualistw,
- wszystkich osb, ktre przez ostatnich dziesi lat wspieray ruchy walczce
o poszanowanie praw czowieka w Wietnamie, demokracj i wolno ucinio
nych i wyzyskiwanych Wietnamczykw. [...)
Por. np. Communaute vietnamienne, "Les Prisonniers politiques", Sudestasie, Paris 1974.
Iloan Van Toai, "Le Goulag
Dawny system penitencjarny (bdcy przedmiotem ostrego potpienia i pro

testw wiatowej opinii publicznej) zastpiono systemem jeszcze bardziej wyrafi
nowanym i przemylanym pod wzgldem okruciestwa i bestialstwa. Absolutnie
zabronione s wszelkie, nawet korespondencyjne, kontakty winiw z rodzin.
Rodzina winia, nic nie wiedzc o jego losie, yje wic w lku nie do zniesienia
i wobec tych upokarzajcych rodkw dyskryminacyjnych musi zachowa milcze
nie w obawie, by wizie - bdcy faktycznie zakadnikiem - nie zosta w dowol
nym momencie zamordowany [...), a bliskich nie powiadamia si o jego mierci.
Naley podkreli absolutnie niewyobraalne warunki odbywania kary. W sa
mym tylko wizieniu Chi Hoa w Sajgonie za dawnego ustroju przebywao 8 tysi
cy osb, co surowo potpiano. Obecnie stoczono tam prawie 40 tysicy osb.
Wielu winiw umiera z godu, z braku powietrza, w wyniku tortur lub popenia
samobjstwo. (...)
W Wietnamie istniej dwa rodzaje wizie: wizienia oficjalne i obozy kon
centracyjne. Te ostatnie znajduj si w gbi dungli, a winiowie odbywaj tam
kar doywotnich robt przymusowych bez sdu, aden adwokat nie moe wy
stpowa w ich obronie. [...)
Jeli prawd jest, e pena obawy ludzko ustpuje przed rozwijajcym si
komunizmem, a przede wszystkim przed rzekomo "niezwycionymi" komuni
stami wietnamskimi, ktrzy "pokonali wszechmocny imperializm amerykaski",
my, winiowie Wietnamu, prosimy Midzynarodowy Czerwony Krzy, wiatowe
organizacje humanitarne, ludzi dobrej woli, aby niezwocznie przysali kademu
z nas tabletk cyjanku, ebymy mogli pooy kres naszym cierpieniom i upoko
rzeniu. Chcemy umrze natychmiast! Pomcie nam w dokonaniu tego czynu:
pomcie nam umrze natychmiast. Bdziemy wam za to niezmiernie wdziczni.
W Wietnamie, sierpie 1975-padziernik 1977 5z.
(Doan Van Toai, "Le Goulag vietnamien", Robert Laffont, Paris 1979, s. 331-334).
Ten obraz dziwnego zaiste "wyzwolenia" naleaoby uzupeni o cierpienia setek tysi
cy uciekajcych przed represjami i ndz boat people, z ktrych wielu utono i zgino
z rk piratw. Wzgldne odprenie dao si odczu dopiero w 1986 roku, kiedy to
Nguyen Van Linh, nowy sekretarz generalny KPW, nakaza zwolni wikszo winiw
politycznych; w 1988 roku poleci zamkn ostatnie obozywykaczalnie w grach.
Uchwalony zosta wreszcie pierwszy kodeks karny. Liberalizacja jest jednak niemiaa
i pena sprzecznoci, a obecne dziesiciolecie charakteryzuje swego rodzaju niepewna
rwnowaga midzy konserwatystami a reformistami. Cigoty represyjne osabiyna
dzieje, cho aresztowania nie s ju tak przypadkowe ani masowe. Wielu intelektuali
stw i duchownych przeladowano i uwiziono; niezadowolenie mieszkacw wsi na
Pnocy doprowadzio do stumionych brutalnie zamieszek. Docelowo, najwiksz
szans na odprenie stanowi z pewnoci zaistnienie gospodarki prywatnej, ktra
podobnie jak w Chinach - pozwala coraz wikszej czci ludnoci unikn kontroli
5 w wyuczony na pami apel kry po wizieniach w miecie Ho Chi Minh i zosta "ustnie podpisa
ny" przez 48 miakw.
pastwa i partii. Jednoczenie partia przeksztaca si stopniowo w skorumpowan ma

fi aferzystw, co dla ludnoci, biedniejszej jeszcze ni w Chinach, oznacza grob no
wej, bardziej banalnej postaci ucisku.
LAOS - UCIEKAJCA LUDNO
JEAN LOUIS MARGOLIN
Wszystkim znany jest dramat wietnamskich boat people, ale ucieczki z Laosu, ktry
w lad za Wietnamem przeszed na komunizm w 1975 roku, byy proporcjonalnie jesz
cze liczniejsze. Co prawda, eby znale si w Tajlandii, wystarczyo przepyn Me
kong, a wikszo Laotaczykw mieszka w dolinie tej rzeki lub w pobliu, dodatko
wym uatwieniem bya te dugotej naturalnej granicy i dosy ograniczone rodki re
presji, jakimi dysponoway wadze. Faktem jest, e okoo 300 tysicy osb (10%
ludnoci) ucieko z kraju, w tym 30% Monw, licznej mniejszoci etnicznej zamieszku
jcej obszary grskie (okoo 100 tysicy osb), i z pewnoci 90% inteligencji - intelek
tualistw, inynierw, technikw i urzdnikw pastwowych. To duo, rzecz jest wic
warta zastanowienia. W caej komunistycznej Azji tylko w Korei Pnocnej doszo
prawdopodobnie do liczniejszych jeszcze procentowo wyjazdw, i to w zwizku z kon
fliktem koreaskim.
Od 1945 roku los kraju zawsze by cile uzaleniony od sytuacji w Wietnamie.
Francuzi, a potem Amerykanie wspierali tu - take militarnie - zdominowany przez siy prawicowe rzd
krlewski, a komunici wietnamscy umocnili niewielki Pathet Lao
(ruch oporu), ktremu przewodzia grupka miejscowych komunistw, w wielu przypad
kach osobicie powizanych z Wietnamem; ruch ten przez cay czas by jednak w peni
od nich uzaleniony militarnie. Wschodnia, sabo zaludniona cz kraju bya bezpo
rednio objta konfliktem wietnamskim w jego amerykaskim stadium, bo tdy prze
biegay wane cieki oddziaw Ho Chi Minha. Lotnictwo amerykaskie bombardo
wao nieustannie, a CIA zdoaa doprowadzi do powstania silnego zbrojnego ruchu
antykomunistycznego wrd znacznej czci Monw. Nie wiadomo, by konflikt ten, na
og niezbyt nasilony i majcy rne fazy, cechoway jakie wiksze okruciestwa.
W 1975 roku komunici kontrolowali trzy czwarte wschodnich obszarw kraju, ale tyl
ko jedn trzeci ludnoci; pozostali mieszkacy - w tym okoo 600 tysicy uchodcw
(co pity Laotaczyk) - znajdowali si w pobliu Mekongu, na zachodzie.
W nowym ukadzie si w Indochinach przejcie wadzy dokonao si pokojowo,
w wyniku azjatyckiego wariantu "zamachu praskiego". Byy premier (neutralista), Sou
vanna Phouma, zosta specjalnym doradc (z ktrym si liczono) nowych wadz repre
zentowanych przez ksicia Souphanouvonga, spokrewnionego z obalonym krlem. no
wa Republika LudowoDemokratyczna przyja jednak model wietnamski: wszyscy
prawie urzdnicy dawnego systemu (okoo 30 tysicy) zostali wysani na "seminaria"-
a waciwie do obozw reedukacyjnych - czsto do odlegych, niezdrowych, lecych
niedaleko Wietnamu prowincji pnocnych i wschodnich. Spdzili tam rednio pi lat.
Najbardziej zatwardziaych "przestpcw" (oficerw wojska i policji) w liczbie okoo
3 tysicy zamknito w obozach o zaostrzonym reimie na wyspach Nam Ngum. W 1977
roku aresztowano te rodzin krlewsk, a ostatni ksi nastpca tronu zmar w wi
KOREA PNOCNA, wIETNAM, LAOS - NASIENIE SMOKA 541
zieniu. Wobec takich okolicznoci nie dziwi ucieczki z kraju, bdce niekiedy przyczy
n tragedii, bo do uciekinierw czsto strzelano.
Jest co, co zasadniczo odrnia Laos od modelu wietnamskiego, a mianowicie
uparte trwanie skadajcej si z kilku tysicy bojownikw, w wikszoci Monw, party
zantki antykomunistycznej. Okoo roku 1977 wadze z Wientianu uznay j za na tyle
niewygodn, e nakazay zbombardowanie jej baz przez lotnictwo. Gono byo wtedy
o chemicznych i bakteriologicznych "tych deszczach", nie istniej jednak adne wia
rygodne na to dowody. Pewne jest natomiast, e z partyzantki, bdcej kontynuacj
mobilizacji Monw w czasie wojny, wywodzio si wielu uciekinierw. Poczwszy od
1975 roku do Tajlandii wyruszaa tumnie ludno cywilna; podczas exodusu doszo do
co najmniej jednego powanego starcia z oddziaami komunistw, a czn liczb ofiar
miertelnych uchodcy szacuj na 45 tysicy (zabitych lub zmarych z wycieczenia),
przy czym niemoliwe jest zweryfikowanie tych danych. W 1991 roku 55 tysicy Lao
taczykw, w tym 45 tysicy grali (w wikszoci Monw), znajdowao si nadal w obo
zach w Tajlandii, czekajc na rozstrzygnicie co do ostatecznego miejsca osiedlenia
(niektrzy znaleli schronienie w Gujanie Francuskiej).
Take w Laosie czystki (bezkrwawe) dotkny kilkakrotnie kierownictwo pastwa
i partii: w roku 1979, kiedy doszo do zerwania z Chinami, i w 1990, kiedy znaleli si
chtni do przeprowadzenia zmian na wzr Europy Wschodniej. Atmosfer rozadowa
o wycofanie wojsk wietnamskich (1988) w liczbie okoo 50 tysicy ludzi, daleko posu
nita liberalizacja gospodarki i ponowne otwarcie granicy z Tajlandi. Dzisiaj nie ma
ju winiw politycznych, a propaganda komunistyczna prowadzona jest dyskretnie.
Jednak zaledwie kilka tysicy uchodcw wrcio do kraju "miliona soni". Zacienie
nie wizw bardzo biednego i zacofanego kraju z t wykwalifikowan, a czasem te za
sobn diaspor jest istotnym wyzwaniem dla jego przyszoci5i.
Powysze informacje zaczerpnito w gwnej mierze z: Martin StuartFox (red.) "Contemporary La

os Studies in the Politics and the Society of the Lao People's Democratic Republic", University
of Queensland Press, Saint Lucia 1982; Martin StuartFox, Mary Koogman, "Historical Dictionary of La
os", Scarecrow Press, MetuchenLondon 1992, oraz z rozmowy z Christianem Culas, ktremu niniejszym
gorco dzikuj.
3 KAMBODA - W KRAJU NIEPOJTEJ ZBRODNI
JEANLOUIS MARGOLIN
Musimy przedstawi czysty i doskonay obraz historii Partii".

Pol Pot
Pol Pot by niewtpliwie naladowc Mao Zedonga. Jest to jednak pierwszy z pa

radoksw utrudniajcych analiz, a tym bardziej zrozumienie rewolucji Czerwo
nych Khmerw, ktra przerodzia si w hekatomb. Kambodaski tyran, czo
wiek bezsprzecznie przecitny, by przecie zaledwie miern kopi nieprzewidywalnego
i wyksztaconego autokraty z Pekinu, ktry w najbardziej zaludnionym kraju wiata, i to
bez istotnej pomocy zagranicznej, potrafi wprowadzi ustrj o wci jeszcze nie wy
czerpanych moliwociach. Natomiast "rewolucj kulturaln" i Wielki Skok mona by
uzna za niezbyt udane wprawki, chaotyczne przygotowania do tego, co bdzie praw
dopodobnie najbardziej radykaln w dziejach prb transformacji spoecznych, polega
jc na caociowym wprowadzeniu komunizmu od razu, bez dugiego okresu przej
ciowego, ktry - jak si zdaje - by jedn z podstaw ortodoksyjnego marksizmu-lenini
zmu. Pienidz naleao znie, pen kolektywizacj przeprowadzi w niespena dwa
lata, zrnicowanie spoeczne zniwelowa przez zagad wszystkich warstw posiadaczy,
inteligencji, handlowcw, odwieczny antagonizm midzy wsi a miastem rozwiza
poprzez likwidacj - w cigu tygodnia - osiedli miejskich. Wystarczy bardzo mocno
chcie, a raj zstpi na ziemi; Pol Pot wierzy na pewno, e w ten sposb wznosi si
jeszcze wyej ni jego chwalebni poprzednicy, Marks, Lenin, Stalin, Mao Zedong, i e
rewolucja XXI wieku bdzie khmerska, tak jak rewolucja XX wieku bya rosyjska,
a potem chiska.
Ale lad, jaki Czerwoni Khmerzy pozostawi w historii, jest ladem krwawym - tyl
ko i wycznie. Wystarczy poczyta obfit bibliografi powicon temu jedynemu
w swoim rodzaju eksperymentowi: bez wzgldu na to, czy bd to wiadectwa ocalo
Cyt. za: Michael Vickery, "Cambodia 1975-1982", South End, Boston 1984, s.148.
z Nawet ta uywana do dzi nazwa (cho sami nie chcieli jej nigdy przyj) nie pochodzi od nich: stwo
rzy j ksi Sihanouk pod koniec lat szedziesitych, w czasie pierwszych walk partyzanckich. Wol j
od
okrelenia "polpotyci" (czciej uywanego w Kambody), ktre zbytnio personalizuje kierownictwo fak
tycznie, jak si zdaje, kolegialne; ponadto uatwia trwajce obecnie "wybielanie" przywdcw, takich jak
Ieng Sary czy Khieu Samphan, a przecie sam fakt, i uniknli oni czystek w latach 1975-1979, moe wiad
czy o tym, e co najmniej zatwierdzali potworne zbrodnie.
nych, czy analizy naukowe, praktycznie mwi si tam tylko o represjach. Jedyne sen
sowne pytanie brzmi: dlaczego, jak mogo doj do takiej potwornoci? W tym sensie,
owszem, komunizm kambodaski' przewysza wszystkie inne i rni si od nich.
W zalenoci od przyjtych kryteriw stwierdzi naley, e stanowi on skrajno, margi
nes, dewiacj - do czego skania moe krtki czas sprawowania wadzy (trzy lata
i osiem miesicy) - lub te karykatur, grotesk, cho znamienn, pewnych zasadni
czych cech zjawiska komunizmu. Trudno tu o rozstrzygnicie, choby dlatego, e
o przywdcach Czerwonych Khmerw, oszczdnych w sowie i pimie, wiemy bardzo
niewiele, a ponadto niedostpne s cigle archiwa ich kolejnych doradcw, Wietnam
czykw i Chiczykw.
W dodatku przypadek Kambody nie jest prosty: przyjwszy komunizm pno, staa
si te ona pierwszym krajem, ktry z nim zerwa (1979), przynajmniej w jego radykal
nej postaci; pniejsza dziwaczna "demokracja ludowa", trwajca przez dziesiciolecie
wojskowej okupacji wietnamskiej, miaa za jedyn niemal podstaw ideologiczn (bo
socjalizm zosta skompromitowany przez wczeniejszy uraz) potpienie "ludobjczej
kliki Pol Potalenga Sary. Ofiary, po czci yjce za granic, zachcano do mwienia
(czyni to chtnie, wystarczy poprosi), a badaczy do pracy - do pewnego stopnia. Wa
runki materialne zostay zapewnione dziki temu, e w 1992 roku wprowadzono plura
listyczny ustrj polityczny5 pod egid ONZ i e Kongres Stanw Zjednoczonych
przyzna powane fundusze na Program Bada nad Ludobjstwem w Kambody, pilo
towany przez Uniwersytet z Yale. Z drugiej za strony, wola "pojednania" Kamboda
czykw, daleko posunita, bo dopuszczajca powrt ostatnich Czerwonych Khmerw
do ycia politycznego, wywouje wrd elity spoecznej kraju niepokojc amnezj. Do
szo nawet do zamknicia Muzeum Ludobjstwa (bye wizienie centralne) i zakopania
ekshumowanych zbiorowych grobw.
Wiadomo mniej wicej, co przeyli Kambodaczycy w latach 1975-1979, cho wie
le jeszcze pozostao do zrobienia, jeli chodzi o dane liczbowe, rnice lokalne, dokad
n chronologi i tryb podejmowania decyzji w onie Komunistycznej Partii Kampuczy
(KPK). W kadym razie wiadomo dosy, by uzna za w peni uzasadnione woanie na
alarm Francois Ponehauda", a wczeniej Simona Leys, tak niewygodne dla intelektual
nego konformizmu lewicy, e przez jaki czas nie dawano im posuchu'. Uznane z cza
sem za prawdziwe, po czci dziki komunistom wietnamskim, te opowieci o terrorze
Czerwonych Khmerw odegray niebagateln rol w kryzysie zachodniego komunizmu
i marksizmu. Podobnie jak w przypadku ydw mobilizujcych wszystkie siy, aby wiat
dowiedzia si, czym by Shoah, dawanie wiadectwa stao si najwaniejszym celem
' Przymiotnikiem "kambodaski" bd okrela to, co odnosi si do Kambody, a "khmerski" to, co

dotyczy grupy etnicznej stanowicej wikszo w kraju, gdzie mniejszoci (o ktrych bdzie mowa dalej)
stanowiy przed 1970 r. przynajmniej 15% ludnoci. Zmieniajce si w Phnom Penh wadze staray si jed
nak, w duchu nacjonalizmu etnicznego, sowo "kambodaski" zastpowa sowem "khmerski". Jeli cho
dzi o termin "Kampucza", oficjaln nazw kraju w latach 1975-1991, jest to po prostu w wymowie khmer
skiej francuska wersja sowa "Kamboda", pochodzcego z sanskrytu.
Co ciekawe, terminu "ludobjstwo" w odniesieniu do ustroju komunistycznego pierwsi uyli komuni
ci, dopiero pniej zaczli si nim posugiwa zachodni komentatorzy.
' Jednak zamach stanu drugiego premiera Hun Sena w lipcu 1997 r. wymierzony przeciwko ksiciu Ra
nariddhowi, zwycizcy w wyborach 1993 r., kae powanie wtpi o jego trwaoci.
Cambodge, annee zero", Julliard, Paris 1977.
Byy te inne relacje, uspokajajce i kamliwe: zob. np. Jerme i Jocelyne Steinbach, "Cambodge,
I'autre sourire", Editions Sociales, Paris 1976.
KAMBODA - W KRAJU NIEPOJTEJ ZBRODNI 545
i bodcem do dziaania tych nielicznych Kambodaczykw, ktrzy uciekli niepomni

niebezpieczestwa; ich wytrwao zaowocowaa. Dzi ich dzieo powinna przej caa
ludzko, idc w lady takich ludzi, jak Pin Yathay, ktry samotny i wygodniay bka
si przez miesic w dungli,
...by zawiadczy o ludobjstwie w Kambody, by opisa, co przeszlimy, by opowiedzie, jak

z zimn krwi zaplanowano umiercenie milionw ludzi, starcw, kobiet i dzieci. Jak kraj zrw
nano z ziemi, pogrono na nowo w prehistorii, a jego mieszkacw poddano torturom. Chcia
em przey, by ubaga wiat o pomoc, aby yjcy mogli unikn cakowitej zagady".
SPIRALA POTWORNOCI
Trzewo mylcy Kambodaczycy wbrew swemu penemu podejrzliwoci nacjonali

zmowi przyznaj, e zasadniczo ich kraj sta si ofiar poczyna nielicznej grupy ideali
stw, ktrzy tak le skoczyli, i tragicznie bezsilnej tradycyjnej elity. Taka mieszanina
nie jest jednak wyjtkiem ani w Azji, ani gdzie indziej, lecz rzadko prowadzi do rewolu
cji. Dlatego te decydujce znaczenie miao tu z pewnoci pooenie geograficzne
(duga granica z Wietnamem i Laosem) w poczeniu z sytuacj polityczn (eskalacja
wojny w Wietnamie od 1964 roku).
WOJNA DOMOWA (1970-1975)"
Krlestwo Khmerw, protektorat francuski od 1863 roku, unikno waciwie udzia

u w wojnie indochiskiej (1946-1954). W chwili gdy w 1953 roku zacza si tworzy
partyzantka zwizana z Viet Minhem, krl Sihanouk, wykorzystujc swoje dobre sto
sunki z Paryem, zrcznie wywoa pokojow "krucjat na rzecz niepodlegoci", ktra
- zakoczona sukcesem - pozwolia mu na unieszkodliwienie lewicowych przeciwni
kw. Ale wobec konfrontacji midzy komunistami wietnamskimi a Stanami Zjedno
czonymi jego nader subtelna, majca suy utrzymaniu neutralnoci Kambody polity
ka zmiennych aliansw kosztowaa go z czasem powszechn nieufno za granic i ro
snce niezrozumienie w kraju.
Obalenie ksicia w marcu 1970 roku przez jego wasny rzd i parlament, z bogosa
wiestwem CIA (ale, jak si zdaje, nie przez ni zorganizowane), pogryo cay kraj
w wojnie, przede wszystkim dlatego, e towarzyszyy temu okrutne pogromy mniejszoci
wietnamskiej (okoo 450 tysicy osb, z czego dwie trzecie musiay wrci do Wietnamu
Poudniowego), podpalenia ambasad komunistycznego Wietnamu oraz ultimatum (da
remne) nakazujce "obcym oddziaom" opuszczenie kraju. Nagle okazao si, e komu
nistom wietnamskim pozostaa w Kambody jedyna karta, Czerwoni Khmerzy, wobec te
go postanowili udzieli im penego wsparcia (bro, doradcy, szkolenie wojskowe w Wiet
' Pin Yathay. "L'Utopie meurtriere: un rescape du genocide cambodgien temoigne", Complexe, Bru
xelles l9H9, s. 3H1.
Najlepsze opracowania na temat Demokratycznej Kampuczy (oficjalna nazwa pastwa Czerwonych
Khmerw) wyszy ostatnio spod pira Davida P. Chandlera, "The Tragedy of Cambodian History: Politics,
War and Revolutiun since 1945", Yale University Press, New Haven 1991; MarieAlexandrine Martin, "Le
Mal camhodgien: histoire d'une societe traditionnelle face a ses leaders politiques,194fi19R7", Hachette,
Paris 19R9.
namie) i zaj w tym czasie wiksz cz kraju w ich imieniu, a raczej w imieniu Siha
nouka, do tego stopnia rozwcieczonego zgotowanym mu upokorzeniem, e przyczy
si do swoich niegdysiejszych najgorszych wrogw - miejscowych komunistw - ktrzy za
rad Pekinu i Hanoi przyjli go co prawda z honorami, ale faktycznie nie przekazali mu
jednak najmniejszej kontroli nad krajowym ruchem oporu. Formalnie "rojalistyczni" ko
munici walczyli wic ze wzgldnie formaln Republik Khmersk"'. Ta ostatnia, sabsza
militarnie od Wietnamu Pnocnego i niezdolna do zdyskontowania wielkiej niepopular
noci Sihanouka wrd warstw miejskich, rednich i inteligencji, musiaa niebawem zwr
ci si o pomoc do Amerykanw (naloty bombowe, uzbrojenie, doradcy) i zgodzi si na
interwencj piechoty poudniowowietnamskiej, ktra okazaa si chybiona.
Po klsce operacji ChenlaII (pocztek 1972), kiedy zdziesitkowane zostay najlep
sze oddziay republikaskie, wojna przeobrazia si waciwie w dug agoni, a ptla
zaciskaa si coraz bardziej wok najwaniejszych stref miejskich, zaopatrywanych ju
niemal wycznie drog lotnicz i w ten sposb utrzymujcych czno z reszt kraju.
Walki na tyach byy jednak wyniszczajce, mordercze, a przede wszystkim destabilizu
jce dla ludnoci, ktra w odrnieniu od Wietnamczykw nie zaznaa nigdy czego po
dobnego. Bombowce amerykaskie zrzuciy na strefy dziaa wojennych 540 tysicy
ton materiaw wybuchowych, z czego poow w cigu szeciu miesicy poprzedzaj
cych ogoszenie przez Kongres zakazu ich stosowania (sierpie 1973). Spowolniy one
marsz Czerwonych Khmerw - ale zyskay im wielu powodowanych nienawici do
Stanw Zjednoczonych rekrutw na wsi - i zdestabilizoway jeszcze bardziej sytuacj
w republice poprzez napyw uciekinierw do miast (na pewno trzecia cz 8-miliono
wej ludnoci Kambody"), nastpnie uatwiy ich ewakuacj po zwycistwie Czerwo
nych Khmerw, ktrym zreszt umoliwiy posugiwanie si wierutnym kamstwem,
czsto uywanym jako argument przez ich propagand: "Zwyciylimy najwiksz po
tg wiata, a wic pokonamy kady opr, przyrod, Wietnamczykw itd.
Zdobycie Phnom Penh (17 kwietnia 1975) i ostatnich miast republikaskich byo
wic do tego stopnia oczekiwane, e sami pokonani przyjli je z powszechn niemal
ulg: sdzono, e nie ma nic gorszego ni ta straszna i niepotrzebna wojna. A jednak...
Czerwoni Khmerzy nie czekali na zwycistwo, eby okaza sw niepojt skonno do
przemocy i najstraszniejszych metod. W miar jak postpowao wyzwalanie kraju, przy
bywao "orodkw reedukacji", ktre bardziej przypominay "orodki penitencjarne"
przeznaczone w zasadzie dla najbardziej zatwardziaych "przestpcw". Pocztkowo
tworzono je niewtpliwie na wzr obozw jenieckich Viet Minhu z lat pidziesitych
i tak jak one przeznaczano gwnie dla jecw z armii Lon Nola. Nie byo mowy o sto
sowaniu tam konwencji genewskich, bo republikanie byli przede wszystkim "zdrajca
mi", a dopiero w dalszej kolejnoci onierzami. Jednak w Wietnamie nie dochodzio
do planowych masakr winiw, ani francuskich, ani miejscowych. W Kambody za
powszechnie wprowadzano najbardziej surowy reim i wydaje si, e od samego po
cztku postanowiono, i najodpowiedniejsza dla kadego winia jest mier. Henri
Rzdzon przez generaa (wkrtce marszaka) Lon Nola.

por. David P. Chandler, "Pol Pot: frere numero un", Plon, Paris 1993 (oryg. wyd. ang.1492), s.142,
162-lfi3,166-167; Ben Kiernan, "The Pol Pot Regime: Race, Power, and Genocide in CamModia under the
Khmer rouge,1975-1979", Yale University Press New Haven 1996 s. 20-25.
Por. np. Haing Ngor (i Roger Warner), "Une odyssee camhodgienne", FixotFilipacehi, Paris 198R
(oryg. wyd. ang.1987), s.105-106.
KAMBODA - W KRAIU NIEPOJTEJ ZBRODNI 547
Locard zbada wielki obz, gdzie przetrzymywano ponad tysic winiw". Powsta
w 1971 lub 1972 roku, a trzymano tam nie tylko nieprzyjacielskich onierzy, ale te ich
rodziny (prawdziwe lub domniemane), cznie z dziemi, oraz mnichw buddyjskich,
"podejrzanych" podrnych itd. Z powodu zego traktowania, godu i chorb w krt
kim czasie zmara wikszo winiw, w tym wszystkie dzieci. Byo te wiele egzekucji:
do trzydziestu w jeden wieczr".
Z innych rde pochodz informacje o rzezi dziesitkw tysicy osb podczas walk
o dawn stolic krlestwa, Oudong (1974)'5. Natomiast masowe deportacje ludnoci
cywilnej zaczy si w 1973 roku: okoo 40 tysicy osb wywieziono do prowincji Takeo,
niedaleko granicy z Wietnamem, wiele z nich ucieko do Phnom Penh; w czasie nie
udanej prby zdobycia miasta Kompong Czam tysice mieszkacw zmuszono, by
przyczyli si do wycofujcych si Czerwonych Khmerw'fi; z Kratie, pierwszego zdo
bytego wikszego miasta, wypdzeni zostali wszyscy mieszkacy. Rok 1973 by take
przeomowy, jeli chodzi o uniezalenienie si od Wietnamu Pnocnego. Poniewa
KPK odmwia udziau w procesie wycofywania wojsk amerykaskich wynegocjowane
go z USA (porozumienia paryskie, stycze 1973), Wietnam znacznie zmniejszy udzie
lan pomoc. W tym samym stopniu ograniczy te rodki nacisku, na czym skorzystaa
ekipa Pol Pota", przystpiwszy do fizycznej likwidacji pozostaych przy yciu "Khme
rw z Viet Minhu" po ich powrocie do Kambody oraz dawnych bojownikw antyfran
cuskiego ruchu oporu (okoo tysica), dziaajcych w Hanoi po podpisaniu porozu
mie genewskich (1954)'H. W zwizku ze zdobytym dowiadczeniem i powizaniami
z Komunistyczn Parti Wietnamu stanowili oni alternatyw dla miejscowych przywd
cw, ktrzy w wikszoci stali si komunistamipo wojnie indochiskiej i/lub we Francji,
gdzie odbywali studia. Wielu z nich rozpoczynao dziaalno we Francuskiej Partii Ko
munistycznej'". Teraz, tworzc na nowo histori, narzucili oni dogmat KPK powstaej
w 1960 roku, nie za - jak to byo w 1951 roku - Komunistycznej Partii Indochin, zao
onej przez Ho Chi Minha i nastawionej na Wietnam. Oznaczao to pozbawienie histo
rycznej legitymacji napitnowanych teraz uczestnikw "ruchu 51" i stworzenie sztucz
nej cigoci z Komunistyczn Parti Wietnamu. Do pierwszych powaniejszych star
midzy oddziaami wietnamskimi a Czerwonymi Khmerami doszo prawdopodobnie
take w 1973 rokuz".
Henri Locard, "Tramkak District in the Grip of the Khmer rouge", wystpienie na seminarium
"Cambodia: Power, Myth and Memoty", University Monash, XII 1996, s. 26-33.
Czerwoni Khmerzy zawsze wykonuj egzekucje wieczorem, co jest zgodne z ich cig obsesj taj
noci.
D. P. Chandler, "Pol Pot...", przyp. 28, s. 308; B. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s.108.
'" Tame, s.167.
O "bracie numer jeden" bdzie jeszcze mowa dalej; inni pierwszoplanowi przywdcy w owym czasie
to Hou Youn, Hu Nim, Khieu Samphan ("legalni" przedstawiciele partii komunistycznej w Phnom Penh
do 1967 r., wszyscy byli ministrami) oraz walczcy w niektrych przypadkach od 1963 r. w partyzantce: Nu
on Chea, Sao Phieu, Son Sen, Vorn Vet, Ieng Sary, a take siostry Khieu Thirit i Khieu Ponnary, ony Ien
ga Sary i Snlotha Sara (alias Pol Pota). Wszyscy nale do tego samego pokolenia, z koca lat dwudzie
stych.
'" B. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s.108.
'' D. P. Chandler, "Pol Pot...", s. 63-64.
Serge Thion, "Chronology of Khmer Communism,1940-1982", w: David P. Chandler, Ben Kiernan,
"Revolution and its Aftermath in Kampuchea: Eight Essays", Yale University Southeast Asia Studies,
New Haven 1983, s. 301-302.
DEPORTACJE I SEGREGACJA SPOECZESTWA (1975-1979)
Wypdzenie wszystkich z Phnom Penh' tu po zdobyciu miasta byo jednak szokiem

zarwno dla jego mieszkacw, jak i dla wiatowej opinii publicznej, ktra po raz pierw
szy uwiadomia sobie, e w Kambody dziej si rzeczy niezwyke. Phnompeczycy wie
rzyli jeszcze wtedy w kamliwe uzasadnienia nowych panw: chodzio rzekomo o ochron
ludnoci przed ewentualnymi nalotami Amerykanw i o zapewnienie zaopatrzenia. Ewa
kuacja miast - cho historia uzna j z pewnoci za jeden z typowych przejaww reimu
bya co prawda spektakularna, ale, jak si zdaje, nie spowodowaa wielu ofiar. W owym
czasie wysiedlano ludzi raczej zamonych i dobrze odywionych, ktrzy mogli zabra ze
sob jakie zapasy (i dobra wymieniane, jak choby zoto, biuteria... i dolary). Ww
czas jeszcze nie traktowano ich brutalnie, cho zdarzay si przypadki rozstrzelania "dla
przykadu" opornych lub ju wtedy pokonanych onierzy. Deportowanym na og nie
odbierano posiadanych rzeczy, a nawet ich nie rewidowano. Liczba bezporednich i po
rednich ofiar ewakuacji - wypdzeni ze szpitali ranni i operowani, starcy i samotni cho
rzy oraz wielu tych, ktrzy wybrali samobjstwo, a byy to niekiedy cae rodziny - to ja
kie 10 tysicy osb' (na 2 do 3 milionw mieszkacw) w stolicy i kilkaset tysicy w in
nych miastach (46 do 54% ludnoci wypdzono na drogi!"). W pamici tych, co przeyli,
pozosta na zawsze uraz. Na opuszczenie domw i dobytku nie dano im nawet 24 godzin;
cho dziaao jeszcze uspokajajce kamstwo, e "potrwa to tylko trzy dni"', przeraaa
ich ta ludzka zawierucha, gdzie tak atwo byo zgubi, czasem na zawsze, swoich bliskich.
Wypdzonych prowadzili nieugici onierze (yothea) o twarzach bez umiechu. Miejsce
przeznaczenia zaleao od dzielnicy, z ktrej nastpowa wymarsz; biada rodzinom, jeli
w tej chwili nie byy razem. W drodze towarzyszyy im przygnbiajce sceny mierci i roz
paczy, a Czerwoni Khmerzy nie udzielali adnej pomocy (ywno, opieka) w czasie po
wolnego marszu trwajcego nierzadko wiele tygodni.
Podczas tej pierwszej deportacji przeprowadzano te selekcj mieszkacw miast
na skrzyowaniach drg. Bya ona pobiena i najczciej opieraa si na owiadcze
niach ludzi, bo - co trudno poj, choby majc na wzgldzie kontrol policyjn"-
Czerwoni Khmerzy rozkazali zniszczy wszystkie dowody tosamoci; bardzo wielu by
ych urzdnikw pastwowych i wojskowych mogo dziki temu spreparowa sobie no
wy yciorys i przy odrobinie szczcia przey'. Chodzio o to, by pod pretekstem su
' Decyzja o przeprowadzeniu ewakuacji zapada prawdopodobnie w styczniu 1975 r., jednoczenie
z wycofaniem pienidzy, cho dopiero co wydrukowano nowe banknoty. Spord przywdcw sprzeciwi
si jej tylko cieszcy si powaaniem Hou Youn, byy minister Sihanouka i czonek zaoyciel KPK - "znik
n" kilka miesicy pniej; bya to pierwsza, ale nie ostatnia czystka na tym szczeblu.
Czerwoni Khmerzy natychmiast zlikwidowali walut khmersk. Niezamierzomym tego skutkiem by
monopol dolara, uznany przez ludno we wszelkich prowadzonych jeszcze, cho nielegalnych, transak
cjach wymiany.
' B. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s. 4R.
'' Marek liwiski, "Le Grnocide Khmer rouge: une anatyse demographique", L'fiarmattan, Paris
1995, s. 3ll.
' To wyjania, dlaczego niektrzy prawie nic ze sob nie zabrali, nawet produktw , jakie mona byo
wymieni na czarnym rynku, bez ktrego istnienia nie daoby si przey nastpnych miesicy i lat.
Dogmatyczna wrogo do wszelkich pism nierewolucyjnych (ksiki niszczono, pozostawiano bez
nadzoru, np. w Bibliotece Narodowej, lub przerabiano na bibuk do papierosw) wzia przypuszczalnie
gr nad innymi wzgldami.
Por. Pin Yathay, "L'Utopie...", s. fi0-fi4; Haing Ngor, "Une odyssee...", s.1C12-10;.
by w stolicy dla nowego reimu lub przygotowa do godnego przyjcia Sihanouka, nominalnego przywdcy
pastwa do 1976 roku, wyuska jak najwiksz liczb urzdnikw redniego i wysokiego szczebla, a
przede wszystkim oficerw. Wikszo z nich zgina od razu lub wkrtce potem, w wizieniu.
Zapanowanie nad tymi nieprzeliczonymi rzeszami ludzkimi byo wtedy zadaniem ponad siy sabego jeszcze
aparatu Czerwonych Khmerw, ktrego liczebno w 1975 roku szacuje si na jakie 120 tysicy dziaaczy i
sympatykw (w wikszoci bardzo wieych), z czego poow stanowili onierze. Czsto wic
wypdzonym pozwalano osiedli si tam, gdzie chcieli (lub mogli), pod warunkiem uzyskania zgody
naczelnika wsi. Kamboda nie jest krajem ani bardzo duym, ani gsto zaludnionym i wszyscy niemal
mieszkacy miast mieli blisk rodzin na wsi. Wielu udao si do niej dotrze, co znacznie zwikszao ich
szans przeycia, przynajmniej do chwili kolejnej deportacji. Na og wszystko przebiegao dosy atwo;
zdarzao si na przykad, e na cze nowo przybyych wieniacy zabijali krow28 i pomagali im si
urzdzi. W relacjach dotyczcych okresu do upadku reimu znajdujemy prawie tyle samo wiadectw
wzajemnej pomocy lub wymiany, co wrogoci - przede wszystkim na pocztku; nieliczne byy przypadki
fizycznego zncania si i prawdopodobnie nie dochodzio do samowolnych zabjst29. Szczeglnie
przyjazne byy, jak si zdaje, stosunki z Khmerami Loeu (mniejszo etniczna zamieszkujca odlege
regiony)30. Fakt, e byli oni szczeglnie faworyzowani - przynajmniej do 1977 roku - przez reim
Czerwonych Khmerw, ktrzy zakadali u nich swoje pierwsze bazy, pozwala si domyla, e narastajce
czsto gdzie indziej napicia midzy przybyszami i wieniakami byy spowodowane powszechn skrajn
bied, kiedy dodatkowy ks dla jednego czowieka mg oznacza dotkliwy gd innego, a tego rodzaju
sytuacje nigdy nie skaniaj do altruizmu31.
Napyw wysiedlonych by wstrzsem w yciu wsi i niweczy rwnowag midzy jej zasobami a spoyciem:
na yznych ryowych nizinach regionu (pnocny zachd), zamieszkanych przez 170 tysicy ludzi, osiedlio
si 210 tysicy przybyszw32 Ponadto KPK zrobia wszystko, by wykopa przepa midzy Pracheachon
Chah - dawnym lub rdzennym ludem (ludzie roku 70"), bo jego wikszo Czerwoni Khmerzy kontrolo-
wali od pocztku wojny - a Pracheachon Thmei, nowym ludem (ludzie roku 75" albo 17 kwietnia").
Wrd proletariuszy-patriotw" wzniecaa nienawi klasow" do kapitalistw - lokai imperializmu".
Wprowadzia zrnicowane prawo - waciwie tylko dawni mieszkacy, niewielka mniejszo
spoeczestwa, mieli jakie prawa. Na pocztku wolno im byo na przykad uprawia wasny spachetek
ziemi, pniej je w obowizkowej stowce w pierwszej kolejnoci i troch lepiej, a czasami uczestniczy
w wyborach" jedynego kandydata. By to cakowity apartheid; w zasadzie czonkom rnych grup nie
wolno byo ze sob rozmawia, a tym bardziej zawiera maestw. Segregacja dotyczya te miejsca
zamieszkania: kada grupa miaa przypisany sobie obwd w wiosce33.
28 Relacja Channo, Phnom Penh Post" (dalej PPP") z 7 IV 1995, s. 5.

29
Por. np. Pin Yathay, L'Utopie...", s. 57, 94, 209-211.
30 Usha Welaratna, Beyond the Killing Fields: Voices of Nin Cambodian Survivors in America", Stanford
University Press, 1993, s. 78.
31
Omwienie stosunkw midzy ludnoci miejscow a osiedlecami w: B. Kiernan, The Poi Pot Re-
gime...", s. 210-215.
31 Tame, s. 219.
32 Pin Yathay, LUtopie...", s. 92.
Pogbiao si rwnie rozwarstwienie dwch gwnych grup spoecznych. Jeli cho

dzi o dawnych mieszkacw, robiono wszystko, by "biednych wieniakw" skci
z "wacicielami ziemskimi", "bogatymi wieniakami" i byymi kupcami (bardzo szybko
przeprowadzono cakowit kolektywizacj). Wrd osiedlecw osoby nie bdce
urzdnikami pastwowymi i bez wyksztacenia maksymalnie odseparowano od daw
nych pracownikw pastwowych i inteligencji. Los tych dwch kategorii by najczciej
przesdzony: spychane za kadym razem coraz niej w hierarchii spoecznej, staway
si ofiarami kolejnych czystek, co czsto prowadzio do cakowitej likwidacji, a od 1978
roku procederem tym objto te wiele kobiet i dzieci.
Przywdcom KPK nie wystarczyo jednak wypdzenie caej prawie ludnoci kraju na
wie: dua cz osiedlecw po zaledwie kilku miesicach wysiedlona zostaa ponownie,
tym razem jednak nie mieli absolutnie nic do powiedzenia. W cigu jednego tylko mie
sica, wrzenia 1975 roku, wieleset tysicy osb zmuszono do przeniesienia si z regio
nw wschodnich i poudniowozachodnich na pnocny zachdi'. Nierzadkie byy przy
padki trzech lub czterech kolejnych zsyek, nie mwic ju o tak zwanych brygadach pra
cy, do ktrych - czasem na wiele miesicy w miejscach odlegych od wioski osiedlenia
zacigano modzie i dorosych nie majcych maych dzieci. Reimowi przywiecay czte
ry cele: uniemoliwi wszelkie trwae, politycznie niebezpieczne zwizki midzy osiedle
cami i miejscow ludnoci, a nawet wrd samych osiedlecw'5; "sproletaryzowa"
jeszcze bardziej tych ostatnich, zabraniajc im zabierania czegokolwiek z ich mizernego
dobytku i uniemoliwiajc doczekania zbiorw z tego, co sami zasiali; wprowadzi pen
kontrol przepywu ludnoci wykorzystywanej do zakrojonych na szerok skal robt
i rolniczego zagospodarowania sabo zaludnionych terenw grskich i dungli na obrze
ach kraju; wreszcie - co do tego nie ma wtpliwoci - pozby si jak najwikszej liczby
"darmozjadw", a kolejne deportacje (czasem pieszo, co najwyej na wozach lub w prze
adowanych i posuwajcych si w wim tempie pocigach, na ktre trzeba byo czeka
nawet tydzie) byy dostatecznie wyczerpujce dla powanie ju teraz niedoywionych lu
dzi, nie majcych wikszych zapasw lekw.
Osobny przypadek stanowiy "dobrowolne" przenosiny. Osiedlecom proponowano
czsto "powrt do rodzinnej wsi" lub prac w lejszych warunkach, w zdrowszej okoli
cy, w lepiej zaopatrzonej spdzielni. Zawsze jednak ochotnikw (czsto w znacznej
liczbie) oszukiwano i zsyano w jeszcze gorsze, bardziej niebezpieczne miejsce. Pin
Yathay te da si zapa w t puapk, ale j rozszyfrowa:
W rzeczywistoci chodzio tu o wykrycie skonnoci indywidualistycznych. [...] mieszczuch pokazy

wa w ten sposb, e nie wyzby si swoich nagannych skonnoci, powinien wic by poddany jeszcze
surowszej obrbce ideologicznej w wiosce, gdzie warunki ycia byy trudne i cikie. Zgaszajc
si na ochotnika, sami si denuncjowalimy. Bya to dla Czerwonych Khmerw niezawodna metoda
wykrywania najbardziej niepewnych, najmniej zadowolonych z wasnego losu deportowanych".
B. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s. 97.

Pin Yathay mwi o udaremnionych przez ludno miejscow planach ucieczki lub buntu.
' Czasem pozwalano zabra tylko miseczk i yk jako jedyn wasno osobist; por. Charles H. Twi
ning, "Thc Economy", w: Karl D. Jackson (red.), "Camhodia 1975-197X: Rendezvous with Death", Prin
ceton University Press, llX4, s.121.
Pin Yathay, "L'Utopic...", s.120.
CZAS CZYSTEK I WIELKICH RZEZI (1976-1979)
Wszystko odbywa si tak, jakby narzucony spoeczestwu sza klasyfikacji i eliminacji

ogarnia stopniowo szczyty wadzy. bya ju mowa o tym, e wczenie usunito auten
tyczne elementy "prowietnamskie" i Hou Youna. Dyplomatw "rzdu krlewskiego"-
a nie byli to wycznie komunici - odwoano w grudniu 1975 roku i z wyjtkiem dwch
poddano torturom i zgadzono;". Jednak w onie KPK, ktra chyba nigdy nie dziaaa
w usystematyzowany sposb, podejrzeniom o zdrad sprzyjaa do szeroka pocztkowo
autonomia w niektrych strefach (na przykad system dowodzenia armi zosta ujedno
licony dopieropo 17 kwietnia), pniej wyrane niepowodzenia gospodarcze i wreszcie,
poczynajc od 1978 roku, udane kontrofensywy Wietnamu na granicy.
Z chwil aresztowania we wrzeniu 1976 roku Keo Measa, ktry by "numerem 6"
w hierarchii KPK, partyjna gra poddana zostaa odbywajcej si w zastraszajcym
tempie zagadzie. Nie byo adnych procesw ani nawet jasno sformuowanych oskar
e, a wszystkich aresztowanych zamordowano po przeraajcych torturach. Tylko ich
"wyznania" pozwalaj si domyla, o co mogli by oskareni, cho nie byo jasne, na
czym polegaj rozbienoci z kierunkiem przyjtym przez Pol Pota. Prawdopodobnie
chodzio o zgadzenie wszystkich tych, ktrych osobiste zdolnoci, najmniejsze oznaki
samodzielnoci mylenia lub dawne kontakty z KPW (a nawet z chisk "band czwor
ga", jak w przypadku Hu Nima) mogy kiedy zagrozi prymatowi Pol Pota. Ta para
noja zdaje si by karykatur najgorszych zbrodni stalinowskich. Na przykad podczas
sesji szkoleniowej dla kadr partyjnych, ktra odbya si wkrtce po rozpoczciu czystki,
w podsumowaniu Centrum wydao "okrutn i bezlitosn walk, walk na mier i ycie,
wrogowi klasowemu [...), zwaszcza w naszych szeregach'. Partyjny miesicznik "Tung
Padevat" (Rewolucyjne Sztandary) pisze w lipcu 1978 roku: "Wszdzie wrd nas s
wrogowie, w Centrum, w sztabie, w strefach, w wioskach. A przecie nie yo ju wte
dy piciu z trzynastu najwyszych przywdcw z padziernika 1975 roku, a take wik
szo sekretarzy regionalnych'. Do stycznia 1979 roku zlikwidowano jeszcze dwch
z siedmiu czonkw nowego kierownictwa z 1978 roku. Czystka napdza si sama: do
aresztowania wystarcz trzy donosy na "agenta CIA', std bierze si zapamitao,
z jak przesuchujcy nakaniaj "grube ryby" do kolejnych "wyzna" (Hu Nim zoy
ich siedem), nie przebierajc w rodkach". Stale zawizuj si wyimaginowane spiski,
powstaj "siatki". Wcieka nienawi do Wietnamu prowadzi do zatracenia wszelkiego
poczucia rzeczywistoci: pewien lekarz oskary si o to, e by czonkiem "wietnam
skiej CIA'; w 1956 roku mia go skaptowa w Hanoi udajcy turyst agent ameryka
ski. Likwidacja obejmuje te komuny wiejskie: w jednym z dystryktw 40 tysicy na 70
tysicy mieszkacw uznano za "zdrajcw kolaborujcych z CIA"5.
Tylko jednak w prowincji wschodniej przejmowanie wadzy obrcio si w prawdziwe
ludobjstwo. Wrogi Wietnam by niedaleko, a wojskowy i polityczny dowdca, Sao
Jak stwierdzi Julio Jeldres, doradca Sihanouka, w "PPP" z 20 IX 1946.

' D. P. Chandler, "Pol Pot...", s. 205-2ll9.
' B. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s. 333.
D. P. Chandler, "The Tragedy...", s. 29R.
Regiony mona porwna do departamentw francuskich; w kadej strefie jest ich kilka.
D. P. Chandler, "Pol Pot...", s. 207.
Tame, s. 209; D. P. Chandler, "The Tragedy...", s. 295.
'B. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s. 418.
Phim, stworzy w nim sobie solidn lokaln baz. Tam wanie, i tylko tam, doszo do buntu miejscowych
przywdcw przeciwko Centrum, ktry przerodzi si w krtkotrwa wojn domow, w maju-czerwcu
1978 roku. W kwietniu 409 dziaaczy ze wschodu wtrcono do wizienia centralnego Tuol Sleng. W
czerwcu, przewidujc wasn zgub, Sao Phim popeni samobjstwo, a jego ona i dzieci zostay
wymordowane podczas obrzdw pogrzebowych. Niedobitki sil zbrojnych prboway jeszcze wznieci
powstanie, a potem przeszy do Wietnamu, gdzie powsta zalek Zjednoczonego Frontu Ocalenia
Narodowego, ktry wraz z wojskami z Hanoi mia wkroczy do Phnom Penh. Centrum triumfowao, co nie
przeszkodzio jednak w skazaniu na mier Wietnamczykw w khmerskiej skrze", czyli mieszkacw ze
wschodu. Od maja do grudnia 1978 roku zgadzono 100-250 tysicy osb (na 1,7 miliona mieszkacw),
przede wszystkim modzie i dziaaczy; w tym na przykad ca wiosk Sao Phima liczc 120 rodzin (700
osb). W innej wiosce ocalao siedem osb z pitnastu rodzin, dwanacie z nich zlikwidowano w caoci46.
Poczynajc od lipca, pozostaych przy yciu wywoono ciarwkami, pocigami, statkami do innych
prowincji, gdzie mieli by poddani stopniowej eksterminacji (tysice zamordowano ju podczas transportu).
Przebrano ich na niebiesko (zamwione w Chinach mundurki dostarczano specjalnymi statkami), podczas
gdy obowizujcym za Pol Pota kolorem by czarny. I powoli, bez wikszego rozgosu, najczciej bez
wiadkw z wioski, niebiescy" znikali. W jednej ze spdzielni na pnocnym zachodzie w chwili wejcia
wojsk wietnamskich z trzech tysicy mieszkacw yo tylko okoo stu47. Te okruciestwa wiadcz o
trojakiego rodzaju zwrocie, jaki dokona si w przeddzie upadku reimu: kobiety, dzieci, starcw
mordowano ju na rwni z dorosymi mczyznami; przestano rozrnia dawnych i nowo osiadych
mieszkacw: zabijano wszystkich, a wreszcie przecieni" Czerwoni Khmerzy zadali pomocy od
ludnoci, nawet od ludzi roku 75". Rewolucja" stawaa si prawdziwym szalestwem i teraz ju zagraaa
yciu wszystkich bez wyjtku Kambodanczykw.
O tym, e rzdy Czerwonych Khmerw doprowadziy znaczn cz spoeczestwa Kambody do rozpaczy,
wiadczy liczba uchodcw. W Tajlandii - nie liczc niewielkich grup przybyych w kwietniu 1975 - w
listopadzie 1976 byo ich 23 tysice48. W padzierniku 1977 roku w Wietnamie mieszkao okoo 60 tysicy
Kambodanczykw49. A przecie ogromne ryzyko zwizane z ucieczk (w przypadku schwytania karan
zawsze mierci), wymagajc wielu dni lub nawet tygodni wdrwki przez najeon niebezpieczestwami
dungl50 - a ludzie byli ju i tak wyczerpani - zniechcao wikszo z tych, ktrzy j planowali. Tylko
zreszt niewielki uamek zdecydowanych (czterech z dwunastu ze starannie przygotowanej grupy Pin
Yathaya) dotar szczliwie do celu.
Po dwudziestu miesicach sporadycznych, najpierw zatajanych, a potem - od stycznia 1978 roku - otwartych
konfliktw przygranicznych ogromna wikszo Kambo-
46
Ben Kiernan, Wild Chickens, Farm Chickens and Cormrants: Kampuchea's Eastem on under l
Pol Pot", w: D. P. Chandler, B. Kiernan, Revolution...", s. 191-197.
47
D. P. Chandler, The Tragedy...", s. 296-297; B. Kiernan, The Pol Pot Regime...", s. 392-411.
48
B. Kiernan, tame, s. 144. . ,
'" Z wielu relacji (zwaszcza D. P. Chandler, The Tragedy...", s. 276) wiadomo, e niektrych odsyano do
Kambody nawet po rozpoczciu walk, wymieniajc ich czasem na bydo i wydajc prawdopodobnie na
mier.
50
Por. np. Pin Yathay, L'Utopie...", s. 347-402.
daczykw przyja wkroczenie wojsk wietnamskich w styczniu 1979 roku jak wyzwo
lenie (do dzi uywane oficjalne okrelenie). Symptomatyczne jest, e mieszkacy wio
ski Samlaut ("bohatera" buntu w 1967 roku) wymordowali tych spord swoich czer
wonych przywdcw, ktrzy w por nie uciekli5', a to samo zdarzyo si w innych
wsiach. Czerwoni Khmerzy zdyli jeszcze popeni ostatnie zbrodnie: w wielu wizie
niach5, midzy innymi Tuol Sleng, nie byo praktycznie kogo wyzwala. Cho pniej
okazao si, e intencje Hanoi nie byy w gwnej mierze humanitarne, nie umniejsza
to znaczenia kwestionowanego wwczas faktu: zwaywszy na sposb sprawowania wa
dzy przez Czerwonych Khmerw, zwaszcza w 1978 roku, niezliczon rzesz ludzi ura
toway od mierci wietnamskie dywizje pancerne. Kraj mg powoli wraca do ycia,
mieszkacy odzyskiwali stopniowo swobod poruszania si, prawo do uprawiania swo
ich pl, wolno im byo na nowo wierzy, uczy si, kocha...
WARIACJE NA TEMAT MARTYROLOGII
Zbrodnie mona stwierdzi bez koniecznoci ich liczenia. Do oceny rzdw KPK
wystarcza z pewnoci to, co napisano powyej i co trzeba bdzie jeszcze napisa. Tyle
e znajomo liczb prowadzi do zrozumienia: nawet jeli adnej grupy spoecznej nie
oszczdzono, to kto by najbardziej zagroony? Gdzie i kiedy to si dziao? Jak usytu
owa dramat Kambody zarwno pord tych wszystkich, ktre rozegray si w naszym
stuleciu, jak i w caej jej historii? Dochodzenie prawdy moliwe jest dziki poczeniu
rnych metod (demografia, mikrostudia ilociowe, relacje i oceny uczestnikw zda
rze), przy czym adna z nich sama nie wystarcza.
DWA MILIONY OFIAR MIERTELNYCH?
Zacz trzeba niewtpliwie od oceny caociowej, ktra skania nas do stwierdzenia,

e "wideki" s bardzo, o wiele za bardzo rozwarte, co ju samo w sobie mona uzna za
dowd skali zjawiska: im wiksze rozmiary zbrodni, im trudniej j poj, tym wicej ko
potw nastrcza wyraenie jej w liczbach. Poza tym za wielu ludzi byo zainteresowanych
w myleniu ladw, cho z odmiennych powodw; Czerwoni Khmerzy wypierali si odpo
wiedzialnoci, a Wietnamczycy i ich kambodascy sojusznicy szukali usprawiedliwienia.
W ostatnim wywiadzie prasowym, jakiego udzieli jeszcze jako przywdca KPK (grudzie
1979), Pol Pot zapewnia, e "tylko kilka tysicy Kambodaczykw mogo umrze w wy
niku bdw w realizacji naszej polityki polegajcej na zapewnieniu ludowi obfitoci"5.
W oficjalnej broszurze z 1987 roku Khieu Samphan poda dokadnie: 3 tysice ofiar "b
dw", 11 tysicy zabitych "agentw wietnamskich", 30 tysicy zamordowanych przez
"agentw wietnamskich, ktrzy przeniknli do naszych szeregw" (sic). W tym samym
dokumencie stwierdza si jednak, e okupanci wietnamscy w latach 1979-1980 zabili
"okoo 1,5 miliona osb". Ta ostatnia liczba jest fantastycznie zawyona, co moe ska
5' Y Phandara, "Retour a Phnom Penh: le Cambodge du genocide a la colonisation", A. M. Metailie,

Paris 1982, s. 22H.
'z Henri Locard, "Le Goulag khmer rouge", opracowanie z Universite Lyon2, 1995, s. 17, przedruk
w "Communisme" 1996, nr 47-4R, s.127-161.
' D. P. Chandler, "Pol Pot...", s. 265.
554 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJu A MASAKR
nia do uznania jej za swego rodzaju nie zamierzone przyznanie si do wysokiej miertel
noci po 1975 roku, obciajcej w ogromnej wikszoci Czerwonych Khmerw5'. "Prze
rzucanie trupw na drug stron" jest jeszcze bardziej oczywiste, jeli chodzi o ocen
liczby ofiar spized 17 kwietnia, z czasu wojny domowej. W czerwcu 1975 roku Pol Pot po
da ju wtedy zawyon z pewnoci liczb 600 tysicy; w 1978 roku urosa ona do "po
nad 1,4 miliona"55. Mwic o ofiarach Czerwonych Khmerw, byy prezydent Lon Nol
wymienia liczb 2,5 miliona, a Pen Sovan, byy sekretarz generalny LudowoRewolucyj
nej Partii Kampuczy (LRPK), sprawujcej wadz od 1979 roku, poda liczb cytowan
pniej przez RPK i propagand wietnamsk: 3,1 miliona.
Dwa pierwsze badania ilociowe, uznane za powane - cho ich autorzy przyznaj
si do wtpliwoci - to na pewno praca Bena Kiernana, ktry doliczy si 1,5 miliona5
ofiar miertelnych, oraz praca Michaela Vickery, ktry podaje liczb o poow mniej
sz (przyjmujc jednak niedoszacowan z pewnoci wyjciow liczb ludnoci). Ste
phen Heder przyjmuje wynik Kiernana, dzielc go po poowie na dawnych mieszka
cw i osiedlecw (z czym trudno si zgodzi), oraz - take po poowie - na zmarych
z godu i zamordowanych5. Niekwestionowany specjalista David Chandler, ktry nie
przeprowadzi jednak oceny analitycznej, mwi o 800 tysicach do 1 miliona osb jako
o minimalnej liczbie5". W opartym na przyblionych danych badaniu CIA cakowity de
ficyt demograficzny (w tym spowodowany trudnociami spadek liczby urodze) szacuje
si na 3,8 miliona osb w latach 1970-1979 (zostay tu wic ujte straty podczas wojny
1970-1975), na 5,2 miliona mieszkacw w 1979 roku5y. Inne rdo podaje 1,2 miliona
ofiar, ktry to wynik wyprowadzono z porwnania areau upraw ryu przed 1970 ro
kiem i w roku 1983 60. Marek liwiski w swojej nowatorskiej, opublikowanej niedawno
pracy opartej na metodach demograficznych (ktrej warto umniejsza jednak brak ja
kiegokolwiek spisu od koca lat szedziesitych do 1993 roku), mwi o nieco ponad 2
milionach martwych, co stanowi 26% ludnoci (bez naturalnej umieralnoci, ocenianej
na 7%). Tylko on podejmuje prb wyliczenia nadumieralnoci w latach 1975-1979 z
podziaem na plcie i przedziay wiekowe: 33,9% mczyzn,15,7% kobiet (ta rnica
zdaje si wskazywa na przyczyn mierci w wikszoci przypadkw); miertelno bya
przeraajca we wszystkich grupach wiekowych, ale najwysza wrd dorosych (34%
mczyzn w wieku 20-30 lat, 40% w wieku 30-40 lat) i osb starszych obu plci powyej
60 lat (54%). Podobnie jak w czasach wielkiego godu i epidemii za dawnych rzdw,
gwatownie spada przyrost naturalny: 3% w 1970 i 1,1% w 1978 roku. W 1990 roku
liczba ludnoci nie powrcia jeszcze do stanu z 1970 roku. W dodatku powstay dys
proporcje: na 1 mczyzn przypada 1,3 kobiet; wrd dorosych w 1989 roku jest - ba
gatela! - 38% wdw i 10% wdowcw"'. W populacji dorosych 64% to kobiety, gow
Tame, s. 322.
H. Locard, "Le Goulag...", s. 8-9.
Opar si przede wszystkim na ekstrapolacji wielu bada w skali mikro, prowadzonych na rnych
grupach ludnoci: 25% strat w rodzinach uchodcw; 35%, 41% i 53% strat za Demokratycznej Kampuczy
w trzech wioskach; 42% w jednej z dzielnic Phnom Penh (z czego tylko 1/4 zmarych z godu lub w wyniku
chorb); 36% w grupie 350 mieszkacw prowincji wschodniej - prawie wszyscy oni zostali zamordowani.
B. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s. 456-460.
'" D. P. Chandler, "Pol Pot...", s. 261.
' Craig Etcheson, "The Rise and Demise of Democratic Kampuchea", Westview, Boulder 1984, s.148.
Leo Mong Hai, przewodniczcy Khmerskiego Instytutu na rzecz Demokracji, wywiad (grudzie
1996).
' M. liwiski, "Le Genocide...", s. 49-67.
35% rodzin jest matka; ten sam rzd wielkoci odnosi si te do 150 tysicy Kambo
daczykw zbiegych do Stanw Zjednoczonychbz.
Ju taka skala strat - z ca pewnoci co sidmy mieszkaniec kraju, cho bardziej
prawdopodobne s szacunki podajce 25 lub 20% - wystarcza do obalenia powtarzanej
czsto opinii";, e przemoc Czerwonych Khmerw, cho nie do przyjcia, to w duym
stopniu reakcja oszalaego z blu i wciekoci narodu na "grzech pierworodny", jakim
byy amerykaskie bombardowania. Przy czym warto zauway, e inne narody, ktre
przeyy podobnie zmasowane naloty (Anglicy, Niemcy, Japoczycy, Wietnamczycy),
nie ulegy jednak takiej ekstremistycznej dzy zabijania (czasem wrcz przeciwnie).
Zniszczenia wojenne, cho niewtpliwie dramatyczne, trudno by jednak porwnywa
do tego, czego dopucia si KPK w czasie pokoju, nawet jeli nie uwzgldnia ostat
niego roku i konfliktu granicznego z Wietnamem. Sam Pol Pot, ktry na pewno nie by
zainteresowany w zanianiu danych, ocenia straty na 600 tysicy ludzi, nie podajc jed
nak adnego uzasadnienia tej liczby, na ktr powouje si - co dziwne - wielu specjali
stw. Chandler z pewn beztrosk podaje "p miliona" ofiar, a jeli chodzi o amery
kaskie naloty, liczb zabitych, opierajc si na rnych badaniach, ocenia na "30 do
250 tysicy. liwiski za przyjmuje redni 240 tysicy ofiar, do czego naleaoby
moe doda do 70 tysicy cywili wietnamskich, w wikszoci ofiary pogromw z 1970
roku. Liczb zabitych w wyniku bombardowa ocenia on na okoo 40 tysicy osb
(z czego jedn czwart stanowi uczestnicy walk), z tym zastrzeeniem, e prowincje,
ktre najbardziej ucierpiay z ich powodu, byy te w wielu przypadkach wyjtkowo sa
bo zaludnione: w 1970 roku zamieszkiwao tam nieco powyej 1 miliona ludzi i wielu
z nich szybko ucieko do miast. Natomiast zabjstw w czasie wojny, popenionych gw
nie przez Czerwonych Khmerw, byo prawdopodobnie okoo 75 tysicy5. Wojna nie
wtpliwie osabia wytrzymao spoeczestwa, zniszczya lub pozbawia odwagi jego
elity, fantastycznie zwikszajc przy tym potg Czerwonych Khmerw w zwizku ze
strategicznymi decyzjami Hanoi i nieodpowiedzialn prnoci Sihanouka. Pomyso
dawcy i "ojcowie chrzestni" zamachu z marca 1970 roku maj wic sobie wiele do za
rzucenia. W niczym nie umniejsza to jednak odpowiedzialnoci KPK po 1975 roku,
kiedy akty przemocy nie miay ju bynajmniej charakteru ywioowego.
Trzeba si take zastanowi nad sposobami popeniania tych masowych mordw. Po
zwalaj si ich domyla nieliczne powane opracowania ilociowe, mimo zawartych
w nich sprzecznoci. W wyniku przymusowego przesiedlenia z miast na wie (deportacje,
wycieczenie przez prac) zmaro maksymalnie 400 tysicy osb, ale prawdopodobnie
byo ich znacznie mniej. Najbardziej niepewne dane dotycz egzekucji, przy czym rednia
zblia si do 500 tysicy. Henri Locard - przez zastosowanie ekstrapolacji - ofiary sa
mych tylko wizie oblicza na przynajmniej 400-600 tysicy, co nie obejmuje nie mniej
licznych egzekucji wykonywanych "na miejscu. Wedug liwiskiego w sumie zamordo
wano 1 milion osb. Najwiksze niwo zebray na pewno choroby i gd: co najmniej 700
U. Welaratna, "Beyond...", s. XIX, 2.

' Taka jest te myl przewodnia bogatej skdind w informacje i wanej ksiki Williama Shawcross,
"Sideshow: Nixon, Kissinger and the Destruction of CamModia", Deutsch, London 1979 (tum. franc.:
"Une tragedie sans importance", Balland, Paris 1979); por. te B. Kiernan, "The Pol Pot Regime
s. 20, 24.
' D. P. Chandler, "Pol Pot...", s.13,163.
M. liwiski, "Le Genocide...", s. 42-48.
H. Locard, "Le Goulag...", s.10.
tysicy ludzi"'. liwiski podaje liczb 900 tysicy, obejmujc bezporednie ofiary prze
siedle.
ZAGROENI I PODEJRZANI
Na podstawie bada w skali lokalnej nie sposb opracowa danych caociowych, bo

okruciestwo rozkadao si bardzo nierwnomiernie. Ofiary "roku 70" ucierpiay
z pewnoci mniej ni ofiary "roku 75", zwaszcza z powodu godu, nawet jeli wemie
my pod uwag okoliczno, e prawie wszystkie opublikowane relacje pochodz od
osiedlecw. Umieralno wrd wypdzonych mieszkacw miast bya bardzo wyso
ka: trudno znale rodzin, ktra by nie stracia nikogo. Chodzi wic o blisko poow
ludnoci. Na przykad na dwiecie rodzin nowo osiadych w pewnej wiosce na pnocy
kraju w styczniu 1979 roku yo ich okoo pidziesiciu, przy czym jedna stracia "tyl
ko" dziadkw"y. Inne, nie tak liczne kategorie spoeczne zostay jednak jeszcze bardziej
zdziesitkowane. bya ju mowa o polowaniu na dawnych urzdnikw administracji
Lon Nola, a przede wszystkim na wojskowych. Kolejne czystki obejmoway coraz nisze
szczeble hierarchii"'. Jak si zdaje, czciowo utrzymali si tylko nie zastpieni - kole
jarze, ale pewien zawiadowca stacji uzna za bardziej rozsdne przyznanie si do ni
szego stanowiska". Mnisi, tradycyjni przewodnicy tego buddyjskiego kraju, stanowili
niemoliw do zaakceptowania konkurencyjn si, tote tych, ktrzy nie zrzucili habi
tu, systematycznie eliminowano. I tak z 28 zakonnikw wywiezionych do pewnej wioski
w prowincji Kandal w 1979 roku y tylko jeden'z. W skali caego kraju ich liczba spada
z 60 tysicy do okoo tysica". Zginli prawie wszyscy fotoreporterzy". Los intelektuali
stw'5 by rny. Niektrzy byli cigani za to, kim byli, ale najczciej, jak si zdaje, wy
rzeczenie si wszelkich pretensji do wiedzy i jej symbolicznych atrybutw (ksiki, ana
wet okulary) wystarczyo do ratowania wasnej skry.
Rdzenni mieszkacy wsi byli lepiej traktowani, gwnie jeli chodzi o wyywienie.
Mogli oni, w pewnych okrelonych granicach, je owoce, cukier, troch misa, ich ra
cje byy wiksze, a czsto - niesychany luksus pod rzdami Pol Pota - dostawali "twar
dy" ry zamiast wodnistej ryanki, bdcej synonimem godu dla tylu ich rodakw.
Wojskowi, wbrew ich rzekomej wstrzemiliwoci, dbali przede wszystkim o siebie.
"Ludzie roku 70" mieli czasem dostp do prawdziwych przychodni i prawdziwych le
kw produkcji chiskiej. Korzyci byy jednak wzgldne, bo wieniacy, co prawda nie
deportowani, byli czsto zmuszani do rnych cikich prac z dala od miejsca zamiesz
kania. Pracowali zreszt bez wytchnienia. Surowej dyscyplinie poddano te nieliczn
klas robotnicz, yjc w panujcej w Phnom Penh atmosferze obozu wojskowego.
C. Etcheson, "The Rise...", s.148.

M. liwiski, "Le Genocide...", s. 82.
Munthit, "PPP" z 7 IV 1995, s. 6.
' Por. np. Kenneth M. Quinn, "The Pattern and Scope of Violence", w: K. D. Jackson, "Cambodia...",
s.190.
Rozmowa prywatna, grudzie 1996.
' "PPP" z 7 IV 1995, s. 7.
David Hawk, "The Photographic Record", w: K. D. Jackson, "Cambodia...", s. 212.
'"PPP" z 7 IV 1995, s. 7.
eby by do nich zaliczonym, wystarczyo pracowa w szkolnictwie rednim, a nawet - w niektrych
przypadkach - tylko poprawnie czyta i pisa.
Poza tym robotnikw sprzed 1975 roku stopniowo zastpiono ubogimi, a wic, jak za
kadano, wierniejszymi chopami'".
W 1978 roku pojawiy si oznaki wiadczce o stopniowym zanikaniu rnic midzy
dawnymi i nowymi mieszkacami wsi. Tym ostatnim zaczto nawet powierza pewne
stanowiska na szczeblu lokalnym. Interpretacja pozytywna: tych, ktrym udao si prze
y, mona ju byo uzna za przystosowanych do wymogw reimu. Interpretacja bar
dziej zowrbna: mogo chodzi o prb wzmocnienia jednoci narodowej wobec kon
fliktu z Wietnamem, na wzr dziaa Stalina w 1941 roku w zwizku z zagroeniem ze
strony Niemiec; a poniewa czystki si rozszerzay, mogo te chodzi o to, by zapeni
ogromn wyrw powsta w aparacie partyjnym. Jakkolwiek byo, nasilenie represji
w ostatnim roku panowania reimu wskazuje na rwnanie w d. W tym te czasie wik
szo "ludzi roku 70" przesza do cichej opozycji przeciwko Czerwonym Khmerom.
Los mniejszoci etnicznych, w liczbie okoo dwudziestu, stanowicych co najmniej
15% ludnoci w 1970 roku, nie by jednakowy. Naley tu wprowadzi pierwsze rozr
nienie na mniejszoci zasadniczo miejskie (Chiczycy, Wietnamczycy) i wiejskie (muzu
mascy Czamowie zamieszkujcy tereny o gstej sieci jezior i rzek, Khmerzy Loeu,
ktry to termin obejmuje rne, nieliczne grupy yjce w grach i w dungli). Mniej
szoci miejskie nie byy chyba represjonowane, w kadym razie do roku 1977. Co praw
da w okresie od maja do wrzenia 1975 roku okoo 150 tysicy Wietnamczykw dobro
wolnie wybrao repatriacj, w wyniku czego liczebno tej spoecznoci spada do kil
kudziesiciu tysicy osb, w wikszoci wspmaonkw Khmerw. Ale wyrwanie si
spod zwierzchnictwa Czerwonych Khmerw musiao by ju wtedy wystarczajco ku
szce, by wielu Khmerw prbowao podawa si za Wietnamczykw, a wic nie mogo
to uchodzi wwczas za szczeglnie niebezpieczne. Ponadto w miejscach zsyki nie
stwierdzono rnego traktowania ludzi pochodzcych z miasta i rwnie miejskich
mniejszoci, wydaje si nawet, e wsplne przeycia stanowi nowe spoiwo:
Kambodaczykw z miast, Chiczykw i Wietnamczykw wymieszano, nadajc im obelyw

nazw "nowego ludu". Wszyscy bylimy brami. Zapomnielimy o narodowej rywalizacji i za
dawnionych pretensjach [...]. Najbardziej przygnbieni byli prawdopodobnie Kambodaczycy.
Brzydzili si postpowaniem swoich rodakw i katw: Czerwonych Khmerw. [...) Oburzaa nas
myl, e nasi oprawcy s tej samej narodowoci co my'".
Jak wobec tego wytumaczy fakt, e tak duy procent ludzi nalecych do mniejszo
ci etnicznych nie przey rzdw Czerwonych Khmerw? Mwi si o 50% ofiar wrd
zaledwie 400 tysicy Chiczykw'4 i o wiele wyszej umieralnoci wrd Wietnamczykw
pozostaych w kraju po roku 1975. liwiski podaje 37,5% dla Wietnamczykw, 38,4%
dla Chiczykw. Odpowiedzi naley szuka w porwnaniu z innymi grupami ofiar: we
dug liwiskiego zgino 82,6% oficerw armii republikaskiej, 51,5% absolwentw
studiw wyszych oraz 41,9% mieszkacw Phnom Penh. Ta ostatnia liczba jest porw
nywalna z obliczeniami dotyczcymi mniejszoci: byy one przeladowane jako "ultra
miejskie" (w 1962 roku ludno Phnom Penh stanowili w 18% Chiczycy i w 14% Wiet
' Charles H. Twining, "The Economy", w: K. D. Jackson, "Cambodia...", s.134.

Dwukrotnie mniej ni za Lnn Nola, w 1970 r.
'" Pin Yathay, "L'Utopic...", s. lfi4.
'" B. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s. 295, dane cyt. za Stephenem Hederem.
M. liwiski, "L.e Genocide...", s. 76, ?7.
namczycy)"', a po wtre jako "ultramerkantylne", bo wielu nie potrafio ukry w por

swej dawnej pozycji spoecznej. Ich zamono, w wielu przypadkach wiksza ni wrd
Khmerw, bya jednoczenie dobrodziejstwem (to, co udao si zabra ze sob, pozwa
lao przey dziki istnieniu czarnego rynku)H2 i zagroeniem, bo wystawiaa ich na od
strza. Jednak nowi wadcy jako konsekwentni komunici stawiali na pierwszym miejscu
walk klas (lub to, co przez ni rozumieli), a nie walk ras czy narodw.
Nie oznacza to wcale, e Czerwoni Khmerzy nie uciekali si, i to nadmiernie, dona
cjonalizmu i ksenofobii. Pol Pot zapewnia w 1978 roku, e Kamboda buduje swj wa
sny socjalizm, nie naladujc adnych wzorw, a jego przemwienie w Pekinie ku czci
Mao Zedonga (1977) nie byo transmitowane w Phnom Penh. Nienawi do Wietna
mu, ktry w XVIII wieku "zagrabi" Kampucz Krom (wcielon do Kochinchiny), staa
si z czasem gwnym tematem propagandowym i nadal pozostaje praktycznie jedyn,
jak sami stwierdzaj, racj bytu Czerwonych Khmerw. W poowie 1976 roku pozostali
w Kambody Wietnamczycy znaleli si w potrzasku: zabroniono im opuszcza kraj. Na
szczeblu lokalnym doszo kilkakrotnie do rzezi, ktre upowszechniy si (a dokonywa
no ich, co warto przypomnie, na zmniejszonej liczebnie ludnoci) w nastpstwie dy
rektywy Centrum z 1 kwietnia 1977 roku, nakazujcej aresztowanie i przekazanie cen
tralnym siom bezpieczestwa wszystkich Wietnamczykw oraz, dla dopenienia miary,
ich przyjaci i Khmerw wietnamskojzycznych. Po rozpoczciu dziaa wojennych
w graniczcej z Wietnamem prowincji Kratie posiadanie wietnamskiego przodka rw
nao si wyrokowi mierci, wadze za traktoway Yuonw jak "odwiecznych wrogw"R3.
W tej atmosferze oskarenie w 1978 roku wszystkich mieszkacw strefy wschodniej,
e s "Wietnamczykami w khmerskiej skrze", oznaczao skazanie ich na mier.
Najbardziej poszkodowan wedug liwiskiego grup etniczn i wyznaniow bya
garstka kambodaskich katolikw, ktrych 48,6% zginoH4. Wielu z nich pochodzio
z miasta, a co wicej, byo narodowoci wietnamskiej, w dodatku przypisywano im
"kolonialny imperializm"; uosabiali wic wszystko, co najgorsze. Jedyn zrwnan
z ziemi budowl w Phnom Penh bya katedra. Mniejszociom etnicznym odebrano
ich wasn osobowo. Zgodnie z dekretem "w Kampuczy by tylko jeden nard i je
den jzyk, khmerski. Rne narodowoci przestay istnie w Kampuczy5. A przecie
"grale" (Khmerzy Loeu), yjcy w niewielkich grupach i trudnicy si mylistwem,
pocztkowo byli raczej faworyzowani, bo KPK zakadaa u nich pierwsze bazy i spo
rd nich rekrutowaa wiksz cz swoich pierwszych oddziaw. Jednak z kocem
1976 roku Czerwoni Khmerzy, powodowani obsesj produkcji ryu, zniszczyli grskie
wioski, a ich mieszkacw zmusili do osiedlenia si w dolinach, co cakowicie kcio
si z ich sposobem ycia i byo dla nich prawdziwym dramatem"b. W lutym 1977 roku
aresztowano, a potem zlikwidowano czonkw stray Pol Pota z grskiego plemienia
Jarai.
x Francois Ponchaud, "Social Change in the Vortex of Revolution", w: K. D. Jackson, "Cambodia...",

s.153.
z Pin Yathay wspomina jednak Chiczykw zmarych z godu, poniewa nie wymienili swoich sztabek
zota na kilka puszek ryu ("L'Utopie...", s. 231).
' B. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s. 297-298.
' M. liwiski, "Le Genocide...", s. 76.
Cyt. za: Elizabeth Becker, "Les Larmes du Cambodge -1'histoire d'un autogenocide", Presses de la
Cite, Paris 1986, s. 242.
Por. relacja Nisetha wywiezionego do wioski Pnong, w: U. Welaratna, "Beyond...", s.180.
Co si tyczy Czamw, najliczniejszej mniejszoci tubylczej (w 1970 roku 250 tysicy)

zajmujcej si gwnie rybowstwem i rolnictwem, zgotowano im szczeglnie ciki
los z powodu religii, jak wyznawali. byli uwaani za doskonaych wojownikw, tote
Czerwoni Khmerzy starali si zjedna ich sobie na pocztku "wojny wyzwoleczej".
Najczciej zaliczano ich do rdzennych mieszkacw, cho jednoczenie zarzucano im,
e nadmiernie angauj si w dziaalno handlow (zaopatrywali w ryby znaczn cz
Kambodaczykw). W 1974 roku Pol Pot nakaza jednak w tajemnicy rozbicie ich g
sto zaludnionych wiosek, co te stopniowo wprowadzono w czyn. W 1976 roku wszyscy
Czamowie zostali usunici ze stanowisk we wadzach reimu. Zgodnie z przepisem wy
danym przez Czerwonych Khmerw w 1975 roku Czamowie "musz zmieni nazwiska
i przybra nowe, podobne do nazwisk khmerskich. Uniewania si czamsk mental
no. Osoby, ktre nie zastosuj si do tego rozkazu, ponios konsekwencje': w p
nocno-zachodniej czci kraju za mwienie w jzyku czamskim grozia mier. Kobie
tom zakazano noszenia sarongw (malajska spdnica) i dugich wosw.
Najbardziej dramatyczne byy jednak prby wykorzenienia islamu. W 1973 roku
w strefach wyzwolonych zburzono meczety i zakazano modlitw, a w maju 1975 roku po
dobne kroki podjto na caym terytorium. Egzemplarze Koranu odbierano i palono,
a meczety zmieniay przeznaczenie albo je rwnano z ziemi. W czerwcu zabito trzynastu
wysokich duchownych muzumaskich, jednych za to, e zamiast pj na wiec polityczny
odmawiali modlitw, a innych - bo dali uznania religijnych lubw. Ludzie byli czsto
zmuszani do wyboru midzy hodowl, czyli spoywaniem wieprzowiny, a mierci. by to
szczyt ironii, bo wielu Kambodaczykw latami nie jado misa, a tymczasem Czamom
dawano niekiedy wieprzowin dwa razy w miesicu (niektrzy zmuszali si po posiku do
wymiotw). Szczeglnie zagroeni byli ludzie gboko religijni: na tysic hadich" przey
o tylko okoo trzydziestu. W odrnieniu od innych Kambodaczykw Czamowie cz
sto si buntowali, naraajc si w odwecie na masakry"y. W poowie 1978 roku Czerwoni
Khmerzy rozpoczli systematyczn eksterminacj wielu wsplnot Czamw, cznie z ko
bietami i dziemi, i to nawet wtedy, gdy godzili si oni je wieprzowin. Ben Kiernan
twierdzi, e zgino ich w sumie 50%, a Marek liwiski - e 40,6%9'.
RNICE W CZASIE I W PRZESTRZENI
Liczba ofiar zaleaa te w duym stopniu od miejsca. liwiski podaje, e w 1979

roku pozostao przy yciu 58,1% phnompeczykw (co oznacza okoo 1 miliona zmar
ych, czyli poow mieszkacw miasta), 71,2% mieszkacw Kompong Czam (rwnie
gsto zaludniona prowincja) i 90,5% mieszkacw Oddar Mean Chey, prawie nie za
mieszkanych obszarw pnocnych, gdzie procent ofiar reimu wynosi tylko 2,6%y. Jak
atwo si domyla, najbardziej ucierpiay obszary podbite najpniej, o najwikszej g
stoci zaludnienia i pooone najbliej stolicy (ewakuacja z wiosek na prowincji bya
E. Becker, "Les Larmes...", s. 249.

xx Muzumanie, ktrzy odbyli pielgrzymk do Mekki.
Informacje dotyczce Czamw, poza przypisami podajcymi odmienne dane, zostay zaczerpnite
z opracowania B. Kiernana, "The Pol Pot Regime...", s. 252-2HX.
'x' Tame, s. 428-431.
' M. liwiski, "Le Genocide...", s. 76.
y Tame, s. 57.
wyranie nie tak dramatyczna). Przeycie zaleao jednak w gwnej mierze od miejsca
pobytu (dobrowolnego lub przymusowego) za czasw Demokratycznej Kampuczy. Ze
sanie do obszarw lenych lub grskich, w rejon upraw przemysowych, na przykad ju
ty (gdzie waciwie nie docieraa aprowizacja z innych rejonw), byo niemal rwno
znaczne z wyrokiem mierci";. Ale bezwzgldny w swych rwnociowych zapdach re
im wszdzie narzuca z grubsza takie same normy produkcyjne, nie dostarczajc
najczciej adnej pomocy. Kiedy trzeba byo zaczyna od wykarczowania miejsca pod
ubog chat i zbudowania jej, a potem tyra za godowe racje ywnociowe, kiedy
w dodatku osabione organizmy zacza atakowa czerwonka i malaria, niwo mierci
byo przeraajce: Pin Yathay miertelno w przecigu czterech miesicy w jednym
z obozw lenych pod koniec 1975 roku ocenia na jedn trzeciy'. W osadzie karczow
nikw Don Cy panowa powszechny gd, nie rodziy si dzieci, za to miertelno wy
nosia prawdopodobnie 80%y5. Szansa na przeycie pojawiaa si natomiast, jeli trafio
si do kwitncego regionu rolniczego, gdzie nadmierny napyw osiedlecw nie zabu
rza miejscowej rwnowagi. Z drugiej jednak strony, kontrola bya tam cilejsza
i wiksze niebezpieczestwo czystek. Tote "dobr" alternatyw, odwrotn, stanowiy
strefy najbardziej odlege, gdzie nadzr by bardziej tolerancyjny, a miejscowi Khmerzy
Loeu gocinni; tutaj najwikszym niebezpieczestwem byy choroby.
Na szczeblu wiosek od postpowania miejscowych kadr w znacznym stopniu zalea
y ich stosunki z rdzennymi mieszkacami. Sabo i miernota aparatu Czerwonych
Khmerw pozostawiay rzeczywicie du autonomi wadzom lokalnym, ale i z dobry
mi, i zymi tego skutkami9". byli wrd nich brutalni sadyci (dosy czsto mode kobie
tyy'), karierowicze i chccy si wyrni nieudacznicy, ktrzy zaostrzali jeszcze represje
i zwikszali normy pracy. Szanse przeycia zwikszay si natomiast, jeli miao si do
czynienia z osobami bardziej ludzkimi, jak choby pewien naczelnik wioski, ktry
w 1975 roku da od osiedlecw tylko czterech godzin pracy"H), a take wszyscy, kt
rzy w jakim momencie krytycznym pozwalali na przykad odpocz czowiekowi cho
remu lub wyczerpanemu czy mowi odwiedzi on i przymykali oczy na w zasadzie
zabronione, cho niezbdne "samodoywianie". Cenni byli te jednak najbardziej sko
rumpowani, tacy, ktrzy za zegarek omega lub zoty tael skonni byli zmieni skierowa
nie do miejsca osiedlenia albo brygady roboczej, a nawet zezwoli na ycie przez jaki
czas poza cile okrelonymi obowizkowymi ramami4y. Wzmocnienie centralizmu rei
mu zawzio jednak istotnie ten margines pocztkowej tolerancji, a jego piekielna logi
ka za pomoc czystek doprowadzia do stopniowej wymiany podejrzewanych o sabo
lub korupcj czonkw aparatu. Na ich miejsce przyszli nowi, bardzo modzi, raczej
o czystych rkach, ale przede wszystkim okrutni.
Por. Michael Vickery, "Democratic Kampuchea: Themes and Variations", w: D. Chandler, B. Kier
nan, "Revolution...", s. 99-135.
Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 206.
Tame, s. 251-252.
Tym bardziej e w odrnieniu od przywdcw komunistycznych z innych krajw przywdcy kambo
dascy chyba nie zmieniali czsto miejsca, moe z powodu panicznego strachu. Nie wspomina si o tym
w adnej relacji, nawet jako o wiadomoci zasyszanej.
' Por. np. Ly Heng, Francoise Demeure, "Cambodge: le sourire ballonne", Anako, XonruptLonge
mer 1994, s.105,150-151,172-173.
y" Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 85.
' Por. np. tame, s. 280, 332, 344.
Liczba zgonw zmieniaa si w zalenoci od etapu. Krtki czas sprawowania wadzy

przez Czerwonych Khmerw, a przede wszystkim odmienny charakter ich reimu
w rnych rejonach kraju nie pozwalaj na wyodrbnienie jakich wyranych okresw.
Poza tym terror i gd trway bez przerwy, i to prawie wszdzie, zmieniao si tylko ich
nasilenie, ale wanie od tego nasilenia w ogromnym stopniu zaleao przeycie. Rela
cje wiadkw zawieraj jednak dosy informacji, by pokusi si o ustalenie chronologii
martyrologii. W pierwszych miesicach reimu dochodzio do masowych rzezi o wyra
nym podou spoecznym; sprzyjaa im wczesna naiwno "ludzi roku 75" wobec no
wych wadcw. Ludzie nie byli jednak jeszcze niedoywieni, przynajmniej do jesieni.
Poza tym stowki wydaway posiki rodzinne'. Od koca maja do padziernika Cen
trum wielokrotnie nakazywao zaprzestanie masakr, dziki ladowym resztkom wpy
ww, jakie zachowali bardziej umiarkowani przywdcy, lub, co bardziej prawdopodob
ne, chcc umocni swoje zwierzchnictwo nad zbyt autonomicznymi sztabami w terenie.
Potem morderstwa popeniano nadal, ale w nieco wolniejszym tempie. Osiedlony na
pnocy bankier Komphot powiedzia:
Ludzi zabijano pojedynczo, nie byo wielkich rzezi. Najpierw kilkunastu "nowych", podejrza
nych o to, e byli onierzami, o takie rzeczy. Przez dwa pierwsze lata zabito moe dziesit
cz osiedlecw, po kolei, razem z dziemi. Nie potrafi powiedzie, ilu w sumie.
Rok 1976 by, jak si zdaje, rokiem strasznego godu. Sza wielkich robt osign
zenit, wyczerpujc najbardziej aktywnych i pozbawiajc siy roboczej rolnictwo. Zbiory
nie byy wtedy jednak ze i na krtko przyniosy popraw sytuacji w pierwszej poowie
roku (najwiksze niwa odbywaj si w grudniustyczniu), ale udao si zaledwie - na
pewno z trudem - osign poow tego, co w latach szedziesitych'oz. Niektrzy
wiadkowie twierdz, e najstraszniejszy by rok 1977, bo nie do, e szala okropny
gd, to w dodatku na nowo zaczy si czystki"'j. Przybray one inn posta ni w roku
1975: ukierunkowane bardziej politycznie (czsto byy nastpstwem coraz czstszych
konfliktw wewntrzpartyjnych), o wyraniejszym nastawieniu etnicznym, objy nowe
kategorie spoeczne - przede wszystkim bogatych, ale te rednio zamonych chopw
z "bazy ludowej" i czciej ni przedtem nauczycieli". Charakteryzowa je te nowy ro
dzaj okruciestwa: cho ju w 1975 roku wydano instrukcje zakazujce zabijania on
i dzieci oficerw republikaskich, w 1977 roku aresztowano i zabito ony straconych
wczeniej (take wiele lat wczeniej). Przestao by wyjtkiem likwidowanie caych ro
dzin, a nawet caych wiosek, jak na przykad liczcej 350 rodzin wioski, z ktrej pocho
dzi byy prezydent Lon Nol, a ktrej mieszkacw wymordowano 17 kwietnia 1977 ro
ku dla uczczenia rocznicy "wyzwolenia"5. Wicej kontrowersji budzi rok 1978: wedug
liwiskiego dziki lepszym zbiorom, a przede wszystkim dziki wprowadzeniu pewnej
O wiele gorsza bya jednak sytuacja ludzi wysiedlonych do karczowania, i to ju w pocztkowym

okresie.
E. Becker, "Les Larmes...", s. 276.
' Ch. H. Twining, "The Economy", s.143.
PPP" z 7 IV 1995, s. 5; M. liwiski ("Le Genocide...", s. 65) potwierdza t opini.
To rozcignicie "walki klas" na wsie oraz dokoczenie penej kolektywizacji (zakaz spoywania po
sikw w gronie rodzinnym i samodoywiania) spowodowao jednoczenie zniechcenie do reimu znacz
nej czci rdzennej ludnoci (B. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s. 202, 213-214).
K. M. Quinn, "The Pattern...", s. 201-202.
562 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJu A MASAKR
elastycznoci w gospodarce, gd nie by ju tak wielki; Twining natomiast podaje

(o czym zawiadczaj naoczni wiadkowie), e susza i dziaania wojenne pospou do
prowadziy do bezprecedensowej ndzy6. Pewne jest jednak, e coraz bardziej po
wszechne masakry (take wrd miejscowej ludnoci, przede wszystkim na obszarach
wschodnich) osigny wwczas nie notowane dotd rozmiary.
MIER NA CO DZIE ZA CZASW POL POTA
W Demokratycznej Kampuczy nie byo wizie, sdw, uniwersytetw, licew, pienidzy, urzdw
pocztowych, ksiek, sportu, rozrywek... W cigu dwudziestoczterogodzinnego dnia nie tolerowa
no adnej bezczynnoci. ycie codzienne zorganizowane byo tak: dwanacie godzin pracy fizycz
nej, dwie godziny na jedzenie, trzy godziny na odpoczynek i szkolenie, siedem godzin na sen. yli
my w ogromnym obozie koncentracyjnym. Nie byo adnej sprawiedliwoci. O wszystkim wna
szym yciu decydowa Angkar. [...] Na usprawiedliwienie swoich dziaa i sprzecznych rozkazw
Czerwoni Khmerzy czsto posugiwali si przypowieciami. Porwnywali czowieka do wou: "Wi
dzicie tego wou cigncego pug. Pozwolisz mu si pa na tym polu, i bdzie jad. Popdzisz go
na inne pole, gdzie nie ma duo trawy, a i tak bdzie gryz. Sam nie moe zmieni miejsca. Jest pilnowany.
A kiedy kae mu si cign pug, bdzie cign. Nigdy nie myli o onie, o dzieciacha.
We wszystkich, ktrzy ocaleli, Demokratyczna Kampucza pozostawia to wraenie ob

coci, utraty wszelkich punktw odniesienia i wartoci. Oni naprawd byli po drugiej
stronie lustra, a jeli nie chcieli straci szansy na przeycie, musieli czym prdzej przyswoi sobie nowe
zasady gry. Pierwsza z nich oznaczaa absolutn pogard dla ycia ludzkie
go: "Straci ciebie to adna strata. Zachowanie ciebie niczemu nie suy" - wszyscy
wiadkowie przytaczaj t przeraajc formuk". Kambodaczycy przeyli prawdziwe
pieko, niektrzy ju w 1973 roku: na "wyzwolonych" obszarach poudniowozachodnich
zakazano wtedy religijnych praktyk buddyjskich, maoletnie dzieci odebrano rodzinom,
narzucono jednolite ubranie, ludzi wcielono do pracy w spdzielniach produkcyjnych.
W dalszym cigu bdzie mowa o najrniejszych sytuacjach grocych mierci.
WIETLANA PRZYSZO, NIEWOLNICTWO, GD
Najpierw naleao si pogodzi ze swoim nowym statusem, ktry przynajmniej dla

"ludzi roku 75" oznacza co poredniego midzy woem roboczym a niewolnikiem wo
jennym"(to te naleao do tradycji Angkoru). Przyjcie w wiosce byo tym askawsze,
im kto mia solidniejsz postur i im mniej czonkw (darmozjadw) liczya jego ro
dzina. Przybyszom odbierano stopniowo cay dobytek: ju w chwili ewakuacji zajmowa
li si tym onierze Czerwonych Khmerw, a na wsi - za porednictwem czarnego ryn
ku - kadra i miejscowa ludno (w czasie skrajnego niedostatku 250-gramowe opako
wanie ryu osigao fantastyczn cen 100 dolarw"'). Trzeba si byo pogodzi
M. liwiski, "Le Genocide...", s. 64-65; Ch. H. Twining, "The Economy", s.143-145.

Skrt od Angkarpadevat (Organizacja Rewolucyjna), suca za parawan dziaajcej nadal plegal
nie KPK; uywano take skrtu Angka.
'" Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 305.
'" Por. np. D. P. Chandler, "Pol Pot...", s.195; Ly Heng, F. Demeure, "Cambodge...", s.100.
' Haing Ngor ("Une odyssee...", s.158) sysza, jak w prowadzonej przez Czerwonych Khmerw przy
chodni pielgniarka pytaa koleank: "Daa ju je niewolnikom wojennym?"
' pin Yathay, "L'Utopie...", s. 59, 263.
z brakiem jakiejkolwiek szkoy, wszelkiej swobody podrowania, wszelkiego legalnego

handlu, jakiegokolwiek godnego tej nazwy lekarza, religii, sowa pisanego oraz z obowizujcymi
rygorystycznymi normami ubierania si (ubranie czarne, z dugimi rka
wami, zapite pod szyj) i zachowania (adnego okazywania uczu, adnych ktni
i obelg, adnych skarg ani paczw). Trzeba byo lepo sucha wszelkich polece,
uczestniczy (udajc zainteresowanie) w nie koczcych si zebraniach, skandowa lub
wiwatowa na komend, krytykowa innych i siebie samego. Nie bez kozery konstytu
cja Demokratycznej Kampuczy z 1976 roku stanowia, e pierwszym prawem obywateli
jest prawo do pracy, tyle e przesiedlecy nie mieli adnego innego. Zrozumiae jest
wic, e w pocztkowym okresie reimu wybucha prawdziwa epidemia samobjstw.
Decydoway si na nie w szczeglnoci osoby rozdzielone z bliskimi, ludzie starsi, kt
rzy nie chcieli by ciarem dla rodziny, a take nalecy do grupy najzamoniejszych.
Adaptacj czsto dodatkowo utrudniay przybyszom gorzej ni przecitne warunki
w nowym miejscu. Znaczn cz, zwaszcza jesieni 1975 roku, zesano w rejony zabj
cze dla zdrowia. Poza prymitywnymi narzdziami i nigdy nie wystarczajcymi racjami
ywnociowymi niczego wicej nie mogli oczekiwa: adnej pomocy technicznej, adnego
szkolenia praktycznego. Tym, ktrzy nie dawali sobie rady, groziy najsurowsze sankcje,
nawet widoczne kalectwo nie chronio przed kar przewidzian dla "obibokw" i nie
zdar, czyli przed mierci. Jeli kto nie mia solidnych koneksji rodzinnych, jego osiedlenie nigdy nie byo
definitywne. Czste przenoszenie z brygady do brygady, a nade wszyst
ko kolejne deportacje rodziy poczucie kompletnej samowoli wadz. Dlatego najsilniejsi
ulegali nierzadko pokusie ucieczki w krain rzdzc si jeszcze choby minimalnym ra
cjonalizmem, przewidywalnoci, a moe nawet humanizmem. Pokusa ta nader czsto
oznaczaa skazanie si na niechybn mier. Mona przypuszcza, e znaczna wikszo
uciekinierw (zanim wpadli w rce patrolu Czerwonych Khmerw, ktrzy mieli rozkaz
nie oszczdza nikogo) zgina w drodze, bo ucieczk podejmowali - w porze deszczo
wej, eby utrudni pocig - ludzie osabieni niedostatkiem, bez busoli, najczciej nawet
bez mapy"2, i dysponujcy mizernymi zapasami ywnoci. Prb byo jednak w
a sprzyja im stosunkowo saby jeszcze nadzr, bo brakowao onierzy i oficerw";.
Urzdzenie si w nowych warunkach nastrczao powane problemy z dostosowa
niem, a obowizujcy system nie dawa przybyszom adnych moliwoci odzyskania si.
Przywdcy musieli by przekonani, e "wietlana przyszo" jest na wycignicie rki,
na pewno pod koniec planu czteroletniego (1977-1980), przedstawionego przez Pol
Pota w sierpniu 1976 roku. Zamierza on rozwin na masow skal produkcj i eks
port produktw rolnych, jedynego pewnego bogactwa kraju, w sposb zapewniajcy
pierwotn akumulacj kapitau. Miao to pozwoli na industrializacj rolnictwa, rozwj
rnych bran przemysu lekkiego, a troch pniej potnego przemysu cikiego"4.
Co ciekawe, ta modernistyczna mistyka oparta bya na uudzie z przeszoci, jak sta
nowi Angkor: "Skoro nasz nard potrafi zbudowa Angkor, nie ma dla niego rzeczy
niemoliwych", zapewnia Pol Pot w przemwieniurzece 27 wrzenia 1977 roku, kiedy
ogosi oficjalnie, e Angkar to faktycznie Komunistyczna Partia Kampuczy"5. Innym
Pin Yathay wymienifortun na kawaek mapy.

' Pin Yathay, L'Utopie...", s. IS0.
D. P. Chandler, "Pol Pot...", s. 191-193, 197-198; cz powicona przemysowi cikiemu jest
w planie najdusza.
Cyt. tame, s. 223.
wytumaczeniem dla woluntaryzmu Czerwonych Khmerw by "chwalebny 17 kwiet

nia", ktry mia jakoby dowie wyszoci biednych kambodaskich chopw nad naj
wikszym imperialistycznym mocarstwem.
Bahostk by wic oczekiwany od ludzi wysiek potrzebny do osignicia wydajno
ci "trzech ton (ryu) z hektarah - przecie okoo 1970 roku nie produkowano wicej.
Inn bahostk miao by trzykrotne zwikszenie powierzchni uprawy ryu na yznych
obszarach pnocno-zachodnich. Konkretnie oznaczao to wykarczowanie nowych te
renw i rozwj na ogromn skal sztucznego nawadniania"', gdy bardzo szybko nale
ao doj do dwch, a docelowo do trzech zbiorw ryu rocznie. Natomiast wszystkie
inne uprawy schodziy na drugi plan. Nie brano pod uwag wysiku, jaki miaa podj
"armia robocza" przesiedlecw, a wysiek ten doprowadzi do wyczerpania, czsto
miertelnego, najywotniejszej czci spoeczestwa, bo najszybciej umierao wielu
krzepkich mczyzn, od ktrych wymagano najwicej"9. Dzie pracy trwa zwykle jede
nacie godzin, ale z powodu wspzawodnictwa midzy wioskami (dla wikszej chway
wierchuszki) trzeba byo wstawa o 4 rano i pracowa do 22 lub 23". Dni odpoczynku
(jeeli w ogle byy) wypaday na og co dziesi dni'z', lecz i tak przeznaczano je na
nie koczce si wiece polityczne. Tempo pracy nie byo nawet wiksze od tego, do
ktrego nawyk kambodaski rolnik. Ogromna rnica polegaa jednak na prawie zu
penym braku chwil odprenia, przerw w pracy, a przede wszystkim na cigym niedo
ywieniu'z.
Przyszo moe i byaby wietlana, ale teraniejszo bya katastrofalna. W listopa
dzie 1976 roku, opierajc si na relacjach uchodcw, ambasada amerykaska w Bang
koku szacowaa, e w porwnaniu z okresem sprzed 1975 roku powierzchnia upraw
zmniejszya si o 50%'2;. Ci, ktrzy w tym czasie podrowali po kraju, mwili o na wp
wyludnionych wsiach i polach opuszczonych w wyniku masowego przenoszenia ludzi na
budowy i w obszary karczowania lasw. Poruszajca jest relacja Laurence Picq.
Dezorganizacja wsi
Po obu stronach drogi, jak okiem sign, cigny si lece odogiem pola
ryowe. Na prno wypatrywaam ludzi zajtych sadzeniem. Nikogo, dopiero po
dziesiciu kilometrach dostrzegam grupk modych dziewczyn.
Gdzie si podziay te setki modych ludzi z ruchomych brygad, o ktrych ci
gle mwio radio?
Jakby przypadkiem, dokadnie tyle samo wyznaczy wczesny wicepremier Chin, Hua Guofeng, na
krajowej konferencji w 1975 r., np. dla Dazhai.
' A nie byo ono rozwinite w stosunkowo sabo zaludnionej Kambody, gdzie liczy si przede wszyst
kim na opady deszczu i gdzieniegdzie na coroczne powodzie.
D. P. Chandler, "Pol Pot...", s. 193-194; Karl D. Jackson, "The Ideology of Total Revolution", w:
tene, "Cambodia...", s. 60.
u Pin yathay, "L'Utopie...", s.147.
' Tame, s. 99,139.
' Na wzr dziesitego dnia dekady wprowadzonego podczas Rewolucji Francuskiej, majcego zast
powa niedziel.
'' Ch. H. Twining, "The Economy", s.130.
' Ii. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s. 235.
Drog cigny grupy mczyzn i kobiet o bdnym spojrzeniu, z tobokami

na plecach. Po ich ubraniach - spowiaych achmanach, wskich spodniach i po
dartych spdnicach - mona si byo domyla, e to wypdzeni z miast przesie
dlecy.
Powiedziano mi, e w poowie tego roku zorganizowano nowe przesiedlenia
ludnoci, eby zniwelowa dysproporcje spowodowane absurdaln polityk
bandy zdrajcw".
Ludzi tych pocztkowo wysano w jaowe rejony poudniowozachodnie,
gdzie w zwizku z panujc tam kompletn ndz mieli sobie wyrobi "nowy
wiatopogld". A yzne regiony pozostawiono w tym czasie bez siy roboczej.
W caym kraju ludzie umierali z godu, gdy tymczasem uytkowano tylko jedn
pit obsianej ziemi!
Gdzie wobec tego podziali si ludzie pracujcy kiedy na tych polach? Wiele
pyta pozostao bez odpowiedzi.
Co si tyczy wychwalanych za wytrwao w pracy ruchomych brygad, yy one
w cikich warunkach. Posiki przynoszono im na pole: troch gotowanego po
woju polnego i ryu, poow tego, co dostawalimy w Phnom Penh. Przy takich
racjach trudno byo wykrzesa z siebie jakie siy i cokolwiek wyprodukowa. [...]
Otwieraam szeroko oczy. Widok by straszny: niezmierna ndza ludzka, nie
wyobraalna dezorganizacja, kompletny baagan...
Samochd jecha szybko, ale nagle wyskoczy mu naprzeciw jaki starzec, wy
machujc rkami. Na skraju drogi leaa moda kobieta, z pewnoci chora. Kie
rowca gwatownie skrci i starzec zosta na rodku drogi z wzniesionymi do gry
rkami.
(Laurence Picq, "Audela du ciel: cinq ans chez les

Khmers rouges", Bernard Barrault, Paris 1984, s.133-135).
Ju sam w sobie plan gospodarczy KPK implikowa nieznone napicia, potgowa

ne jeszcze przez brak kompetencji i pych odpowiedzialnych za jego realizacj. Gw
nym filarem planu byo nawadnianie, jemu te powicono ogromny wysiek - zna
dziej na przyszo, ale skadajc w ofierze teraniejszo. Ofiarno ta okazaa si
jednak w znacznym stopniu daremna z powodu wadliwych projektw i lichego wyko
nawstwa wielu budowanych obiektw. Oprcz kilku waciwie zaprojektowanych i uyt
kowanych do dzi grobli, kanaw i tam, wiele zostao zniszczonych przez pierwszy
przybr wd (przy okazji utono kilkuset budowniczych i wieniakw), w innych woda
pyna pod prd, a jeszcze inne zamuliy si po kilku miesicach. Inynierowie budow
nictwa wodnego pracujcy niekiedy przy ich wznoszeniu mogli tylko wcieka si bez
sowa: krytyka byaby objawem wrogoci wobec Angkaru, ze znanymi nastpstwami...
"Do budowy tam potrzebna wam jest tylko edukacja polityczna", zapewniano niewolni
kw'". Dla niepimiennych chopw - bo spord nich w wielu przypadkach rekruto
wao si kierownictwo - wane byo jedynie skumulowanie jak najwicej robotnikw,
godzin pracy i ziemi.
Pin Yathay, "L'Utopie...", s.166-167

Tej pogardzie dla techniki i specjalistw towarzyszyo odrzucenie elementarnych za

sad chopskiego zdrowego rozsdku, bo budowami i wioskami kierowali co prawda bie
dacy o stwardnialych doniach, ale ich zwierzchnikami byli miejscy inteligenci, spragnie
ni sformalizowanego racjonalizmu i uniformizmu, a przy tym przekonani o wasnej
wszechwiedzy. Rozkazali na przykad zlikwidowa wikszo maych grobli rozgranicza
jcych pola ryowe, eby zachowa obowizujc wszdzie powierzchni jednego hekta
ra'z5. Kalendarz prac polowych ustalano centralnie dla caego regionu, bez uwzgldnia
nia lokalnych warunkw rodowiskowych'z". Jako e jedynym zadekretowanym kryte
rium wydajnoci bya wielko produkcji ryu, niektrzy kierownicy uznali za stosowne
wycicie wszystkich drzew rosncych na terenach rolniczych, cznie z drzewami owoco
wymi. Niszczc gniazda i tak nielicznych wrbli erujcych na uprawach, wygodnialych
ludzi pozbawiono jeszcze i tego rda poywienia'z'. Przyroda posza wic pod walec,
a jednoczenie si robocz poddano absurdalnym zabiegom podziau i specjalizacji.
Kad kategori wiekow "mobilizowano" osobno (odrbn grup stanowiy dzieci
w wieku 7-14 lat, modzie stanu wolnego powyej 14 lat, ludzie starzy itd.), redukowa
no liczebno ekip otrzymujcych jedno konkretne zadanie. Ludmi kierowali wynioli,
pewni swej wszechwadzy przywdcy, ktrzy nigdy nie pracowali razem z podwadnymi,
wydawali tylko rozkazy i nie dopuszczali adnej dyskusji.
Drczcym przez cae lata miliony Kambodaczykw godem posugiwano si
wiadomie, by tym bardziej ich sobie podporzdkowa. Osabione, niezdolne do zro
bienia zapasw ywnoci istoty mniej kusia ucieczka. Ludziom opanowanym nieustan
n obsesj jedzenia odebrano jakkolwiek ch do samodzielnego mylenia, sprzeciwu,
a nawet ycia seksualnego. Ciga zabawa w stopandgo przy uyciu posikw bya po
mocna przy przymusowych przesiedleniach i przejciu na zbiorowe ywienie (wystar
czyo kilka razy dobrze ludzi nakarmi, a od razu zaczynali lubi Angkar), ale uatwiaa
amanie solidarnoci midzyludzkiej, take midzy rodzicami i dziemi. Nie obawiano
si caowa rki, ktra daje je, choby bya splamiona krwi.
O ironio, reim, ktry zamierza wszystko powici dla mistyki ryu (podobnie jak
w ZSRR panowaa mistyka stali, a na Kubie mistyka cukru), uczynii z niego przedmiot mitu.
Od lat dwudziestych Kamboda eksportowaa kilkaset tysicy ton ryu rocznie i wystarczao
jeszcze na wyywienie, skromne, ale dostateczne, caej ludnoci, a od pocztku 1976 roku,
kiedy upowszechniono zbiorowe ywienie, znaczna cz Kambodaczykw dostawaa ju
tylko wodnist zup ryow (zawierajc w przyblieniu cztery yeczki do kawy ryu na oso
b). A zbiory, jeli nie ndzne, byy katastrofalne. Racje dzienne zmniejszono do absolut
nego minimum. Szacuje si, e przed 1975 rokiem dorosa osoba w regionie Battambang
spoywaa okoo 400 gramw ryu dziennie, co ledwie wystarczao do normalnej aktywnoci.
Ot wszyscy wiadkowie potwierdzaj, e za Czerwonych Khmerw, kiedy miao si pudeko ryu (250
gramw) na osob, bya to prawdziwa uczta. Wprawdzie racje byy bardzo r
ne, ale nierzadko jedno opakowanie musiao wystarczy na pi, sze, a nawet osiem osb.
'5 Tame, s.199.

Ch. H. Twining, "The Economy", s.122.
'' Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 291.
'" Laurence Picq, "Audela du ciel: cinq ans chez les Khmers rouges", Bernard Barrault, Paris 1984;
Pin Yathay, "L'Utopie...", s.163-164,186,197.
'"PPP" z 7 IV 1995, s. 5.
Por. zwaszcza Ch. H. Twining, "The Economy", s.149-150; B. Kiernan, "The Pol Pot Regime...",
s. 240; Pin Yathay, "L'Utopie...", s.138.
Std ogromne znaczenie czarnego rynku, gdzie mona byo kupi ry, pochodzcy
najczciej z racji nalenych nie zgoszonym zmarym zdefraudowanych przez kierow
nictwo oraz zdobyty indywidualnie mimo bezwzgldnego zakazu, bo Angkar dziaa
przecie dla dobra ludu, a wic racje, jakie przyznawa, powinny wystarczy. Te zabiegi
niekiedy tolerowano, oficjalnie'3' lub poficjalnie, chyba e dochodzio do "kradziey".
Nic nie uchowao si przed bezgranicznie wygodzonymi ludmi, ani dobra nalece
w zasadzie do zbiorowoci (ry nieuszczony tu przed niwami albo podczas nich
i przez cay czas owoce), ani skromna wasno prywatna (kurniki, a pniej zwierzta
domowe miejscowych chopw), ani kraby, aby, limaki, jaszczurki, we, od ktrych
roi si na polach ryowych, ani zjadane na surowo czerwone mrwki i wielkie pajki,
ani mode pdy, grzyby i lene bulwy, ktre - nie przebrane lub nie dogotowane'32 -
stay si przyczyn wielu zgonw. Ludzie posuwali si do niewyobraalnych skrajnoci,
nawet jak na tak biedny kraj: wyjadali otrby z koryt dla wil33 lub zajadali si polnymi
szczurami'3'. Zdobywanie ywnoci na wasn rk byo jednym z gwnych pretekstw
do stosowania sankcji, od nagany po mier w przypadku masowych grabiey zbio
rw'35.
Chroniczne niedoywienie osabiajce organizm sprzyjao szerzeniu si wszelkich
chorb (zwaszcza czerwonki) i zaostrzao ich przebieg. Wystpoway te "choroby go
dowe", w tym najczstsza i najgroniejsza - obrzk uoglniony, znany z wielu innych
podobnych sytuacji na wiecie, potgowany znaczn iloci soli w spoywanej codzien
nie papce. T stosunkowo spokojn mier (czowiek sabnie, potem traci wiadomo)
niektrzy, zwaszcza starcy, zaczli uwaa za godn pozazdroszczenia'36.
Najagodniej mwic, ta dramatyczna umieralno (w niektrych wioskach wik
szo stanowili grabarze)'3' nie wzruszaa przywdcw Czerwonych Khmerw. Poszko
dowany w wypadku by winny, bo "pozbawi Angkar siy roboczej"'3". Chory, podejrze
wany zawsze o nierbstwo, nie mg by w zasadzie zwolniony z pracy, chyba e po
szed do izby chorych lub do szpitala, gdzie racje ywnociowe byy o poow mniejsze,
za to bardzo wysokie ryzyko epidemii. Henri Locard mia z pewnoci podstawy do
stwierdzenia, e "szpitale byy raczej miejscem, gdzie wykaczano ludzi ni ich leczo
no"3. Pin Yathay w przecigu kilku tygodni straci w szpitalu czterech czonkw bli
skiej rodziny. Kilkunastoosobow grup modziey chorej na osp wietrzn potrakto
wano bezwzgldnie: nie zwolniono ich z obowizku pracy, nie zapewniono opieki, ka
zano spa na goej ziemi, cho wysypka powodowaa rany na ciele. Rezultat: przeya
jedna osoba.
Pin Yathay, "L'Utopie..." s. 228; Haing Ngor, "Une odyssee...", s. 257-258.

Indywidualne gotowanie byo w zasadzie zakazane; obchodzono t trudno udajc, e gotuje si wo
d, co w ramach dziaa profilaktycznych zalecali Czerwoni Khmerzy.
' Ly Heng i F. Demeure, "Cambodge...", s.139-140.
PPP" z 7 IV 1995, s. 7.
' Haing Ngor ("Une odyssee...", s. 215) wspomina przywizane do supa czteroletnie dziecko, konaj
ce przez kilka dni na oczach bezradnych rodzicw.
Tame, s.135-136; Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 267.
' Por. np. Haing Ngor, "Une odyssee...", s.145.
Pin Yathay, "L'Utopie...", s.174.
H. Locard, "Le Goulag...", s. 6.
OD ZAGUBIENIA DO ZEZWIERZCENIA
Wiadomo, e gd odczowiecza. Powoduje zamknicie si w sobie, zapomnienie

o wszystkim, co nie ma zwizku z przetrwaniem. Jak inaczej wytumaczy zdarzajce
si przypadki kanibalizmu? Byy one rzadsze ni w Chinach za czasw Wielkiego Sko
ku i - jak si zdaje - ograniczay si do jedzenia trupw. Pin Yathay przytacza dwa kon
kretne przykady: cz zwok jego siostry poara bya nauczycielka, a chorzy z jednej
sali w pewnym szpitalu podzielili midzy siebie trupa modego chopca. W obu tych
przypadkach kar dla "wilkoakw" (zgodnie z tradyj khmersk uwaanych za szcze
glnie ze duchy) bya mier, przy czym nauczycielk zakatowano na oczach caej wio
ski i jej creczki'a". Istniao take co takiego jak kanibalizm z zemsty, podobnie jak
w Chinach: Ly Heng'a' pisze o onierzu, dezerterze z oddziau Czerwonych Khmerw,
ktry przed egzekucj musia zje wasne uszy. Czciej mowa jest o zjadaniu ludzkiej
wtroby, cho nie byo to specyfik Czerwonych Khmerw: w latach 1970-1975 onie
rze republikascy zmuszali do tego czasem swoich wrogw, ale podobne zwyczaje pa
nuj wszdzie w poudniowo-wschodniej Azji4. Wedug relacji Haing Ngor'a3 w jednym
z wizie z ciaa zamordowanej ciarnej kobiety wyrwano pd, wtrob i piersi; pd
wyrzucono (inne suszyy si powieszone na brzegu wiziennego dachu), reszt zabrano
ze sowami: "Mamy dosy misa na dzi wieczr!" Ken Khun opowiada, e pewien
kierownik spdzielni robi lekarstwo na oczy z ludzkich pcherzykw ciowych5
(i rozdawa je hojnie swoim pracownikom!), chwalc przy tym zalety smakowe ludzkiej
wtroby'a5. Czy to ludoerstwo nie jest skrajnym przykadem bardziej oglnego zjawi
ska: zaniku wartoci moralnych i kulturowych punktw odniesienia, a przede wszyst
kim wspczucia, tej podstawowej dla buddyzmu cnoty? Paradoks reimu Czerwonych
Khmerw polega na tym, e gosi wol stworzenia spoeczestwa rwnoci, sprawie
dliwoci, braterstwa, wyrzeczenia si siebie, a doprowadzi do niesychanego wybuchu
egoizmu, sobiepastwa, nierwnoci, arbitralnoci. eby przey, trzeba byo przede
wszystkim umie kama, oszukiwa, kra i zachowa obojtno.
Mona powiedzie, e przykad szed z gry. Sam Pol Pot po przejciu do konspira
cji w 1963 roku nie uczyni nic, by nawiza kontakt z rodzin, nawet po 17 kwietnia
1975 roku. Tote jego dwch braci i bratow deportowano razem z innymi, a wkrtce
potem jeden z nich zmar. Dwoje pozostaych przy yciu, kiedy w jaki czas pniej na
oficjalnym portrecie rozpoznali dyktatora, uznao (na pewno susznie), e lepiej bdzie
nigdy nie przyznawa si do czcych ich z nim zwizkw6. Reim uczyni wszystko,
by rozluni i zniszczy wizi rodzinne, zakadajc, e mog one sta si zarzewiem y
wioowego oporu wobec totalitarnego zamiaru absolutnego podporzdkowania kadej
jednostki Angkarowi. Brygady miay czsto swoje wasne "pomieszczenia" (ogranicza
jce si niekiedy do zwykych mat i hamakw), nawet w nieduej odlegoci od wiosek.
Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 217, 227.

' Ly Heng, F. Demeure, "Cambodge...", s.172-173
F. Ponehaud, "Social Change...", s.160.
' Haing Ngor, "Une odyssee...", s.174,193-194.
' T k d 1 Kh
s.160).
'a; Ken Khun, "De Ia dictature des
1975-1979", L'Harmattan, Paris 1994, s. 94.
D. P. Chandler, "Pol Pot...", s.174-175
a ie preparaty s, zdaje si, specjalnoci Khmerw Loeu (F. Ponehaud, "Social Change...",
hmers rouges a 1'occupation vietnamienne. Cambodge,
Bardzo trudno byo uzyska zgod na oddalenie si, tote mowie byli czasem caymi
tygodniami, a nawet duej, rozczeni z onami. Starych rodzicw i ich dzieci rozdzie
lano, kilkunastolatki mogy przez p roku nie otrzyma zgody na zobaczenie si z ro
dzicami i nie mie od nich adnych wiadomoci'"', a kiedy wracay, niekiedy nikogo nie
zastaway przy yciu. Take pod tym wzgldem wzr pochodzi z gry, bo wiele ma
estw spord kierownictwa yo osobno"y. Byo te le widziane, jeli matka zbytnio
powicaa si dziecku, nawet maemu.
Mw pozbawiono wadzy nad onami, a rodzicw - nad potomstwem: za spolicz
kowanie ony grozia egzekucja, za bicie dzieci - donos, za wyzwisko lub ktni - sa
mokrytyka'5". Wobec zaniku wszelkich ludzkich odruchw naley w tym upatrywa ch
zagarnicia caego monopolu na dozwolon przemoc, zniszczenia wszelkich wymykaj
cych si spod tego monopolu stosunkw opartych na autorytecie. Uczucia rodzinne by
y traktowane z najwysz pogard: jeli wszystkim nie udao si wsi na t sam ci
arwk, mogo si to skoczy rozk, czasem na zawsze; podobnie - jeli jadce za
sob w konwoju wozy miay zgodnie z rozkazem rozdzieli si na skrzyowaniu drg.
Dla dowdcw byo bez znaczenia, e w ten sposb starcy i dzieci pozostawali sami:
"Nie martwcie si. Zaopiekuje si [nimi] Angkar. Nie ufacie Angkarowi?" - brzmiaa
typowa odpowied na bagania o poczenie z bliskimi"'.
Zastpienie palenia zwok ich grzebaniem (poza nielicznymi wyjtkami, kiedy uda
wao si ubaga ludzkiego naczelnika) byo kolejnym zamachem na rodzinn solidar
no. Pozostawienie bliskiej osoby na zimnie, w bocie, nieodprawienie obrzdw
aobnych (nie uznawano adnego ceremoniau pogrzebowego) jest bowiem dla
Khmerw jednoznaczne z okazaniem jej braku elementarnego szacunku, z uniemoli
wieniem reinkarnacji albo skazaniem na egzystencj w postaci ducha. A przecie
w owym czasie czstych zmian miejsca pobytu ogromne znaczenie miao zachowanie
garstki prochw. Faktycznie chodzio tu o jedn z najpotniejszych broni w systema
tycznej walce z bogat tradycyjn kultur Kambody, zarwno buddyjsk i prebuddyj
sk ("prymitywne" obrzdy Khmerw Loeu nie zachoway si wcale lepiej ni rytuay
wywodzce si z cesarstwa angkorskiego), jak ludow (pieni miosne, anegdoty) i "wy
sok" (tace dworskie, malarstwo witynne, rzeba). Plan z 1976 roku, mapujcy
z pewnoci chisk "rewolucj kulturaln", nie uznawa adnych form artystycznego
wyrazu poza pieniami i poematami rewolucyjnymi5.
Co wicej, pozbawieniu godnoci zmarych towarzyszyo zaprzeczenie czowiecze
stwa ywych. "Nie jestem istot ludzk, jestem zwierzciem" - zakoczy swoje "wyzna
nie" byy przywdca i minister Hu Nim'5'. Czy czowiek jest wart tyle samo co zwierz?
Przecie jeli zgin w, mona byo straci ycie, a za uderzenie go groziy tortury'54.
Ludziom kazano cign pugi, a kiedy nie byli w stanie dorwna w pracy krowie, po
' Nietrudno si chyba domyli, e poczta przestaa zupenie funkcjonowa.

ian Rozmowa prywatna, Kamboda, grudzie 1996.
L. Picq, "Audcla du ciel...".
' Tame s. 90 122.
'D. P. Chandler, "Pol Pot...", s. 202; Henri Locard, "Les Chants revolutionnaires khmcrs rouges ct la
tradition culturelle cambodgiennc, ou la revolution triomphante", wystpienie na seminarium khmerolo
gw Phnom Penh sicrpie 199li.
' Francoise Correze, Alain Forcst, "Le Cambodge a deux voix", Paris.
'Ly Heng, F. Demeure, "Cambodgc...", s.132.
ganiano ich batem'55. ycie ludzkie nie byo w cenie... "Masz indywidualistyczne skon
noci. [...] Musisz [...) uwolni si od uczu" - odpar onierz Pin Yathayowi, kiedy ten
upiera si, e zostanie z nim jego ranny syn. W kilka dni pniej, kiedy syn ju nie y,
musia udowodni, e bdc chorym, "nie marnuje si ze szkod dla Angkaru", aby
ostatecznie pozwolono mu poegna si ze zmarym. Pniej nie pozwolono mu odwie
dzi w szpitalu ony pod pretekstem, e "zajmuje si ni Angkar". A kiedy pomaga
ciko chorej ssiadce i jej dwojgu maym dzieciom, narazi si na tak uwag Czerwo
nego Khmera: "To nie jest twoim obowizkiem, przeciwnie, dajesz dowd, e masz
jeszcze lito i przyjazne uczucia. Trzeba wyrzec si tych uczu i wykorzeni w sobie in
dywidualistyczne zapdy. Teraz wracaj do siebie"'56.
Ta systematyczna negacja czowieczestwa ma jednak, z punktu widzenia wadcw
kraju, drug stron, a jest ni zanik u ofiar wszelkich zahamowa przed kamstwem,
nierbstwem - kiedy tylko odwrc si stranicy i kapusie - a przede wszystkim kra
dzie. Jest to kwestia ycia lub mierci, zwaywszy na przydzielane przez Angkar racje
ywnociowe. Kradn wic wszyscy, od dzieci po starcw, co moe po prostu oznacza
zerwanie kilku owocw, bo przecie wszystko naley do pastwa. Co za piekielna pu
apka, spoeczestwo, w ktrym pozostawiono czowiekowi jedyn alternatyw: umrze
albo kra i oszukiwa. Ta demoralizacja, zwaszcza ludzi modych, utrzymuje si do
dzisiaj pod postaci cynizmu i egoizmu, zmniejszajcych szanse Kambody na rozwj.
TRIUMF BRUTALNOCI
Inn immanentn sprzecznoci reimu byo to, e ca ludno obowizywa wymg

absolutnej jawnoci ycia i myli ludzi, a grup sprawujc wadz okrywaa tajemni
czo. Zjawiskiem jedynym wrd wszystkich reimw komunistycznych byo to, e ist
nienie KPK ogoszono oficjalnie dopiero 27 wrzenia 1977 roku, w trzydzieci miesicy
po 17 kwietnia. Szczeglnie pilnie strzeona tajemnica otaczaa osob samego Pol Pota.
Pojawi si on po raz pierwszy podczas "wyborw" w marcu 1976 roku jako "robotnik na
plantacjach drzew kauczukowych". Faktycznie nigdy tam nie pracowa, podobnie jak
w "gospodarstwie rodzicw", a tak napisano w yciorysie rozpowszechnianym podczas
jego wizyty w Korei Pnocnej w padzierniku 1977 roku. Dopiero zachodnie suby
specjalne, zestawiajc rne informacje, stwierdziy, e Pol Pot i Saloth Sar to jedna i ta
sama osoba, dziaacz komunistyczny zbiegy z Phnom Penh w 1963 roku i wedle owiad
cze niektrych aktywistw KPK "polegy partyzant". Ch pozostania w cieniu, by tym
lepiej sprawowa wszechwadz, bya u niego tak silna, e nie mia ani biografii, ani po
piersia, ani nawet oficjalnego portretu. Na zdjciach pojawia si rzadko, nie wydano te
zbioru jego pism. Nie byo wic niczego, co kojarzyoby si z kultem jednostki, zreszt
wielu Kambodaczykw dopiero po styczniu 1979 roku dowiedziao si, kim by ich
premier'5'. Pol Pot stopi si w jedno z Angkarem i odwrotnie: wszystko odbywao si
tak, jakby ten Najwyszy Anonim anonimowej organizacji by obecny w najmniejszej
wiosce, skrywajc si w najniszym nawet przedstawicielu wadzy. Niewiedza jest matk
terroru: w ten sposb nikt, nawet przez chwil, nie mg czu si bezpiecznie.
Haing Ngor, "Une odyssee...", s.131-133.

Pin Yathay, "L'Utopic...", s. 222-223, 226, 310; inne relacje te obfituj w podobne epizody
'5' "PPP" z 7 IV 1995, s. 7; D. P. Chandler, "Pol Pot...", s.185-186, 227, 245, 265.
Niewolnicy reimu nie mieli najmniejszego wpywu na wasne ycie. Ich egzystencj
wtoczono w ciasne ramy rozkadu dnia bez chwili wytchnienia, podporzdkowano ob
sesji jedzenia i czstym zebraniom powicanym krytyce innych i samokrytyce, gdzie
z najdrobniejszego uchybienia mogy wynikn kopoty. Ich przeszo szczegowo ba
dano'5" przy najmniejszych wtpliwociach co do prawdziwoci ich deklaracji, a liczne
aresztowania, potem tortury, miay skania do wyjawienia wszystkiego, co mogli stara
si ukry. Los czowieka zalea od donosu, od przypadkowego spotkania z dawnym
koleg, ssiadem, uczniem. Przyszo za wisiaa na wosku, wystarczy kaprys rzdz
cego molocha. Nic nie mogo skry si przed wzrokiem wadzy, ktra zgodnie z popu
larnym powiedzeniem "ma tyle oczu co ananas". Wszystkiemu nadawano wydwik
polityczny, najbahsze naruszenie obowizujcych zasad mogo by uznane za dziaanie
opozycyjne, a wic za "przestpstwo kontrrewolucyjne". Trzeba si byo wystrzega
wszelkich, choby najbardziej niewinnych artw, bo zgodnie z narzucon przez Czer
wonych Khmerw obdn logik (wok byli sami wrogowie, rwnie perfidni, co
wietnie zakamuflowani) nie istniay wypadki, przypadki, niezrcznoci - tylko same
"zdrady". Zbicie szklanki, nieudolne prowadzenie bawou i krzywo zaorane skiby mo
gy doprowadzi czowieka przed oblicze czonkw spdzielni, w tym czonkw rodzi
ny i przyjaci, podniesionych do godnoci sdziw, a oskarycieli nie brakowao. Nie
wolno byo nigdy wspomina zmarych, ukaranych zdrajcw lub tchrzw, ktrzy po
zbawili Angkar swojej siy roboczej. Zreszt samo sowo "zmary" stao si tabu, nale
ao mwi bat kluon (ciao, ktre znikno).
Sabym punktem by brak jakiegokolwiek aparatu wymiaru sprawiedliwoci, choby
na usugach reimu (nie przeprowadzano adnych procesw), a przede wszystkim za
sugujcego na to miano aparatu policyjnego: za bezpieczestwo wewntrzne odpo
wiadaa armia, bynajmniej nie przygotowana do tej roli. Chopskie pochodzenie
funkcjonariuszy aparatu represji tumaczy stosunkowo du swobod, jeli chodzi
o moliwoci poktnego handlu, rozmowy prywatne, kradziee. Jest jednak rwnie
wytumaczeniem zatrudniania duej liczby dzieci i nastolatkw w charakterze pomoc
nikw policji. Jedni, zwani "chhlopami", wcieleni do aparatu Czerwonych Khmerw
byli zasadniczo uywani jako szpiedzy. W tym celu ukrywali si na przykad pod palami
domw, gdzie podsuchiwali rozmowy i szukali prywatnych zapasw ywnoci. Inni,
najczciej modsi, mieli przede wszystkim za zadanie ledzenie wasnych rodzicw
i rodzestwa pod wzgldem poprawnoci politycznej i denuncjowanie ich "dla ich do
bra" w razie "nieprawomylnych" pogldw. Dla wszystkich Kambodaczykw to, co
nie byo wyranie dozwolone, byo zabronione lub mogo zosta uznane za zabronione.
Jako e wizienie byo faktycznie przedsionkiem mierci, drobniejsze, jednorazowe
czyny przestpcze wyjawione w spontanicznej, dostatecznie pokornej samokrytyce albo
wybaczano, albo karano zmian przydziau (na przykad, na wzr chiski - do chlewni)
bd ciszym lub lejszym biciem, koczcym na og zebranie kolektywu. Pretekstw
nie brakowao. Jak na przykad czonkowie rodziny mog pogodzi si z tym, e caymi
miesicami nie mog si zobaczy, cho pracuj w brygadach oddalonych od siebie za
ledwie o kilka kilometrw? Jak unikn drobnych potkni w pracy, wynikajcych cz
sto z braku dowiadczenia, z wyczerpania powodujcego osabienie uwagi czy ze zego
Czasami trzeba byo co miesic pisa cay swj yciorys, a najmniejsza rozbieno z wczeniejsz
wersj oznaczaa mier (U. Welaratna, "fieyond...", s.125).
stanu narzdzi? Jak oprze si pokusie gromadzenia ywnoci czy "kradziey", a uzna
wano za ni rwnie zerwanie banana?
Za kad z tych "zbrodni" grozio wizienie lub mier'54. Popeniali je wszyscy, ale
sankcje byy najczciej nie tak surowe. Wszystko jest jednak wzgldne: chosta dla lu
dzi modych moga by kar banaln, ale doroli - bici dotkliwiej - czasem po niej
umierali. Oprawcami bywali onierze Czerwonych Khmerw, lecz powszechnie do bi
cia uywano kolegw z pracy, "ludzi roku 75", ktrzy czsto wykazywali tym wiksz
gorliwo, e sami czuli si nieustannie zagroeni. Jak w kadej innej sytuacji, take
w tej trzeba okaza cakowit ulego, bo skargi, a co gorsza - protesty, mogyby by
potraktowane jako wyraz sprzeciwu wobec kary, a wic wobec reimu. Celem byo uka
ranie, ale te sterroryzowanie ludzi; posuwano si nawet do pozorowanych egzekucji'bo.
ZBRODNIA JAKO METODA SPRAWOWANIA WADZY
Krajowi, ktry budujemy, wystarczy milion dobrych rewolucjonistw. Reszty nie

potrzebujemy. Wolimy zabi dziesiciu przyjaci, ni pozostawi przy yciu jednego
wroga", tak na zebraniach spdzielni przemawiali Czerwoni Khmerzy'fi', i wprowadzili
w ycie t ludobjcz logik. Za Pol Pota naga mier bya chlebem powszednim; wi
cej ludzi umierao wtedy w wyniku morderstwa ni z powodu choroby czy ze staroci.
Kara, gdzie indziej nazywana "najwysz", spowszedniaa, tak czsto j stosowano
i z tak bahych powodw. Powstaa dziwna sytuacja: do wizienia (gdzie zreszt wyrok
mierci by na og tylko odroczony) trafiao si za przestpstwa uznane za najcisze,
bo tam zmuszano do przyznania si do spisku i wydania wsplnikw. Cho tryby syste
mu represji okrywaa cisa tajemnica - co potgowao jeszcze strach przed nim - nie
ktrzy przesiedlecy domylali si, jakie s jego najwaniejsze zaoenia:
Moe istniej dwa rwnolege systemy represji. Jeden wizienny, bdcy integraln czci biuro
kracji i samowystarczalny, oraz drugi, bardziej nieformalny, dajcy prawo wymierzania sprawie
dliwoci kierownikom spdzielni. Ostatecznie dla winiw nie stanowio to adnej rnicy"'.
Hipotez t potwierdza Henri Locard"'. Naleaoby doda jeszcze trzeci sposb

umiercania ludzi, stosowany gwnie w ostatnim roku reimu, a mianowicie "czystki
wojskowe", przypominajce nieco "terror piekielnych kolumn" podczas wojny domowej
w Wandei w latach 1793-1795. Tutaj oddziay zwizane z Centrum masakroway na
miejscu, i to masowo, brygady popadych w nieask miejscowych przywdcw, miesz
kacw podejrzanych wiosek, nie oszczdzajc nikogo. Tak byo na przykad we wschod
niej czci kraju. Nikomu nigdy nie postawiono konkretnych zarzutw, nie dano moli
woci obrony, a o losie ofiar nie informowano ani rodzin, ani kolegw z pracy: "Angkar
zabija, ale nigdy nie tumaczy", gosio nowe przysowie".
Seng Kimseang ("PPP" z 7 IV 1995, s. 7) wspomina o zMiciu do utraty przytomnoci chopca, ktry
ukrad ry; pniej wpad w rce Angkaru i "znikn".
' Ly Heng, F. Demeure, "Cambodge...", s.1H5.
Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 2;7.
Haing Ngor, "Une odyssee...", s.178.
H. Locard, "Le Goulag...".
D. P. Chandler, "The Tragedy...", s. 2fill.
Trudno jest sporzdzi dokadny wykaz przestpstw karanych mierci, a to dlatego,

e nie sposb poda przykadu czynu, ktry nie byby zagroony najwyszym wymiarem
kary. Kadry Czerwonych Khmerw miay nawet zalecenie, by wykazywa polityczn in
teligencj i w moliwie najbardziej szalony sposb interpretowa wszelkie, najdrobniej
sze nawet wykroczenia, co dodatkowo uatwiao im zadanie. Ograniczymy si wic do
wymienienia gwnych powodw umiercania ludzi, poczynajc od najczstszych. Zwa
ywszy na znaczenie ryu i stworzon przez reim obsesj na jego punkcie, kar mierci
stosowano masowo za samowolne zbieranie kosw po niwach, podkradanie ze ska
dw i kuchni. Zodziejaszkw zabijano czsto od razu, trzonkiem od opaty, bezpored
nio na polu, gdzie zostawiano ciaa dla przykadu'65. Za kradzie owocw i warzyw
mona byo wykpi si biciem, wyrok mierci wykonano jednak na wygodzonej, kar
micej piersi kobiecie za zerwanie kilku bananw'bb. Dzieci pldrujce sady byy "s
dzone" przez kolegw, ktrzy zreszt nie mieli wyboru. Wyrok ogaszano i wykonywa
no od rki, strzaem w gow: "Trzlimy si. Powiedziano nam, e powinno to by dla
nas nauczk"'b'. Rzadziej dochodzio do poktnego uboju, poniewa zwierzta domo
we i drb szybko znikny albo byy dobrze strzeone, a kradzie wikszych sztuk byda
utrudniaa powszechna ciasnota. Jednak za zabicie cielaka moga by wymordowana
caa rodzina6.
Bardzo niebezpieczne byo te traktowane na rwni z dezercj odwiedzanie ro
dzin, choby na krtko. Wydaje si, e ycie ryzykowao si dopiero w przypadku re
cydywy, chyba e przy okazji popeniono najcisze wykroczenie, to znaczy niestawie
nie si w pracy. le widziane byo nadmierne przywizanie do bliskich, yciem mona
te byo przypaci ktni z nimi bd z kimkolwiek innym (take na og nie za
pierwszym razem). W atmosferze skrajnego purytanizmu mczyzna musia si trzy
ma na odlego co najmniej trzech metrw od kobiety, z ktr rozmawia, jeli nie
bya to jego bliska krewna. Pozamaeskie stosunki seksualne byy zawsze karane
mierci: biada modym kochankom, ale te rozpustnym czonkom kadry (wielu
z nich "wpado" z tego powodu'b"). Innym przestpstwem zagroonym kar mierci
byo spoywanie napojw alkoholowych (najczciej przefermentowanego soku
palmowego), dotyczyo to jednak przede wszystkim kadry i miejscowych, bo przesie
dlecy i tak ju dosy naraali ycie w poszukiwaniu ywnoci. Jeli chodzi o praktyki
religijne, cho bardzo le widziane, niekoniecznie byy one karane mierci, pod wa
runkiem, e oddawano si im dyskretnie i indywidualnie (co jest moliwe w buddy
zmie, ale bardzo trudne w islamie), kara mierci grozia natomiast za wprowadzanie
si w trans. Zgubne byo oczywicie wszelkie nieposuszestwo. Nieliczni, ktrzy
gwnie w pierwszym okresie - skorzystali z rzekomej wolnoci krytyki na wiecach
i mwili o niedostatku ywnoci i ubra, bardzo szybko "zniknli", podobnie zreszt
jak ci nieustraszeni deportowani nauczyciele, ktrzy w listopadzie 1975 roku zorgani

' Iien Khun, "Dc la dictature...", s. 9fi; egzekutorzy najpierw zgwacili t kobiet; niedugo potem
przeprowadzono czystk.
PPP" z 7 IV 1995, s. fi.
Tame, s. 7.
Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 314-315; Ly Heng, F. Demeure, "Cambodge..." s.10 i.
W powszechnym uyciu by natomiast tyto, take wrd najmodszych onierzy Czerwonych
Khmerw, ale o wiele mniej rozpowszechnionych narkotykw nie objto specjalnymi zakazami.
' F. Ponchaud, "Social Change...", s.169; "PPP" z 7 IV 1995, s. 7.
zowali manifestacj przeciwko godowym racjom, przy czym wobec protestujcych

nie zastosowano represji. "Defetystyczne" wypowiedzi, pragnienie upadku reimu
(albo zwycistwa Wietnamczykw, o czym po cichu wielu Kambodaczykw marzy
o w roku 1978) czy choby przyznanie, e jest si godnym - za wszystko to grozio
najgorsze. Rejestrowanie takich oskare, a nawet podburzanie do nich, byo obo
wizkiem "chopw".
Na wielkie niebezpieczestwo naraali si ci, ktrzy nie wykonywali zleconych za
da, bez wzgldu na przyczyn. Kademu mg si przytrafi bd lub drobny wypadek
o potencjalnie gronych nastpstwach, ale w imi obowizku realizacji zaoonych wy
nikw zamordowano wielu niepenosprawnych, inwalidw i psychicznie chorych. Jako
niezdolni do pracy i sabotayci mimo woli byli oni jeszcze bardziej nieprzydatni ni
przesiedlecy. Zagada czekaa te oczywicie rannych na wojnie i poddanych amputa
cji onierzy armii republikaskiej. Szczeglnie zagroeni byli ludzie upoledzeni, kt
rzy nie byli w stanie zrozumie i stosowa polece i zakazw: szalecw za zerwanie
pdu manioku lub wyraenie w niejasnych sowach niezadowolenia najczciej zabija
no";. Faktycznie wic khmerscy komunici stosowali eugenik.
Rozmiary przemocy w Demokratycznej Kampuczy byy przeraajce, ale dla wik
szoci Kambodaczykw nie tak straszny by widok mierci, jak nieprzewidywalno
oraz atmosfera tajemniczoci, w jakiej bez przerwy znikali ludzie. mier zadawano
prawie zawsze w sposb dyskretny, w ukryciu, przy czym dziaacze i przywdcy KPK
zachowywali si wtedy nadzwyczaj grzecznie:
Ich sowa byy serdeczne, bardzo agodne, nawet w najgorszych chwilach. Mordowali z ca
uprzejmoci. Zadawali mier, wypowiadajc mie sowa. [...] Potrafili obieca nam wszystko,
czego dusza zapragnie, byle upi nasz nieufno. Wiedziaem, e ich agodne sowa towarzysz
zbrodniom albo je zapowiadaj. Czerwoni Khmerzy byli uprzejmi w kadych okolicznociach,
nawet wtedy, kiedy wyrzynali nas jak bydo"'.
Mona to tumaczy na wiele sposobw. Po pierwsze, wzgldami taktycznymi: jak

sugeruje Pin Yathay, chodzio o dziaanie z zaskoczenia, eby nie dopuci do odmowy
i buntu. Po drugie, wzgldami kulturowymi: w buddyzmie wielk warto przypisuje si
panowaniu nad sob, a czowiek poddajcy si emocjom traci twarz. Po trzecie, wzgl
dami politycznymi: jak za najlepszych dni komunizmu chiskiego (przed "rewolucj
kulturaln") chodzio o to, by dowie nieodpartej racjonalnoci dziaa partii - nie
majcych nic wsplnego z chwilowymi popdami czy indywidualnymi zachciankami
i jej absolutnej zdolnoci rzdzenia w kadych okolicznociach. Dyskrecja, z jak prze
prowadzano egzekucje, wydaje si wystarczajcym dowodem na to, e byy one koordy
nowane przez Centrum, bo prymitywna i ywioowa przemoc, jak choby podczas po
gromw, lubowaa si w ekshibicjonizmie. Wieczorem, noc, przychodzili onierze
i zabierali na "przesuchanie", na "nauk" albo na niewinne "prace lene". Czsto wi
zali z tyu rce, taki by koniec. Czasem, pniej, znajdowano w lesie trupa, nie pogrze
banego - moe eby wzbudzi tym wikszy strach - nie zawsze dajcego si zidentyfi
kowa. Dzi ju wiadomo, e na obszarze Kambody peno jest zbiorowych grobw
Pin Yathay, "L'Utopie...", s.161-163,190-191.

' Haing Ngor, "Une odyssee...", s.1X4; U. Welaratna, "Beyond...", s. 53.
'a Pin Yathay, "L'Utopie...", s.163, 387.
(ponad tysic w kadej ze zbadanych prowincji, a jest ich dwadziecia)"5. Niekiedy

wprowadzano w czyn ponur, stale powtarzan przez Czerwonych Khmerw grob, e
ludzie zostan uyci do "uyniania pl ryowychfi:
Bez przerwy zabijali mczyzn i kobiety na nawz: Grzebali ich we wsplnych grobach, wszech
obecnych na polach uprawnych, przede wszystkim tam, gdzie uprawiany by maniok. Czsto, wy
rywajc bulwy manioku, wycigao si z ziemi ludzk ko czoow z korzeniami wronitymi
w oczodoy"'.
Mona odnie wraenie, i wadcy kraju uznali, e najbardziej dobroczynne dla rol
nictwa s ludzkie zwoki5; mona si w tym jednak dopatrywa nie tylko kanibalizmu
(przywdcw), ale take skutkw twierdzenia, e "wrogowie klasowi" nie s ludmi.
Barbarzystwo systemu objawiao si w szczytowym momencie, podczas egzekucji.
Chcc zaoszczdzi kul, ale te z pewnoci zaspokoi sadystyczne upodobania egzeku
torw"y, rozstrzeliwano nie tak czsto - wedug liwiskiego w 29% przypadkw'.
Stwierdzono natomiast, e mier 53% ofiar nastpia w wyniku roztrzaskania czaszki
(elaznym prtem, trzonkiem od opaty, czasem motyk), 6% w wyniku powieszenia
lub uduszenia (plastikow torb), 5% - podernicia gardla, i tyle samo w nastpstwie
bicia. Wszyscy wiadkowie s zgodni co do tego, e tylko 2% egzekucji odbyo si pu
blicznie, z czego wiele wykonano "dla przykadu" na ludziach usunitych ze stanowi
ska, i to przy uyciu szczeglnie okrutnych metod, gdzie wan rol zdaje si odgrywa
ogie (oczyszczajcy?): zagrzebywano ich na przykad po pachy w arze's', podpalano
polane naft gowy'"2.
WIZIENNY ARCHIPELAG
W Demokratycznej Kampuczy w zasadzie nie istniao wizienie. Sam Pol Pot po

wiedzia w sierpniu 1978 roku: "Nie mamy wizie, nie uywamy nawet sowa wizie
nie". Szkodliwe elementy kieruje si do zada produkcyjnych". Czerwoni Khmerzy
szczycili si tym, podkrelajc, e oznacza to zarazem zerwanie z przeszoci politycz
n i tradycj religijn, bo t odroczon kar, jak jest uwizienie, przyrwnywano do
buddyjskiej karmy, to znaczy rozliczania czowieka z grzechw dopiero w przyszym y
ciu. Teraz kara bya natychmiastowa'"'. Istniay jednak "placwki reedukacji" (munty
operum), zwane niekiedy "orodkami policji terenowej". Dawne wizienia z czasw ko
"Le Monde" z 18 VI 1997, s.16.

' Ken Khun, "De la dictature...", s.123 (relacja studenta medycyny).
H. Locard, "Le Goulag...", s.12-13.
Por. np. Haing Ngor "Une odyssee...", s.179-1R0.
' M. liwiski, "Le Genocide...", s. 78; uamki zaokrglam do liczb cakowitych, przy czym dane licz
bowe maj prawdopodobnie charakter orientacyjny.
'"' Haing Ngor, Une odyssee..." s. 268.
'" Ly Heng, F. Demeure, "Cambodge...", s. lU4. Przypomina to, dziwna rzecz, nieslychan mczarni,
bdc by moe tylko wytworem wyobrani, jakiej poddawano Khmerw podczas okupacji wietnamskiej
w pierwszej poowie XIX w.: zakopywano ich podobno po szyj w ziemi, a ich plonce gowy suyy za
podstawki pod czajniki na herbat.
'"' H. Locard, "Le Goulag...", s.18.
'Por. Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 306.
lonialnych, z ktrych te wypdzono mieszkacw miast, nie byy uywane, poza nie
licznymi w maych prowincjonalnych miastach, gdzie do cel przewidzianych dla kilku
osb wtaczano po trzydziestu winiw. Zastpiy je dawne, nieprzydatne teraz budyn
ki szkolne, a gdzieniegdzie witynie65.
Prawd jest, e z klasycznymi wizieniami nie miao to wiele wsplnego, nawet z ty
mi o zaostrzonym reimie. Najagodniej mwic, nie uczyniono tu nic, by winiom
uatwi ycie, a przynajmniej przeycie: godowe racje ywnociowe (czasem pudeko
ryu na czterdzieci osb8), brak wszelkiej opieki lekarskiej, niewiarygodna ciasnota,
przykucie na stae - kobiety i niektrzy mczyni, "lejsze" przypadki, za jedn kost
k, pozostali mczyni za obie, czsto z rkami zwizanymi na plecach - do przymoco
wanej do podogi elaznej sztaby, jednej dla wszystkich (khnoh), brak ubikacji i moli
woci umycia si... Nietrudno zrozumie, e w takich warunkach przecitna dugo y
cia winia wynosia okoo trzech miesicy i niewielu udao si przey'H'. Jeden
z ocalaych chwali swoje miejsce osadzenia w zachodniej czci kraju: "Zabito tam tyl
ko okoo poowy winiw, a moe jeszcze mniej"'HH. Musia mie "szczcie" i trafi do
wizienia pod koniec 1975 roku, w chwili gdy wyjcie na wolno nie byo jeszcze czym
nie do pomylenia, podobnie jak przed 17 kwietnia: przed 1976 rokiem zwolniono na
pewno 20-30% winiw. Ot wtedy jeszcze gdzieniegdzie powanie traktowano re
edukacj (polegajc gwnie na wyczerpujcej, cikiej pracy), bdc jdrem modelu
chisko-wietnamskiego: funkcjonariusze dawnego reimu, a nawet onierze mogli
mie nadziej na odzyskanie wolnoci za dobre sprawowanie i przykadn prac, i tak
byo jeszcze na pocztku zsyek'H". Pniej utrzymano dawn terminologi (czsto pod
wezwaniem na "sesj szkoleniow" ukrywa si nakaz osadzenia, a khmerskie sowo
nauka" zastpiono chiskim xuexi), cho bya ona pozbawiona jakiegokolwiek znacze
nia. O tym, e praktycznie zanika wychowawcza funkcja wizie (moe poza obozem
Bung Tra Bek, dla Kambodaczykw powracajcych z zagranicy, w wikszoci studen
tw , o ktrym pisze Y Phandara), wiadczy na przykad notatka jednej z lokalnych dy
rekcji, zalecajca zamykanie dzieci razem z matkami bez wzgldu na wiek, "aby pozby
si wszystkich za jednym zamachem"'. Chodzi tu z pewnoci o realizacj hasa "Kie
dy wyrywa si chwast, trzeba wyrwa wszystkie korzenie"'4', bdcego radykaln wersj
drogiej skrajnym maoistom tezy o "dziedzicznoci klasowej". Los tych dzieci, pozosta
wionych samym sobie, bez adnej opieki, by nadzwyczaj przejmujcy, ale jeszcze go
rzej obchodzono si z maymi "przestpcami", zamykanymi w wizieniach bez ograni
cze wiekowych.
" W sprawie wizie opieram si zasadniczo (poza przypadkami, gdzie podaj inne rdo) na dwch
najwaniejszych opracowaniach Henri Locarda: "Le Goulag khmer rouge" i "Tramkak District in the Grip
of the Khmer rougc".
xn Pjn Yathay, "L'Utopie...", s. 231.
'"' W lokalnym wizieniu, o ktrym wspomina Pin Yathay ("L'Utopie...", s. 231), byy to 3 przypadki na 80.
' E. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s. 345, przyp.169.
' "PPP" z 7 IV 1495, s. 5.
' H. Locard, "Tramkak...", s. 6.
' Tene, "Le Goulag...", s.11.
Dzieci w wizieniu lokalnym
Najbardziej wzrusza nas los dwadzieciorga maych dzieci, a przede wszyst

kim dzieci osb deportowanych po 17 kwietnia 1975 roku. Te dzieci kradty, bo
byy bardzo godne. Aresztowano je nie za kar, ale po to, by je zabi w niezwy
kle bestialski sposb:
- stranicy wizienni bili je lub kopali na mier;
- robili z nich sobie ywe zabawki, ze zwizanymi stopami wieszali je na kra
wdzi dachu, bujali, a potem prbowali zatrzyma kopniakami;
- niedaleko wizienia by staw; oprawcy wrzucali do niego maych winiw,
zatapiali ich kopniakami, a kiedy nieszczni dostawali drgawek, wycigali im
z wody gowy, ale zaraz zanurzali z powrotem.
My, pozostali winiowie i ja sam, pakalimy po kryjomu nad losem tych
biednych dzieci, ktre zeszy z tego wiata w tak okrutny sposb. Byo omiu
oprawcw, stranikw wiziennych. Najbardziej nieludzki by Bun, naczelnik,
i Lan (zapamitaem tylko te dwa nazwiska), ale wszyscy brali udzia w tych pod
ociach, wszyscy przecigali si w okruciestwie, mczc swoich rodakw.
(Relacja byego funkcjonariusza, w: Ken Khun, "De la dictature des Khmers rouges
occupation vietnamienne - Cambodge,1975-1976", L'Harmattan, Paris 1994, s.131).
Winiowie dzielili si na tych, ktrzy mieli umiera powoli, i tych, na ktrych miano
wykona wyrok mierci. Zaleao to przede wszystkim od powodu zamknicia, a powo
dem mogo by zamanie zakazu, niewaciwe pochodzenie spoeczne, wyrana niech
do reimu, oskarenie o udzia w "spisku". W trzech ostatnich przypadkach ludzi podda
wano przesuchaniom, ktrych celem byo zmuszenie ich, by przyznali si albo do wyko
nywania w przeszoci zawodu uznanego za "niebezpieczny", albo do udziau w zmowie,
a wic i do ujawnienia wsplnikw. Za najmniejszy opr groziy tortury, stosowane o wie
le czciej ni przez jakikolwiek inny reim komunistyczny; w dodatku khmerscy ledczy
wykazywali pod tym wzgldem o wiele wicej chorobliwej i sadystycznej wyobrani'92.
Najczciej stosowan praktyk byo, jak si zdaje, podduszanie nakadan na gow pla
stikow torb. Wielu osabionych ju winiw nie przeyo tych seansw, przede wszyst
kim kobiety, ofiary najgorszych okruciestw. Oprawcy usprawiedliwiali si, twierdzc, e
tortury s skuteczne w dochodzeniu prawdy; w pewnym raporcie z przesuchania zapisa
no, e wizie "by przesuchiwany agodnie, nie by bity. Dlatego nie ma pewnoci, czy
mwi prawd'. W najciszych przypadkach lub kiedy "wyznania" wydaway si szcze
glnie obiecujce w sensie kolejnych aresztowa, winia przenoszono na wyszy szcze
bel wiziennego archipelagu: z wizienia lokalnego do powiatowego, potem regionalne
go i na koniec do centralnego, Tuol Sleng. Bez wzgldu na to, na jaki poziom si trafio,
zakoczenie byo waciwie takie samo: kiedy uznano, e po przemaglowaniu przez prze
suchujcych (co mogo trwa caymi tygodniami, nawet miesicami) z winia nie da si
Pot. np. fiaing Ngor, "Une odyssee...", s.170-174,188-194, 240-244; Ly Heng, F. Demeure, "Cam
Modge...", s.144-144.
H. Locard, "Tramkak...", s. 8.
578 KOMUNIZM W AZ)I - MIDZY REEDUKACJ" A MASAKR
ju wycisn adnych "informacji", nadawa si on do "wyrzucenia". Egzekucje przepro

wadzano najczciej, stosujc bia bro, cho byy specjalnoci lokalne, w Tramkak na
przykad miadono kark elaznym prtem. Krzyki umierajcych zaguszaa pynca
z gonikw haaliwa muzyka rewolucyjna.
Do wizienia trafiao si za te same wykroczenia, za ktre w spdzielni mona byo
nabawi si kopotw lub straci ycie, tylko proporcje byy inne. W wizieniu skoczy
o wielu pospolitych zodziei, ale na og wtedy, gdy dziaali na du skal albo ze
wsplnikami. Dosy czstym powodem aresztowania byy natomiast przypadki poza
maeskich stosunkw seksualnych, a jeszcze czstszym - "wywrotowe" wypowiedzi:
mwienie o niejednakowym traktowaniu pod wzgldem wyywienia, o spadku poziomu
ycia lub podporzdkowaniu Chinom, o niechci do zajmowania si rolnictwem przed
stawianym jako ciga ofensywa wojskowa, arty z hymnu rewolucyjnego, rozpowszech
nianie pogosek na temat partyzantki antykomunistycznej, powtarzanie buddyjskich
przepowiedni o tym, e ateistyczny i skazany na zagad wiat popada w chaos. Pewna
kobieta (cho naleaa do "ludzi roku 70") zamaa w stowce yk z wciekoci, e
gd zabra jej ju czwrk dzieci i nie dostaa pozwolenia na odwiedziny u ostatniego,
umierajcego w szpitalu. Oprcz tych "przypadkw politycznych" byo te wiele "przy
padkw spoecznych", ludzi, ktrzy ukryli swj dawny zawd albo niezwykle kompro
mitujce epizody w yciorysie, jak na przykad duszy pobyt na Zachodzie. Ostatni
wreszcie cech charakteryzujc populacj osadzonych jest to, e byo wrd nich spo
ro rdzennych mieszkacw wsi (cho stanowili nieliczn mniejszo), a nawet onierzy
i funkcjonariuszy Czerwonych Khmerw -10% prby (46 na 477 osb) w wizieniu
w Tramkak. Wielu ich byo take wrd tych, ktrzy okazali znuenie lub "zdezertero
wali", najczciej po to, eby zobaczy si z bliskimi. Jeli chodzi o rednie i wysze ka
dry, na og trafiay od razu pod bezporedni nadzr Centrum i do wizienia Tuol
Sleng.
Przey koszmar
Za zbrodni mwienia po angielsku zostaem aresztowany przez Czerwonych

Khmerw i ze sznurem na szyi, potykajcego si i kulejcego, zacignito mnie
do wizienia w Kach Roteh, koo Battambang. Ale to by dopiero pocztek. Sku
to mnie razem z innymi winiami, a kajdanki przecinay mi skr. Jeszcze teraz
mam lady na kostkach. Przez kilka miesicy byem stale torturowany. Jedyn
ulg przynosia mi utrata przytomnoci.
Co noc przychodzili stranicy i wzywali po nazwisku jednego, dwch, trzech
winiw. Wyprowadzali ich i nigdy ju nie widzielimy tych ludzi - zabijano ich
z rozkazu Czerwonych Khmerw. O ile wiem, jestem jednym z nielicznych wi
niw, ktrzy przeyli Kach Roteh, prawdziwy obz tortur i zagady. Przeyem
tylko dziki temu, e nastolatkom i dzieciom, ktre byy naszymi stranikami,
umiaem opowiada bajki Ezopa i klasyczne khmerskie banie o zwierztach.
(Kassie Neou, dyrektor Kambodaskiego Instytutu

Praw Czowieka, "PPP" z 20 IX 1996, s. 8).
Widok tego byego liceum, w strukturze organizacyjnej KPK noszcego numer S21,
sprawia wraenie, jakby si dotkno samego dna potwornoci. A przecie to tylko jedno
z kilkuset wizie i wcale nie najcisze, cho zgino tam okoo 20 tysicy ludzi. Warunki
osadzenia byy co prawda straszne, ale wszdzie panoway takie same. Tylko 2% zamor
dowanych i moe 5% winiw przeszo przez Tuol Sleng, nie sposb go wic porwny
wa do Owicimia, ktry w systemie nazistowskich obozw koncentracyjnych odgrywa
centraln rol. Trudno te mwi o jakich specyficznych torturach, moe poza stosowa
niem na co dzie prdu elektrycznego. Wyrnia je to, e byo "wizieniem Komitetu
Centralnego", do ktrego trafiali przede wszystkim popadli w nieask czonkowie kadry
kierowniczej i pozbawieni stanowisk przywdcy, i "czarn dziur", z ktrej w zasadzie nie
wychodzi si ywym (mierci unikno nie wicej ni szeciu, siedmiu winiw). Wane
jest te, e istnieje dotyczca go dokumentacja: peny rejestr przyj od 1975 do poowy
1978 roku (14 tysicy nazwisk), a przede wszystkim wiele tysicy szczegowych zezna
i raportw z przesucha - niektre z nich dotycz gwnych postaci reimu.
Okoo czterech pitych winiw stanowili sami Czerwoni Khmerzy, cho byli to
w wikszoci robotnicy i technicy, czsto Chiczycy z pochodzenia, wtrceni do wizie
nia Tuol Sleng w 1978 roku razem z kilkoma cudzoziemcami (gwnie marynarzami),
ktrzy na swoje nieszczcie wpadli w rce reimu'y5. Przez cay czas przetrzymywano
tam tysic do 1,5 tysica osb, przy ogromnej rotacji, o czym wiadcz liczby dotyczce
przyj (mniej wicej tyle samo co zgonw w cigu roku), wykazujce stay wzrost:
w 1975 roku zaledwie 200, w 1976 - 2250, w 1977 - 6330, i w pierwszym proczu roku
1978 - 5765 osb. Prowadzcy przesuchania przeywali straszny dylemat: "Uwaamy,
e tortury s absolutnie konieczne" - zapisano w jednym raporcie; przypieszaj jed
nak mier winiw, zanim zd zoy satysfakcjonujce "wyznanie", a to stanowi
"porak partii". Std bierze si paradoks polegajcy na tym, e w miejscu, gdzie
wszystkich czeka niechybna mier, pomoc lekarska prawie nie istnieje'9". Niektrzy
osadzeni, a mianowicie ony i dzieci winiw (czsto ju zamordowanych), stanowili
atwiejsze przypadki, pozbywano si wic ich szybko, w okrelone dni. I tak 1 lipca 1977
roku zabito 114 kobiet (w tym 90 on ludzi zamczonych wczeniej); nastpnego dnia
przysza kolej na 31 synw i 43 crki winiw (pitnacioro z tych dzieci przybyo
prawdopodobnie ze specjalnej, przeznaczonej dla nich placwki). Maksymaln liczb
egzekucji dziennie osignito niedugo po ogoszeniu istnienia KPK: 15 padziernika
1977 roku - 418'9'. Szacuje si, e w S21 zamordowano okoo 1200 dzieci'9s.
POWODY SZALESTWA
Tak samo jak w odniesieniu do innych masowych zbrodni popenionych w naszym

stuleciu, niewyobraalne rozmiary potwornoci skaniaj do upatrywania ich ultima ra
tio w szalestwie czowieka lub fascynacji ogupionego narodu. Nie moe by mowy
o umniejszaniu odpowiedzialnoci Pol Pota, ale nie bez winy jest tu te historia Kam
'4' D. P. Chandler The Tragedy..." s. 285-302.

'K. M. Quinn "The Pattern...", s.198B. Kiernan "The Pol Pot Regime..." s. 432-433.
'v" D. P. Chandler, "The Tragedy...", s. 374, przyp. 27; K. M. Quinn, "The Pattern...", s. 210.
'y'B. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s. 353-354.
'" K. M. Quinn, "The Pattern...", s.198.
body, midzynarodowy komunizm i wpyw niektrych krajw (poczynajc od Chin):

dyktatura Czerwonych Khmerw, bdca sam kwintesencj ich straszliwej dziaalno
ci, stanowi wypadkow tych trzech czynnikw, a przy tym jest gboko zakorzeniona
w konkretnych realiach geograficznych i czasowych.
KHMERSKA WYJTKOWO?
Rewolucja khmerska jest bezprecedensowa. Nigdy w historii nie dokonano tego,

co my prbujemy zrobiy. Sami Czerwoni Khmerzy, wkrtce po uwolnieniu si od
wietnamskich protektorw, cigle podkrelali wyjtkowy, jedyny w swoim rodzaju cha
rakter swego eksperymentu. W ich oficjalnych przemwieniach nigdy nie byo odnie
sie do zagranicy, chyba e w sensie negatywnym, prawie te nie cytowali ojcw mark
sizmuleninizmu, a nawet Mao Zedonga. Ich nacjonalizm zatrca w znacznym stopniu
o ideologi stworzon przez ich poprzednikw, Sihanouka i Lon Nola, i jest mieszani
n skrajnego cierpitnictwa z olbrzymimi pretensjami. Ich kraj jest ofiar, nieustannie
uciskan przez perfidnych, okrutnych ssiadw, z Wietnamem na czele, zawzicie d
cych do jego zguby, jakby od tego zaleao ich wasne przeycie; a jednoczenie to
kraj mlekiem i miodem pyncy, bogosawiony przez bogw, o chwalebnej przeszoci,
niezrwnanym narodzie, kraj, ktry mgby doczy do wiatowej czowki, gdyby tyl
koz... Triumfalizm nie zna granic:
Prowadzimy jedyn w swoim rodzaju rewolucj. Czy znacie cho jeden kraj, ktry miaby tak
jak my odwag, by znie rynek i pienidz? Znacznie wyprzedzamy Chiczykw, oni nas podzi
wiaj. Prbuj nas naladowa, ale jeszcze im si to nie udaje. Bdziemy dobrym wzorem dla ca
ego wiata
- tak przemawia czonek kadry, intelektualista podrujcy po wiecie. Ju po

odsuniciu od wadzy Pol Pot utrzymywa, e 17 kwietnia 1975 roku by najwikszym
rewolucyjnym wydarzeniem w historii "oprcz Komuny Paryskiej w 1871 roku.
A w rzeczywistoci, aonie prozaicznej, by to may kraj, zbyt dugo odcity od wia
ta, za protektoratu francuskiego traktowany jak miy skansen interesujcych tradycji,
kraj, w ktrym walczce ze sob niemal nieustannie o wadz klany nie cofay si nigdy
przed woaniem o interwencj zagraniczn i gdzie nikt chyba nie zastanawia si powa
nie nad rozwojem gospodarczym; kraj nielicznych przedsibiorstw, nielicznej klasy red
niej, ze znikom liczb specjalistw, kraj pracochonnego rolnictwa nastawionego na wy
karmienie ludnoci. Sowem, "chory czowiek" Azji PoudniowoWschodniej par excellen
ce";. Ot skrajny irrealizm sprzyja przyjmowaniu skrajnych rozwiza, paranoiczna
zgoa nieufno do innych poczona z megalomask przesad co do wasnych moliwoci
Icng Sary,1977, cyt. za: D. P. Chandler, "The Tragedy...", s. 240.

' O tym khmerskim "poczuciu nieszczcia", zob. JeanClaude Pomonti, "Angoisses khmeres", "Le
Mondc" z 10 III 1995.
Y phandara, "Retour...", s. 88.
Widoczny jest tu wpyw chiskiej "rewolucji kulturalnej" - komuna szanghajska w styczniu 1967 pr
bowaa naladowa rewolucj parysk.
' W dwch innych krajach tego regionu, w Laosie i w Birmie, sytuacja jest czciowo porwnywalna.
Ale Laos dopiero od 1945 r. stanowi jednolit cao polityczn, a Birma, ktra przeywaa okres prosperi
ty jako kolonia brytyjska, nie jest tak saba w porwnaniu z ssiadami.
skania do woluntaryzmu i izolacjonizmu, a sabo gospodarcza i bieda wikszoci

mieszkacw zwikszaj poparcie dla tych, ktrzy zdaj si by zwiastunami postpu.
Kamboda bya wic "sabym ogniwem", zarwno pod wzgldem gospodarczym, jak po
litycznym, a sytuacja midzynarodowa, w szczeglnoci wojna w Wietnamie, dokonaa
reszty. Co si za tyczy bestialstwa Czerwonych Khmerw, to brao si ono chyba z prze
rastajcej ich sprzecznoci midzy nadmiernymi ambicjami i ciarem uwarunkowa.
Niektrzy autorzy uwaaj rwnie, e pewne cechy narodu kambodaskiego ua
twiay zbrodnicze dziaania Czerwonych Khmerw. Dotyczy to take buddyzmu, cho
jego rola jest dwuznaczna: obojtno na kontrasty spoeczne i przeniesienie do przy
szego ycia nagrody za zasugi i kary za winy ycia obecnego nie s bynajmniej wspar
ciem dla rewolucyjnej wizji. Ale jego antyindywidualizm wspgra z waciwym Czer
wonym Khmerom zaprzeczeniem "ja". Niewielka warto istnienia wobec wiary w a
cuch reinkarnacji oraz wynikajcy z niej fatalizm i przekonanie, e swego losu si nie
uniknie, osabiy opr wierzcych przeciwko bezprawiu.
Schorowanemu po wyjciu z wizienia Haingowi Ngorowi pewna staruszka powie
dziaa w kocu gono to, co wszyscy myleli po cichu:
- Samnang moe zrobie co bardzo zego w poprzednim yciu i zostae za to ukarany

- Tak, na pewno. Myl, e moja kama"5 nie jest cakiem w porzdku!"
Wprawdzie brutalnie zwalczany, buddyzm nie sta si jednak tak ostoj oporu
przeciwko Czerwonym Khmerom, jak dla Czamw by islam.
Teraniejszo skania czsto do zastanowienia si nad przeszoci. Nie po to, by prze

inacza stwierdzone fakty, na przykad na sposb "pnocnokoreaski", ale by zmody
fikowa hierarchi ich wanoci i interpretacj. Spokojna z pozoru Kamboda czasw
Sihanouka, przez dugi czas wyspa neutralnoci pord wojen indochiskich, kojarzona
bya z "khmerskim umiechem", bo umiechnite byy niebiaskie tancerki apsaras na
paskorzebach Angkoru, umiechali si dobrotliwi wadcy i drobni chopi, zbierajcy
bez nadmiernego wysiku swj ry, owicy ryby w jeziorze i wytwarzajcy cukier pal
mowy. Sza ostatnich trzech dziesicioleci kae zwrci uwag na sprawy bardziej
mroczne. Angkor jest niewtpliwie klejnotemo', ale jego cignce si kilometrami pa
skorzeby przedstawiaj w ogromnej wikszoci sceny wojenne. Gigantyczne budowle
i jeszcze bardziej gigantyczne zbiorniki wodne (baray) wymagay przymusowych prze
siedle i niewolniczej pracy.
Zachowao si bardzo mao dokumentw pisanych dotyczcych okresu angkorskiego
(VIIIXIV wiek), ale wszystkie hinduskobuddyjskie monarchie na pwyspie Indochi
skim (Tajlandia, Laos, Birma) opieray si na tym samym wzorcu. Ich pena przemocy hi
F. Ponehaud, "Social Change...", s.170-175.

Karma w wymowie khmerskiej.
' Architektura, pod wzgldem zastosowanych technik, jest jednak bardzo archaiczna, przypomina ra
czej budowle Egiptu faraonw ni wspczesne mu gotyckie katedry.
'" W odrnieniu od wielkich wityni jawajskich (zwaszcza Borobudur), powstaych mniej wicej
w tym samym czasie.
storia podobna jest do historii Kambody. Wszdzie wzgardzone konkubiny byy rozdep
tywane przez sonie, panowanie zaczynao si od rzezi wasnej rodziny, a pokonane ludy
masowo wypdzano na tereny pustynne. W spoeczestwach tych silnie zakorzeniony jest
absolutyzm, a wszelki sprzeciw traktuje si jak witokradztwo. wiaty despota wie, e nie
naley naduywa wadzy, bo istniejce - bardzo sabe - struktury administracyjne szybko
doprowadziyby do rozamu. Ludzie maj jednak ogromn zdolno akceptacji: w odr
nieniu od cesarstwa chiskiego bunty przeciwko wadcom s tu rzadkoci, a ratunku szu
ka si raczej w ucieczce do innego kraju (niezbyt odlegego) lub w dalsze regiony2.
Panowanie Sihanouka (od 1941 roku, cho protektorat francuski zostanie zniesiony
dopiero w 1953 roku) mona wspomina niemal jak idyll w porwnaniu z tym, cona
stpio po jego obaleniu w marcu 1970 roku. A przecie ksiciu nieobca bya przemoc,
zwaszcza wobec lewicowej opozycji. W latach 1959-1960, zaniepokojony rosnc po
pularnoci komunizujcej lewicy krytykujcej wadz za korupcj, poleci lub pozwoli
zamordowa redaktora naczelnego dziennika "Pracheachun" (Lud), potem kaza obi
na ulicy dyrektora francuskojzycznego dwutygodnika "LObservateur" (jeden z naj
wikszych nakadw w kraju), przyszego przywdc Czerwonych Khmerw, Khieu
Samphana. W sierpniu 1960 roku 18 osb wtrcono do wizienia i zakazano wydawa
nia najwaniejszych pism lewicy. W 1962 roku w dotd nie wyjanionych okoliczno
ciach zgin, prawdopodobnie zabity przez tajn policj, sekretarz generalny dziaaj
cej w podziemiu KPK, Tou Samouth, co uatwio objcie kierownictwa przez Salotha
Sara. W 1967 roku bunt w Samlaut i wpyw "rewolucji kulturalnej" w niektrych szko
ach chiskich wywoa surowsze ni dotd represje - w ich wyniku zgino wiele osb.
Ostatni dziaajcy jawnie komunici i okoo setki intelektualistw sympatyzujcych
z parti wzmocnili wtedy szeregi pierwszych oddziaw partyzantki khmerskiej. Czy
jednak naley si zgodzi z Henri Locardem, kiedy pisze: "przemoc polpotystw zro
dzia si z brutalnoci represji ludzi Sihanouka? Tak, jeli chodzi o chronologi: naj
pierw ksiautokrata, a potem, po 1970 roku, owiecony marszaek obezwadnili
tych, ktrzy krytykowali ich nieudolne rzdy, zachowujc KPK jako jedyn wiarygodn
opozycj. Nie, jeli chodzi o genealogi: podstawy ideologiczne i ostateczne cele dzia
alnoci Czerwonych Khmerw nie byy reakcyjne, ale przejmoway bardzo wiernie
"wielk tradycj" wywodzc si z leninizmu i weryfikowan kolejno przez Stalina
Mao Zedonga i Ho Chi Minha. Tragiczny rozwj wydarze w Kambody po odzyska
niu niepodlegoci, a potem ogarnicie jej wojn uatwiy przejcie wadzy przez ekstre
mistw z KPK i usprawiedliwiay stosowanie przez nich niebywaej przemocy; adne
jednak zewntrzne okolicznoci nie tumacz ich radykalizmu.
1975 - RADYKALNY PRZEOM
Mwic o rewolucji w Kambody, atwiej jest powiedzie, co odrzuca, ni co propo

nuje. Prawda, e jest ona wyrazem woli odwetu i z pewnoci to wanie zyskao jej naj
wicej zwolennikw, zachconych pniej radykaln kolektywizacj. Odwetu wienia
Wielu etnologw podkrela mniejsze przywizanie do ziemi i przodkw ni w cywilizacji chiskiej,

a take w Wietnamie.
' D. P. Chandler, "Pol Pot...", s.101,105-106,135; Raoul Marc Jennar, "Cambodge: une presse sous
pression", Reporters sans Frontieres, Paris 1997, s. 23.
H. Locard, "Le Goulag...", s.15.
kw na mieszkacach miast: chopi bardzo szybko pozbawiaj przesiedlecw ich do

bytku, bd to za porednictwem czarnego rynku, bd po prostu okradajc ich baga
e2. Odwetu - w wioskach - najbiedniejszych chopw na miejscowych "kapitalistach"
przez co naley rozumie ludzi, ktrzy maj co do sprzedania lub zatrudniaj kogo
do pomocy. Odwet ma te jednak, moe przede wszystkim, charakter midzyludzki,
kiedy suy obalaniu dawnej hierarchii zawodowej, rodzinnej itd. W relacjach czsto
jest mowa o zdumiewajcych awansach, mianowaniach na odpowiedzialne stanowiska
w terenie wiejskiej hooty, na przykad alkoholikw: "Rehabilitowani przez Angkar,
penicy funkcje dowdcze, ludzie ci mogli zabija swoich rodakw bez wyrzutw su
mienia, bez skrupuw"2". Haing Ngor upatruje w tym polityczn konsekracj tego, co
uwaa za najbardziej pode w khmerskiej duszy: to kum, miertelna uraza nie poddaj
ca si dziaaniu czasu. Wrd ludzi, od ktrych najwicej ucierpia, bya pozostaa w ro
dzinnej wiosce ciotka, zmuszona kiedy poprosi o pomoc jego mieszkajcych w mie
cie rodzicw, i pielgniarz poznany w czasach, gdy pracowa jako lekarz w szpitalu.
Czowiek ten, cho sam by przesiedlecem, stara si o wyrok mierci dla niego i do
sta awans na brygadiera, co kompletnie odwrcio wczeniejsze stosunki w hierarchii
subowejz'". W ten sposb wybuchaj wszystkie napicia w spoeczestwie Kambody,
ale nie wszystkie mona uzna za spoeczne sensu stricto.
Rewolucja doprowadzia te do odwrcenia wartoci: pogardzane dawniej zajcia, ta
kie jak praca kucharza (czy nawet zamiatacza stowki) lub rybaka, byy teraz najbar
dziej poszukiwane, poniewa umoliwiay zdobycie ywnoci. Natomiast dyplomy sta y
si "zbdnymi papierzyskami" i biada tym, ktrzy jeszcze prbowali co dziki nim uzy
ska. gwn cnot staa si pokora: po powrocie do kraju ludzie z wyszych krgw
"starali si, o dziwo, o prac polegajc na sprztaniu ubikacji [...], bo pokonanie obrzy
dzenia byo traktowane jako dowd przeobraenia ideologicznego"2'5. Angkar zaoy
sobie, e zapanuje nad wizami i uczuciami rodzinnymi: publicznie zwracano si do nie
go, uywajc rzeczownika zbiorowego "ojcowiematki" (co doprowadzio do poczenia
w jednym sowie partiipastwa i caej dorosej populacji; jest to zreszt zjawisko charak
terystyczne dla azjatyckiego komunizmu). Okres rewolucji po roku 1975 by natomiast
okrelany sowem samay poukme ("era ojcwmatek"), a dowdcw wojskowych nazy
wano "dziadkami"z'6. Wielki by strach przed miastem i nienawi do niego: Phnom
Penh, kosmopolityczne, nastawione na konsumpcj i przyjemnoci, byo dla Czerwonych
Khmerw "wielk prostytutk znad Mekongu"z". Ewakuacj stolicy tumaczono midzy
innymi tym, e istnia "tajny polityczno-wojskowy plan amerykaskiej CIA i reimu Lon
Nola", ktrego celem byo w szczeglnoci "zepsucie naszych bojownikw i osabienie
ich ducha bojowego przy uyciu prostytutek, alkoholu i pienidzy" po "wyzwoleniu"z'".
Rewolucjonici kambodascy bardziej serio ni sami Chiczycy traktowali synne

powiedzenie Mao: "Na czystej, bez adnych krele karcie papieru mona napisa naj
' Haing Ngor, , Une odyssee..." s.163.

Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 95-96. Ludmi z tych samych rodowisk posugiwaa si KP Chin na eta
pie zdobywania wadzy (zob. rozdzia o Chinach).
Haing Ngor, "Une odyssee...", s.112,126, 237-238.
? L. Picq,Audela du ciel...", s. 22.
'Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 271; F. Ponchaud, "Social Change...", s.164.
D. P. Chandler, "The Tragedy...", s. 247.
Ieng Sary, "Newsweek" z 4 IX 1975.
pikniejsze sowa'. Naleao wyzby si wszelkich dbr wykraczajcych ponad to, co

posiada ubogi chop: Kambodaczycy wracajcy do kraju musieli odda prawie cay
swj baga, cznie z ksikami. Ksiki napisane "po imperialistycznemu" (francuskie
i angielskie), ale te w jzyku khmerskim ("pozostaoci po kulturze feudalnej") mia
y by zniszczone. Haing Ngor usysza od kilkunastoletnich onierzy Czerwonych
Khmerw: "Koniec z kapitalistycznymi ksikami! Zagraniczne ksiki s narzdziami
dawnego ustroju, ktry zdradzi swj kraj. Dlaczego masz ksiki, czy jeste z CIA?
Koniec z zagranicznymi ksikami pod Angka"2. Trzeba te byo spali dyplomy i do
kumenty stwierdzajce tosamo, a nawet albumy ze zdjciami2, bo rewolucja ozna
czaa rozpoczcie wszystkiego od zera. Dosy logiczne moe si wic wydawa, e
w korzystniejszym pooeniu byy istoty bez przeszoci: "Tylko noworodek jest bez ska
zy"z3 - gosio jedno z hase. Nauczanie zostao zredukowane do najprostszej postaci:
albo w ogle adnej szkoy, albo - dosy czsto - troch lekcji czytania, pisania,
a przede wszystkim pieni rewolucyjnych dla dzieci midzy pitym a dziewitym ro
kiem ycia, niekiedy nie wicej ni godzin dziennie. W wielu przypadkach samina
uczyciele ledwo umieli czyta i pisa. Liczya si tylko wiedza praktyczna. Pozbawione
zbdnej kultury ksikowej -
nasze dzieci z obszarw wiejskich miay zawsze bardzo przydatne wiadomoci. Potrafi odrni
krow spokojn od nerwowej. Potrafi jedzi na bawole w obie strony. S wietnymi pasterza
mi. Bardzo szybko zawadny przyrod. Jak wasn kiesze znaj odmiany ryu. [...] Naprawd
wiele wiedz i rozumiej [...], a ten rodzaj wiedzy jest najwaciwszy dla realiw ycia narodu.
Pol Pot, czyli dzieci u wadzy... Wszyscy wiadkowie potwierdzaj, e w znacznej

czci onierze Czerwonych Khmerw byli bardzo modzi. Wcielano ich ju w wieku
dwunastu lat, czasem nawet wczeniej (wrd stranikw Sihanouka byy dzieci zaba
wiajce si torturowaniem kotw)5. Ly Heng wspomina ostatni zacig tu przed wej
ciem Wietnamczykw, ktrym objto te osiedlecw: kampania skierowana bya za
rwno do chopcw, jak do dziewczt w wieku od 13 do 18 lat; zwaywszy na niewielki
odzew ochotnikw, lotne brygady modzieowe przenoszono z placw budowy do woj
ska". Zwerbowane do wojska dzieci traciy wszelki kontakt z rodzin, najczciej te
z rodzinn wsi. yjc w obozowiskach, odcite od ludzi, ktrzy zreszt obawiali si ich
i unikali, obsypywane honorami przez wadze, byy przekonane, e wszystko im wolno,
i czuy si o wiele mniej zagroone czystkami ni kadry. Jeli odrzuci rewolucyjne pu
stosowie, motywem, jaki nimi powodowa w wielu przypadkach - jak przyznaj zreszt
sami uciekinierzy - byo to, e "mona byo nie pracowa i zabija ludzi"'. Najokrut
niejsze byy na og dzieci do pitnastego roku ycia:
Cyt. z "Przemwienia o jednej ze spdzielni produkcyjnych" (15 IV 1958), w: "Wyjtki z dzieI prze
wodniczcego Mao Tsetunga" (tzw. czerwona ksieczka), rozdz. "Socjalizm i komunizm", Wyd. Obcych
Jzykw, Pekin 1972, s. 48. (Przyp. red.)
- L. Picq, "Audela du cieI...", s. 21; Y Phandara, "Retour...", s. 91.
' H. Locard, "PPP" z 20 V 1994, s.16.
' Radio PhnomPenh,18 IV 1977, cyt. za: K. D. Jackson, "Cambodia...", s. 74.
Norodom Sihanouk, "Prisonnier des Khmers rouges", Hachette, Paris 1986.
Ly Heng, F. Demeure, "Cambodge...", s.189-190.
' D. P. Chandler, "The Tragedy...", s. 243.
Brali je w bardzo modym wieku i uczyli wycznie dyscypliny. Tylko posuszestwa wobec roz
kazw, bez zbdnych wyjanie [...] Nie wierzyli ani w religi, ani w tradycj, suchali jedynie
rozkazw Czerwonych Khmerw. Dlatego zabijali wasnych rodakw, nawet niemowlta, jakby
tukli komaryzz".
Do 1978 roku onierzami byli wycznie "ludzie roku 70". Natomiast dzieci "ludzi ro
ku 75" uywano czsto ju w wieku omiu, dziewiciu lat jako szpiegw. Jednak w tak
niewielkim stopniu identyfikoway si one z reimem, e czsto staway si cichymi
wsplnikami ledzonych i dyskretnie informoway ich o swojej obecnociz29. Po masowych
czystkach wrd lokalnych kadr dzieci zaledwie troch starsze staway si czasem "dzie
mimilicjantami", pomocnikami nowych kierownikw spdzielni, a ich rola polegaa na
tropieniu, zatrzymywaniu i biciu winnych samodoywiania2. Przeycia Laurence Picq
w Centrum wiadcz o tym, e z czasem "dziecica dyktatura" miaa obj te kierownic
two cywilne. Opisuje ona przyspieszone "szkolenie" kontyngentu dzieci wiejkich:
Powiedziano im, e pierwsze pokolenie kierownictwa zdradzio, a drugie jest niewiele wicej
warte. Dlatego bardzo szybko przyjdzie im przej paeczk [...].
Z tego wanie nowego pokolenia wywodzili si dziecilekarze. byo to sze dziewczynek w wie
ku od 9 do 13 lat. Ledwie umiay czyta, ale partia kadej z nich powierzya pudeko strzykawek.
Miay robi zastrzyki.
- Nasi dziecilekarze - mwiono - pochodz z chopstwa. S gotowe suy swojej klasie. S wy
jtkowo inteligentne. Wystarczy im powiedzie, e w czerwonym pudeku s witaminy, a zapa
mitaj! Pokacie im, jak sterylizuje si strzykawk, a naucz si to robi!
Te dzieci byy czyste, niewtpliwie, ale trzeba te pomyle o tym, jak upojna jest wiadomo,
e umie si zrobi zastrzyk! Bardzo szybko dziecilekarze stay si bezprzykadnie aroganckie
i bezczelne.
Przeom zwizany jest take z usuniciem religii i ze skrajnym moralizmem narzu

conym we wszystkich dziedzinach ycia codziennego. Jak ju powiedziano, nie maj
prawa bytu wszelkiego rodzaju "dewianci", w tym przewlekle chorzy, chorzy umysowo,
upoledzeni. Sam reim doprowadza jednak do zachwiania oficjalnego planu stworze
nia potnego i licznego narodu: obostrzenia obowizujce w yciu seksualnym, w ma
estwie, a jeszcze bardziej cigle niedoywienie zabijaj w ludziach nawet podanie
i powoduj gwatowny spadek przyrostu naturalnego z 30%o w 1970 roku do 11%o
(prawdopodobnie) w 1978 roku2;3.
Nic, co wiadomie lub niewiadomie sprzeciwiaoby si woli KPK, nie moe si uchowa. Kada
najbardziej nawet baha decyzja partii jest obwarowana dogmatem nieomyl
noci. Stanowi on straszliwe zagroenie dla aresztowanych, bo - podobnie jak w Chinach
- fakt uwizienia jest "dowodem" winy, a pniejsze zeznania mog tylko dodatkowo po
twierdza suszno decyzji podjtej przez Angkar. Oto jaki los spotka czowieka uwi
zionego w 1972 roku: po trwajcych dwa lata przesuchaniach udao mu si oczyci z za
"Dith Pran (na jego losach osnuty zosta film "La Dechirure"), cyt. za: Sydncy Schanberg, "The Death
and Life of Dith Pran", "New York Times Magazine" z 20 I 1980.
zz" Ly Heng, F. Demeure, "Cambodge...", s.112.
Ken Khun, "De la dictature...", s. 97-98.
z" L. Picq, "Audela du ciel
z'2 "Niepostrzeenie Czerwoni Khmerzy pozbawili nas mskoci", Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 316.
z" M. liwiski, "Le Genocide...", s. 67.
rzutu, e by wojskowym w subie republiki; uwolniono go po wiecu propagandowym, na

ktrym wychwalano wspaniaomylno Angkaru, ktry zechcia wzi pod uwag jego
uczciwo i szczero, "cho by oficerem Lon Nola". A byy to jeszcze czasy przed nasi
leniem represji po 17 kwietnia... Panuje kompletna samowola: partia nie musi uzasadnia
ani swoich decyzji politycznych, ani doboru kadr, ani zmian dotyczcych przyjtego kie
runku czy ludzi: biada temu, kto nie zrozumia na czas, e Wietnamczycy byli wrogami,
a ten czy w historyczny przywdca ruchu by faktycznie agentem CIA! Przyczyn coraz
bardziej widocznych niepowodze (gospodarczych, a wkrtce potem take wojskowych)
Pol Pot i spka upatruj w zdradzie i sabotau dawnych klas wyzyskiwaczy i ich sprzy
mierzecw, std gorliwo w stosowaniu terroruZ35.
W tym systemie rwnie ubogim w dokonania, co w pomysy, niezdolnym do wznie
sienia si ponad swoje wojenne pochodzenie, przedmiotem prawdziwego kultu bya
nienawi, a jej wyrazem - chorobliwa obsesja knvi. Wymowna jest pierwsza zwrotka
hymnu pastwowego "Wspaniae zwycistwo 17 kwietnia":
Szkaratna krew, w ktrej ton miasta i wsie kampuczaskiej ojczyzny,

Krew naszych wspaniaych choporobotnikw,
Krew rewolucyjnych bojownikw i bojowniczek,
Krew przemieniona w okrutny gniew, w zawzit walk,
17 kwietnia, pod sztandarami Rewolucji,
Krew wyzwalajca z niewolnictwa,
Niech yje, niech yje wspaniae zwycistwo 17 kwietnia!
Wielkie zwycistwo, o ile wietniejsze ni czasy Angkoru!'b
A oto komentarz Pol Pota:
Jak wiecie, naszego hymnu nie uoy poeta. Jego istot jest krew naszego ludu, wszystkich pole
gych w dawnych wiekach. Ten zew krwi wczono do hymnu pastwowego".
Nawet pewna koysanka koczy si sowami "Nie zapomnij nigdy o klasowej ze

mcie"z.
Nowy wiat
- W Demokratycznej Kampuczy, za chwalebnych rzdw Angka, musimy my

le o przyszoci. Przeszo zostaa pogrzebana, "nowi" ludzie musz zapo
mnie o koniaku, kosztownych ubraniach i modnych fryzurach. [...) Niepotrzeb
ne nam wcale technologie kapitalistw! W nowym ustroju nie musimy posya
dzieci do szkoy. Nasza szkoa to wie. Naszym papierem jest ziemia, a pirem
pug: bdziemy pisa, orzc! wiadectwa i egzaminy s niepotrzebne; nauczcie
si ora i kopa kanay: oto wasze nowe dyplomy! A lekarze te nie s nam ju
potrzebni! Jeli komu trzeba usun jelita, sam to zrobi!
H. Locard, "Tramkak...", s. 28.

2" Por. np. D. P. Chandler, "Pol Pot...", s. 214.
' H. Locard, "Tramkak...", s.17.
' Przemwienie z 27 IX 1977, cyt. za: K. D. Jackson, "Cambodia...", s. 73.
Wykona ruch, jakby rozpruwa komu brzuch noem, na wypadek gdybymy

nie zrozumieli aluzji.
-Widzicie, to atwe, nie ma po co chodzi do szkoy! Niepotrzebne s nam
te takie kapitalistyczne zawody, jak inynier czy profesor! Nauczyciele nie mu
sz nam mwi, co trzeba robi; wszyscy oni s zepsuci. Potrzebni nam s tylko
ludzie, ktrzy chc ciko pracowa na roli! Jednak, towarzysze... s tacy, ktrzy
nie chc pracowa, nie chc si powica... S agitatorzy pozbawieni susznej
rewolucyjnej mentalnoci... To s, towarzysze, nasi wrogowie! Niektrzy znajduj
si nawet dzi wrd nas!
Zebrani poczuli si nieswojo, zaczli si niespokojnie krci. Czerwony
Khmer cign dalej, wpatrujc si w ich twarze:
-Ci ludzie przywizani s do starego kapitalistycznego sposobu mylenia!
Mona ich rozpozna: midzy nami widz takich, ktrzy jeszcze nosz okulary!
A po co wkadaj okulary? Czy nie zobacz mnie, jeli ich spoliczkuj?
Podszed do nas raptownie, z podniesion rk.
- Aha! Odwracaj gowy, a wic widz mnie, a wic niepotrzebne im okulary!
Nosz okulary, bo tak kae kapitalistyczna moda, myl, e w okularach adniej
wygldaj! Nie potrzebujemy ich: ci, ktrzy chc adnie wyglda, s leniami i pi
jawkami wysysajcymi energi z ludu!
Przemwienia i tace trway jeszcze wiele godzin. Wreszcie cae kierownictwo
ustawio si w jednym rzdzie, wrzeszczc jednym gosem: "KREWPOMCI
-KREW!" Na sowo "krew" uderzali si pici w piersi; krzyczc "pomci",
podnosili rk z zacinit pici w znaku pozdrowienia. "KREWPOMCI
-KREW ! KREWPOMCIKREW! "
Z wyrazem dzikiej determinacji na twarzach wykrzykiwali hasa w rytm ude
rze w piersi, a zakoczyli t przeraajc manifestacj dononym okrzykiem:
Rewolucja kambodaska niech yje!"
(Przemwienie czonka kierownictwa Czerwonych Khmerw w Tonle Bati, lato 1975,

w: Haing Ngor [i Roger Warner], "Une odyssee cambodgienne", FixotFilipacchi, Paris
1988, s. 110-111).
PAROKSYZMY MARKSIZMU-LENINIZMU
Fakt, e rzdy Czerwonych Khmerw byy wyjtkowo zbrodnicze, skania do twier

dzenia, i by to jedyny w swoim rodzaju eksperyment, podobnie jak Shoah. Inne rei
my komunistyczne i ich obrocy przyjli - w ogromnej wikszoci - tak wanie inter
pretacj: polpotowska tyrania miaaby by albo ultralewicowym odchyleniem, albo
raczej "czerwonym faszyzmem", przebranym tylko za komunizm. A przecie z perspek
tywy czasu wida jasno, e rzdzca KPK naleaa jednak do "wielkiej rodziny", cho
cechy wyrniajce przypadek kambodaski s istotne; przecie Albania te nie bya
tym samym co Polska. W sumie, komunizm kambodaski bardziej przypomina komu
nizm chiski, ni ten ostatni podobny jest do komunizmu sowieckiego.
Mwiono o wielu moliwych rdach inspiracji, z jakich mogli czerpa Czerwoni
Khmerzy. Nieodzowne jest tu zbadanie "francuskiego tropu", bo prawie wszyscy ich
przywdcy studiowali we Francji, a wikszo naleaa do Francuskiej Partii Komuni

stycznej, take przyszy Pol Potz'9. W tamtym okresie zdobyli pewn wiedz historyczn.
Suong Sikoeun, prawa rka lenga Sary, powiedzia:
Bardzo silny wpyw wywara na mnie Rewolucja Francuska, a zwaszcza Robespierre. Std ju
tylko krok dzieli mnie od komunizmu. Robespierre jest moim bohaterem. Robespierre i Pol
Pot: obaj maj te same zalety, determinacj i prawoz".
Poza tym przykadem nieprzejednania trudno jednak w dziaaniach czy sowach

KPK znale co powaniejszego, co wskazywaoby na wyrane zwizki z Francj czy
francuskim komunizmem. Przywdcy Czerwonych Khmerw byli w o wiele wikszym
stopniu praktykami ni teoretykami, tote naprawd pasjonoway ich dowiadczenia
realnego socjalizmu".
To zainteresowanie przez moment skierowane byo na Wietnam pnocny, ktry bar
dziej ni Francuska Partia Komunistyczna wpywa na ksztatowanie si komunizmu kam
bodaskiego od jego pocztkw do okoo 1973 roku. Partia kambodaska bya pierwot
nie tylko jedn z sekcji Komunistycznej Partii Indochin, w ktrej panowaa absolutna he
gemonia Wietnamczykw i ktr z woli towarzyszy Ho Chi Minha podzielono w 1951 roku
na trzy odgazienia narodowe, ale nie zostaa przy tym zlikwidowana. Do wybuchu wojny
Komunistyczna Partia Kambody nie wykazywaa najmniejszej niezalenoci od Komuni
stycznej Partii Wietnamu, ani pod wzgldem programowym i strategicznym (legalizm czy
dziaania zbrojne komunistw kambodaskich byy przede wszystkim rodkiem nacisku
na Sihanouka podczas wojny wietnamskiejz"), ani taktycznym (uzbrojenie, dowodzenie,
logistyka). Nawet po zamachu stanu kierownicze funkcje w administracji rewolucyjnej
w "strefach wyzwolonych" i w oddziaach kambodaskich z nowego poboru penili Wiet
namczycy. Przepa zacza si tworzy dopiero po zawarciu ukadw paryskich w styczniu
1973 roku. Strategia Hanoi polegaa na nakanianiu KPK do udziau w negocjacjach, ale
przystpienie do nich oznaczaoby przyznanie wanej roli Sihanoukowi i mogoby ujawni
sabo organizacyjn Czerwonych Khmerw. Tote po raz pierwszy nie zgodzili si oni
posuy za element przetargowy. Teraz zreszt mogli ju sobie na to pozwoli.
Na czym polega specyficzny wpyw komunizmu wietnamskiego na KPK? Nieatwo
odpowiedzie na to pytanie, bo komunici wietnamscy znaczn cz metod przejli od
Chin. Jak odrni, z punktu widzenia Phnom Penh, co przyszo bezporednio z Peki
nu, a co za porednictwem Hanoi? Niektre cechy Czerwonych Khmerw przypomina
j jednak wyranie Wietnam. Przede wszystkim obsesja tajemnicy i ukrywania: kiedy Ho
Chi Minh pojawi si w 1945 roku, nie ujawni swojej bogatej przeszoci dziaacza
Midzynarodwki Komunistycznej pod nazwiskiem Nguyen A Quoc; cae rozdziay
z jego dziaalnoci wychodz na wiato dzienne dopiero teraz, po udostpnieniu so
D. P. Chandler, "Pol Pot...", s. 63, 72-73.

z Wywiad udzielony po "przyczeniu si" zwolennikw Ienga Sary, "PPP" z 15 XI 1996, s. 6. O podzi
wie dla jakobinizmu jako nonika komunizmu, zob. Francois Furet, "Przeszo pewnego zudzenia. Esej
o idei komunistycznej w XX w.", Oficyna Wyd. Volumen, Warszawa 1996.
' Nawet powstanie, ktre wybucho w 1967 r. w Samlaut, oficjalnej kolebce zbrojnego oporu, byo
skierowane przeciwko Lon Nolowi, kiedy chcia ograniczy dostawy kambodaskiego ryu dla wojsk
Wiet
namu Pnocnego.
wieckich archiwwz'z. Komunistyczna Partia Indochin ogosia w listopadzie 1945 roku

samorozwizanie i przystpienie do Viet Minhu, w 1951 roku powstaa na nowo pod
nazw Wietnamskiej Partii Pracy, a w 1976 roku przyja znowu komunistyczn etykiet
k; w Wietnamie Poudniowym Partia LudowoRewolucyjna bya tylko jedn z czci
skadowych Narodowego Frontu Wyzwolenia. A przecie wszystkimi tymi organizacja
mi faktycznie kierowaa elazn rk ta sama nieliczna grupa komunistycznych wetera
nw. W kolejnych wcieleniach Pol Pota (take po klsce 1979 roku w informacjach
o jego "wycofaniu si", a potem o "mierci"), w grze toczcej si midzy Angkarem
i KPK, w nieprzeniknionych dziaaniach kierownictwa mona odnale podobne zjawi
ska, nie wystpujce nigdzie indziej w wiecie komunistycznym.
Inn cech wspln, dopeniajc t pierwsz, jest wyjtkowo daleko posunite sto
sowaniejednolitegofrontu. W 1945 roku byy cesarz Bao Da by przez krtki czas do
radc Ho Chi Minha, ktry z kolei potrafi zyska sobie wsparcie Amerykanw, a swoj
Deklaracj Niepodlegoci cign z Deklaracji Niepodlegoci Stanw Zjednoczo
nych. W 1970 roku Czerwoni Khmerzy wchodzili w skad krlewskiego Rzdu Jednoci
Narodowej i ten sam rodzaj strategii przyjli po jego obaleniu. Ani Viet Minh, ani
Angkar nie powoyway si nigdy na marksizm-leninizm i bez kompleksw rozgryway
kart nacjonalizmu, a w kocu sta si on niezaleny i niezwykle wany. Wreszcie,
w komunizmach wojennych, ktre - jak si zdaje - mogy prosperowa tylko w sytuacji
konfliktu zbrojnego", dostrzec naley silne skrzywienie militarystyczne2, gdzie trzon,
a nawet sam racj bytu reimu stanowi armia, bdca jednoczenie wzorem mobiliza
cji dla ludnoci cywilnej, gwnie w gospodarce.
A Korea Pnocna? Typowo koreaski wizerunek latajcego konia (Chollima) su
y czsto za ilustracj postpu gospodarczego2'5. Phenian by jedn z dwch stolic ob
cych pastw, dokd Pol Pot uda si z wizyt jako przywdca rzdu, a wielu specjali
stw pnocnokoreaskich pomagao w porzdkowaniu kambodaskiego przemy
su2. Moe wanie od Kim Ir Sena zapoyczy Pol Pot nieustajce czystki, kontrol
policyjn i powszechne szpiegowanie oraz jzyk wystpie, w ktrym walka klas scho
dzi na drugi plan, a najwaniejsze staje si przeciwstawienie caego narodu garstce
zdrajcw, co faktycznie oznacza, e represje mog dosign caego spoeczestwa i e
adna grupa spoeczna nie jest w stanie zastpi partiipastwa. Podobiestwo do ma
oizmu jest dosy odlege, ale za to niedaleko std do stalinizmu.
Po roku 1973 KPK prbowaa znale sobie innego "wielkiego brata". Oczywistym
kandydatem byy Chiny Mao Zedonga, zarwno z powodu jego skutecznoci (ugrunto
wany radykalizm), jak przez oportunizm (moliwo wywierania nacisku na ssiedni
Wietnam). We wrzeniu 1977 roku dyktatorowi Kambody, podczas jego pierwszej ofi
cjalnej podry zagranicznej, zgotowano w stolicy Chin triumfalne przyjcie, a przyja
midzy dwoma krajami okrelano wtedy jako "niezniszczaln"; stawiao to Kambod
w tym samym rzdzie co Albani - jedyn zresztz"'. W maju 1975 roku do Phnom
zbz Sophia QuinnJudge, "Ho Chi Minh: New Perspectives from the Comintern Files", w: Philippe Le
Failler, JeanMarie Mancini (red.), "Viet Nam: Sources et approches", Publications de I'Universite de
Provence, Aix-enProvence 1996, s.171-186.
Zbwiadcz o tym poraki Wietnamu po 1975 r.
706 Widoczne w Chinach w czasie krtkiego panowania marszaka Lin Biao (1967-1971).
Z'5D. P. Chandler, "The Tragedy...", s. 276.
Zbh Ch. H. 'IWining, "The Economy...", s.132.
Zb' D. P. Chandler, "Pol Pot...", s. 225-226.
Penh zaczli przyjeda pierwsi specjalici chiscy, w sumie przybyo ich co najmniej
4 tysice (Ben Kiernan mwi o 15 tysicach), jednoczenie Chiny obiecyway natych
miastow pomoc finansow na rne cele w wysokoci 1 miliarda dolarwZ.
Wzorowanie si na przykadzie Chin jest najbardziej widoczne w reorganizacji kraju
opartej na kolektywizacji. Komuna ludowa jako szeroka struktura o zrnicowanej dzia
alnoci, w najwyszym stopniu autarkiczna, czca w sobie mobilizacj ludzi do pracy
i administracj, bya z pewnoci prototypem kambodaskich spdzielni. Odnajdujemy
w nich niektre chiskie wynalazki z 1958 roku: obowizkowe stowki, wsplne wycho
wywanie dzieci odbieranych rodzicom, kolektywizacj przedmiotw codziennego uytku,
zakrojone na szerok skal roboty z zakresu budownictwa wodnego wymagajce ogrom
nego nakadu pracy, ograniczenie produkcji (w gruncie rzeczy sprzeczne z zaoeniem)
niemal wycznie do jednej czy dwch bran, absolutnie nieosigalne wskaniki liczbowe,
nacisk na tempo prac, na nieograniczone moliwoci waciwie zmobilizowanej siy robo
czej... Mao powiedzia: "Kiedy jest ziarno i stal, wszystko jest moliwe"; odpowied Czer
wonych Khmerw brzmiaa: "Jeli bdziemy mieli ry, bdziemy mieli wszystko"2'y. Jak
wida, w wersji kambodaskiej nie ma mowy o stali: irrealizm ustrzeg si jednak wymy
lania z rud elaza i wgla, nie wystpujcych w Kambody. Nikt natomiast z pewno
ci nie powiedzia Pol potowi, jak zakoczy si chiski Wielki Skok, albo raczej nie
by to jego problem. Samym pojciem chtnie posugiwali si Czerwoni Khmerzy, a ich
hymn pastwowy koczy si sowami: "Budujmy ojczyzn, by wykonaa Wielki Skok do
przodu! Ogromny, chwalebny, cudowny krok do przodu!"z5'
Demokratyczna Kampucza przesza najmielsze oczekiwania w wiernym naladowa
niu chiskiego Wielkiego Skoku: jej gwnym dokonaniem byo doprowadzenie mas
ludzkich do godu, ktry zabija.
Niky oddwik miaa natomiast "rewolucja kulturalna". Podobnie jak inni wadcy
komunistyczni, przywdcy z Phnom Penh zrozumieli, e wysoce ryzykowne jest podbu
rzanie "mas", nawet precyzyjnie sterowanych i zastraszonych, przeciwko temu czy in
nemu klanowi w partii. Ponadto by to ruch o podou typowo miejskim i powstay
w placwkach owiatowych, a wic z samej definicji nie dajcy si przeszczepi.
W Kambody odnale mona tylko przejawy zwielokrotnionej jeszcze kampanii prze
ciw intelektualistom z 1966 roku i niszczenie kultury, co symbolizoway "rewolucyjne
opery" Jiang Qing (kopiowane - jak si zdaje - za Pol Pota)z52; niewykluczone, e inspi
racj do wyludniania miast byo wypdzenie na wie milionw byych czerwonogwar
dzistw.
Wszystko wskazuje na to, e dla Czerwonych Khmerw bardziej inspirujca bya
teoria (w wikszym jeszcze stopniu hasa maoistowskie) ni rzeczywista praktyka
ChRL. Wprawdzie na wie, ognisko rewolucji, zsyano tam miliony inteligentw
z miast, zwaszcza tu po "rewolucji kulturalnej"; wadze jeszcze dzisiaj nie przebieraj
w rodkach, eby ograniczy ucieczk ze wsi do miast. Ale due miasta, zarwno przed,
jak i po 1949 roku, odgryway rol siy napdowej, stali robotnicy za byli ukochanymi
Tame, s.176; B. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s. 379.

'Radio Phnom Penh, 25 VII 1975, cyt. za: K. D. Jackson, "Ideology...", s. 60.
5" Sihanouk twierdzi, e w 1975 r. Zhou Enla ostrzega kierownictwo kambodaskie, i nie jest to
przykad do naladowania.
7 H. Locard, "Tramkak...", s.17.
Por. Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 321.
dziemi systemu. Komunistyczna Partia Chin nigdy nie planowaa cakowitego wylud
nienia miast, przesiedlenia mieszkacw caych regionw, zniesienia pienidza czy sys
temu owiatowego i przeladowania caej inteligencji. Mao przy kadej okazji okazywa
jej pogard, lecz w gruncie rzeczy nie potrafi si bez niej obej. A czerwonogwardzici
byli czsto absolwentami elitarnych uniwersytetw. Khieu Samphan posuy si icie
maoistowsk retoryk, kiedy w 1976 roku wita inteligencj powracajc do Kambody
na znak wiernoci reimowi:
Mwimy wam wyranie, e nie jestecie nam potrzebni, potrzebni nam s ludzie umiejcy upra
wia ziemi, i tyle. [...] Czowiek upolityczniony, dobrze rozumiejcy ustrj, potrafi zrobi
wszystko, technika przyjdzie sama (...); do uprawy ryu, sadzenia kukurydzy i hodowli wi nie
potrzebni s inynierowiez5'.
W Chinach takie zaprzeczenie wartoci wszelkiej wiedzy nigdy nie stao si elemen
tem wiadomej polityki. Ponadto, na zasadzie swoistej rwnowagi, kade zawirowanie
w kierunku utopijnego ekstremizmu, kada fala represji dosy szybko koczya si
w Pastwie rodka powrotem do bardziej "normalnych" metod i zasad, przy czym ini
cjatywa wychodzia od partii komunistycznej, co z pewnoci przyczynio si do dugo
wiecznoci ustroju, podczas gdy w Kambody partia unicestwia si sama.
Podobne rnice istniej w odniesieniu do stosowanych metod represji. Oglna in
spiracja przysza niewtpliwie z Chin (lub z Chin i Wietnamu): nieprzerwane i nie ko
czce si wiece z obowizkowymi krytykami i samokrytykami, majce jaki bliej nie
okrelony cel edukacyjny czy reedukacyjny; powtarzanie do znudzenia wasnego ycio
rysu i pisanie kolejnych "wyzna", kiedy zainteresoway si kim "organa"; "sytuacja
spoeczna" (pochodzenie, zawd) okrelajca "sytuacj polityczn", ktra z kolei decy
duje o klasyfikacji w rejestrze sdowym, i coraz wyraniejsze upatrywanie przyczyn
wszystkiego w dziedzicznoci i stosunkach rodzinnych. Wreszcie, jak w caej Azji, wy
magany stopie udziau w yciu politycznym i zaangaowanie maj zlikwidowa dycho
tomi partiapastwo/spoeczestwo, ktry to cel ma oczywisty charakter totalitarny.
KAMBODa miaa jednak wasn specyfik, wyraajc si zaostrzeniem prototypu.
Najwaniejsza rnica wie si z tym, e komunici chiscy i wietnamscy, przynajmniej
do lat szedziesitych5, powanie traktowali reedukacj: wiele wysiku wkadano, by
przekona winiw o susznoci postpowania partii wobec nich, a to oznaczao w szcze
glnoci, e zaniechano praktycznie zego traktowania i tortur, systematycznie stosowa
nych w Kambody. Cho bya to tylko hipotetyczna moliwo, "dobre sprawowanie"
miao dawa szans na zwolnienie, rehabilitacj lub przynajmniej na lejsze warunki od
bywania kary; natomiast z wizie kambodaskich nie wychodzio si prawie nigdy, za
to umierao si tam niewiarygodnie szybko. W Chinach i Wietnamie masowe represje
przychodziy falami, przerywanymi okresami odprenia; obejmoway one mniej lub bar
dziej liczne "grupy docelowe", ktre za kadym razem stanowiy tylko jak niewielk
cz ludnoci, podczas gdy w Kambody podejrzani byli choby tylko wszyscy "ludzie ro
ku 75" i nie byo adnego wytchnienia. Wreszcie, jeli chodzi o sposoby, o "umiejtno
M.A. Martin, "L,e Mal cambodgien...", s.193.

' Pniej liczba osadzonych w zakadach karnych znacznie spada, zwaszcza jeli chodzi o winiw
politycznych (najpierw w Chinach, a nastpnie w Wietnamie).
represjonowania", inne komunizmy azjatyckie, przede wszystkim na pocztku, wydaj si

dobrze zorganizowane, skuteczne, wzgldnie konsekwentne, stwarzaj nawet wraenie
pewnej inteligencji (choby zwyrodniaej). W Kambody typowa dla represji jest czysta
brutalno i arbitralno, a inicjatyw czsto podejmuje si na szczeblu lokalnym, aczkol
wiek same zasady ustalane s na grze. Nigdzie indziej w komunistycznej Azji nie odby
way si natychmiastowe egzekucje i masakry, poza pewnymi przypadkami w Chinach
i Wietnamie podczas reformy rolnej (tam ofiarami byli tylko waciciele ziemscy i im po
dobni) i w czasie szczytowego nasilenia "rewolucji kulturalnej" (w sposb bardziej ogra
niczony w czasie i przestrzeni). Krtko mwic, maoici znad Mekongu zastosowali swe
go rodzaju prymitywny (lub, jeli kto woli, wynaturzony) stalinizm.
WZR TYRANA
Pitno takich postaci jak Stalin czy Mao byo tak silne, e po ich mierci bardzo
szybko doszo do gruntownych zmian, zwaszcza co si tyczy represji. Czy suszne jest
jednak mwienie o polpotyzmie? Dawny Saloth Sar przey histori komunizmu kam
bodaskiego od pocztku do koca, zrs si z nim do tego stopnia, e trudno sobie
wyobrazi, czym byby w Kambody komunizm bez niego. A w jego osobowoci do
strzec mona pewne cechy wiadczce o skonnociach do okruciestwa. Co pocz
przede wszystkim z t odlegl przeszoci, tak odstajc od rewolucyjnej legendy, e
zrobi wszystko, eby si jej wyprze? Czy wasna siostra i kuzynka - tancerki i konku
biny krla Monivonga, brat - nadworny urzdnik do 1975 roku, i przeycie znacznej
czci dziecistwa w samym sercu archaicznej monarchii to nie do, by stara si
"oczyci z winy", niezmordowanie burzc stary wiat? Mona odnie wraenie, e Pol
Pot posuwa si cigle coraz dalej w negowaniu rzeczywistoci, moe dlatego, e nie
potrafi pogodzi si z rzeczywistoci swego wasnego losu. Ten aparatczyk wczenie
owadnity ambicj, swobodniejszy w wskim gronie ni w obecnoci tumu, od 1963
roku y odcity od reszty wiata, w obozach ukrytych w dungli, w tajnych rezyden
cjach (do dzi nie poznanych) w opustoszaym Phnom Penh. Wydaje si, e wszdzie
tam drczya go cika paranoja, bo cho wszechmocny, nie ufa nikomu: poleci rewi
dowanie wszystkich przybyszw, czsto zmienia miejsce pobytu, kucharzy podejrzewa
o ch otrucia go, a elektrykw "winnych" przerw w dostawie prdu kaza zabi255.
Czym innym ni obsesj wytumaczy t niezwyk odpowied, jakiej udzieli
w sierpniu 1978 roku dziennikarzowi telewizji szwedzkiej:
- Czy ekscelencja zechciaby powiedzie, jakie jest najwaniejsze dokonanie Demokratycznej

Kampuczy w ostatnim okresie trzech i p roku?
- Najwaniejsze dokonanie [...] to fakt, e poraki doznay wszelkie spiski i akty ingerencji, sa
botau, prby zamachu stanu i akty agresji ze strony wszelkiego pokroju wrogw256.
C to za mimowolne przyznanie si do klski reimu!

Ten wraliwy i niemiay nauczyciel, zakochany w poezji francuskiej i lubiany przez
uczniw, przekonujcy i gorcy gosiciel wiary rewolucyjnej, jak wszyscy go opisuj, od
D. P. Chandler, "Pol Pot...", s. 216-217

shH. L,ocard, "Le Goulag...", s.19.
lat pidziesitych do osiemdziesitych by w gruncie rzeczy czowiekiem o podwjnym

obliczu: gdy doszed do wadzy, kaza aresztowa niektrych swoich najstarszych towa
rzyszy rewolucyjnych, przekonanych, e s jego osobistymi przyjacimi, nie odpowia
da na ich bagalne listy, zezwoli na najcisze tortury i wreszcie kaza ich zabiz5'. Jego
"skruchy" po klsce, podczas pewnego zebrania dla przywdcw partyjnych w 1981
roku, moe suy za wzr hipokryzji:
Powiedzia, e wie, i wielu mieszkacw kraju nienawidzi go i obcia odpowiedzialnoci za

rzezie. Powiedzia, e wie, i wielu ludzi zgino. Mwic to, niemal upad i zala si zami. Po
wiedzia, e musi ponie odpowiedzialno, bo obrany kierunek by zbyt lewicowy, a on nie le
dzi z bliska, co si dzieje. Powiedzia, e jest jak ojciec rodziny, ktry nie wie, co robi jego dzie
ci, i e zbytnio zaufa ludziom. [...] Mwili mu nieprawd, e wszystko idzie dobrze, tylko ten czy
w jest zdrajc. A naprawd zdrajcami byli oni. Gwny problem stanowili czonkowie kierow
nictwa wyszkoleni przez Wietnamczykwz5".
Czy wobec tego naley wierzy sowom innego starego towarzysza Pol Pota, jego byego szwagra Ienga
Sary, oskarajcego go o megalomani?
Pol Pot uwaa si za niezrwnanego geniusza, mniema, e jak nikt inny zna si na sprawach mi
litarnych i gospodarczych, na higienie, pisaniu piosenekz59, muzyce i tacu, sztuce kulinarnej,
modzie [sic), na wszystkim, take na sztuce kamstwa. Pol Pot uwaa si za wyszego od wszyst
kich stworze na caej planecie. To bg na ziemi2.
Jest tu due podobiestwo z niektrymi opisami Stalina. Czyby zbieg okolicznoci?
WAGA REALIW
Okruciestwo Czerwonych Khmerw byo nie tylko wynikiem nieszczsnej wiado

moci historii kraju i wpywu sprawujcych gdzie indziej wadz komunistw, ale take
czynnika czasu i przestrzeni, w jakich zaistnia ich reim. Jako przypadkowy nieomal
wytwr wojny, wykraczajcej daleko poza Kambod, wkrtce po odniesieniu zwyci
stwa okaza si on - ku ich przeraeniu - saby i odosobniony we wasnym kraju. Wro
go Wietnamu i przytaczajce uciski Chin dokonay reszty.
17 kwietnia przyszed za pno w za starym wiecie. Najwiksza chyba sabo Czer
wonych Khmerw polegaa na tym, e stanowili oni historyczn anomali, e dziaali
jakby wbrew czasowi. Ich komunizm jest odmian pn w tym sensie, w jakim mwi
si o pnym etapie jakiego okresu historycznego, kiedy wiat zmierza ju ku czemu
nowemu. Gdy Pol Pot doszed do wadzy, nie yli ju Stalin (1953) i Ho Chi Minh
(1969), a Mao by w nie najlepszym stanie (zmar we wrzeniu 1976). Pozosta tylko
Kim Ir Sen, ale Korea pnocna bya maa i odlega. Na oczach nowego dyktatora
wspaniay model chiski pokrywa si rysami: w 1975 roku "banda czworga" prbowaa
reanimowa "rewolucj kulturaln", lecz nic z tego nie wyszo, po ostatnich jej usiowa
niach wystarczyo, e Wielki Sternik odszed, a zmioto j jak domek z kart. Czerwoni
z5' D. P. Chandler, "Pol Pot...", s. 210-211.

zsr Relacja uczestnika, tame, s. 266-267.
z5y Sihanouk twierdzi, e to Pol Pot uoy hymn Angkaru
PPP" z 20 IX 1996, s. 7.
Khmerzy prbowali zwrotu ku nielicznym nieprzejednanym maoistom, ale ci od koca

1977 roku zajci byli prowadzeniem na tyach walki, ktra miaa zapobiec nieuchron
nemu powrotowi Deng Xiaopinga i jego reformatorskich zwolennikw. W rok pniej
maoizm oficjalnie przesta istnie i powiao demokracj, a tymczasem w Kambody
trway rzezie. Skoczy si Wielki Skok, niech yje rewizjonizm! Z perspektywy Phnom
Penh reszta Azji jest jeszcze bardziej deprymujca: po chwilowym oywieniu, jakie
przyszo po zwycistwie si rewolucyjnych w Indochinach, maoistowska partyzantka
w Tajlandii, Malezji i Birmie wesza - lub wrcia - w stadium schykowe. A co wicej,
przodujc czci kontynentu, przedmiotem podziwu i zazdroci, stay si teraz obok
Japonii "mae smoki" (Singapur, Tajwan, Korea Poudniowa, Hongkong), rwnie silne
gospodarczo, co politycznie antykomunistyczne, cho w coraz wikszym stopniu nieza
lene od Zachodu. I wreszcie, niepokojce s napywajce z Zachodu wieci o tamtej
szej inteligencji, o ostatecznym zaniku marksizmu. Czyby odwraca si bieg historii?
Reakcja na te powolne przemiany moga by dwojaka: albo wspieranie ich, a wic
umiar, rewizja dogmatw, take zagroenie utrat wasnej tosamoci i racji bytu, albo
obstawanie przy swoim, radykalizacja dziaa, nasilajcy si hiperwoluntaryzm, podnie
siony do rangi teorii przez pnocnokoreaskiego Wielkiego Wodza. Eurokomunizm,
bdcy wwczas w fazie rozkwitu, albo Czerwone Brygady (w 1978 roku zamordowano
Aldo Moro). Dzi ju wiadomo, e obie te drogi prowadziy donikd, ale jedna bya
krwawa, a druga nie. Wszystko dziao si tak, jakby dawni francuscy studenci z lat pi
dziesitych zrozumieli, e jeli natychmiast, bez wzgldu na cen, nie wprowadz w y
cie swojej utopii, oni te zlapi si na lep kompromisw z rzeczywicie istniejcymi tu
i teraz uwarunkowaniami. Zniewolonemu spoeczestwu trzeba byo narzuci "rok ze
rowy" albo skaza si na zagad. Chiski Wielki Skok nie przynis owocw. A e nie
powioda si "rewolucja kulturalna"? To dlatego, e ograniczono si do prodkw
i nie zlikwidowano ognisk oporu w subie kontrrewolucji: siejcych demoralizacj i nie
poddajcych si kontroli miast, dumnych ze swej wiedzy i uzurpujcych sobie prawo do
samodzielnego mylenia intelektualistw, pienidza i elementarnych stosunkw rynko
wych, zwiastunw restauracji kapitalizmu i "zdrajcw w szeregach partii". To denie
do szybkiego stworzenia innego spoeczestwa, nowego czowieka, mimo lub te z po
wodu ulegoci Kambodaczykw, nie mogo nie zderzy si z oporem rzeczywistoci,
jak si okazao - nie do pokonania. Nieugity reim coraz bardziej pogra si wic
w oceanie krwi, bo ta musiaa plyn, jak sdzili przywdcy, eby oni mogli si utrzy
ma przy wadzy. KPK mienia si chwalebnym nastpc Lenina i Mao, ale czy z punk
tu widzenia historii nie zapisze si raczej jako prekursor tych ugrupowa, ktre mark
sizmleninizm pojmuj jako przyzwolenie na wszelk przemoc: peruwiaskiego wietli
stego Szlaku, Tamilskich Tygrysw (Sri Lanka), Partii Pracy Kurdystanu itd.?
Dramatem Czerwonych Khmerw bya chyba ich sabo, cho starannie skrywali j
pod triumfalistycznym jzykiem. 17 kwietnia mia dwie zasadnicze przyczyny: znaczne
wsparcie wojskowe Wietnamu pnocnego i niedorzecznoci reimu Lon Nola (za
ostrzane jeszcze niespjnoci polityki amerykaskiej). Lenin, Mao, a w duym stopniu
take Ho Chi Minh zawdziczali zwycistwo sobie samym, a przecie nie wszyscy ich
przeciwnicy byli sabi. Ich partie, a w przypadku dwch ostatnich take armie, tworzo
ne byy cierpliwie, powoli i na dugo przed dojciem do wadzy stanowiy istotn si.
Inaczej ni w Kambody, gdzie a do poowy wojny domowej Czerwoni Khmerzy byli

zupenie uzalenieni od wojsk Hanoi. Nawet dla roku 1975 podaje si liczb okoo 60
tysicy bojownikw Czerwonych Khmerw (niecay 1% ludnoci), ktrym jednak udao
si pokona 200 tysicy zdemoralizowanych onierzy republiki.
Saba armia, saba partia... Nie istniej naprawd wiarygodne rda, ale jedno po
daje liczb 4 tysicy czonkw w 1970 roku i 14 tysicy w 1975 2, co mona uzna za
przeksztacenie si sporego ugrupowania w niewielk parti. Liczby te oznaczaj te,
e a do koca reimu bardzo mao byo dowiadczonych przywdcw, szczeglnie
dramatyczne byy wic czystki w kierownictwie. Skutki wida w relacjach przesiedle
cw: jeli znalaz si jaki kompetentny czonek kadry, to i tak o wiele wicej byo nie
udolnych, tym bardziej zarozumiaych i okrutnych, im bardziej byli ograniczeni. "Daw
ni dziaacze z awansu byli ciemniakami. Opacznie stosowali i tumaczyli rewolucyjne
zasady. Ta niewiedza wzmagaa jeszcze szalestwo Czerwonych Khmerw"z"2. Rzeczy
wicie, wszystko dziao si tak, jakby faktyczn, cho tajon sabo reimu i wynikajce
z niej poczucie zagroenia mona byo zrwnoway tylko nasileniem przemocy, a po
niewa przemoc odstrcza ludzi, terror trzeba jeszcze troch podkrci, i tak w kko.
Std braa si atmosfera zagroenia, powszechnej nieufnoci, niepewnoci jutra, tak
paraliujca tych, ktrzy jej zaznali. Jest ona odbiciem (uzasadnionego) wraenia izola
cji, jakie panowao na grze: "ukryci zdrajcy" s wszdzie. Dlatego jedno z hase Czer
wonych Khmerw gosio: "mona si pomyli, aresztujc kogo, ale zwalnianie to nie
dopuszczalny bd'3, to za jest zacht do lepych represji. Ten zaklty krg trafnie
analizuje Pin Yathay:
W rzeczywistoci Czerwoni Khmerzy obawiali si, e agodzc rodki represji, mog spowodo
wa wybuch gniewu nowego ludu. Tote przeladowani myl o ewentualnym buncie postanowi
li, e drogo zapacimy za zarzucan nam obojtno. Strach panowa nieustannie. My balimy
si ich przeladowa. Oni bali si powstania ludowego. Bali si te ideologicznych i politycznych
manipulacji swoich towarzyszy walki'"...
Czy ta obawa przed powstaniem ludowym bya uzasadniona? Nie zachoway si do

wody na wiele tego rodzaju ruchwz"5, a wszystkie zostay stumione atwo, szybko i...
bestialsko. Ale przy pierwszej nadarzajcej si okazji, kiedy na przykad lokalne kadry
byy osabione po przeprowadzonej czystce, gniew nowych niewolnikw znajdowa ujcie, choby nawet
terror mia potem jeszcze si nasili.
Do buntu dochodzio z rozpaczy albo w wyniku szalonych pogosek. Nie jest to mo
e przykadem oporu, ale warto przytoczy docinki ukrytych na dole budowniczych ta
my pod adresem onierza Czerwonych Khmerw sterczcego noc na grze zapory266
Oglnie mona odnie wraenie, e - jak wiadcz relacje - wrd pracujcych razem
przesiedlecw panowaa dosy dua swoboda jzyka, e przy okazji drobnych kradzie
y czy podczas nielegalnych przerw dochodzio midzy nimi do zayoci i niewiele byo
Timothy Carney, "The Organization of Power", w : K. D. Jackson, "Cambodia...", s. 95

z" Pin yathay, "L'Utopie...", s. 308.
z"' H. Locard, "Le Goulag...", s.19.
z"' Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 288.
z"Najlepszy wykaz u B. Kiernana, "The Pol Pot Regime...".
HfiHaing Ngor, "Une odyssee...", s. 227.
denuncjacji; najwyraniej szpiclowanie i donosicielstwo nie byy zbyt skuteczne. Dowo

dzi to kompletnego rozamu midzy przywdcami i "ludmi roku 75". Waciwym roz
wizaniem, wedug tych pierwszych, byo podgrzewanie atmosfery wojennej, a potem
sama wojna (ta metoda sprawdzia si ju gdzie indziej). Niektre hasa s wymowne:
"Jedn rk trzymaj motyk, drug bij wroga"z6' lub "Dziki wodzie ronie ry, dziki
ryowi prowadzi si wojn"zbs. Czerwoni Khmerzy nawet nie podejrzewali, e to si
sprawdzi: ryu nigdy nie byo dosy i przegrali wojn.
LUDOBJSTWO?
Trzeba wreszcie zakwalifikowa zbrodnie Czerwonych Khmerw. Ustalenie miejsca

Kambody wrd innych potwornoci naszego stulecia i w historii komunizmu jest wy
zwaniem dla naukowcw. Jest to take konieczno prawna, bo znaczna cz przywd
cw KPK jeszcze yje i dziaa. Czy naley im pozostawi swobod ruchw? A jeli nie,
jakie im postawi zarzuty?269
Oczywiste jest, e Pol Pot i jego klika s winni zbrodni wojennych: jecw z armii
republikaskiej systematycznie maltretowano, a wielu zabito; tych, ktrzy w 1975 roku
zoyli bro, bezlitonie przeladowano. Nie stanowi te problemu oskarenie o zbrod
nie przeciwko ludzkoci: cae grupy spoeczne byy naraone na zagad jako niegodne
istnienia i wielu ich przedstawicieli zgadzono; najmniejsze, rzeczywiste lub domniema
ne, odchylenie polityczne miao by karane mierci. Prawdziwa trudno wie si ze
zbrodni ludobjstwa. Jeli potraktowa jej definicj dosownie, mona wywoa absur
daln nieco dyskusj, bo ludobjstwo odnosi si tylko do grup narodowych, etnicznych,
rasowych i wyznaniowych, a skoro nie mona uzna, e wszyscy Khmerzy zagroeni byli
zagad, pozostaj mniejszoci etniczne i, ewentualnie, duchowni buddyjscy. Otna
wet jeli rozwaa caociowe dane, te dwie grupy stanowiy stosunkowo niewielk
cz ofiar. Poza tym ryzykowne byoby twierdzenie, e celem represji Czerwonych
Khmerw byy w szczeglnoci mniejszoci, moe poza Wietnamczykami po 1977 roku
- ale pozostao ich wtedy dosy mao; zagroeni byli Czamowie, ale dlatego, e ich wia
ra muzumaska bya ostoj oporu. Niektrzy autorzy prbowali rozwiza ten problem, wprowadzajc
pojcie politykobjstwa2'o, okrelanego oglnie jako ludobjstwo
o podou politycznym (mona by te mwi o socjobjstwie: ludobjstwie o podou
spoecznym). To jednak tylko pozorne rozwizanie, bo czy pojcie to oznacza tak samo
cik zbrodni jak ludobjstwo? A jeli tak, jak zdaj si sdzi ci sami autorzy, po co
niepotrzebnie gmatwa spraw, odrzucajc utarty termin? Warto przypomnie, e pod
czas dyskusji poprzedzajcych przyjcie konwencji ONZ w sprawie ludobjstwa tylko
ZSRR, dla oczywistych powodw, sprzeciwi si wczeniu do niej zbrodnipolitycznych.
Jednak rozwizanie powinno tkwi przede wszystkim w okreleniu rasowe (zwrmy
uwag, e nie chodzi tu ani o grup etniczn, ani o nard), bo rasa - wymys odrzucony
H. Locard, "Lr Goulag...", s.19.

B. Kieman, "The Pol Pot Regime...", s. 247.
64W poniszej analizie opieram si czciowo na artykule Craiga Etchesona, "Genocide: By the Laws,
not by Emotion" PPP" z 11 VIII 1995, s. 20.
2'Barbara Harff, Ted Robert Gurr, "Towards an Empirical Definition of Genocides and Politicides",
"International Studies Quarterly" 1988, nr 32.
przez nauk - istnieje tylko dla tych, ktrzy okrelaj jej zakres, a w rzeczywistoci nie
istnieje na przykad ani rasa ydowska, ani mieszczaska. Natomiast wedug Czerwo
nych Khmerw, podobnie zreszt jak wedug komunistw chiskich, niektre grupy
spoeczne s zbrodnicze w caoci, i to z samej ich natury. Owa "zbrodniczo" przeka
zywana jest wspmalonkom i potomstwu na zasadzie swoistego dziedziczenia naby
tych cech (spoecznych) - kania si ysenko. Wolno wic mwi o urasowieniu tych
grup spoecznych, a zbrodni ludobjstwa rozumie jako ich fizyczne unicestwienie,
bardzo daleko posunite w Kambody i z pewnoci realizowane wiadomie. Robotnik
nalecy do Czerwonych Khmerw mwi do Y Phandary o "ludziach 17 kwietnia":
Tak si nazywa mieszczuchw popierajcych reim Lon Nola. [...] Wielu z nich to zdrajcy. Partia
komunistyczna wykazaa czujno, likwidujc du ich cz. Ci, ktrzy jeszcze yj, pracuj na
wsi. Nie maj ju siy, eby powsta przeciwko nam2".
Dla milionw dzisiejszych Kambodaczykw "epoka Pol Pota" jest nie zagojon,
palc ran. W 1979 roku 42% dzieci byo sierotami, w tym trzy razy wicej stracio ojca
ni matk, 7% nie miao obojga rodzicw. W 1992 roku sytuacja bya najbardziej dra
matyczna wrd dzieci kilkunastoletnich: 64% stanowiy sierotyz'z. Cz najciszych
patologii spoecznych, ktre do tej pory tocz spoeczestwo Kambody, i to na skal
wyjtkow jak na Azj Wschodni, bierze si wanie z tego zaniku wizi: masowa, cz
sto bardzo brutalna przestpczo (bro palna jest powszechnie dostpna), oglna de
moralizacja, brak szacunku i solidarnoci, brak na wszystkich szczeblach jakiegokolwiek
poczucia interesu ogu. Take setki tysicy uchodcw (150 tysicy w samych Stanach
Zjednoczonych) cierpi nadal z powodu przey: ich los to nawracajce koszmary, naj
wyszy wrd wszystkich pochodzcych z Indochin procent depresji, ogromna samot
no kobiet, ktrych wyjechao znacznie wicej ni mczyzn z ich pokolenia, bo zostali
wymordowani2'3. A jednak duch i aktywno spoeczestwa kambodaskiego nie zosta
ly zniszczone: kiedy w 1985 roku zerwano na dobre z kolektywizacj wsi, wzrost produk
cji pozwoli niemal od razu na likwidacj niedostatku ywnociz'.
Po dyktaturze Czerwonych Khmerw, tym laboratorium najczarniejszych wypacze
komunizmu, Kambodaczycy, pragncy nade wszystko wrci do normalnego ycia,
nie powinni sami dwiga ciaru likwidacji skutkw ich strasznej przeszoci. Swiat,
czsto taki wyrozumiay dla ich oprawcw, powinien - cho poniewczasie - dzieli tak
e ten dramat.
Y Phandara, "Retour...", s. 72-73.

z'M. liwiski, "Le Genocide...", s.128.
U. Welaratna, "Beyond...", s. 254-258.
z'" M. liwiski, "Le Genocide...", s.153.
PODSUMOWANIE
S nadal w Azji komunici sprawujcy wadz, a raczej s ju tylko tam. Ale czy ist
nieje co takiego jak komunizm azjatycki w takim sensie, w jakim istnia na przykad
komunizm wschodnioeuropejski? Odpowied nie jest bynajmniej oczywista. W Euro
pie, poza Jugosawi i Albani (chocia...), wszystkie krajowe komunizmy miay przy
najmniej wsplnego ojca. Umary praktycznie wszystkie jednoczenie (nawet w Jugo
sawii i Albanii), kiedy on zacz naprawd na dobre niedomaga. Pogrzebano go nie
dugo po nich. W Azji podobne zwizki mona stwierdzi tylko midzy Wietnamem
i Laosem; ich losy nadal zdaj si cile powizane. Wszdzie indziej, co uderzajce,
procesy zdobywania i utwierdzania wadzy tocz si na swj wasny, odrbny sposb,
chocia Korea Pnocna bya za Stalina czym w rodzaju demokracji ludowej, a zwrot
ku zwycistwu Viet Minhu nastpi wraz z pojawieniem si na granicy Tonkinu Ludo
wej Armii Wyzwoleczej. Nie ma i nigdy nie byo w Azji, chyba e w yczeniach Peki
nu, komunistycznego "bloku" ani niezbdnej do jego powstania cisej wsppracy
gospodarczej, zakrojonej na szerok skal wymiany kadr, jednakowego systemu owia
towego, a przede wszystkim dyskretnych zwizkw midzy aparatami wojskowopoli
cyjnymi. Prby tego rodzaju byy podejmowane - lecz miay bardzo ograniczony zasig
i trway bardzo krtko (poza, przypomnijmy, zwizkami midzy Laosem i jego wiet
namskim "wielkim bratem") - przez Chiny i Kore Pnocn podczas konfliktu korea
skiego i wkrtce po nim, przez Chiny i Wietnam w latach pidziesitych, przez Chiny
i Kambod za Pol Pota, przez Wietnam i Kambod w latach osiemdziesitych.
W Azji istniej tylko komunizmy narodowe, dysponujce przede wszystkim rodkami
obronnymi (poza Laosem), cho pomoc chiska (a czasem sowiecka) wiele razy miaa
zasadnicze znaczenie. Tylko tutaj zreszt toczyy si wojny "stuprocentowo komuni
styczne": pod koniec lat siedemdziesitych midzy Wietnamem i Kambod, potem
midzy Wietnamem i Chinami. W dziedzinie edukacji, propagandy, nauczania historii
trudno byoby znale na tej ziemi wikszych nacjonalistw, a nawet bardziej zagorza
ych szowinistw ni komunici z rnych krajw azjatyckich, gdzie ustrj ksztatowa
si w walce z obcym imperializmem. To stanowi przynajmniej jeden punkt zbieny, tyle
e ten nacjonalizm czsto zwrcony by przeciwko ssiedniemu komunizmowi.
Z drugiej strony, kiedy rozwaa si w szczegach rne polityki (a zwaszcza poli
tyki represji, ktrymi si tu zajmujemy), zaskakujce s podobiestwa, co sygnalizo
wano w poprzednich rozdziaach. Zanim przeanalizujemy najwaniejsze z nich, warto
zastanowi si nad chronologi porwnawcz badanych reimw. W Europie gwne
etapy historii poszczeglnych pastw s ze sob cile powizane, poza przypadkiem
Albanii i, w mniejszym stopniu, Rumunii i Jugosawii. W Azji przede wszystkim
punkty wyjcia s od siebie oddalone w czasie i sytuuj si midzy rokiem 1945
i 1975, dotyczy to take reformy rolnej i kolektywizacji (rnice istniej nawet midzy
Pnoc i Poudniem Wietnamu). Ale poza tym te dwa etapy wystpuj wszdzie ko
PODSUMOWANIE 599
lejno, w stosunkowo krtkim czasie po przejciu wadzy (maksimum siedem lat

w przypadku Chin - tyle trwa cay proces). W paszczynie politycznej partia komu
nistyczna nie dziaaa nigdzie z cakowicie odsonit twarz w fazie zdobywania wa
dzy; pozr "jednolitego frontu" utrzymywany by jeszcze przez jaki czas po zwyci
stwie (osiem lat w Chinach), cho czasem chodzio po prostu o nieujawnianie istnie
nia partii, jak to byo w Kambody do 1977 roku. Tymczasem, cho wielu ludzi daje
si przedtem zwie obietnicom demokracji pluralistycznej (co uatwio zwycistwo
komunistw, zwaszcza w Wietnamie), prawdziwe oblicze ukazuje si bardzo szybko
potem. W jednym z wietnamskich obozw dla jecw z Poudnia do 30 kwietnia 1975
roku byli oni nie najgorzej ywieni i ubrani, nie zmuszano ich do pracy, ale zaraz po
"wyzwoleniu" Poudnia racje ywnociowe gwatownie zmniejszono, wzmocniono
dyscyplin i wprowadzono mordercze roboty przymusowe. Komenda obozu tak uza
sadniaa t zmian: "Do tej pory korzystalicie ze statusu jecw wojennych [...] Te
raz cay kraj jest wyzwolony, my jestemy zwycizcami, a wy zwycionymi. Powinni
cie si cieszy, e jeszcze yjecie! Po rewolucji 1917 roku w Rosji zlikwidowano
wszystkich pokonanych"z'5. Warstwy spoeczne holubione w ramach zjednoczonego
frontu (zwaszcza intelektualici i "narodowi" kapitalici) dotkliwie odczuy ostra
cyzm i represje po zapanowaniu dyktatury partii.
Na poziomie wikszej szczegowoci podobiestwa chronologiczne nie s tak wy
rane. Korea pnocna od koca lat pidziesitych poda wasnym tempem, ale to
muzeum stalinizmu od dawna zdaje si cakiem odosobnione. Chiska "rewolucja kul
turalna" nie miaa naladowcw. Pol Pot triumfuje, kiedy Jiang Qing jest bliska upad
ku, i marzy o zarzuconym ju od czternastu lat Wielkim Skoku. Ale wszdzie, gdzie
partie komunistyczne s ju u wadzy, epoka Stalina znaczona jest czystkami i rozbudo
wywaniem sub bezpieczestwa. Fala uderzeniowa XX Zjazdu wszdzie rodzi pokus
politycznej liberalizacji, odrzucon niemal natychmiast na rzecz usztywniania reimw,
a w kwestiach gospodarczych - na rzecz zapdw woluntarystycznych i utopijnych (vide
Wielki Skok w Chinach i jego wietnamska namiastka, Chollima w Korei). Wszdzie
oprcz Korei lata osiemdziesite i dziewidziesite przynosz liberalizacj gospodar
ki; w Laosie i Wietnamie przychodzi ona wkrtce po faktycznie nigdy nie dokoczonej
kolektywizacji. Szybciej, ni si to czsto mwio, reformy gospodarcze doprowadziy
do normalizacji i zagodzenia praktyk represyjnych, cho proces ten nie przebiega bez
zakce i sprzecznoci i jest niepeny. Wszdzie poza Phenianem masowy terror i uni
formizacja wiatopogldowa s ju tylko wspomnieniem, a winiw politycznych jest
nie wicej ni w jakimkolwiek dyktatorskim reimie poudniowoamerykaskim: wedug
danych Amnesty International w Laosie ich liczba spada z 6 lub 7 tysicy w 1985 roku
do 33 w marcu 1991 roku, spadek w podobnych proporcjach odnotowano te w Wiet
namie i w Chinach. Nasze czasy mimo wszystko przynosz niekiedy dobre nowiny, a to
dowodzi midzy innymi, e popd do masowych mordw wcale nie jest trudniej opano
wa w Azji ni w Europie. Wracajc do gwnej problematyki tej ksiki, mona stwier
dzi, e terror mia swj czas, a by to czsto czas zbyt dugi (do okoo 1980 roku), i e
doprowadzi wszdzie do mniej lub bardziej potwornych zbrodni. Dzi ustpi on miej
sca zwykym represjom, gwnie o charakterze selektywnym i odstraszajcym, i nie tak
surowym po zarzuceniu prb reedukacji.
5 Doan Van Toai, "Le Goulag vietnamien", Robert Laffont, Paris 1979, s. 302.
Po 1956 roku klucz do tych zbienoci chronologicznych, ktre w ostatecznym roz

rachunku z pewnoci przewaaj nad rnicami, znajduje si raczej w Pekinie ni
w Moskwie, przyczyn za jest XX Zjazd: by on szokiem, a Mao Zedong, Ho Chi
Minh i Kim Ir Sen, tak samo jak Maurice Thorez, widzieli w nim zagroenie. To jesz
cze bardziej uwydatnia miao inicjatywy Chruszczowa. Rol drugiej Mekki dla ko
munistw z caej Azji, przynajmniej od czasw Yan'anu, odgrywao - jak stwierdzono
wyej - chiskie Centrum, presti stalinowskiego ZSRR by jednak ogromny, a reszt
zaatwiaa jego potga gospodarcza i wojskowa. Chiska interwencja w Korei i p
niejsza zmasowana pomoc dla Viet Minhu spowodoway pierwsze wstrzsy, ale w 1956
roku Mao znalaz si na czele obozu "antyrewizjonistycznego", do ktrego przystpiy
bratnie kraje azjatyckie. Bdy "rewolucji kulturalnej" osabi chiski rzd dusz, a po
trzeby militarne Wietnamu skoni go w poowie lat szedziesitych do oportuni
stycznego zblienia z ZSRR. Chronologia nie pozostawia jednak wtpliwoci: inicjaty
wa wychodzi systematycznie od Chin i czsto jest przejmowana co do joty. We wszyst
kich komunistycznych reimach panuje jaka rodzinna atmosfera, natomiast w Azji
naleaoby raczej mwi o klonowaniu: pomylmy choby o reformach rolnych w Chi
nach i Wietnamie.
Drogi Chruszczowowi "gulaszowy komunizm" niezbyt pociga komunistw azjatyc
kich, przynajmniej do pocztku lat osiemdziesitych, bo u nich trway jeszcze wojny re
wolucyjne, poza tym w ich krajach wci niepodzielnie panowaa ideokracja. Zgodnie
z konfucjask tradycj "poprawiania nazwisk" (wszdzie poza Kambod obowizuje
tradycja konfucjaska) rzeczywisto nagina si do jzyka. W sprawach karnych nie li
czy si to, co si zrobio, tylko wydany wyrok i etykietka, jak przyklejaj czowiekowi,
a i wyrok, i etykietka zawieraj stwierdzenia nie majce nic wsplnego z jego czynami.
Spokj ducha przywraca raczej waciwe sowo ni dobry uczynek. Std bierze si owa
dwuaspektowo azjatyckich komunizmw: nadmierna ideologizacja, ale take wolun
taryzm. Pierwsza jest wynikiem rozbuchanej tendencji do klasyfikowania i reorganiza
cji, biorcej si z poczenia konfucjaskiego sposobu mylenia z rewolucyjn wizj
cakowitej przebudowy spoeczestwa. Woluntaryzm za, w szerszej perspektywie
przeobraenia caego wiata, opiera si jak na dwigni na wtaczaniu ludziom do wia
domoci "susznych idei". Bya ju tu mowa o tych popisach krasomwstwa, w ktrych
zwyciao si pchniciem nie do odparowania w postaci cytatu z Mao. Take Wielki
Skok by festiwalem sw. Oczywicie, nawet brak realizmu Azjatw ma swoje granice:
jeli rzeczywisto zbytnio opiera si dziaaniu jzyka, dostrzegaj to. A kiedy stwier
dzili fiasko nadmiaru sw i niezliczone nieszczcia, jakie on spowodowa, jedno, co
do nich jeszcze przemawiao, to wysoce antyideologiczne powiedzenie Deng Xiaopin
ga: "Nie ma znaczenia, czy kot jest szary, czy czarny, byle apa myszy".
Jednak prawdziwym, wielkim wyrnikiem komunizmw azjatyckich byo bez wt
pienia to, e udao im si przeniesienie owej nadmiernej ideologizacji i woluntaryzmu
z partii na cae spoeczestwo, czego prby mona na pewno znale te gdzie indziej,
choby w ZSRR za Stalina. Take pod tym wzgldem oparciem mogy by dwojakiego
rodzaju tradycje. W tej czci Azji, ktra znalaza si w krgu wpyww chiskich (do
tyczy to Wietnamu i Korei), od dawna ju nie istnieje wystpujcy na Zachodzie dy
stans midzy kultur elitarn i ludow; zwaszcza konfucjanizm od klasy panujcej
przenikn na najbardziej nawet guch wie, i to bez wikszych zmian, ale te w Chi
nach wanie od pocztku tego tysiclecia obowizywa barbarzyski zwyczaj bandao
PODSUMOWANIE 601
wania stp kobietom. Poza tym pastwo nigdzie nie powstawao jako spjna, oddzielo
na od spoeczestwa i oparta na systemie prawnym instytucja: wbrew wasnemu obra
zowi, jaki staray si stworzy, prawie wszystkie monarchie inspirowane przykadem
Chin nie posiaday formalnych instrumentw dziaania pastwa, jakie w wikszoci za
chodnich krlestw istniay ju pod koniec redniowieczaz'b. Mogy one trwa i sprawo
wa rzdy tylko dziki przyzwoleniu poddanych - przyzwoleniu nie bdcym jednak
wynikiem jakiejkolwiek formy demokratycznej konsultacji czy zinstytucjonalizowanego
kompromisu midzy rozbienymi interesami, ale bardzo szerokiego i gbokiego upo
wszechniania identycznych norm moralnoci obywatelskiej, zrcznie podbudowywanej
moralnoci rodzinn i midzyludzk: to prawie dokadnie to samo, co Mao nazywa
"lini mas". Pastwo moralne (lub ideologiczne) ma w Azji Wschodniej dug i bogat
histori. Jest to pastwo z gruntu biedne i sabe, ale jeli uda mu si pozyska dla swo
ich norm i ideaw kad grup, kad rodzin, kad jednostk, jego potga staje si
niesychana, bezgraniczna - poza ograniczeniami przyrody, nieprzejednanego wroga
Mao za czasw Wielkiego Skoku. Komunizmy azjatyckie staraj si wic, i czasem
chwilowo im si to udaje (ale wszdzie chyba ju si to skoczyo), stworzy gboko
holistyczne spoeczestwa. Dlatego pewien wietnamski wizie, starosta celi, czu si
w prawie zbeszta opornego wspwinia: "Sprzeciwiasz si starocie wyznaczonemu
przez rewolucj. A wic sprzeciwiasz si rewolucji!"2" Std te braa si ta niezwyka,
cierpliwa i zawzita wola uczynienia ze wszystkich osadzonych - nawet z francuskich
oficerw, absolwentw szkoy wojskowej w Saint Cyr - gosicieli nauk partii. Tu, gdzie
rewolucja rosyjska nie zdoaa zasypa przepaci midzy "nimi" i "nami", "rewolucji
kulturalnej" udao si na jaki czas przekona wielu ludzi, e pastwo i partia to take
oni, do tego stopnia, e niekiedy bezpartyjni czerwonogwardzici uzurpowali sobie pra
wo decydowania o wykluczeniach z partii. Komunizm zachodni te zna krytyk, samo
krytyk, nie koczce si zebrania "dyskusyjne", narzucanie tekstw "kanonicznych"
ale na og ograniczao si to do sfer partyjnych. W Azji te same normy obowizuj
wszystkich.
Wynikaj std dwie wane konsekwencje, jeli chodzi o formy represji. Najbardziej
ewidentn jest tak czsto stwierdzany brak jakiejkolwiek, formalnej choby, podstawy
prawnej: wszystko ma wymiar polityczny, tylko i wycznie. Uchwalenie kodeksu karne
go (pno, bo w Chinach dopiero w 1979, a w Wietnamie w 1986) faktycznie oznacza
koniec wielkiego terroru. Drug konsekwencj jest bardziej powszechny ni krwawy cha
rakter wielkich fal represji: obejmuj one albo cae spoeczestwo, albo bardzo szero
kie, cae warstwy spoeczne (wieniacy, mieszkacy miast, inteligencja itd.). Reim Deng
Xiaopinga przyzna, e ofiarami przeladowa "rewolucji kulturalnej" pado 100 milio
nw Chiczykw - czego nie da si sprawdzi - ale ofiar miertelnych na pewno nie by
o wicej ni 1 milion. Inna bya proporcja w przypadku wielkich czystek stalinowskich.
Po co trudzi si zabijaniem, skoro tak skuteczne jest terroryzowanie ludzi? To z pewno
ci tumaczy take masowo samobjstw wrd ofiar politycznych: nasilenie kampanii,
w ktrych bior udzia koledzy, przyjaciele, ssiedzi, czonkowie rodziny, wywoujena
picie nie do wytrzymania dla wielu ludzi, bo nie maj ju gdzie si schroni.
Por. np. Yves Chevrier, "L'empire distendu: esquisse du politique en Chine des Qing a Deng Xiao-
ping", w: JeanFrancois Bayart, "La Greffe de 1'Etat - Trajectoires du politique 2", Karthala, Paris 1996.
Doan Van Toai, "Le Goulag...", s.195.
Wywd ten zawiera jednak sam w sobie pewne ograniczenie, a nazywa si ono
Kamboda (i, w o wiele mniejszym stopniu, Laos). Tu nigdy nie przenikn konfucja
nizm, a tradycja polityczna jest o wiele bardziej inspirowana wzorem Indii ni Chin.
Czy przyczyny wybuchu rwnie krwawej, co powszechnej, bezprzykadnej przemocyna
ley upatrywa w przestrachu wadz, bezskutecznie prbujcych zastosowa chisko
-wietnamskie recepty wobec niepodatnej na nie ludnoci? Jest to jaka cieka i warto
by j przeledzi, ale naleaoby te zbada dokadnie warunki tego jedynego na szcz
cie eksperymentu.
Naszym celem byo uwypuklenie specyfiki komunizmu azjatyckiego (przynajmniej
w tej czci Azji, ktra pozostawaa pod wpywami chiskimi). Zapoznawszy si z ca
ksik, czytelnik sam stwierdzi, jak silne wizy cz go ze wiatowym systemem ko
munistycznym i z przewodnim komunizmem sowieckim. Wiele opisanych przez nas zja
wisk ("biaa karta", owo pragnienie rozpoczcia wszystkiego od nowa; kult modoci
i manipulowanie modzie) atwo mona zaobserwowa te gdzie indziej. Dzieje ko
munizmu w Europie i Azji, tak odmienne, ka si jednak zastanowi nad rnicami
strukturalnymi, jakie mog wystpowa midzy poszczeglnymi wariantami tego ogl
nowiatowego zjawiska.
Przeoya Maria Michalik

CZ PITA
TRZECI WIAT
PASCAL FONTAINE, YVES SANTAMARIA,

SYLVAIN BOULOUQUE
AMERYKA ACISKA DOWIADCZA KOMUNIZMU
PASCAL FONTAINE
KUBA. NIEUSTAJCY TOTALITARYZM TROPIKW
Od pocztku wieku ycie polityczne najwikszej wyspy Karaibw przebiegao

pod znakiem burzliwych ruchw demokratycznych i spoecznych. W roku 1933
w wyniku wojskowego puczu, ktremu przewodzi sierant stenografista Ful
gencio Batista, doszo do obalenia dyktatury Gerarda Machado. Batista, objwszy
zwierzchnictwo nad armi, przez dwadziecia lat kreowa i pozbawia wadzy politykw
o orientacjach prospoecznych, przeciwnych amerykaskiej ingerencji. Wybrany w roku
1940 na prezydenta republiki ogosi liberaln konstytucj. W 1952 roku dokona swe
go ostatniego zamachu stanu, kadc kres procesowi demokratycznemu, ktrego sym
bolem miay sta si przewidziane na ten sam rok wolne wybory. Sprawowa rzdy,
znajdujc kolejno poparcie rnych partii politycznych, w tym w szeregach Partii Socja
listycznoLudowej (Partido Socialista Popular, PSP - przyp. tum.), a wic w rzeczywi
stoci Komunistycznej Partii Kuby.
Za czasw Batisty Kuba przeywaa okres wyranego rozwoju gospodarczego.
Bogactwo kraju byo wszake bardzo nierwnomiernie rozoonel. Brak rwnowagi ist
nia zwaszcza pomidzy ubogimi obszarami wiejskimi a orodkami miejskimi o rozwi
nitej infrastrukturze, gdzie szczeglnie atwo bogacio si rodowisko przestpcze po
chodzenia woskoamerykaskiego (w 1958 roku w Hawanie byo 11,5 tysica prostytu
tek). Korupcja i nieustanne afery charakteryzujce epok Batisty sprawiy, e klasa
rednia stopniowo zacza odsuwa si od reimu2. 26 lipca 1953 roku grupa studentw
zaatakowaa koszary Moncada w Santiago de Cuba. Wielu z nich polego, przywdc
za, Fidela Castro, aresztowano. Skazany na pitnacie lat wizienia, wkrtce jednak
W 1952 r. Kuba znajdowaa si na trzecim miejscu wrd 20 krajw latynoamerykaskich pod wzgl
dem wielkoci produktu krajowego brutto w przeliczeniu na gow mieszkaa; trzydzieci lat pniej, po
przeszo dwudziestu latach rzdw Castro, zajmowaa pitnaste miejsce - tu przed Nikaragu, Salwado
rem, Boliwi i Haiti. Zob. Jeannine VerdesLeroux, "La Lune et le caudillo. Le reve des intellectuels et le
regime cubain (1959-1971)", Gallimard, Paris 1989, s.16.
2 Krytyka ustroju Batisty nie powinna przesania kamstw castrowskiej propagandy na temat stanu kra
ju - nowy reim odczuwa przemon potrzeb "podkoloryzowania" rzeczywistoci aeby sta si bardziej
wiarygodnym i zyska sobie sympati zachodnich intelektualistw. Castro twierdzi e 50% mieszkacw
kraju byo analfabetami; w istocie za w 1958 r. wskanik analfabetyzmu wynosi 22%, podczas gdy w tym
samym czasie w skali wiatowej szacowano go na 44%.
606 TRZECI WIAT
zosta zwolniony, wyjecha do Meksyku i przystpi do tworzenia partyzantki, guerrilla

znanej pod nazw Ruch 26 Lipca - skadajcej si gwnie z modych liberaw. Jed
nake dopiero w 1957 roku modzie akademicka, pod wpywem Jose Antonia Eche
verrii, utworzya Studencki Dyrektoriat Rewolucyjny, ktry obj patronat nad zbroj
nym ugrupowaniem i w marcu zaatakowa paac prezydencki. Akcja ta zakoczya si
cakowitym fiaskiem: Echeverria zgin, a dyrektoriat straci najwaniejszych przywd
cw.
Represje wszczte przez reim byy brutalne i pocigny za sob wiele ofiar3. Naj
dotkliwiej ucierpiay wwczas ugrupowania partyzantki miejskiej, w ktrej szeregach
straty sigay 80%, wobec 20% w strukturach partyzantki wiejskiej, dziaajcej w grzy
stym rejonie Sierra Maestra. 7 listopada 1958 roku Ernesto Guevara rozpocz marsz
na Hawan na czele grupy partyzantw, guenilleros. 1 stycznia 1959 roku Batista salwo
wa si ucieczk, podobnie jak inne czoowe postacie dyktatury; w Miami znaleli
schronienie dwaj kubascy oprawcy: Rolando Masferrer, szef osawionej policji rezer
wowej, ktrej funkcjonariuszy zwano "tygrysami", i Esteban Ventura, stojcy na czele
tajnej policji. Przywdca Centrali Pracujcych Kuby, CTC [Confederacin de los Tra
bajadores Cubanos - przyp. tum.], Eusebio Mujal, ktry wielokrotnie wchodzi z Bati
st w ukady, uzna, e przezorniej bdzie schroni si do ambasady argentyskiej. a
twe zwycistwo odniesione przez partyzantw przesonio rol, jak w obaleniu Batisty
odegray inne ugrupowania. W rzeczywistoci partyzantka odniosa tylko par zwy
cistw o pomniejszym znaczeniu, do upadku Batisty doszo za gwnie dlatego, e
utraci kontrol nad Hawan wstrzsan terrorystycznymi zamachami. Amerykaskie
embargo na bro rwnie zadziaao na jego niekorzy.
Wreszcie 8 stycznia 1959 roku Castro i jego barbudos triumfalnie wkroczyli do stoli
cy. Z chwil przejcia wadzy wizienia Cabaa w Hawanie i Santa Clara stay si wi
downi masowych egzekucji. Wedug zachodniej prasy ofiar przeprowadzonej w po
piechu czystki pado w cigu piciu miesicy 600 zwolennikw Batisty. Powoane do
ycia sdy dorane miay jedynie na celu wydawa wyroki skazujce. "Formy procesw
oraz zasady, na ktrych opierao si ustanowione prawo, byy bardzo wymowne: od sa
mego pocztku zapisany by w nich totalitarny charakter reimu" - stwierdza Jeannine
VerdesLeroux4. Fingowane procesy odbyway si w atmosferze ludowej zabawy:
osiemnastotysiczny tum zgromadzony w Paacu Sportw "sdzi" oskaronego o wiele
zabjstw batistowskiego przywdc Jesusa Sosa Blanco, kierujc kciuki ku ziemi. Blan
co krzyczy: "To godne staroytnego Rzymu!" Zostanie rozstrzelany.
W 1957 roku w wywiadzie udzielonym w Sierra Maestra Herbertowi Matthews,
dziennikarzowi "New York Timesa", Castro owiadczy: "Wadza mnie nie interesuje.
Po odniesieniu zwycistwa chc wrci do swojej rodzinnej wsi i ponownie podj prac
adwokata". Ta deklaracja okazaa si zwyk hipokryzj i natychmiast zostaa zweryfiko
wana prowadzon przez Castro polityk. Mody rewolucyjny rzd od samego pocztku
zerany by walkami wewntrznymi. 15 lutego 1959 roku zoy dymisj premier Mir
Cardona. Jego miejsce zaj Castro, piastujcy ju wwczas funkcj gwnodowodzce
Po zbadaniu sprawy Jeannine VerdesLeroux dosza do wniosku, e liczba 20 tysicy zabitych, poda
wana przez castrowsk propagand i przyjta przez zachodnich intelektualistw o lewicowych zapatrywa
niach, jest nieprawdziwa. Po dokonaniu szczegowej analizy materiaw rdowych autorka podaje liczb
2 tysicy ofiar.
' J. VerdesLeroux, "La Lune...", s.179-189.
AMERYKA ACISKA DOWIADCZA KOMUNIZMU 607
go armii. W czerwcu postanowi odstpi od zamiaru zorganizowania wolnych wyborw,

ktre wczeniej obiecano przeprowadzi w terminie osiemnastu miesicy. Mieszkacom
Hawany uzasadni swoj decyzj, zapytujc: "Wybory! A po co?" Odegna si tym sa
mym od jednego z podstawowych punktw wpisanych do programu zwalczajcych Bati
st rewolucjonistw. Tak oto Castro utrwali sytuacj zapocztkowan przez obalonego
dyktatora. Ponadto zawiesi konstytucj z 1940 roku, ktra gwarantowaa podstawowe
prawa, aby mc sprawowa rzdy wycznie na mocy dekretw; w 1976 roku narzuci za
inn konstytucj, wzorowan na ustawie zasadniczej ZSRR. Zadba te o ogoszenie
tekstw dwch ustaw - ustawy nr 54 i ustawy nr 53 (dotyczcych prawa o stowarzysze
niach), ktre ograniczay prawo obywateli do swobodnego zrzeszania si.
Castro, wsppracujc wwczas cile z gronem najbliszych sobie osb, przystpi
do usuwania demokratw z rzdu. Chcc za cel ten osign, wspar si na swoim bra
cie Raulu (czonku Partii SocjalistycznoLudowej, czyli partii komunistycznej) oraz na
zagorzaym sowietofilu Guevarze. Od czerwca 1959 roku pogbiaa si rozbieno
midzy liberaami a radykaami w sprawie reformy rolnej rozpocztej 17 maja. Pier
wotny projekt przewidywa doprowadzenie do utworzenia redniej warstwy wacicieli
ziemskich poprzez odpowiedni rozdzia gruntw. Castro zdecydowa si na polityk
bardziej radykaln - pod egid ortodoksyjnych marksistw z Instituto Nacional de Re
forma Agraria (INRA, Krajowy Instytut Reformy Rolnej), ktrego sam by pierwszym
przewodniczcym. Jednym pocigniciem pira uniewani plan zaproponowany przez
ministra rolnictwa, Humberta Sori Marina. W czerwcu 1959 roku, w celu przyspiesze
nia reformy agrarnej, Castro wyda armii rozkaz przejcia kontroli nad stu majtkami
w prowincji Camaguey.
Utajony kryzys da o sobie zna w lipcu 1959 roku, kiedy poda si do dymisji prezy
dent republiki, Manuel Urrutia, byy sdzia ledczy, odwanie wystpujcy w obronie
barbudos w roku 1956. Wkrtce potem minister spraw zagranicznych, Roberto Agra
monte, zosta zastpiony przez Raula Ro, ktry od samego pocztku by zwolenni
kiem Castro. Nastpnie zoy dymisj minister spraw socjalnych, nie zgadzajc si
z werdyktem ogoszonym w sprawie lotnikw oskaronych o zbrodnie popenione na
ludnoci cywilnej5. W 1960 roku kryzys przybra na sile. W marcu Rupo Lpez Fres
quet, penicy funkcj ministra finansw od stycznia 1959 roku, zerwa z Castro, prze
szed do opozycji, po czym opuci Kub. W tym samym roku wyjecha te z kraju inny
czonek rzdu, Andres Suarez. Przestay si ukazywa ostatnie niezalene czasopisma,
proces metodycznego zakadania Kubaczykom knebla dobiega koca. 20 stycznia
1960 roku uda si na wygnanie Jorge Zayas, szef antybatistowskiego dziennika "Avan
ce"; w lipcu opuci Kub Miguel Angel Quevedo, redaktor naczelny czasopisma "Bo
hemia", ktre swego czasu opublikowao owiadczenia zoone przez Castro podczas
procesu uczestnikw ataku na koszary Moncada. Na placu boju pozosta tylko komuni
styczny periodyk "Hoy". Jesieni 1960 roku zostali aresztowani ostatni przywdcy opo
zycji, wywodzcy si z krgw politycznych i wojskowych, tacy jak William Morgan czy
Humberto Sori Marin. Morgana, dowodzcego niegdy partyzantk w Sierra Maestra,
rozstrzelano na pocztku 1961 roku.
5 W czasie trwania tego procesu, zwanego procesem lotnikw (luty 1959), jako prokurator wystpowa
minister obrony. Po zapadniciu wyroku uniewinniajcego Castro podj starania zmierzajce do skazania
lotnikw w drugim, marcowym procesie - prawo pozostawao bowiem na usugach dyktatora.
608 TRZECI WIAT
Wkrtce potem wycofali si z rzdu ostatni demokraci, jak Manolo Rayb, minister
robt publicznych, czy Enrique Oltusky, minister cznoci. Wtedy te doszo do pierw
szej wielkiej fali wyjazdw: prawie 50 tysicy osb, pochodzcych z klas rednich, ktre
udzieliy poparcia rewolucji, wybrao los wygnacw. Trwa bolczk spoeczestwa
kubaskiego staje si brak lekarzy, nauczycieli i adwokatw.
Po klasie redniej represje uderzaj w przedstawicieli wiata pracy. Nieoczekiwanie
zwizki zawodowe staj okoniem wobec nowego reimu w jego wczesnej postaci. Jed
nym z gwnych przywdcw by przewodniczcy zwizku zawodowego cukrownikw,
David Salvador. Bdc czowiekiem o zapatrywaniach lewicowych, zerwa z Parti So
Cjalistyczno-Ludow, kiedy odmwia ona wystpienia przeciwko dyktaturze Batisty;
by te organizatorem wielkich strajkw central cukrowniczych w 1955 roku; areszto
wany i torturowany, popar strajk kwietniowy z 1958 roku zorganizowany przez zwolen
nikw Castro z Ruchu 26 Lipca. Gdy w roku 1959 w wyniku demokratycznych wyborw
obj stanowisko sekretarza generalnego Centrali Pracujcych Kuby, narzucono mu
dwch zastpcw, wieo upieczonych komunistw, ktrzy nie przeszli prby demokra
tycznej procedury. Poniewa usiowa powstrzyma infiltracj centrali i przejmowanie
nad ni kontroli przez komunistw, wiosn 1960 roku zosta odsunity na drugi plan.
W czerwcu przyczy si do dziaajcego w konspiracji ruchu oporu. Aresztowany
w sierpniu 1962 roku, odsiedzia kar dwunastu lat wizienia. Wyeliminowana zostaa
w ten sposb nastpna wybitna posta z krgu niedawnych opozycjonistw Batisty.
W 1962 roku Castro wymg w kocu na jedynej organizacji zwizkowej, CTC, rezy
gnacj z prawa do strajku: "Zwizek zawodowy nie jest organem rewindykacyjnym"-
wyjania jeden z partyjnych aparatczykw.
Fidelowi Castro po aresztowaniu w 1953 roku udao si uj z yciem jedynie dziki
interwencji arcybiskupa Santiago de Cuba, Pereza Serantesa. Duchowiestwo z ulg
przyjo odejcie Batisty. Kilku ksiy przyczyo si nawet do partyzantw dziaaj
cych w Sierra Maestra. Koci przeciwstawi si jednake doranym sdom nad zwo
lennikami dyktatora, podobnie jak uprzednio wystpowa przeciwko zbrodniom doko
nywanym przez "tygrysy" Masferrera. Poczwszy od 1959 roku, potpia te komuni
styczn infiltracj. Castro, wykorzystujc jako pretekst inwazj w Zatoce wi',
doprowadzi do podjcia przez rzd decyzji o zakazie publikacji przegldu "La Quincena". W maju 1961
roku wszystkie gimnazja kocielne zostay zamknite, a budynki
upastwowione, w tym rwnie gimnazjum jezuitw w Belen, do ktrego uczszcza
swego czasu Fidel. Paradujcy w mundurze Lider Maximo (Najwyszy Naczelnik)
owiadczy: "Niechaj falangistowskie klechy szykuj si do pakowania walizek!"
Ostrzeenie to nie byo goosowne, jako e 17 wrzenia 1961 roku 131 diecezjalnych
i zakonnych kapanw zostao wydalonych z Kuby. Koci, aby przetrwa, musia ogra
niczy swoj dziaalno. Reim za podj kroki zmierzajce do marginalizacji instytu
cji kocielnych. Jedna z metod polegaa na pozostawieniu Kubaczykom swobody wy
znania, chocia wizao si to z szykanami, takimi jak na przykad zakaz przyjmowania
na studia uniwersyteckie czy te do pracy w administracji.
Manolo Ray zorganizowa nowy ruch zbrojny, Ruch LudowoRewolucyjny (MRP), przejawiajcy du
aktywno w latach 1960-1961.
' Nieudana prba desantu partyzantw antycastrowskich; operacja CIA zainicjowana przez D. Eisen
howera i przeprowadzona za czasw J.F. Kennedy'ego.
W wyniku represji dotkliwe straty ponis rwnie wiat artystyczny. Ju w 1961 ro

ku Castro okreli rol artystw w spoeczestwie. Jedno z hase dobrze przedstawia je
go koncepcj: "Z rewolucj wszystko, poza ni - nic!" Stan kultury doskonale odzwier
ciedla los rewolucyjnego pisarza, Ernesta Padilli, ktry wyjecha wreszcie w roku 1970
z Kuby po zoeniu pod przymusem "samokrytyki". Po dziesicioletnim okresie "b
dzenia" Reinaldo Arenas take ostatecznie opuci Kub przy okazji masowych wyjaz
dw z portu Mariel.
Che Guevara, odwrotna strona mitu
Fidel Castro odwoywa si nieustannie do Rewolucji Francuskiej: jakobiski

Pary mia swego SaintJusta, partyzancka Hawana za swego Che Guevar, la
tynoamerykask odmian Nieczajewa.
Urodzony w dobrej rodzinie w 1928 roku w Buenos Aires, Ernesto Guevara
w modym wieku wiele podruje po subkontynencie amerykaskim. Ten poto
mek mieszczaskiej rodziny, cierpicy na chroniczn astm, jeszcze przed uko
czeniem studiw medycznych zdoa przemierzy na motorowerze ogromny ob
szar od pampasw a po rodkowoamerykask dungl. W pocztkach lat pi
dziesitych styka si z ndz w Gwatemali; w epoce, gdy postpowy rzd Jacobo
Arbenza zostaje obalony przez Amerykanw - Guevara uczy si nienawici do
Stanw Zjednoczonych. "Jako czowiek zwizany z okrelon formacj ideolo
giczn nale do tych, ktrzy wierz, e rozwizanie problemw dzisiejszego
wiata kryje si po drugiej stronie tak zwanej elaznej kurtyny" - pisze do przyja
ciela w roku 1957 (list do Rene Ramosa Latoura, cytowany przez Jeannine
VerdesLeroux w "La Lune et le caudillo"). W 1955 roku w Meksyku spotyka
pewnej nocy przebywajcego na wygnaniu Fidela Castro, modego kubaskiego
adwokata, ktry przygotowuje si do powrotu na Kub. Guevara postanawia
przyczy si do Kubaczykw, ktrzy lduj na wyspie w grudniu 1956 roku.
Mianowany dowdc partyzanckiej "kolumny", szybko zasynie z bezwzgldnej
surowoci. Gdy pewien chopiec z jego oddziau kradnie troch ywnoci, kae
go bezzwocznie rozstrzela, nie bawic si w adne sdy. w "zagorzay zwolen
nik rzdw autorytarnych" - wedle sw dawnego towarzysza z czasu pobytu
w Boliwii, Regisa Debraya" - ktry ju wtedy dy do przeprowadzenia rewolu
cji komunistycznej, ciera si z kilkoma dowdcami kubaskimi o autentycznie
demokratycznych pogldach.
Jesieni 1958 roku organizuje drugi front na rwninie Las Villas, w rodko
wej czci wyspy. Odnosi spektakularne zwycistwo, atakujc w Santa Clara po
cig z posikami wojskowymi wysany przez Batist: onierze uciekaj, nie wda
jc si w walk. Po ostatecznym zwycistwie Guevara peni funkcj "prokurato
ra" i podejmuje decyzje w sprawie zgaszanych wnioskw o uaskawienie.
Wizienie Cabaa, gdzie urzduje, staje si widowni licznych egzekucji, gwnie
byych towarzyszy broni, ktrzy pozostali demokratami.
Regis Debray, "Loues soient nos seigneurs", Gallimard, Paris 1996, s.184.
610 TRZECI WIAT
Nominacja na stanowisko ministra przemysu i dyrektora Banku Centralnego

daje Guevarze okazj do zastosowania w praktyce swej doktryny politycznej i za
prowadzenia na Kubie "modelu sowieckiego". Gardzi pienidzmi, ale mieszka
w rezydencjalnej dzielnicy Hawany; piastuje funkcj ministra gospodarki, cho
cia nie ma bladego pojcia o ekonomii, i w kocu doprowadza do ruiny Bank
Centralny. Lepiej mu idzie, gdy podejmuje decyzje o "niedzielach pracy spoecz
nej", co jest wyrazem podziwu, jakim darzy ZSRR i Chiny - z radoci powita
rewolucj kulturaln". Regis Debray zauwaa: "To on wanie, a nie Fidel,
wpad na pomys zorganizowania na pwyspie Guanaha w 1960 roku pierwsze
go obozu pracy poprawczej,(dzisiaj powiedzielibymy cikich robt)"9.
W swoim testamencie ten ucze szkoy terroru zachwala "skuteczn niena
wi, ktra czyni z czowieka efektywn, dziaajc szybko, selektywnie i bez
wzgldnie maszyn do zabijania'. "Nie potrafi przyjani si z kim, kto nie
podziela moich pogldw" - wyznaje w fanatyk, ktry w hodzie dla Leninana
daje swojemu synowi imi Vadimir. Zimny i nietolerancyjny dogmatyk "Che"
jest cakowitym przeciwiestwem otwartych i serdecznych z usposobienia Ku
baczykw. Na wyspie naley do werbownikw modziey hodujcej idei nowe
go czowieka.
Pragnc dokona eksportu rewolucji w stylu kubaskim, Guevara, zalepiony
prymitywnym antyamerykanizmem, stara si propagowa partyzancki ruch na
caym wiecie zgodnie z goszonym przez siebie hasem: "Stworzy dwa, trzy...
wiele Wietnamw" (maj 1967). W 1963 roku odwiedza Algieri, nastpnie Dar
esSalam, po czym udaje si do Konga, gdzie jego drogi krzyuj si ze szlakiem,
jakim poda niejaki Desire Kabila, marksista, obecnie wadca Zairu, ktry nie
wzdraga si przed masakrowaniem ludnoci cywilnej.
Castro wykorzystywa Guevar w celach taktycznych. Kiedy dochodzi midzy
nimi do zerwania, Guevara wyjeda do Boliwii, gdzie usiuje zastosowa
w praktyce teori foco (zarzewia) rewolucyjnej partyzantki. Peen pogardy dla
polityki Boliwijskiej Partii Komunistycznej, nie moe liczy na adn pomoc ze
strony tamtejszych chopw, spord ktrych ani jeden nie przycza si do jego
wdrownego oddziau. Dziaajcy w osamotnieniu i wci tropiony, Guevara zo
staje pojmany 8 padziernika 1967 roku i nastpnego dnia stracony.
Skadajca si z dawnych rebeliantw armia rwnie zostaa wzita w ryzy. Ju

w lipcu 1959 roku major lotnictwa i bliski wsppracownik Castro, Diaz Lanz, poda si
do dymisji i przedosta do Stanw Zjednoczonych. W nastpnym miesicu doszo do
pierwszej fali aresztowa zorganizowanych pod pretekstem przeciwdziaania prbie za
machu stanu.
Jedn z wczesnych ofiar sta si Huber Matos, ktry w 1956 roku udziela pomocy
barbudos z Sierra Maestra, szukajc dla nich poparcia w Kostaryce, dostarczajc pry
watnym samolotem bro i amunicj; na czele kolumny nr 9 imienia Antonia Guiterra
sa wyzwolil Santiago de Cuba, drugie co do wielkoci miasto kraju. Zosta potem gu
Tame, s.185.
Tame, s.186.
bernatorem prowincji Camaguey, jednak stanowczo sprzeciwiajc si "komunizacji"

reimu, zrezygnowa ze stanowiska. Castro zacz wszy spisek i poleci bohaterowi
partyzantki, Camilo Cienfuegosowi, zatrzyma Matosa za "antykomunizm". Nie ba
czc na zasugi tego wybitnego bojownika, Castro urzdzi mu w Hawanie "proces
moskiewski", w ktrym sam wzi udzia. Podczas rozprawy nieustannie wywiera pre
sj na sdziw: "Mwi wam. Macie do wyboru: Matos albo ja!", a wiadkom przy
chylnym oskaronemu odmawia prawa gosu. Matos zosta skazany na dwadziecia
lat wizienia i odsiedzia wyrok co do dnia. Wszyscy jego najblisi rwnie wyldowali
za kratkami.
Liczni przeciwnicy Castro, pozbawieni jakiejkolwiek moliwoci wyraania wasnych
opinii, przeszli do konspiracji, doczyli do nich dawni przywdcy antybatistowskiej
partyzantki miejskiej. Na pocztku lat szedziesitych ta konspiracyjna opozycja prze
ksztacia si w ruch powstaczy dziaajcy w grach Escambray. Na czele ruchu, ktry
wystpowa przeciwko przymusowej kolektywizacji ziemi i dyktaturze, stali autentyczni
barbudos. W celu stumienia rewolty Raul Castro zdecydowa si na uycie wszystkich
si wojskowych, w tym broni pancernej i artylerii, a take oddziaw milicji. Zbuntowa
ne rodziny chopskie zostay przesiedlone, aby pozbawi rebeliantw ludowego popar
cia. Setki ludzi znalazo si w lecym daleko od Escambray rejonie plantacji tytoniu
w Pinar del Rio, na zachodnim kracu wyspy. By to jedyny przypadek, kiedy castrow
ski reim podj decyzj o deportacji ludnoci.
Niemniej walki trway przez pi lat. Coraz bardziej osamotnieni partyzanci wykru
szali si jeden po drugim. Wymiar sprawiedliwoci nie pobaa rebeliantom ani ich do
wdcom. Guevara wykorzysta sposobno, by zlikwidowa Jesusa Carrerasa, dawnego
przywdc partyzantki antybatistowskiej, ktry od 1958 roku wystpowa przeciw jego
polityce. Rannego podczas jednego ze star Carrerasa zawleczono na miejsce strace,
Guevara nie zgodzi si na jego uaskawienie. W Santa Clara oddano pod sd 381 poj
manych "bandytw". W wizieniu w La Loma de los Coches w cigu kilku lat po zwy
cistwie z 1959 roku oraz w trakcie likwidacji partyzantki w grach Escambray roz
strzelano ponad tysic "kontrrewolucjonistw".
Humberto Sori Marin po zoeniu dymisji z zajmowanego stanowiska ministra rol
nictwa usiowa stworzy na Kubiefoco (zarzewie walki zbrojnej). Aresztowany i sdzo
ny przez trybuna wojskowy, skazany zosta na kar mierci. Gdy matka Soriego Mari
na bagaa Castro o ask, przypominajc mu, e zna przecie jej syna od lat pidzie
sitych, Castro obieca, e wyrok nie zostanie wykonany; w par dni pniej Humberta
Soriego Marina rozstrzelano.
Po rozgromieniu partyzantki w rejonie Escambray co jaki czas podejmowane byy
prby zawizywania zbrojnych ugrupowa na ziemi kubaskiej. W wikszoci wchodzi
y one w skad Liberacin Tony'ego Cuesty i grup Alpha 66 utworzonych na pocztku
lat szedziesitych. Wikszo tych zryww, czerpica inspiracj z ruchu samego Ca
stro, zakoczya si niepowodzeniem.
W roku 1960 sdziowie utracili niezawiso i zostali podporzdkowani wadzy cen

tralnej, byo to typowe dla dyktatury cakowite zerwanie z zasad podziau wadzy.
rodowisko uniwersyteckie rwnie zmuszono do posuszestwa. Pedro Luis Boitel,
student wydziau inynierii ldowej i wodnej, zgosi swoj kandydatur na przewodni
czcego Akademickiej Federacji Studentw (FEU). Znajdujc si dawniej w opozycji
do Batisty, by on te zagorzaym przeciwnikiem Fidela Castro. Na stanowisko to wy
612 TRZECI WIAT
brany jednak zosta kandydat reimu, Rolando Cubella, cieszcy si poparciem braci
Castro. Wkrtce potem Boitel zosta aresztowany; skazano go na dziesi lat i osadzo
no w Boniato, wizieniu o zaostrzonym rygorze. Boitel kilkakrotnie podejmowa strajk
godowy, protestujc przeciwko nieludzkiemu traktowaniu. 3 kwietnia 1972 roku roz
pocz kolejn godwk w celu uzyskania godnych warunkw odbywania kary. Naczel
nikowi wizienia owiadczy: "Podejmuj godwk po to, aeby przyznano mi prawa
przysugujce winiom politycznym. Te same prawa, ktrych domagacie si dla osb
wizionych przez dyktatury krajw latynoamerykaskich, a ktrych odmawiacie wi
niom wasnego kraju!" Nic to jednak nie dao. Pozbawiony opieki lekarskiej, Boitel po
woli kona. Czterdziestego pitego dnia jego stan sta si krytyczny; czterdziestego
dziewitego zapad w piczk. wadze nadal nie podejmoway adnych dziaa.
23 maja o godzinie trzeciej nad ranem, po pidziesiciu trzech dniach godwki, Pe
dro Luis Boitel zmar. wadze nie pozwoliy jego matce zobaczy ciaa syna.
Castro bardzo szybko znalaz oparcie w skutecznie dziaajcych subach wywiadu.

Kierownictwo nad "bezpiek" powierzono Ramiro Valdesowi, natomiast kontrol nad
Ministerstwem Obrony przej Raul Castro. Reaktywowa dziaalno trybunaw woj
skowych i wkrtce paredn (ciana strace) staa si narzdziem sdowym w penym te
go sowa znaczeniu.
Okrelany przez Kubaczykw mianem "czerwonego gestapo" Departament Bez
pieczestwa Pastwowego (DSE), znany rwnie pod nazw Direccin General de
Contra-Inteligencia [Generalna Dyrekcja Kontrwywiadu - przyp. tum.), zdobywa
swoje pierwsze dowiadczenia w latach 1959-1962, kiedy powierzono mu zadanie infil
tracji i likwidacji rnych antycastrowskich ugrupowa. DSE kierowa wic krwaw
rozpraw z partyzantk w regionie Escambray i nadzorowa zakadanie obozw ci
kich robt; sprawowa te oczywicie nadzr nad wiziennictwem.
Wzorujcy si na systemie sowieckim DSE od samego pocztku kierowany by
przez Ramiro Valdesa, bliskiego wsppracownika Castro od czasw Sierra Maestra.
Z biegiem lat DSE zacz odgrywa coraz bardziej znaczc rol, zdobywajc sobie
pewn autonomi. Teoretycznie podlega on "Minitowi", czyli Ministerstwu Spraw We
wntrznych. W skad departamentu wchodzi kilka wydziaw, szczegowo opisanych
przez generaa lotnictwa, Del Pino, po jego ucieczce do Miami w roku 1987. Niektre
z nich maj za zadanie nadzorowa wszystkich urzdnikw administracji pastwowej.
Wydzia III kontroluje osoby zatrudnione w sektorze kultury, sportu i twrczoci arty
stycznej (pisarzy, filmowcw). Wydzia IV zajmuje si instytucjami zwizanymi z go
spodark, ministerstwem transportu i cznoci. Wydzia VI, zatrudniajcy ponad ty
sic funkcjonariuszy, odpowiedialny jest za podsuch telefoniczny. Wydzia VIII kon
troluje korespondencj, to znaczy narusza tajemnic korespondencji pocztowej. Do
innych wydziaw naley ledzenie korpusu dyplomatycznego oraz turystw zagranicz
nych. DSE zapewnia systemowi castrowskiemu przetrwanie, wykorzystujc w gospo
darce tysice winiw skazanych na cikie roboty. Tworzy on swoisty wiat osb
uprzywilejowanych, dysponujcych nieograniczon wadz.
Direccin Especial del Ministerio del Interior [Dyrekcja Specjalna Ministerstwa
Spraw Wewntrznych - przyp. tum.], czyli DEM, zatrudnia tysice chivatos (informa
torw) w celu sprawowania kontroli nad ludnoci kraju. DEM rozwija trzy kierunki
dziaa: pierwszy, zwany "informacj", polega na prowadzeniu teczki osobowej kade

go Kubaczyka; drugi, "stan opinii" - na sondowaniu pogldw mieszkacw; trzeci,
nazywany "lini ideologiczn" - na nadzorowaniu Kociow oraz kongregacji poprzez
wprowadzanie do nich agentw.
Od 1967 roku Minit dysponuje wasnymi wydziaami operacyjnymi, Fuerzas Espe
ciales [Suby Specjalne - przyp. tum.]. W roku 1995 zatrudniay one 50 tysicy ludzi.
Te doborowe siy wsppracuj cile z Wydziaem V oraz z Direccin de Seguridad
Personal (DSP, suba ochrony osobistej). Jako gwardia pretoriaska Castro DSP ska
da si z trzech oddziaw eskortowych, z ktrych kady liczy ponad sto osb. Wzmoc
nione przez ekip petwonurkw i jednostk morsk maj one zapewni ochron oso
bist Fidelowi Castro. Szacuje si, e w roku 1995 sub t wykonywao kilka tysicy
osb. Oprcz tego eksperci analizuj wszelkie moliwe scenariusze zamachu na przy
wdc kraju, specjalici od spraw gastronomii prbuj podawanych mu potraw, a spe
cjalny zesp opieki medycznej pozostaje do dyspozycji wodza dwadziecia cztery go
dziny na dob.
Wydzia V "specjalizuje si" w unieszkodliwianiu opozycjonistw. Ofiar jego dzia
a padli dwaj opozycjonici jeszcze z czasw Batisty, ktrzy stali si przeciwnikami
Castro: Elias de la Torriente zosta zastrzelony w Miami, a Aldo Vera, jeden z przy
wdcw antybatistowskiej partyzantki miejskiej, zamordowany w Portoryko. Przebywa
jcemu na wygnaniu w Miami Huberowi Matosowi ochron musi zapewnia kilku
uzbrojonych stranikw. Wydzia V przetrzymuje i przesuchuje aresztowanych w orod
ku karnym w Villa Marista w Hawanie, w ktrego murach miecia si dawniej kongre
gacja ojcw marianw. Winiowie yjcy w tym zamknitym wiecie, z dala od ludz
kich oczu, w cakowitej izolacji, poddawani s tu nie tyle moe fizycznym, ile psychicz
nym torturom.
Inn jednostk policji politycznej jest Direccin General de la Inteligencia (DGI,
Generalna Dyrekcja Wywiadu), ktra przypomina klasyczne suby wywiadowcze. Jej
domen s przede wszystkim: wywiad, kontrwywiad, infiltrowanie instytucji administra
cyjnych krajw niekomunistycznych oraz organizacji kubaskich wychodcw.
Mona si pokusi o sporzdzenie bilansu represji z lat szedziesitych: rozstrzelanych

zostao od 7 do 10 tysicy osb, liczb winiw politycznych szacuje si na 30 tysicy.
W rezultacie rzd Castro bardzo szybko stan przed koniecznoci zarzdzania znacz
n liczb winiw politycznych, zwaszcza po zdawieniu partyzantki z Escambray
i odparciu desantu na Playa Girn - w Zatoce Swi.
Utworzenie Wojskowej Jednostki Wsparcia Produkcji (UMAP), dziaajcej w la
tach 1964-1967, byo pierwsz prb wykorzystania pracy przymusowej w zakadach
penitencjarnych. Po osigniciu stanu operacyjnego w listopadzie 1965 roku obozy
UMAP stay si prawdziwymi obozami koncentracyjnymi; osadzano w nich - bez rni
cy - zarwno duchownych (katolikw, na przykad kardynaa Jaime Orteg, obecnego
arcybiskupa Hawany; protestantw, wiadkw Jchowy), jak sutenerw i homoseksuali
stw oraz wszystkich uwaanych za "potencjalne zagroenie dla spoeczestwa". Wi
niowie, zwaszcza w rejonie Camaguey, sami musieli stawia baraki. "Spoecznych de
wiantw" poddawano wojskowej dyscyplinie, ktra przeksztacia si w system polega
jcy na szykanowaniu, niedoywianiu oraz izolacji. Winiowie, chcc unikn tego
614 TRZECI WIAT
pieka, dopuszczali si samookalecze. Inni wychodzili z wizienia wyniszczeni psy

chicznie. Jednym z zada UMAP bya "reedukacja" homoseksualistw. Jeszcze przed
powoaniem do ycia tej jednostki wielu spord nich pozbawionych zostao pracy,
gwnie w dziedzinie kultury. Uniwersytet w Hawanie sta si terenem czystek, na po
rzdku dziennym byy organizowane w miejscu pracy publiczne "sdy" nad homoseksu
alistami. Kiedy ju zmuszono ich, by przyznali si do "zboczenia" i wyrzekli si go pod
grob zwolnienia z pracy, nastpowao uwizienie. Midzynarodowe protesty spowo
doway zamknicie obozw UMAP po dwch latach istnienia.
W 1964 roku na Isla de Pinos wdroony zosta program pracy przymusowej, tak
zwany Plan "Camilo Cienfuegos". Ca populacj winiw zorganizowano w brygady
podzielone na czterdziestoosobowe grupy, cuadrillas, na ktrych czele stawa sierant
lub porucznik; oddziaom tym przydzielano prac na roli lub w kamienioomach,
przede wszystkim przy wydobywaniu marmuru. Warunki byy tam bardzo cikie, wi
niowie pracowali niemal nago, w samych spodenkach. Niezdyscyplinowanych zmusza
no za kar do cinania trawy zbami lub wrzucano na par godzin do dow kloacz
nych.
Brutalno systemu penitencjarnego dotykaa w rwnej mierze winiw politycz
nych, jak pospolitych. Przejawiaa si ju podczas przesucha prowadzonych przez wy
dzia dochodzeniowy, Departamento Tecnico de Investigaciones [Wydzia Techniczno
-Dochodzeniowy - przyp. tum.). DTI stosowa takie formy nacisku, jak odosobnienie
czy podsycanie rozmaitych fobii winiw; na przykad pewna kobieta, panicznie boj
ca si owadw, zostaa zamknita w celi rojcej si od karaluchw. Posugiwa si rw
nie metodami prowadzcymi do zupenego wyczerpania fizycznego: winiw zmusza
no do wbiegania po schodach w butach obcionych oowiem, a nastpnie strcano ich
na d. Torturom fizycznym towarzyszyy tortury psychiczne, czsto pod nadzorem le
karskim. Chcc utrzyma winiw w stanie nieustannego czuwania, stranicy podawali
im penthotal oraz inne rodki odurzajce. W szpitalu w Mazzora jako rodek represyj
ny stosowano bez adnych ogranicze elektrowstrzsy. Stranicy szczuli te winiw
psami, przeprowadzali pozorowane egzekucje; cele dyscyplinarne pozbawione byy wo
dy i elektrycznoci; ludzi, ktrych chciano doprowadzi do cakowitego zaamania psy
chicznego, zamykano w odosobnionym pomieszczeniu.
Odpowiedzialno, podobnie jak kara, ponoszona jest na Kubie zbiorowo. Stanowi
to dodatkowy element nacisku - osoby blisko zwizane z winiem musz odpokuto
wa za polityczne zaangaowanie si krewnego: dzieci nie maj wstpu na uniwersytet,
wspmaonkowie trac prac.
Naley odrni wizienia "normalne" od orodkw podlegajcych subie bezpiecze

stwa, GII (policji politycznej). Wizienie Kilo 5,5, lece w takiej wanie odlegoci
przy autostradzie wiodcej z Pinar del Rio, to zakad o zaostrzonym rygorze, istniejcy
zreszt do dzi. Jego naczelnik, kapitan Gonzalez, noszcy przydomek EL Nato, z pre
medytacj umieszcza razem "politycznych" i pospolitych przestpcw. W celach prze
widzianych dla dwch osb zamykano siedem lub osiem; winiowie spali na pododze.
Cele dyscyplinarne ochrzczono mianem tostadorus (opiekacz do chleba) z powodu nie
znonego gorca, jakie w nich panuje, zarwno latem, jak i zim. Kilo 5,5 to orodek
zamknity, w ktrym winiowie wytwarzaj artykuy rkodzielnicze. Znajduje si tam
specjalny oddzia dla kobiet. W Pinar del Rio wybudowano podziemne cele oraz sale
przesucha. Jeli chodzi o tortury, od kilku lat maj one wyniszcza raczej psychicznie
anieli fizycznie, gwnie przez pozbawianie winiw moliwoci snu, wedle metody
dobrze znanej od lat trzydziestych w ZSRR. Wytrcaniu z rytmu snu i utracie poczucia
czasu towarzysz groby pod adresem bliskich oraz szantaowanie ograniczeniem cz
stotliwoci odwiedzin. Zakadem o szczeglnie surowym rygorze jest wizienie Kilo 7
w Camaguey. W 1974 roku wskutek bijatyki zgino tam 40 winiw.
Zbudowany w 1980 roku orodek GII w Santiago de Cuba zosta wyposaony w ce
le, w ktrych panuje albo bardzo wysoka, albo bardzo niska temperatura. Winiw
budzi si tu co dwadziecia, trzydzieci minut, a trwa to niekiedy caymi miesicami.
Wielu spord naraonych na te psychiczne mczarnie skazacw - nagich i cakowicie
odcitych od wiata zewntrznego - zdradza po pewnym czasie objawy nieodwraca
nych zaburze.
Najgorsz renom mia przez dugie lata zakad Cabaa, w ktrym straceni zostali
Sori Marin i Carreras. Jeszcze w 1982 roku rozstrzelano tu bez maa 100 winiw.
"Specjalnoci" Cabanii byy ciasne lochy zwane ratoneras (szczurze doy). Zakad zli
kwidowano w 1985 roku. Egzekucje nadal jednak odbywaj si w Boniato, wizieniu
o zaostrzonym rygorze, gdzie krluje nieograniczona przemoc i gdzie zmary ju z go
du dziesitki winiw politycznych. Chcc unikn zgwacenia przez pospolitych prze
stpcw, niektrzy z nich smaruj si odchodami. Do Boniato wci przewozi si osoby
skazane na kar mierci, niezalenie od tego, czy chodzi o winiw politycznych, czy
o zwykych kryminalistw. Zakad ten synie ze swych okratowanych cel, tapi.adas.
Z powodu braku opieki medycznej zmaro tu ju kilkudziesiciu winiw. O wyjtko
wo surowym reimie Boniato zawiadczyli zarwno poeci, midzy innymi Jorge Valls,
ktry spdzi tam 7340 dni, oraz Ernesto Diaz Rodriguez, jak i major Eloy Gutierrez
Menoyo. W sierpniu 1995 roku w Boniato wybuch strajk godowy, zorganizowany
wsplnie przez winiw politycznych i pospolitych, jako protest przeciwko niezno
nym warunkom ycia - ohydnemu wyywieniu i szerzeniu si chorb zakanych (tyfus,
leptospiroza). Strajk ten trwa prawie miesic.
W niektrych wizieniach przywrcono do ask elazne klatki. W Tres Macios del
Oriente pod koniec lat szedziesitych gavetas (klatki), przeznaczone pocztkowo dla
pospolitych przestpcw, zajmowali winiowie polityczni. Byy to cele majce 1 metr
szerokoci,1,8 metra wysokoci i okoo 10 metrw dugoci. Caymi tygodniami, ana
wet miesicami, przemieszani ze sob winiowie polityczni i pospolici przestpcy po
zostawali w tym zamknitym wiecie - bez wody i podstawowych urzdze higienicz
nych.
Wynalazkiem lat szedziesitych byy requisas (rewizje), pomylane jako dodatko
we rodki represyjne. Winiw budzono porodku nocy i brutalnie wyrzucano z celi.
Oguszeni gradem sypicych si na nich ciosw, czsto nadzy, stoczeni na korytarzu,
zmuszeni byli czeka na zakoczenie inspekcji, zanim pozwolono im powrci do cel.
Requisas powtarzay si kilkakrotnie w cigu miesica.
Odwiedziny bliskich stanowiy dla stranikw okazj do poniania winiw. W Ca
banii musieli oni stawa przed rodzin cakiem nadzy. Mowie asystowali przy rewizji
osobistej przychodzcych na widzenie on.
Sytuacja kobiet w wizieniach kubaskich wyglda szczeglnie dramatycznie, s one
bowiem cakowicie bezbronne wobec sadyzmu stranikw. Poczwszy od 1959 roku,
616 TRZECI WIAT
z powodw politycznych zosta o skazanych ponad 1100 kobiet. W roku 1963 przetrzy
mywano je w wizieniu w Guanajay. Zebrane wiadectwa mwi o brutalnych przesu
chaniach oraz najrozmaitszych rodzajach upokorze. Na przykad przed wejciem do
ani musiay si rozbiera do naga na oczach stranikw, ktrzy nie szczdzili im ra
zw. W obozie w Potosi, w okrgu Las Victorias de las Tunas, w 1986 roku przebywao
3 tysice kobiet; byy wrd nich zarwno winiarki polityczne, jak i prostytutki oraz
osoby skazane za przestpstwa pospolite. Najwiksze wizienie, Nuevo Amanecer (No
wa Jutrzenka), znajdowao si w Hawanie. Ten orodek penitencjarny, gdzie warunki
bytowania byy szczeglnie trudne, opisaa dr Martha Frayde, dugoletnia przyjacika
Castro, przedstawicielka Kuby w UNESCO w latach siedemdziesitych:
Moja cela liczya pi na sze metrw. Przebyway w niej dwadziecia dwie kobiety. Spaymy
na pitrowych pryczach, po dwietrzy na jednej. [...] Zdarzao si, e w celi znajdoway si jed
noczenie czterdzieci dwie winiarki. [...) Warunki sanitarne byy zupenie nie do zniesienia.
Miski, w ktrych miaymy si my, wypeniay nieczystoci. Trudno byo marzy o jakichkol
wiek zabiegach higienicznych. [...) Brakowao wody. Nie mona byo spukiwa klozetw, na
peniay si, a potem przeleway. Warstwa odchodw pokrywaa podog, zalewajc cele.na
stpnie ta niepowstrzymana fala wypyna na korytarz, a pniej schodami do ogrodu. [...)
Winiarki polityczne [...] narobiy takiego harmideru, e dyrekcja wizienia zdecydowaa si
w kocu sprowadzi cystern. [...] Zmywalymy wic zatchl wod odchody. Ale woda si
skoczya i znw musiaymy y, taplajc si w cuchncych ekskrementach, ktre uprztnito
dopiero kilka dni pniej".
W EL Manbi, w rejonie Camaguey, jednym z najwikszych obozw koncentracyjnych,

w latach osiemdziesitych przebywao ponad 3 tysice winiw. Obz w Siboney,
gdzie warunki ycia i wyywienia s straszliwe, wyposaony jest dodatkowo w sfor
psw. Do poszukiwania zbiegw uywa si tu owczarkw niemieckich.
Na Kubie istniej obozy pracy o "zaostrzonym rygorze". Skazacy, ktrzy nie stawili
si w wyznaczonych im miejscach odosobnienia, sdzeni s przez obozowy trybuna lu
dowy i przenoszeni do obozu o zaostrzonym rygorze, gdzie consejos de trabajo de los
presos (samorzdy winiw) odgrywaj rol identyczn z t, jaka w obozach nazistow
skich przysugiwaa kapo: "radni" sami osdzaj wsptowarzyszy niedoli i wymierzaj
im kar.
Z inicjatywy kadry wiziennej kary s czsto podwyszane. Jeeli komu przyjdzie
do gowy wszcz bunt, do poprzedniego wyroku doo mu nowy. Ostr dodatkow ka
r mona wymierzy na przykad za odmow noszenia pasiaka pospolitego przestpcy
czy uczestniczenia w "programach resocjalizacyjnych", a take za podjcie godwki.
Sdy mog wwczas uzna, e wizie zamierza naruszy bezpieczestwo pastwa,
i domaga si zastosowania kary "zabezpieczenia poprzestpczego". Faktycznie chodzi
tu o przeduenie o rok lub dwa okresu przebywania w obozie pracy. Winiowie cz
sto odsiaduj kar o jedn trzeci lub nawet o poow dusz, anieli zasdzono im
pocztkowo w wyroku. Wskutek dziaania tego wanie systemu skazany na dziesi lat
Boitel zebra 42 lata odsiadki.
Obz Arco Iris (Tcza), usytuowany w pobliu Santiago de Las Vegas, w zaoeniu
mia pomieci ptora tysica modziey. Nie jest to jedyny obz tego rodzaju: inny to
Martha Frayde, "Ecoute, Fidel", Denoel, Paris 1987

Nueva Vida (Nowe ycie), pooony w poudniowo-wschodniej czci wyspy. W rejo

nie Palos znajduje si Capitiolo, obz o charakterze specjalnym, gdzie internuje si
dziesicioletnie dzieci. Modociani zbieraj trzcin cukrow lub wykonuj prace rko
dzielnicze, podobnie jak dzieci przysyane w latach osiemdziesitych na "praktyk"
przez MPLA z Angoli czy te przez reim etiopski. Co do homoseksualistw, szczegl
nej kategorii "pensjonariuszy" obozw i wizie, system penitencjarny ich te nie
oszczdza: mona ich spotka w obozach cikich robt i w UMAP, cho odsiaduj
rwnie "klasyczne" kary wizienia. Niekiedy w obrbie wizienia przeznacza si dla
nich specjalny oddzia, jak na przykad w Nueva Carceral w La Habana del Este.
Pozbawiony jakichkolwiek praw wizie jest wszake poddawany "programowi resocja

lizacji", ktry ma go przygotowa do powrotu na ono socjalistycznego spoeczestwa.
Program ten skada si z trzech faz: pierwsza to "okres maksymalnego zabezpiecze
nia", ktry przebiega w wizieniu; druga - "redniego zabezpieczenia" - w granja (go
spodarstwo); ostatnia, zwana "okresem minimalnego zabezpieczenia", przebiega w wa
runkach tak zwanego "otwartego frontu".
Winiowie "wczeni do programu" nosz strj azul (niebieski), taki jak prze
stpcy pospolici. W istocie bowiem reim usiowa w ten sposb przemiesza ze sob
obydwie kategorie winiw. Polityczni, ktrzy odmwili zgody na udzia w realizacji
programu, musieli chodzi w charakterystycznym dla onierzy armii Batisty unifor
mie amarillo (ty); podobna zniewaga cika bya do zniesienia dla wielu skazanych
za przekonania polityczne, a wywodzcych si z szeregw partyzantki antybatistow
skiej. "Niezdyscyplinowani" winiowie, sprzeciwiajcy si plantado (programowi),
nie chcieli nosi adnego z tych strojw. Czasami przez cae lata wadze pozwalay im
paradowa w gatkach, czemu te zawdziczaj swoj nazw, calzoncillos (kalesony).
Ci w ogle nie mieli prawa do widze z bliskimi. Huber Matos, ktry by jednym
z nich, zawiadcza: "Nie chodziem wic przez par miesicy w adnym uniformie,
nie miaem te odwiedzin. Przepadem dla wiata tylko dlatego, e nie zgodziem si
podporzdkowa arbitralnej decyzji wadz. [...] Wolaem paradowa nago, pord tak
samo jak ja nie ubranych winiw, przebywajc w trudnych do zniesienia warunkach
promiskuityzmu".
Przejcie z jednej fazy do drugiej zaley od decyzji "oficera reedukujcego"; na og
usiiuje on zmusi poddawanego resocjalizacji winia do rezygnacji z oporu, doprowa
dzajc go do wycieczenia fizycznego i moralnego. Carlos Franqui, byy urzdnik rei
mu, tak oto uj istot tego systemu: "Opozycjonista wystpuje w roli chorego, poli
cjant za - lekarza. Wizie zostanie uwolniony dopiero wwczas, kiedy wzbudzi w po
licjancie zaufanie. Jeeli nie wyrazi zgody na leczenie", kary mu si nie zalicza".
Najcisze wyroki odsiadywane s w wizieniu. W roku 1974, przed zamkniciem
Cabanii, istnia tam oddzia specjalny przeznaczony dla winiw cywilnych (strefa 2)
oraz inny dla wojskowych (strefa 1). Strefa 2 szybko zapeniia si ponad tysicem ska
zacw zamykanych w pomieszczeniach o wymiarach 30 na 6 metrw. Byy take wi
zienia podlege GII, policji politycznej.
Osoby skazane na kary lekkie, od trzech do siedmiu lat wizienia, przydzielane s
do frontw lub granjas. Granja jest wynalazkiem reimu Castro. Tworz j baraki pilno
wane przez stranikw z Ministerstwa Spraw Wewntrznych, ktrzy maj prawo strze
618 TRZECI WIAT
la do kadego, kto prbowaby ucieczki'z. Otoczona kilkoma rzdami zasiekw z dru

tw kolczastych, zwieczonych wieyczkami stranikw, przypomina raczej sowiecki a
gier. Niektre granjas mogy pomieci od 500 do 700 winiw. Warunki byy tam
przeraajce: praca po dwanaciepitnacie godzin dziennie, wszechwadza strani
kw, ktrzy bagnetami ponaglali winiw do jeszcze wikszego wysiku.
Jeli chodzi o "otwarty front", jest to miejsce budowy; skazaniec przebywa tam
przymusowo i najczciej pod wojskowym nadzorem. Liczba winiw bywa zmienna,
od 50 do ponad 100, a czasami nawet 200, w zalenoci od znaczenia obiektu. Politycz
ni i pospolici przestpcy z granjas wytwarzaj prefabrykaty, ktre skadaj skazacy
z "otwartych frontw". Pod koniec miesica wizie z "otwartego frontu" ma trzy dni
przepustki. Wedug uzyskanych wiadectw jedzenie nie jest tam tak ze jak w obozach.
Kady front jest placwk niezalen, co pozwala atwiej zarzdza winiami i unik
n zbyt wielkiej koncentracji "politycznych", ktrzy mogliby tworzy opozycyjnefoco.
System ten daje niechybnie pewne korzyci ekonomiczne'3. Na przykad w czasie za
fra mobilizuje si wszystkich skazacw do cinania trzciny cukrowej. Papito Strueh,
naczelnik zakadw penitencjarnych w prowincji Oriente, na poudniu Kuby, owiad
czy w roku 1974: "Winiowie stanowi podstawow si robocz na wyspie". W 1974
roku warto wykonanych przez nich prac wyniosa ponad 348 milionw dolarw.
Winiami posuguj si rwnie instytucje pastwowe. I tak Rozwj Prac Rolno-spoecznych (DESA)
wykorzystuje na swoich budowach okoo 60% skazacw. Pracuj
te oni na dziesitkach gospodarstw w Los Valles de Picadura, ktre uwaa si za
obiekty pokazowe, majce wiadczy o pozytywnych skutkach reedukacji poprzez pra
c. Zakady te odwiedzay dziesitki goci rzdowych, a wrd nich szefowie pastw,
Leonid Breniew, Huari Bumedien czy Francois Mitterrand w roku 1974.
Wszystkie szkoy rednie na prowincji zostay wybudowane przez winiw politycz
nych przy minimalnym nadzorze specjalistwtechnikw. W Oriente, w Camaguey,
skazacy wznieli ponad dwadziecia szk politechnicznych. Na caej wyspie wiele cu
krowni funkcjonuje tylko dziki ich pracy. Tygodnik "Bohemia" szczegowo wyliczy
pozostae przedsiwzicia zrealizowane przy wykorzystaniu wiziennej siy roboczej:
mleczarnie, orodki hodowli byda w rejonie Hawany; warsztaty ciesielskie i szkoy
rednie w Pinar del Rio; chlewnia, mleczarnia, warsztat ciesielski w Matanzas; dwie
szkoy rednie i dziesi mleczarni w Las Villas... Z kadym rokiem ambitniejsze plany
produkcyjne wymagaj coraz wikszej liczby winiw.
We wrzeniu 1960 roku Castro powoa Komitety Obrony Rewolucji (CDR). Pod
staw ich dziaania jest cuadra (kwarta dzielnicy); na jego czele stoi dowdca, ktrego
zadaniem jest ledzenie "kontrrewolucyjnych" poczyna mieszkacw. Kontrola spo
eczna bywa szczeglnie wnikliwa. Czonkowie komitetu musz bra udzia w zebra
niach CDR i s mobilizowani do odbywania patroli, majcych na celu przeciwdziaanie
"wrogiej infiltracji". Taki system nadzoru i donosicielstwa sprawia, e intymne ycie ro
dzinne przestaje istnie.
Cel powoania do ycia CDR sta si dla wszystkich jasny, kiedy w marcu 1961 roku
z inicjatywy Ramiro Valdesa, szefa suby bezpieczestwa, przeprowadzona zostaa
'z Alfredo Carrin, ktry prbowa zbiec z obozu Granja Melena 2, zastrzelony zosta z niewielkiej od
legoci przez stranika zwanego "Jagucy Grande".
W kwietniu 1973 r. rzdowy tygodnik "Bohemia" przyzna, e "winiw kontrrewolucyjnych wyko
rzystuje si do wykonywania zada w interesie publicznym".
wielka weekendowa apanka. Na podstawie list sporzdzonych przez CDR zatrzymano

ponad 100 tysicy ludzi, a wiele tysicy wyldowao w orodkach odosobnienia, takich
jak stadiony, sale gimnastyczne itp.
Kubaczycy byli mocno poruszeni masowym exodusem z portu Mariel w roku 1980.
Wstrzs by tym silniejszy, e na odgrne polecenie CDR zorganizoway actos de repu
dio (akty potpienia), ktre miay "zmarginalizowa" spoecznie i zama moralnie
opozycjonistw - nazywanych od tej pory gusanos (glisty) - oraz ich rodziny. Wrogi
tum zebrany przed domem opozycjonisty obrzuca budynek kamieniami, wyzywajc
mieszkacw. Na murach pojawiay si oficjalne slogany oraz obelgi. Policja interwe
niowaa dopiero wwczas, kiedy "masowe dziaania rewolucyjne" zaczynay zagraa
fizycznemu bezpieczestwu upatrzonej ofiary. Te praktyki quasilinczu wzbudziy w wy
spiarskim spoeczestwie, gdzie wszyscy si znaj, uczucie wzajemnej nienawici. Actos
de repudio doprowadzay do zrywania wizi ssiedzkich, niszczyy tkank spoeczn,
tym atwiej te byo narzuci wszechwadz socjalistycznego pastwa. Nie mia czego
szuka przed sdem czowiek obrzucany wyzwiskami w rodzaju: Afuera gusano! (Precz,
glisto!), Agente de la CIA! (Agent CIA!), krzyczano te oczywicie: Viva Fidel! (Niech
yje Fidel!). Ricardo Bofill, przewodniczcy kubaskiego Komitetu Praw Czowieka
sta si obiektem aktu potpienia w 1988 roku. W 1991 spotkao to z kolei Oswalda
Payas Sardinasa, przewodniczcego chrzecijaskiego ruchu Liberacin. Wobec post
pujcego zobojtnienia Kubaczykw na te przesadne wybuchy zbiorowej nienawici
wadze zaczy wykorzystywa w tym celu mieszkacw pochodzcych z innych ni
ofiara dzielnic.
Na mocy postanowie zawartych w artykule 16 konstytucji pastwo "organizuje dzia

alno gospodarcz, kieruje ni i kontroluje zgodnie z wytycznymi Jednolitego Planu
Rozwoju Gospodarczo-Spoecznego". Za t kolektywistyczn frazeologi kryje sina
der prozaiczna rzeczywisto: w swoim ojczystym kraju Kubaczyk nie jest dysponen
tem ani wasnej siy roboczej, ani wasnych pienidzy. W roku 1980 przez kraj przeto
czya si fala niezadowolenia spoecznego i rozruchw: zaczto podpala magazyny.
W niecae trzy doby DSE zatrzymaa 500 "opozycjonistw". Nastpnie suba bezpie
czestwa wszcza na prowincji dziaania wymierzone przeciwko wolnemu rynkowi
chopskiemu, na koniec za zorganizowano zakrojon na skal krajow kampani zwal
czajc czarnorynkowych handlarzy.
W marcu 1971 roku przyjto ustaw nr 32 majc ukrci absencj w miejscu pracy.
W roku 1978 ogoszono ustaw o "zagroeniu przedprzestpczym". Inaczej mwic,
kadego Kubaczyka mona byo odtd aresztowa pod jakimkolwiek pretekstem, je
eli tylko wadze uznay, e stanowi on zagroenie dla bezpieczestwa pastwa, nawet
jeli nie dopuci si adnego czynu, ktry by o tym wiadczy. W rzeczywistoci bo
wiem ustawa ta uznaje za przestpstwo wszelki przejaw myli niezgodnej z zasadami
reimu; a nawet idzie dalej - kady staje si potencjalnie podejrzany.
Po UMAP reim zacz wykorzystywa winiw skazanych za odmow penienia
obowizkowej suby wojskowej. Utworzona w 1967 roku modzieowa Kolumna Stu
lecia" przeksztacia si w roku 1973 w EL Ejercito Juvenil del Trabajo (Modzieow
Chodzi o stulecie powstania przeciwko Hiszpanom w 1868 r

620 TRZECI WIAT
Armi Pracy). Modzi ludzie z szeregw tej paramilitarnej organizacji pracuj w polu
i bior udzia w robotach budowlanych w warunkach wprost przeraajcych; szczegl
nie trudne do zniesienia jest to, e pracuje si dugo, a otrzymuje mieszne wynagro
dzenie: w 1997 roku wynosio ono siedem peso, czyli jedn trzeci dolara.
Owa militaryzacja spoeczestwa zacza si jeszcze przed wybuchem wojny w An
goli. Po odbyciu suby wojskowej kady Kubaczyk musia obowizkowo przedstawia
do kontroli swoj ksieczk komitetowi wojskowemu oraz zgasza si co p roku
w celu weryfikacji danych (praca, adres).
Od lat szedziesitych Kubaczycy poczli "gosowa wiosami". Najpierw, w 1961 ro

ku, zaczli masowo opuszcza wysp rybacy. Balsero, kubaski odpowiednik boat people
z krajw poudniowowschodniej Azji, naley do spoecznego krajobrazu wyspy, po
dobnie jak cinajcy trzcin cukrow robotnik rolny. Castro sprytnie wykorzystywa t
emigracj jako rodek regulacji wewntrznych napi w kraju. Ucieczki byy zjawi
skiem cigym, odbyway si nieprzerwanie od pocztku rewolucji a do poowy lat sie
demdziesitych. Wiele osb przedostao si wwczas na Floryd lub te do ameryka
skiej bazy w Guantanamo.
Kryzys kwietniowy z 1980 roku sprawi wszake, e zaczo by o tym gono na ca
ym wiecie. Tysice Kubaczykw, chcc uciec od nieznonej rzeczywistoci, oblego
peruwiask ambasad w Hawanie, domagajc si zezwolenia na wyjazd. Po upywie
paru tygodni wadze zezwoliy 125 tysicom Kubaczykw (oglna liczba mieszkacw
wynosia wtedy 10 milionw) na opuszczenie kraju drog morsk, z portu Mariel. Ca
stro skorzysta z okazji, aeby "zwolni" chorych psychicznie i drobnych przestpcw.
Ten masowy exodus sta si przejawem kontestacji ustroju, poniewa marielitos, jak za
czto nazywa uchodcw, wywodzili si z najuboszych warstw spoecznych, ktre
jak utrzymywa reim - byy przedmiotem jego szczeglnej troski. Biali, Mulaci i Mu
rzyni, najczciej ludzie modzi, uciekali od kubaskiego socjalizmu. Po wydarzeniach
w Mariel wielu Kubaczykw wpisao si na listy, aeby uzyska zgod na opuszczenie
kraju. Od tego czasu upyno kilkanacie lat, a oni wci czekaj na zezwolenie.
Latem 1994 roku Hawana, po raz pierwszy od 1959 roku, staa si widowni gwa
townych rozruchw. Kandydaci na wyjazd, nie mogc si dosta na pokad balsas (pro
wizorycznych tratw), starli si z policj. Ulice dzielnicy Coln, rejon nadbrzea - Mae
cn - zostay spldrowane. W trakcie przywracania porzdku doszo do kilkudziesiciu
aresztowa, ale w kocu Castro znowu zezwoli na emigracj 25 tysicy osb. Od tego
czasu wyjazdom nie ma koca, a amerykaskie bazy w Guantanamo i w Panamie pka
j w szwach, nie mogc pomieci dobrowolnych uchodcw. Castro usiowa powstrzy
mywa uciekinierw, nakazujc zrzuca z helikopterw na byle jak sklecone tratwy
worki z piaskiem. Latem 1994 roku zgino na morzu ponad 7 tysicy osb. Ocenia si,
e w sumie stracia ycie bez maa trzecia cz balseros. W cigu trzydziestu lat okoo
100 tysicy Kubaczykw podjo prb ucieczki drog morsk. W wyniku kolejnych
fal wychodstwa 20% obywateli Kuby przebywa obecnie na emigracji. Z oglnej liczby
11 milionw mieszkacw niemal 2 miliony Kubaczykw yj poza wysp. Wychod
stwo doprowadzio do rozbicia rodzin, nierzadkie s przypadki, kiedy poszczeglni
czonkowie rodzin mieszkaj ju to w Hawanie czy w Miami, ju to w Hiszpanii czy
w Portoryko. . .
W latach 1975-1989 Kuba usilnie wspieraa marksistowsko-leninowski reim, repre

zentowany przez MPLA, Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli (zob. rozdzia Yves'a San
tamarii), ktremu przeciwstawia si Jonas Savimbi i jego UNITA. Do niezliczonej rze
szy "kooperantw" i dziesitkw "doradcw technicznych" Hawana dorzucia korpus
ekspedycyjny w sile 50 tysicy ludzi'5. Armia kubaska zachowywaa si w Afryce jak na
podbitym terenie. Handlowano, czym si dao (srebro, ko soniowa, diamenty), kwi
ta korupcja. Kiedy w roku 1989 porozumienia nowojorskie pooyy kres konfliktowi,
wojska kubaskie, skadajce si w wikszoci z Murzynw, powrciy do kraju. Ponie
sione straty wynosz od 7 do 11 tysicy zabitych.
Dowiadczenie to zachwiao przekonaniami wielu oficerw. Genera Arnaldo Ochoa
- dowdca korpusu ekspedycyjnego w Angoli oraz czonek Komitetu Centralnego Ko
munistycznej Partii Kuby - zamierza zorganizowa spisek w celu obalenia Castro. Zosta
aresztowany i osdzony przez trybuna wojskowy wraz z kilkoma osobami wysoko posta
wionymi w hierarchii wojskowej i w subie bezpieczestwa, w tym take z brami La Gu
ardia. Ci ostatni maczali palce w handlu narkotykami na rachunek MC, sub specjal
nych, ktrym Kubaczycy nadali miano "Marihuana i Kokaina". Ochoa, ktry przywiz
z Angoli tylko troch koci soniowej i diamentw, nie mia z tym nic wsplnego. W rze
czywistoci Castro wykorzysta okazj, aby pozby si potencjalnego rywala, ktry dziki
prestiowi, jakim si cieszy, i piastowanym funkcjom politycznym mg obrci przeciw
ko niemu szerzce si niezadowolenie. Po skazaniu generaa Ochoa i wykonaniu wyroku
armi poddano czystce, co spowodowao jej destabilizacj i wywoao kolejny wstrzs.
wiadom faktu, e oficerowie ywi silny resentyment do reimu, Castro powierzy kiero
wanie Ministerstwem Spraw Wewntrznych jednemu z generaw bdcemu w bliskich
stosunkach z Raulem Castro. Jego poprzednik rzucony zosta na stos za "korupcj" i "za
niedbania". Od tamtej pory reim moe liczy jedynie na lepe oddanie sub specjalnych.
W 1978 roku na Kubie wiziono za pogldy od 15 do 20 tysicy osb. Wiele z nich wy

wodzio si z M26, z antybatistowskich ruchw studenckich, z szeregw partyzantki
z Escambray czy te spord weteranw z okresu inwazji w Zatoce wi. W 1986 roku
liczb winiw politycznych szacowano na 12 do 15 tysicy, przetrzymywano ich
w pidziesiciu "regionalnych" zakadach karnych rozsianych po caej wyspie. Dzisiaj
doda do tego naley rozliczne "otwarte fronty", wzmocnione brygadami liczcymi 50,
100, a nawet 200 winiw. Niektre organizowane s w miastach; na przykad w Ha
wanie pod koniec lat osiemdziesitych byo sze "otwartych frontw". Rzd przyznaje,
e na Kubie jest 400-500 winiw politycznych. Jednake wiosn 1997 roku doszo do
nowej fali aresztowa. Kubascy przywdcy ruchu na rzecz praw czowieka, czsto byli
winiowie, utrzymuj, e na wyspie nie stosuje si ju tortur fizycznych. Wedug tych
samych osb, a take Amnesty International w roku 1997 byo na Kubie od 980 do
2500 winiw politycznych (mczyzn, kobiet i osb niepenoletnich).
Castro a do lat osiemdziesitych chtnie wspiera rewolucje poza granicami Kuby. W latach
1979-1980 wysa na Grenad 600 doradcw wojskowych w celu udzielenia pomocy reimowi prosowiec
kiego socjalisty Maurice'a Bishopa. Podczas intezwencji na wyspie w 1983 r. Amerykanie wzili do niewoli
750 Kubaczykw.
'" W tym samym czasie okoo 35 tysicy modych ludzi oddelegowano do przymusowych robt (rodek
karny lub dyscyplinarny) w Patriotycznej subie Wojskowej.
622 TRZECI WIAT
Od 1959 roku ponad 100 tysicy Kubaczykw poznao smak obozw, wizie
i "otwartych frontw". Od 15 do 17 tysicy osb zostao rozstrzelanych. "Nie ma chle
ba bez wolnoci, nie ma wolnoci bez chleba" - gosi w roku 1959 mody adwokat Fi
del Castro. Mimo to, jak susznie zauway jeden z dysydentw jeszcze przed zaprowa
dzeniem "reimu specjalnego", celu sowieckiej pomocy: "Wizienie, nawet zaopatrzo
ne w ywno, wci pozostaje wizieniem".
Castro - tyran, ktrego czas zdaje si nie ima - wobec kolejnych niepowodze swe
go reimu oraz wobec trudnoci, jakie przeywa Kuba, twierdzi w 1994 roku, e "woli
[raczej] umrze anieli wyrzec si rewolucji". Jak jeszcze cen przyjdzie zapaci Ku
baczykom, aby zaspokoi jego pych?
NIKARAGUA. FIASKO TOTALITARNYCH PLANW
W Nikaragui, niewielkim kraju wcinitym pomidzy Salwador a Kostaryk, istnieje

tradycja krwawych zryww politycznych. Przez kilka dziesicioleci kraj ten zdominowa
ny by przez rodzin Somozw i stojcego na jej czele generaa Anastasio Debayle So
moz, "wybranego" na prezydenta republiki w lutym 1967 roku. Dziki siejcej po
strach Gwardii Narodowej rodzina Somozw stopniowo zawadna niemal jedn
czwart gruntw uprawnych, wikszoci plantacji tytoniu, trzciny cukrowej, ryu i ka
wy, jak rwnie wieloma fabrykami.
Odpowiedzi na t sytuacj byo pojawienie si zbrojnej opozycji. Wzorujc si na
modelu kubaskim, Carlos Fonseca Amador i Tomas Borge zaoyli Sandinowski Front
Wyzwolenia Narodowego (FSLN) - nazwa pochodzi od nazwiska Cesara Sandino,
chopskiego organizatora guerrilli, zamordowanego w 1934 roku. Front, bez adnego
wsparcia z zewntrz, z trudem utrzymywa w kilku miejscach zarzewie partyzanckiej
walki. W 1967 roku, kiedy wybuch bunt w Managui, na ulicach stolicy z rk onierzy
Gwardii Narodowej ponioso mier co najmniej 200 osb. Po zabjstwie w 1978 roku
Pedra Joa uina Chamorro szefa liberalne o dziennika "La Prensa, FSLN - ktremu
ju od paru lat udzielaa pomocy Kuba - zintensyfikowa dziaania partyzanckie. Mi
dzy Sandinowskim Frontem a somozowsk Gwardi Narodow doszo wwczas do
prawdziwej wojny domowej. 22 lutego 1978 roku wszczo rebeli miasto Masaya. Do
wodzcy guerrill Eden Pastora zdoby w sierpniu paac prezydencki Somozy w Mana
gui i doprowadzi do uwolnienia wielu przywdcw FSLN. We wrzeniu Gwardiana
rodowa, chcc odbi Esteli, uya przy bombardowaniu miasta napalmu, a podczas nie
zwykle gwatownych walk ulicznych dokonaa masakry znacznej liczby cywilw. 160
tysicy osb wyjechao wwczas z Nikaragui do ssiedniej Kostaryki. W kwietniu 1979
roku miasta Esteli i Len znw wszczy bunt, podobnie jak Granada. Dziki lepszej
ni w roku poprzednim koordynacji dziaa wysiek rewolucjonistw okaza si jeszcze
skuteczniejszy, tym bardziej e siom prosomozowskim udao si nastawi przeciwko
sobie ca bez maa ludno kraju. W czerwcu zbuntowaa si Managua, a 17 lipca 1979
roku dyktator, ktry utraci wszelkie poparcie midzynarodowe, zmuszony zosta do
opuszczenia kraju. Wojna domowa i represje pocigny za sob prawdopodobnie
25-35 tysicy ofiar, aczkolwiek sandinici szacuj t liczb na 50 tysicy. W kadym ra
zie cena, jak przyszo zapaci temu trzymilionowemu krajowi, bya ogromna.
OrtegaPastora - dwie drogi rewolucji
Obydwaj s Nikaraguaczykami i ju w modoci przyszo im pozna wizie

nia Somozy. Wywodzcy si ze redniej warstwy wacicieli ziemskich Eden Pa
stora ma lat dwadziecia, kiedy na Kubie zwycistwo odnosz barbudos. Daniel
Ortega, urodzony w roku 1945 w niezbyt zamonej rodzinie, w pocztkach lat
szedziesitych walczy w szeregach antysomozowskich organizacji modzieo
wych.
Sandinowski Front Wyzwolenia Narodowego, utworzony w 1961 roku przez
Carlosa Fonseca Amadora i Tomasa Borge, jest konglomeratem przedstawicieli
rnych opcji. Obaj jego zaoyciele rni si zreszt pod wzgldem goszo
nych przez siebie pogldw. Amador jest zwolennikiem Castro, podczas gdy
Borge powouje si na przykad Mao Zedonga. Z biegiem lat w FSLN ujawniaj
si trzy rne nurty: Nieustajca Wojna Ludowa (GPP, formacja maoistowska)
opowiada si za rozwijaniem dziaa w rejonach wiejskich. Marksistowsko-leni
nowski czy te "proletariacki" nurt Amadora i Jaime Wheelocka opiera si na
bdcym w embrionalnym stadium rozwoju proletariacie. Ruch "tercerystow
ski (z hiszp. tercero, trzeci - przyp. tum.) czy te "insurekcyjny", na czele kt
rego stoj marksistowscy dysydenci oraz demokraci, pracuje na rzecz wzmoc
nienia struktur partyzantki miejskiej; do nurtu tego naley Pastora, a take Or
tega, ktry wkrtce przyczy si do proletariatu. O przystpieniu Daniela
Ortegi do rewolucji decyduje jego zaangaowanie polityczne, Pastora natomiast
chce pomci mier ojca, demokratycznego opozycjonisty zamordowanego
przez gwardi somozowsk. Po strajkach z 1967 roku i sfaszowanych wyborach
prezydenckich Pastora zostaje aresztowany. Torturowany (upuszczaj mu krew,
po czym ka mu j pi), nastpnie zwolniony, organizuje przeciwko swoim
oprawcom akcj odwetow. Towarzyszcy mu dwaj guerrilleros to Daniel i Hum
berto Ortega. Teraz z kolei Daniel Ortega wpada w szpony policji somozow
skiej. Eden Pastora tymczasem wci wzmacnia struktury guerrilli. Przyjty
przez Fidela Castro, potwierdza swoje przywizanie do demokracji parlamen
tarnej i nawizuje kontakty ze rodkowoamerykaskimi demokratami, Figu
eresem z Kostaryki i Panamczykiem Torrijosem. Ortega wychodzi na wolno
w roku 1974 w zamian za pojmanego zakadnika, somozowskiego dygnitarza.
Nie zwlekajc, odlatuje pierwszym samolotem do Hawany. Pastora pozostaje ze
swymi bojownikami.
W padzierniku 1977 roku w rnych miastach Nikaragui wybucha powsta
nie. Oddziay Pastory i Ortegi, majc przeciwko sobie somozowsk gwardi i lot
nictwo, szukaj schronienia w dungli. W styczniu 1978 roku cay kraj staje
w ogniu walki. W sierpniu tego roku Pastora zdobywa szturmem gmach Izby
Deputowanych. Uzyskuje midzy innymi uwolnienie wszystkich winiw poli
tycznych, w tym rwnie Tomasa Borge. Daniel Ortega kursuje pomidzy Hawa
n a pnocnym frontem w Nikaragui. Podczas ataku na miasto Masaya ginie
Camilo Ortega, jeden z braci Daniela. Okrzepe ju w swoich strukturach, wspie
rane przez doradcw kubaskich powstanie zatacza coraz szersze krgi. Wkrtce
do Nikaragui powracaj z Kuby kadrowi przywdcy FSLN. W rejonie usytuowa
624 TRZECI WIAT
nym na poudnie od Managui Pastora i jego muchachos tocz zaarte walki z do

borowymi jednostkami gwardii.
Po zwycistwie sandinistw w lipcu 1979 roku Pastora obejmuje urzd wice
ministra spraw wewntrznych, podczas gdy Ortega, zgodnie z oczekiwaniami
wszystkich, zostaje prezydentem republiki. Nowo wybrany prezydent otwarcie
wzoruje si na Kubie. W Managui pojawia si nie tylko wielu kubaskich, ale te
internacjonalistycznych" doradcw wojskowych. Eden Pastora, coraz bardziej
osamotniony, kolejny raz potwierdza swe przywizanie do systemu demokracji
parlamentarnej. Zawiedziony w swoich nadziejach, podaje si w czerwcu 1981
roku do dymisji i zaczyna organizowa zbrojny opr w poudniowej czci kraju.
Po odniesieniu zwycistwa antysomozici natychmiast si zjednoczyli, tworzc Junt

Rzdow i Odbudowy Narodowej, w ktrej skad weszli przedstawiciele najrniej
szych nurtw (socjalistycznych, komunistycznych, ale te demokratycznych i umiarko
wanych). Przedstawia ona pitnastopunktowy program, ktry przewidywa wprowa
dzenie ustroju demokratycznego, opartego na wyborach powszechnych oraz swobodzie
zawizywania partii politycznych. Tymczasem jednak wadza wykonawcza znajdowaa
si w rkach junty, w ktrej przewag zdobd wkrtce sandinici.
Junta uznaa za priorytetowe wizi z Kub", cho nie wykluczaa udziau Zachodu
w odbudowie Nikaragui - zniszczenia spowodowane wojn domow szacowano na 800
milionw dolarw. Jednake demokraci szybko zostali odsunici. Ju w marcu 1980 ro
ku podaa si do dymisji Violeta Chamorro, wdowa po Pedro Joaquinie Chamorro,
jednej z wielkich postaci opozycji antysomozowskiej; w jej lady pody wkrtce inny
lider, Alfonso Robelo. Oboje chcieli w ten sposb zaprotestowa midzy innymi prze
ciwko podporzdkowaniu sobie przez FSLN Rady Pastwa.
W czasie tego kryzysu politycznego zdominowana przez FSLN junta powoaa tajn
policj. Sandinici utworzyli te siy zbrojne, przeksztacajc 6 tysicy guerrilleros z 1979
roku w armi, ktra dziesi lat pniej liczya ju 75 tysicy ludzi. Od 1980 roku wpro
wadzony zostaje obowizek suby wojskowej: mczyni w wieku od siedemnastu do
trzydziestu piciu lat podlegaj mobilizacji i mog zosta postawieni przed trybunaem
wojskowym, istniejcym od grudnia 1980 roku. Studenci, ktrzy nie uczszczali na zaj
cia z przysposobienia wojskowego, nie mieli szans na uzyskanie dyplomu. Dziki armii
miao si zrealizowa marzenie zrodzone z euforii odniesionego sukcesu - o cigu zwy
cistw rodkowoamerykaskich gueirillas, poczynajc od Salwadoru; od stycznia 1981
roku wadze tego kraju sygnalizoway wypady sandinowskich bojownikw na swe tery
torium.
Nowa wadza utworzya sdy dorane. Na mocy dekretu nr 185 z 5 grudnia 1979 ro
ku powoane zostay specjalne izby do sdzenia byych czonkw Gwardii Narodowej
oraz cywilnych partyzantw Somozy. Sandinici zamierzali rozprawi si ze "zbrodnia
rzami somozowskimi", podobnie jak ludzie Castro ze "zbrodniarzami batistowskimi".
Potwierdzaa to obecno 500 nikaraguaskich wojskowych u boku kubaskiego korpusu ekspedycyj

nego w Angoli. O uzalenieniu sandinistw wiadczy rwnie fakt odrzucenia przez nich rezolucji ONZ
potpiajcej sowieck interwencj w Afganistanie.
Winiw skazywano na podstawie kodeksu karnego obowizujcego w chwili pope

nienia zarzucanych im czynw, jednake sdy dorane funkcjonoway na marginesie
normalnego systemu sdowniczego i postpowanie odwoawcze mogo by zgaszane
wycznie do sdu apelacyjnego tej samej instancji. By to niezawodny sposb ustano
wienia jurysdykcji o charakterze specjalnym, istniejcej obok zwykego systemu sdo
wego. W prowadzonych postpowaniach wiele byo nieprawidowoci. I tak na przy
kad przestpstwa uwaano za dowiedzione bez przedstawiania jakichkolwiek konkret
nych dowodw. Sdziowie nie brali pod uwag domniemania niewinnoci i czsto
ferowali wyroki skazujce, odwoujc si raczej do pojcia odpowiedzialnoci zbioro
wej ni analizujc przedstawiane indywidualnie dowody winy. Niekiedy dochodzio do
skazania osb, ktrym nie mona byo udowodni adnego przestpstwa.
Tego rodzaju represje wymagay skutecznych narzdzi. Kraj zosta szybko wzity
w ryzy przez 15 tysicy ludzi z oddziaw podlegych Ministerstwu Spraw Wewntrz
nych. Jedna ze sub, DGSE, Direccin General de Seguridad del Estado [Generalna
Dyrekcja Bezpieczestwa Pastwowego - przyp. tum.], penia funkcj specjalnej poli
cji politycznej; zorganizowana przez kubaskich agentw GII, podlegaa bezporednio
Ministerstwu Spraw Wewntrznych. Przy wypenianiu swych zada, polegajcych na
aresztowaniu i przesuchiwaniu winiw politycznych, suby te sigay do metod,
zwanych "tortur czyst", przejtych od ekspertw kubaskich i wschodnioniemiec
kich. Na odlegych terenach wiejskich jednostki armii regularnej czsto aresztoway po
dejrzanych cywilw i przed przekazaniem ich DGSE przetrzymyway jaki czas w swych
obozach. Przesuchania odbyway si gwnie w zakadzie karnym w Chipote, na tere
nie kompleksu wojskowego "German Pomares", w strefie militarnej znajdujcej si na
stokach wulkanu Loma de Tiscapa, zaraz za hotelem Intercontinental w Managui.
Dwoje ludzi nalecych do Ludowej Partii Spoeczno-Chrzecijaskiej, Jose Rodriguez
i Juana Blandn, potwierdzio, e stosowano tam takie metody, jak szanta w stosunku
do bliskich i przerywanie rytmu snu. Bezpieka uciekaa si rwnie do metod polegaj
cych na poniajcym traktowaniu. Winiowie osadzani byli w ciasnych i ciemnych ce
lach w ksztacie szecianw, zwanych chiquitas (malestwa), o powierzchni nie przekra
czajcej jednego metra kwadratowego, gdzie dorosy mczyzna nie mg nawet usi;
w rodku panoway cakowite ciemnoci, brak byo jakiejkolwiek wentylacji czy urz
dze sanitarnych. Ludzi przetrzymywano tam czasem ponad tydzie. O kadej porze
dnia i nocy odbyway si przesuchania. Niekiedy winiom groono uyciem broni, or
ganizowano pozorowane egzekucje lub te straszono mierci. Bywao, e po areszto
waniu nie dostawali nic do jedzenia i picia. Po kilku dniach przetrzymywania w takich
warunkach wielu winiw, w stanie fizycznego wycieczenia, podpisywao w kocu
kamliwe, obciajce ich samych zeznania.
15 marca 1982 roku junta ogosia stan wyjtkowy, co pozwolio zamkn niezalene
rozgonie radiowe, zawiesi prawo do zgromadze, a take ograniczy swobody zwiz
kowe - organizacje zwizkowe nie godziy si bowiem na to, aeby sta si przybudw
kami wadzy, ktra zamierzaa sprowadzi ich rol do "utrwaaczy" reimu. Wspo
mnie te naley o przeladowaniach protestanckich mniejszoci narodowych, braci
morawskich czy te wiadkw Jchowy. Wedug oblicze Amnesty International
w czerwcu 1982 roku byo ponad 4 tysice winiw, w tym wielu somozowskich gwar
dzistw, ale rwnie kilkuset winiw politycznych. W rok pniej liczb winiw
szacowano na 20 tysicy. Pierwszy bilans sporzdzony pod koniec 1982 roku przez sta
626 TRZECI WIAT
Komisj Praw Czowieka zwraca uwag na jeszcze powaniejsze zjawisko: rozliczne

przypadki "zagini" ludzi zatrzymanych pod zarzutem prowadzenia dziaalnoci
"kontrrewolucyjnej", a take ich mierci "podczas prby ucieczki".
Jednoczenie z ustanowieniem systemu represji reim podj prb energicznej
centralizacji gospodarki: pastwo kontrolowao ponad 50% rodkw produkcji. Lud
no musiaa zaakceptowa narzucony przez FSLN wzorzec socjalistyczny. Podobnie
jak na Kubie, moda wadza sandinowska pokrya cay obszar kraju sieci organizacji
o charakterze masowym. Kada dzielnica miaa swj Komitet Obrony Sandinizmu
(CDS), ktry odgrywa podobn rol jak kubaskie CDR: mia trzyma kraj w ryzach
i sprawowa nadzr nad mieszkacami. Dzieci, ktrych uczszczao do szk wicej ni
za czasw Somozy, staway si faktycznie czonkami organizacji pionierw zwanych Ca
militos - dla upamitnienia polegego pod Masay Camilo Ortegi, brata sandinowskie
go przywdcy Daniela Ortegi. Kobiety, robotnicy i chopi wcielani byli do "stowarzy
sze" podlegajcych cisej kontroli FSLN. Partie polityczne nie miay w istocie adnej
swobody dziaania. Prasie bardzo szybko zaoono knebel, dziennikarskie publikacje
podlegay surowej cenzurze. Gilles Bataillon doskonale scharakteryzowa t polityk:
sandinici uzurpowali sobie prawo do "zaanektowania caej przestrzeni spoecznej i po
litycznej"'K.
Sandinici a Indianie
Atlantyckie wybrzee Nikaragui zamieszkiwao 150 tysicy Indian: Miskito,

Sumu, Rama, ale te ludno kreolska i Ladinos. Sandinici bardzo szybko do
brali si do skry tym spoecznociom, zdecydowanym broni ziemi oraz
wasnego jzyka, a take korzyci pyncych z dotychczasowej autonomii (zwol
nienie od podatkw i suby wojskowej), bdcej dziedzictwem okresu kolonial
nego. W padzierniku 1979 roku, dwa miesice po aresztowaniu, zosta zamor
dowany przywdca Alpromisu, Lyster Athders. Na pocztku 1981 roku areszto
wano krajowych przywdcw Misurasata, organizacji politycznej zrzeszajcej
rne plemiona. 21 lutego 1981 roku natomiast siy zbrojne podjy interwencj
w sprawie konfliktu, do ktrego doszo w zwizku z akcj likwidowania analfa
betyzmu, zabijajc 7 Miskito, ranic 17 innych. 23 grudnia 1981 roku armia san
dinowska dokonaa w Leimus masakry 75 grnikw, ktrzy domagali si wypa
ty zalegych zarobkw. Nastpnego dnia ich los podzielio kolejnych 35 grni
kw.
Inne formy polityki sandinowskiej polegay na przesiedlaniu ludnoci pod
pretekstem "chronienia jej przed zbrojnymi wypadami dawnych somozowskich
gwardzistw przebywajcych w Hondurasie". W trakcie tych operacji armia do
pucia si wielu karygodnych czynw. Tysice Indian (7-15 tysicy w zalenoci
od wczesnych szacunkw) schronio si w Hondurasie, podczas gdy 14 tysicy
zostao uwizionych w Nikaragui. Sandinici strzelali do uciekinierw, ktrzy
usiowali przedosta si na drugi brzeg rzeki Rio Coco. Trzy wyej wspomniane
Gilles Bataillon, "Nicaragua: de la tyrannie a la dictature totalitaire", "Esprit" z X 1983.

elementy sytuacji: masakry, przesiedlanie ludnoci i masowe ucieczki za granic,

skoniy etnologa Gilles'a Bataillona do okrelenia tego zjawiska mianem "poli
tyki etnobjczej".
Ten wanie autorytarny zwrot w polityce spowodowa, e indiaskie plemio
na wystpiy przeciwko wadzy z Managui, tworzc dwie grupy guerrillas: Misura
i Misurata. W ich szeregach odnajdujemy zarwno Indian Sumu, jak Rama i Mi
skito, ktrych wsplnotowy tryb ycia by nie do pogodzenia z integracyjn poli
tyk comandantes [naczelnikw - przyp. tum.) z Managui.
Oburzony tym Eden Pastora wykrzykn wwczas na posiedzeniu rzdu: "Na
wet za czasw tyrana Somozy pozostawiono ich w spokoju. On ich wyzyskiwa,
wy za chcecie na si ich sproletaryzowa!" Tomas Borge, minister spraw we
wntrznych o pogldach maoistowskich, odpowiedzia mu na to, e "rewolucja
nie uznaje wyjtkw".
Rzd rozstrzygn spraw i sandinici opowiedzieli si za przymusow asymi
lacj. W marcu 1982 roku ogoszono stan wyjtkowy, ktry trwa a do roku
1987. Ju w 1982 roku Sandinowska Armia Ludowa "przesiedlia" w gb kraju
okoo 10 tysicy Indian. Lk przed godem sta si wwczas gronym orem re
imu. Spoecznoci indiaskie z centrum kraju korzystay z regularnych dostaw
ywnoci rozdzielanej na mocy decyzji urzdnikw pastwowych. Naduywanie
wadzy, oczywiste naruszanie praw czowieka oraz systematyczne niszczenie in
diaskich wiosek charakteryzuj pierwsze lata wadzy sandinowskiej u wybrzey
Atlantyku.
Przeciwko rezydujcemu w Managui dyktatorskiemu reimowi o totalitarnych zap

dach powsta wkrtce cay kraj, od pnocy po poudnie. Wybucha nowa wojna domo
wa, ktra daa si we znaki szczeglnie w takich regionach, jak Jinotega, Esteli, Nueva
Segovia - na pnocy; Matagalpa i Boaco - w centrum, oraz Zelaya i Rio San Juan
na poudniu. 9 lipca 1981 roku cieszcy si ogromnym prestiem comandante Zero
Eden Pastora, wiceminister obrony narodowej - zerwa z FSLN i opuci Nikaragu.
Powsta antysandinowski ruch oporu, ktremu niesusznie nadano nazw contra, czyli
kontrrewolucyjny. Na pnocy znajdoway si Nikaraguaskie Siy Demokratyczne
(FDN), w ktrych szeregach walczyli byli somozici oraz prawdziwi liberaowie. Na po
udniu - dawni sandinici, ktrych oddziay wspomagali chopi sprzeciwiajcy si ko
lektywizacji, jak rwnie indiascy uciekinierzy do Hondurasu czy Kostaryki; utworzyli
oni w Kostaryce Przymierze Rewolucyjno-Demokratyczne (ARDE), ktrego politycz
nym przywdc zosta Alfonso Robelo, a wojskowym - Eden Pastora.
W celu zwalczania ugrupowa opozycyjnych wadze powoay w kwietniu 1983 roku
Antysomozowskie Trybunay Ludowe (TPA), ktre miay rozstrzyga w sprawach osb po
dejrzanych o sprzyjanie contras, a nawet bra udzia w operacjach wojskowych. Przestp
stwa takie jak bunt czy akty sabotau rwnie podlegay kompetencjom TPA. Czonkowie
trybunaw mianowani byli przez instancje rzdowe i wywodzili si z ugrupowa powiza
nych z FSLN. Obrocy, czsto powoywani z urzdu, ograniczali si do wykonywania ruty
nowych w takich przypadkach czynnoci. TPA przyjmoway zwykle jako dowd zeznania
pozasdowe, uzyskane przez inne ni sdzia instancje. TPA rozwizano w 1988 roku.
628 TRZECI WIAT
Nowa wojna domowa rozszerzaa si. Do najbardziej zacitych walk doszo w latach
1982-1987 na pnocy i na poudniu kraju, przy czym po obu stronach dopuszczano si
naduy. Konflikt nikaraguaski stawa si elementem konfliktu Wschd-Zachd. Ku
baczycy dostarczali kadr Sandinowskiej Armii Ludowej i zaznaczali sw obecno
w kadej jednostce. Brali nawet udzia w posiedzeniach rzdu w Managui, Fidel Castro
za zgodzi si wystpowa w roli mentora comandantes. Wszystko to sprawio, e Eden
Pastora, zanim jeszcze przeszed na stron opozycji, mia okazj by wiadkiem - ku
swemu wielkiemu zaskoczeniu - pewnej do niezwykej sceny, rozgrywajcej si w Ha
wanie. Oto sandinowski rzd, w penym komplecie, znajduje si w gabinecie Castro,
ktry dokonuje przegldu ministrw, udzielajc im "rad", jak zarzdza rolnictwem,
resortem obrony narodowej czy spraw wewntrznych. Managua bya cakowicie uzale
niona od Kuby. Szefem kubaskich doradcw wojskowych by przez pewien czas gene
ra Arnaldo Ochoa. Dziki wsparciu Bugarw, wschodnich Niemcw i Palestyczykw
sandinici podjli dziaania w terenie, polegajce na przesiedlaniu ludnoci na znaczn
odlego.
W roku 1984 rzd, chcc sobie zapewni demokratyczn fasad i uzyska now legi
tymizacj, zorganizowa wybory prezydenckie. Intencje sandinistw wyjtkowo trafnie
przedstawi Bayardo Arce, jeden z dziewiciu czonkw krajowej dyrekcji FSNL,
w swym przemwieniu z maja 1984 roku:
Sdzimy, i naley wykorzysta wybory, aby gosowa na sandinizm, jako e to on wanie jest
kwestionowany i pitnowany przez imperializm. Pozwoli to dowie, i - bez wzgldu na wszyst
ko - lud nikaraguaski opowiada si za tym totalitaryzmem [sandinizmem], e popiera mark
sizm-leninizm. [...] Trzeba teraz pomyle, w jaki sposb upora si z caym tym sztucznym plu
ralizmem, z istnieniem Nikaraguaskiej Partii Socjalistycznej, Komunistycznej Partii Nikaragui,
Ludowej Partii Spoeczno-Chrzecijaskiej oraz Partii Socjaldemokratycznej; do tej pory byy
one dla nas do pewnego stopnia uyteczne. Ale nadesza pora, aeby z tym skoczy...'4
I Bayardo Arce zachca swych wsprozmwcw z Nikaraguaskiej Partii Socjali

stycznej (prosowieckiej) do poczenia si z jego parti.
Wobec aktw przemocy stosowanych przez turbas, najemnikw partii sandinow
skiej, stajcy do wyborw z ramienia konserwatystw Arturo Cruz wycofa swoj kan
dydatur i prezydentem, jak byo do przewidzenia, zosta Daniel Ortega. Jego wybr
nie przyczyni si do zahamowania dziaa zbrojnych. W latach 1984-1985 dziercy
ster wadzy reim przeprowadzi wielk ofensyw przeciwko antysandinowskim opozy
cjonistom. W latach 1985 i 1986 wojska Managui zaatakoway strefy lece w pobliu
granicy z Kostaryk. Cieszcy si niewtpliwym wsparciem ludnoci Eden Pastora za
przesta walki w 1986 roku i wycofa si wraz ze sw kadr oficersk do Kostaryki. Osa
czony przez oddziay sandinowskie rejon Moskitia od 1985 roku stawia opr jedynie
sporadycznie. Siy contras i "antysandinowski ruch oporu" rozpady si, cho nie znik
ny cakowicie.
Zniesienie wielu swobd o charakterze obywatelskim i politycznym rzd usprawie
dliwia atakami contras. Naoyo si to na ogoszone 1 maja 1985 roku przez Stany
Zjednoczone embargo, mimo e nie popary go pastwa europejskie. Zaduenie kraju
Bayardo Arce, "De la strategie revolutionnaire et de la construction du socialisme", "Esprit"

z I 1986.
gwatownie wzroso, w 1989 roku inflacja sigaa 36 000%. Rzd wprowadzi reglamen
tacj. Okoo 50% rodkw budetowych pochaniay wydatki wojskowe. Pastwo nie
byo w stanie zaspokoi potrzeb narodu. Brakowao mleka, misa. Plantacje kawy
zniszczya pooga wojenna.
W latach 1984-1986 przez wsie przetoczyy si kolejne fale aresztowa. Delegat
FSLN, Carlos Nuves Tellos, broni akcji aresztowa prewencyjnych, argumentujc, e
jest to "konieczno spowodowana trudnociami, z jakimi wie si przeprowadzanie
setek przesucha w rejonach wiejskich". Czonkowie partii opozycyjnych - liberao
wie, socjaldemokraci, chadecy - a take opozycjonici zwizkowi zatrzymywani byli za
dziaalno "sprzyjajc wrogowi". W imi obrony rewolucji mnoyy si aresztowania
zarzdzane przez DGSE. adne rodki odwoawcze nie wchodziy w rachub. Nie
do, e poczynania policji politycznej cechowaa brutalno, miaa te ona prawo
aresztowa kadego podejrzanego i osadza go w cakowitym odosobnieniu na czas
nieokrelony, bez przedstawienia jakichkolwiek zarzutw. Moga rwnie decydowa
o warunkach, w jakich przetrzymywano podejrzanych, o ich kontaktach z adwokatem
czy osobami bliskimi. Niektrzy winiowie nigdy nie zdoali spotka si z obroc.
W niektrych orodkach odosobnienia warunki pobytu byy wyjtkowo cikie. I tak
na przykad w Las Tejas winiowie musieli przez cay czas sta, nie mogc zgi ani
rk, ani ng. Cele, wszystkie zbudowane na t sam mod, nie zostay wyposaone
w elektryczno ani w sanitariaty. W okresie stanu wyjtkowego winiw przetrzymy
wano tu przez kilka miesicy. Wskutek kampanii przeprowadzonej przez organizacje
obrony praw czowieka chiquitas zostay zlikwidowane w 1989 roku. Wedug oceny
Amnesty International w orodkach DGSE odnotowywano niewiele przypadkw zgo
nw. Wszake, wedug wersji oficjalnej, Danilo Rosales i Salomn Tellevia zmarli na
"atak serca". W roku 1985 wizie Jose Angel Vilchis Tijerino, bity kolb karabinu, wi
dzia, jak jeden z jego wsptowarzyszy niedoli zmar wskutek brutalnego traktowania.
Amnesty International, a take rne organizacje pozarzdowe informoway o podob
nych aktach przemocy na terenach wiejskich. Jeden z winiw przebywajcych w za
kadzie karnym w Rio Blanco w rejonie Matagalpa owiadczy, e zamknito go wraz
z dwudziestoma innymi ludmi w celi tak maej, e mogli spa tylko na stojco. Inny,
przez pi dni pozbawiony jedzenia i picia, musia pi wasny mocz, aeby przey.na
gminne byo torturowanie winiw prdem elektrycznym.
System penitencjarny w Nikaragui wzorowany jest na modelu kubaskim. Ustawa
uaskawiajca z 2 listopada 1981 roku, czerpica inspiracj z kubaskich rozwiza
prawnych, przewidywaa wzicie pod uwag postawy winia przy podejmowaniu decy
zji o jego ewentualnym zwolnieniu. Szybko jednak ujawni si ograniczony charakter
ustawy. Jeli nawet uaskawiono setki winiw skazanych przez sdy dorane, to prze
cie nigdy nie przeprowadzono systematycznej rewizji zapadych wyrokw.
Aresztowa dokonywano na podstawie mao precyzyjnego pojcia "zbrodni somo
zowskiej". Tymczasem w roku 1989 wrd 1640 winiw przetrzymywanych za prze
stpstwa kontrrewolucyjne byo jedynie 39 somozowskich kolaborantw; udzia byych
gwardzistw somozowskich w szeregach contras nigdy zreszt nie przekroczy 20%.
A by to gwny argument, jakim posugiwali si sandinici, wtrcajc do wizienia
opozycjonistw: ponad 600 spord nich przetrzymywano w Carcel Modelo. Faszowa
nie dowodw, a nawet goosowne oskarenia byy typowe dla pierwszych lat sandinow
skiej "jurysdykcji".
630 TRZECI WIAT
W 1987 roku w nikaraguaskich lochach odbywao kar ponad 3700 winiw poli
tycznych. Ze szczeglnie zego traktowania skazanych syn, jak ju wspomniano, za
kad w Las Tejas. W tym orodku DGSE winiowie, zanim znaleli si w celi, musieli
przebra si w niebieski uniform. Same cele byy bardzo ciasne, z pryczami we wn
kach betonowych cian; nie byo w nich okien, jedyne owietlenie zapewnia saby stru
myk wiata wpadajcy przez wski, zakratowany otwr wentylacyjny usytuowany nad
stalowymi drzwiami.
Naley te wspomnie o reedukacji poprzez prac. Istniao pi rnych kategorii
winiw. Ci, ktrzy zostali uznani za nie nadajcych si do realizacji programw pra
cy, ze wzgldu na wymogi bezpieczestwa przetrzymywani byli na oddziaach o za
ostrzonym rygorze; z rodzin widywa si mogli jedynie raz na czterdzieci pi dni,
a cel opuszczali tylko na sze godzin w tygodniu. Winiowie wczeni do programw
reedukacyjnych mieli prawo do patnej pracy; raz w miesicu mogli oczekiwa odwie
dzin wspmaonka, co dwa tygodnie widywa si z bliskimi. Ci, ktrzy speniali wy
mogi programu, mogli prosi o przeniesienie do pracy na farmie, gdzie panowa mniej
surowy rygor, zwany "potwartym", nastpnie za przej na reim "otwarty".
W 1989 roku 630 winiw przebywao w odlegym o dwadziecia kilometrw od
Managui orodku karnym Carcel Modelo. Na osobnym oddziale odsiadywao tu wyrok
38 byych gwardzistw somozowskich. Pozostali "polityczni" przetrzymywani byli w za
kadach regionalnych: w Esteli, La Granja, Granada. Niektrzy winiowie, gwnie
z Carcel Modelo, ze wzgldw ideologicznych odmawiali pracy, co stao si powodem
ich brutalnego traktowania. Organizacja Amnesty International sygnalizowaa przy
padki maltretowania winiw, podejmujcych akcje protestacyjne czy strajki godowe.
19 sierpnia 1987 roku 10 skazacw z EL Chipote zostao pobitych pakami przez
stranikw; winiowie donosili o uywaniu paek elektrycznych. W lutym 1989 roku,
protestujc przeciwko surowym warunkom odsiadki, 90 winiw z Carcel Modelo
podjo godwk; 30 z nich przewieziono do El Chipote, gdzie za kar wszystkich ra
zem, nago, wtoczono na dwa dni do jednej celi. W innych zakadach winiw prze
trzymywano rozebranych, skutych kajdankami, nie podajc im wody.
Wykorzystujc jako pretekst dziaania guerrilli, wadze przesiedlay ludno sprzyja
jc ich zdaniem zbrojnej opozycji. Ofensywy i kontrofensywy przeprowadzane po obu
stronach utrudniay dokadne oszacowanie strat. Wiadomo jednak, e w rejonach,
gdzie walki miay szczeglnie gwatowny charakter, organizowano masowe egzekucje,
w ktrych mier ponioso kilkuset opozycjonistw. Wiele wskazuje na to, e masakry
urzdzay na og jednostki szturmowe armii oraz Ministerstwa Spraw Wewntrznych.
Oddziay specjalne, o charakterze zblionym do kubaskich sub specjalnych Minit,
podlegay ministrowi spraw wewntrznych Tomasowi Borge.
Cho w rejonie Zelay sygnalizowano przypadki egzekucji wieniakw, nie mamy na
ten temat adnych konkretnych danych liczbowych: ciaa na og byy okaleczone, m
czyzn kastrowano. Masakrowanych chopw podejrzewano o wspieranie contras lub
przynaleno do partyzantki. Ich domostwa niszczono, ocala ludno przesiedlano.
Akcje te przypisuje si onierzom regularnej armii. Rzd usiowa narzuci swoj poli
tyk, stosujc terror i pozbawiajc zbrojn opozycj baz wypadowych. Nie mogc uj
bojownikw, sandinici szukali zemsty na ich bliskich. W lutym 1989 roku Amnesty In
ternational informowaa o dziesitkach egzekucji, przeprowadzanych z pominiciem
procedury sdowej, gwnie w prowincjach Matagalpa i Jinotega. Okaleczone ciaa ofiar
zostay znalezione w pobliu domostw i zidentyfikowane przez rodziny. Przez cay czas
trwania wojny odnotowywano liczne przypadki zagini, za ktre odpowiedzialno po
nosz prawdopodobnie agenci DGSE; towarzyszyy temu akcje przymusowego przesie
dlania do rodkowych rejonw kraju. Szczeglnie due straty ponieli Indianie Miskito
oraz wieniacy z rejonw przygranicznych. Na okruciestwo jednych drudzy odpowie
dzieli krwaw rzezi. I tak na przykad minister spraw wewntrznych bez wahania ze
zwoli na uycie broni automatycznej wobec winiw przetrzymywanych w Managui.
Porozumienia podpisane w Esquipulas w Gwatemali w sierpniu 1987 roku doprowa
dziy wszake do wznowienia procesu pokojowego. We wrzeniu tego roku opozycyjny
dziennik "La Prensa" uzyska zgod na kontynuowanie dziaalnoci. W miesic pniej,
7 padziernika, w trzech strefach w prowincjach Segovia, Jinotega i Zelaya podpisano jed
nostronne zobowizanie o zaprzestaniu ognia. Uwolniono ponad 2 tysice winiw poli
tycznych, ale w lutym 1990 roku byo ich wci jeszcze 1200. W marcu 1988 roku w Sapoa
w Kostaryce rozpoczte zostay bezporednie negocjacje pomidzy rzdem a opozycj.
W czerwcu 1989, na osiem miesicy przed wyborami prezydenckimi, wikszo z 12 tysi
cy bojownikw antysandinowskiej guerrilli powrcia do swoich baz w Hondurasie.
Wojna pochona od 45 tysicy do 50 tysicy ludzkich istnie, najczciej jej ofiar
padaa ludno cywilna. Co najmniej 400 tysicy Nikaraguaczykw opucio swj kraj,
szukajc schronienia w Kostaryce, Hondurasie czy w Stanach Zjednoczonych, gwnie
w Miami i w Kalifornii.
Sandinici, nie mogc ostatecznie narzuci swojej ideologii - zwalczani zarwno we
wntrz kraju jak i poza nim, uwikani w wanie nawet w onie samego FSLN - zmuszeni
zostali do tego, by sprawowan wadz podda demokratycznej procedurze i postawi
na wyborczej szali. 25 lutego 1990 roku reprezentujca obz demokratw Violeta Cha
morro zwyciya w wyborach prezydenckich, uzyskujc 54,7% gosw. Po raz pierwszy
w historii stu szedziesiciu lat niepodlegoci doszo do przejcia wadzy politycznej
bez zamieszek. Denie do osignicia pokoju wzio gr nad stanem permanentnej
wojny. Niezalenie od kryjcych si za tym przyczyn nikaraguascy komunici - ju to
dlatego, e zrozumieli wreszcie znaczenie demokracji, ju to dlatego, e ugili si przed
wymow stosunku si - nie wykorzystali do samego koca, jak inne reimy komunistycz
ne, strategii terroru w celu utrzymania si za wszelk cen u wadzy. Faktem wszelako
pozostaje, e sandinici - chcc zachowa hegemoni polityczn i wprowadzi doktryny
nie majce najmniejszego zwizku z rzeczywistoci - wypaczyli ide susznej walki
przeciwko krwawej dyktaturze i wywoali drug wojn domow, ktra spowodowaa
chwilowy regres demokracji i pocigna za sob wiele ofiar wrd ludnoci cywilnej.
PERU - KRWAWY DUGI MARSZ" WIETLISTEGO SZLAKU
W dniu wyborw prezydenckich 17 maja 1980 roku doszo w Peru do zbrojnych

dziaa podjtych przez maoistowskie ugrupowanie o nazwie Sendero Luminoso
(wietlisty Szlak). W Chuschi modzi bojownicy weszli w posiadanie urn wyborczych,
po czym je spalili. By to sygna zapowiadajcy pocztek "wojny ludowej", cho nikt nie
przywizywa wwczas do niego wagi. W kilka tygodni pniej mieszkacy stolicy kraju,
Limy, zobaczyli wiszce na latarniach psy; na przyczepionych do nich kartkach widnia
o nazwisko Deng Xiaopinga, "rewizjonistycznego" przywdcy chiskiego, oskaranego
632 TRZECI WIAT
o zdrad "rewolucji kulturalnej". Skd si wzio owo polityczne ugrupowanie stosuj

ce tak makabryczne praktyki?
W kocu lat siedemdziesitych ycie polityczne w Peru miao szczeglnie gwatow
ny charakter. W latach 1977-1979 przeprowadzono tu sze strajkw generalnych, ma
sowo popartych przez ludno i poprzedzonych postawieniem w stan gotowoci naj
wikszych miast prowincjonalnych, takich jak Ayacucho, Cuzco, Huancayo, Arequipa,
a nawet Pucallpa. Strajkom towarzyszyo pojawienie si "frontw obrony", ruchw
o charakterze rewindykacyjnym, cieszcych si szerok reprezentatywnoci. Ten wa
nie rodzaj organizacji, ktra istniaa ju od pewnego czasu w Ayacucho, sta si wzor
cem dla wietlistego Szlaku. W jzyku keczua Ayacucho znaczy "kcik zmarych". Jest
to jeden z najbiedniejszych rejonw Peru: ziemie orne stanowi tu niecae 5% gruntw,
redni roczny dochd na gow mieszkaca wynosi niewiele ponad 80 dolarw, dugo
ycia - czterdzieci pi lat; miertelno niemowlt osiga rekordow stop 20%, pod
czas gdy w caym kraju wynosi "zaledwie" 11%. I wanie na tym yznym gruncie spo
ecznej rozpaczy zapuci korzenie wietlisty Szlak.
Od 1959 roku Ayacucho byo aktywnym orodkiem uniwersyteckim; nauczano
w nim oglnie pojtej higieny dziecka, antropologii stosowanej i mechanizacji rolnic
twa. Bardzo szybko zawiza si tu Front Rewolucyjnych Studentw, ktry odegra
wan rol na uczelni. Ortodoksyjni komunici, guevaryci i maoici toczyli w nim za
arte boje o pozyskanie wpyww wrd studentw. Od pocztku lat szedziesitych
pierwszoplanow rol w ruchu zacz odgrywa mody maoistowski aktywista, profesor
filozofii - Abimael Guzman.
Urodzony w Limie 6 grudnia 1934 roku Abimael Guzman by bardzo dobrym, cho
zamknitym w sobie studentem. Wstpiwszy w 1958 roku do partii komunistycznej, da
si wkrtce pozna jako doskonay mwca. W 1965 roku bra udzia w powoaniu ko
munistycznego ugrupowania o nazwie Bandera Roja (Czerwony Sztandar), utworzone
go w wyniku podziau, do jakiego doszo w Peruwiaskiej Partii Komunistycznej w epo
ce wielkiej "schizmy" chiskosowieckiej. Jedni twierdz, e Guzman odwiedzi Chiny,
inni temu zaprzeczaj5. Gdy w roku 1966 w wyniku rozruchw rzd zamkn uniwersy
tet, maoici z Bandera Roja utworzyli Front Obrony Ludnoci Ayacucho. A od 1967
roku Guzman prowadzi aktywn dziaalno na rzecz walki zbrojnej. W czerwcu 1969
roku bra udzia w porwaniu podprefekta Octavia Cabrera Rocha w Huerta, w pnoc
nej czci prowincji Ayacucho; uwiziony w 1970 roku za denie do osabienia bezpie
czestwa pastwa, po kilku miesicach zosta zwolniony. W roku 1971, na IV Konfe
rencji Bandera Roja, kolejny podzia ugrupowania doprowadzi do utworzenia nowej
partii komunistycznej, ktra przyja nazw wietlisty Szlak. Zapoyczono j od Jose
Carlosa Mariategui, ktry napisa": "Marksizm-leninizm odsoni wietlisty szlak rewo
lucji". Abimael Guzman, ubstwiany przez bojownikw, nazywany jest "czwartym mie
czem marksizmu" (po Marksie, Leninie i Mao). Vargas Llosa w taki oto sposb anali
zuje rewolucyjny "zamys" Guzmana:
Mario Vargas Llosa, "Breviaire d'un massacre", "Esprit" nr 82 z X 1983 ("W przeciwiestwie do in
nych przywdcw wietlistego Szlaku nie wiadomo, czy by on w Chinach Ludowych, ani nawet czy kiedy
kolwiek wyjeda z Peru").
Jose Carlos Mariategui (1895-1930) jest autorem synnych "Siedmiu esejw o rzeczywistoci peru
wiaskiej"; ze wzgldu na pogldy sytuowa si pomidzy marksizmem a populizmem i z tego powodu
przyznawali si do niego zarwno komunici, jak i apryci (zob. niej przyp. 24).
W jego ujciu Peru, opisywane przez Jose Carlosa Mariategu w latach dwudziestych, przedsta
wia niemal identyczny obraz, jak analizowana przez Mao wczesna rzeczywisto chiska
"spoeczestwo na wp feudalne, na wp kolonialne". On za podaruje mu wolno, wprowa
dzajc strategi przypominajc czasy rewolucji chiskiej: nieustajc wojn ludow, ktra wy
korzystujc wie jako swoj baz, przypuci "szturm" do miast. [...] Modelem socjalizmu, do kt
rego zmierza, jest Rosja Stalina, "rewolucja kulturalna" "bandy czworga" oraz reim Pol Pota
w Kambody.
W latach 1972-1979 wietlisty Szlak zdaje si ogranicza do walki o opanowanie or

ganizacji studenckich. Uzyskuje poparcie studentw politechniki San Martin de Torres
z Limy, w duej te mierze udaje mu si dokona infiltracji Zwizku Zawodowegona
uczycieli Szkolnictwa Podstawowego - na czele wiejskich kolumn guerrilleros staj cz
sto nauczyciele. Od schyku 1977 roku Guzman zaczyna prowadzi dziaalno konspi
racyjn. Wkrtce potem nastpuje fina trwajcego od 1978 roku procesu: 17 marca
1980 roku, podczas drugiej sesji plenarnej, partia maoistowska opowiada si za walk
zbrojn. wietlisty Szlak zostaje wzmocniony przez trockistowskie elementy Carlosa
Mezzicha, a take przez maoistowskich dysydentw, wywodzcych si z ugrupowania
Pukallacta. Nadesza godzina walki. Zapocztkowaa j akcja w Chuschi, gdzie 23
grudnia 1980 roku doszo do zamordowania jednego z wacicieli ziemskich, Benigno
Mediny - by to pierwszy przypadek wymierzenia "ludowej sprawiedliwoci". wietlisty
Szlak, majcy pocztkowo w swych szeregach 200-300 ludzi, zacz konsekwentnie eli
minowa przedstawicieli klas posiadajcych oraz si porzdkowych.
W 1981 roku zaatakowano posterunki policji w Totos, San Jose de Secce i Quinca.
W sierpniu 1982 roku maoici wzili szturmem posterunek w Viecahuaman, zabijajc
6 policjantw z oddziaw zwalczajcych guerrill (Sinchis, co w jzyku keczua znaczy
dzielny, odwany), podczas gdy pozostaych 15 ucieko lub zostao pojmanych. Dziaa
jcy bez adnego wsparcia z zewntrz guerrilleros zdobywali bro i materiay wybucho
we, przejmowali zapasy policyjne i ograbiali place budw, nie wahali si rwnie atako
wa obozowisk grniczych; ich ulubion broni staa si maraka - wystrzeliwana z tra
dycyjnej procy laska dynamitu. Dokonali rwnie wielu zamachwz; na budynki
publiczne, niszczyli sie energetyczn i mosty. Majc silne oparcie w Ayacucho, bojw
ki wietlistego Szlaku oblegy miasto w marcu 1982 roku, zaatakoway wizienie
i uwolniy 297 skazacw (politycznych i przestpcw pospolitych). Precyzyjne przygo
towanie operacji, infiltracja miasta, jednoczesny atak skierowany na koszary policyjne
wiadczyy o dugotrwaym szkoleniu sabotaowym.
wietlisty Szlak ze szczegln konsekwencj niszczy infrastruktur pastwow,
przygotowujc grunt pod wasne "gminy ludowe". W sierpniu 1982 roku komando
wietlistego Szlaku zdewastowao agronomiczny orodek badawczoeksperymentalny
w Allpahaca: zwierzta zostay wyrnite, a sprzt spalony. Rok pniej poszed z dy
mem Instytut Bada nad Rodzin Wielbdowatych (lamy, guanako, alpaki); przy oka
zji dokonano masakry zoologw i agronomw, uznawszy ich za nosicieli kapitalistycz
nej korupcji. Zamordowany zosta wwczas Tino Alansaya, kierownik projektu; jego
ciao rozerwano na strzpy dynamitem. Chcc usprawiedliwi ten haniebny czyn, guer
rilleros wydali owiadczenie, e "by on agentem biurokratycznofeudalnego pastwa"!
M. Vargas Llosa, "Breviaire...".

23 W sierpniu 1482 r. wietlisty Szlak przypisywa sobie dokonanie 2900 akcji.
634 TRZECI WIAT
W cigu omiu lat w rejonach wiejskich zamordowano 60 agronomw. Nie oszczdza

no rwnie wsppracownikw organizacji pozarzdowych: w 1988 roku wietlisty
Szlak dokona egzekucji na Amerykaninie nazwiskiem Constantin Gregory z AID;
4 grudnia tego roku zabito dwch specjalistw francuskich.
Guzman chyba si nie myli, przepowiadajc, i "Zwycistwo rewolucji pochonie
milion ofiar!" - Peru liczyo wwczas 19 milionw mieszkacw. W myl owej tezy mao
ici dokadali stara, aeby usuwa wszelkie symbole znienawidzonego porzdku poli
tycznego i spoecznego. W styczniu 1982 roku zabili dwch nauczycieli na oczach ich
uczniw; kilka miesicy pniej 67 "zdrajcw" zostao zgadzonych publicznie z "wyro
ku ludu". Pocztkowo egzekucje dokonywane na latyfundystach i innych wacicielach
ziemskich nie poruszyy chopw przytoczonych ciarem podatkw i dawionych za
ciganymi na lichwiarski procent poyczkami; ale eliminacja drobnego mieszczastwa
i kupcw pozbawiaa ich wielu korzyci (poyczki na znony procent, praca, rnego
rodzaju pomoc). Co wicej, guerrilleros w trosce o rewolucyjn czysto i zapewnienie
swej wadzy solidnych podstaw dziesitkowali rwnie bandy abigeos (zodziei byda),
ktrzy upili stada na wysokogrskich paskowyach. Owa walka z przestpczoci bya
posuniciem czysto taktycznym, jako e od 1983 roku wietlisty Szlak nawiza wsp
prac z handlarzami narkotykw z Huanuco.
W rejonach dotknitych konfliktami etnicznymi wietlisty Szlak zrcznie podsyca
nienawi do wadzy centralnej z Limy, bdcej pozostaoci "znienawidzonej prze
szoci kolonialnej", jak to z upodobaniem przypomina przewodniczcy Gonzalo
(Guzman). Wstpujc na piedesta obrocy indiaskoci - wzorem Pol Pota, ktry od
woywa si do czystoci rasy Khmerw z epoki Angkoru - wietlisty Szlak zdoa pozy
ska sobie niejak sympati niektrych plemion indiaskich; z biegiem czasu bd one
coraz gorzej znosiy maoistowsk przemoc. W 1989 roku w Grnej Amazonii Indian
Ashaninkas wcielano na si do oddziaw lub przeladowano: 25 tysicy spord nich
schronio si w dungli, zanim dostali si pod opiek armii.
Wydany na pastw maoistowskiej zemsty region Ayacucho musia si przystosowa
do nowego adu moralnego: prostytutkom golono gowy, niestaym mom i pijakom
wymierzano kar chosty, opornym wycinano na czaszce wosy w ksztacie sierpa i mo
ta, zakazywano urzdzania zabaw uznanych za szkodliwe. Na czele spoecznoci lokal
nych staway "komitety ludowe" pod dowdztwem piciu "komisarzy politycznych", co
byo odzwierciedleniem piramidalnej struktury, charakterystycznej dla tej polityczno--militarnej organizacji.
Kilka komitetw tworzyo baz, podlegajc kolumnie gwnej,
zoonej z 7-11 czonkw. Komisarzom politycznym przydano do pomocy komisarzy
odpowiedzialnych za organizacj stref wiejskich, produkcj, a take prace kolektywne
w "strefach wyzwolonych". Odmowa nie wchodzia w gr, najdrobniejsze nieposusze
stwo karane byo natychmiastow mierci. Poniewa wietlisty Szlak zdecydowa si
prowadzi polityk samowystarczanoci, niszczono mosty, aeby odizolowa rejony
wiejskie od miast, co spotkao si od razu z silnym sprzeciwem wieniakw. Chcc za
pewni sobie kontrol nad ludnoci i wywiera presj na rodzicw, wietlisty Szlak
bez wahania werbowa na si do swoich szeregw dzieci.
Na akty terroryzmu rzd pocztkowo zareagowa, wysyajc oddziay specjalne (Sin
chis) i piechot morsk. Niewiele to pomogo. W latach 1983-1984 "wojna ludowa"na
braa charakteru ofensywy. W kwietniu 1983 roku 50 guerilleros ze wietlistego Szlaku
oblego Luconamanca, gdzie za pomoc siekier i noy dokonano masakry 32 "zdraj
cw" oraz innych osb, ktre usioway ratowa si ucieczk. Cakowity bilans ofiar za
mkn si liczb 67 zabitych, w tym czworga dzieci. Dokonujc tej rzezi, wietlisty
Szlak pragn wyranie zademonstrowa, e potrafi by bezlitosny. W latach 1984-1985
znacznie nasiliy si ataki na przedstawicieli wadzy. W listopadzie 1983 roku zamordo
wano burmistrza orodka wydobywczego Cerro de Pesco, a jego ciao rozerwano dyna
mitem. Nie mogc liczy na pomoc wadz, burmistrzowie i ich zastpcy masowo skada
li dymisje, a ksia uciekali.
W 1982 roku wojna pochona 200 ofiar. Jeli chodzi o rok 1983, liczb t naley po
mnoy przez dziesi. W roku 1984 przeprowadzono ponad 2600 akcji terrorystycz
nych. Podczas dziaa operacyjnych zgino przeszo 400 onierzy i policjantw. Na
zbrodnie wietlistego Szlaku armia odpowiedziaa aktami przemocy. Kiedy w czerwcu
1986 roku bojownicy wzniecili bunty w trzech wizieniach w Limie - prawdopodobnie
po to, aeby przenie walk na teren miast - spotkay ich straszliwe represje: doliczono
si ponad 200 zabitych. Maoistom nie udao si przenikn na trwae do dobrze zorga
nizowanych struktur zwizkw zawodowych grnikw ani te do barrios (dzielnice),
w ktrych istniay solidne wizi spoeczne. wietlisty Szlak, nie chcc utraci znaczenia,
skierowa wwczas swoje dziaania przeciwko APRAz', wikszociowej partii dziercej
ster wadzy. W 1985 roku zabito 7 aprystw, okaleczajc ich tak jak donosicieli: ucito
im jzyki i uszy, wykuto oczy. W tym samym roku wietlisty Szlak utworzy nowy front
w Puno. Okrg Libertad, prowincje Huanuco i La Mar, Grna Amazonia zostay do
tknite dziaaniami guerrilli. W miastach Cuzco i Arequipa wysadzono w powietrze
elektrownie. W czerwcu 1984 roku maoici wykoleili pocig wiozcy transport koncen
tratu oowiowego; wkrtce potem - pocig z transportem miedzi. W 1984 roku w dzie
siciu prowincjach - na 146, z jakich skada si cay kraj - ogoszono stan wyjtkowy.
W celu zapobieenia przemocy armia stosowaa pocztkowo rodki represyjne: za
60 zabitych chopw sztab generalny zapowiada zgadzenie trzech gueirilleros. Ponie
wa jednak polityka ta w rezultacie popchna niezdecydowanych w objcia maoistw,
w pocztkach lat dziewidziesitych rzd zmieni strategi: wieniak nie by ju uwa
any za wroga, tylko za partnera. Restrukturyzacja hierarchii wojskowej oraz lepszy do
br ludzi sprawiy, e mona byo nawiza korzystn wspprac z chopami. Swie
tlisty Szlak ze swej strony rwnie doskonali taktyk. Podczas III Konferencji ugru
powania maoistowskiego zostay okrelone cztery formy walki: wojna partyzancka
(guerilla), akcje sabotaowe, selektywnie przeprowadzane akcje terrorystyczne i wojna
psychologiczna, przybierajca na przykad posta dziaa skierowanych przeciwko tar
gom rolnym.
W nastpstwie fali dysydenckiej opozycji, ktra ogarna szeregi samej partii, ale
wkrtce szybko opada, doszo do egzekucji "zdrajcw popierajcych lini buruazyj
n". Chcc ukara tych, ktrzy dopucili si zdrady "si ludowych", wietlisty Szlak
utworzy w Amazonii obozy pracy. W grudniu 1987 roku 300 wygodzonych kobiet,
dzieci i starcw zdoao uciec z tego "peruwiaskiego GUagu" i dotrze do usytuowa
nego na obrzeu dziewiczej puszczy Belem. Ju od 1983 roku chopi, obowizani
wiadczy przymusow prac, opuszczali strefy opanowane przez wietlisty Szlak, gdy
APRA: Alianza Popular Revolucionaria Americana (Amerykaski Ludowy Sojusz Rewolucyjny),

utworzony w 1924 r. przez Peruwiaczyka Victora Raula Haya de la Torre. Cho APRA mia pocztkowo
aspiracje kontynentalne, musia z wolna ograniczy swoj dziaalno tylko do Peru.
636 TRZECI WIAT
zmusza on peonw do uprawy ziemi, zbioru koki i zaspokajania potrzeb kolumn guer
rilleros. Wiele dzieci urodzonych na wysokogrskich paskowyach ponioso tam
mier, a osoby, ktre podejmoway prb ucieczki, byy bez litoci zabijane. Zamkni
tym w obozach winiom, zmuszanym do studiowania tekstw przewodniczcego Gon
zalo, szybko zajrzao w oczy widmo godu; tak byo w przypadku 500 osb przetrzymy
wanych w obozie w rejonie Convencin.
We wrzeniu 1983 roku policja odniosa pierwsze zwycistwo, aresztujc Carlosa
Mezzicha, jednego z szefw sztabu Guzmana. Masy chopstwa, do ju majc okru
ciestw wietlistego Szlaku, ktry okaza si niezdolny do polepszenia ich losu, nie po
pary Guzmanowskiej rewolucji. wietlisty Szlak zwalczany by ponadto przez inne ru
chy polityczne. Zjednoczona lewica, znajdujca silne oparcie w ruchu zwizkowym,
skutecznie przeciwstawia si prbom infiltracji ze strony wietlistego Szlaku, ktry
jak si okazao - o wiele lepiej si sprawdza, skrajnie rzecz ujmujc, kiedy stosowa
metody szybkie i krwawe, anieli wwczas, gdy podejmowa dziaania wsplnotowe czy
stowarzyszeniowe. W latach 1988-1989 Lima i Cuzco stay si bezporednimi celami
wietlistego Szlaku, slumsy natomiast - poywk rewolucji, zgodnie z wytycznymi prze
wodniczcego Gonzalo: "Chodzi o to, aeby slumsy stay si nasz baz, proletariat za
- przywdc!" Przystpiono wic do opanowania favelas i eliminacji przeciwnikw.
Maoistom udao si przenikn do niektrych organizacji charytatywnych, na przykad
Ludowej Pomocy dla Peru. W rzeczywistoci jednak ugrupowanie maoistowskie usio
wao wyprze z miast tradycyjn lewic marksistowsk; prba ta - po nieudanym prze
jciu kontroli nad zwizkami zawodowymi - zakoczya si kolejnym fiaskiem. Ponad
to wietlisty Szlak natkn si na swojej drodze na bojownikw tupamaros z MRTA
(Movimiento Revolucionario Tupac Amaru, Rewolucyjny Ruch Tupaca Amaru
przyp. tum.]. Starcia miay niezwykle gwatowny przebieg: w 1990 roku ponioso
mier 1584 cywilw i 1542 partyzantw. Nkany przez MRTA, majc za plecami regu
larn armi, wietlisty Szlak wyranie osab.
12 i 13 wrzenia 1992 roku Guzman i penica funkcj jego zastpcy Elena Iparra
guire zostali aresztowani. Kilka tygodni pniej numer trzy organizacji, Oscar Alberto
Ramirez, rwnie wpad w rce policji. 2 marca 1993 roku zatrzymano Margot
Dominguez (znan w konspiracji jako Edith), odpowiedzialn za akcje militarne wie
tlistego Szlaku. I wreszcie, w marcu 1995 roku, suby bezpieczestwa rozbiy kolumn
zoon z 30 guerilleros, ktrym przewodzi Margie Clavo Peralta. Mimo to napyw no
wych si sprawi, e w 1995 roku w szeregach wietlistego Szlaku byo 25 tysicy ludzi,
w tym 3-5 tysicy "regularnych" czonkw.
Przepowiednia Guzmana si nie sprawdzia. Peru nie utopio si w strumieniach
wasnej krwi5. Wedug niektrych rde jego organizacja odpowiedzialna jest za
mier 25-30 tysicy osb. Za krwawy terroryzm wietlistego Szlaku niezwykle wysok
cen zapaciy wiejskie dzieci: w latach 1980-1991 w zamachach zgino 1000 dzieci,
okoo 3 tysicy zostao okaleczonych. Bez maa 50 tysicy dzieci, w tym wiele sierot,
zdanych zostao na samych siebie wskutek rozbicia rodzin w strefie objtej poog wo
jenn.
Cakowity koszt konfliktu ocenia si na 20 miliardw dolarw.

2
AFRO-KOMUNIZMY:
ETIOPIA, ANGOLA, MOZAMBIK
YVES SANTAMARIA
Dla spoecznoci wiatowej zwizek midzy "krajami zamorskimi" a ruchem ko

munistycznym by pochodn wsparcia udzielanego przez komunistw wszelkie
go rodzaju walkom antykolonialnym; w okresie zimnej wojny zjawisko to przy
brao wymiar globalny. W obliczu dekolonizacyjnej postawy Waszyngtonu IV Republi
ka Francuska usiowaa przekona opini publiczn, e wszelkie ustpstwa wobec
miejscowych nacjonalistw stanowi ipso facto wyzwanie dla ambicji moskiewskich
w myl przypisywanego Leninowi powiedzenia, e z perspektywy Wschodu droga do
Parya wiedzie przez Algier. Zamroenie stosunkw, jakie nastpio po amerykaskiej
klsce w Wietnamie w 1975 roku, odsuno nieco w czasie ustanowienie prosowieckich
reimw w dawnych koloniach portugalskich w Afryce, jak te w Etiopii; dopiero wtedy
ujawnia si - wieczca misterne powizania midzy dwoma ogromnie egzotycznymi,
lecz zarazem jake bliskimi zjawiskami: Afryk i komunizmem - niszczycielska sia
przekraczajca granice geopolityczne. Denie obozu socjalistycznego do opanowania
istotnych sektorw, uznawanych przez Zachd za wrcz niezbdne, sprawio, e komu
nizm nie tylko nie okaza si zbawiennym remedium dla zacofanych krajw Trzeciego
wiata, ale kolejny raz zdawa si wymierza lokalnym spoecznociom kar - tak jak
niegdy na caym wiecie postpowa wobec ludw, ktre w sposb niewystarczajcy
zgbiy misj, jak spadkobiercom Rewolucji Padziernikowej powierzya Historia.
AFRYKASKIE MIRAE KOMUNIZMU
Czarni Khmerzy", tak nazywano jeszcze w 1989 roku, tu po obaleniu muru berli
skiego, ludzi z Ruandyjskiego Frontu Patriotycznego (Tutsi), przypisujc im skonnoci
polpotowskie. Przywdca tego ruchu, Paul Kagame, wyksztacony w Stanach Zjedno
czonych, nosi miano "Amerykanina nadane mu przez wadze francuskie, ktre wci
zachowyway daleko idc czujno wobec anglosaskich przepychanek na gruncie afry
kaskim'. Niezwykle zoony przypadek regionu Wielkich Jezior jest - jeszcze dzisiaj
doskona ilustracj ogromnych trudnoci, jakie napotykaj zarwno obserwatorzy, jak
i realizatorzy polityki afrykaskiej: Czarny Ld bowiem wyrnia si jako miejsce pro
Eric Fottorino, "Dans le piege nvandais", "Le Monde" z 25 VII 1997

638 TRZECI WIAT
jekcji politycznych mrzonek Zachodu. Czy mona zatem w tych warunkach mwina
iwnie o "komunizmie afrykaskim", nie popadajc w grzech etnocentryzmu, kiedyna
wet prezydent Mozambiku, Joaquim Chissano, nie zawaha si przyzna - w momencie
gdy na wschodzie Europy dokonywa si historyczny zwrot - e "historia marksizmu
zdecydowanie zaczyna nam przysparza problemw". Faktem jest bowiem, e debaty
na temat spontanicznego przystpienia Afrykaczykw do komunistycznej wsplnoty
przypominaj co do joty gwatowne dyskusje toczone przez amatorw tego rodzaju
sporw w innych czciach naszej planety. Jeli dla generaa de Gaulle'a ZSRR nigdy
nie przesta by ukochan i potn Rosj, dlaczego Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli
(MPLA) nie miaby by "marksistowsko-leninowsk" ekspresj - a wic transpozycj
dokonan na uytek Zachodu - etnicznej mozaiki, skadajcej si z elementw kreol
skich, hinduskich i mbundu? Co si za tyczy odmawiania "czerwonemu negusowi"
Mengystu godnoci "komunisty", wiadomo skdind, e miana tego konsekwentnie nie
uyway w odniesieniu do Stalina znaczce frakcje lewicy marksistowskiej, w ktrej
trockici stanowili wcale nie najmniej liczc si kategori.
Ograniczmy si zatem do stwierdzenia, e powaga w powoywaniu si na Marksa, bol
szewizm i ZSRR przez wymienione tu partie, pastwa i reimy w caym rozwaanym
okresie (czyli przede wszystkim w latach 1974-1991) nigdy nie bya kwestionowana ani
przez samych gwnych aktorw, ani ich przeciwnikw, a tym bardziej przez instancj le
gitymizujc, czyli Zwizek Sowiecki oraz midzynarodowy ruch komunistyczny. Oczywi
cie, przynaleno organizacyjn do obozu komunistycznego deklarowaa zdecydowana
mniejszo: w szacunkowych danych sowieckich znale mona liczb 5 tysicy dla caej
Afryki w 1939 roku oraz 60 tysicy na pocztku lat siedemdziesitych3. Ale przecie wiele
przykadw, gwnie europejskich, wiadczy o tym, e w logice leninowskiej liczy si jedy
nie suszno ideologiczna samej wadzy (bardziej anieli reimu czy pastwa), ktrej
z zasady niewiele zaley na tym, by wiedza o komunizmie przenikna do spoeczestwa.
Z chwil przejcia steru rzdw nowi przywdcy zadbali o to, aeby "zagospodarowa"
symbolicznie cay pejza, mnoc oznaki zerwania z "socjalizmem afrykaskim", ktry
okres swojego rozkwitu przeywa w latach pidziesitych i szedziesitych, bezpored
nio po uzyskaniu niepodlegoci przez pierwsze kraje. Nauka pynca z niepowodze tej
pierwszej fali wyzwoleczej bya oczywista. Wsplnotowa polityka agrarna (ujamaa) re
alizowana w Tanzanii przez Juliusa Nyerere nie przyniosa spodziewanych efektw dlate
go, e partia TANU/ASP'bya za mao "marksistowsko-leninowska", jak to wyjaniano
we Frelimo (Front Wyzwolenia Mozambiku), ale rwnie w krgach etiopskich eksper
tw. Przyjcie wzorca "socjalizmu naukowego" pozwalao elitom wadzy zaegna nie
bezpieczestwo "plemienne", wynikajce ich zdaniem w sposb naturalny z nieprzewi
Owiadczenie to ukazao si w lizboskim "Expresso" z 12 V 1990, zob. M. Cahen, "Le socialisme,

c'est les Soviets plus 1'ethnicite", "Politique Africaine" z VI 1491.
' Marina i David Ottaway, "Afrocommunism", Holmes and Meier, New York 1986, s. 30-35. Na margi
nesie pragniemy podkreli, i od tych wanie autorw zapoyczylimy zawarte w tytule naszego opraco
wania okrelenie "afrokomunizm". Chodzi tu o wygodny z leksykalnego punktu widzenia zabieg, ktry wy
klucza jakkolwiek pozytywn konotacj w rodzaju tych, jakie w latach siedemdziesitych przypisywano po
jciu "eurokomunizm". Stanowio ono bowiem prb projekcji - na stosunki czce komunistyczne partie
Hiszpanii, Woch i Francji - nadziei, jakie znaczna cz lewicy pokadaa w "socjalizmie o ludzkiej twa
rzy", pozbawionym sowieckiego balastu.
' TANU/ASP - Tanganyika African National Union/Afro Shirazi Party (Zanzibar) [Afrykaski Naro
dowy Zwizek Tanganiki/Partia Afroszyrazyjska (Zanzibar). (Przyp. tum.)].
AFROKOMUNIZMY: ETIOPIA, ANGOLA, MOZAMBIK 639
dzianej solidarnoci chopskiej. Akceptujc od samego pocztku zasad, e pastwo bu

duje nard - model ten nie by obcy Europejczykom - siy dzierce wadz wprowadziy
go do midzynarodowej spoecznoci. Po wyldowaniu w Maputo, stolicy Mozambiku,
kady musia spostrzec, e znajduje si w "wyzwolonej strefie ludzkoci"5.
Slogan widniejcy na fasadzie portu lotniczego nie stanowi bynajmniej zachty do
kwestionowania praw czowieka, ilustrowa natomiast dwa istotne elementy projektu
komunistycznego: wobec rasistowskiej Afryki Poudniowej - antyimperializm; u boku
pastw socjalistycznych - przynaleno do wiatowego systemu komunistycznego. Po
dobnie jak Mozambik, rwnie Angola i Etiopia doczyy do grona pastw o "orienta
cji socjalistycznej". Od czasw Chruszczowa bowiem analitycy sowieccy zadbali o to,
aeby udoskonali klasyfikacj: pojawienie si nowych, "postpowych" narodw wyma
gao zastosowania odpowiedniej terminologii i zarezerwowania miejsca dla tych, ktre
- nabrawszy waciwego dystansu w stosunku do "drogi kapitalistycznej" - nie mogy
si jeszcze poszczyci (jak Kuba czy Wietnam) mianem "socjalistycznych"6. Tylko ta
ostatnia orientacja pociga za sob gwarantowanie przez Zwizek Sowiecki zobowi
za, ktrych opacalno na afrykaskim gruncie wydaje si wtpliwa. Tote pastwa
o orientacji socjalistycznej, chcc zapewni sobie materialn podstaw rozwoju, musz
w zasadzie liczy na zasoby wasne oraz finansowanie przez Zachd. Co si za tyczy
militarnej sfery wsppracy, wpisuje si ona w dug tradycj "czerwonego imperiali
zmu", ktrego doktryna - od zarania Midzynarodwki Komunistycznej' - uzasadniaa
obowizek niesienia proletariackiej pomocy. I chocia, jeli chodzi o transfer technolo
gii wojskowej, sowiecka klientela w Afryce nie ograniczaa si jedynie do trzech
pastw, ktre stanowi przedmiot niniejszych rozwaa, to przecie one wanie byy
jej gwnymi beneficjantami. Ponadto fakt, e jednoczenie osadzone byy mocno
w systemie wiatowym, pozwoli ich kierownictwu czerpa z najrozmaitszych zasobw
komunistycznej galaktyki: oprcz 8850 doradcw sowieckich, dziaajcych na caym
kontynencie, w 1988 roku stwierdzono obecno 53,9 tysica Kubaczykw, nie wspo
minajc ju o licznych ekipach specjalistw z NRD szczeglnie cenionych w krgach
sub bezpieczestwa poszczeglnych krajw".
W przejciu marksistowsko-leninowskiej retoryki przez MPLA w Angoli, Frelimo
w Mozambiku i Derg/EPLP w Etiopii mona by oczywicie doszukiwa si zjawiska
znanego historykom staroytnoci pod nazw "wykadni", dziki ktremu galijskim bo
gom dane byo dowiadczy dugiego okresu niemiertelnoci po przywdzianiu przez
nich szat rzymskich. Prawd jest te, e "instrumentalizacja niekoniecznie musi by
procesem jednokierunkowym oraz e biurokracja cesarska w Etiopii potrafia na przy
kad obrci na swoj korzy istniejcy potencja centralizacyjny modelu komunistycz
nego. Niemniej, niezalenie od siy tego modelu, komunistyczn polityk w Afryce cha
rakteryzuje cay zestaw wyrnikw. Wiele spord nich, jeliby rozpatrywa je oddziel
Christian Geffray, "Fragments d'un discours du pouvoir (1975-1985): du bon usage d'une meconnai
ssance scientifique", "Politique Africaine" nr 29 z III 1988.
Marie Mendras, "La strategie oblique en Afrique subsaharienne", w: GERSS (Groupe d'Etudes et de
Recherches sur la Strategie Sovietique), "L'URSS et le tiersmonde: une strategie oblique", "Cahiers de la
Fondation pour les Etudes de Defense Nationale" 1984, nr 32.
' W tym miejscu mona si odwoa do jednoznacznych deklaracji Bucharina z 18 XI 1922, podczas
IV Kongresu Kominternu (dodatek do "La Correspondance Internationale" nr 38 z 4 I 1923).
Gareth M. Windrow, "The Foreign Policy of the GDR in Africa", Cambridge University Press, Cam
bridge 1990.
640 TRZECI WIAT
nie, mona zastosowa przy opisie innych pastw afrykaskich, poczynajc od odrzuce
nia systemu wielopartyjnego, sprzonego z pojciem awangardyzmu, ktry jest cnot
przypisywan wycznie ugrupowaniu znajdujcemu si u wadzy. Jednake miano
"partii awangardowych opierajcych si w dziaaniu na teorii rewolucyjnej" Moskwa
przyznaa jedynie MPLAPartii Pracy (Angola), FrelimoPartii Robotniczej (Mozam
bik), oraz Kongijskiej Partii Pracy, do ktrych w 1984 roku doczya Etiopska Partia
Ludu Pracujcego. Podobnie rzecz si ma, jeli chodzi o istnienie "polityki brzucha"9
typu mafijnego, kiedy wobec braku "klasy mieszczaskiej" jedynym rdem bogacenia
si jednostki staje si zawaszczanie pastwa; co prawda, na owe nomenklaturowe
praktyki Afryka z pewnoci nie ma monopolu. Oczywicie przy przedstawianiu komu
nistycznej specyfiki wszystkich trzech reimw mona by te podkreli ich wol
w kadym przypadku i rodzaju lansowanej retoryki - stworzenia "nowego czowieka",
przy czym od nich samych zalea wybr tego, co z kultury przodkw zasuguje na pod
niesienie do rangi folkloru, a co na wykorzenienie.
Pozostaje wic tylko zastanowi si, dlaczego elity, ktrym udao si przej wadz
w tych pastwach, majc do wyboru bogat ofert ideologiczn XX wieku, szukay
wsparcia w ideologii marksistowsko-leninowskiej"'. Nie da si wykluczy, e jedn z istot
nych przyczyn moga by fascynacja potencjaem oferowanym przez doktryn, ktra do
puszcza przeraajc przemoc. I podobnie jak na Zachodzie naukowcy coraz lepiej do
strzegaj zwizki midzy przejawami totalitaryzmu a "kultur wojenn", dominujc
w Europie w latach 1914-1945, tak i komunistyczny epizod Afryki wpisuje si w dugi
okres gwatw, ktrego badacze zaczynaj dopiero przedziera si przez manichejsk
opozycj midzy harmoni (czy te barbarzystwem) okresu przedkolonialnego, porzd
kiem (czy te represj) kolonializmu oraz anomi, do jakiej doszo z chwil uzyskania
niepodlegoci i/lub pojawienia si zapdw neokolonialnych". Komunistyczna Afryka
nie bya oczywicie wysp gwatu. daleko jej do tego: kraje takie jak Nigeria podczas kon
fliktu w Biafrze, czy Ruanda w okresie ludobjstwa Hutu wniosy - kady w swoim czasie
- spory wkad w podbudowanie racji tych, ktrzy rozpaczaj nad losem blinich. Etiopia,
Angola i Mozambik zachowuj jednake - pomimy tu spory o dane liczbowe - wasn
przestpcz specyfik, by wspomnie chociaby proces modelowania spoeczestwa
(przymusowe "wieniaczenie" wsplnot wiejskich) oraz wykorzystywanie godu w celach
politycznych. Ponadto specjalista od komunizmu nie bdcy afrykanist dostrzee dziw
nie swojski pejza, zarwno jeli chodzi o czystki w partii czy te likwidacj goszyzmu, jak
i o stosunek do opozycji narodowej (etnicznej), partyzanckiej czy religijnej.
W sytuacji kiedy - nawet mimo profesjonalizmu Agitprop - coraz trudniej byo za
tai masowe zbrodnie przed wcibstwem midzynarodowych rodkw przekazu, prze
stpczy charakter afrykaskiego komunizmu spowodowa nawrt popularnoci praktyk
absolucyjnych. Ludziom, ktrzy maj skonno do bagatelizowania podejrzanych in
tencji obciajcych "postpowe" skdind ustroje, kada inicjatywa marksistowsko-le
JeanFrancois Bayart, "L'Etat", w: CoulonMartin. "Les Afriques politiques", La Decouverte, Paris

1991, s. 219.
' Jest to podstawowa kwestia przy rozpatrywaniu szczeroci przekona afrykaskich komunistw, co
podkrela Michael Walter w swoim artykule wstpnym zamieszczonym w "Journal of Communist Studies"
(nr 3-4 z IX-XII 1985), powiconym marksistowskim reimom wojskowym w Afryce.
Zob. Rene Lemarchand, "La violence politique", w: CoulonMartin, "Les Afriques politiques", tam
e obszerna bibliografia.
ninowskiego pastwa jawi si jako replika bdca na miar si kontrrewolucyjnych.

Dawno ju temu rozpoczy spr o ocen terroru z czasw Rewolucji Francuskiej, od
nowiony przez rewolucj bolszewick, powoywanie si na "tyrani wynikajc z oko
licznoci" daj w przypadku Afryki szerokie pole do popisu oskareniom wychodzcym
z szeregw innych ni komunistyczne. Ju sam zasig polemiki wywoanej na Zacho
dzie w zwizku z wydarzeniami w tych trzech pastwach - zasig oczywicie wzgldny,
jakkolwiek zupenie nieporwnywalny z debatami dotyczcymi innych krajw afryka
skich o orientacji socjalistycznej'z - wystarczyby, aeby usprawiedliwi nasz wybr. Wy
nika to std, e do klasycznych przejaww Zia (scheda przeszoci, imperialistyczna
strategia interwencji) docza si w Etiopii, w Mozambiku, a nawet w Angoli, sprzysi
enie si przyrody; wiat komunistyczny z upodobaniem odkrywa tutejsze surowe wa
runki bytu, gotw nawet susz zacign na sub swoich prometejskich zamysw.
Poczynajc od anomalii opadw atmosferycznych, a koczc na waniach etnicznych,
argumenty, jakimi si szermuje, nie zawsze s wolne od pokusy, by afrykaskie barba
rzystwo zoy na karb obcienia "afrykaskoci". A przecie afrykaskie spoecz
noci uzalenione s co najmniej w tej samej mierze od klimatu, jak od przejtego dzie
dzictwa, i z tego tytuu nie mogy unikn totalitarnych jatek.
CZERWONE IMPERIUM: ETIOPIA
Kiedy 12 wrzenia 1974 roku nastpuje kres imperium uosabianego przez negusa
Hajle Syllasje I, liczcego sobie wwczas osiemdziesit dwa lata, diagnoza wydaje si
prosta. Reim upada bez wikszych wstrzsw, osabiony w rwnej mierze przez nie
pewno co do osoby nastpcy, jak i przez szok naftowy, ponadto wyczerpany wojnami
w strefie przygranicznej oraz brakiem ywnoci, kwestionowany take przez warstwy
miejskie, powsta e w wyniku przemian spoecznych. Ster wadzy w pastwie przejmuje
armia, wytwr geopolitycznych wizji zdetronizowanego wadcy", tak wspaniale spisuj
ca si w 1950 roku w Korei u boku Amerykanw:108 ludzi tworzy Derg (Komitet Ko
ordynacyjny si Zbrojnych), w ktrego onie swary ideologiczne zdaj si ustpowa
miejsca hasu Itjopja tykdem (Etiopia przede wszystkim). Bardzo szybko jednake sytu
acja si wyjania. Stojcy na czele rzdu genera Aman Andom, Erytrejczyk z pocho
dzenia, bohater wojny z Somali, zostaje zabity w nocy z 22 na 23 listopada. Kilka go
dzin pniej przychodzi kolej na 59 innych osobistoci: wedle wyprbowanej ju techni
ki ten sam los spotyka zarwno liberalnych politykw, jak i zwizanych z dawnym
ustrojem tradycjonalistw. Dalsze dzieje czonkw Dergu zale od tej pory od losw
przywdcy - Mengystu Hajle Marjama, ktry w lipcu staje na czele komitetu, a 21
grudnia 1974 roku otwarcie wprowadza kraj na drog socjalizmu.
byemu prezydentowi pozostaje tylko dopisa biografi'". Przypada mu do gustu
rola pariasa i odgrywa j, umiejtnie wykorzystujc w tym celu ciemne zabarwienie
' W przeddzie epoki Gorbaczowa (1985) Sowieci zaliczali do nich oprcz rozpatrywanych tu krajw,
Algieri, Benin, Republik Zielonego Przyldka, Kongo, Gwine, GwineBissau, Madagaskar, wyspy
witego Tomasza i Ksic oraz Tanzani.
W latach 1936-1941, podczas krtkiego okresu woskiej kolonizacji Etiopii, Hajle Syllasje przebywa
na przymusowym wygnaniu.
'a Zob. portret tej postaci pira Jacques'a de Barrina w "Le Monde" z 23 V 1991.
642 TRZECI WIAT
skry oraz niski wzrost (udao mu si, co prawda, poprawi ten ostatni mankament
dziki specjalnym wkadkom do butw); przybiera poz barah (niewolnika), zacho
wujc dystans w stosunku do klanu Amhara, z ktrego wywodzia si cesarska dyna
stia. W tym uprzywilejowanym rodowisku pojawi si wszake dziki matce, pocho
dzcej z arystokratycznego rodu. Mimo swego nieszlachetnego pochodzenia (ojciec
jego by zwykym niepimiennym kapralem) cieszy si poparciem jednego z wujw,
ktry jako minister w rzdzie negusa uatwi mu pocztki kariery wojskowej. Wy
ksztacenie Mengystu ograniczyo si jednake tylko do szkoy podstawowej: opuci
bowiem bez dyplomu wojskow szko w Holeta, przeznaczon dla niezamonej mo
dziey. Jako dowdca brygady zmechanizowanej wykaza si zaletami, dziki ktrym
dwukrotnie wysano go na sta do Fort Leavenworth (Kansas). Nie majc adnego
przygotowania teoretycznego, ale za to solidny apetyt na wadz, potrzebowa trzech
lat, aby usun z drogi rywali: po wyeliminowaniu (za "prawicowy" spisek) pukowni
ka Sisaja 3 lutego 1977 roku przysza kolej na generaa Teferi Benti oraz omiu jego
kolegw. Jak gosi legenda, podczas pamitnego posiedzenia kierowniczych instancji
Dergu Mengystu karabinem maszynowym kaliber 12,7 przypiecztowa los "kapitu
lantw".
W Wielkim Paacu, wzniesionym przez Menelika II po zaoeniu Addis Abeby w ro
ku 1887, najwyszy przywdca Etiopii moe nareszcie przej cesarsk spucizn, nie
pytajc o zgod parlamentu'5. Nie znoszcy sprzeciwu styl rzdzenia, spopularyzowany
przez niezwykle profesjonalny sposb komunikowania, nie jest bynajmniej zaskocze
niem dla poddanych zmarego "krla krlw". Prawomocno wadzy Mengystu nie
jest kwestionowana przez obz socjalistyczny, ktry zyskuje obecnie w jego osobie sta
bilnego partnera: lutowy zamach poprzedzony zosta w grudniu 1976 roku wizyt zo
on przez Mengystu w Moskwie. W kwietniu 1977 roku Etiopia zrywa stosunki woj
skowe ze Stanami Zjednoczonymi. Kubaczycy i Sowieci udzielaj jej wwczas maso
wej pomocy, zarwno w postaci sprztu, jak i wsparcia kadrowego'"; pomoc ta okae
si decydujca, gdy trzeba bdzie stawi czoo erytrejskim bojownikom o niepodlego
oraz somalijskiej ofensywie w Ogadenie z lipca 1977 roku. Rosjanie doceniaj przed
siwzite przez reim wysiki zmierzajce do sowietyzacji kraju; przypominaj one nie
kiedy model socjalizmu zaprowadzony w Somalii, wczesnym sojuszniku ZSRR. "Dro
ga etiopska", nakrelona w grudniu 1974 roku, przybiera konkretne ksztaty w styczniu
1975 roku, kiedy Derg przeprowadza nacjonalizacj bankw i towarzystw ubezpiecze
niowych oraz zasadniczej czci sektora przemysowego. O radykalizacji reimu wiad
czy likwidacja w marcu wasnoci ziemskiej oraz ograniczenie posiadania nieruchomo
ci do jednej na rodzin. Moskwa czyni wic tym wiksze starania, aby doprowadzi do
utworzenia partii, jedynego instrumentu, ktry wedug niej umoliwi przywdcom kra
ju pokonanie progu jakociowego. Przyjdzie jednake poczeka a do 1979 roku na po
woanie komisji organizacyjnej Partii Ludu Pracujcego. Przebieg jej drugiego zjazdu,
w styczniu 1983 roku, zosta oceniony przez Rosjan jako na tyle zadowalajcy, aeby
11 wrzenia 1984 moga powsta Etiopska Partia Ludu Pracujcego (EPLP, etiopski
skrt: ISEPA); jej utworzenie zwieczyo obchody dziesitej rocznicy rewolucji. Uzna
jc si za spadkobierczyni Wielkiej Rewolucji Padziernikowej, EPLP dostpuje za
'Paul B. Henze, "Communisme and Ethiopia", "Problems of Communism" z V-VI 1981

'" rda amerykaskie podaj liczb 15 tysicy Kubaczykw.
szczytu ostatecznej integracji ze wiatowym systemem komunistycznym: dochodzi do

podpisania midzypartyjnych umw. Na ten wietlany obraz kadzie si jeden cie:
Etiopia nie moe zosta wyniesiona do rangi "demokracji ludowej". Podziay etniczne
oraz gospodarcze uzalenienie od Zachodu s wci uwaane za wstydliwie ukrywane
uomnoci kraju".
Struktura partii nie bya zgodna z "waciwym" skadem spoecznym. W przed
dzie ukonstytuowania - mimo stara o stworzenie wizerunku bardziej przystajce
go do wyobraenia, jakie ma si na og o "partii klasy robotniczej" - przedstawicie
le wiata robotniczego stanowili zaledwie nieca jedn czwart czonkw; rzeczywi
ste stosunki spoeczne odzwierciedlaa przewaga wojskowych i kadry urzdniczej
bez maa trzy czwarte czonkw, wobec 3% chopw's, i to w kraju, gdzie wieniacy
stanowi 87% ludnoci. Na szczeblu kierowniczym stosunek si jeszcze bardziej
przechyla si na korzy kadr wojskowych: Biuro Polityczne EPLP skadao si za
sadniczo z niedobitkw Dergu. Miejsce inteligencji, sprowadzone do rzeczywistych
proporcji, wskazywao na fizyczne wyniszczenie jej kadr i organizacji. Kiedy z Euro
py i Stanw Zjednoczonych powrcili do kraju etiopscy absolwenci uczelni uniwer
syteckich, w znacznej mierze przeniknici charakterystycznym dla owych czasw ra
dykalizmem, podczas przeprowadzonej w duchu maoistowskopopulistycznym kam
panii wsppracy (zamecha) doszo do zetknicia 50 tysicy studentw (i kilku
profesorw) ze wiatem wsi. Po powrocie do miast wzmocnili oni organizacje o pro
filu marksistowsko-leninowskim, takie jak RPLE i MEISON'9. Ich wzajemna rywali
zacja - rozgrywajca si na oczach w znacznej czci obojtnie obserwujcej prze
bieg wypadkw ludnoci - wynikaa ze skadu etnicznego: RPLE zdominowana bya
przez plemi Amhara, MEISON - przez Oromo. Zblione pod wzgldem ideolo
gicznym organizacje dzieli stosunek do kwestii erytrejskiej: MEISON reprezento
wa stanowisko blisze centralistycznemu podejciu Dergu. Wykorzystujc zbrojne
starcia pomidzy obydwoma frakcjami, trafnie okrelone mianem "biaego terroru",
Mengystu przystpi do ich likwidacji i przeprowadzi akcj w dwch etapach. Pierw
sza fala przemocy, rozptana jesieni 1976 roku i nazwana "czerwonym terrorem",
zmiota RPLE. W przemwieniu publicznym, wygoszonym 17 kwietnia 1977 roku,
Mengystu wezwa lud do walki z "wrogami rewolucji", po czym wspierajc sowa
czynem, stuk po kolei trzy flakony krwi (tak si przynajmniej mwi), ktre miay
symbolizowa "imperializm", "feudalizm" i "kapitalizm biurokratyczny". MEISON
udzieli szerokiego poparcia caej operacji, dokonujc infiltracji 293 formacji kebele,
milicji miejskiej utworzonej przez Derg na wzr paryskich "sekcji" Rewolucji Fran
cuskiej, uzbrojonych na t okoliczno przez armi". Po zgadzeniu 11 listopada
podpukownika Atnafu Abate2', ktry by jego gwnym punktem oparcia w Dergu,
MEISON znalaz si w potrzasku, stajc si z kolei Celem atakw zej sawy "dusi
Christopher Clapham, "The Workers' Party of Ethiopia", "The Journal of Communist Studies" nr 1
z III 1985.
IH Olga Kapeliouk, "Quand le paysan est tenu a 1'ecart des decisions politiques", "Le Monde Diploma
tique" z IV 1984.
' Rewolucyjna Partia Ludu Etiopii; Socjalistyczny Ruch Panetiopski (akronim).
z" Wybitny czonek MEISON oraz kierownictwa Dergu, Hajle Fida, ktry zdoby swoje marksistowsko-
leninowskie szlify podczas studiw we Francji, zosta aresztowany w sierpniu 1977, a kilka miesicy potem
wszelki lad po nim zagin.
Atnafu zasyn ze szczeglnego okruciestwa, czego da dowd w czasie przeladowania RPLE.
644 TRZECI WIAT
cieli", jedcych biaymi peugeotami 504 - etiopskich szwadronw mierci na usu

gach sub bezpieczestwaz.
Nie sposb obecnie uzyska wiarygodnych danych na temat liczby ofiar terroru.
Podczas procesu, ktry odby si w Addis Abebie w maju 1995 roku2;, wymieniono
liczb 10 tysicy zabjstw politycznych dokonanych od lutego 1977 do czerwca 1978
roku w samej tylko stolicy kraju. Wyrnianie poszczeglnych kategorii ofiar (od
ugrupowa prochiskich a do felaszw, autochtonicznej ludnoci pochodzenia y
dowskiego, bdcej obiektem masakr w 1979 roku) mogoby si wydawa nie na miej
scu; jak przypomnia Karel Bartosek w odniesieniu do Czechosowacji', miny ju
bowiem czasy, kiedy omielano si w sposb uprzywilejowany traktowa te spord
ofiar przemocy, ktre stanowiy poywk bolszewickiego Saturna, poerajcego - jak
to wszyscy wiedz - swoje wasne dzieciZS. Nawizujc do czasw stalinowskich, kiedy
ci sami szpiedzy opacani byli z budetw Hitlera, Chamberlaina, Daladiera i mikado
razem wzitych, prokuratorzy na usugach Dergu w popiesznie skleconych mowach
oskarycielskich bez wahania obrzucali przyszych skazacw rytualnymi wyzwiskami:
"Reakcjonici, elementy antyrewolucyjne, antyludowe, anarchici i wywrotowcy z sze
regw RPLE". Podobnie jak w byym ZSRR, wci odkrywane s tu zbiorowe mogiy,
w ktrych spoczywa wiele spord osb "zaginionych", odnotowanych w raportach
Amnesty International. Tak jak w Chinach, rodziny proszono o odcienie pastwa
z czci kosztw zwizanych z wykonaniem wyroku, zgodnie z zasad paying for the
bullet. Nylonowy sznurek ("muszka Mengystu"), znak rozpoznawczy pukownika Teka
Tulu (zwanego "Hien"), jednego z najbardziej znienawidzonych szefw sub bezpie
czestwa, by szeroko stosowanym sposobem posyania ludzi na tamten wiat. Techni
ka ta zostaa zreszt wyprbowana pewnej sierpniowej nocy 1975 roku na osobie sa
mego zdetronizowanego cesarza, cho oficjalnie jego zgon zoono na karb (podobnie
jak w przypadku wnuczki monarchy, ksiniczki Ijegaychu Asfa) nieudanej operacji
chirurgicznej.
Reim naleycie docenia pomoc udzielan przez sowieckie i enerdowskie suby
bezpieczestwa (Stasi). Nie zostali oszczdzeni rezydujcy w Moskwie studenci, w paru
przypadkach sowieckie wadze podjy si zadania przekazania ich waciwym organom
etiopskim. Sierant Legesse Asfaw z Addis Abeby suy za porednika midzy euro
pejskimi specjalistami a ich etiopskimi kolegami. Ci ostatni wprowadzili w ycie wzor
cowe dziaania polegajce na eksponowaniu skatowanych ofiar na trotuarach Addis
Abeby. Szwedzki sekretarz generalny Save the Children Found owiadczy 17 maja
1977 roku: "W Addis Abebie dokonano masakry tysica dzieci, a lece na ulicach cia
a wydane s na pastw zbkanych hien. [...] Przy wyjedzie z Addis Abeby mona do
strzec zacieajce pobocze drogi stosy cia pomordowanych dzieci, w wikszoci w wie
ku od jedenastu do trzynastu lat"'.
Patrice Piquard, "L'Ethiopie juge Mengistu, lc boucher rouge", "L'Evenement du Jeudi" z 22-28 XII
1994.
' Bertrand Le Gendre, "Ethiopie: le proces de la Terreur rouge", "Le Monde" z 13 V I995. W 1977 r.
generalny sekretarz Federacji Nauczycieli Etiopii poda liczb 30 tysicy zabjstw politycznych dokonanych
od 1974 r. Zob. "Human Rights Violations in Ethiopia", Amnesty International,1978, s.16.
' Karel Bartosek, "Les Aveux des archives, PragueParisPrague,1948-1956", Le Seuil, Paris 1996.
' Aluzja do obrazu Francisca Goi. (Przyp. tum.)
' Bardziej szczegowe informacje na ten temat zob. "Human Rights...", s. 9-11.
' Tame, s.14-15.
Rozpatrywane po roku 1991 przez wymiar sprawiedliwoci prezydenta Melesa Ze

nawi" 1823 sprawy dotycz w zasadzie znanych postaci z orodkw miejskich. Jednake
nadmierne skoncentrowanie uwagi na stolicy mogoby znieksztaci spoeczny i geogra
ficzny obraz terroru rozptanego w kraju, ktry w swoich wczesnych granicach zajmo
wa powierzchni 1 miliona 222 tysicy kilometrw kwadratowych, zamieszkiwan
przez blisko 40 milionw ludnoci. Akty gwatu nie oszczdziy rwnie regionu Uello,
w ktrym RPLE cieszy si do duymi wpywami. W maju 1997 roku pukownik Fan
tay Yhdego i porucznicy Hajle Gebeyahu oraz Ambachew Alemu stanli przed izb
karn Sdu Najwyszego w Addis Abebie, odpowiadajc za czyny, wrd ktrych wy
miar sprawiedliwoci odnotowa otrucie gazem 24 czonkw RPLE, w lutym 1977 roku,
w Dese i Kombalcha2y. Poza granicami prowincji Choa;najlepiej znana jest sytuacja
w Erytrei, gdy narodowa opozycja, doskonale zorganizowana i mocno wspierana
przez rodowiska marksistowskie Trzeciego wiata, zdoaa zebra i rozpowszechni in
formacje, ktre miay zdyskredytowa w oczach midzynarodowej opinii publicznej re
im w Addis Abebie". Ju 20 grudnia 1974 roku ten ostatni potwierdzi niepodzielno
narodu: secesja byej kolonii woskiej odcinaa bowiem Etiopi od wybrzea Morza
Czerwonego. Jeli za chodzi o poudniowy wschd, o tereny cignce si w kierunku
Oceanu Indyjskiego, panetiopskie tendencje cieray si tu ze zgaszanymi wobec Oga
denu roszczeniami Somalii, gdzie od 1969 roku reim Siada Barre oficjalnie przyj
charakter marksistowsko-leninowski. Co wicej, zblienie Moskwy i Mogadiszu osi
gno swj punkt kulminacyjny w traktacie o przyjani z 1974 roku. ZSRR dokona wy
boru pomidzy dwoma protegowanymi: po bezskutecznej prbie rozegrania karty fede
racji etiopsko-somalijsko-poudniowojemeskiej Sowieci postawili na Addis Abeb.
Od tej pory Mengystu mg liczy na si ognia pod nazw "operacja Czerwona Gwiaz
da" oraz morsk i powietrzn logistyk Armii Czerwonej, a take na kubaski korpus
ekspedycyjny, odpiera wic kolejne ofensywy Ludowego Frontu Wyzwolenia Erytrei
(etiopski skrt: EPLF; formacja marksistowsko-leninowska), oraz armii somalijskiej,
przeprowadzane od lipca 1977 do stycznia 1978 roku.
Skuteczno dziaa Mengystu bya tak wielka, e podczas 39 sesji Biura wiatowej
Federacji Zwizkw Zawodowych (odbywajcej si w Addis Abebie 28-30 marca 1988)
organizacja ta - w ktrej francuska CGT (Powszechna Konfederacja Pracy), wwczas
pod przywdztwem Henri Krasuckiego, penia wane funkcje - przyznaa mu zoty me
dal za "wkad w walk o pokj i bezpieczestwo narodw, o ich niezaleno narodow
i gospodarcz". W terenie przybierao to posta czasami bolesn dla tych ludw: wkrt
Prezydent republiki po ucieczce Mengystu. Proces dygnitarzy reimu Mengystu, oskaronych

o zbrodnie przeciwko ludzkoci, odroczony po raz pierwszy w grudniu 1994, zosta przeoony na 13 maja
1995 r. Cho wadze nie przerway dochodzenia, zrezygnoway, jak si wydaje, z jakiegokolwiek nagania
nia sprawy w mediach. Procesy dawnego kierownictwa redniego szczebla s od tamtego czasu nadal pro
wadzone.
The Ethiopian Herald" z 13 V 1997.
' Prowincja usytuowana w centralnej czci kraju, ktrej gwnym orodkiem jest Addis Abeba.
Cakowicie niesuszne - tu pojawia si interesujca paralela z Algieri, Afganistanem czy Mozambi
kiem - byoby pokazanie Erytrei jako kraju zwartego w obliczu najedcy. Region ten zamieszkuje wiele
mniejszoci etnicznych i (nie wspominajc ju losu onierzy etiopskich) konflikty w szeregach
narodowcw
mieway tu czasami krwawy przebieg.
Erytrea, od 1882 r. okupowana przez Wochy, w 1962 r. zostaa de jacto anektowana przez Hajlego
Syllasje, ktry skdind cieszy si duym autorytetem u afrykaskich antykolonialistw.
646 TRZECI WIAT
ce po zakoczeniu sesji, w czerwcu 1988 roku, 2,5 tysica mieszkacw Hawzenu3; zgi
no pod bombami; podobnie jak w przypadku Guerniki w hiszpaskiej Baskonii, by to
akurat dzie targowy. Peryferie imperium (Erytrea, Tigraj, Oromo, Ogaden, Uellega,
Uello) wstrzsane byy buntami - w postaci ju to wojen kolonialnych, ju to nacjonali
stycznych represji - czstokro wspieranymi przez "fronty ludowe", ktrych kadry dzie
liy wraz z przeciwnikami przynajmniej marksistowsko-leninowsk retoryk". Na uytek
bojownikw uruchomione zostay rnorodne zasoby militarne, niektre ugrupowania
goszystowskie i/lub prochiskie z upodobaniem natomiast podkrelay odpowiedzial
no, jak za t barbarzysk burz ponosz (bez wtpienia) kolejno Stany Zjednoczo
ne, ZSRR oraz Izrael;5. Wzorem akcji montowanych przeciwko amerykaskiej inter
wencji w Wietnamie w maju 1980 roku odbya si w Mediolanie sesja Staego Trybunau
Midzynarodowej Ligi na rzecz Praw i Wyzwolenia Narodw. Oczekiwania trybunau,
opublikowane w roku 1981 przez Belgijski Komitet Pomocy Erytrei, odzwierciedlaj
stanowisko EPLF36. Niektre przedstawione dane, potwierdzone przez raporty Amnesty
International, upowaniaj wszake do porwna z wieloma innymi miejscami, ktre
stay si widowni podobnych wydarze. I tak obserwatorowi francuskiemu, w chwili
gdy syszy o masakrach dokonywanych na ludnoci cywilnej zamknitej w kocioach,
natychmiast przychodzi na myl nazwa OradoursurGlane". W broszurze trybunau jest
na przykad mowa o wiosce Wokiduba, gdzie latem 1975 roku zabito w kociele 110
osb. Od biaych peugeotw jedcych po Addis Abebie szwadrony mierci dziaajce
w Asmarze wol beowe furgonetki marki Volkswagen; ich zadaniem jest odstawia do
"rzeni" (zbiorowe mogiy) tych, ktrych wskutek popiechu nie zdoano przewie do
obozu koncentracyjnego w Adi Qualla, w pobliu Mendefera. Bilans "wojny totalnej"
ogoszonej przez Mengystu w sierpniu 1977 roku przeciwko "secesjonistom" z Erytrei
wci czeka na ostateczne opracowanie: 80 tysicy ofiar wrd ludnoci cywilnej i woj
skowych jedynie w latach 1978-1980. Do tych danych szacunkowych;", w ktrych
uwzgldniono midzy innymi ofiary masowych akcji represyjnych oraz terrorystycznych
rajdw powietrznych, miao mona doda rezultaty polityki systematycznie dezorgani
zujcej ycie wsi. Podczas gdy orodki miejskie korzystay z priorytetw, jeli chodzi
o zaopatrzenie, oraz z obecnoci patnych si wojskowych, co sprzyjao wymianie han
dlowej, rolnictwo ucierpiao wskutek wyniszczenia stada (przede wszystkim z powodu
Hawzen mieci si w rejonie Tigraj, a wic w prowincji graniczcej z Etiopi i stanowicej zaplecze
erytrejskiego wybrzea.
'Istniay rwnie w regionach zbrojne opozycje o bardziej heterogenicznym charakterze: EDU (Etiop
ska Unia Demokratyczna), skupiajca monarchistw, wywaszczonych posiadaczy i innych pokonanych
w rewolucji z 1974 r., stawaa u boku dostojnikw ludw Beni Amer czy Afar w przypadku akcji o charak
terze lokalnym, ktre potgoway jeszcze powszechny brak poczucia bezpieczestwa.
Prawd jest, e rezygnacja Gorbaczowa z zaangaowania w konflikt w rejonie Rogu Afryki natych
miast doprowadzia do zblienia midzy Addis Abeb i Tel Awiwem, zaniepokojonym ewentualnym osa
bieniem potgi wrogo usposobionej do wiata arabskiego.
1h Ludowy Front Wyzwolenia Erytrei, na ktrego czele stali przywdcy chrzecijascy, powsta w wyni
ku marksizujcego podziau, do jakiego doszo w 1970 r. w onie Frontu Wyzwolenia Erytrei, gdzie wik
szo mieli muzumanie. Zob. Alain Fenet, "Le programme du FPLE, nation et revolution", w: "La Corne
de I'Afrique. Questions nationales et politique internationale" L'Harmattan Paris 1986.
Miejscowo w departamencie HauteVienne, gdzie 10 czerwca 1944 r. Niemcy dokonali masakry
643 osb, w tym 500 kobiet i dzieci, ktre spdzili do kocioa i ywcem spalili. Nazwa ta jest dla Francu
zw symbolem okruciestwa drugiej wojny wiatowej. (Przyp. tum.)
Evil Days. Thirty Years of War and Famine in Ethiopia: An African Watch Report", New York
1991, s.117.
polowa na wielbdy, ktre z zamiowaniem urzdzali sobie lotnicy), zaminowania te

renu, niszczenia drzewostanu i narzuconej odgrnie dezorganizacji handlu. Kobiety,
zajmujce si gwnie produkcj roln, czsto paday ofiar gwatw, jakich nieustannie
dopuszczao si wojsko; przemoc znacznie przyczynia si do podsycania atmosfery za
groenia, co nie sprzyjao podejmowaniu dziaalnoci poza domem.
Trudno byoby twierdzi, e rozpoczynajc masowe przesiedlenia ludnoci podczas
klski godu w latach 1982-1985 instancje rzdowe kieroway si deniem do odcicia
partyzantki od jej baz cywilnych, aczkolwiek w skali lokalnej posunicia takie mogy
by z demograficznego punktu widzenia znaczce. O ile nie dotkno to Erytrei, o tyle
w Uello dao si niele we znaki: na ogln liczb 525 tysicy ludzi przesiedlonych od
listopada 1984 do sierpnia 1985 roku pochodzio stamtd 310 tysicy (czyli 8,5% miesz
kacw prowincji)4o. Niektre za regiony przygraniczne (Gonder) opuszczone zostay
przez znaczn cz ludnoci (30 do 40%), ktra znalaza si w Sudanie w obozach
kontrolowanych przez organizacje opozycyjne". Klska godu dotkna 25% mieszka
cw. w powany, cho regionalny kryzys bytowy wpisywa si w wielowiekowy cig,
ktrego ostatni epizod (1972-1973) przyczyni si do upadku wadzy cesarskiej. Jego
skutki zostay spotgowane przez pauperyzacj czci chopstwa, ktre wyzbywao si
zapasw, aby wywiza si z danych przez pastwo dostaw. Ju i tak oboeni ciki
mi podatkami chopi bywali niekiedy zmuszani do nabywania na wolnym rynku ziarna,
ktre administracja pastwowa odkupywaa od nich pniej po narzuconych cenach.
Wielu musiao wyzby si inwentarza, co dodatkowo pogarszao ich sytuacj w trudnym
okresie. Kryzys, ktry nastpi w 1982 roku, by przede wszystkim konsekwencj suszy,
pogbi go za parali wymiany handlowej, w czym miay te swj udzia takie zjawi
ska, jak przeladowanie kupcw oraz brak bezpieczestwa. Reim Mengystu wykorzy
sta w kryzys do realizacji zada okrelonych przez Relief and Rehabilitation Com
mission (RRC), inaczej mwic, substytut ad hoc etiopskiego politbiura. Posuono si
klsk godu, aby poprzez sprawowanie kontroli nad pomoc i przesiedleniami ludno
ci doprowadzi do skutku kilka zamierze, wrd ktrych poczesne miejsce zajmowa
y: zmuszenie do ulegoci dysydentw oraz "naukowe" zagospodarowanie kraju przez
parti-pastwo'. Takie posunicia, jak zakaz uniemoliwiajcy organizacjom pozarz
dowym podejmowanie interwencji w regionach innych ni w Uello oraz sprzeniewie
rzenie pomocy przeznaczonej dla Tigraj, miay na celu cignicie ludnoci wiejskiej,
pozostajcej do tej pory pod kontrol partyzantki, na tereny zajmowane przez armi.
Przymusowe przesiedlanie, do czego zachca miaa zapowied rozdziau ywnoci,
przedstawiano jako reorganizacj demograficzn obszarw pnocnych, polegajc na
przemieszczaniu ludnoci z pnocy (obszarw suchych) na poudnie (tereny yzne
i wilgotne). W rzeczywistoci przesiedlanie dotkno w pierwszej kolejnoci nie tyle
ofiary klski godu, ile ludno znajdujc si pod kontrol wojskow, i to niezalenie
od sytuacji ywnociowej regionu: charakterystyczny pod tym wzgldem przykad sta
nowi mieszkacy rejonw, o jakie toczya si walka midzy Dergiem i Frontem Wy
zwolenia Tigraj. Dobrowolny charakter tej migracji - aczkolwiek mona by go byo
w niektrych przypadkach zakwestionowa - przymia wkrtce masowo deportacji.
Tame s.127.
'Georges Lecomte, "Utopisme politique et transfert de population en Ethiopie", "Esprit" z VI 1986.
Jean Gallais, "Secheresse, famine, Etat en F,thiopie", "Herodote" nr 39 z X-XI 1985.
Michel Foucher, "L'Ethiopie: a qui sert la famine?", tame.
648 TRZECI WIAT
Owo rygorystyczne podejcie do kwestii zagospodarowania przestrzennego kraju zostao

niezwykle celnie okrelone przez przywdcw pastwa jako bego (dobra wola) teseno
(przymus), czyli inaczej mwic "przymus dla dobra bliniego". Od 1980 roku reim za
cz wykorzystywa do pracy w gospodarstwach pastwowych innych "wolontariuszy,
pozyskanych manu militari w wielkich aglomeracjach miejskich, oferujc im takie warun
ki bytu, ktre przycigny uwag anglosaskich towarzystw zwalczajcych niewolnictwo.
Polityka "wieniaczenia" wsplnot o niezachwianej dotd strukturze, napotkaa

wikszy opr; przybiera on czasami krwaw posta, wzbogacajc ponur antologi wo
jen chopskich pod reimem komunistycznym. Majc na celu, podobnie jak w Mozam
biku, skupienie wsplnot wiejskich w oznaczonym miejscu, co pozwolioby partii na
skuteczniejsz kontrol, owa polityka powinna wszake umoliwi chopu "zmian jego
ycia i sposobu mylenia oraz otworzy nowy rozdzia w ustanawianiu nowoczesnego
spoeczestwa w strefach wiejskich, a take pomc w budowaniu socjalizmu. Wraz
z programem reinstalacyjnym zmierzaa ona zarwno do poszerzenia sektora sowcho
zw w rolnictwie, jak i wykreowania "nowego czowieka". Odnotowa naley za geo
grafem Michelem Foucher, e "skutki klski godu dotkny nie tylko ludno i sektory
z obszaru kryzysu klimatycznego, poniewa kryzys w posuy za pretekst do rozpo
czcia zakrojonej na szerok skal autorytarnej reorganizacji przestrzeni"'5. Nie negu
jc sukcesw pewnych pokazowych akcji, byoby niezwykle ryzykowne prbowa si
pokusi o liczbowe oszacowanie ludzkich kosztw caej tej operacji. Wskanik zgonw
(14%) w niektrych obozach tranzytowych, na przykad w Ambasel w prowincji Uello,
by nawet wyszy od wskanika odnotowywanego w rejonach dotknitych klsk go
du'". Niewielkim zapewne bdem bdzie dodanie do 200-300 tysicy ofiar braku prze
zornoci, osnutych tajemnic, rwnorzdnej liczby osb powiconych na otarzu przy
spieszonego przejcia od "feudalizmu" do "socjalizmu". byli wrd nich ludzie pozba
wiani z rozmysem dostpu do midzynarodowej pomocy, zabijani podczas apanek czy
prb ucieczki, uduszeni w rozhermetyzowanych lukach bagaowych antonoww, ktre
miay ich przenie do Edenu; ponadto przesiedlecw pozostawiano bez wystarczaj
cych zapasw, co naraao ich na zabjcz niekiedy wrogo tych, ktrzy pierwsi dotarli
na wyznaczone miejsce. Reim przedstawia sytuacj w kraju w sposb nader skontra
stowany: Mengystu najpierw usiowa ukry rozmiary godu, potem przeszed do kontr
natarcia. Wykorzystujc szokujce obrazy, rozpowszechnione przez zachodnie rodki
masowego przekazu jesieni 1984 roku, 16 listopada tego roku - w momencie kiedy
rozptane emocje osigny punkt kulminacyjny - owiadczy, e postanowi dokona
przesiedlenia 2,5 miliona osb. Podj tym samym ryzykown gr w nadziei, e uda mu
si wykorzysta spodziewan pomoc midzynarodow do realizacji wasnych zamie
rze, i to pomimo wrogiego stanowiska administracji Reagana. We Francji reakcje byy
zrnicowane; fakt uodpornienia si czci inteligencji na przyciganie komunizmu
legl w znacznej mierze u podstaw decyzji podjtej przez Lekarzy bez Granic, jedynej
AntiSlavery Society, "Forced Labour in Humera: Intervention on Behalf of the AntiSlavery Socie
ty", przedstawione Radzie EkonomicznoSpoecznej ONZ, Komisji Praw Czowieka, Grupie Roboczej do
spraw Niewolnictwa Genewa, sierpie 1981. Zob. "Evil Days...", s.167.
Raport prezydenta Mengystu Hajle Marjama przedstawiony na forum Komitetu Centralnego Etiop
skiej Partii Ludu Pracujcego 14 kwietnia 1986 r.
'M. Foucher, "L' thiopie...", s.112.
'" Cultural Survival, "Ethiopia: More Light on Resettlement", London 1991.
organizacji pozarzdowej, ktra potpia polityk resettlement i 2 grudnia 1985 roku

uznana zostaa przez reim za persona non grata. W skali wiata natomiast, dziki
umiejtnej walce o stworzenie odpowiedniego image'u, oraz dziki wsparciu wielu eks
pertw ONZ, reim - dla zaspokojenia potrzeb militarnych czy te reprezentacyjnych
mg spokojnie odcina kupony od licznych korzyci, jakie przyniosa mu fala bezpre
cedensowej ludzkiej solidarnoci. Doczyli do niej przedstawiciele wiata rocka naj
rozmaitszego kalibru, na miar Boba Geldofa i Michaela Jacksona, odtwarzajc u bo
ku najsynniejszych postaci amerykaskiego showbusinessu hymn "We are the World",
ktry oby tylko nie sta si jedynym ladem etiopskiego dramatu w pamici dziesitkw
milionw eksnastolatkw z przebrzmiaych lat osiemdziesitych.
Zmierzch epoki Mengystu od 1988 roku tylko czciowo mona przypisa schykowi
Zwizku Sowieckiego. W marcu 1990 roku pada zapowied wycofania z rejonw walki do
radcw sowieckich. W tym czasie stosunek si ulega ju zmianie: niemal wszdzie armia co
fa si przed powstacami Ludowych Frontw Wyzwolenia Erytrei i Tigraj, reim natomiast
wci gra na czuej strunie, szermujc hasem zagroenia ojczyzny. Decyzja o odejciu od
polityki reinstalacji oraz ostentacyjna zapowied liberalizacji gospodarki id w parze
z czystk w szeregach si zbrojnych; przedwczesna prba puczu, podjta 16 maja 1989 roku
przez grupk spiskowcw, w znacznym stopniu infiltrowanych przez suby specjalne, zo
staje krwawo stumiona. 21 czerwca 1990 roku Mengystu zarzdza powszechn mobiliza
cj; cho formalnie akcja ta ma dotyczy jedynie modych ludzi powyej osiemnastego roku
ycia, obejmuje rwnie niedoros jeszcze modzie (chopcw w wieku czternastuszes
nastu lat), ktr zgarniano z boisk piki nonej czy te sprzed szk. 1991 to rok zamknicia
wszystkich placwek wyszego nauczania; do studentw wystosowany zostaje apel o uczest
nictwo w wysiku wojennym, jakiego wymaga si od narodu. Podczas gdy wok Addis
Abeby zacienia si powoli partyzancka obrcz, 19 kwietnia 1991 roku Mengystu wydaje
odezw o utworzeniu armii z naboru w stylu "irackim", spodziewajc si w jej szeregach
miliona onierzy. Spotyka si to ze sabym odzewem w skupiajcej wwczas 450 tysicy lu
dzi (wobec 50 tysicy w 1974), najliczniejszej armii subsaharyjskiej Afryki, nowi za jej
sprzymierzecy, Amerykanie oraz Izraelczycy, z zadowoleniem odnotowuj rysujc si
w perspektywie moliwo zmiany warty. 21 maja 1991 roku pukownik Mengystu odlatuje
do Harare via Kenia, a bohater walki przeciwko biaym kolonistom z Rodezji, Robert
Mugabe, przyznaje mu azyl polityczny. Jesieni 1994 roku Zimbabwe odrzuca wniosek
o ekstradycj, co uniemoliwia postawienie przed sdem w Addis Abebie gwnego wino
wajcy etiopskiej tragedii, tego samego, ktry skierowa do wschodnioniemieckich dzienni
karzy "Ethiopian Herald" jedno ze swoich najsynniejszych owiadcze: "Zlikwidujemy
szatask spucizn przeszoci i przejmiemy kontrol nad przyrod'.
PRZEMOC W KRAJACH PORTUGALSKOJZYCZNYCH:

ANGOLA, MOZAMBIK
Portugalia, mimo e obecna na afrykaskim gruncie od XV wieku, z opnieniem

przystpia do kolonizowania ogromnego imperium (dwudziestopiciokrotnie wiksze
go od powierzchni caego kraju), ktre wskutek rywalizacji z innymi krajami europej
B. Le Gendre, "Ethiopie..."
650 TRZECI WIAT
skimi zdoaa sobie wykroi na Czarnym Ldzie. To pne i powierzchowne opanowa

nie terytorium z pewnoci nie uatwio upowszechnienia jednolitego poczucia przyna
lenoci w portugalskich posiadociach. Organizacje, ktre w pocztkach lat szedzie
sitych podjy walk zbrojn, musiay szuka oparcia w krgach ludnoci niebiaej
i bazowa na uczuciach antykolonialnych, przybierajcych bez wtpienia bardziej gwa
town posta anieli ewentualne aspiracje narodowociowe4". wiadomi przeszkd, ja
kie napotyka ich jakobinizm, narodowi przywdcy z wielk uwag zaczli ledzi po
czynania inimigo interno"y (wroga wewntrznego) - tradycyjnych wodzw, ludzi kolabo
rujcych z kolonizatorem, dysydentw politycznych - oskaranego o dziaanie na
szkod znajdujcej si w niebezpieczestwie ojczyzny. Cechy te, charakterystyczne dla
kultury politycznej, ktrej bliniaczy, salazarowskostalinowski kod genetyczny nie
przygotowa bynajmniej do kultu demokracji przedstawicielskiej, uwyraniy si jeszcze
bardziej, gdy wadze zwierzchnie w popiechu zwiny manatki.
LUDOWA REPUBLIKA ANGOLI
W chwili gdy oficerowie dziercy ster wadzy w Lizbonie - mimo nieskrywanej

wciekoci biaej ludnoci - opowiadaj si 27 lipca 1974 roku za niepodlegoci kolo
nii, armia portugalska panuje niepodzielnie w Angoli. Jej popieszne wycofywanie si
z Afryki toruje drog trzem organizacjom niepodlegociowym: Movimiento Popular
de Libertahao de Angola (MPLA), Frente Nacional de Libertahao de Angola (FNLA)
i Uniao Nacional para a Independencia Total de Angola (UNITA)5".15 stycznia 1975
roku, podczas podpisywania porozumienia z Alvor w sprawie niepodlegoci, nowa Re
publika Portugalska uznaje je za "jedynych prawowitych przedstawicieli ludu angol
skiego". Kalendarium jest obiecujce: wybory do Konstytuanty w terminie dziewiciu
miesicy, proklamacja niepodlegoci 11 listopada 1975 roku. Jednake, podczas gdy
exodus 400 tysicy Portugalczykw przybiera na sile od lutego do czerwca 1975, trwa
o koalicji rzdowej (gdzie MPLA objo teki ministerialne w sektorze informacji,
wymiaru sprawiedliwoci i finansw) szybko okazuje si iluzj. Mno si krwawe star
cia, a porozumienie o zaprzestaniu ognia, zawarte 14 czerwca w Nakuru, to jedynie
zwyky rozejm, wykorzystywany przez kady z ruchw w celu zgromadzenia wikszej
liczby si i przygotowania interwencji zagranicznych sprzymierzecw.
Od padziernika 1974 roku bro sowiecka wzmacnia potencja militarny MPLA, kt
ry korzysta rwnie z pomocy lewicujcego skrzyda portugalskiej armii, wchodzcego
w skad Ruchu Si Zbrojnych (MFA). Pozostajce pod wpywem Portugalskiej Partii Ko
munistycznej frakcje mog liczy wwczas na "czerwonego admiraa", Rosa Coutinho,
od maja 1974 roku dowdc wojsk portugalskich w Angoli. Od marca 1975 roku zaczy
naj przybywa do Angoli pierwsze jednostki kubaskie i sowieckie. Fidel Castro uza
sadni a posteriori t decyzj: "Afryka jest dzisiaj sabym ogniwem imperializmu. Tutaj
Zob. prace Michela Cahena, gwnie za jego polemik z Elisio M. Macamo w "Lusotopie" 1996,
s. 365-37R.
' Alex Vines, "Renamo, Terrorism in Mozambique", Centre for Southern African Studies, University
of York,1991, s. 5.
MPLA - Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli; FNLA - Narodowy Front Wyzwolenia Angoli; UNITA
- Narodowy Zwizek na rzecz Cakowitej Niepodlegoci Angoli. (Przyp. tum.)
te istniej doskonae perspektywy, aeby przej od epoki niemal plemiennej do socja

lizmu - z pominiciem rnych innych etapw rozwoju, jak to ju si stao w kilku regio
nach wiata"5'. Po rozpadzie rzdu (8-11 sierpnia) w Luandzie cumuje "Vietnam Herlco" z setkami
onierzy (w wikszoci czarnoskrych) na pokadzie. Jest ich ju 7 tysicy,
kiedy 23 padziernika Republika Poudniowej Afryki podejmuje zmasowan interwen
cj u boku UNITA, sprowadzonego przez "Prawd" do roli "marionetkowych si, wspie
ranych przez chiskich najemnikw i CIA oraz poudniowoafrykaskich i rodezyjskich
rasistw"5z. Ocena ta, to prawda, nie jest cakiem bezzasadna: uksztatowana na wzr
maoistowski kadra przywdcw UNITA ma bowiem wyostrzony zmys do paktowania
z diablem. W tym konkretnym przypadku rnorodny charakter si udzielajcych popar
cia UNITA wpisuje si w panteon leninowsko-stalinowskiego realizmu; zrczne lawiro
wanie, w wyniku ktrego Savimbi znalaz si u boku Pietera Bothy, nie powinno zdezo
rientowa zwolennikw paktu niemiecko-sowieckiego z 1939 roku. Na razie jednak po
wietrznomorska logistyka sowiecko-kubaska decyduje o dalszej egzystencji reimu.
Podczas gdy 11 listopada 1975 roku MPLA i UNITA proklamuj - przy czym kady
z ruchw czyni to oddzielnie - niepodlego kraju5;, z wolna zaczyna si ksztatowa za
rys nowej mapy niegdysiejszej pery portugalskiego Ultramar. MPLA kontroluje porty,
zoa ropy naftowej i diamentw, czyli - z grubsza biorc - wybrzee morskie; jej rywale
za (wrd ktrych UNITA zdobdzie wkrtce przewag) znajduj oparcie w pnoc
nych rejonach kraju oraz przede wszystkim w okolicach centralnych paskowyw.
Identyfikacja poszczeglnych aktorw biorcych udzia w tej grze jest ju wic teraz
dla Zachodu zadaniem atwiejszym, podobnie zreszt jak i dla komunistw z Afryki
Poudniowej. Zdaniem mozambickiego przywdcy, Samory Machela, bezlitosny cha
rakter walki wiadczy o istniejcym w tym kraju ukadzie: "W Angoli cieraj si ze so
b dwie siy: z jednej strony imperializm wraz z jego sprzymierzecami i marionetkami;
z drugiej za - siy postpowe, ktre popieraj MPLA. I to wszystko"5'. Niekwestiono
wany przywdca Ludowego Ruchu Wyzwolenia, Agostinho Neto, jest Murzynem, by
ym assimilado, wywodzcym si z rodziny protestanckich pastorw, ktry ju w latach
pidziesitych zosta "odkryty" przez Portugalsk Parti Komunistyczn jako czowiek
o sprawdzonym nastawieniu prosowieckim. MPLA, utworzony w 1956 roku, uksztato
wa wedle obowizujcego wwczas marksistowsko-leninowskiego wzorca wielu swoich
kadrowcw (jak np. J. Mateus Paulo czy A. Domingos Van Dunem) - dziki wielokrot
nie organizowanym w latach szedziesitych pobytom w ZSRR. Oprcz studiw w za
kresie naukowego socjalizmu niektrzy z nich (J. Njamba Yemina) przeszli odpowied
nie przeszkolenie wojskowe w Zwizku Sowieckim lub te w szkoach partyzantki na
Kubie. Dopiero po przejciu wadzy podczas zjazdu MPLA, ktry odby si w Luan
dzie (4-10 grudnia 1977), zdano sobie spraw, e nadszed czas, by ruch typu fronto
wego przeksztaci w awangardow struktur wzorowan na modelu bolszewickim,
uprawnion do odgrywania roli "bratniej partii" w midzynarodowym ruchu komuni
Wywiad dla "Afrique Asie" (nr 135 z 16 V 1977), w: Pierre Beaudet (red.), "Angola, bilan d'un socia
lisme de guerre", L'Harmattan, Paris 1992.
Prawda" z 5 XI 1975, cyt. za: Branko Lazitch, Pierre Rigoulot, "Angola 1974-1988. Un echec du
communisme en Afrique", suplement do "Est et Ouest" nr 54 z V 1988.
Do nazwy Ludowa Republika Angoli, uznanej w lutym 1976 r. jedynie przez Portugali, UNITA
i FNLA dodaj przymiotnik "demokratyczna".
B. Lazitch, P. Rigoulot, "Angola...", s. 33.
652 TRZECI WIAT
stycznym. I rzeczywicie nowy ruch "MPLAPartia Pracy" zosta natychmiast uznany

przez Raula Castro, biorcego udzia w zjedzie, za jedyny, "ktry potrafi naleycie wy
razi interesy ludu pracujcego".
Koncepcja pastwa jako "instrumentu zdolnego do wprowadzenia w czyn kierunkw
okrelonych przez jedyn parti" stawiaa przed now organizacj obowizek wzmoonej
czujnoci wobec konkurencyjnych formacji, ktre skrztnie skryway swj kontrrewolucyjny
charakter za goszystowsk frazeologi oraz nieugitym centralizmem demokratycznym.
Nic zatem dziwnego, e na pkuli poudniowej zaczyna si zwalczanie politycznych odchy
le, znane do tej pory jedynie na pkuli pnocnej. Jeszcze przed nadaniem angolskiemu
bolszewizmowi oficjalnego charakteru Neto wykaza w tej dziedzinie spore umiejtnoci.
Kiedy w lutym 1975 roku unieszkodliwi (z pomoc wojsk portugalskich) frakcj Rewolta
Wschodnia, jej przywdca Daniel Chipenda, wywodzcy si z plemienia Ovimbundu, wy
korzysta ten epizod, aby potpi likwidowanie "dysydentw" z MPLA, trwajce od 1967
roku. atwiej przychodzi zatem rozszyfrowa komunikat opublikowany przez Ludowy
Ruch Wyzwolenia w lutym 1974 roku, w ktrym czytamy, e "rozpracowano i zneutralizo
wano" uknuty przez wewntrzn kontrrewolucj spisek, "majcy na celu fizyczn elimina
cj prezydenta i wielu osb z jego otoczenia piastujcych kierownicze stanowiska"55.
Rywalizujcy z Neto minister administracji wewntrznej, Nito Alves, przebywa
w Luandzie podczas wydarze z 25 kwietnia 1974 roku, ktre stay si podzwonnym dla
kolonialnego reimu. Pod nieobecno czynnikw pastwowych udao mu si zdoby
posuch wrd niebagatelnej czci Murzynw z orodkw miejskich, odmwi bowiem
przyznania obywatelstwa angolskiego biaym - z wyjtkiem potwierdzonych przypad
kw postaw zdecydowanie antykolonialnych. Jego baz bya sie komitetw dzielnico
wych zwanych poderpopular [wadza ludu - przyp. tum.]; chcc je opanowa, nie cof
n si przed najbardziej stalinowskimi praktykami, ktre nie wywoay zreszt wiksze
go zaskoczenia w szeregach jego ofiar, na og maoistw. Gdy poczu si mocno
w siodle po zapewnieniach, jakich musieli mu udzieli bez wtpienia Sowieci, Kuba
czycy i portugalscy komunici, 27 maja 1977 roku podj prb przejcia wadzy si,
aby zapobiec w ten sposb rozpocztej niedawno czystce wrd jego zwolennikw. Kie
dy stao si ju oczywiste, e akcja zakoczya si cakowitym fiaskiem (gwnie wsku
tek wyczekujcego stanowiska, jakie zajli zagraniczni doradcy Nito Alvesa), Neto wy
stpi z przemwieniem radiowym: "Sdz, e lud zrozumie powody naszego zdecydo
wania przy podejmowaniu dziaa przeciwko tym, ktrzy maj jakie powizania
z ostatnimi wydarzeniami". Przedstawiciele tej frakcji, oskareni o "rasizm, popieranie
systemu plemiennego i regionalizm", stali si celem radykalnej czystki. Podczas gdy
w Komitecie Centralnym i w caym aparacie partyjnym dokonywano gbokiej odno
wy5', w Luandzie trway krwawe starcia, fala represji przetoczya si rwnie przez sto
lice prowincji. W Ngunza (Kuanza Poudniowa) w cigu jednej tylko nocy 6 sierpnia
miano zgadzi 204 "odszczepiecw"5", co przydaje wiarygodnoci danym liczbowym
LiberationAfrique" nr 9 z III 1974.

Trockistowski punkt widzenia przedstawi Claude Gabriel, "Angola, le tournant africain?", La
Breche, Paris 1978.
Spord 30 jego czonkw 5 zostao rozstrzelanych (w tym Nito Alves), 3 zagino w niejasnych oko
licznociach, 2 zostali wykluczeni. Zob. B. Lazitch, P. Rigoulot,Angola...", s. 21.
5" Wg portugalskiego przegldu trockistowskiego "Aao Comunista", cyt. przez C. Gabriela, "Ango
la...", s. 329.
przedstawionym po 1991 roku przez niedobitki tej masakry, wedle ktrych czystka
w szeregach MPLA obja przy okazji kilka tysicy czonkw ruchu. Take komisarze
polityczni si zbrojnych, Forhas Armadas de Libertahao de Angola (FAPLA), wzbudzili
czujno czonka Komitetu Centralnego, Sapilinii, ktry osobicie przeprowadzi ich li
kwidacj w Luena (Moxico)5".
Do wzgldnej popularnoci Nito Alvesa przyczyniay si publikowane na szpaltach
Diario de Luanda" oraz rozpowszechniane w programach radiowych "Kudibanguela"
i "Povo em armas" informacje o pogarszaniu si warunkw bytowych. rda te dono
siy o dotkliwie dczuwanych w niektrych regionach niedoborach ywnoci (wyraenie
klska godowa" uywane byo przez nitistw). Opisyway te stan skrajnego wyczer
pania ludzi zatrudnionych w miastach, wci czynnych zawodowo, zmilitaryzowanych
przez reim: ustawa przyjta w listopadzie 1975 roku oraz dekret marcowy z roku 1976
zaprowadziy bowiem dyscyplin w jednostkach produkcyjnych, strajk pozazwizkowy
(a wic antypartyjny), wywoany na mocy hasa "produkowa i stawia opr", uwaano
za przestpstwo. Zaczynaj si wic pojawia (mimo ich biurokratycznej instrumentali
zacji) formy kontestacji, ktrych uczestnicy nie zadowalaj si ju rytualnym pitnowa
niem dezorganizacji spowodowanej przez wojn i exodus ludnoci rasy biaej. Dobrze
funkcjonujca od lat szedziesitych gospodarka angolska dosownie zaamuje si, po
czynajc od 1975 roku, a pastwowemu urzdowi kontroli coraz ciej przychodzi
ukry powszechn "dolaryzacj". Poczenie partyzanckiego monopolu z moliwoci
dostpu do dewiz, ktre naby mona za kwot pidziesit razy wysz od kursu ofi
cjalnego, doprowadza w rezultacie do pojawienia si nomenklatury, w znacznej mierze
obojtnej na warunki bytu "ludu pracujcego". Przez prawie dziesi lat nikt nie jest
w stanie przedstawi sytuacji ywnociowej ogromnych poaci kraju. Podczas gdy dzia
ania rzdu przyczyniaj si w kocu do zerwania wizi pomidzy rynkiem wielkomiej
skim - yjcym z dochodw czerpanych ze sprzeday ropy naftowej - a lokalnymi pro
ducentami, pastwo zapomina cakowicie o losie wsi, wyniszczonej przez wojn i pobr
do wojska praktykowany w razie potrzeby przez obydwa obozy. Okrelenie "klska go
dowa", ktrego czynniki oficjalne do tej pory skrupulatnie unikay, pojawia si w 1985
roku w formie ostrzegawczego komunikatu FAO. Podczas wielkiej akcji samokrytyki
wywoanej sowieck pieriestrojk rzd angolski uzna w kocu powag sytuacji; dopro
wadzio to do stwierdzenia sformuowanego przez UNICEF na pocztku 1987 roku, e
w cigu poprzedniego roku zmaro z godu kilka tysicy dzieci.
Cho zasobny dziki kontrolowanej przez siebie ropononej enklawie w Kabindzie,
reim dysponowa jednake skromnymi rezerwami, jeli chodzi o sektor administracji,
wojskowoci, jak i krgi dziaaczy, mg wic przeznaczy niewielkie jedynie rodki na re
alizacj swoich zamierze w dziedzinie kolektywizacji i "wieniaczenia" wsplnot wiej
skich. W tej postaci, w jakiej zostay zgoszone, znaczne rzesze chopstwa postrzegay je
jako zagroenie. Do upadku regionw wiejskich przyczyniy si przede wszystkim naoo
ne podatki, niewystarczajcy poziom inwestycji publicznych, bariery napotykane w dzia
alnoci handlowej oraz zuboenie rynkw miejskich. Trzynacie lat po uzyskaniu niepod
Tame.
Kabinda, przyczona do Angoli w 1956 r. przez Portugali, oddzielona jest od reszty kraju (zairskim)
ujciem rzeki Kongo. Ludno tego regionu (Bakongo), mimo de do niepodlegoci, ktrej podstaw
miay by prowizje pobierane z handlu rop naftow, od 1975 r. trzymana bya w szachu przez 10 tysicy
onierzy FAPLA i 2 tysice Kubaczykw.
654 TRZECI SWIAT
legoci pastwo angolskie opublikowao w oficjalnym raporcie ostrzeenie agronoma

Rene Dumonta, sformuowane w zrozumiaym dla wsprozmwcw jzyku; potpia on
"nierwno wymiany handlowej", ktra pozbawiaa chopw wypracowanego przez nich
"przyrostu wartoci". Sytuacja ta przerodzia si szybko we wrogi stosunek do ludnoci
z pasa nadbrzea, zdominowanego przez kultur (w tym konkretnym przypadku spod
znaku marksizmu) assimilados, Kreolw lub Metysw, wyranie zaznaczajcych sw
obecno u szczytw wadzy w MPLA. Te wanie nastroje, wzmocnione jeszcze nienawi
ci do obcych: Kubaczykw, Rosjan, Niemcw z NRD czy Koreaczykw z KRLD2
wykorzysta UNITA Jonasa Savimbiego; aczkolwiek ludzie z tego zwizku w rzeczywisto
ci bez umiaru korzystaj z ycia kosztem mieszkacw kraju, UNITA zdoa uzyska ro
snce poparcie rodowisk wiejskich, wykraczajce daleko poza ziemie Ovimbundu, ktre
stanowiy pocztkowo jego etniczn baz. W tej sytuacji - zamiast odwoywa si do woj
ny typu stalinowskiego, prowadzonej przez MPLA przeciwko chopstwu - w przypad
ku Angoli naleaoby raczej mwi o "wojnie chopskiej", pojcie to sytuuje bowiem
sprawcw tych dziaa w ukadzie symetrycznym, lepiej odzwierciedlajcym ukad si
w terenie. Przedstawiciele kierownictwa UNITA, wspierani przez administracj Reagana,
ale przesiknici kultur maoistowsk, sigaj zreszt beztrosko do retoryki opozycji
miasto-wie, potpiajc w imi "afrykaskiego ludu" "kreolsk arystokracj" MPLAb'.
W przededniu zasadniczych zmian na Wschodzie trudno jednak oceni zakres chopskie
go poparcia dla Savimbiego. Po zawarciu porozumie w Nowym Jorku 22 grudnia 1988
roku w sprawie wycofania z Angoli si Republiki Poudniowej Afryki oraz Kuby, zwrot
MPLA da spodziewane efekty. Zadeklarowane w lipcu 1990 roku przez kierownictwo
ruchu przyjcie systemu gospodarki rynkowej oraz zgoda na partyzancki pluralizm przy
niosy w rezultacie klsk UNITA podczas wyborw w 1992 roku.
Niezaprzeczalny rozwj tej organizacji podczas pitnastu pierwszych lat niepodle
goci stanowi w zasadzie symptom reakcji, polegajcej na odrzuceniu pastwa
-MPI.A; sama za reakcja wynikaa z urazu wywoanego raczej pitnastoma latami
niszczenia wymiany handlowej, przymusowego wcielania do wojska i masowego prze
siedlania ludnoci anieli braku praw gwarantowanych przez sdy, ktry umoliwi ma
sowe represjonowanie opozycjonistw. Prowadzcy do systemu wielopartyjnego okres
przejciowy niezbyt zreszt sprzyja ustalaniu odpowiedzialnoci za naruszanie praw
czowieka, a wobec utrzymania cigoci rzdw funkcjonariusze policji politycznej,
ktrzy wywodzili si czsto, podobnie jak w ZSRR, z mniejszoci etnicznych, nie mu
sieli zgoa odpowiada za swoj poprzedni dziaalno. Z wyjtkiem niewielkich for
macji, w ktrych szeregach znajdoway schronienie niedobitki kolejnych czystek, adna
z dwch wielkich partii nie uznaa za suszne zada wyjanie w sprawie wielu dzie
sitkw tysicy ofiar, ktrych los - aby zachowa powcigliwy sposb wyraania myli
waciwy raportom Amnesty International - nie by "zgodny z normami sprawiedliwo
ci uznanymi w skali midzynarodowej".
Sintese do plano de rccuperaao economica a nivel global para o bieno 1989-199ll", Repblica Po
pular de Angola 19R8, w: P. Baudet, "Angola...", s. 64.
Jak zauwaa JeanFrancois Revel (w sowie wstpnym do: B. Lazitch, P. Rigoulot, "Angola..."): "So
wietokubaczycy przybyli tu, aby narzuci Angoli system komunistyczny, chocia jest rzecz nie do przyj
cia - byoby to wrcz niepojte - aby Poudniowa Afryka wyeksportowaa do Angoli system apartheidu".
' Christine Messiant, "Angola, les voies de I'ethnisation et de la decomposition", "Lusotopie" 1994,
nr 1-2.
MOZAMBIK
Portugalscy wojskowi, z chwil gdy tylko ustanowili w Lizbonie system wielopartyjny,

25 wrzenia 1974 roku powierzyli losy Mozambiku wycznie Frelimo, Frente de
Libertahao do Mozambique [Front Wyzwolenia Mozambiku - przyp. tum.). Frelimo,
ustanowiony w czerwcu 1962 rokui dziaajcy pod przewodnictwem doktora (antropo
logii) Eduardo Chivambo Mondlane'a, zdoa zaskarbi sobie sympati midzynarodo
wej spoecznoci i skorzysta z pomocy wojskowej Chin oraz ZSRR. W przeddzie por
tugalskiej "rewolucji godzikw" (25 kwietnia 1974) Frelimo - w odrnieniu od Angoli
- udao si sprawi niemao kopotu wojskom kolonialnym, skadajcym si zreszt
w wikszoci z Afrykaczykw"5. Po pozyskaniu znacznej czci narodowych elit intelek
tualnych odzwierciedla on ideologiczne podziay charakterystyczne dla tych formacji.
Jednake w 1974 roku nie sposb ju byo duej ukrywa, e jego kierownictwo przesik
nite jest ideami marksistowsko-leninowskimi. Poczwszy od II Zjazdu (1968) znaczenie
walki antyimperialistycznej, rozwijanej przez Samor Machela wedug chiskiej logiki
stref wyzwolonych", coraz bardziej zdawao si odpowiada stwierdzeniu, jakie sformu
owa niedugo przed mierci (1969) sam Mondlane: "Wnosz wic dzisiaj, e Frelimo
jest bardziej socjalistyczny, rewolucyjny i postpowy ni kiedykolwiek przedtem, a obrana
przez nas linia z kadym dniem przyblia nas ku marksistowsko-leninowskiemu socjali
zmowi". Zastanawiajc si natomiast nad przyczynami ewolucji, wyjania: "W tych wa
runkach, w jakich yjemy w Mozambiku, wrg nie daje nam innego wyboru".
Tu po uzyskaniu niepodlegoci wydawao si, e wrg powinien da chwil wy
tchnienia nowym wadcom kraju. Ci ostatni za, wrd ktrych najsilniejszy by element
miejski, assimilado, skadajcy si z biaych, Metysw lub Hindusw, entuzjastycznie
-podjli si roli akuszerw narodowoci. W ich mniemaniu uksztatowanie si narodu
w pastwie o charakterze wiejskim wizao si z podziaem kraju na strefy kontrolowa
ne przez parti-pastwo, moga to za zapewni jedynie konsekwentna realizacja poli
tyki "wieniaczenia" - w jej wyniku mia w dodatku zrodzi si homem novo [nowy
czowiek - przyp. tum.], tak drogi poecie Sergio Vieirah". Polityka ta, zainicjowana
w "strefach wyzwolonych" z rnym skutkiem ju w pocztkach lat siedemdziesitych,
realizowana bya w sposb usystematyzowany na caym terytorium Mozambiku. Wszy
scy chopi z regionw rolniczych, czyli 80% mieszkacw kraju, mieli porzuci swoje
tradycyjne siedliska i przenie si do wiosek. W entuzjastycznej atmosferze niepodle
goci ludno daa pozytywny odzew na apele administracji; podejmowaa upraw ko
lektywnych pl - szybko wszake zarzucon w nastpnych latach - niekiedy braa
udzia w stawianiu podanych budowli, chocia nie zawsze ju godzia si na to, by
w nich mieszka. Na papierze jednake cay kraj pokrya sie zhierarchizowanej admi
nistracji, pozostajcej teoretycznie pod kontrol komrek partii; w 1977 roku otwarcie
Oglnie rzecz ujmujc, Frelimo powsta z poczenia organizacji nacjonalistycznych utworzonych

przez mozambickich imigrantw do Tanganiki, Rodezji czy Niasy. Zob. Luis de Brito, "Une relecture
necessaire: la genese du partiEtat Frelimo", "Politique Africaine" nr 29 z III 1988.
h5 O saboci mozambickiego ruchu narodowego zob. Claude Cahen, "Sur quelques mythes et quelques
realites de la colonisation et de la decolonisation portugaises", komunikat na kolokwium "Decolonisations
comparees", Aix-enProvence, 30 IX-3 X 1993.
hh Christian Geffray, "La Cause des armes au Mozambique. Anthropologie d'une guerre civile", Karha
la, Paris 1990, s. 27.
656 TRZECI WIAT
powoywaa si ona na bolszewickie dziedzictwo i wzywaa zarwno do intensywnej ko

lektywizacji ziemi, jak te do zacienienia wizw z midzynarodowym ruchem komu
nistycznym. Zawarto wiele porozumie z blokiem sowieckim, a napyw broni i instruk
torw zdawa si upowania do udzielania wzmoonego poparcia rodezyjskim nacjo
nalistom z ZANU, Zimbabwe African National Union [Afrykaski Narodowy Zwizek
Zimbabwe - przyp. tum.].
Podczas gdy Mozambik brata si z blokiem, ktry mg go zadawi, biaa Rodezja
Iana Smitha wspieraa za pomoc represji ruch oporu ogarniajcy z wolna wie. Rode
zyjskie suby specjalne cile wsppracoway z kierowanym przez Alfonso Dhlakam
ruchem Renamo, Resistencia Nacional Mozambicana [Renamo lub MNRM, Narodo
wy Ruch Oporu Mozambiku - przyp. tum.], a do czasu uzyskania przez Zimbabwe
niepodlegoci, kiedy to logistyczn pomoc zacza mu zapewnia Republika Poudnio
wej Afryki (1980). Ku wielkiemu zaskoczeniu wielu obserwatorw ludno wiejska
udzielaa z kadym dniem wikszego poparcia ruchowi oporu, i to mimo barbarzy
skich metod Renamo, ktrego dziaania przejmoway groz nawet jego rodezyjskich
protektorw. Ci, ktrym uda si wydosta z "obozw reedukacyjnych" - szczeglnie
licznie zaczy si one pojawia od 1975 roku, pod nadzorem ServKO Nacional de Se
gurana Popular (SNASP, Krajowa Suba Bezpieczestwa Ludowego) - nie naleeli
bynajmniej do najagodniejszych. W przypadku braku poparcia kontrola nad mieszka
cami stawaa si niezwykle istotn kwesti dla kadej ze stron. Nieliczne badania prze
prowadzone w terenie potwierdzaj obserwacje Human Rights Watch"X, jeli chodzi
o zakres i bestialstwo czynw, jakich oba ugrupowania dopuszczay si na ludnoci cy
wilnej. Dziaalno represyjna Renamo, sabsza ni organizowana na skal pastwow
przemoc Frelimo, nie da si sprowadzi li tylko do praktyk "wielkich kompanii", zda
nych wycznie na siebie po odejciu pracodawcw. Udzielane mu mimo wszystko
poparcie wiadczy o ogromie nienawici do pastwa, wynikajcej z przemocy, ktr
Frelimo - obco brzmicym jzykiem - uzasadnia koniecznoci walki ze zwolennikami
systemu "plemiennego", z przywizaniem do praktyk religijnych nazywanych "obsku
ranckimi" oraz z istniejc wci jeszcze wiernoci wzgldem rodu i wodza plemienia
- wartociami odrzucanymi en bloc przez reim po uzyskaniu niepodlegoci i opatry
wanymi etykietk "feudalizmu"by.
Zanim jeszcze wadze w Maputo zdoay dostrzec wielkie zagroenie, jakie stanowi
ruch Renamo, prerogatywy SNASP zostay znacznie poszerzone. Ludowa suba bez
pieczestwa, powoana ju w padzierniku 1975 roku, zostaa uprawniona do areszto
wania i przetrzymywania kadej osoby podejrzanej o "naruszenie bezpieczestwa pa
stwa", pod ktrym to pojciem kryli si rwnie przestpcy gospodarczy. SNASP miaa
prawo do stawiania tych osb przed sdem, biorc wwczas na siebie obowizek prze
prowadzenia dochodzenia; moga te posya je bezporednio do "obozu reedukacyj
nego". Zasada habeas corpus, ktrej stosowanie wobec winiw zostao zabronione na
mocy artykuu 115 kodeksu postpowania karnego, bya ju tylko wspomnieniem
W jednym z najwikszych, w Milange w pobliu granicy z Malawi, przebywao 10 tysicy wiadkw Je

howy.
'" "Conspicuous Destruction. War, Famine & the Reform Process in Mozambique", Human Rights
Watch, New York 1992.
Michel Cahen, "Check on Socialism in Mozambique. What Check? What Socialism?", "Review of
African Political Economy" 1993, nr 57, s. 54.
(a pomyle, e istniaa ona rzeczywicie w czasach Salazara), kiedy w 1977 roku party
zanci przypucili po raz pierwszy zmasowany atak na obz reedukacyjny w Sacuze.
Ofensivas pela legalidade (ofensywy na rzecz praworzdnoci), przeprowadzane od cza
su do czasu przez Samor Machela, nie pozbawiy SNASP prerogatyw. Miay one na
celu ustanowienie harmonii pomidzy rzeczywistoci i prawem; taka bowiem logika
przywiecaa ustawie 2/79 z 28 lutego 1979 roku w sprawie przestpstw przeciwko bez
pieczestwu ludu i ludowego pastwa, ktra przywracaa kar mierci zniesion w Por
tugalii oraz we wszystkich jej koloniach od 1867 roku. Kara gwna nie bya zreszt za
wsze wymierzana zgodnie z prawem, zwaszcza gdy chodzio o unieszkodliwianie dysy
dentw z Frelimo. Taki los spotka midzy innymi Lazara Nkavandame, Joana Simaiao
i Uria Simango, zamordowanych po aresztowaniu w 1983 roku; fakt ten utrzymywano
w tajemnicy dopty, dopki partia nie zerwaa z marksizmem-leninizmem'o. Dla rw
nowagi ten sam rok 1983 zapisa si na paszczynie jurysdykcji jako rok zamknicia
wydziau prawa na uniwersytecie imienia Eduarda Mondlane w Maputo; jeli wierzy
argumentom wysuwanym przez rzd, jasno z nich wynikao, e placwka ta nie przygo
towywaa prawnikw do obrony interesw ludu, ale wycznie do obrony interesw wy
zyskiwaczy". W krgach inteligencji szybko na og zapanowao dyskretne rozczarowa
nie, zabarwione pewn doz sualczoci wobec wystpujcej w roli matki ywicielki
Associatao dos Escritores Mozambicanos, i tylko prywatnie pozwalano sobie na obra
zoburcze porwnania pomidzy KGB, CIA i SNASP'2. Do rzadkoci naleeli ci, ktrzy
- jak poeta Jorge Viegas - zapacili za swoje opozycyjne pogldy szpitalem psychia
trycznym, a nastpnie wygnaniem.
wczesne usztywnienie linii politycznej - zgodne z dowiadczeniem pierwszych lat
Rosji sowieckiej - szo w parze z otwarciem ekonomicznym. Tym ostatnim wcale nie
musiano zreszt kokietowa zbytnio zagranicy. Inwestycje pastw zachodnich wci byy mile widziane, jak
przystao na kraj o "orientacji socjalistycznej", ktremu ZSRR
odmwi zgody na przystpienie do RWPG'3. IV Zjazd (1983) skupi swoj uwag na
problematyce wsi, kadc kres przynoszcej katastrofalne skutki polityce kolektywiza
cji. W czasie jednego z przemwie, ktre tak uwielbia, Samora Machel nie przebiera
w sowach: "Zapominamy o fakcie, e kraj nasz skada si przede wszystkim z chopw.
Wci uparcie mwimy o klasie robotniczej i spychamy na drugi plan wikszo ludno
ci"'4. Kady przypadek podpalenia chopskich chat przez rzdow milicj, ktra pozo
stawaa (teoretycznie rzecz biorc) na usugach wadzy hierarchw, starajcych si
zapewni naleyte wskaniki "wieniaczenia", wzmacnia automatycznie Renamo. Po
nadto niszczenie upraw, pogorszenie warunkw wymiany handlowej towarw kon
sumpcyjnych czy podw rolnych, bdcych podstaw wyywienia, jak te dezorganiza
cja handlu pogbiay problemy z wyywieniem.
Nie wydaje si, aeby bro, jak jest gd, stosowana bya w sposb planowy, zarw
no przez wadze, jak i przez Renamo. Jednake kontrola pomocy ywnociowej stano
V Zjazd Frelimo, lipiec 1989 r.

Mozambique, independance et droits de l'homme", Amnesty International,1990, s. 24.
' Michel Laban, "Ecrivains et pouvoir politique au Mozambique apres I'independance", "Lusotopie"
1995.
Zob. Michel Cahen, "Mozambique, la revolution implosee", L'Harmattan, Paris 19H7, s.152-154.
Przemwienie prezydenta Samory Machela na grudniowej sesji Zgromadzenia Ludowego w 1985 r.,
cyt. za: M. Cahen, tame, s.163.
658 TRZECI WIAT
wia zasadniczy atut Frelimo przy przegrupowywaniu ludnoci, o ktrej wzgldy zabie
gay obydwa obozy. W rezultacie bezprodukcyjna koncentracja rolnikw, ktrym unie
moliwiono nastpnie powrt na rol, doprowadzia z czasem do problemw z wyy
wieniem. Wedug Human Rights Watch niedobory oglnie dostpnej ywnoci w latach
1975-1985 spowodoway wicej zgonw anieli dziaania zbrojne'5. Szacunki te po
twierdzane s przez UNICEF, ktry liczb ofiar klski godowej podczas wyej wspo
mnianego dziesiciolecia ocenia na 600 tysicy i nie waha si porwnywa jej z Etiopi.
To, e ludno naraona na klsk godu przetrwaa, zawdzicza naley w znacznym
stopniu pomocy midzynarodowej. W styczniu 1987 roku ambasador Stanw Zjedno
czonych w Maputo przesa do Departamentu Stanu raport, w ktrym ocenia, e 3,5
miliona Mozambijczykw zagroonych jest godem', co spowodowao natychmiastowe
zorganizowanie pomocy przez Waszyngton oraz odpowiednie organizacje midzynaro
dowe. Niemniej jednak regiony najbardziej izolowane i naraone na kaprysy klimatu
pady ofiar klsk godowych, ktrych zabjczych skutkw nie sposb ogarn; tak byo
na przykad w regionie Memba, gdzie wedug organizacji humanitarnych wiosn 1989
roku umaro z godu 8 tysicy osb". Jeli za chodzi o rejony zasilane kanaami zagra
nicznej solidarnoci, rynek bardzo szybko narzuci tam swoje prawa. Jest to w kadym
przypadku jedna z nauk, jakie naley wycign z raportu Wsplnoty Europejskiej'"
z 1991 roku; wynika z niego mianowicie, e jedynie 25% pomocy ywnociowej sprze
dawano po ustalonych cenach, podczas gdy 75% przetrzymywa aparat polityczno--ad
ministracyjny, ktry - dokonawszy ju nieuniknionej punkcji - zbywa to, co pozostao,
na czarnym rynku. Homem novo, ktrego starali si wykreowa Samora Machel i jego
zwolennicy, by oczywicie "dogbnie patologicznym wytworem owego kompromisu,
ktry przez jednostk postrzegany jest jako obelga, kamstwo, schizofreniczne szale
stwo. Jednostka chce przey, ale w tym celu musi si podzieli, z jednej strony prowa
dzi ukryte, cho prawdziwe ycie, a z drugiej - ycie publiczne, nieprawdziwe, pragn
drugiego, aeby mc zapewni ochron temu pierwszemu, ga bez przerwy po to, by
zachowa gdzie jakie ziarno prawdy".
Raptowny upadek partiipastw bloku wschodniego sprawi, w sposb cakiemna
turalny, e wiksz wag zaczto przywizywa do ich saboci oraz podkrela opr
spoeczestwa obywatelskiego. Jeeli nawet publiczne scharakteryzowanie pitnastu lat
omawianego tu afrykaskiego komunizmu jako "nowoczesnej legitymacji politycznej"
mogoby by bolesne w skutkach dla zatrudnionego na uniwersytecie autochtona, takie
postrzeganie rzeczywistoci zachowuje wszake ca swoj moc eksplikacyjn. Krtko
trway charakter afrykaskiego dowiadczenia, skojarzony z dominujcym postrzega
niem Afryki, tautologicznie skazanej na gwat i przemoc przez sam fakt bycia Afryk,
Conspicuous Destruction...", s. 4. UNICEF, szacujc liczb ofiar klski godowej w wyej wspomnia
nym dziesicioleciu na 600 tysicy, uwaa j za porwnywaln z liczb ofiar w Etiopii w samym tylko okre
sie 1984-1985.
' JeanFrancois Revel, "Au Mozambique aussi, le marxismeleninisme engendre la famine", "Est et
Ouest" nr 40 z III 1987.
Ch. Geffray, "La Cause des armes..." s. 209.
'" H. Gebaver, "The Subsiddized Food Distribution System in Mozambique and its SocioEconomic
Impact", Technical Assistance, EC Food Security Departrient, Maputo 1991, w: "Conspicuous Destruc
tion...", s.120.
'v Alain Besanon, "La normalite du communisme selon Zinoviev", "Pouvoirs" 1982, nr 21.
Jean Leca, w: M. Cahen, "Mozambique...", s.161.
mogyby prowadzi - mimo zgoszonych uprzednio zastrzee - do zatarcia konturw

omawianego tematu. Chcc oprze si tej pokusie, mona podj, skdind uyteczn,
prb odwrcenia tej perspektywy. Nawet jeli prawd jest, e specyfik przemocy ob
serwowanej na terenie pastw o marksistowsko-leninowskiej orientacji nieatwo przy
chodzi dostrzec na kontynencie charakteryzujcym si istnieniem jednej partii, to czy
masakr ludnoci cywilnej i klsk godu nie naley przypisywa - jak napisa A. Mbembe
- temu, i aczkolwiek kraje afrykaskie "zostay skolonizowane i doprowadzone do
niepodlegoci przez mocarstwa zachodnie, to w kocu wzoroway si one wszak na re
imach typu sowieckiego", wysiki demokratyzacyjne za nie "zmieniy gboko leni
nowskiego charakteru pastw afrykaskich".
3
KOMUNIZM W AFGANISTANIE
SYLVAIN BOULOUQUE
Afganistan', kraj zajmujcy powierzchni 640 tysicy kilometrw kwadratowych,

a wic nieco wiksz od terytorium Francji, graniczy z czterema pastwami:
SRR na pnocy, Iranem na poudniu, Pakistanem na wschodzie i na pou
dniu oraz - na niewielkim, zajmujcym kilka zaledwie dziesitkw kilometrw odcinku
granicy - z Chinami na wschodzie. Jedna trzecia terytorium kraju to masyw wysokogr
ski, w ktrym kilka szczytw przekracza 7 tysicy metrw wysokoci. W 1979 roku
Afganistan mia 15 milionw mieszkacw, zrnicowanych pod wzgldem narodowo
ci. Najwiksz spord nich, liczc 6 milionw ludzi, zamieszkujcych gwnie pou
dniow cz kraju, stanowi Pasztunowie, w wikszoci sunnici, mwicy jzykiem
pasztu. Tadykowie, gwnie sunnici posugujcy si jzykiem dari, stanowi 4-miliono
w spoeczno osiad przede wszystkim na wschodzie kraju. Uzbecy, take bdcy
sunnitami - tureckojzyczna ludno mieszkajca w pnocnej czci Afganistanu - to
1,5 miliona mieszkacw. Hazarowie, ktrych liczb rwnie szacuje si na 1,5 miliona,
s w przewaajcej czci szyitami i zasiedlaj rodkow cz pastwa. Pozostae naro
dowoci - pochodzenia turkmeskiego, kirgiskiego, Beludowie, Ajmacy, Kohistaczy
cy i Nuristaczycy - rozproszone s po caym terytorium i stanowi w sumie 10%
mieszkacw Afganistanu.
Podstawowym czynnikiem scalajcym kraj jest islam. 99% Afgaczykw to muzu
manie, z czego 80% stanowi sunnici, 20% - szyici. Wystpuj tu rwnie takie mniej
szoci, jak sikhowie, hindusi oraz niewielka spoeczno ydowska. Codzienny rytm y
cia w Afganistanie, zarwno w rodowisku miejskim, jak i wiejskim, wyznacza islam
w swej umiarkowanej wersji. Dziki islamowi przetrway w stanie nienaruszonym trady
O historii Afganistanu zob. nastpujce prace: Michael Barry, "La Resistance afghane, du Grand Mo r
ghol a 1'invasion sovietique", Flammarion, seria "Champs", Paris 19R9 (pierwsza wersja tej ksiki ukazaa
si w 1984 r. pt. "Le Royaume de 1'insolence" Flammarion, Paris) Olivier Roy, "L'Afghanistan, Islam et
modernite politique", Le Seuil, seria "Esprit" Paris 1985; Assem Akram, ,Histoire de la guerre d'Afghani ciel
stan", Balland, seria "Le Nadir", Paris 1996; Pierre i Michele Centlivres (wyd.), "Afghanistan, la colonisa
tion impossible", Le Cerf, Paris 1984; Jacques Levesque, "L'URSS en Afghanistan", Complexe, seria "Laroz
Memoire du Siecle", Bruxelles 1990; Eric Bachelier, "Afghanistan en guerre, la fin du grand jeu sovie
tique", Presses Universitaires de Lyon, Lyon 1992; Andre Brigot, Olivier Roy (wyd.), "La Guerre d'Afgha
nistan. Intervention sovietique et resistance", "Notes et Etudes Documentaires" nr 4785, La Documenta rozd
tion Franaise, Paris 1985. Zob. te przegld "Les Nouvelles d'Afghanistan", ktry od 1980 r. regularnie
publikuje doskonaej jakoci informacje na temat sytuacji kraju. 1978
KOMUNIZM W AFGANISTANIE 661
cyjne struktury plemienne, a wic spoecznoci raczej mae, z wodzami plemiennymi na

czele. W tym kraju o zdecydowanie wiejskim charakterze w 1979 roku istnia tylko je
den orodek wielkomiejski, Kabul - pooona na wschodzie kraju stolica pastwa,
o ponad 500 tysicach mieszkacw - oraz kilka mniejszych orodkw miejskich: Herat
na zachodzie, Kandahar na poudniu, Mazari Szarif i Kunduz; adne jednak z tych
miast nie liczyo wicej ni 200 tysicy mieszkacw. dugoletnia tradycja ruchu oporu,
przeciwstawianie si prbom podboju kraju to innego rodzaju wsplny kapita Afga
czykw, ktrym udao si odeprze napr Mongow, a potem Rosjan. Od poowy XIX
wieku a do 1919 roku Afganistan pozostawa pod kuratel Anglii. Kiedy Anglia i ro
sja, a potem Zwizek Sowiecki, walczyy midzy sob o wpywy w krajach Azji rodko
wej, monarchia afgaska zawsze szukaa sposobu, aby podkreli sw wzgldn nieza
leno, poniewa czsto bywaa obiektem wzajemnej rywalizacji mocarstw. Przejcie
peni wadzy przez krla Zahera w 1963 roku przyspieszyo modernizacj kraju pod
wzgldem kulturalnym, gospodarczym i politycznym. Od 1959 roku kobiety nie musz
nosi czarczafu, mog uczszcza do szk, a na uniwersytetach wprowadzono koedu
kacj. Po podjciu przez monarch decyzji w sprawie demokratyzacji ustroju Afgani
stan wstpi na drog wiodc do utworzenia systemu parlamentarnego: partie poli
tyczne zostay uznane w 1965 roku i odbyy si wolne wybory. Komunistyczny zamach
stanu z 27 kwietnia 1978 roku oraz pniejsza interwencja sowiecka zmieniy rwnowa
g si, co doprowadzio do zniszczenia tradycyjnych struktur kraju przeywajcego
okres wielkich przemian.
AFGANISTAN I ZSRR (1917-1973)
Powizania midzy Zwizkiem Sowieckim a Afganistanem maj dug tradycj.

W kwietniu 1919 roku krl Amanullah nawiza stosunki dyplomatyczne z nowym rz
dem w Moskwie, co pozwolio temu ostatniemu otworzy w Afganistanie pi konsula
tw. 28 lutego 1921 roku podpisano traktat pokojowy i umow o wsppracy; Sowieci
mieli swj udzia w budowie linii telegraficznej, wypacali te krlowi roczne subsy
dium w wysokoci 500 tysicy dolarw. W ten sposb usiowali doprowadzi nie tylko
do zrwnowaenia angielskich wpyww na tym terytoriumz, ale i do rozszerzenia za
sigu rewolucji tak, aby obja ona kraje pozostajce pod kolonialn lub pkolonialn
dominacj. I rzeczywicie, podczas Zjazdu Ludw Wschodu, ktry odbywa si w Baku
midzy 1 a 8 wrzenia 1920 roku, przywdcy Midzynarodwki Komunistycznej uznali,
e antykolonializm i antyimperializm mog zjedna dla ich obozu ludy pozostajce
"pod dominacj", i przecigali si w owiadczeniach, gdzie wyraenie "walka klas" za
stpione zostao sowem dihad (wita wojna). W zjedzie tym wzili prawdopodobnie
udzia trzej Afgaczycy: Agazade ze strony afgaskich komunistw, Azim reprezentu
jcy bepartyjnych oraz Kara Tadijew, ktry podczas zjazdu take sta si przedstawi
cielem bezpartyjnych. Uchway IV Kongresu Midzynarodwki Komunistycznej, ktry
rozpocz si 7 listopada 1922 roku, rwnie zalecay osabianie "mocarstw imperiali
Zob. Louis Fisher, "Les Soviets dans les affaires mondiales", Gallimard, Paris 1933, 766 ss., zwaszcza
rozdz.13 i 29 na temat angielsko-rosyjskiej, potem za rosyjsko-afgaskiej rywalizacji w Azji rodkowej.
' Nicolas Tandler, Desinformation" a propos de 1'Afghanistan", "Est et Ouest" nr 616 z 1-15 VI
197H, s.19-20.
662 TRZECI WIAT
stycznych" poprzez tworzenie i organizowanie "jednolitych antyimperialistycznych

frontw".
Jednoczenie wojska sowieckie pod dowdztwem generaa Michaia Wasiljewicza
Frunzego (1885-1925), jednego z naczelnych dowdcw Armii Czerwonej, ktry bra
take udzia w represjach skierowanych przeciwko ruchowi ukraiskich anarchistw
Nestora Machny, zajy we wrzeniu 1920 roku chanat Buchary, wchodzcy swego cza
su w skad krlestwa Afganistanu. Podczas akcji pacyfikacyjnych przeciwko chopom,
okrelanym mianem basmaczy (basmachi po uzbecku znaczy rozbjnik) - ktrzy za
wsze zwalczali rosyjsk, a nastpnie bolszewick dominacj w regionie - stosowano
metody analogiczne do tych, jakich uywano wobec chopskich rebeliantw w Rosji.
Do aneksji tego regionu doszo ostatecznie w 1924 roku, walki jednake trway nadal,
milion chopskich uchodcw znalaz schronienie w Afganistanie. Dopiero w 1933 ro
ku Armii Czerwonej udao si ostatecznie zdawi opr basmaczy. W tym czasie komu
nici mieli ju niejakie wpywy w krgach przywdcw Afganistanu, a wielu afgaskich
oficerw udawao si do ZSRR na szkolenie. Jednoczenie sowieccy "dyplomaci" pro
wadzili tajn dziaalno; z tego te powodu doszo do wydalenia z kraju jednego z at
tache wojskowych oraz kilku inynierw'. O tym, e agenci GPU przebywali w Afgani
stanie, wiadczy moe rwnie obecno Agabekowa, od 1920 roku agenta wywiadu
zagranicznego (Inostrannyj Otdie) Czeka, ktry peni funkcj nielegalnego rezydenta
najpierw w Kabulu, nastpnie w Stambule, gdzie nadal zajmowa si sprawami Afgani
stanu a do zerwania z GPU w 1930 roku5.
W 1929 roku krl Amanullah przystpi do realizacji polityki reformy rolnej, jedno
czenie za wda si w prowadzenie kampanii antyreligijnej. Ustawy, bdce wiern kopi
praw ustanowionych przez tureckiego reformatora Kemala Ataturka, przyczyniy si do
wybuchu powstania chopskiego pod wodz Baczyje Saghao, "Syna woziwody", co
w konsekwencji doprowadzio do obalenia reimub. Pocztkowo powstanie to postrzega
ne byo przez Midzynarodwk Komunistyczn jako antykapitalistyczne; wkrtce jed
nak ZSRR pomg wojskom dawnych wadz, na ktrych czele stan afgaski ambasador
w Moskwie, GulamNabi Chan, powrci do Afganistanu. onierze sowieccy (doboro
we jednostki z Taszkientu, wspomagane przez siy powietrzne) przebrani w afgaskie
mundury przekroczyli granice pastwa. Po stronie si rzdowych zgino wwczas 5 tysi
cy Afgaczykw; nie uszed rwnie z yciem aden z chopw, ktrego Armia Czerwona
spotkaa na swojej drodze'. Gdy krl Amanullah i GulamNabi Chan uciekli za granic,
sowiecka pomoc ustaa. Dowdztwo nad afgask armi obj Nader Szah, ktry po
spiesznie powrci do kraju z francuskiego wygnania. Krajowi dostojnicy i poszczeglne
plemiona okrzykny go krlem, a "Syn woziwody", cho prbowa salwowa si uciecz
k, zosta aresztowany i stracony. Nader Szah usiowa doj do porozumienia z Anglika
mi i z Sowietami. Znalaz posuch i zosta uznany przez Moskw w zamian za wstrzyma
nie pomocy udzielanej rebeliantom basmaczom. Przywdca basmaczy, Ebrahim Beg, ze
' Tame, s. 20.

Georges Agabekov, "Guepeou, notes d'un tchekiste", Strelan, Berlin, 248 ss. Tum. i wstp Marc La
zarevitch, w: "L'intervention sovietique en Afghanistan de 1929", "Les Cahiers d'Histoire Sociale" 1993,
nr 1 s.149-162.
Ludwig Adamec, "Le Fils du porteur d'eau", "Les Nouvelles d'Afghanistan" nr 48 z VII 1990,
s.16-17.
' M. Lazarevitch, "L'Intervention sovietique...", s.158. O powstaniu tym zob. te O. Roy, "L'Afghani
stan...", s. 88-89.
pchnity przez afgask armi na terytorium Rosji, zosta schwytany i straconye. 24

czerwca 1931 roku doszo do podpisania nowego traktatu o nieagresji. Gdy w 1933 roku
Nader Szah zgin z rk studenckiego zamachowca, tron objl jego syn, Zaher Szah.
Po 1945 roku przez kraj przetoczyo si kolejno kilka fal "modernizacji", odczuwal
nej zwaszcza w stolicy, co zaowocowao planami picio i siedmioletnimi. Podpisane
zostay z ZSRR nowe ukady o partnerstwie i przyjani, w tym ukad z grudnia 1955 ro
ku, mwicy o nieingerencji, chocia do Afganistanu wci posyano sowieckich dorad
cw, gwnie w celu wsparcia procesu modernizacji armii.
Ksi Mohammad Daud, kuzyn krla i premier sprawujcy wadz w latach
1953-1963, mia swj udzia w tworzeniu ruchu krajw niezaangaowanych. Z biegiem
lat wpywy sowieckie przybieray na sile, przenikajc szeregi armii i kluczowe dziedziny
ycia kraju. Umowy gospodarcze ukierunkowane byy niemal wycznie na wspprac
z ZSRR, nawet jeeli ksi podejmowa wysiki, by doprowadzi do zblienia ze Sta
nami Zjednoczonymi. W 1963 roku Zaher Szah pozbawi Dauda funkcji premiera i od
tej pory monarcha sprawowa rzeczywist wadz. W dziesicioleciu 1963-1973 Zaher
usiowa doprowadzi do zmiany systemu, by przeksztaci go w monarchi konstytu
cyjn. Partie polityczne zostay zalegalizowane i w styczniu 1965 roku odbyy si pierw
sze wolne wybory, nastpne - w roku 1969: dwukrotnie zwyciyli w nich lokalni do
stojnicy oraz ugrupowania prorzdowe. Afganistan przejmowa zachodni model rozwo
ju, modernizowa si, nawet jeeli w kraju nie byo jeszcze demokracji z prawdziwego
zdarzenia. Jak podkrela Michael Barry:
System monarchistyczny daleki by od doskonaoci: arogancja wadzy, przywileje, czste przy

padki korupcji. Niemniej daleko mu byo rwnie do tej otchani barbarzystwa, w jak
z upodobaniem chcieliby go zepchn afgascy komunici. Ponadto od 1905 roku monarchia
zniosa stosowanie tortur, poszy nawet w niepami przewidziane przez szari'at kary cielesne.
W porwnaniu z tym system komunistyczny jest wielkim krokiem wstecz4.
AFGASCY KOMUNICI
Afgaska Partia Komunistyczna, dziaajca do tej pory w podziemiu, ujrzaa wresz

cie wiato dzienne pod postaci Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu
(L-DPA). W wyniku wyborw do parlamentu Babrak Karmal i jego towarzyszka ycia,
Anathiha Ratebzad, zostali deputowanymi; a w 1969 roku zdobyli mandaty dwaj inni
komunici, w tym Hafizullah Amin. Zjazd LDPA, ktry odby si w pocztkach roku
1965, wyznaczy - za zgod Sowietw - na stanowisko sekretarza generalnego partii
Nur Mohammada Tarakiego. Jednake za t z pozoru jednolit fasad kryy si rozma
itego rodzaju rywalizacje i niesnaski, wynikajce zarwno z politycznych, jak plemien
nych czy osobistych rnic. Babrak Karmal, arystokrata wywodzcy si z krlewskiego
rodu i nalecy do klanu kabuli, by synem generaa Mohammada Hosajn Chana; uy
wa przydomku Karmal, co znaczy "Przyjaciel robotnikw". Wedug jednego z informa
torw KGB Karmal by dugoletnim wsppracownikiem tej organizacji. Inny zaoy
ciel partii, Nur Mohammad Taraki, syn zamonego chopa, urodzony w jednej z wiosek
M. Barry, "La Resistance afghane...", s. 241

Tame, s. 253.
664 TRZECI WIAT
prowincji Ghazni, by Pasztunem, ktry zawdzicza swoj pozycj w sferach rzdowych

znajomoci jzyka angielskiego. Hafizullah Amin take by Pasztunem urodzonym na
przedmieciach Kabulu w rodzinie drobnych urzdnikw ".
W LDPA powstay dwie frakcje: Chalk (Lud) i Parczam (Sztandar), kada z nich
dysponowaa wasnym organem prasowym. Chalk zrzesza Pasztunw z poudniowo-wschodnich poaci
kraju, Parczam za perskojzycznych przedstawicieli warstw zamo
nych, ktrzy starali si wprowadzi w ycie teori jednolitego frontu. Obydwie te frak
cje, o wyranie ortodoksyjnym charakterze, miay bardzo bliskie powizania z polityk
sowieck, nawet jeli Parczam zdawa si wraliwszy na desiderata Moskwy. Rozdwik
pomidzy owymi frakcjami trwa od 1966 do 1976 roku, w tym czasie kada z nich uwa
aa si za jedynego reprezentanta afgaskich komunistw i dziaaa w imi LDPA. Do
zjednoczenia Chalku i Parczamu doszo w 1976 roku; partia nigdy nie miaa osign
wicej ni 4 do 6 tysicy czonkw". Obok tych dwch ugrupowa w onie LDPA istnia
y rwnie prochiskie odmiany komunizmu. Wieczny Pomie (Szolaje-Dawid) pozy
skiwa swoich dziaaczy gwnie w krgach szyitw oraz w rodowiskach studenckich
i uleg nastpnie rozbiciu na kilka frakcji; w okresie pniejszym wszystkie ugrupowania
maoistowskie zeszy do podziemia. W latach 1965-1973 afgascy komunici organizowali
kampanie w sposb systematyczny oczerniajce rzd oraz monarchi; manifestacjom nie
byo koca, przerywano nawet obrady parlamentu. Jednoczenie dziaacze LDPA starali
si pozyskiwa nowych zwolennikw, przede wszystkim w sferach kierowniczych.
ZAMACH STANU MOHAMMADA DAUDA
W 1973 roku Daud, odsunity od wadzy w 1963 roku przez krla Zahera, przepro
wadzi zamach stanu, uwieczony powodzeniem dziki poparciu komunistycznych ofi
cerw. Doda naley, i w ocenie tych wydarze wystpuj pewne rozbienoci: jedni
mwi o dziaaniach sterowanych przez Moskw2, inni za uwaaj, e to Daud posu
y si komunistami. Jakkolwiek byo, faktem jest, e w skad rzdu Dauda weszo sied
miu ministrw komunistycznych nalecych do Parczamu. Zawieszono swobody kon
stytucyjne i za podszeptem komunistw rozptano pierwsz fal represji.
Pod zarzutem zawizania spisku zostaje aresztowany nacjonalistyczny przywdca Haszim Mai
wandwal (byy premier o pogldach liberalnych, sprawujcy urzd w latach 1965-1967) wraz
z czterdziestoma innymi osobami, z ktrych cztery zostan zgadzone. W wizieniu Maiwandwal
"popenia samobjstwo" (wersja oficjalna). Wedug powszechnej opinii chodzio jednak o za
bjstwo ukartowane po to, aby uniemoliwi Daudowi signicie po jakiekolwiek inne wiarygod
ne rozwizanie i aby wyeliminowa osobistoci nie majce powiza z komunistami".
Tortury i terror stay si na co dzie stosowanymi metodami, a w 1974 roku ponure

mury zakadu penitencjarnego w Pole Czarki przyjy pierwszych winiw.
Tame, s. 294-297, omwienie biografii gwnych przywdcw LDPA.

Etienne Gille, "L'accession au pouvoir des communistes prosovietiques", w: P. i M. Centlivres,
"Afghanistan...", s.184; J. Levesque, "L'URSS en Afghanistan...", s. 35.
Olivier Roy, "De 1'instauration de la Republique a I'invasion sovietique", w: A. Brigot, O. Roy, "La
Guerre d'Afghanistan...", s. 29-30.
Tame, s. 30.
Tymczasem w 1975 roku Daud odsun komunistw i zawar nowe umowy handlo
we nie tylko z pastwami bloku wschodniego, ale rwnie z Iranem oraz Indiami. Sto
sunki z ZSRR zdecydowanie si pogorszyy; w czasie oficjalnej wizyty w Zwizku So
wieckim Daud, stajc w obronie niezalenoci ekonomicznej swego kraju, porni si
z Leonidem Breniewem. Jego dni byy policzone i 27 kwietnia 1978 roku zosta oba
lony. Michael Barry doskonale podsumowa sytuacj panujc w kraju w przeddzie
zamachu stanu:
Afganistan sprzed 1978 roku by pastwem laickim, nie tolerujcym adnej integrystycznej mu
zumaskiej opozycji, oficjalnie neutralnym - sympatyzujc ze Zwizkiem Sowieckim, nie kwe
stionowa jego granic ani dominacji nad innymi ludami muzumaskimi. [...] Twierdzenie, e
ZSRR, uprzedzajc bieg wypadkw, dy do zahamowania rosncego znaczenia muzuma
skiego integryzmu, nie ma sensu; likwidujc Dauda, wzmocnii raczej islamsk kontestacj, kt
rej do tej pory nie docenia; komunistyczny zamach stanu zosta co najwyej przyspieszony, ae
by uniemoliwi Afganistanowi wymknicie si w ostatniej chwili z obj ZSRR".
ZAMACH STANU Z KWIETNIA 1978 ROKU,

CZYLI REWOLUCJA SAURSKA"
Do przyspieszenia komunistycznego zamachu stanu przyczynio si zamordowanie

w tajemniczych okolicznociach Mir Akbara Kajbara, jednego z zaoycieli LDPA.
Wedug wersji rozpowszechnianej po przejciu wadzy przez Parczam czyn ten przypi
sywano ludziom z Chalku, ktremu przewodzi Hafizullah Amin; wedle innej wersji
sprawc zabjstwa - przy wspudziale sowieckiego wywiadu - mia by Mohammad
Nadibullah'5, pniejszy szef tajnych sub afgaskich. W konsekwencji tego mordu
doszo do nie koczcych si manifestacji komunistw i do obalenia Dauda. Wydaje
si, e przejcie wadzy nie byo cakiem spontaniczne. Stojcy na czele Chalku Amin,
ktry cieszy si szczeglnym poparciem wojskowych, przewidywa dokonanie zamachu
stanu na kwiecie 1980 roku. W rzeczywistoci wprowadzenie komunizmu w Afgani
stanie charakteryzuje si tym, e pocztkowo zastosowano te same metody co w Hisz
panii, a potem w krajach "demokracji ludowej", takie jak infiltracja sfer kierowniczych
czy struktur armii i wysokiej hierarchii urzdniczej, nastpnie za zdobyto wadz si,
w wyniku zamachu stanu z kwietnia 1978 roku, okrelonego mianem "rewolucji kwiet
niowej" lub te "rewolucji saurskiej" (saur znaczy byk). Odsunicie komunistw przez
Dauda oraz zabjstwo Mir Akbara Kajbara przyspieszyy przygotowania do przewrotu.
Mnoyy si komunistyczne manifestacje. Daud kaza aresztowa lub umieci pod ci
sym nadzorem gwnych przywdcw partii. Przebywajcy w areszcie domowym Amin
przy pomocy pilnujcych go policjantw, prawdopodobnie czonkw LDPA, zdoa
zorganizowa zamach stanu, nie ruszajc si z miejsca".
27 kwietnia 1978 roku przy uyciu czogw i w,sparciu lotnictwa wzito szturmem pa
ac prezydencki, ale Daud, jego rodzina i gwardia prezydencka nie chcieli si podda;na
M. Barry, , La Resistance afghane...", s. 252.

'5 Tame, s. 301. Zob. te A. Akram, "Histoire de la guerre...", s. 93-95; opiera si on na wiadectwie
Mrata Mohammada Nadibullaha.
' Tame, s. 300.
Tame, s. 302.
666 TRZECI WIAT
stpnego dnia prezydent i siedemnastu czonkw jego rodziny zostali zgadzeni. Ju 29

kwietnia przeprowadzono pierwsz czystk, ktrej wynikiem byo 3 tysice ofiar wrd
wojskowych niekomunistw. Represje wobec zwolennikw dawnej wadzy pocigny za
sob 10 tysicy ofiar; z powodw politycznych uwiziono od 14 do 20 tysicy osb8.
30 kwietnia proklamowano nowy rzd. Na jego czele stan Nur Mohammad Taraki,
wywodzcy si z Chalku, ktry obj te funkcj prezydenta Demokratycznej Republiki
Afganistanu; Babrak Karmal zosta przewodniczcym Parczamu, wiceprezydentem
i wicepremierem, a Hafizullah Amin, take z Chalku - drugim wiceprezydentem i mi
nistrem spraw zagranicznych. Zwizek Sowiecki by pierwszym pastwem, ktre uznao
nowy rzd'4, podpisujc z nim ukad o wsppracy i wzajemnej pomocy. Taraki ogosi
przeprowadzenie radykalnych reform, ktre zdaniem obserwatorw i wiadkw spowo
doway zniszczenie tradycyjnych struktur afgaskiego spoeczestwa. Zlikwidowano za
duenie wsi i obcienia hipotek gruntowych, wprowadzono powszechny obowizek
szkolny, szerzono propagand antyreligijn. Taraki zosta obwoany "przewodnikiem
i ojcem rewolucji kwietniowej". Radykalizm reform wywoa jednake oglne niezado
wolenie, przyczyniajc si w lipcu 1978 roku do wybuchu pierwszych buntw, w Asmar
w poudniowo-wschodniej czci Afganistanu. Przemoc polityczna staa si chlebem
powszednim. 14 lutego 1979 roku maoistowskie ugrupowanie Setemi-Milli uprowadzi
o amerykaskiego ambasadora Adolpha Dubsa, dajc uwolnienia jednego ze swoich
przywdcw, Barrudima Bahesa, ktry tymczasem zosta zgadzony przez KHAD,
afgask sub bezpieczestwa wspomagan przez doradcw sowieckich. Wskutek ak
cji interwencyjnej podjtej przez siy KHAD amerykaski ambasador oraz porywacze
zostali zabici. "Kr suchy, e operacja ta bya zdalnie sterowana, aeby skompliko
wa sytuacj reimu Chalku na arenie dyplomatycznej"'. aden ze wiadkw porwania
ambasadora nie pozosta przy yciu.
Wkrtce potem komunistyczny rzd ogosi kampani antyreligijn. Zaczto pali
w miejscach publicznych ksigi Koranu; aresztowano i mordowano przywdcw ducho
wych (imamw). I tak w klanie Modaddedi - bardzo wpywowej szyickiej grupie reli
gijnej - 6 stycznia 1979 roku wycito w pie wszystkich mczyzn, czyli 130 czonkw
tej samej rodziny. Zakazano praktyk religijnych wszelkiego rodzaju wyzna, nie pomi
jajc niewielkiej, piciotysicznej spoecznoci ydowskiej, osiadej przede wszystkim
w Kabulu i w Heracie, ktra znalaza w kocu schronienie w Izraelu.
Rebelia zataczaa coraz szersze krgi, przybierajc rozliczne formy, aczkolwiek nie
ujte w adn konkretn struktur organizacyjn. Najpierw rozszerzya si w orod
kach miejskich, by wkrtce ogarn take wie. "Kade plemi, kada wsplnota et
niczna, hodujce wasnym tradycjom, organizuje sie oporu. Ruch oporu tworzy mn
Amnesty International, "Rapport annuel" 1979, obejmujcy rok kalendarzowy 1978, s.101.
' M. Barry, "La Resistance afghane...", s. 304.
Roger Faligot, Remi Kauffer, "Les Maitres espions. Histoire mondiale du renseignement", t. 2: "De
la guerre froide a nos jours", Robert Laffont, Paris 1994 [wyd. pol.: "Suby specjalne. Historia wywiadu
i kontrwywiadu na wiecie", cz. 2: "Asy wywiadu. Od zimnej wojny do dzi", tum. Maria Matuszyn-Stefa
ska, Katarzyna Skawina, Iskry, Warszawa 1998, s. 768. (Przyp. red.)]. Zob. te Patrice Franceschi, "Ils ont
choisi la liberte", s. 41-42, i E.Gille, "L'accession au pouvoir...", s.199-200.
' E. Gille, "L'accession au pouvoir...", s.199.
A. Akram, "Histoire de la guerre...", s. 516; Marie Broxup, Chantal LemercierQuelquejay,
"Les experiences sovietiques de guerres musulmanes", w: A. Brigot, O. Roy, "La Guerre d'Afghanistan
s. 41.
stwo ugrupowa, utrzymujcych stay kontakt z ludnoci kraju, a jego podstawowym

spoiwem jest islam"2;. Wobec powszechnego sprzeciwu na przejcie przez nich steru
wadzy afgascy komunici, wspierani przez swoich sowieckich doradcw, zaczli si
ucieka do aktw terroru. Michael Barry przypomina:
W marcu 1979 roku wioska Kerala staa si teatrem wydarze, ktre mona by porwna do
afgaskiego OradoursurGlanez':1700 osb, dorosych i dzieci, ca ludno plci mskiej wio
ski, zgromadzono na rynku i rozstrzelano; sterty cia zabitych i rannych zepchnito spychaczem
do trzech zbiorowych mogi. Strwoone kobiety dugo jeszcze patrzyy, jak powierzchnia przysy
panych ziemi dow dry, gdy ci, ktrych pogrzebano ywcem, usiowali wydosta si na
wierzch. Potem wszystko zastygo. Matki i wdowy po zabitych przedostay si do Pakistanu. Te
"kontrrewolucjonistki, zaprzedane feudalizmowi oraz chiskim i amerykaskim interesom", po
grone w blu, mieszkajce w klitkach, w ktrych gnied si uciekinierzy, daj teraz patetycz
ne wiadectwo tego morderstwa'5.
Afgascy komunici zaczli domaga si wwczas dyskretnej, ale coraz wikszej po

mocy od Sowietw. W marcu 1979 roku migi, ktre wystartoway z lotniska pooonego
na terytorium Zwizku Sowieckiego, dokonay nalotu na miasto Herat, opanowane
niedawno przez powstacw wystpujcych przeciw wadzy komunistw. Bombardo
wanie to oraz pniejsze represje spowodoway od 5 do 25 tysicy ofiar (szacunki w za
lenoci od rde) na ogln liczb 200 tysicy mieszkacw, poniewa armia posta
nowia oczyci miasto z rebeliantw. Nie ma dokadnych danych o rozmiarach tych re
presjizb. Powstanie objo terytorium caego kraju i komunici ponownie zwrcili si
z prob o pomoc do Sowietw. Dostarczono im wtedy:
Sprzt specjalny o wartoci 53 milionw rubli, w tym 140 dzia i modzierzy, 90 pojazdw opan
cerzonych (z czego 50 w trybie pilnym), 48 tysicy sztuk broni palnej, okoo 1000 granatnikw,
680 bomb lotniczych [...]. W ramach najpilniejszej pomocy w maju biecego roku do Afganista
nu zostanie dostarczone 100 pojemnikw z pynem zapalajcym i 150 skrzynek bomb. Dostawa
bomb z gazem trujcym, ktrej domaga si strona afgaska, nie jest moliwa, podobnie jak wy
sanie helikopterw i transporterw z sowieckimi zaogami.
W tym czasie w Kabulu panowa terror. Wizienie PoleCzarki, mieszczce si we

wschodniej czci miasta, zamienio si w obz koncentracyjny2s. Sajjed Abdullah,na
czelnik zakadu, poucza winiw: "Jestecie tu po to, eby z was zrobi kup mieci".
Tortury naleay do codziennych praktyk: "Najgorsz kar w wizieniu byo pogrzeba
2 E. Bachelier, "L'Afghanistan en guerre...", s. 50.

' Zob. przyp. 37 do rozdz. 2, Afrokomunizmy".
M. Barry, "La Resistance afghane...", s. 314. O wdowach z Kerala zob. te "Les Nouvelles d'Afghani
stan" nr 35-36 z XII 19R7, s. 33. M. Barry przypomina, e akcj t nadzorowao 5 oficerw sowieckich.
'J. Levesque, "L'URSS en Afghanistan...", s. 48; E. Gille, "L'accession au pouvoir...", s. 200. Zob. te
Amnesty International, "Violation des droits de 1'homme et des libertes fondamentales en Republique
democratique d'Afghanistan", il IV 1979, 30 ss. Dokumentacja Amnesty sporzdzona zostaa wycznie
na podstawie oficjalnie zgoszonych przypadkw. Organizacja obrony praw czowieka podawaa informacje
o wizieniu dzieci.
Wadimir Bukowski, "Moskiewski proces. Dysydent w archiwach Kremla", Oficyna Wyd. Volumen,
Warszawa 1998, s. 438-439. Autor przedstawia kompletne sprawozdanie z rozmw pomidzy Aleksiejem
Kosyginem a Nur Mohammadem Tarakim, ktry domaga si pomocy od Sowietw, pocztkowo niecht
nie odnoszcych si do tej proby.
Okrelenie M. Barry'ego, "La Resistance afghane...", s. 306-307.
668 TRZECI WIAT
nie czowieka ywcem w dole kloacznym". Winiw likwidowano po kilkuset jednej

nocy, "dogorywajcych grzebano ywcem wraz z trupami, spychajc buldoerem do do
w"2y. Po raz kolejny odwoano si te do metody, jak Stalin stosowa wobec ludw,
ktre chcia ukara.15 sierpnia 1979 roku aresztowano 300 osb narodowoci hazar
skiej, podejrzanych o sympatyzowanie z ruchem oporu. "Stu pidziesiciu Hazarw
spychacze pogrzebay ywcem; pozostaych stu pidziesiciu oblano benzyn i ywcem
spalono'. We wrzeniu 1979 roku wadze wizienne przyznay si do zgadzenia 12 ty
sicy ludzi. Naczelnik wizienia Pole Czarki gono si przechwala: "Pozostawimy
przy yciu tylko milion Afgaczykw, to wystarczy, eby zbudowa socjalizm!
Podczas gdy Afganistan zamienia si w gigantyczne wizienie, w LDPA nadal
trway starcia pomidzy Chalkiem a Parczamem. Zwycisko wyszed z nich ostatecznie
Chalk. Przedstawicieli Parczamu posano na ambasadorw do krajw bloku wschod
niego; ich przywdc, Babraka Karmala, ktry by agentem KGB2, na wyran prob
Zwizku Sowieckiego oddelegowano do Czechosowacji. 10 wrzenia 1979 roku pre
mierem, a take sekretarzem generalnym LDPA zosta Amin. Wyeliminowa on z gry
domniemanych opozycjonistw, nakazujc zgadzi Tarakiego, ktry wedug wersji ofi
cjalnej zmar wskutek dugotrwaej choroby, cho wanie wrci z podry do ZSRR.
Rni obserwatorzy odnotowali obecno 5 tysicy sowieckich doradcw w Afganista
nie, w tym generaa pukownika Iwana Grigorjewicza Pawowskiego, szefa sztabu wojsk
ldowych.
W rok po komunistycznym zamachu stanu bilans by zatrwaajcy. Shah Bazgar wy
jania:
Babrak Karmal sam przyzna, e czystki dwch jego poprzednikw, Tarakiego i Amina, spowo
doway co najmniej 15 tysicy ofiar. W rzeczywistoci byo ich okoo 40 tysicy. Wrd nich, nie
stety, dwaj moi kuzyni ze strony matki, ktrzy zginli w wizieniu Pole Czarki. Jeden z nich, Se
lab Safaj, by znanym poet, jego utwory czytano w radiu i w telewizji. Bardzo go lubiem. Drugi
z kuzynw, rodzony brat poety, by nauczycielem. Zniszczono ca elit kraju. Nieliczni, ktrym
udao si przey, przekazuj relacje o komunistycznych bestialstwach. Otwieraj si drzwi celi,
onierze, trzymajc w rku listy, wyczytuj poszczeglne nazwiska. Winiowie wstaj. W kilka
chwil pniej sycha przytumione odgosy serii broni maszynowej".
Dane liczbowe nie uwzgldniaj wydarze w Kabulu i gwnych miastach kraju.

W regionach wiejskich natomiast, gdzie komunici w celu zlikwidowania wszelkich form
oporu zaprowadzali porzdek terrorem, w wyniku egzekucji oraz bombardowania wio
sek ponioso mier blisko 100 tysicy osb. Liczb afgaskich uchodcw, opuszczaj
cych kraj w obawie przed masowymi masakrami, szacuje si na ponad 500 tysicy;5.
Tame, s. 306.
' Tame, s. 307.
Tame.
Christopher Andrew, Oleg Gordijewski, "KGB", tum. Rafa Brzeski, Wyd. Bellona, Warszawa 1997,
s. 503.
R. Faligot, R. Kauffer, "Suby specjalne...", s. 767.
' Shah Bazgar, "Afghanistan, la resistance au coeur", Denoel, Paris 1987, s. 65-66. Shah Bazgar zgin
w zasadzce 23 listopada 1989 r., kiedy przygotowywa reporta o systemie nawadniania. Jego jedyn broni
bya kamera filmowa. Zob. Gilles Rossinol, Etienne Gille, "Un temoin: Shah Bazgar", "Les Nouvelles
d'Afghanistan" nr 45 z XII 1989, s. 6.
O. Roy, "L'Afghanistan...", s.126; E" Gille, "L'accession au pouvoir...", s.199.
INTERWENCJA SOWIECKA
Afganistan pogra si w otchani wojny domowej. Mimo stosowanych represji ko

munici nie potrafili utrzyma wadzy i znowu poprosili o pomoc Sowietw. 27 grudnia
1979 roku rozpocza si operacja "Sztorm333", wojska sowieckie weszy do Afganista
nu. Zgodnie z postanowieniami traktatu o przyjani i wsppracy wezwane zostay do
udzielenia pomocy "braciom" z Kabulu. Grupa specjalnie przeszkolonych komandosw
KGB, dowodzona przez pukownika Bojarinowa, przypucia atak na paac prezydencki.
Prezydent Amin zosta zastrzelony na miejscu. "Bojarinow powiedzia, e nikt w paacu
nie moe przey. wiadkowie nie byli potrzebni";b. Amin zdawa si wymyka spod so
wieckiej kurateli, utrzymywa kontakty z Amerykanami (w latach pidziesitych prze
bywa w Stanach Zjednoczonych na studiach), mia te rozliczne powizania z krajami,
ktre nie pozostaway w strefie bezporednich wpyww sowieckich. Decyzj o inter
wencji Sowieci podjli 12 grudnia 1979 roku. Babrak Karmal zastpi Amina, ktry ju
wczeniej powinien si wycofa i przej na spokojn emerytur. Poniewa nie zamierza
tego uczyni, jeszcze przed jego zamordowaniem - w trakcie audycji radiowej nadanej
z poudniowych rejonw Zwizku Sowieckiego - ogoszono powoanie nowego rzdu".
Istnieje wiele hipotez dotyczcych przyczyn sowieckiej interwencji. Jedni upatruj
w niej kontynuacj rosyjskiej ekspansji majc na celu dotarcie do ciepych akwenw
morskich. Inni uwaaj, e wobec nasilenia dziaa islamskich fundamentalistw
wiadczy ona o prbie osignicia stabilizacji w regionie. Mona te j traktowa jako
wyraz ekspansji sowieckiego imperializmu lub realizacj mesjanistycznej wizji marksi
stowskiego reimu, ktry dy do zapanowania komunizmu we wszystkich krajach.
Doda do tego naley wol obrony kraju rzdzonego przez komunistw, ktremu rze
komo zagraali "imperialistyczni agenci"3x.
Wojska sowieckie wkroczyy do Afganistanu 27 grudnia 1979 roku. W pocztkach
1980 roku siy interwencyjne liczyy ju bez maa 100 tysicy onierzy. Wojn
w Afganistanie mona podzieli na cztery fazy. W latach 1979-1982 wojska zajmowa
y kraj. Na lata 1982-1986 przypada najcisza faza wojny totalnej, po czym w latach
1986-1989 nastpuje wycofywanie si sowieckich. W Afganistanie skoszarowanych
byo na stale 200 tysicy onierzy. Faz ostatni, obejmujc lata 1989-1992, charak
teryzuje utrzymywanie na czele pastwa Mohammada Nadibullaha, ktry wystpo
wa w roli afgaskiego Gorbaczowa proponujcego oglnokrajowe pojednanie.
W okresie tym, po wycofaniu wojsk 15 lutego 1989 roku, Zwizek Sowiecki wypaci
tytuem pomocy 2,5 miliarda rubli na sprzt wojskowy w roku 1989 i 1,4 miliarda
w roku 1990. Rzd Nadibullaha upad dopiero w roku 1992, wraz z rozpadem
Zwizku Sowieckiego3".
C. Andrew, O. Gordijewski, "KGB", s. 504. Autorzy odnotowuj, e Bojarinow zosta omykowo za

strzelony przez wasnych onierzy, ktrzy wzili go za Afgaczyka. [Szturm na paac i okolicznoci mierci
Amina nieco inaczej przedstawia W. Bukowski, "Moskiewski proces...", s. 451-455. (Przyp. red.)].
Archiwa politbiura cyt. przez A. Akrama, "Histoire de la guerre...", s.149-150; W. Bukowski, "Mo
skiewski proces...", s. 455.
'" A. Akram ("Histoire de la guerre...", s. 150-154), rozwija wizj rnych moliwoci komunistycznej
ekspansji.
' W. Bukowski, "Moskiewski proces...", s. 636. Christophe de Pontilly i Frederic Laffont pisz w "Pou
ssieres de guerre" (Robert Laffont, Paris 1990, s. 91): "Rosjanie uyli najnowoczeniejszych rodzajw bro
ni: samoloty [w tym SU29] zrzucay bomby z wysokoci ponad 10 tysicy metrw".
670 TRZECI WIAT
Od pocztku interwencji posugiwano si jednoczenie dwiema technikami: z jed

nej strony stosowano taktyk wojny totalnej, prowadzonej przez Sowietw, uprawia
jcych polityk spalonej ziemi, z drugiej za - metody masowego terroru oraz syste
matycznej eliminacji opozycjonistw, czy te osb, ktre za takich uwaano; suyy
temu specjalne orodki penitencjarne AGSA (Organizacji Ochrony Interesw Afga
nistanu), przeksztaconej w roku 1980 w KHAD (Suba Bezpieczestwa Pastwo
wego), a nastpnie w roku 1986 w WAD (Ministerstwo Bezpieczestwa Pastwowe
go), uzalenione od KGB zarwno pod wzgldem finansowym, jak i ze wzgldu na
zatrudnienie sowieckich instruktorw. Metoda sprawowania wadzy za pomoc ma
sowego terroru bya stosowana a do 1989 roku, kiedy wojska sowieckie wycofay si
z Afganistanu. W istocie za posugiwano si ni do 1992 roku, do upadku rzdu Mo
hammada Nadibullaha.
Podczas trwajcej trzynacie lat wojny Sowieci i afgascy komunici opanowali ob
szar obejmujcy zaledwie 20% terytorium kraju. Zadowalali si kontrol wielkich arte
rii komunikacyjnych, gwnych miast, stref o bogatych uprawach zboowych, zasobnych
w zloa gazu i ropy naftowej, ktrych produkcj przeznaczano oczywicie dla ZSRR.
Eksploatacja bogactw i sposb zagospodarowywania kraju mieszcz si w ramach typowej go

spodarki kolonialnej: kolonia dostarcza surowcw i musi wchania produkty przemysowe wy
twarzane przez metropoli, przyczyniajc si w ten sposb do rozwoju jej przemysu. [...) We
dug dobrze znanej rosyjskiej metody okupant kae spaca podbitemu krajowi koszty podboju
i okupacji. Armie, czogi, naloty lotnicze na wsie doliczane s do rachunku i spacane dostawami
gazu, baweny, a potem miedzi i elektrycznoci".
W czasie tych trzynastu lat Sowieci, wspomagani przez afgask armi, prowadzili
wojn totaln. Afgask armi jednake, liczc w 1978 roku 80 tysicy ludzi, osabiay
niezwykle czste przypadki dezercji. Dwa lata pniej armia ta miaa ju tylko 30 tysi
cy onierzy. W 1982 roku powoano do wojska rezerwistw. W marcu 1983 roku oglo
szono powszechn mobilizacj wszystkich mczyzn w wieku powyej osiemnastu lat;
do wojska wcielano si take pitnastoletnie dzieci.
Wrd onierzy posyanych do Afganistanu przez ZSRR, oprcz jednostek wcho
dzcych w skad wojsk specjalnych, byli gwnie obywatele republik peryferyjnych,
a wic Ukraicy, otysze, Litwini, Estoczycy; zastpili oni kontyngenty muzumanw,
gdy wadze obawiay si rozprzestrzenienia islamskiego radykalizmu. Do Afganistanu
posano co najmniej 600 tysicy poborowych. Liczba polegych onierzy sowieckich
przekracza zapewne 30 tysicy". Ich zwoki nie zostay wydane rodzinom ani te prze
wiezione do ZSRR. W zaplombowanych, opiecztowanych trumnach by tylko piasek
albo ciaa innych onierzy'. Zdemoralizowani niechlubn wojn onierze popadali
w alkoholizm, w narkomani (haszysz, opium i heroina). Poktny handel organizowany
byl czasami przez KGB. Korzyci czerpane w Afganistanie z produkcji narkotykw do
"Les Nouvelles d'Afghanistan" nr 7 z XI 1981, s. 9. W tym samym numerze przegldu zamieszczono

obszern informacj o "sowieckich interesach gospodarczych w Afganistanie" oraz o rabunku bogactw
naturalnych.
A. Akram, "Histoire de la guerre...", s. 346; E. Bachelier, "L'Afghanistan en guerre...", rozdz. 6,
s. 75-86.
2 S. Jemis, "Un bonjour d'Afghanistan", "L'Alternative" nr 19 z XIXII 1982, s. 43. Zob. te wiadec
two Swietiany Aleksiejewicz, "Les Cercueils de zinc", Bourgois, Paris 1991.
rwnyway dochodom osiganym w krajach Zotego Trjkta. Byway przypadki, e

onierze, chcc zosta odwoani do kraju, dobrowolnie si okaleczali. Po powrocie do
domu poborowych pozostawiano na og wasnemu losowi, niektrych z powodu zabu
rze umysowych"; posyano do szpitali psychiatrycznych, innych wciga wiat przestp
czy. Jeszcze inni zaczli rozwija retoryk nacjonalistyczn, ktra lega u podstaw ultra
nacjonalistycznego i antysemickiego stowarzyszenia "Pamiat", cieszcego si yczliwym
wsparciem KGB".
Aby stawi czoo sowieckiemu najedcy, zaczto organizowa afgaski ruch opo
ru. Liczb bojownikw szacuje si na 60 do 200 tysicy. Korzystali oni z poparcia lud
noci. Do afgaskiego ruchu oporu przystpio siedem partii sunnickich, majcych
swoje zaplecze w Pakistanie, oraz osiem partii szyickich, ktrych siedzib by Iran'5.
Wszystkie ugrupowania wywodzce si z ruchu oporu zwizane byy z radykalnymi
lub te umiarkowanymi odamami islamu, jak na przykad ruch komendanta Massu
da. Dziki wsparciu amerykaskiego Kongresu, ktry dostarcza im broni, w tym
poczynajc od poowy lat osiemdziesitych, pociskw ziemia-powietrze typu Stinger,
bojownicy mogli powstrzymywa ataki lotnicze, bdce jednym z podstawowych ele
mentw wojny prowadzonej przez najedc. Sowieci posugiwali si strategi terro
ru: kada osoba, kada wioska, na ktrej ciy chociaby cie podejrzenia o wspiera
nie ruchu oporu, natychmiast padaa ofiar represji. Przemoc za bya nieustanna
i wszechobecna.
Bestialstwa, jakich si dopuszczano, s nieodczne od kadego rodzaju wojny.
Przemoc spowodowana powszechn brutalizacj i prowadzon przez Sowietw total
n wojn" sta a si zmor Afganistanu. Afgascy partyzanci rwnie maj na swoim
koncie masakry i jakkolwiek nie wspominamy tu o nich, to przecie popenianych
przez bojownikw ruchu oporu aktw przemocy nie mona usprawiedliwia. W od
rnieniu od innych konfliktw, jak na przykad w Wietnamie, do ktrego porwny
wano afgaski, podkreli naley, e wojna ta nie miaa waciwie odbicia w mass me
diach, bardzo niewiele zdj dotaro do prasy. Byo to powszechne powstanie, reak
cja na komunistyczny zamach stanu, wzmocniony obc inwazj. Ponadto naley
odnotowa, e mocarstwa udzielajce poparcia partyzantom nie zwracay wikszej
uwagi na respektowanie przez nich praw czowieka i faworyzoway niekiedy najbar
dziej wsteczne siy. Pozostaje faktem, e odpowiedzialno za wydarzenia w Afgani
stanie spoczywa bezporednio na komunistach oraz ich sowieckich sprzymierze
cach. Rzdy oparte na masowym terrorze i systemie przymusu stanowi stay ele
ment w historii komunizmu.
Ch. de Pontilly, F. Laffont, "Poussieres de guerre...", s.175.

Zob. W. Bukowski, "Moskiewski proces...", s. 574; Francoise Thom, "Le KGB et les Juifs", "Pardes"
nr 19-2ll, Le Cerf, Paris 1994, s. 7-24.
E, Bachelier, "L'Afghanistan en guerre...", s. 52. Jeli chodzi o analiz poszczeglnych ugrupowa
wchodzcych w skad ruchu oporu, zob. te O. Roy, "L'Afghanistan..."; A. Akram, "Histoire de la
guerre...", rozdz. X.
' O pojciu brutalizacji i totalizacji mas zob. Annette Becker, Stephane AudoinRouzeau "Violence
et consentement la culture de guerre du Premier conflit mondial", w: JeanPierre Rioux, JeanFrancois Si
rinelli, "Pour une histoire culturelle", Le Seuil, seria "1'Univers Historique", Paris 1997, s. 251-271;
Francois Furet, "Przeszo pewnego zudzenia. Esej o idei komunistycznej w XX w.", rozdz. 2, 3, Oficyna
Wyd. Volumen, Warszawa 1996.
672 TRZECI WIAT
ZASIG REPRESJI
PROBLEM UCHODCW
Uchodcw byo coraz wicej. Pod koniec roku 1980 szacowano ich na przeszo 1 mi
lion. Wiadomo, e do 4 lipca 1982 roku opucio kraj 80% intelektualistw. Na pocztku
1983 roku w pastwie o 15 milionach mieszkacw liczba uchodcw sigaa 3 milionw;
w 1984 wynosia ponad 4 miliony, czyli ponad jedn czwart caej ludnoci, by przekro
czy 5 milionw na pocztku lat dziewidziesitych. Do rzesz uchodcw z Afganistanu
doda trzeba jeszcze "uchodcw wewntrznych", uciekajcych z rodzinnych wiosek przed
wojn i represjami: byo ich okoo 2 milionw. Wedug Amnesty International uchodcy,
ktrzy opucili Afganistan, stanowi "najwiksz grup w wiecie"'". Osiedli oni gwnie
w Pakistanie, gdzie schronienie znalazo dwie trzecie spord nich; jedna trzecia mieszka
w Iranie, niewielka za mniejszo zdoaa osiedli si w Europie Zachodniej oraz w Sta
nach Zjednoczonych. Jeden z obserwatorw stwierdza: "Jesieni 1985 roku, podczas taj
nej misji przedstawicieli Midzynarodowej Federacji Praw Czowieka, ktrzy przemierzyli
konno terytorium czterech prowincji we wschodniej i rodkowej czci kraju, szwedzkie
mu doktorowi Johannowi Lagerfeltowi i mnie [Michael Barry) udao si dokona spisu 23
wiosek i oceni szacunkowo wyludnienie wsi na 56,3%"'4. Niemal poowa ludnoci kraju
zdecydowaa si na uchodstwo, co byo bezporedni konsekwencj terroru rozptanego
na wielk skal przez Armi Czerwon i jej afgaskich pomocnikw.
NISZCZENIE WSI I ZBRODNIE WOJENNE
Od pocztku interwencji sowieckie ataki szy gwnie w czterech kierunkach:

wzdu granicy, w dolinie Pandsziru oraz w rejonie Kandaharu, na poudniu kraju,
i Heratu - na wschodzie, w dwch strefach, ktre zostay zajte w lutym 1982 roku.
Prowadzona przez Sowietw totalna wojna bardzo szybko zostaa potpiona przez Sta
y Trybuna Narodw, spadkobierc dawnych "trybunaw Russella", "czerpicego bez
porednie inspiracje z Trybunau Norymberskiego, z ktrym czy go prawne pokre
wiestwo"5". Stay Trybuna Narodw przeprowadzi dochodzenie w sprawie tego zbio
rowego zabjstwa. Zadanie to powierzono afganologowi Michaelowi Barry'emu,
prawnikowi Ricardo Fraile oraz fotografowi Michelowi Baretowi. Wyniki dochodzenia
potwierdziy, e 13 wrzenia 1982 roku w Padkwabe Szana (na poudnie od Kabulu,
w prowincji Logar) Sowieci spalili ywcem 105 wieniakw ukrywajcych si w pod
ziemnym kanale irygacyjnym. Posuyli si w tym celu rop naftow, pentrytem i dwu
nitrotoluenem (pynem niezwykle atwopalnym), ktre doprowadzali rurami podczo
nymi do ciarwek. Zbrodni t potpiono oficjalnie podczas sesji Trybunau
Narodw, ktra odbya si na Sorbonie 20 grudnia 1982 roku. Przedstawiciel rzdu
Olivier Roy, "Les limites de la pacification sovietique en Afghanistan", "L'Alternative", nr 31 z III

1985, s.14.
Amnesty International, "Rapport annuel" 1989, obejmujcy rok 1988, s. 172. Zob. te "Les Refu
gies afghans", "Les Nouvelles d'Afghanistan", nr 35-36 z XII 1987.
' M. Barry, "La Resistance afghane...", s.18.
Marina Isenburg, "Les origines du Tribunal permanent des peuples", w: "Bulletin d'information et
de liaison du Bureau international afghanistan, La Lettre du BIA", nr specjalny: "Afghanistan, Tribunal
des peuples. Stockholm 19R1-Paris 1982, compte rendu des travaux", s. 3.
afgaskiego w Paryu oskary trybuna, e jest zabawk w rkach imperialistw, i za

przeczy zbrodni, argumentujc, i "sklepienia afgaskich karez (przewody kanaowe]
maj tylko kilka centymetrw wysokoci i czowiek tam wej nie moe"5'.
Podobne morderstwo zostao popenione w wiosce Kaszam Kala, w prowincji Lo
gar. Zabito tam w taki sam sposb okoo stu nie stawiajcych adnego oporu cywilw5z.
Kiedy armia sowiecka wchodzia do jakiej wsi, na mieszkacw pada blady strach:
Konwj zatrzymuje si przed wiosk. Po przygotowaniu artyleryjskim wszystkie drogi wyjazdowe

prowadzce na zewntrz zostaj zablokowane; nastpnie onierze wysiadaj z pojazdw opan
cerzonych, eby sprawdzi, czy w wiosce nie ma,wrogw". Zbyt czsto, i tutaj nie brak wia
dectw, przeszukiwaniom wiosek towarzysz akty lepego barbarzystwa: kobiety i starcy zabijani
s na miejscu, jeeli tylko wykonaj jaki gest podyktowany panik. onierze, zarwno sowieccy
jak i afgascy, zabieraj ludziom odbiorniki radiowe i dywany, obdzieraj kobiety z klejnotw5;.
Zbrodnie wojenne oraz akty barbarzystwa cechowaa niezwyka systematyczno:
onierze sowieccy polali chopcu rce kerozenem i podpalili na oczach rodzicw, poniewa ci
nie chcieli dostarczy im danych informacji. Grupk wieniakw zmuszono do trzymania go
ych ng w niegu, przy temperaturze paru stopni poniej zera, eby zmusi ich do mwienia. Je
den z onierzy wyjania: "Nie bralimy jecw wojennych. Nigdy. Pojmanych na og zabijali
my na miejscu [...]. Podczas ekspedycji karnych kobiet i dzieci nie zabijano z broni palnej. za
mykano ich wjakim pomieszczeniu i wrzucano do rodka granaty"5'.
Celem Sowietw miao by sianie strachu, by odwie przeraonych ludzi od samej

myli o wspomaganiu ruchu oporu. Ten sam cel przywieca akcjom represyjnym. Wy
rzucano z helikopterw nagie kobiety, aby za pomci mier sowieckiego onierza,
niszczono cae wsie. Obserwatorzy zauwaaj:
Jako odwet za zaatakowanie konwoju w okolicach Muszkizai, w rejonie Kandaharu, 13 pa

dziernika 1983 roku dokonano masakry mieszkacw wiosek Kolczabad, Muszkiza i Timur Ka
lacza. Zgino w sumie 126 osb: 40 w Timur Kalacza, czyli caa ludno tej osady; 51 w Kolcza
bad i 35 w Muszkizai. W wikszoci byy to kobiety i dzieci; 50 kobiet w wieku od dwudziestu do
trzydziestu dwch lat i 26 dzieci; na wie o zblianiu si konwoju wszyscy mczyni opucili ro
dzinne wioski, aeby unikn wcielenia do wojska55.
Oprcz tego regularne bombardowanie wsi miao uniemoliwi przeprowadzanie

dziaa kontrofensywnych. I tak 17 kwietnia 1985 roku, aeby pozbawi partyzantw za
plecza, Sowieci zniszczyli wiele wsi w regionie Lagman; zgino wtedy okoo 1000 osb.
28 maja 1985 roku Sowieci opucili stref LagmanKunar i "oczycili" pozostae wsie5".
Cyt. za: M. Barry, "La Resistance afghane...", s. 80. O masakrze w wiosce Padkwabe Szana zob. La
Lettre du BIA", jw.; M. Barry, tame, rozdz.1: "Enquete sur un crime de guerre en Afghanistan" s. 68 80.
Amnesty International, "Rapport annuel" 1983, obejmujcy rok 1982, s. 227; Bernard Dupaigne,
"L'armee sovietique en Afghanistan", "L'Alternative" nr 31 z III 1985, s. 8-9.
Tame, s. 8-9.
Tame.
Cyt. za: O. Roy, "Les limites de la pacification...", s. 13. Amnesty International w swoim "Rapport
annuel" 1984, dotyczcym roku 19R3, s. 240, donosia o zabjstwie 23 cywilw z wioski Raudza (prowincja
Ghazni). W kadym z rocznych raportw Amnesty International informowaa o podobnych przypadkach
niszczenia wsi.
'A. Akram, "Histoire de la guerre..." s. 523; Amnesty International, "Rapport annuel" 1986, s. 222.
674 TRZECI WIAT
Midzynarodowe konwencje byy nagminnie naruszane. Podczas bombardowa

afgaskich wsi sowieckie lotnictwo uywao napalmu i fosforu5'. Przeciwko ludnoci cy
wilnej stosowano te regularnie rnego rodzaju gazy trujce. W wielu wiadectwach
pojawia si wtek bombardowania za pomoc pociskw z gazami dranicymi: dusz
cym lub zawicym. 1 grudnia 1982 roku stwierdzono, e przeciwko afgaskiemu ru
chowi oporu posuono si gazami oddziaujcymi na system nerwowy, nieznana jest
wszake liczba ofiar5". W roku 1982 amerykaski Departament Stanu odnotowa przy
padek wykorzystania mikotoksyny, a wic broni biologicznej. Przegld "Les Nouvelles
d'Afghanistan" donosi w grudniu 1986 roku: "Sowieci uyli prawdopodobnie tego lata
broni chemicznej w Kandaharze. Jak podaje Le Point" z 6 padziernika 1986 roku,
zabjcze produkty chemiczne zastosowano w Pagmanie"5'. Jednoczenie armia sowiec
ka skaaa toksycznymi substancjami rda wody pitnej, powodujc mier ludzi oraz
inwentarza6. Sowieckie dowdztwo nakazao bombardowanie wiosek, w ktrych schro
nili si dezerterzy, aby zniechci Afgaczykw do udzielania im gocinyb'. To samo do
wdztwo wykorzystywao afgaskie jednostki do rozminowywania terenu lub te jako
szpice. Pod koniec 1988 roku, chcc "oczyci" gwne osie komunikacyjne przed
opuszczeniem kraju, Armia Czerwona uya pociskw typu Scud i Huragan. W 1989
roku wojska sowieckie odbiy uytkowan dziesi lat wczeniej drog i przejy kon
trol nad szlakami komunikacyjnymi w celu uniemoliwienia atakw ze strony party
zantw. Przed wycofaniem si z Afganistanu Sowieci wprowadzili w ycie jeszcze jedn
strategi: zabijanie uchodcw. Jak podaje Amnesty International:
W akcie odwetu za ataki partyzantki siy sowieckie i afgaskie intensywnie ostrzeliwuj grupy
mczyzn, kobiet i dzieci uciekajcych z wiosek. Wrd wymienianych przypadkw wspomina si
o tym, e grupa okoo stu rodzin z wioski Szerkudo, w prowincji Farjab, w pnocno-zachodniej
czci kraju, zostaa zaatakowana dwukrotnie w czasie ucieczki na pisetkilometrowym odcin
ku drogi wiodcej w kierunku granicy pakistaskiej. Podczas pierwszego ataku, w padzierniku
1987 roku, wojska rzdowe otoczyy uchodcw i zabiy prawdopodobnie 19 osb, w tym 7 dzieci
w wieku poniej szeciu lat. W dwa tygodnie pniej helikoptery znw ostrzelay t grup, zabi
jajc 5 ludzi"'.
Kilkakrotnie zbombardowano rwnie osiedla uchodcw w Pakistanie, ktre mo

gy suy jako zaplecze dla ruchu oporu, na przykad 27 lutego 1987 obz Matasan
gar.
Obserwatorzy potwierdzali masowe stosowanie min przeciwpiechotnych. 20 milio
nw min uytych zostao gwnie wok stref bezpieczestwa, co miao zapewni
ochron sowieckim wojskom oraz zakadom przemysowym, realizujcym dostawy dla
La Lettre du BIA", nr specjalny: "Afghanistan...", s.15.

pierre Gentelle, "Chronologie 1747-1984", "Problemes Politiques et Sociaux" nr 499 z 15 XII 1984,
Paris, La Documentation Franaise, s.14.
"Les Nouvelles d'Afghanistan" nr 31 z XII 1986, s. 23.
A. Akram, "Histoire de la guerre...", s. 523. O podobnego rodzaju praktykach informuje Giennadij
Boczarow. Zwierzta zabijano nagminnie ("La Roulette russe", Denoel, Paris 199ll, s. 30).
W. Bukowski, "Moskiewski proces...", s. 689.
La Chronique d'Amnesty International", "Afghanistan, assassinats de refugies" nr 19 bis z V11988,
s.10. Amnesty powtrzya to stwierdzenie w komunikacie prasowym z 4 V 1988 (Archiwa Amnesty Inter
national, dokumentacja "Afganistan",1988).
' "Les Nouvelles d'Afghanistan" nr 35-36 z XII 1987, s.17.
ZSRR; zrzucano je rwnie z helikopterw w rejonach rolniczych, uniemoliwiajc

w ten sposb uprawianie ziemi"'. Miny przeciwpiechotne przyprawiy prawdopodobnie
o kalectwo co najmniej 700 tysicy osb i wci powikszaj liczb ofiar. Chcc sterro
ryzowa ludno cywiln, Sowieci obrali sobie za cel dzieci, ofiarujc im "prezenty": by
y to wybuchajce zabawki, najczciej zrzucane z samolotw5. Opisujc systematyczne
niszczenie wsi, Shah Bazgar konkluduje: "Sowieci nie oszczdzili ani jednego domu,
dopuszczajc si grabiey i gwacc kobiety. Barbarzystwo to jest gorsze od prymityw
nego okruciestwa, gdy wydaje si zaprogramowane; wiedzieli, e dopuszczajc si ta
kich czynw, niszcz podwaliny naszego spoeczestwa"66.
Strategia spalonej ziemi i wojna totalna szy rwnie w parze z planowym niszcze
niem dziedzictwa kulturalnego Afganistanu. Kabul, miasto kosmopolityczne, gdzie
"wyczuwao si kabulskiego ducha, ttnic yciem i tryskajc humorem graniczcym
z rubasznoci metropoli, [przejawia] beztrosk i swobod obyczajw [dalek] od ry
goryzmu wsi"67. Ta cecha kulturowa znikna wraz z wojn i sowieck okupacj. Herat
sta si miastem mczeskim wskutek wielokrotnie powtarzanych nalotw sowieckich
w akcie represji za powszechny bunt, ktry od marca 1979 roku rozwin si w zachod
niej czci kraju. Zabytki Heratu, jak Wielki Meczet pochodzcy z XII wieku czy XVI
-wieczne stare miasto, zostay w duym stopniu zniszczone, a ich odbudowa uniemoli
wiona przez okupanta.
Wojnie prowadzonej przeciwko ludnoci cywilnej towarzyszy terror polityczny, nie
ustannie obecny w strefach kontrolowanych przez afgaskich komunistw wspieranych
przez Sowietw. Zsowietyzowany Afganistan zosta przeksztacony w jeden wielki obz
koncentracyjny. Opozycjonistw nagminnie wtrcano do wizie i poddawano torturom.
TERROR POLITYCZNY
Porzdku pilnowa KHAD, tajna policja afgaska, bdca odpowiednikiem KGB.

Suby jej kontroloway miejsca odosobnienia i stosoway tortury, jak te organizowane
na wielk skal mordy. Cho oficjalnie szefem KHAD by Mohammad Nadibullah,
"od czasw sowieckiej okupacji na czele sub torturujcych i przesuchujcych ludzi
w lokalach KHAD stan Vatanshah, sowiecki Tadyk, liczcy sobie okoo czterdziestu
lat". Wizienie Pole Czarki, usytuowane w odlegoci dwunastu kilometrw na
wschd od Kabulu, opustoszao po amnestii ogoszonej po przejciu wadzy przez Ba
braka Karmala. W lutym 1980 roku Karmal wprowadzi stan wojenny i wizienia zno
wu si zapeniy.
Ten zakad penitencjarny skada si z omiu skrzyde rozchodzcych si na ksztat promieni

od okrgej budowli centralnej. [...) Blok nr 1 zarezerwowany jest dla podejrzanych, ktrych
A. Akram, "Histoire de la guerre...", s.178-179; Anne Guerin, "Une sanglante lassitude", "La Chro
nique d'Amnesty International" nr 2 z XII 1986, s. 9. A. Guerin nie podaje liczby uytych min.
Tame.
S. Bazgar, "Afghanistan...", s.101-102.
' Olivier Roy, "Kaboul, la sinistree", w: Eric Sarner (red.), "Villes en guerre", Autrement, Paris 14R6,
s. 74.
przegld "Les Nouvelles d'Afghanistan" powici temu miastu jedno z opracowa (nr 41-42 z III
19X4, s. 40): "Herat ou 1'art meurtri".
y M. Barry, "La Resistance afghane...", s. 308.
676 TRZECI SWIAT
przesuchania zakoczono, ale ktrzy jeszcze nie zostali osdzeni. Blok nr 2 mieci winiw
najwaniejszych, w szczeglnoci niedobitki komunistycznych urzdnikw reprezentujcych
frakcje, ktre utraciy wadz. [...) W bloku nr 4 siedz winiowie o duym znaczeniu [...),
blok nr 3 uwaany jest za za najciszy, poniewa - z racji centralnego usytuowania - nie do
cieraj tu promienie soca; i tu wanie w celach zamyka si najkopotliwszych winiw.
Cele w bloku 3 s tak mae, e nie mona si ani wyprostowa, ani pooy. Wszystkie cele
s przepenione. [...] Wizienie zostao powikszone wiosn 1982 roku, kiedy pobudowano
cele podziemne. Prawdopodobnie o nich wanie wspominaj winiowie, kiedy mwi ze
strachem o "tunelach". [...] W Pole Czarki przebywa w rzeczywistoci 12 do 15 tysicy wi
niw. Do liczby tej doda naley co najmniej 5 tysicy winiw politycznych przetrzymy
wanych w pozostaych wizieniach Kabulu oraz w omiu innych gwnych orodkach odosob
nienia"'.
Na pocztku 1986 roku w opublikowanym przez ONZ raporcie powiconym pra

wom czowieka w Afganistanie" zarzucano KHAI), e jest "machin do uprawiania
tortur". W raporcie wspominano o tym, e kontroluje on siedem orodkw odosobnie
nia w Kabulu:
1. Biuro nr 5 KHAD znane pod nazw KhadiPad. 2. Siedziba gwna KHAD w dystrykcie
Skaszarak. 3. Budynek Ministerstwa Spraw Wewntrznych. 4. Centralne biuro przesucha, zna
ne jako Sedarat. 5. Biura militarnej gazi KHAD, znane pod nazw KhadiNezami, oraz dwa
domy prywatne w pobliu budynku Sedaratu: 6. Dom Ahmada Shaha Chana i 7. Dom Wasira
Akbara Chana, biura KHAD w dystrykcie Howza Bankat.
KHAD zarekwirowa rwnie "dwiecie domostw" indywidualnych wok stolicy,

oraz w wielkich miastach, wizienia i obiekty wojskowe". Dalej w dokumencie czytamy:
Jeli chodzi o charakter tortur, specjalnemu sprawozdawcy zasygnalizowano ca seri przy

puszczalnie stosowanych technik. W swojej relacji byy oficer policji bezpieczestwa wyliczy
osiem rodzajw tortur: tortury z uyciem prdu elektrycznego, prd przykadano na og
mczyznom do genitaliw, a kobietom do piersi; zrywanie paznokci poczone z elektro
wstrzsami; zakazywanie winiom zaatwiania potrzeb naturalnych, tak eby zmusi ich po
pewnym czasie do robienia tego w obecnoci innych wspwiniw [...); wpychanie kawa
kw drewna do odbytu mczyznom, szczeglnie ludziom w starszym wieku cieszcym si
oglnym powaaniem; wyrywanie wosw z brody, gwnie starcom i osobom duchownym;
uciskanie szyi w celu zmuszenia winia do otwarcia ust, aeby mona tam byo odda mocz;
szczucie psami policyjnymi; wieszanie za nogi przez bliej nieokrelony czas; gwacenie ko
biet po uprzednim zwizaniu im rk i ng oraz wprowadzanie im do pochwy najrozmaitszych
przedmiotw7.
Do owych tortur fizycznych doda naley rnego rodzaju tortury psychiczne: symu
lowane zabjstwa, gwat dokonany na osobie bliskiej winiowi, pozorowane zwolnie
Bernard Dupaigne, "Les droits de I'homme en Afghanistan", "Les Nouvelles d'Afghanistan" nr

24-25 z X 1985, s. 8-9.
Raport opracowa Felix Erntacora, specjalny sprawozdawca ONZ, w zastosowaniu rezolucji 1984/55
Komisji Praw Czowieka, "La Question de la violation des droits de 1'homme en Afghanistan, 1985,
40 ss.
Amnesty International, komunikat prasowy z 2 XI 1983, Archiwa Amnesty International, dokumen
tacja "Afghanistan",1983.
Amnesty International, "Rapport annuel" 198'7, obejmujcy rok 1986, s.160.
Raport F. Ermacora, cyt. za: S. Bazgar, "Afghanistan...", s.132.
nia'5. Sowieccy doradcy brali udzia w przesuchaniach i czynnie pomagali oprawcy.

Christopher Andrew i Oleg Gordijewski przypomnieli, e "KGB wrcio na afgaskiej
ziemi do przeraajcych zbrodni stalinowskiej przeszoci. KHAD zatrudnia 70 tysi
cy Afgaczykw, w tym 30 tysicy cywilw, nadzorowanych przez 1500 oficerw KGB'".
Pomimo terroru politycznego, ktry szerzy si w Kabulu od czasu komunistycznego
zamachu stanu, powstaway coraz to nowe ugrupowania opozycyjne, dokonywano za
machw bombowych na lokale zajmowane przez komunistycznych przywdcw. Mani
festacjom nie byo koca. I tak 27 kwietnia 1980 roku studenci ogosili strajk w celu
uczczenia na swj sposb rocznicy zamachu stanu; w trakcie manifestacji "zostao zabi
tych 60 studentw, w tym 6 dziewczt"'y. Strajk trwa miesic, a w jego rezultacie uwi
ziono wielu studentw i studentek, ktrych nierzadko poddawano torturom. "Ci,
co mieli najwicej szczcia, zostali tymczasowo bd definitywnie wykluczeni ze
szk. Niekomunistom zabroniono wykonywania pracy w zawodzie. Represjonowa
nie uczniw i nauczycieli przybrao jeszcze surowsze formy.
Chcc wywrze wraenie na licealistkach, oprawcy prowadz je do "sal trwogi", gdzie katowano
bojownikw ruchu oporu; Farida Ahmadi widziaa w "pokoju" KHAD walajce si po pododze
odcite ludzkie koczyny. [...] Te wybrane ze rodowiska studenckiego ofiary s niekiedy zwal
niane, eby sia strach wrd swych kolegw, eby przedstawiane przez nich wiadectwa suyy
za przestrog"'.
Jesieni 1983 roku Amnesty International opublikowaa dokument i wezwaa do

uwolnienia niektrych winiw. Profesor Hassan Kakar, dziekan wydziau historii, ba
dacz dziejw Afganistanu, ktry naucza w Bostonie i na Harvardzie, zosta aresztowa
ny pod zarzutem wspomagania czonkw frakcji Parczam (aczkolwiek nie by czon
kiem LDPA) i udzielenia schronienia kilku osobom. Proces jego odby si przy
drzwiach zamknitych, bez adwokata. Hassan Kakar zosta oskarony o przestpstwa
kontrrewolucyjne i skazany na osiem lat wizienia. Dwch jego kolegw, rwnie z ty
tuem profesora, otrzymao kary dziesiciu i omiu lat wizienia. Jedyny fizyk atomowy
w Afganistanie, Mohammad Junis Akbari, zosta zawieszony w swych funkcjach w 1983
roku, aresztowany i przetrzymywany bez oskarenia (uprzednio ju dwukrotnie by za
trzymywany, w roku 1981 i potem w 1983)"2, a nastpnie skazany na mier w roku
1984. Wyrok wykonano w 1990 rokux3. Uwiziono te intelektualistw, uczestnikw
spotka dyskusyjnych, ktrzy poszukiwali sposobw prowadzcych do osignicia po
Amnesty International, "Afghanistan: la torture des prisonniers politiques's. 19-26; Cristina

L'Homme, "Les Sovietiques interrogent, les Afghans torturent", "La Chronique d'Amnesty International"
nr 2 z XII 1986, s. 6-8.
wiadectwo Tajwara Kakara, w: Doris Lessing, "Le Vent emporte nos paroles...", Albin Michel, Pa
ris 1987, s.193-204.
Ch. Andrew, O. Gordijewski, "KGB", s. 506.
'" R. Faligot R. Kauffer, "Stuby specjalne...", s. 770.
'y Amnesty International, "Rapport annuel" 1981, obejmujcy rok 1980 s. 225; "Les manifestations
etudiantes d'avril 1980", "Les Nouvelles d'Afghanistan" nr 48 z VII 1990, s.18-20.
A. Akram, "Histoire de la guerre...", s.169.
M. Barry La Resistance afghane...", s. 308.
Amnesty International, "Afghanistan", dokument zewntrzny, SF: 83 E 162 - ASA 11/13/83, 11
X 1983 s. 6-7 oraz "Afghanistan: la torture des prisonniers politiques
' Amnesty International, sprawozdania roczne 1983-1991. Data egzekucji wci jest nieznana (tak in
formacj podaa Amnesty w raporcie za rok 1991, s. 20).
678 TRZECI SWIAT
koju. Kada osoba uznana przez reim za potencjalne "zagroenie" bya bezwzgldnie
eliminowana.
Informacja bya cile kontrolowana. Cudzoziemcy nie akceptowani przez reim
stawali si personae non gratae; to samo dotyczyo lekarzy i dziennikarzy. Po aresztowa
niu kierowani byli przez Sowietw do wizienia centralnego i tam przesuchiwani. wo
bec cudzoziemcw nie stosowano fizycznych tortur, gdy stowarzyszenia humanitarne,
wiedzc o ich pobycie w Afganistanie, natychmiast day ich uwolnienia. W trakcie
fingowanych, montowanych od pocztku do koca procesw, zmuszani byli jednake
do zeznawania, i prowadzili dziaalno szpiegowsk na rzecz obcych mocarstw oraz
uczestniczyli w walkach partyzanckich, mimo e ich obecno spowodowana bya
wzgldami humanitarnymi"4.
Mimo e cudzoziemcy byli krpujcymi wiadkami, to przecie ich nie torturowano
ani nie pozbawiano ycia"5. Kady natomiast podejrzany Afgaczyk by po aresztowa
niu torturowany, po czym na og mordowany. I tak dziaacze Pasztuskiej Partii So
cjaldemokratycznej (Afghan Mellat), zaoonej w 1966 roku, zostali 18 maja 1983 roku
aresztowani, chocia - wedug posiadanych informacji - nie wspierali afgaskiego ru
chu oporu. Amnesty International opublikowaa list (pniej uzupenion) 18 aresz
towanych dziaaczy, ktrzy "publicznie przyznali si do winy". W okresie od 8 czerwca
1980 do 22 kwietnia 1982 roku rzd ogosi oficjalnie ponad 50 wyrokw mierci za
dziaalno kontrrewolucyjn, 77 - w 1984, i 40 - w 1985 roku.
Po zdobyciu 19 kwietnia 1992 roku wizienia Pole Czarki uwolniono 4 tysice osb.
W maju tego roku w pobliu wizienia odkryto zbiorow mogi z ciaami 12 tysicy
ofiarH'. Latem 1986 roku Shah Bazgar sporzdzi kwestionariusz, z ktrego wynikao,
e w Kabulu byo 52 tysice winiw, a w Dalalabadzie -13 tysicy. Uzyskane przez
niego dane wskazyway na to, e cakowita liczba winiw przekroczya 100 tysicy88.
W roku 1986 Babrak Karmal zosta pozbawiony swoich funkcji. Zastpi go "gorba
czowowski" prezydent Mohammad Nadibullah, ktry kaza zwraca si do siebie per
towarzyszu Nadib", aeby unikn wymawiania drugiej czci swego nazwiska, a nad
to przypominajcej imi Allaha; nie przeszkodzio mu to wszake powrci do Nadi
bullaha, kiedy nasta czas narodowego pojednania. Nadibullah, lekarz z wyksztacenia,
ambasador w Iranie, czonek Parczamu, by czowiekiem Moskwy. W latach 1980-1986
kierowa KHAD i za oddane usugi odbiera gratulacje od samego Jurija Andropowa,
byego szefa KGB, ktry z czasem zosta sekretarzem generalnym partii. Jego brat, Sed
diqullah Rahi, nazywa go "Bykiem" i porwnywa z Beri, gdy - jak twierdzi - w cigu
szeciu lat podpisa on prawdopodobnie nakazy zgadzenia 90 tysicy osb. Oprcz te
Zob. te Alain Guillo, "Un grain dans la machine", Robert Laffont, Paris 1989; Philippe Augoyard,
La Prison pour delit d'espoir, medecin en Afghanistan", Flammarion, Paris 1985; Jacques Abouchar,
Dans la cage de 1'Ours", Balland, Paris 1985. dlo
H" Francois Missen w "La Nuit afghane" (Ramsay, Paris 1990) pisze, e aresztowano go w towarzystwie
chlc
Antoine'a Darnaud, jego kamerzysty, oraz Osmana Barai, sucego mu za przewodnika. Ten ostatni nigdy
nie zosta zwolniony.
Amnesty International, "Afghanistan", s. 8. Jeli chodzi o Afghan Mellat, zob. "Rapport annuel"
1989 (o uwolnieniu 23 z 30 uwizionych dziaaczy).
H' E. Bachelier, "Afghanistan en guerre...", s. 62, i A. Akram, "Histoire de la guerre...", s. 207-208.
S. Bazgar, "Afghanistan...", s. 227-229.
4 Seddiqullah Rahi, "Connaissezvous Najiboullah?", cyt. przez A. Akrama, "Histoire de la guerre...",
s 210. Tame, jeli chodzi o nastpny cytat.
go, e kierowa subami specjalnymi, Nadibullah osobicie uczestniczy w torturowa

niu winiw. Oto relacja jednej z ofiar, ktrej udao si przey:
Jako e wielokrotnie odmawiaem przyznania si do popenienia czynw, ktre mi zarzucano,

Nadibullah podszed do mnie i zacz mnie bi w brzuch i po twarzy. Upadem na ziemi. Kie
dy leaem na wp przytomny, par razy kopn mnie w twarz i w plecy. Z ust i z nosa cieka mi
krew. Odzyskaem przytomno dopiero kilka godzin pniej, kiedy ju odstawili mnie do celi.
Politycznemu terrorowi towarzyszya cakowita samowola wadz. Na przykad pe

wien kupiec, dawny deputowany do Zgromadzenia Narodowego za czasw krla Zahe
ra, zosta omykowo aresztowany, poddany torturom, po czym zwolniony:
Do mojego aresztowania doszo okoo 9.30 wieczr. [...] Umieszczono mnie w celi, w ktrej znaj
dowao si ju dwch innych winiw: robotnik budowlany z Kalahanu, znajdujcego si na p
noc od Kabulu, oraz urzdnik z prowincji Nangahar, ktry pracowa w Ministerstwie Rolnictwa.
Wystarczyo spojrze na robotnika, eby zda sobie spraw z tego, e go katowano. Ubranie mia
poplamione krwi, na rkach siniaki i rany. [...] Zaprowadzono mnie na przesuchanie. Zostaem
oskarony o to, e w cigu ostatnich tygodni jedziem do Mazare Szarif i do Kandaharu, aby j
trzy ludzi przeciwko rzdowi [...). Ja tymczasem nie ruszaem si z Kabulu od ponad p roku.
Protestowaem, twierdzc, e jestem niewinny, ale gdy tylko to powiedziaem, posypa si na mnie
grad ciosw. [...] Podczono mi do palcw u ng kable od telefonu na korbk i zaaplikowano
dawk wstrzsw elektrycznych. [...] Potem ju mnie nie przesuchiwano. W dwa dni pniej jeden
z agentw KHAD, ktry bra udzia w przesuchiwaniu, przyszed do celi, aby mi powiedzie, e
mnie zwalniaj. Owiadczy, e KHAD doszed do wniosku, i moje aresztowanie byo pomyk..
Terror nie omija rwnie dzieci. Porywano je, posyano do Zwizku Sowieckiego
i szkolono na szpiegw, ktrzy nastpnie infiltrowali szeregi partyzantw. Naim opo
wiedzia swoj histori Shahowi Bazgarowi:
Pochodz z Heratu. Kiedy miaem osiem lat, zabrano mnie ze szkoy i wcielono do Sazmanu
[Afgaski Zwizek Modziey Komunistycznej), po czym spdziem dziewi miesicy w ZSRR.
Niektrych rodzicw zmuszano, aby wyraali na to zgod. Mj ojciec, ktry jest za komunistami,
nie mia nic przeciwko temu. Matka nie yje. Ojciec oeni si po raz drugi. W domu, oprcz
jednego brata i siostry, wszyscy naleeli do Chalku. Ojciec sprzeda mnie Sowietom. Przez kilka
miesicy dostawa za to pienidze. [...] Mielimy zajmowa si szpiegowaniem.
Dzieciom podawano narkotyki, chcc uczyni je bardziej bezwolnymi. Najstarsi

chopcy mogli korzysta z usug prostytutek. Przywoajmy wiadectwo Naima:
- Czy widziae, jak zabijano jakie dziecko?

- Kilkakrotnie. Jeden raz prdem. cae ciao a podskoczyo, moe metr w gr, a potem opa
do na ziemi. Dziecko nie chciao by szpiegiem. Innym razem przyprowadzono do nas jakiego
chopca. Zarzucano mu, e nie donis na jednego z kolegw, ktry wczoga si pod sowiecki
wz opancerzony i chcia go chyba podpali. Powiesili go na drzewie na naszych oczach. Instruk
torzy krzyczeli: "Oto, co was czeka, jeeli nie bdziecie robi tego, co wam kaemy!'
Amnesty International, "Afghanistan", s.13. wiadectwa uzyskane od organizacji obrony praw czo
wieka maj charakter anonimowy.
' wiadectwo Naima, lat 10, w: S. Bazgar, "Afghanistan...", s. 25-2X.
680 TRZECI WIAT
Ogem do ZSRR posano 30 tysicy dzieci w wieku od szeciu do czternastu lat.

Rodzicw, ktrzy protestowali, traktowano jak bojownikw ruchu oporu i zamykano
do wizienia.
Wskutek terroru ucierpieli wszyscy mieszkacy kraju, ofiar wojny totalnej oraz to
talitarnej polityki padali wszyscy ludzie, niezalenie od wieku. Okupacyjne wojska so
wieckie wszelkimi sposobami staray si zlikwidowa ogniska oporu. W tym celu stoso
way zakrojony na szerok skal terror: bombardowanie ludnoci cywilnej, masowe za
bijanie wieniakw, przymusowe przesiedlenia. Terrorowi wymierzonemu w ludno
cywiln towarzyszy terror polityczny; we wszystkich orodkach wielkomiejskich znaj
doway si specjalne wizienia, w ktrych winiw torturowano, jak te - najczciej
mordowano.
SKUTKI INTERWENCJI
Konsekwencje komunistycznego zamachu stanu, nastpnie za interwencji sowiec

kiej w Afganistanie byy tragiczne. Wspierany przez komunistw zamach stanu Dauda
pooy kres procesom demokratyzacji kraju, ktry - poczynajc od lat szedziesitych
- przeywa okres rozwoju, podj wysiek modernizacji, zaczyna funkcjonowa w spo
sb demokratyczny. Przejcie wadzy przez poplecznikw Moskwy zahamowao wzrost
ekonomiczny pastwa. Afganistan pogry si w wojnie domowej. Gospodark kraju
przestawiono na tory gospodarki wojennej, pracujcej w zasadzie dla Sowietw, zorga
nizowano wiele rodzajw nielegalnego handlu (bro, narkotyki itp.). Bardzo szybko
gospodarka stana u progu ruiny. Jeszcze dzisiaj nieatwo zmierzy ogrom zniszcze.
Na ogln liczb mieszkacw sigajc 16 milionw ponad 5 milionw Afgaczykw
opucio kraj, udajc si do Pakistanu lub Iranu, gdzie yj w ndzy. Niezwykle trudno
jest ustali ostateczn liczb zabitych: wedug posiadanych wiadectw wojna pochon
a od 1,5 do 2 milionw ofiar, wrd ktrych 90% stanowi ludno cywilna. Rany od
nioso od 2 do 4 milionw ludzi. Nie ulega wtpliwoci, e komunizm - w sposb bez
poredni i poredni - przyczyni si do radykalizacji ruchw islamskich, jak te do roz
budzenia napi midzyetnicznych, nawet jeli owego oddziaywania nie sposb dzisiaj
podda analizie. Wkraczajcy na drog wiodc do nowoczesnoci Afganistan prze
ksztacony zosta w kraj, gdzie wojna i przemoc stay si jedynymi punktami odniesienia.
Przeoy Wojciech Gilewski

DLACZEGO?
STEPHANE COURTOIS
Bkitne oczy Rewolucji

lni okruciestwem koniecznoci"
LOUIS ARAGON, "LE FRONT ROUGE"
Wznoszc si ponad zalepienie, stronnicze namitnoci czy wiadome przemil

czenia, w niniejszej ksice usiowano nakreli peen obraz zbrodni, pope
nionych w wiecie komunistycznym, obejmujcy zarwno zbrodnie dokonane
na jednostkach, jak i zbiorowe masakry. Przeomowy moment, jakim stao si zaama
nie centralnego orodka systemu w Moskwie w 1991 roku oraz dostp do bogatej do
kumentacji, dotychczas gboko strzeonej, stanowi tylko pewien etap bada nad zjawi
skiem komunizmu w XX wieku. Jednake najlepiej nawet udokumentowane ustalenia
i najgruntowniejsza wiedza, cho oczywicie niezbdne, nie s w stanie zaspokoina
szej ciekawoci intelektualnej ani zadouczyni naszemu sumieniu. Wci bowiem
brak odpowiedzi na podstawowe pytanie: dlaczego? Dlaczego wspczesny komunizm,
ktry pojawi si w 1917 roku, prawie natychmiast przeksztaci si w krwaw dyktatu
r, a nastpnie w zbrodniczy reim? Czy jego cele mona byo osign jedynie, stosu
jc skrajn przemoc? Jak wyjani fakt, e wadza komunistyczna przez dziesitki
lat postrzegaa i wprowadzaa w ycie zbrodni jako banalny, normalny i zwyczajny ro
dek?
Rosja sowiecka bya pierwszym krajem o ustroju komunistycznym. Stanowia cen
trum, si napdow wiatowego systemu komunistycznego, ktry powstawa stopnio
wo i ktry niebywale si rozwin po roku 1945. Leninowski i stalinowski Zwizek So
wiecki sta si wzorcem wspczesnego komunizmu. To, e od razu system w osign
zbrodniczy wymiar, zadziwia tym bardziej, e pozostaje w sprzecznoci z kierunkiem
rozwoju ruchu socjalistycznego.
Przez cae XIX stulecie refleksja nad przemoc rewolucyjn bya zdominowana przez
fundamentalne dowiadczenie Rewolucji Francuskiej. Gwatowny terror, charakteryzu
jcy lata 1793-1794, przejawi si tam w trzech podstawowych postaciach. Najbardziej
barbarzyska z nich to "wrzeniowe rzezie", podczas ktrych inspiratorzy zamieszek
doprowadzili do zamordowania w Paryu tysica osb, a rzd ani adne stronnictwo
w ogle na to nie zareagoway. Najbardziej znane instrumenty terroru: instytucja Try
bunau Rewolucyjnego, komitety nadzoru (donosicielstwa) i gilotyna, przyczyniy si
do mierci 2625 osb w Paryu i 16 600 w caej Francji. Dugo ukrywano terror "pie
682 DLACZEGO?
kielnych kolumn" republiki, obarczonych zadaniem pacyfikacji Wandei, ktre dokona

y prawdziwej masakry dziesitkw tysicy bezbronnej ludnoci. Jednake owe miesi
ce terroru byy jedynie krwawym epizodem, chwil w dugim procesie, zwieczonym
utworzeniem demokratycznej republiki wraz z konstytucj, wybieralnym zgromadze
niem i debatami politycznymi. A gdy tylko Konwent nabra nieco odwagi, Robespierre
zosta stracony i nastpi koniec terroru.
Francois Furet dowodzi, e powstaa wwczas koncepcja rewolucji, nierozerwalnie
zwizana z podejmowaniem rodkw nadzwyczajnych:
Terror to rzdy strachu, ktre w myl teorii Robespierre'a s rzdami cnoty. Terror, uruchomio
ny dla unicestwienia arystokracji, staje si ostatecznie rodkiem eliminacji niegodziwcw i zwal
czania przestpstw. Od tej pory wsplistnieje z rewolucj, jest jej nieodcznym elementem, tyl
ko on moe bowiem przyczyni si do powstania Republiki obywateli. [...] Jeli za Republika
wolnych obywateli nie moe jeszcze powsta, to dlatego, e ludzie skaeni przeszoci s li; za
pomoc terroru Rewolucja, ta nie opisana i zupenie nowa historia, stworzy nowego czowieka'.
Niektre metody stosowane w okresie terroru - manipulacja napiciami spoeczny

mi przez frakcj jakobisk, zaognienie fanatyzmu ideologicznego i politycznego, pro
wadzenie wyniszczajcej wojny ze zbuntowan czci chopstwa - mona uzna za za
powied dziaa bolszewikw. Niewtpliwie Robespierre pooy pierwszy kamie na
drodze, ktra pniej zawioda Lenina do terroru. Czy podczas gosowania praw
prairiala Robespierre nie owiadczy przed Konwentem: "Aby ukara wrogw ojczy
zny, wystarczy ustali, kim s. Mniej zreszt chodzi o ich ukaranie, raczej o ich unice
stwienie";.
Nie wydaje si jednak, by to fundamentalne dla terroru dowiadczenie zainspirowa
o rewolucyjnych mylicieli XIX stulecia. Sam Marks nie przywizywa do niego wiel
kiej wagi. Podkrela oczywicie "rol przemocy w dziejach", a nawet si o ni upomi
na, ale traktowa j jako moliwo o charakterze bardzo oglnym, nie miaa by kie
rowana przeciw ludziom w sposb systematyczny i dowolny; sformuowanie tej myli
byo jednak niejasne, czego nie omieszkali wykorzysta rzecznicy terroryzmu, sigajc
po przemoc w rozwizywaniu konfliktw spoecznych. Po zgubnym dla ruchu robotni
czego dowiadczeniu Komuny Paryskiej i surowych represjach, jakie po niej nastpiy
co najmniej 20 tysicy zabitych - Marks zdecydowanie potpi podobne dziaania.
W sporze toczonym na forum I Midzynarodwki z anarchist Michaiem Bakuninem
Marks wyranie wzi gr. Wydawao si, e w przededniu wojny 1914 roku debata
wewntrz ruchu robotniczego i socjalistycznego zostaa zakoczona.
Jednoczenie nowym wanym elementem sytuacji sta si szybki rozwj demokracji
parlamentarnych w Europie i w Stanach Zjednoczonych. Praktyka parlamentarna do
wioda, e socjalici mog odegra znaczc rol polityczn. W wyniku wyborw z 1910
roku do parlamentu weszo 74 posw SFIO oraz 30 niezalenych socjalistw. Mille
rand, przywdca tych ostatnich, od 1899 roku by czonkiem "buruazyjnego" rzdu,
Francois Furet, "Terreur", w: F. Furet, Mona Ozouf, "Dictionnaire critique de la Revolution

Franaise", Flammarion, Paris 1988.
2 Loi deprairial - dekret z 22 prairiala (10 VI 1794), ktry pozMawiat podsdnych Trybunau Rewolu
cyjnego wszelkich prawnych gwarancji (przesuchania wstpne, obrona). Trybuna mg wybiera tylko
midzy uniewinnieniem a kar mierci. (Przyp. red.)
' Jacques Baynac, "La Terreur sous Lenine", Le Sagittaire, Paris 1975, s. 75.
DLACZEGO? 683
a Jean Jaures - politykiem czcym stary werbalizm rewolucyjny z reformistycznym

i demokratycznym dziaaniem na co dzie. Najlepiej zorganizowani i najpotniejsi
w Europie byli socjalici niemieccy; przed wojn 1914 roku mieli milion czonkw, 110
posw, 220 przedstawicieli w prowincjonalnych landtagach, 12 tysicy radnych miej
skich, 89 dziennikw. Silny i dobrze zorganizowany by ruch laburzystowski w Anglii,
wspierajcy si na potnych zwizkach zawodowych. Take socjaldemokracja skandy
nawska bya bardzo aktywna, reformistyczna, o wyranym nastawieniu parlamentar
nym. Socjalici mogli wic liczy na to, e w niedugim czasie zdobd absolutn wik
szo w parlamentach, co pozwoli im na wprowadzenie w sposb pokojowy podstawo
wych reform spoecznych.
Na paszczynie teoretycznej t ewolucyjn koncepcj sformuowa Eduard Bern
stein, jeden z gwnych ideologw marksistowskich koca XIX wieku i wykonawca
(wraz z Karlem Kautskim) testamentu Marksa. Stwierdzajc, e kapitalizm nie zdradza
zapowiadanych przez Marksa oznak zaamania, Bernstein gosi stopniowe i pokojowe
przejcie do socjalizmu; miao ono polega na przyswojeniu przez klas robotnicz de
mokracji i wolnoci. Ju od 1872 roku Marks wyraa nadziej, e rewolucja w Stanach
Zjednoczonych, Anglii i Holandii moe przybra pokojow form, a stanowisko to po
gbi jego ucze i przyjaciel Fryderyk Engels w przedmowie do ostatniego wydania
tekstu Marksa "Walki klasowe we Francji", opublikowanego w 1895 roku.
Socjalistw cechowa jednak niejasny stosunek do demokracji. Wobec sprawy Dreyfu
sa, absorbujcej Francj na przeomie wieku, zajli rozbiene stanowiska. Podczas gdy
Jaures zaangaowa si w obron Dreyfusa, Jules Guesde, gwna posta francuskiego
marksizmu, owiadczy pogardliwie, e proletariat nie powinien miesza si do sporw
buruazji. Europejska lewica nie bya jednolita, a niektre jej nurty - anarchici, syndyka
lici, blankici - opowiaday si wci za radykaln kontestacj parlamentaryzmu, i to
take w gwatownej formie. Jednake w przededniu wojny 1914 roku II Midzynarodw
ka, majca oficjalnie marksistowskie nastawienie, skaniaa si do przyjcia rozwiza
pokojowych, opartych na mobilizacji mas i gosowaniu powszechnym.
Z pocztkiem wieku w onie Midzynarodwki zaczo wyrnia si skrzydo ekstre

mistyczne, do ktrego naleaa najbardziej radykalna frakcja rosyjskich socjaldemokra
tw, czyli kierowani przez Lenina bolszewicy. Cho zwizani z europejsk tradycj
marksistowsk, czerpali oni rwnie z rosyjskiego ruchu rewolucyjnego. Ruch ten przez
cae XIX stulecie mia cise powizania z terrorem indywidualnym; pierwszym jego ra
dykalnym wyrazicielem by synny Siergiej Nieczajew, ten sam, na ktrym wzorowa si
Dostojewski, tworzc w "Biesach" posta Piotra Wierchowieskiego. W opublikowa
nym w 1869 roku "Katechizmie rewolucjonisty" Nieczajew pisa:
Rewolucjonista to czowiek z gry stracony. Nie ma wzgldu ani na wasne korzyci, ani na pry
watne sprawy, uczucia, osobiste wizi czy wasno, nie ma nawet nazwiska. Przepenia go jedna
jedyna sprawa, wykluczajca inne, jedna jedyna myl, jedno uczucie - rewolucja. Nie tylko w so
wach, lecz i w czynach zerwa on w gbi swej istoty wszelkie wizi z porzdkiem publicznym
i z cywilizowanym wiatem, z jego wszystkimi prawami, konwenansami, obyczajami spoecznymi
i etycznymi zasadami. Rewolucjonista jest tego wiata zajadym wrogiem i yje tylko po to, aby
tym pewniej mc go zniszczy.
684 DLACZEGO?
Nastpnie Nieczajew okrela cele rewolucjonisty: "Rewolucjonista nie wie si ze

wiatem politycznym i spoecznym, tak zwanym wiatem ludzi wyksztaconych, trzyma
go tam jedynie wiara w jego cakowite i jak najszybsze zniszczenie. Nie jest rewolucjoni
st, jeli ma lito dla czegokolwiek na tym wiecie". I zaraz podejmuje plan dziaania:
"Cae to plugawe spoeczestwo naley podzieli na kilka kategorii. Pierwsza obejmuje
tych, ktrych naley skaza na mier bez najmniejszej zwoki. [...) Do drugiej kategorii
winni by zaliczeni osobnicy, ktrym przyznaje si prawo do ycia na pewien czas, tak
aby poprzez swoje potworne czyny popchnli lud do nieuniknionego powstania"4.
Nieczajew mia naladowcw. 1 marca 1887 roku doszo do zamachu na cara Alek
sandra III. Zamach si nie uda, lecz jego sprawcy zostali schwytani, znajdowa si
wrd nich starszy brat Lenina, Aleksandr Iljicz Uljanow, ktrego powieszono wraz
z czterema innymi towarzyszami. Nienawi Lenina do carskiego reimu bya wic g
boko zakorzeniona, dlatego te osobicie, wbrew opinii najbliszych doradcw, podj
w 1918 roku decyzj o zamordowaniu cesarskiej rodziny Romanoww.
Dla Martina Malii to brutalne dziaanie czci inteligencji
to nawizanie do Rewolucji Francuskiej byo pocztkiem terroryzmu politycznego (w odrnie
niu od pojedynczych aktw terroru indywidualnego) jako usystematyzowanej taktyki w nowo
czesnym wiecie. Tak wic narodnicka strategia masowego powstania "od dou" poczya si
w Rosji z terrorem indywidualnym "od gry", nadajc politycznej przemocy now legitymizacj,
obok pierwotnej legitymizacji zapewnionej przez zachodnie tradycje rewolucyjne od roku 1789
po 1871 5.
Owa przemoc polityczna, stanowica margines, ywia si jednak t sam przemoc,

ktra od wiekw przenikaa ycie Rosji, co podkrela Helene Carrere d'Encausse
w ksice "Nieszczcie Rosji":
W swoim niepowtarzalnym nieszczciu kraj ten jawi si jako zagadka dla tych, ktrzy badaj
jego los. Starajc si zrozumie najglbsze przyczyny tego odwiecznego dramatu, odkrylimy
specyficzne wizi, jakie zdaj si czy - zawsze w jak najgorszej intencji - zdobycie lub zacho
wanie wadzy z zabjstwem politycznym, niezalenie od tego, czy jest ono indywidualne, czy ma
sowe, rzeczywiste czy symboliczne. [...] Owa duga tradycja zabjstw uksztatowaa bez wtpie
nia wiadomo zbiorow, w ktrej oczekiwanie na pokojow polityk nie zajmuje zbyt wiele
miejsca".
Car Iwan IV, zwany Gronym, nie mia jeszcze trzynastu lat, kiedy w roku 1543
przyzwolil, by ksi Szujski, pierwszy dostojnik pastwa, zgin rozszarpany przez psy.
Smier ony w roku 1560 doprowadza go do mciwego szalestwa; podejrzewajc
w kadym potencjalnego zdrajc, morduje, zataczajc coraz szersze krgi, wszystkich
swych rzeczywistych lub urojonych wrogw, a take ich bliskich. Tworzy wasny korpus
oprycznikw, ktrzy majc wszelkie uprawnienia, siej mier i zniszczenie. W 1572 ro
Michael Confino, "Violence dans la violence. Le debat BakounineNetchaiev", Maspero, Paris 1973,
s.102.
Martin Malia, "Sowiecka tragedia. Historia komunistycznego imperium rosyjskiego 1917-1991",
tum. Magdalena Hulas, Elbieta Wyzner, Wyd. Philip Wilson, Warszawa 1998, s. 84.
Helene Carrere d'Encausse, "Le Malheur russe. Essa sur le meurtre politique", Fayard, Paris 1988,
s.17.
DLACZEGO? 685
ku znosi oprycznin i wkrtce potem rozprawia si z jej przywdcami; w przystpie

gniewu zabija swego syna, nastpc tronu; za jego panowania zostaje skodyfikowana
paszczyzna. Take Piotr Wielki nie przejawia litoci ani wobec zdeklarowanych wro
gw Rosji, ani wobec arystokracji, ani wobec ludu; i on zabi wasnymi rkami pierwo
rodnego syna.
Dzieje Rosji od Iwana do Piotra podporzdkowane s osobliwej zasadzie, czcej
wol reform, wyraan przez wadz absolutn, z coraz wikszym podporzdkowaniem
ludu i elit dyktatorskiemu i terrorystycznemu pastwu. W zwizku ze zniesieniem
paszczyzny w 1861 roku Wasilij Grossman pisze: "Wydarzenie to, jak tego dowid
wiek nastpny, byo bardziej rewolucyjne ni Wielka Rewolucja Padziernikowa. za
chwiao ono tysicletni podstaw Rosji, podstaw, ktrej nie tkn ani Piotr, ani Le
nin: zalenoci rozwoju Rosji od rosyjskiej niewoli"'. I, jak zawsze, owa niewola moga
by utrzymana przez wieki jedynie dziki nasileniu nieustannej przemocy.
Toma Masaryk, twrca Republiki Czechosowackiej w 1918 roku i m stanu o wyso

kiej kulturze, ktry dobrze pozna Rosj rewolucyjn, przebywajc tam w latach 1917-
-1919, dostrzeg natychmiast zwizek midzy carsk a bolszewick przemoc. W 1924
roku pisa:
Rosjanie, zarwno bolszewicy, jak i inni, s potomkami caratu; to carat w cigu wiekw ksztaci
ich i formowa. Udao im si usun cara, ale caratu nie zlikwidowali. Cigle jeszcze nosz car
ski mundur, chocia przenicowany. [...] Bolszewicy nie s przygotowani do przeprowadzenia re
wolucji administracyjnej w sensie pozytywnym, zdolni s jedynie do rewolucji negatywnej. Ze
wzgldu na doktrynalny fanatyzm, ciasnot umysu i brak kultury dokonali wielu niepotrzebnych
zniszcze. Przede wszystkim jednak zarzucam im, e wzorem carw znaleli prawdziwe upodo
banie w zabijaniu".
Owa kultura przemocy nie bya waciwa jedynie krgom wadzy. Podczas buntw
chopskich dochodzio zazwyczaj do rzezi szlachty i dzikiego terroru. Dwa z tych bun
tw zostawiy niezatarty lad w rosyjskiej pamici: rebelia Stieki Razina w latach
1667-1670, a zwaszcza powstanie Pugaczowa, ktry w latach 1773-1775 stan na cze
le ogromnej rewolty chopskiej, zachwia tronem Katarzyny Wielkiej i krwi zaznaczy
tras swego pochodu wzdu caej doliny Wogi, zanim zosta schwytany i stracony
w straszliwy sposb - powiartowany i rzucony psom na poarcie.
Jeli wierzy Maksimowi Gorkiemu, pisarzowi, wiadkowi i komentatorowi ndzy
rosyjskiej przed 1917 rokiem, owa przemoc emanuje ze spoeczestwa jako takiego.
Potpiajc w 1922 roku metody bolszewickie, Gorki napisa dugi ostrzegawczy tekst:
Okruciestwo zadziwiao mnie i wzburzao przez cae ycie. W czym tkwi, skd si wywodz
korzenie ludzkiego okruciestwa? Duo si nad tym zastanawiaem, nigdy tego nie pojem
i nadal nie pojmuj. [...) Dzisiaj, po straszliwym szalestwie europejskiej wojny i krwawych wy
darzeniach rewolucji [...], musz stwierdzi, e nie wydaje mi si, aby rosyjskie okruciestwo
osabo; mona wrcz powiedzie, e jego formy si nie zmieniaj. Pewien kronikarz z poczt
ku XVIII wieku opowiada, e w jego czasach stosowano takie oto tortury: "Wsypywano proch
Wasilij Grossman, "Wszystko pynie", tum. Wiera Biekowska, "Wsppraca", Warszawa 1990,
s.152.
Toma G. Masaryk, "La Resurrection d'un Etat. Souvenirs et reflexions 1914-1918", Plon, Paris
1930, s.197.
686 DLACZEGO?
do ust i podpalano go; innym za wkadano proch od dou. Dziurawiono piersi kobiet, prze
wlekano przez rany sznury i wieszano je na tychc sznurach". W roku 1918 i 1919 to samo ro
biono nad Donem i na Uralu; wkadano mczynie od dou adunek dynamitu, po czym wy
sadzano go w powietrze. Sdz, e - podobnie jak Anglikom zmys humoru - jedynie rosyj
skiemu ludowi waciwy jest zmys wyjtkowego okruciestwa, okruciestwa z zimn krwi,
jakby pragncego zbada granice ludzkiego uporu, siy przetrwania i odpornoci na bl. W ro
syjskim okruciestwie wyczuwa si diaboliczne wyrafinowanie, jest w nim co subtelnego, wy
szukanego. Cechy tej nie mona wytumaczy za pomoc takich sw jak "psychoza" lub "sa
dyzm", sw, ktre w gruncie rzeczy nic nie wyjaniaj. [...) Gdyby te akty okruciestwa byy
jedynie wyrazem zwyrodniaej psychiki poszczeglnych osobnikw, mona by o nich wcale nie
mwi: byaMy to sprawa psychiatry, a nie moralisty. Chodzi mi tu jednak o wykorzystywanie
cierpienia do zbiorowej zabawy. [...] Kto jest bardziej okrutny? Biali czy czerwoni? Przypusz
czalnie jedni dorwnuj drugim, jedni i drudzy bowiem s Rosjanami. A zreszt na pytanie
dotyczce stopnia okruciestwa historia odpowiada bardzo wyranie: najokrutniejszy to ten
najbardziej aktywnyy.
Niemniej od poowy XIX wieku wydawao si, e Rosja przyja kurs bardziej
umiarkowany, bardziej "zachodni" i bardziej "demokratyczny". W roku 1861 car Alek
sander II znis paszczyzn i wyzwoli chopw, powoa take ziemstwa - organy
wadzy lokalnej. W 1864 roku, aby ustanowi pastwo prawa, zorganizowa niezale
ne sdownictwo. Rozkwity uniwersytety, sztuka i czasopimiennictwo. W roku 1914
w znacznej czci zlikwidowano analfabetyzm na wsi, gdzie mieszkao 85% ludnoci.
Wydawao si, e spoeczestwo zostao wcignite w te "cywilizacyjne" denia, ska
niajce do zagodzenia przemocy na wszystkich poziomach. Nawet klska rewolucji
1905 roku staa si bodcem do rozwoju ruchu demokratycznego. I oto, gdy zdawao
si ju, i reforma przezwyciy gwat, obskurantyzm i stare nawyki, przeszkodzia te
mu wojna. 1 sierpnia 1914 roku na scen europejsk wtargna gwatownie zmasowana
przemoc.
Martin Malia pisze
Istota "Orestei" Ajschylosa zasadza si na tym, e zbrodnia rodzi zbrodni, a przemoc - prze
moc, a pierwsza w acuchu zbrodni, grzech pierworodny, odpokutowana zostaje nagromadzo
nym cierpieniem. Podobnie krew z sierpnia 1914 roku, niczym kltwa Atrydw rzucona na dom
wspczesnej Europy, zapocztkowaa pasmo przemocy w stosunkach midzynarodowych i spo
ecznych, przemocy, ktra zaciya na wspczesnych czasach. Korzyci, na jakie moga liczy ta
czy inna strona, nie byy w stanie zrekompensowa gwatw i rzezi wojny. Sama wojna zrodzia
rosyjsk rewolucj i przejcie wadzy przez bolszewikw"'.
Lenin nie mgby zaprzeczy tej ocenie - wszak od 1914 roku wzywa do przekszta
cenia "wojny imperialistycznej w wojn domow" i przepowiada, e z kapitalistycznej
wojny zrodzi si socjalistyczna rewolucja.
Bezwzgldna przemoc, trwajca nieprzerwanie przez cztery lata, przybraa posta
nieustannej i nie koczcej si rzezi, ktra spowodowaa mier 8,5 miliona walcz
cych. bya ona znamienna dla wojny nowego typu, nazwanej przez generaa Luden
dorffa "wojn totaln", pocigajcej za sob zarwno mier onierzy, jak ludnoci cy
v Maksim Gorki, "Lenine et le paysan russe", Le Sagittaire, Paris 1924, s.126-127

' M. Malia, "Sowiecka tragedia...", s.13.
DLACZEGO? 687
wilnej. A przecie owa przemoc, na skal niespotykan w dziejach wiata, bya ograni
czona przez cay system praw i obyczajw midzynarodowych.
Jednake codzienne obcowanie z zagad, czsto w straszliwych warunkach, kiedy
atakowani gazem onierze, grzebani byli ywcem przez rozrywajce si pociski bd
umierali w mczarniach na ziemi niczyjej, w duej mierze zaciyo na sumieniach.
Osabiajc hamulce moralne w obliczu mierci zarwno wasnej, jak i blinich, do
prowadzio do zaniku wraliwoci, a nawet do znieczulenia. Karl Kautsky, przywdca
i gwny teoretyk niemieckiego socjalizmu, w 1920 roku powraca do tego zjawiska:
Podstawow przyczyn owego przeksztacenia si postaw humanitarnych w skonno do brutal

noci naley przypisa wanie wojnie. [...] W cigu czterech lat wojna wiatowa wcigna w swe
tryby prawie ca zdrow populacj msk; bezwzgldny militaryzm osign szczyty obojtnoci
i bestialstwa. Zdziczeniu musia w kocu ulec take proletariat, ktry zosta skaony w najwy
szym stopniu, wychodzc z tego dowiadczenia pod kadym wzgldem upodlony. Pod wpywem
obyczajw wojennych ludzie powracajcy do swych domw byli a nazbyt skonni do tego, aby
take w czasach pokoju broni swoich praw i interesw za pomoc krwawych czynw i gwatw
wobec wspobywateli. by to jeden z podstawowych czynnikw wojny domowej".
Rzecz paradoksalna, ale aden z przywdcw komunistycznych nie uczestniczy

w wojnie; albo przebywali na wygnaniu (Lenin, Trocki, Zinowjew), albo te na zesaniu
na Syberii (Stalin, Kamieniew). Bdc w wikszoci teoretykami i mwcami wiecowy
mi, nie mieli dowiadczenia wojskowego i nigdy nie brali udziau w prawdziwej walce,
w ktrej padaj prawdziwi zabici. A do chwili przejcia wadzy ich potyczki miay
przede wszystkim charakter sowny, ideologiczny lub polityczny. Wizja mierci, rzezi
i ludzkiego nieszczcia bya wic dla nich cakowicie abstrakcyjna.
Brak osobistej stycznoci z potwornociami wojny niewtpliwie mg wpyn na
bezwzgldno bolszewikw, ktrzy traktowali walk klas czysto teoretycznie, nie
uwzgldniajc narodowego, a nawet nacjonalistycznego wymiaru konfliktu. Odpowie
dzialnoci za masakr obciali kapitalizm, jakby z gry usprawiedliwiajc rewolucyj
n przemoc. Rewolucja, kadc kres panowaniu kapitalizmu, miaa tym samym zako
czy masakr, choby za cen unicestwienia "garstki" odpowiedzialnych za ni kapitali
stw. Bya to makabryczna koncepcja, oparta na cakowicie bdnym zaoeniu, e zo
naley zwalcza zem. Ale w latach dwudziestych pacyfizm, zrodzony z buntu przeciw
wojnie, stanowi czsty powd przystpowania do ruchu komunistycznego.
Jednake, jak podkrela Francois Furet w "Przeszoci pewnego zudzenia":
Wojn robili zmobilizowani cywile, ktrzy z obywatelskiej niezalenoci przeszli do wojskowej

subordynacji na czas duej nieokrelony; zostali wcignici w pieko ognia, gdzie naleao ra
czej "wytrzyma" ni politykowa, ryzykowa lub zwycia. Nigdy onierska ulego nie bya
bardziej poniajca w oczach milionw ludzi wyrwanych z moralnego porzdku obywatelskiego.
[...] Wojna [...) jest stanem politycznym najbardziej obcym obywatelowi. Jest ona koniecznoci
uczu, a nie interesw lub rozumu: interesy ka zawiera ugod, rozum za ludzi zblia. [...] Ar
mia narzuca w czasie wojny swj porzdek, w ktrym jednostka nie istnieje, a nieludzko armii
cakowicie wyjania waciw jej si inercji, ktrej nie sposb zama'2.
Karl Kautsky, "Communisme et terrorisme", Editions Jacques Povolozki, Paris 1920, s.164.
Francois Furet, "Przeszo pewnego zudzenia. Esej o idei komunistycznej w XX w.", tum. Joanna
Grnicka-Kalinowska, Maria Ochab, Oficyna Wyd. Volumen, Warszawa 1996, s. fib.
688 DLACZEGO?
Wojna ponownie uprawomocnia przemoc i pogard wobec jednostki, jednoczenie

za osabia mod jeszcze kultur demokratyczn, nadajc idei podporzdkowania no
w witalno.
Na pocztku XX wieku gospodarka rosyjska wkroczya w okres gwatownego wzro
stu, a spoeczestwo Rosji poszerzao nieustannie margines swej niezalenoci. Nad
zwyczajne ograniczenia wojenne, uderzajce zarwno w ludzi, jak w produkcj i struk
tury, obnayy sabo ustroju politycznego; przywdcy pastwa brakowao dostatecz
nej energii i przenikliwoci, by ocali kraj. Rewolucja lutowa bya odpowiedzi na
katastrofaln sytuacj i miaa klasyczny przebieg: rewolucji "buruazyjnej" i demokra
tycznej, powizanej z wyborami do Zgromadzenia Ustawodawczego, towarzyszya re
wolucja o charakterze spoecznym, robotniczym i chopskim. Po przewrocie bolszewic
kim z 7 listopada 1917 roku wszystko si zaamao i rewolucja wkroczya w faz po
wszechnych represji. Powstaje pytanie: dlaczego Rosja bya jedynym krajem w Europie,
w ktrym doszo do takiego kataklizmu?
Oczywicie, wojna wiatowa i rosyjska tradycja przemocy pozwalaj zrozumie kon
tekst spoeczny, w jakim bolszewicy doszli do wadzy; nie wyjania to jednak, dlaczego
natychmiast zastosowali niezwykle brutalne metody, w szczeglny sposb odbiegajce od metod rewolucji
lutowej, ktra miaa zrazu wyjtkowo pokojowy i demokratyczny przebieg. Czowiekiem, ktry t przemoc
narzuci, podobnie jak narzuci swojej partii objcie wadzy, by Lenin.
Ustanowiona przez niego dyktatura bardzo prdko przeobrazia si w krwawy terror. Rewolucyjna przemoc
przestaa by rodkiem odwetu, odruchem obronnym przed carskimi siami, ktre zreszt od miesicy ju
nie istniay; staa si przemoc czynn,
ktra rozbudzia dawn rosyjsk skonno do bezwzgldnoci i okruciestwa i roznie
cia utajon dotd furi rewolucji spoecznej. Chocia Czerwony Terror zadekretowano
"oficjalnie" dopiero we wrzeniu 1918 roku, istnia przecie "terror przed terrorem".
Poczwszy od listopada 1917 roku, Lenin z rozmysem organizowa dziaania terrory
styczne, i to bez adnych oznak jawnego sprzeciwu ze strony innych partii oraz najr
niejszych ugrupowa spoecznych. W styczniu 1918 roku nakaza rozpdzi Zgromadzenie Ustawodawcze,
po raz pierwszy w dziejach Rosji wybrane w gosowaniu powszechnym, i strzela do jego zwolennikw
protestujcych na ulicach.
T pierwsz faz terroru obnay natychmiast z wielk si rosyjski socjalista, przy
wdca mienszewikw, Julij Martow, piszc w sierpniu 1918 roku:
Mimo i kara mierci zostaa zniesiona, od pierwszych dni po zdobyciu wadzy bolszewicy zaczli
zabija. Zabija jecw wojny domowej, jak to czyni wszyscy barbarzycy, zabija wrogw, kt
rzy poddali si po bitwie, zaufawszy obietnicy, e ich ycie bdzie oszczdzone. [...) Po tych rze
ziach, organizowanych lub tolerowanych przez bolszewikw, sama wadza wzia si za likwida
cj swoich wrogw. [...] Zgadziwszy bez sdu dziesitki tysicy ludzi, bolszewicy zaczli przepro
wadza egzekucje... formalne. I tak utworzyli najwyszy trybuna rewolucyjny, aby sdzi
wrogw wadzy sowieckiej.
Martow mia ponure przeczucia
Bestia zakosztowaa ciepej ludzkiej krwi. Machina do zabijania zostaa wprawiona w ruch. S
dziowie trybunau rewolucyjnego, panowie Miedwiediew, Bruno, Peterson, Karelin, zakasali r
kawy i przemienili si w rzenikw. [...] Ale krew domaga si krwi. Polityczny terror, jaki od pa
dziernika wprowadzili bolszewicy, pogry Rosj w krwawych oparach. Wzmogo si bestial
DLACZEGO? 689
stwo wojny domowej, doprowadzajc ludzi do stanu zupenego zdziczenia; coraz bardziej zapo
minano o podstawowych zasadach prawdziwego humanitaryzmu, jakich zawsze uczy socjalizm.
Nastpnie padaj sowa oskarenia pod adresem Radka i Rakowskiego, socjalistw,

ktrzy przyczyli si do bolszewikw (jeden z nich by ydem polskim, a drugi rumu
sko-Bugarskim):
Przybylicie do nas, aby kultywowa nasze dawne barbarzystwo, podsycane przez carw, aby
stary rosyjski otarz okadzi oparami mierci, aby pogard dla ycia drugiego czowieka zwik
szy do stopnia niespotykanego nawet w naszym dzikim kraju, wreszcie za aby zrealizowa
wszechrosyjskie dzieo katokracji. [...] Centraln postaci w rosyjskim yciu sta si katl "
W odrnieniu od terroru Rewolucji Francuskiej, ktry poza Wande dotkn tylko

wsk warstw ludnoci, terror leninowski obj wszystkie formacje polityczne i wszyst
kie warstwy spoeczne - wacicieli ziemskich, wielk buruazj, wojskowych, policjan
tw, a take konstytucyjnych demokratw, mienszewikw, socjalistwrewolucjonis
tw oraz cay lud, chopw i robotnikw. Szczeglnie przeladowano intelektualistw.
6 wrzenia 1919 roku, po aresztowaniu kilkudziesiciu wielkich uczonych, Gorki napi
sa z oburzeniem do Lenina:
Jestem zdania, e bogactwo kraju i potg ludu mierzy si iloci i jakoci jego potencjau inte
lektualnego. Rewolucja ma sens tylko wtedy, kiedy sprzyja wzrostowi i rozwojowi tego potencja
u. Ludzi nauki naley traktowa z najwikszymi wzgldami i szacunkiem. Ale my, chcc ocali
wasn skr, obcinamy gow ludu, niszczymy nasz mzg'".
Brutalno odpowiedzi Lenina bya rwna przenikliwoci listu Gorkiego:
"Kadr intelektualnych" ludu nie powinno si miesza z "kadrami" buruazyjnych inteligentw.

[...] Intelektualne kadry robotnicze i chopskie rosn w si i umacniaj si w walce o obalenie
buruazji i jej poplecznikw, inteligencikw, sugusw kapitau, uwaajcych si za mzg naro
du. W istocie rzeczy to nie mzg, lecz g...5.
Ta anegdota stanowi pierwsze wiadectwo gbokiej pogardy Lenina dla wspobywateli, w tym dla
najznakomitszych umysw. Wkrtce po czasie pogardy nasta czas zabjstw.
Podstawowym celem Lenina byo jak najdusze utrzymanie si przy wadzy. Po dzie
siciu tygodniach, kiedy rewolucja trwaa ju duej ni Komuna Paryska, Lenin da si
porwa marzeniom, co pogbio jeszcze jego pragnienie zachowania wadzy. Historia
zacza zbacza ze zwyklego toru i rewolucja rosyjska, opanowana przez bolszewikw,
posza nieznan dotychczas drog.
Youli Martov, "A bas la pene de mort", w: J. Baynac, "La Terreur...", s. 266-267.
'" Cyt. za: Arkadi Vaksberg, "Le Mystere Gorki", Albin Michel, Paris 1997, s.111.
'5 List z 15 IX 1919, w: W. Lenin, Dziea wszystkie", t. 51, Ksika i Wiedza, Warszawa 1989, s. 41-42.
(Przyp. red.)
690 DLACZEGO?
Dlaczego utrzymanie wadzy byo a tak wane, by usprawiedliwi uycie wszelkich

rodkw i odrzucenie najbardziej podstawowych zasad etycznych? Dlatego e jedynie
wadza umoliwiaa Leninowi wprowadzenie w ycie jego idei "budowy socjalizmu".
Odpowied ta odkrywa przed nami prawdziw si napdow terroru - leninowsk ide
ologi, i cakowicie utopijne pragnienie, by wcieli w ycie doktryn kompletnie rozmi
jajc si z rzeczywistoci.
W kwestii tej mona postawi zasadne pytanie: co z doktryny marksistowskiej zachowao si w leninizmie
sprzed roku 1914, a zwaszcza po roku 1917? Z pewnoci dziaaniom Lenina przywiecay elementarne
pojcia marksizmu: walka klas, przemoc jako akuszerka Historii, proletariat jako klasa, ktra jest nonikiem
sensu dziejw. Poczwszy jednak od 1902 roku, od synnego tekstu "Co robi?", forsowa on now kon
cepcj partii rewolucyjnej, jako podziemnej struktury profesjonalistw o niemal woj
skowej dyscyplinie. Podj i rozwin model Nieczajewa, bardzo odlegy od koncepcji
wielkich niemieckich, angielskich czy nawet francuskich organizacji socjalistycznych.
W 1914 roku doszo do ostatecznego zerwania bolszewikw z II Midzynarodwk.
Podczas gdy prawie wszystkie partie socjalistyczne - porwane nagym wybuchem uczu
narodowych - popary swoje rzdy, Lenin uciek si do teoretycznych spekulacji, przepowiadajc
"przeksztacenie wojny imperialistycznej w wojn domow". Chocia chodne kalkulacje wskazyway na to,
e ruch socjalistyczny nie jest jeszcze wystarczajco silny, aby przeciwstawi si nacjonalizmowi, i po
nieuniknionej wojnie - albowiem nie mona byo jej unikn - bdzie musia przegrupowa swe siy, aby
powstrzyma nawrt milita
ryzmu, Lenin da si ponie rewolucyjnym namitnociom. Sformuowa akt wiary i za
ryzykowa, stawiajc wszystko na jedn kart. Przez dwa lata jego przepowiednia wydawaa si chybiona.
A nagle - c za wspaniaa niespodzianka - Rosja wesza w etap re
wolucji. Lenin by przekonany, e naley w tym dostrzega oczywiste potwierdzenie jego prognoz.
Nieczajewowski woluntaryzm wygra z marksistowskim determinizmem.
O ile diagnoza dotyczca moliwoci zdobycia wadzy sprawdzia si doskonale, o tyle zdecydowanie
faszywe okazao si zaoenie, e Rosja jest przygotowana do
wstpienia na drog socjalizmu, dziki czemu osignie byskawiczny postp. Wanie
w tej bdnej ocenie, w rozdwiku midzy rzeczywistoci (czyli dc do wolnoci
Rosj) a leninowsk wol zapewnienia sobie wadzy absolutnej, by wprowadzi w ycie
eksperymentaln doktryn, ley jedna z gbokich przyczyn terroru.
Ju w roku 1920 Trocki dokadnie przewiduje nieunikniony bieg wydarze:
Jest zupenie oczywiste, e nie ma innego sposobu osignicia celu, jakim jest zniesienie prywat
nej wasnoci rodkw produkcji, jak tylko skupienie caej wadzy pastwa w rkach proletariatu
i ustanowienie na okres przejciowy rygorw stanu wyjtkowego. [...] Dyktatura jest niezbdna,
nie chodzi bowiem o czciowe zmiany, ale o samo istnienie buruazji. Zadne porozumienie nie
jest tu moliwe, powinna rozstrzyga wycznie sia. [...) Kto chce osign cel, nie moe unika
odpowiednich rodkw"'.
Lenin, owadnity pragnieniem wprowadzenia w ycie swojej doktryny i konieczno

ci utrzymania wadzy, stworzy mit wiatowej rewolucji bolszewickiej. Ju w listopadzie 1917 roku chcia
wierzy, e rewolucyjna pooga ogarnie wszystkie kraje uczestni
czce w wojnie, przede wszystkim za Niemcy. Tymczasem do rewolucji wiatowej wcale
Leon Trotski, "Defc;nsdu terrorisme", E,ditions de la Nouvelle Revue Critique,1936, s. 44.

DLACZEGO? 691
nie doszo i po klsce Niemiec w listopadzie 1918 roku nowa Europa zacza zaprowa
dza porzdek, nie przejmujc si iskrami rewolucji na Wgrzech, w Bawarii i w samym
Berlinie, ktre zreszt szybko zostay ugaszone. W wyniku bankructwa leninowskiej teo
rii europejskiej i wiatowej rewolucji, ktre - cho potwierdzone dopiero w roku 1923,
po niepowodzeniu niemieckiego padziernika - stao si oczywiste ju w 1920 roku, po
klsce Armii Czerwonej pod Warszaw, osamotnieni bolszewicy stanli twarz w twarz
z pogron w anarchii Rosj. Po terror sigano czciej ni kiedykolwiek przedtem, po
zwala on bowiem utrzyma wadz, rozpocz przemodelowanie spoeczestwa zgod
nie z teori oraz zmusi do milczenia tych wszystkich, ktrzy swoimi wypowiedziami, po
stpowaniem lub po prostu sam egzystencj - spoeczn, ekonomiczn i intelektualn
- udowadniali pustk tej teorii. Utopia u wadzy staa si utopi zabjcz.
Ten podwjny rozdwik - midzy teori marksistowsk a leninowsk, nastpnie za
midzy teori leninowsk a rzeczywistoci - wywoa pierwsz zasadnicz dyskusj na
temat znaczenia rewolucji rosyjskiej i bolszewickiej. W sierpniu 1918 roku Kautsky wy
da nieodwoalny wyrok:
W adnym razie nie wolno przypuszcza, e w Europie Zachodniej powtrz si wydarzenia

Wielkiej Rewolucji Francuskiej. W dzisiejszej Rosji znajdujemy tyle podobiestw do Francji
z 1793 roku tylko dlatego, i Rosja jest na etapie zblionym do Rewolucji Francuskiej. (...) To,
co si tam dzieje, nie jest pierwsz rewolucj socjalistyczn, ale ostatni rewolucj buruazyjn".
Nastpuje teraz co bardzo istotnego, dochodzi mianowicie do zupenej zmiany statu

su ideologii w ruchu socjalistycznym. Ju przed rokiem 1917 Lenin da dowd swojego
gbokiego przekonania, e tylko on jest w posiadaniu prawdziwej doktryny socjali
stycznej i potrafi odczyta prawdziwy "sens Historii". Wybuch rewolucji rosyjskiej,
a zwaszcza zdobycie wadzy stanowiy jakby "znaki z nieba" - olniewajce i nieza
przeczalne potwierdzenie nieomylnoci jego, Lenina, ideologii i diagnozy'x. Po roku
1917 polityka Lenina i towarzyszce jej rozwaania teoretyczne staj si niczym sowa
ewangelii. Ideologia przeksztaca si w dogmat, w absolutn i uniwersaln prawd.
Owa sakralizacja przynosi natychmiastowe skutki, ktre dobrze okreli Cornelius Ca
storiadis:
Jeeli istnieje prawdziwa historiozofia, jeeli biegowi rzeczy mona przypisa pewn racjonal
no, to oczywicie kierowanie rozwojem naley odda w rce specjalistw tej teorii, w rce
technikw tej racjonalnoci. Absolutna wadza partii [...) ma status filozoficzny; w materiali
stycznej koncepcji historii opiera si ona na rozumie. [...] Jeeli owa koncepcja jest prawdziwa,
wadza powinna by absolutna; wszelka demokracja stanowi jedynie ustpstwo na rzecz ludzkiej
omylnoci przywdcw lub metod pedagogiczn, i tylko oni mog ustala waciwe jej dawki'y.
Osignicie przez ideologi i polityk statusu prawdy "naukowej", a zatem absolut

nej, tworzy "totalitarny" wymiar komunizmu. To owa prawda kieruje jedyn parti. To
ona take uzasadnia terror, zobowizujc wadz do wnikania we wszelkie aspekty y
cia spoeczestwa i ycia jednostek.
Karl Kautsky, "La Dictature du proletariat", UGE 10/18, s. 219, 255.

Jego portret kreli Nicolas Valentinov, "Mes rencontres avec L,enine", Plon, Paris 1964.
'y Cornelius Castoriadis, "L'Institution imaginaire de la societe", Le Seuil, Paris 1975.
692 DLACZEGO?
Lenin potwierdza suszno swojej teorii, ogaszajc si przedstawicielem nieliczne

go rosyjskiego proletariatu, ktry bez wahania zniszczy, kiedy ten si zbuntuje. To za
waszczenie proletariatu jako symbolu stanowio jedno z wielkich oszustw leninizmu
i w 1922 roku wywoao pogardliw wypowied Aleksandra Szlapnikowa, jednego z nie
wielu przywdcw bolszewickich robotniczego pochodzenia, ktry na XI Zjedzie par
tii w taki sposb gani Lenina: "Wodzimierz Iljicz stwierdzi wczoraj, e proletariat
jako klasa - w marksistowskim sensie - nie istnieje [w Rosji]. Pozwlcie, e wam pogra
tuluj sprawowania dyktatury w imieniu nie istniejcej klasy!" To manipulowanie sym
bolem proletariatu odnajdziemy we wszystkich reimach komunistycznych Europy
i Trzeciego wiata, od Chin a po Kub.
Na tym wanie polega jedna z podstawowych cech leninizmu: na manipulowaniu
jzykiem, na odrywaniu sw od rzeczywistoci, ktr maj przedstawia, na abstrakcyj
nej wizji, w ktrej spoeczestwo i ludzie utracili waciwy sobie wymiar, stajc si
czym w rodzaju nakrcanego mechanizmu historycznego i spoecznego. Owa abstrak
cja, cile zwizana z zabiegami ideologicznymi, stanowi podstawow przesank, na
ktrej buduje si terror. Nie unicestwia si ludzi, ale "burujw", "kapitalistw", "wro
gw ludu", nie dokonuje si mordu na Mikoaju II i jego rodzinie, ale zabija si "rzecz
nikw feudalizmu", "krwiopijcw", pasoyty, insekty...
Dziki posiadaniu wadzy, ktra zapewnia legitymizacj, presti oraz odpowiednie
rodki, owe zabiegi ideologiczne znalazy duy oddwik. Bolszewicy, chcc by w zgo
dzie ze swoim przesaniem, przeszli od przemocy symbolicznej do przemocy rzeczywi
stej, ustanawiajc arbitraln i absolutn wadz, ktr wedle okrelenia uytego przez
Marksa nazwali "dyktatur proletariatu". Nastpnie bolszewicy gorliwie pozyskuj no
wych wyznawcw: rozbudzaj na nowo nadziej, sprawiajc wraenie, e przywracaj
czysto rewolucyjnym sowom. Wywouje to natychmiastow reakcj ludzi, w ktrych
po zakoczeniu wojny drzemie pragnienie zemsty, a take tych - czsto s to te same
osoby - ktrzy marz o odrodzeniu rewolucyjnego mitu. Bolszewizm zyskuje byska
wicznie uniwersalny zasig, a jego zwolennicy pojawiaj si na piciu kontynentach.
Socjalizm znajduje si na rozstaju midzy demokracj a dyktatur.
W ksice "Dyktatura proletariatu", napisanej w lecie 1918 roku, Kautsky jtrzy ran.
Bolszewicy s u wadzy dopiero od szeciu miesicy i tylko nieliczne oznaki pozwalaj
przewidzie hekatomb, jak spowoduje ich system polityczny, tymczasem Kautsky for
muuje zasadnicz rozbieno:
Przeciwstawno dwch kierunkw rozwoju socjalizmu [...] polega na sprzecznoci dwch zasad
niczo rnych metod: metody demokratycznej i metody dyktatorskiej. Oba nurty pragn tego sa
mego: wyzwolenia proletariatu, a wraz z nim i ludzkoci przez socjalizm. Jednake drog wybra
n przez jednych, drudzy uwaaj za bdn i prowadzc jedynie do upadku. [...) danie swo
body dyskusji kieruje nas od razu w sfer demokracji. Celem dyktatury nie jest odrzucenie
krytycznych opinii, ale gwatowne zniweczenie moliwoci ich wyraania. A zatem dwie metody
- demokracji i dyktatury - s ju przed rozpoczciem dyskusji nieodwoalnie sprzeczne. Jedna
da dyskusji, druga jej odmawia.
Sytuujc demokracj w centralnym punkcie swojego rozumowania, Kautsky snuje

dalej rozwaania:
DLACZEGO? 693
Dyktatura mniejszoci znajduje zawsze najmocniejsze oparcie w oddanej sobie armii. Im bar
dziej jednak sia armii przedkadana jest nad poparcie wikszoci spoeczestwa, tym bardziej
wszelka opozycja zmuszona jest szuka ratunku w walce na bagnety i pici, nie za w gosowa
niu, ktrego jej odmwiono; w tej sytuacji rodkiem, za pomoc ktrego rozwizuje si sprzecz
noci polityczne i spoeczne staje si wojna domowa. Dopki nie zapanuje cakowita apatia poli
tyczna i spoeczna, zupene zniechcenie, dyktatura mniejszoci jest nieustannie zagroona prze
wrotem lub wojn partyzanck. [...] Wskutek tego nie potrafi ju zakoczy wojny domowej,
przez ktr w kadej chwili moe by zniszczona. W budowie spoeczestwa socjalistycznego nie
ma wikszej przeszkody ni wojna wewntrzna. [...] W wojnie domowej kada partia walczy
o swoje istnienie, a tej, ktra przegrywa, grozi cakowite unicestwienie. Wanie wiadomo te
go faktu sprawia, e wojny domowe s tak okrutne2".
Ta ostrzegawcza analiza musiaa wywoa reakcj. Na miadc krytyk swojej po

lityki Lenin odpowiada z prawdziw furi, piszc synny tekst "Rewolucja proletariacka
a renegat Kautsky". Ju sam tytu zwiastowa kierunek dyskusji... lub - jak zapowie
dzia Kautsky - odmow dyskusji. Lenin okrela to, co stanowi istot jego myli i dzia
ania: "W rkach klasy panujcej pastwo nie jest niczym innym jak machin do da
wienia oporu przeciwnikw klasowych. Pod tym wzgldem dyktatura proletariatu nie
rni si w istocie niczym od dyktatury kadej innej klasy, poniewa pastwo proleta
riackie jest machin suc do zgniecenia buruazji". Ta bardzo oglna i ograniczona
koncepcja patwa prowadzi do wyjawienia istoty dyktatury: "Dyktatura to wadza
opierajca si bezporednio na przemocy, nie zwizana adnymi ustawami. Rewolucyj
na dyktatura proletariatu to wadza zdobyta przemoc i oparta na przemocy proleta
riatu wzgldem buruazji, wadza nie zwizana adnymi ustawami".
Jeli chodzi o zasadnicz kwesti demokracji, Lenin udziela wykrtnej odpowiedzi:
"Demokracja proletariacka, ktrej jedn z form jest wadza radziecka, przyniosa nie
widziany na wiecie rozwj i rozszerzenie demokracji wanie dla ogromnej wikszoci
ludnoci, dla mas wykorzystywanych i pracujcych"z'. Zapamitajmy to wyraenie: "de
mokracja proletariacka". Przez dziesiciolecia bdzie ono robio furor, suc jedno
czenie do maskowania najgorszych zbrodni.
Polemika Kautsky-Lenin uwypukla najwaniejsze punkty sporne, jakie wraz z re
wolucj bolszewick pojawiy si midzy marksizmem, ktry pragn trzyma si
zdeterminowanych "praw Historii", a aktywistycznym subiektywizmem, dla ktrego
dobre jest wszystko, co podsyca rewolucyjne namitnoci. W rezultacie trzech wyda
rze - wojny wiatowej, rewolucji lutowej i rewolucji padziernikowej - ukryty
w doktrynie Marksa konflikt midzy mesjanizmem "Manifestu komunistycznego"
z 1848 roku a trzew analiz ruchw spoecznych z "Kapitau" przeksztaci si
w gbokie i nieuleczalne rozdarcie, ktre z socjalistw i komunistw miao uczyni
najsawniejszych w XX wieku towarzyszy-nieprzyjaci. Spr toczy si wszake
o niebagateln stawk - o wybr midzy demokracj a dyktatur, humanizmem
a terrorem.
K. Kautsky, La Dictature...", s.173-174, 217-219.

2' W. Lenin, "Rewolucja proletariacka a renegat Kautsky", K Sika i Wiedza, Warszawa 1980, s.12, 28.
(Przyp. tum.)
694 DLACZEGO?
W obliczu burzliwych wydarze ogarnici pasj rewolucyjn Lenin i Trocki, dwaj naj
waniejsi aktorzy tej pierwszej fazy rewolucji bolszewickiej, nadaj swoim dziaaniom
form teoretyczn. Mwic cile, ubieraj w posta ideologiczn wnioski, jakie nasu
wa im sytuacja. Odkrywaj rewolucj permanentn, stwierdzajc, e sytuacja w Rosji
pozwala na bezporednie przejcie od rewolucji buruazyjnej (luty) do rewolucji prole
tariackiej (padziernik). Przeksztacenie nieustajcej rewolucji w nieustajc wojn do
mow wyraaj poprzez sztafa ideologiczny.
Wida tu, jak gboki lad odcisna wojna na postpowaniu rewolucjonistw. Troc
ki pisze: "Kautsky widzi w wojnie, w jej gronym wpywie na obyczaje, jedn z zasadni
czych przyczyn krwawego charakteru walki rewolucyjnej. Nie da si temu zaprzeczy"22.
Mimo to wnioski obu teoretykw nie s wcale takie same. Wobec szczeglnej groby
militaryzmu socjalista niemiecki jest coraz bardziej uczulony na zagadnienie demokra
cji i obrony osoby ludzkiej. Dla Trockiego "rozwj spoeczestwa buruazyjnego, z kt
rego wywodzi si wspczesna demokracja, nie jest w adnym razie procesem stopnio
wej demokratyzacji, o jakiej marzy przed wojn Jean Jaures, najwikszy z utopistw
demokracji socjalistycznej, i o jakiej marzy obecnie Karl Kautsky, najbardziej uczony
ze wszystkich pedantw"z;.
Trocki, uoglniajc, mwi o "bezlitosnej wojnie domowej, ktra toczy si na caym
wiecie". Uwaa, e ziemska planeta przeywa okres, "kiedy walka polityczna byska
wicznie przeksztaca si w wojn domow", i wkrtce wystpi przeciw sobie jedynie
"dwie siy: rewolucyjny proletariat, kierowany przez komunistw, i kontrrewolucyjna
demokracja, na ktrej czele stoj generaowie i admiraowie". Jest to perspektywa
bdna podwjnie. Dalszy bieg historii pokaza bowiem, e denie do demokracji
przedstawicielskiej i jej wprowadzenie w ycie stay si zjawiskiem wiatowym; doszo
do tego nawet w ZSRR w roku 1991. Trocki jednak, podobnie jak Lenin, przejawia wy
ran skonno do uoglniania przypadku rosyjskiego, ktry interpretuje w karykatu
ralny sposb. Bolszewicy s przekonani, e poniewa w Rosji - w duej mierze dziki
nim - wybucha wojna domowa, rozszerzy si ona - i powinna si rozszerzy - na Euro
p, a nastpnie na cay wiat. Niemniej ten podwjny bd w interpretacji bdzie pod
staw uzasadnienia trwajcego przez dziesitki lat komunistycznego terroru.
Z przedstawionych przesanek Trocki wyciga definitywne wnioski:
Mona i naley zrozumie, e w czasie wojny domowej zabijamy biaogwardzistw, aby oni nie
zabijali robotnikw. A zatem naszym celem nie jest niszczenie ludzkiego ycia, ale przeciwnie,
jego ochrona. [...] Nieprzyjaciela naley doprowadzi do stanu, w ktrym nie bdzie mg szko
dzi, co w warunkach wojennych oznacza moe jedynie jego zniszczenie. Podczas rewolucji, tak
jak na wojnie, chodzi o zamanie woli wroga, o zmuszenie go do kapitulacji na warunkach zwy
cizcy. [...] Problem, do kogo bdzie naleaa wadza w kraju, a wic czy buruazja ma pozosta
przy yciu, czy te musi zgin, bdzie rozwizany nie przez odsyanie do artykuw konstytucji,
ale przez odwoanie si do wszelkich form przemocy'.
U Trockiego odnajdujemy sformuowania, ktre posu Ludendorffowi do stwo

rzenia koncepcji wojny totalnej. Bolszewicy, uznajcy si za wielkich nowatorw,
L. Trotski, "Defense...", s. 83.

z' Tame, s.107.
Tame, s. 57.
DLACZEGO? 695
w istocie poddawali si wpywowi swojej epoki i panujcej atmosferze ultramilitary

zmu.
O tym, do jakiego stopnia owa wojenna mentalno bya brzemienna w skutki,
wiadcz chociaby uwagi Trockiego dotyczce wolnoci prasy:
Podczas wojny wszystkie instytucje, organy wadzy rzdowej i opinii publicznej musz by bezpo
rednio lub porednio podporzdkowane jej celom. Dotyczy to przede wszystkim prasy, aden
rzd prowadzcy walk nie moe pozwoli na rozpowszechnianie na swoim terytorium publika
cji, ktre otwarcie lub skrycie popieraj wroga, zwaszcza podczas wojny domowej. Jej cech
szczegln jest bowiem to, e na tyach wojsk obu zwalczajcych si obozw znajduje si lud
no, ktra trzyma stron wroga. Kiedy o sukcesie lub klsce decyduje mier, nieprzyjacielscy
szpiedzy schwytani za lini frontu musz ponie kar mierci. Prawo to jest niewtpliwie nie
ludzkie, ale nikt jeszcze nie uzna wojny, a tym bardziej wojny domowej, za szko humanitary
zmu.
W wojnie domowej, ktra wybucha w Rosji na przeomie wiosny i lata 1918 roku,
bior czynny udzia nie tylko bolszewicy. Przez niemal cztery lata jej przebieg bdzie
cigiem szalestw i okruciestw popenianych przez obie strony: wroga si krzyuje,
wbija na pal, wiartuje i pali ywcem. Ale tylko bolszewicy rozpatruj t wojn z punk
tu widzenia teorii, traktujc j jako konieczno. Pod wpywem doktryny i nowych, po
dyktowanych przez wojn obyczajw wojna domowa staje si dla nich form permanent
nej walki politycznej. Za wojn domow czerwonych z biaymi kryje si inna, o wiele
waniejsza i o wiele bardziej znaczca wojna czerwonych z niema czci robotnikw
i przewaajc czci chopw, ktrzy od 1918 roku zaczynaj ju mie dosy bolsze
wickiego bata. Inaczej ni w tradycyjnym schemacie, wojna ta nie jest ju walk dwch
skonfliktowanych grup politycznych, ale konfrontacj panujcej wadzy z ogromn cz
ci spoeczestwa, ktra za Stalina przeciwstawi parti-pastwo spoeczestwu jako
caoci. To nowe, niespotykane zjawisko zawdzicza sw trwao i rozwj jedynie usta
nowieniu systemu totalitarnego, kontrolujcego wszystkie dziaania spoeczne i oparte
go na masowym terrorze.
Z ostatnich bada, prowadzonych z wykorzystaniem materiaw archiwalnych, wy
nika, e "brudna wojna" (Nicolas Werth) z lat 1918-1922 staa si dla reimu sowiec
kiego rzeczywistym wzorcem, kuni hartujc ludzi, rozprzestrzeniajcych rewolucj,
piekielnym tyglem, w ktrym preparowano szczegln mentalno leninowsko-stali
nowskiego komunisty - mieszanin idealistycznej egzaltacji, cynizmu i nieludzkiego
okruciestwa. Owa rozszerzajca si z terytorium Rosji na cay wiat wojna domowa,
ktra miaa trwa dopty, dopki socjalizm nie opanuje ziemskiego globu, uczynia
z okruciestwa kryterium "normalnych" midzyludzkich relacji. Spowodowaa tym sa
mym, e obalone zostay tradycyjne zapory chronice przed fundamentaln i nieogra
niczon przemoc.
Niemniej problemy poruszone przez Kautskiego drczyy rewolucjonistw rosyj
skich od pierwszych dni bolszewickiej rewolucji. Isaak Steinberg, lewicowy socjalista
-rewolucjonista, ktry przyczy si do bolszewikw i od grudnia 1917 do maja 1918
roku by komisarzem ludowym sprawiedliwoci, w 1923 roku okreli wadz bolszewic
k jako "system metodycznego terroru pastwowego". Poruszy take podstawowy pro
blem granic rewolucyjnej przemocy:
Tame, s. 78
696 DLACZEGO?
Obalenie starego wiata i zastpienie go nowym, w ktrym przetrwao to samo zo i ktry skao
ny jest dawnymi zasadami, sprawia, e w decydujcej chwili socjalizm staje przed zasadniczym
wyborem midzy star [carsk, buruazyjn) przemoc a przemoc rewolucyjn. [...) Dawna
przemoc jest tylko chorobliw obron niewolnictwa, nowa przemoc jest bolesn drog ku wy
zwoleniu. [...] To wanie jest nasz wybr: posugujemy si narzdziem przemocy, aby raz na za
wsze z przemoc skoczy. Nie ma bowiem innego sposobu na jej zwalczenie. Wanie tu obna
amy otwart ran rewolucyjnej moralnoci; w tym uwydatnia si jej antynomia, wewntrzna bo
le, jej sprzeczno.
I dodawa:
Podobnie jak terror, przemoc (przybierajca rwnie posta przymusu i kamstwa) zawsze pora
a najpierw sam gbi jestestwa zwycionego, ale jednoczenie pitnuje zwycizc, nastpnie
za cae spoeczestwo26.
Steinberg zdawa sobie spraw, jakie ogromne ryzyko z punktu widzenia "uniwersal
nej moralnoci" lub "prawa naturalnego" niesie ze sob wprowadzenie terroru i prze
mocy. To samo myla Gorki, gdy 21 kwietnia 1923 roku pisa do Romain Rollanda:
"Nie odczuwam adnej chci, by powrci do Rosji. Nie mgbym pisa, gdybym musia
traci czas na powtarzanie tej samej piewki: Nie zabijaj'. Wszelkie skrupuy rewolu
cjonistw nie bdcych bolszewikami i wtpliwoci samych bolszewikw zmiota do
reszty furia Lenina, a nastpnie Stalina. Tote Gorki, ktry przyczy si do "genialne
go przywdcy", mg napisa 2 listopada 1930 roku w licie do tego Romain Rollanda:
Sdz, Rollandzie, e wydarzenia rozgrywajce si w Zwizku [Sowieckim) osdziby pan

z wikszym spokojem i bezstronnoci, gdyby uzna pan ten prosty fakt: ustrj sowiecki i awan
garda partii robotniczej s w stanie wojny domowej, czyli wojny klas. Nieprzyjacielem, z ktrym
walcz - i powinny walczy - jest inteligencja, usiujca przywrci ustrj buruazyjny, i bogaty
chop, ktry bronic swojej drobnej wasnoci, bazy kapitalizmu, przeszkadza w dziele kolekty
wizacji; uciekaj si oni do terroru, do zabijania kolektywistw, do podpalania skolektywizowa
nych dbr i do innych metod walki partyzanckiej. Na wojnie si zabija,".
W Rosji nastpia wwczas trzecia faza rewolucji, ktrej ucielenieniem do roku

1953 by Stalin. Charakteryzowa j powszechny terror, ktrego symbolem bya Wielka
Czystka z lat 1937-1938. Celem ataku stao si cae spoeczestwo, w tym aparat pa
stwowy i partyjny. Stalin stopniowo wyznacza grupy wrogw do likwidacji. Rozpta
terror, nie czekajc na wybuch wojny zewntrznej, ktra stwarza wyjtkowe warunki;
wprowadzi go w ycie w okresie pokoju.
O ile Hitler niemal nigdy, z pewnymi tylko wyjtkami, nie zajmowa si represjami,
pozostawiajc te "podrzdne" zadania zaufanym ludziom, takim jak Himmler, o tyle
Stalin interesuje si nimi bezporednio, jest ich inicjatorem i organizatorem. Podpisuje
osobicie listy, zawierajce tysice nazwisk ludzi do rozstrzelania, zmusza czonkw
Biura Politycznego, by czynili podobnie. W czasach Wielkiego Terroru w cigu czterna
stu miesicy - od 1937 do 1938 roku - w czterdziestu dwu pieczoowicie przygotowa
nych wielkich akcjach aresztowano 1,8 miliona osb; prawie 690 tysicy zamordowano.
2 Isaak Steinberg, "L'aspect ethique de la revolution" (Berlin 1923), w: J. Baynac, "La Terreur..."
s. 370.
2' Cyt. za: A. Vaksberg, "Le Mystere...", s.183.
2" Tame, s. 264.
DLACZEGO? 697
Ani na chwil nie znikaa atmosfera mniej lub bardziej "gorcej" czy "zimnej" wojny
domowej, raz intensywnej i otwartej, innym razem ukrytej i podstpnej. Okrelenie
"wojna klas", ktre czsto przedkada si nad "walk klas", przestaje by metaforycz
ne. Politycznym wrogiem nie jest ju taki czy inny opozycjonista ani nawet "wroga kla
sa", ale staje si nim cae spoeczestwo.
W kocu rozszerzajcy si terror, ktry mia na celu zniszczenie spoeczestwa, mu
sia dosign take kontrspoeczestwa, czyli partii u wadzy. Ju za Lenina, poczwszy
od 1921 roku, odszczepiecy lub opozycjonici ponosili kary, ale potencjalnymi wrogami
byli wci ludzie spoza partii. Za Stalina potencjalnymi wrogami stali si z kolei sami
czonkowie partii. Jednak dopiero po zamachu na Kirowa Stalin skorzysta z pretekstu,
aby zastosowa wobec czonkw partii kar mierci. W ten oto sposb nawiza do Nie
czajewa, do ktrego Bakunin tak pisa w czerwcu 1870 roku w licie zrywajcym stosunki:
Podstaw naszej dziaalnoci powinno by proste prawo: prawda, uczciwo, zaufanie midzy
wszystkimi brami [rewolucjonistami); kamstwo, wybiegi, mistyfikacj i - jeli to konieczne
przemoc stosuje si wycznie wobec wrogw. [...] Natomiast pan, drogi przyjacielu - i na tym
polega pana podstawowy i kolosalny bd - jest skaony doktryn Loyoli i koncepcj Machiavel
lego [...) Owadnity policyjnymi i jezuickimi zasadami i metodami, wpad pan na pomys, aby
zbudowa na tej podstawie wasn organizacj [...] i dlatego postpuje pan wobec swoich przyja
ci tak, jakby byli wrogamiz4.
Inna stalinowska innowacja polegaa na tym, e po ofiarach przychodzia kolej na

oprawcw. Po zamordowaniu Kamieniewa i Zinowjewa Bucharin, ich stary partyjny to
warzysz, owiadczy: "Jestem szalenie rad, e rozstrzelano te psy!"3a Niecae dwa lata
pniej wanie on, Bucharin, te zosta rozstrzelany niczym pies. Ta znamienna dla
stalinizmu cecha wystpuje w wikszoci systemw komunistycznych.
Niektrym swym "wrogom" Stalin zgotowa szczeglny los: mieli - przed likwidacj
- wystpi w pokazowych procesach. Ow formu zapocztkowa w 1922 roku Lenin,
organizujc pierwszy sfingowany proces socjalistw-rewolucjonistw. Stalin metod t
udoskonali i wczy na stae do swego programu represji, a po roku 1948 zastosowa
w krajach Europy Wschodniej.
Annie Kriegel znakomicie ukazaa imponujcy mechanizm profilaktyki spoecznej,
jak stanowiy publiczne procesy; ich "piekielna pedagogika" czynia z ziemi pieko,
ongi obiecywane przez religi3'. Jednoczenie zaczto wpaja spoeczestwu nienawi
klasow i uczy pitnowania wroga. W komunizmie azjatyckim, gdzie procedur t do
prowadzono do skrajnoci, organizuje si dni nienawici.
Do wychowania w nienawici Stalin doda wychowanie w tajnoci: aresztowania, ich
motywy, wyroki, los ofiar byy otoczone najgbszym sekretem. Tajno i sekret, niero
zerwalnie zwizane z terrorem, podsycay przeraliwy strach w caym spoeczestwie.
Poniewa bolszewicy uwaaj, e wojna wci trwa, nadal stosuj terminologi wojen
n, jak "wrodzy agenci", "ludno wsppracujca z wrogiem" itp. Wojenny model
2 M. Confino, "Violence...", s.137.

Cyt. za: Alain Brossat, "Un Communisme insupportable", L'Harmattan, Paris 1997 s. 266.
Les Grands proces dans les systemes communistes", Gallimard, "Idees", Paris 1972.
698 DLACZEGO?
wiata kae sprowadza polityk do uproszczonych poj, okrelajc j jako relacj

przyjacielwrg'i dajc przeciwstawienia "my"-"oni". Pociga to za sob postrzega
nie wiata w terminach "obozowych" - tu znowu mamy zwroty militarne: obz rewolu
cyjny, obz kontrrewolucyjny. I kady, pod kar mierci, jest zmuszony do wyboru obo
zu. Stanowi to wyrane cofnicie si do pierwotnego stadium polityki i tym samym
przekrela sto pidziesit lat wysikw klasy redniej, stawiajcej na prac jednostki
i demokracj.
Jak zdefiniowa wroga? Poniewa polityka sprowadzaa si do powszechnej wojny
domowej midzy dwiema siami - buruazj i proletariatem - w ktrej jedna ze stron
musiaa zosta zniszczona wszelkimi rodkami, za wrogw uznano nie tylko ludzi daw
nego reimu, arystokratw, wielkich bourgeois, oficerw, ale wszystkich przeciwnikw
polityki bolszewickiej czy w ogle "burujw". Tak wic "wrg" to osoba lub kategoria
spoeczna, ktra w mniemaniu bolszewikw utrudnia sprawowanie wadzy absolutnej.
Ze zjawiskiem tym mamy do czynienia od samego pocztku, take w instancjach,
w ktrych terror jeszcze si nie pojawi, czyli w zgromadzeniach wyborczych sowietw.
Przewidzia to Kautsky, piszc w 1918 roku:
Prawo gosu [w sowietach] maj tylko ci, ktrzy "rodki egzystencji zdobyli poprzez prac wy
twrcz lub poyteczn dla oglu". Co oznacza jednak "praca wytwrcza lub poyteczna dla
ogu"? Jest to okrelenie elastyczne. Rwnie elastyczne jest rozporzdzenie dotyczce osb,
ktrym odebrano prawo gosu, midzy innymi tych, ktrzy "zatrudniaj robotnikw najemnych
dla zysku". [...] Wida bardzo wyranie, e niewiele trzeba, aby w systemie wyborczym republiki
sowieckiej zyska etykietk kapitalisty i straci prawo gosu. Elastyczny charakter definicji prawa
wyborczego pozwala na cakowit arbitralno, nie wynika ono bowiem z systemu prawnego, ale
odnosi si bezporednio do jego podmiotu. Sowa "proletariusz" nie uda si nigdy zdefiniowa
w sposb precyzyjny i nie podlegajcy krytyce".
Za czasw Robespierre'a zamiast sowa "proletariusz" uywano sowa "patriota";

kategoria wroga ma zmienny zakres i moe rozszerza si lub kurczy zalenie od aktu
alnej polityki. Kategoria ta staje si podstawowym elementem myli i praktyki komuni
stycznej. Ucila to Tzvetan Todorov:
Wrg to doskonae uzasadnienie terroru; totalitarne pastwo nie moe y bez nieprzyjaci. Je
eli ich nie ma, to ich sobie wymyli. Raz tak zaklasyfikowani, nie zasuguj na lito. [...] Bycie
wrogiem jest nieuleczaln i dziedziczn uomnoci. [...] Podkrela si niekiedy, e ydzi byli
przeladowani nie za to, co uczynili, ale za to, kim byli - Zydami. Nie inaczej wszake jest z wa
dz komunistyczn: domaga si ona stosowania represji wobec buruazji jako klasy (albo
w chwilach kryzysowych - jej eliminacji). Wystarczy zwyka przynaleno do tej klasy, nie trzeba
robi nic wicej ".
Pozostaje zasadnicze pytanie: dlaczego "wroga" naley unicestwia? Zgodnie z tytuem

synnego Dziea rola tradycyjnie przypisana przemocy to "nadzorowanie i karanie".
Czyby owo stadium "nadzorowania i karania" uznano za przestarzae? Czyby "wrg
Carl Schmitt, "La Notion de politique", CalmannLevy, Paris 1972, s. 66.

K. Kautsky, "La Dictature...", s. 241-243.
Tzvetan Todorov, "L'Homme depayse", Le Seuil, Paris 19cl5, s. 33.
Michel Foucault, "Surveiller et punir", Paris 1975 (wyd. pol.: "Nadzorowa i kara: narodziny wizie
nia", tum. Tadeusz Komendant, "Aletheia", Warszawa 1998). (Przyp. red.)
DLACZEGO? 699
klasowy" by "niereformowalny"? Pierwsz odpowied daje Soenicyn, mwic, e

w GUagu pospolici przestpcy byli z zaoenia lepiej traktowani ni winiowie poli
tyczni. Nie tylko ze wzgldw praktycznych (byli "funkcyjnymi"), ale i "teoretycznych".
W rzeczy samej reim sowiecki szczyci si tym, e kreuje "nowego czowieka", midzy
innymi reedukujc take najbardziej zatwardziaych przestpcw. By to wrcz jeden
z najskuteczniejszych skadnikw propagandy zarwno w stalinowskiej Rosji, jak
w maoistowskich Chinach czy na Kubie Fidela Castro.
Dlaczego zatem naleao "wroga" unicestwi? Nie jest niczym nowym stwierdzenie
e polityka polega midzy innymi na rozpoznawaniu przyjaci i nieprzyjaci. Ju
Ewangelia gosia: "Kto nie jest ze mn, ten jest przeciw mnie". Nowoci byo to, e
Lenin owiadczy nie tylko: "Kto nie jest ze mn, ten jest przeciw mnie", ale take:
"Kto jest przeciw mnie, musi zgin", przenoszc to rozumowanie z dziedziny polityki
na cae ycie spoeczne.
Wraz z rozptaniem terroru obserwujemy podwjn przemian: przeciwnik, po
cztkowo nieprzyjaciel, a nastpnie przestpca, staje si w kocu wyrzutkiem. Owo
wykluczenie prowadzi w sposb niemal mechaniczny do koncepcji eksterminacji.
Istotnie, dialektyczne przeciwstawienie przyjacielwrg nie wystarcza ju do rozwi
zania podstawowego problemu totalitaryzmu, jakim jest poszukiwanie jednorodnego,
oczyszczonego i nieantagonistycznego rodzaju ludzkiego, zgodnie z mesjanistyczn
wizj marksistowskiego planu ponownego zjednoczenia ludzkoci w proletariacie
i poprzez proletariat. Plan ten stanowi uzasadnienie przymusowego jednoczenia
partii, spoeczestwa, a nastpnie imperium, zgodnie z ktrym osobnicy nie pasujcy
do szablonu s traktowani jak odpadki. Od logiki walki politycznej przechodzi si
gadko do logiki wykluczenia, nastpnie za do ideologii eliminacji i w kocu - eks
terminacji wszystkich nieczystych elementw. U kresu tej logiki znajduje si zbrodnia
przeciw ludzkoci.
Podejcie niektrych komunizmw azjatyckich - w Chinach, Wietnamie - jest nieco
odmienne; niewtpliwie pod wpywem tradycji konfucjaskiej wiksz wag przywizu
je si tam do reedukacji. Cech charakterystyczn chiskiego systemu karnego (laogai)
jest instytucja zmuszajca winia - nazywanego "uczniem" lub "studentem" - do
zmiany sposobu mylenia pod kontrol stranikw-wychowawcw. Czy taka "reeduka
cja" nie odznacza si wiksz hipokryzj ni proste, zwyke zabjstwo? Czy zmuszanie
nieprzyjaci, aby wypierali si siebie i podporzdkowywali pogldom swoich katw,
nie jest gorsze od mierci? Czerwoni Khmerzy, przeciwnie, zastosowali od razu rady
kalne rozwizanie; uznajc, e ze wzgldu na zbytnie "zepsucie" czci narodu pena
reedukacja jest niemoliwa, postanowili zmieni nard. Std masowe eksterminacje
ludnoci miejskiej i pracownikw umysowych oraz wola psychicznego zniszczenia wro
ga, destrukcja jego osobowoci poprzez nakaz haniebnej "samokrytyki", ktra i tak nie
chronia od mierci.
Przywdcy reimw totalitarnych uzurpuj sobie prawo do wysyania obywateli na
mier, uznajc to za sw moraln powinno. Ich zasadnicze usprawiedliwienie jest za
wsze takie samo: naukowa konieczno. Rozwaajc pocztki totalitaryzmu, Tzvetan
Todorov pisze:
Scjentyzm, nie humanizm, zbudowa podstawy ideologiczne totalitaryzmu. [...] Zwizek midzy
scjentyzmem a totalitaryzmem nie ogranicza si do znajdowania rzekomo naukowych (biolo
700 DLACZEGO?
gicznych lub historycznych) koniecznoci, uzasadniajcych popeniane czyny. Scjentyzm trzeba

uprawia (chociaby "na dziko"), aby mc uwierzy w logiczn konstrukcj spoeczestwa, a co
za tym idzie, w moliwo jego przeksztacenia - poprzez rewolucj - wedle wasnego ideau'".
Trocki tak to zobrazowa ju w 1919 roku:
Proletariat jest klas historycznie wstpujc [...]. Buruazja jest obecnie klas upadajc. Nie
tylko nie odgrywa podstawowej roli w produkcji, ale stosujc metody imperialistycznego za
waszczania, niszczy gospodark wiatow i ludzk kultur. Niemniej buruazja ma ogromn y
wotno. Czepia si wadzy i nie chce zwolni uchwytu. Grozi to tym, e pocignie za sob
w przepa cae spoeczestwo. Musimy wyrwa buruazji wadz, ucinajc jej rce. Czerwony
Terror jest broni uywan przeciwko klasie, ktra musi zgin, cho si z tym nie zgadza.
I wyciga wniosek: "Gwatowna rewolucja staa si koniecznoci wanie dlatego,
e wymg historii nie zosta speniony przez aparat demokracji parlamentarnej".
Wida w tym deifikacj Historii, ktrej naley wszystko powici, i nieuleczalnna
iwno rewolucjonisty, ktry dziki swej dialektyce wyobraa sobie, e zbrodnicze me
tody sprzyjaj powstaniu bardziej sprawiedliwego i bardziej humanitarnego spoecze
stwa. Dwanacie lat pniej Gorki powie to znacznie brutalniej: "Przeciwko nam jest to wszystko, co
przeyo swj wyznaczony przez histori czas; to daje nam prawo sdzi, e jestemy wci w stanie wojny
domowej. Wynika std oczywisty wniosek: jeeli nieprzyjaciel si nie poddaje, zabijamy go". W tym
samym roku Aragon tak to uj w jed
nym ze swych wierszy: "Bkitne oczy Rewolucji lni okruciestwem koniecznoci".
Inaczej miaa si sprawa z Kautskim, ktry od 1918 roku porusza powyszy problem z du doz odwagi i
szczeroci. Odrzucajc fetysze sw, pisa:
Prawd mwic naszym ostatecznym celem nie jest socjalizm, ale obalenie "wszelkiej formy wy
zysku i ucisku bez wzgldu na to, czy jest ona skierowana przeciw klasie, partii, ptci lub rasie".
[...] Gdyby udao si nas przekona, e mylimy si, nie wierzc, i wyzwolenie proletariatu
i w ogle ludzkoci mona osign wycznie - lub atwiej - opierajc si na prywatnej wasnoci rodkw
produkcji, wwczas musielibymy odrzuci socjalizm, nie rezygnujc jednak z naszego ostatecznego celu,
wicej - wrcz powinnimy to uczyni wanie ze wzgldu na nasz ostateczny cel".
Kautsky wyranie przedkada humanizm nad marksistowski scjentyzm, ktrego by

przecie najwybitniejszym przedstawicielem.
Skazywanie na mier, dosownie rozumiane, wymaga pewnego przygotowania. Wobec

naturalnej niechci czowieka do zabijania swego bliniego najbardziej skutecznana
uka polega na nieustannym negowaniu czowieczestwa ofiary, na jej uprzednim "zde
humanizowaniu". Alain Brossat susznie zauwaa: "Barbarzyskie obrzdy czystek,
funkcjonujca pen par machina eksterminacji, s w mowie i praktyce przeladowa
Tzvetan Todorov, "Nous et les autres", Le Seuil, Paris 1989, s. 233.

L. Trotski, "Defense...", s. 82, 57.
Cyt. za: A. Vaksberg, "Le Mystere.
'4 K. Kautsky, "La Dictature...", s.17fi177.
DLACZEGO? 701
nieodcznie zwizane z uzwierzcaniem Innego, ze sprowadzaniem rzekomych lub

rzeczywistych nieprzyjaci do poziomu zoologii,.
I rzeczywicie, podczas wielkich procesw moskiewskich prokurator Wyszynski, in
telektualista, prawnik, czowiek o solidnym klasycznym wyksztaceniu, odda si orgii
animalizowania" oskaronych:
Niech ogie spali te wcieke psy! Niech zginie banda, ktra ukrywa przed masami ludowymi
zwierzce szpony i krwioercze ky! Do diaba z spem Trockim, toczcym trujc pian, ktr
opluwa wielkie idee marksizmu-leninizmu! Niech ci kamcy, komedianci, ndzni pigmeje, wrza
skliwe pieski ksajce sonia ju wicej nam nie szkodz! [...] Tak, precz z t zwierzc podo
ci! Skoczmy z tymi obrzydliwymi krzywkami lisw i wi, z t mierdzc padlin. Uciszmy
ich wiskie chrzkania! Niech zgin wcieke psy kapitalizmu, ktre chc rozszarpa najlep
szych ludzi, jakich nosia nasza sowiecka ziemia! Wcinijmy im do garda zwiexzc nienawi do
przywdcw naszej partii!
Ale czy to nie JeanPaul Sartre mwi bez ogrdek w 1952 roku: "Kady antyko
munista to pies!" Ta diabolicznozwierzca retoryka zdaje si potwierdza hipotez
Annie Kriegel, jakoby sfingowane, spektakularne procesy miay peni funkcj wycho
wawcz. Podobnie jak w redniowiecznych misteriach, dobremu ludowi pokazuje si na
scenie posta "zlego", heretyka, "trockisty", pniej za "kosmopolitycznego syjonisty"
sowem - Diaba...
Alain Brossat przypomina, e haaliwe zabawy i karnaway ustanowiy tradycj ani
malizacji Innego, ktr od XVIII wieku odnajdujemy w politycznej karykaturze. Ten
metaforyczny rytua pozwala, wanie za porednictwem zwierzcia, wyrazi utajone
kryzysy i konflikty. Wszelako w Moskwie lat trzydziestych nic ju nie jest metafor.
Uzwierzcony" przeciwnik jest traktowany jak zwierzyna owna, dopki nie stanie si
zwierzyn skazan na mier - w tym wypadku kandydatem do strzau w ty gowy. Sta
lin usystematyzowa i upowszechni metody, wykorzystane w peni przez naladowcw
chiskich, kambodaskich i innych. Ale Stalin nie by ich wynalazc. Nie bez zarzutu
jest sam Lenin, ktry po zdobyciu wadzy traktowa swoich przeciwnikw jak "szkodli
we robactwo", "wszy", "skorpiony", "wampiry".
W sprawie sfingowanego procesu tak zwanej partii przemysowej Liga Praw Czo
wieka opublikowaa protest podpisany midzy innymi przez Alberta Einsteina i Toma
sza Manna; Gorki odpowiedzia w licie otwartym: "Uwaam, e ta egzekucja bya ca
kowicie zgodna z prawem. To zupenie naturalne, e wadza robotnicza i chopska zabi
ja swoich wrogw jak wszy
Alain Brossat wyciga wnioski z tego zoologicznego odchylenia:
Jak zawsze, poetw i katw totalitaryzmu zdradza najpierw ich wasne sownictwo: owo "likwi
dowanie" dokonywane przez moskiewskich katw, zblione do "obrbki" stosowanej na skal
przemysow przez zbrodniarzy hitlerowskich, stanowi jzykowy mikrokosmos, wiadczcy
o nieodwracalnej katastrofie mentalnej i kulturowej, ogarniajcej wwczas cakowicie jawnie ca
y obszar pastwa sowieckiego. ycie ludzkie pozbawione zostao jakiejkolwiek wartoci, myle
nie takimi kategoriami, jak "wrogowie ludu", zdrajcy", "pewne elementy" itp., zastpio pojcie
etycznej pozytywnoci rodzaju ludzkiego [...]. W nazistowskich wypowiedziach, praktykach
A. Brossat, "Un Communisme...", s. 265

A. Vaksberg, "Le Mystere...", s. 262.
702 DLACZEGO?
I wytycznych do planu eksterminacji animalizacja Innego,nieodcznie zwizana z obsesj skalania

i zaraenia,wie si cile z ideologi rasow i wyraa si w ustalonej hierarchii terminologicznej,
dotyczcej rasy, nad i podludzi [...]; ale w Moskwie roku 1937poruszanie tematu rasy i jej
zwizkw z aparatem totalitarnym byo le widziane,wrcz niedopuszczalne. Std znaczenie
animalizacji Innego - w celu obmylenia i wprowadzenia w ycie polityki opartej na stwierdze
niu "wszystko jest dozwolone" w wersji totalitarnej'.
Niektrzy jednak bez wahania przekraczali barier ideologiczn, przechodzc z wy
miaru spoecznego w rasowy. W licie z 1932 roku Gorki, ktry, przypomnijmy, by bli
skim przyjacielem Jagody, szefa GPU, i ktrego syn pracowa w tyme GPU, napisa:
"Naley podsyca nienawi klasow, budzc organiczny wstrt do nieprzyjaciela jako
istoty niszej. Jestem gboko przekonany, e nieprzyjaciel jest z pewnoci istot ni
sz, degeneratem zarwno pod wzgldem fizycznym, jak i moralnym.
Postpowanie jego uwieczy inicjatywa stworzenia Instytutu Medycyny Dowiad
czalnej ZSRR. Na pocztku 1933 roku Gorki pisze:
Bliski jest czas, w ktrym nauka wadczo zwrci si do istot zwanych normalnymi: chcecie, eby
wszystkie choroby, sabe strony, uomnoci, uwid starczy i przedwczesna mier organizmu zo
stay zbadane szczegowo i dokadnie? Bada tych nie mona przeprowadzi, eksperymentujc
na psach, krlikach i winkach morskich. Niezbdne s dowiadczenia na samym czowieku,
zbadanie funkcjonowania jego organizmu, procesw odywiania wewntrzkomrkowego, wy
twarzania krwi, chemii neuronw i, oglnie rzecz biorc, wszystkich procesw zachodzcych
w ludzkim organizmie. Potrzebne bd do tego setki jednostek ludzkich. Tym samym odda si
jednak ludzkoci prawdziw przysug, co oczywicie jest znacznie waniejsze, bardziej uytecz
ne ni eksterminacja dziesitkw milionw zdrowych istot dla wygody ndznej, psychicznie i mo
ralnie zdegenerowanej klasy drapienikw i pasoytw".
Najbardziej negatywne konsekwencje socjohistorycznego scjentyzmu zbiegaj si tu

ze skutkami scjentyzmu biologicznego.
Owo "biologiczne" czy "zoologiczne" odchylenie pozwala nam lepiej zrozumie,
dlaczego tak wiele zbrodni komunizmu naley zakwalifikowa jako zbrodnie przeciwko
ludzkoci i dlaczego ideologia marksistowsko-leninowska bya ich nonikiem i je usprawiedliwiaa. W
sprawie rozstrzygni sdowych, dotyczcych ostatnich odkry biologii, Bruno Gravier pisze:
Odnoszce si do bioetyki teksty prawne [...] okrelaj inne niebezpieczestwa,bardziej skryte, gdy wi
si z postpem nauki,ktrej rola w powstawaniu ideologii opartych na terrorze "jako
prawie rozwoju" (J.Asher) bya zbyt czsto lekcewaona (...].Eugeniczny zamys, zawarty w pismach tak
znanych lekarzy,jak Richet lub Carrel,przygotowa grunt pod masow eksterminacj,doprowadzajc do
obkaczych czynw nazistowskich lekarzy5.
Tymczasem w komunizmie istnieje pewna socjopolityczna eugenika,rodzaj spoecznego darwinizmu. Jak
pisze Dominique Colas: "Lenin,mistrz wiedzy o ewolucji gatun
A.Brossat,"Un Communisme...",s.2fi8.
53AVaksMerg,"Le Mystere...",s.286-287.
" Tame,s.312.
"Bruno Gravier,"Une actualite toujours plus crucial",w: Marcel olin (red.),"Le Crime contre 1'hu ska
manite",Eres,1996,s.10.
DLACZEGO? 703
kw spoecznych, bez wahania postanawia, ktre z nich musz znikn, poniewa histo
ria wydaa na nie wyrok". Od chwili gdy zgodnie z ostatnimi wynikami nauk ideolo
gicznych lub polityczno-historycznych, takich jak marksizm-leninizm, buruazja zostaje
oficjalnie odesana do minionego okresu rozwoju ludzkoci, jej likwidacja jako klasy
znajduje uzasadnienie, wkrtce za potem - take likwidacja ludzi, ktrzy do niej nale
lub mogliby nalee.
W zwizku z nazizmem Marcel Colin mwi o "klasyfikacji, segregacji, wykluczeniu,
czysto biologicznych kryteriach, jakie niesie w sobie przestpcza ideologia. Mamy tu na
myli rne scjentystyczne pewniki (dziedziczno, krzyowanie, czysto rasowa), ana
wet milenarystyczne czy planetarne fantasmagorie, ktre zaznaczyy si w historii jako
nieprzezwycione"4'. Owe scjentystyczne zaoenia, w myl ktrych proletariat uwaa
si za nosiciela sensu dziejw itp., zastosowane do historii i spoeczestwa, a biorce
si z milenarystycznych i planetarnych fantasmagorii, s wszechobecne w komunistycz
nej praktyce. Wanie one okrelaj przestpcz ideologi, ktra zgodnie z czysto ide
ologicznymi kryteriami pociga za sob arbitralne podziay (buruazja/proletariat)
i klasyfikacje (drobnomieszczanie, wielka buruazja, bogaci chopi, redniozamoni
chopi, biedni chopi itd.). Utrwalajc je, jakby byy ostateczne i jakby jednostki nie
mogy przechodzi z jednej kategorii do drugiej, marksizm-leninizm ustanawia wy
szo abstrakcyjnych kategorii nad tym, co rzeczywiste i ludzkie. Kady czowiek lub
grupa postrzegani s jako archetyp zaczerpnity ze schematycznego wstpu do socjolo
gii. I to wanie uatwia zbrodni: donosiciel, sdzia ledczy, oprawca z NKWD nie wy
daje czowieka, nie prowadzi ledztwa, nie zabija, ale eliminuje abstrakcj zagraajc
powszechnej szczliwoci.
Doktryna przeksztacia si w kryminogenn ideologi wskutek prostego zanegowa
nia zasadniczej przesanki: jednoci tego, co Robert Antelme nazywa "rodzajem ludz
kim", albo co preambua do Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka z 1948 roku zwie
"rodzin ludzk". Czyby korzenie marksizmu-leninizmu w mniejszym stopniu tkwiy
w Marksie ni w wynaturzonym darwinizmie, zastosowanym do problematyki spoecz
nej i prowadzcym do podobnego postpowania, jak w kwestiach rasowych? Jedno jest
pewne: zbrodnia przeciwko ludzkoci to wytwr ideologii redukujcej czowieka i ludz
ko do kondycji, ktra nie jest uniwersalna, lecz partykularna: biologiczno/rasowa lub
socjohistoryczna. Dziki umiejtnej propagandzie komunistom udao si w tym wypad
ku wzbudzi przekonanie, e ich zamierzenie ma charakter powszechny, obejmuje ca
ludzko. Czsto nawet wprowadzano zasadnicze rozrnienie midzy nazizmem a ko
munizmem, twierdzc, e nazistowski program mia ograniczony charakter - cilena
cjonalistyczny i rasowy - natomiast program leninowski mia by uniwersalny. Nic bar
dziej bdnego: Lenin i jego nastpcy w teorii i praktyce wyranie wykluczyli z gatunku
ludzkiego kapitalist, buruja, kontrrewolucjonist itp. Posugujc si sowami socjolo
gicznego lub politycznego dyskursu, uczynili z nich wrogw absolutnych. A jak mwi
Kautsky w 1918 roku, s to sowa "elastyczne", pozwalajce wyklucza z ludzkiej spo
ecznoci kogo si chce, kiedy si chce i jak si chce; sowa, ktre prowadz bezpored
nio do zbrodni przeciwko ludzkoci.
Dominique Colas, "Lenine et le leninisme", PUF, "Quc saisje'?", Paris 14R7, s.101, i praca doktor
ska, "Le Leninisme", PUF, Paris 1982.
M. Colin, "Le Crime...", s.14.
704 DLACZEGO?
Mireille DelmasMarty pisze: "Biolodzy tacy, jak Henri Atlan, sami uznaj, e poj
cie ludzkoci wykracza poza kategorie biologiczne i e biologia niewiele ma do powie
dzenia o osobie ludzkiej. (...] To prawda, e gatunek ludzki mona bez trudu uzna za
jeden z wielu gatunkw zwierzcych, za gatunek, ktry czowiek uczy si sam wytwa
rza, podobnie jak tworzy ju gatunki zwierzce lub rolinne"'". Czy jednak nie to wa
nie starali si czyni komunici? Czy idea "nowego czowieka" nie bya istot komuni
stycznego projektu? Czy oprcz nowych gatunkw kukurydzy i pomidorw megalo
mascy "ysenkowie" nie usiowali stworzy nowego gatunku czowieka?
Ta scjentystyczna mentalno z koca XIX wieku, towarzyszca triumfom medycyny,
skonia Wasilija Grossmana do wypowiedzenia poniszej uwagi odnoszcej si do przy
wdcw bolszewickich: "Taki czowiek zachowuje si wrd ludzi jak chirurg w klinice.
[...) Zamiast serca ma n. Najglbsz istot takich ludzi stanowi fanatyczna wiara we
wszechmoc noa chirurgicznego. N to wielki teoretyk, to lider filozofii dwudziestego
wieku". Ide t maksymalnie wyeksploatowa Pol Pot, strasznym ciosem noa amputu
jc "zgangrenowan" cz spoeczestwa - "nowy lud", i pozostawiajc cz "zdrow"
- "stary lud. Aczkolwiek szalona, idea ta nie est cakiem nowa. Ju w latach siedem
dziesitych XIX wieku Piotr Tkaczow, rosyjski rewolucjonista i godny ucze Nieczajewa,
proponowa, by zabi wszystkich Rosjan, ktrzy przekroczyli dwudziesty pity rok ycia,
uznajc ich za niezdolnych do realizacji rewolucyjnej idei. W tej samej epoce Bakunin
w licie do Nieczajewa oburza si na w szalony pomys: "Nasz lud nie jest czyst kartk,
na ktrej kade tajne stowarzyszenie moe napisa, co mu si podoba, na przykad wasz
program komunistyczny"5. Istotnie, Midzynarodwka gosi "Przeszoci lad do nasza
zmiata!", a Mao porwnywa si do genialnego poety, piszcego na synnej czystej karcie.
Jakby trwajc od wielu tysicy lat cywilizacj mona byo uzna za czyst kart!
Przywoane tutaj metody terroru zostay, rzecz jasna, wypracowane w ZSRR za cza
sw Lenina i Stalina. Charakteryzuj je jednak pewne elementy niezmienne, ktre wy
stpuj w rnym nasileniu we wszystkich reimach powoujcych si na marksizm-le
ninizm. Cho kady kraj lub partia komunistyczna miay sw wasn, odrbn histori,
szczeglne cechy lokalne i regionalne, mniej lub bardziej patologiczne przypadki, byy
one zawsze zgodne z wzorcem przygotowywanym w Moskwie, poczwszy od listopada
1917 roku, wzorcem, ktry sta si czym w rodzaju kodu genetycznego.
W jaki sposb opisa aktorw tego zatrwaajcego systemu? Czy odznaczali si ja
kimi szczeglnymi cechami? Wydaje si, e kady reim totalitarny umia rozbudzi
powoania, odkrywa i promowa ludzi, potraficych zapewni jego funkcjonowanie.
Niezwyky pod tym wzgldem jest przypadek Stalina. W dziedzinie strategii by on god
nym spadkobierc Lenina, zdolnym zarwno do zgbienia spraw o zasigu lokalnym,
jak i do zrozumienia sytuacji wiatowej. I niewtpliwie z punktu widzenia Historii jest
najwikszym politykiem XX wieku, udao mu si bowiem wydwign Zwizek Sowiec
ki, niewiele znaczcy w roku 1922, do poziomu superpotgi wiatowej, i na wiele dzie
sicioleci narzuci komunizm jako rozwizanie alternatywne dla kapitalizmu.
by on take jednym z najwikszych zbrodniarzy stulecia obfitujcego przecie
w prawdziwie "wielkich" oprawcw. Czy naley w nim widzie nowego Kaligul, jak
Mireille DelmasMarty, "L'Interdit et le respect: comment definir le crime contre I'humanite?",

w: M. Colin, "Le Crime...", s. 26.
' W. Grossman, "Wszystko pynie", s.142.
' M. Confino, "Violence...", s.120.
DLACZEGO? 705
w 1953 roku przedstawiali go Boris Souvarine i Boris Nikoajewski? Czy - jak sugerowa
Trocki - jego czyny byy czynami szaleca? Czy te, wprost przeciwnie, fanatyka o nad
zwyczajnych umiejtnociach politycznych, ktry pogardza metodami demokratyczny
mi? Stalin doszed do koca drogi, ktr zapocztkowa Lenin, a ktr zapowiedzia ju
Nieczajew: zastosowa ekstremalne rodki, aby prowadzi ekstremaln polityk.
wiadome wejcie Stalina na drog zbrodni przeciwko ludzkoci jako sposobu spra
wowania wadzy kae nam dostrzec rwnie czysto rosyjski aspekt tej postaci. by Ose
tycem z Kaukazu, w dziecistwie i w modoci wysuchiwa opowieci o szlachetnych
zbjcach, abrekach, gralach, ktrzy zostali wykluczeni ze swych plemion lub zoyli
przysig, e dopeni krwawej zemsty, wojownikach, ktrym rozpacz dodawaa odwa
gi. On sam przyj pseudonim Koba od nazwiska jednego z mitycznych ksitzbjni
kw, swego rodzaju Robin Hooda, mciciela wdw i sierot. Ot w licie, w ktrym zry
wa stosunki z Nieczajewem, Bakunin pisze:
Przypomina pan sobie, jak zoci si na mnie, kiedy nazywaem pana abrekiem, a paski kate
chizm katechizmem abrekw; mwi pan, e wszyscy ludzie powinni by tacy, e cakowita rezy
gnacja z siebie i wyrzeczenie si wszelkich osobistych potrzeb, wszelkich przyjemnoci, uczu,
wszelkiego przywizania i wizi powinny by czym normalnym, naturalnym i codziennym dla
wszystkich bez wyjtku. Z paskiego niedbaego okruciestwa, z kracowego fanatyzmu pragnie
pan nawet teraz uczyni regu ycia wsplnoty. Pragnie pan niedorzecznoci, rzeczy niemoli
wych, cakowitego zaprzeczenia natury, czowieka i spoeczestwa5'.
Mimo swego wielkiego rewolucyjnego zaangaowania Bakunin ju w 1870 roku spo

strzeg, e nawet dziaanie rewolucyjne powinno by podporzdkowane pewnym pod
stawowym ograniczeniom etycznym.
Komunistyczny terror porwnywano czsto z terrorem ustanowionym w 1199 roku
przez katolick inkwizycj. W swojej wspaniaej ksice "Szata haby" Michel del Ca
stillo zauwaa: "Celem nie jest torturowanie ani palenie, lecz stawianie waciwych py
ta. Nie ma terroru bez prawdy, bdcej jego fundamentem. Jak moe stwierdzi bd
kto, kto nie posiada prawdy? [...) I jak bdc pewnym, e posiada si prawd, pogo
dzi si z myl o pozostawieniu bliniego w bdzie?"5z
Koci obiecywa odpuszczenie grzechu pierworodnego i zbawienie w innym wie
cie albo grozi ogniem w nadprzyrodzonym piekle. Marks wierzy w prometejskie sa
moodkupienie ludzkoci. Byo to mesjanistyczne marzenie o Wielkim Wieczorze. Ale
dla Leszka Koakowskiego -
Myl, e istniejcy wiat jest tak doszcztnie zepsuty, e naprawi go niepodobna i e wanie
z tej racji wiat, ktry po nim nastpi, bdzie peni doskonaoci i ostatecznym wyzwoleniem,
jest jedn z najbardziej monstrualnych aberracji ludzkiego umysu. [...) Aberracja ta nie jest
wprawdzie wynalazkiem naszych czasw, przyzna wszelako trzeba, e jest ona znacznie mniej
raca w myleniu religijnym, ktre cao doczesnych wartoci przeciwstawia sile aski nadprzy
rodzonej, anieli w doktrynach wieckich, ktre zapewniaj nas, e moemy wasnym wysikiem
z dna pieka przenie si jednym skokiem na szczyty raju5.
Tame, s.112.
Michel del Castillo, "La Tunique d'infamie", Fayard, Paris 1997 s. 25.
5 Leszek Koakowski, "O duchu rewolucyjnym", w tego: "Czy diabe moe by zbawiony i 27 innych
kaza", Aneks, Londyn 1984, s. 223-224.
706 DLACZEGO?
Ernest Renan mia z pewnoci racj, kiedy w swoich "Dialogach filozoficznych"

twierdzi, e aby zapewni sobie absolutn wadz w ateistycznym spoeczestwie, nie
wystarczy nieposusznym grozi mitycznym piekem, ale naley stworzy "pieko rze
czywiste", obz koncentracyjny, sucy amaniu zbuntowanych i zastraszaniu wszyst
kich pozostaych, obsugiwany przez specjaln policj, ktr tworzy bd ludzie po
zbawieni moralnych skrupuw i cakowicie oddani panujcej wadzy, "posuszne ma
szyny, gotowe do popenienia wszelkich okruciestw"5.
Po uwolnieniu w 1953 roku wikszoci winiw GUagu, a nawet po XX Zjedzie

KPZR, kiedy terror ju osab, sama zasada funkcjonowaa nadal i nadal bya skutecz
na. Pami o terrorze wystarczaa, by sparaliowa wol, jak wynika ze sw Aino Kuuisinen:
Okropnoci stalinowskie sterroryzoway ludzi tak dalece, e z trudnoci zdawali si wierzy

w mier dyktatora. Mao ktra rodzina w Moskwie nie zostaa dotknita czystkami, a jednak
nawet teraz nikt o nich nie wspomina. I ja nie opowiadaam nawet moim najbliszym przyjacio
om o swych przeyciach wiziennych i obozowych, a dawicy gardo strach by tak powszechny,
e i oni nie zadawali adnych mi pyta55.
Podczas gdy ofiar nie opuszczaa pami o terrorze, oprawcy w dalszym cigu si
nim posugiwali. U szczytu panowania Breniewa wydano w ZSRR znaczek upamit
niajcy pidziesit rocznic utworzenia Czeka i opublikowano zbir tekstw ku jej czci.56
Na zakoczenie oddajmy raz jeszcze gos Gorkiemu, przytaczajc jego wypowied

ku czci Lenina z 1924 roku:
Jeden z moich starych znajomych robotnik z Sormowa, czowiek agodny, skary si, e ciko
jest pracowa w Czeka. Odpowiedziaem mu: "Zdaje mi si, e o tym nie wam sdzi. Nie nada
jecie si do takiej pracy". Przytakn ze smutkiem: "Nie, zupenie nie". Ale po zastanowieniu
doda: "Kiedy jednak pomyl, e z pewnoci i Iljicz musi czsto powciga porywy duszy,
wstydz si swojej saboci". Czy Leninowi zdarzao si "powciga porywy duszy"? Zbyt ma
wag przykada do siebie, by z innymi o sobie rozmawia; lepiej ni ktokolwiek umia zmilcze
o niepokojach swojej duszy. Kiedy jednak powiedzia do mnie, glaszczc dzieci: "Ich ycie b
dzie lepsze ni nasze; wiele z tego, co przeylimy, zostanie im oszczdzone. Ich ycie bdzie
mniej okrutne". Patrzc w dal, doda zamylony: "A przecie im nie zazdroszcz. Nasze pokole
nie doprowadzio do koca zadanie zadziwiajce ze wzgldu na swe historyczne znaczenie.
Okruciestwo naszego ycia, narzucone nam przez okolicznoci, bdzie zrozumiane i wybaczo
ne. Wszystko bdzie zrozumiane, wszystko!"57.
Tak, wszystko zaczyna by zrozumiae, cho nie w takim sensie, jak oczekiwa tego
Wodzimierz Iljicz Uljanow. C zostao dzi z tego "zadania zadziwiajcego ze wzgl
du na swe historyczne znaczenie Nie zudna "budowa socjalizmu lecz bezbrzena
tragedia, ktra nadal ciy na yciu setek milionw ludzi i wpynie jeszcze na trzecie ty
54 T. Todorov, "Nous...", s. 226-227.

55 Aino Kuusinen, "Piercienie przeznaczenia", tum. B. H., "Krg", Warszawa 1988, s.137
57 "Wydanie to analizowat Michaii Heller ("Lenine et la Veteheka", Libre, nr 2,19).
57 M. Gorki, "Lenine...", s. 31-32.
DLACZEGO? 707
siclecie. Wasilij Grossman, korespondent wojenny ze Stalingradu, pisarz, ktremu

KGB skonfiskowao rkopis jego najwikszego dziela, co przyczynio si do jego mier
ci, patrzy na to wszake z pewnym optymizmem, ktry my take chcielibymy podzie
la:
Nasz wiek jest wiekiem najwyszej przemocy pastwa nad czowiekiem. A oto na czym polega si
a ludzi, w czym pokadaj nadziej. Dwudziesty wiek wanie zachwia heglowsk zasad wia
towego procesu historycznego: "Wszystko, co jest rzeczywiste, jest rozumne", zachwia zasad,
ktr wrd burzliwych wieloletnich dyskusji przyswoili sobie myliciele rosyjscy zeszego stule
cia. I wanie teraz, obalajc prawo Hegla, w epoce triumfu potgi pastwa nad wolnoci czo
wieka, myliciele rosyjscy w obozowych waciakach wypracowuj wysz zasad historii wiata:
"Wszystko, co jest nieludzkie, jest bezsensowne i daremne". Tak, tak, tak, w okresie cakowitego
triumfu tego, co nieludzkie, stao si oczywiste, e wszystko, co stworzya przemoc, jest bezsen
sowne i daremne, e wszystko to nie ma przyszoci i minie bez ladu5".
Przeoy Krzysztof Wakar
W. Grossman, "Wszystko pynie", s.170.

BIBLIOGRAFIA
CZ TRZECIA
POLACY POD OBC I Wasn PRZEMOC
Sowieckie represje wobec Polakw
Armia Krajowa. Dramatyczny epilog", red. Krzysztof Komorowski, Warszawa 1994.

Stanisaw Ciesielski, Grzegorz Hryciuk, Aleksander Srebrakowski, "Masowe deportacje ra
dzieckie w okresie II wojny wiatowej", Wroclaw 1994 (rozdz. "Deportacje ludnoci polskiej",
s. 26-82).
Roman Dzwonkowski, "Koci katolicki w ZSRR.1917-1939. Zarys historii", Lublin 1997.
Jan T. Gross, "Revolution from Abroad. The Soviet Conquest of Poland's Western Ukraine
and Western Belorussia", Princeton 1988.
Mikoiaj Iwanow, "Pierwszy nard ukarany. Polacy w Zwizku Radzieckim. 1921-1939",
Warszawa 1991.
Krzysztof Jasiewicz, "Zagada polskich Kresw. Ziemiastwo polskie na Kresach pnocno-
-Wschodnich Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck.1939-1941", Warszawa 1997.
Karta. Niezalene pismo historyczne" 1993, nr 11; numer specjalny pt. "Rka Jeowa".
Katy. Dokumenty zbrodni", t.1: "Jecy nie wypowiedzianej wojny, sierpie 1939-marzec
1940", red. Wojciech Materski, Warszawa 1995.
NKWD i polskoje podpolje 1944-1945 (Po osobym papkam, J. W. Stalina)", red. A. F.
Noskowa, Moskwa 1994.
NKWD o Polsce i Polakach. Rekonesans archiwalny", red. Wojciech Materski, Andrzej
Paczkowski, Warszawa 1996.
Obozy jenieckie NKWD. IX 1939-VIII 1941", red. Stanisaw Jaczyski, Warszawa 1995.
Krzysztof Popiski, Aleksandr Kokurin, Aleksandr Gurjanow, "Drogi mierci. Ewakuacja
wizie sowieckich z Kresw Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu i lipcu 1941", Warsza
wa 1995.
Proces szesnastu. Dokumenty NKWD", red. Andrzej Chmielarz, Andrzej K. Kunert, War
szawa 1995.
Izabela Sariusz-Skpska, "Polscy wiadkowie GUagu. Literatura agrowa 1939-1989", Kra
kw 1995.
Julian Siedlecki, "Losy Polakw w ZSRR w latach 1939-1986", Londyn 1987.
Tragedia Komunistycznej Partii Polski", red. Jarema Maciszewski, Warszawa 1989.
Piotr aro, "Obozy jecw polskich w ZSRR w latach 1939-1941", Warszawa 1994.
710 BIBLIOGRAFIA
System represji w Polsce 1944-1989
Aparat bezpieczestwa w latach 1944-1956. Taktyka, strategia, metody", red. Andrzej

Paczkowski; cz.1: "Lata 1945-1947", Warszawa 1994, cz. 2: "Lata 1948-1949", Warszawa 1996.
Krystian Bedyski, "Historia wiziennictwa Polski Ludowej.1944-1956", Warszawa 1988.
Krystyna Daszkiewicz, "Uprowadzenie i morderstwo ks. Jerzego Popieuszki", Pozna 1960.
Henryk Dominiczak, "Organy bezpieczestwa PRL.1944-1990", Warszawa 1997.
Antoni Dudek, Tomasz Marszakowski, "Walki uliczne w PRL.1956-1989", Krakw 1992.
Jerzy Eisler, "Marzec 1968", Warszawa 1991.
Golgota wroctawska.1945-1956", red. Krzysztof Szwagrzyk, Wroctaw 1995.
Andrzej Golimont, "Generaowie bezpieki", Warszawa 1992.
Komisja Specjalna do Walki z Naduyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. 1945-1954.
Wybr dokumentw ', red. Dariusz Jarosz, Tadeusz Wolsza, Warszawa 1995.
Pawet Machcewicz, "Polski rok 1956", Warszawa 1993.
Stanistaw Marat, Jacek Snopkiewicz, "Ludzie bezpieki. Dokumentacja czasu bezprawia",
Warszawa 1990.
Patrick Michel, Georges Mink, "Mort d'un pretre. L' affaire Popieluszko", Paris 1985.
Edward Jan Nalepa, "Pacyfikacja zbuntowanego miasta. Wojsko Polskie w czerwcu 1956 r.
w Poznaniu", Warszawa 1992.
Edward Jan Nalepa, "Wojsko Polskie w Grudniu 1970", Warszawa 1990.
Obozy pracy przymusowej na Grnym lsku", red. Andrzej Topol, Katowice 1994.
Ochrona bezpieczestwa pastwa i porzdku publicznego w Polsce. 1944-1988", red. Ta
deusz Walichnowski, Warszawa 1989.
Jerzy Poksiski, TUN,. TatarUtnikNowicki", Warszawa 1992.
Polacy wobec przemocy.1944-1956", red. Barbara Otwinowska, Jan aryn, Warszawa 1996.
Skryte oblicze systemu komunistycznego. U rdet za...", red. Roman Backer, Piotr
Hubner, Warszawa 1997, cz. 2: "Aparat przemocy", s. 75-192.
Danuta Suchorowska, "Wielka edukacja. Wspomnienia winiw politycznych PRL
(1945-1956)", Warszawa 1990.
Maria Turlejska, Te pokolenia atobami czarne...,Skazani na mier i ich sdziowie
1944-1954", Londyn 1989.
EUROPA RODKOWA I PoudnIOWOWSCHODNIA
(Nie powtrzono tytutw prac cytowanych w przypisach lub ramkach)
Karel Bartosek, "Les Aveux des archives. PragueParisPrague,1948-1968", Le Seuil, Paris 1996.
Antonia Bernard, "Petite histoire de la Slovnie", Ed. de 1'Institut d'Etudes Slaves, Paris
1996.
Karel Kaplan, "Dans les archives du Comite central. Trente ans de secrets du bloc so
vietique", Albin Michel, Paris 1978.
Lubomir Liptak, "Petite histoire de la Slovaquie", Ed. de 1'Institut d'Etudes Slaves, Paris
1996.
Antoine Mares (red.), "Histoire et pouvoir en Europe mediane", L'Harmattan, Paris 1996.
Georges Mink, "Vie et mort du bloc sovietique", CastermanGiunti, Firenze 1997.
La Nouvelle Alternative" (kwartalnik) zeszyty: "Les regimes postcommunistes et la me
moire du temps present" (1993, nr 32); "La justice du postcommunisme" (1994, nr 35); "Memoire
des guerres et des resistances en Tehecoslovaquie, en Europe centrale et en France" (1995, nr
37 i 38).
BIBLIOGRAFIA %
Vincent Savarius, "Volontaires pour la potence", zeszyt "Lettres Nouvelles", Julliard, Paris 1963.
Vladimir Tismaneanu, "Fantoma lui GheorghiuDej", Editura Univers, Bizcureti 1995.
Otto Urban, "Petite histoire des pays teheques", Edd. de 1'Institut d'Etudes Slaves, Paris 1996.
CZ CZWARTA
KOMUNIZM W AZJI: MIDZY REEDUKACJ" A MASAKR
CHINY IW TYM TYBET)
Jasper Becker, "Hungry Ghosts: China's Secret Famine", John Murray, London 1996.
MarieClaire Bergere, "La Republique populaire de Chine de 1949 a nos jours", Armand
Colin, Paris 1987.
MarieClaire Bergere, Lucien Bianco, Jurgen Domes (red.), "La Chine au XXr siecle" (t. 1:
"D'une revolution a 1'autre.1895-1949"; t. 2: "De 1949 a aujourd'hui"), Fayard, Paris 1989-1990.
Yves Chevrier, "Mao et la revolution chinoise", Casterman/Giunti, Florence 1993.
JeanLuc Domenach, "Chine:1'archipel oublie", Fayard, Paris 1992.
PierreAntoine Donnet, "Tibet mort ou vif', Gallimard, Paris 1990.
John K. Fairbank, Albert Feuerwerker (red.), "The Cambridge History of China", t. 13:
"Republican China", cz. 2:1912-1949, Cambridge University Press,1986.
William Hinton, "Fanshen", Plon, Paris 1971 (tum. z ang.).
Hua Linshan, "Les Annees rouges", Seuil, Paris 1987.
Ken Ling, Miriam London, Taling Lee, "La Vengeance du ciel. Un jeune Chinois dans la
Revolution culturelle", Robert Laffont, Paris 1981 (oryg. wyd. ang.1972).
Roderick MacFarquhar, John K. Fairbank (red.), "The Cambridge History of China", t.14:
"The People's Republic", cz.1:1949-1965; t.15: "Revolutions within the Chinese Revolution",
cz. 2: I966-1982, Cambridge University Press,1987 i 1991.
Nien Cheng, "Vie et mort a Shanghai", Albin Michel, Paris 1987 (oryg. wyd. ang.1986).
Jean Pasqualini (i Rudolph Chelminski), "Prisonnier de Mao: sept ans dans un camp de tra
vail en Chine", Gallimard, Paris 1975 (oryg. wyd. ang.1973).
Alain Roux, "La Chine populaire", t. l:1949-1966, t. 2:1966-1984, Editions Sociales, Paris
1983-1984.
Wei Jingsheng, "La Cinquieme Modernisation et autres ecrits du Printemps de Pekin,",
tum. i oprac. Huang San, Angel Pino, Ed. Christian Bourgois, Bibliotheque Asiatique, Paris 1997.
Harry Wu, "Laogai: le goulag chinois", Ed. Dagorno, Paris 1996 (oryg. wyd. ang.1992).
Yan Jiaqi, Gao Gao, "Turbulent Decade: A History of the Cultural Revolution", University
of Hawaii Press, Honolulu 1996 (oryg. wyd. w jzyku chiskim,1986).
WIETNAM
Georges Boudarel, "Cent fleurs ecloses dans la nuit du Vietnam: communisme et dissidence
1954-1956", Jacques Bertoin, Paris 1991.
Jacques Dalloz, "La Guerre d'Indochine 1945-1954", Le Seuil, Paris 1987.

"
Doan Van Toai, "Le Goulag vietnamien, Robert Laffont, Paris 1979.
Daniel Hemery, "Revolutionnaires vietnamiens et pouvoir colonial en Indochine,
1932-1937", Maspero, Paris 1975.
%2 BIBLIOGRAFIA
Stanlcy Karnow, "Vietnam: A History", Penguin Books, Harmondsworth 1984 (tum. franc.:
"Vietnam", Presses de la Cite, Paris 1984).
La bureaucratie au Vietnam - VietnamAsieDebat no 1", praca zbiorowa, L'Harmattan,
Paris 1983.
David G. Marr, "Vietnam 1945: The Quest for Power", University of California Press, Ber
kelcy 1995.
Ngo Van, "Vietnam 1920-1945. Revolution et contrerevolution sous la domination colo
niale", L'Insomniaque, Paris 1995.
LAOS
Martin StuartFox, Mary Koogman, "Historical Dictionary of Laos", Metuchen & Scare
crow Press, London 1992.
KAMBODZA
Elizabeth Becker, "Les Larmes du Cambodge. L'histoire d'un autogenocide", Presses de la

Cite, Paris 1986.
David P. Chandler, "The Tragedy of Cambodian History: Politics, War and Revolution since
1945", Yale University Press, New Haven 1991.
David P. Chandler, "Pol Pot: Frere Numero Un", Plon, Paris 1993 (oryg. wyd. ang.1992).
Karl D. Jackson (red.), "Cambodia 1975-1978: Rendezvous with Death", Princeton Univer
siy Press, Princeton 1989.
Ben Kiernan, "The Pol Pot Regime: Race, Power and Genocide in Cambodia under the
Khmer Rouge,1975-1979", Yale University Press, New Haven 199fi.
Henri Locard, "Le Petite Livre Rouge de Pol Pot", L'Harmattan, Paris 1996.
MarieAlexandrine Martin, "Le Mal cambodgien: histoire d'une sociEt traditionnelle face
a ses leaders politiques, I946-1987", Hachette, Paris 1989.
Haing Ngor (i Roger Warner), "Une odyssee cambodgienne", FixotFilipacchi, Paris 1988
(oryg. wyd. ang.1987).
Laurence Picq, "Audela du ciel: cinq ans chez les Khmers rouges", Bernard Barrault, Paris
1984.
Marek liwiski, "Le Genocide Khmer rouge: une analyse demographique", L'Harmattan,
Paris 1995.
Pin Yathay, "L'Utopie meurtriere: un rescape du gnocide cambodgien temoigne", Complexe,
Bruxelles 1989.
CZ PITA
TRZECI SWIAT
AMERYKA tACISKA DOWIADCZA KOMUNIZMU
Michael Lowy, "Le Marxisme en Amerique latine de 1909 a nos jours. Anthologie", F. Ma
spero, Paris 1980.
BIBLIOGRAFIA % 3
Louis MercierVega, "La Revolution par 1'Etat. Une nouvelle classe dirigeante en Ameri
que latine", Payot, Paris 1978; "Technique du contreEtat, Belfond, Paris 1968; "Les Meca
nismes du pouvoir en Amerique latine", Belfond, Paris 1967.
Publikacje Documentation Franaise, seria Amerique Latine.
KUBA
Juan Clark, "Testimonio de un pueblo", Miami [b. d.].

Carlos Franqui, "Journal de la revolution cubaine", Le Seuil, Paris 1987.
Armando Valladares, "Memoires de prison ', Albin Michel, Paris 1986.
Jorge Valls, "Mon ennemi, mon frere", Gallimard, L'Arpenteur, Paris 1989.
Jeannine VerdesLeroux, "La Lune et le caudillo. Le reve des intellectuels et le regime cu
bain (1959-1971)", Gallimard, L'Arpenteur, Paris 1989.
NIKARAGUA
Gilles Bataillon, "Le Nicaragua et les indiens Miskito", "Esprit" z VIIVIII 1982; "Le Nica
ragua et les indiens de la cte atlantique", "Esprit" z VII 1983; "Nikaragua: de la tyrannie a la
dictature totalitaire", "Esprit" z X 1983, nr specjalny "Ameriques latines a la une"; "Nicaragua:
des elections a 1'Etat d'urgence" i "Paysage apres la bataille (Nicaragua)", "Esprit" z I 1986;
"L'Opposition nicaraguayenne a la recherche d'une strategie", "Esprit" z VI 1987; "Commu
nistes et sociodemocrates dans la revolution", "Communisme" 1987, nr 13.
g y, '
Genevieve i ElieGeor es Berreb Commandant Zero ', Robert Laffont, Paris 1987.
J. M. Caroit, V. Soule, "Le Nicaragua, le modele sandiniste ', Le Sycomore, Paris 1981.
Ren Dumont, "Finis les lendemains qui chantent", Le Seuil, Paris 1982.
Nicaragua. Colonialisme et revolution", Diffusion Inti, Paris 1982.
PERU
Alain Hertoghe, Alain Labrousse, "Le Sentier lumineux, un nouvel integrisme dans le Tiers
-Monde", La Decouverte, Paris 1989.
AUTORZY
Stephane Courtois, profesor (directeur de recherches) w CNRS, Centre National

de la Recherche Scientifique (GEODEParis X), redaktor naczelny pisma "Communi
sme", specjalista od historii komunizmu. Najwaniejsze publikacje: "Le PCF dans la
guerre" (Ramsay,1980), "Qui savait quoi? Lextermination des Juifs,1941-1945" (La
Decouverte,1987, wsplaut.), "Le Communisme" (MA Bditions,1987, wsplaut. M.
Lazar), "Le Sang de 1'etranger. Les immigres de la MOI dans la Resistance" (Fayard,
1989, wsplaut.), "Cinquante ans d'une passion franaise. De Gaulle et les commu
nistes" (Balland,1991, wsplaut. M. Lazar), "Rigueur et passion. Hommage a Annie
Kriegel" (Le Cerf/LAge d'Homme,1994, wsplaut.), "LEtat du monde en 1945" (La
Decouverte, 1994, wsplaut. A. Wieviorka), "Histoire du Parti communiste franais"
(Presses Universitaires de France,1995, wsplaut. M. Lazar), "Eugen Fried. Le grand
secret du PCF" (Le Seuil,1997, wsplaut. A. Kriegel).
Nicolas Werth, historyk, pracownik naukowy Institut d'Histoire du Temps Present,

zajmuje si histori Zwizku Sowieckiego. Najwaniejsze publikacje: "Etre commu
niste en URSS sous Staline" (Gallimard,1981), "La Vie quotidienne des paysans russes
( , ), "
de la Revolution a la collectivisation, 1917-1939 Hachette 1984 Histoire de
1'Union sovietique, de 1'Empire russe a la CEI" (PUF,1992), "Rapports secrets sovie
tiques. La societe russe dans ses rapports confidentiels,1921-1991" (Gallimard,1995,
wsplaut. Gael Moullec).
JeanI.ouis Panne, historyk. Wsppracowa przy "Dictionnaire biographique du

mouvement ouvrier franais (1914-1939)", autor (wraz z Emmanuelem Wallon) "LEn
treprise sociale, le pari autogestionnaire de Solidarnosc" (LHarmattan,1987); "Boris
Souvarine, le premier desenchante du communisme" (Robert Laffont,1993).
Andrzej Paczkowski, historyk, profesor, zastpca dyrektora do spraw naukowych

w Instytucie Studiw Politycznych Polskiej Akademii Nauk. Opublikowa m.in.: "Stani
slaw Mikoajczyk, czyli klska realisty. Zarys biografii politycznej" (Omnipress, War
szawa 1991), "Aparat bezpieczestwa w latach 1944-1956. Taktyka, strategia, metody",
cz.1-2 (Instytut Studiw Politycznych PAN, Warszawa 1994,1996), "Pl wieku dziejw
Polski,1939-1989" (Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1995,1998).
Karel Bartosek, historyk pochodzenia czeskiego, w latach 1983-1996 pracownikna

ukowy IHTP (CNRS), redaktor naczelny pisma "La Nouvelle Alternative", znawca
problematyki Europy rodkowej i Wschodniej. Opublikowa m.in.: "The Prague Upri
% AUTORZY
sing 1945" (liczne przekady w I.1960-1965), "De 1'exile a la Resistance. Refugies et

immigres d'Europe centrale en France, 1933-1945" (Arcantere, 1989), "Confession"
(rozmowy z Bedrichem Fuikiem, Toronto 1989), "Le temoin du proces de Husak
temoigne" (rozmowy z Ladislavem Holdosem, Praha 1991), "Les Aveux des archives.
PragueParisPrague,1948-1968" (Le Seuil,1996).
JeanLouis Margolin, historyk, wykadowca na uniwersytecie prowansalskim, pra

cownik naukowy Institut de Recherche sur le SudEst Asiatique (CNRS). Autor "Sin
gapour,1959-1987. Genese d'un nouveau pays industriel" (LHarmattan,1989).
WSpAUTORZY
Remi Kauffer, specjalista od historii wywiadu, terroryzmu i tajnych organizacji.

Waniejsze publikacje (wraz z Rogerem Faligot): "Service B" (Fayard, 1985), "KGB
objectif Pretoria" (Lausanne, 1986), "Kang Sheng et les services secrets chinois
1927-1987" (Robert Laffont,1987; wyd. pol. "Tajne suby Chin 1927-1987, Wyd. Bel
lona, Warszawa 1994), "Astu vu Cremet" (Fayard,1991), "Histoire mondiale du Ren
seignement" 2 t. (Robert Laffont,1993-1994; wyd. pol. "Suby specjalne. Historia wy
wiadu i kontrwywiadu na wiecie", Iskry, Warszawa 1998).
Pierre Rigoulot, pracownik naukowy Institut d'Histoire Sociale, redaktor naczelny

"Cahier d'Histoire Sociale". Opublikowa m.in.: "Des Franais au Goulag" (Fayard
1984), "La Tragedie des Malgrenous" (Plon, 1990), "Les paupieres lourdes. Les
Franais face au Goulag: aveuglement et indignation" (Editions Universitaires,1991).
Pascal Fontaine, dziennikarz, znawca problematyki Ameryki aciskiej.
Yves Santamaria, historyk, wykadowca IUFM w Mans i IEP w Paryu. Autor "Du
Printemps des peuples a la Societe des nations" (La Decouverte,1996, wspaut. Bri
gitte Wache).
Sylvain Boulouque, student historii, wsppracownik GEODE (Universite Paris X).
Krystyna Kersten, autorka wstpu do polskiego wydania "Czarnej ksigi komuni

zmu", badacz najnowszych dziejw Polski, profesor w Instytucie Historii Polskiej Aka
demii Nauk. Opublikowaa m. in.: "Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego" (Wyd.
Lubelskie,1965), "Narodziny systemu wadzy. Polska 1943-1948" (Biblioteka "Kryty
y , ),
ki, Krg, Warszawa 1984; Libella, Paris 1986; Universit of California Press 1991
"Jata w polskiej perspektywie" (Aneks, Londyn - NOWa, Warszawa 1989), "Midzy
wyzwoleniem a zniewoleniem. Polska 1944-1956" (Aneks, Londyn 1993), "Polacy, y
dzi, komunizm. Anatomia pprawd 1939-1968" (Biblioteka "Krytyki", NOWa, War
szawa.1992), wspautorka "Dyplomacji polskiej 1939-1945" (Wyd. Naukowe PWN
Warszawa 1999).
WYKAZ SKRTW
AGSA - Da Afganistan de Gato da Satao Adara,Organizacja Ochrony

Interesw Afganistanu
AID - Agency for International Development,Agencja Midzynarodowego
Rozwoju
- Armia Krajowa
Angkar, Angka - Angkar padevat, Organizacja Rewolucyjna (Komunistycznej Partii
Kampuczy)
- Alianza Popular Revolucionaria Americana,Amerykaski Ludowy
Sojusz Rewolucyjny
APRF - Archiw Priezidienta Russkoj Fiedieracy (zesp archiwalny)
ARA - American Relief Administration,Amerykaska Organizacja do spraw
Pomocy
ARDE - Przymierze RewolucyjnoDemokratyczne
ASALA- Tajna Armia na rzecz Wyzwolenia Armenii
ASP - Afro Shirazi Party,Partia Afroszyrazyjska (Zanzibar)
AVH - Allamvedelmi Hatsag,Urzd Ochrony Pastwa
AVNOJ- Antifaistiko Vijee Narodnog Oslobodjenja Jugoslavije,
Antyfaszystowska Rada Wyzwolenia Narodowego Jugostawii
AVO - Allamvedelmi Osztay,Wydzia Ochrony Pastwa
BAM - BajkatoAmurskaja Magistral',BajkalskoAmurska Magistrala Kolejowa
BPK - Bugarska Partia Komunistyczna
BSRR - Biaoruska Socjalistyczna Republika Radziecka
CDR - Komitet Obrony Rewolucji (Kuba)
CDS - Komitet Obrony Sandinizmu (Nikaragua)
CGT - Confederation Generale de Travail,Powszechna Konfederacja Pracy
ChALW - Chiska Armia LudowoWyzwolecza
ChRL - Chiska Republika Ludowa
CIA - Central Intelligence Agency,Centralna Agencja Wywiadowcza
CIK - Centralnyj Ispotnitielnyj Komitiet,Centralny Komitet Wykonawczy
CNRS - Centre National de la Recherche Scientifique
CNT - Confederacin National del Trabajo,Narodowa Konfederacja Pracy
CRCEDHC - Centre Russe de Conservation et d'Etude de la Documentation
Historique Contemporaine (zesp archiwalny)
CTC - Confederacin de los Trabajadores Cubanos,Centrala Pracujcych Kuby
CzK,Czeka - Czriezwyczajnyje komissiji po bor'bie s kontrriewolucyjej i sabotaom,
Nadzwyczajne Komisje do Walki z Kontrrewolucj i Sabotaem
DEM - Direccin Especial del Ministerio del Interior,Dyrekcja Specjalna
Ministerstwa Spraw Wewntrznych
Derg - Komitet Koordynacyjny si Zbrojnych (Etiopia)
DGI - Direccin Genera de la Inteligencia,Generalna Dyrekcja Wywiadu
% 8 WYKAZ SKRTW
DGSE - Direction Generale de la Securite Exterieure,Generalna Dyrekcja

Bezpieczestwa Pastwowego (Francja)
DGSE - Direccin Genera de Seguridad del Estado,Generalna Dyrekcja
Bezpieczestwa Pastwowego (Nikaragua)
DRW - Demokratyczna Republika Wietnamu
DSE - Direccin Genera de ContraInteligencia,Generalna Dyrekcja
Kontzwywiadu
DST - Direction de la Surveillance du Territoire,Dyrekcja Obserwacji
Terytorialnej
EAM - Ethnik Apeleftherotik Metopo,Grecki Front Wyzwolenia Narodowego
EDES - Ethniks Dimokratiks Elliniks Sindesmos,Grecki Narodowy Zwizek
Demokratyczny
EDU - Etiopska Unia Demokratyczna
EEAM - Ergatik Ethnik Apeleftherotik Metopo,Wyzwoleczy Narodowy
Front Robotniczy
EKKA - Ethniki kie Kinoniki Apeleftherosis,Ruch Wyzwolenia Narodowego
i Spoecznego
ELAS - Elliniks Laiks Apeleftherotiks Strats,Grecka Armia
Narodowowyzwolecza
EPLF - Ludowy Front Wyzwolenia Erytrei
ELF - Front Wyzwolenia Erytrei
EPLP - Etiopska Partia Ludu Pracujcego
FA - Federacion Anarquista Iberica,Iberyjska Federacja Anarchistyczna
FAO - Food and Agriculture Organization of the United Nations,Organizacja
Narodw Zjednoczonych do spraw Wyywienia i Rolnictwa
FAPLA - Foras Armadas de Libertaao de Angola,Siy Zbrojne Angoli
Fatah,Fath - Palestyski Ruch Wyzwolenia Narodowego
FDFWD - LudowoDemokratyczny Front Wyzwolenia Narodowego
FNLA - Frente Nacional de Libertaao de Angola,Narodowy Front Wyzwolenia
Angoli
FNSP - Fondation Nationale des Sciences Politiques
FPK - Francuska Partia Komunistyczna
FRAP - Frente Revolucionario Antifascista y Patriota,Rewolucyjny Front
Antyfaszystowski i Patriotyczny
Frelimo - Frente de Libertaao de Moambique,Front Wyzwolenia Mozambiku
FSLN - Frente Sandinista de Liberacion Nacional,Sandinowski Front
Wyzwolenia Narodowego
FWN - Front Wyzwolenia Narodowego
GARF - Gosudarstwiennyj Archiw Russkoj Fiedieracy (zesp archiwalny)
GERSS - Groupe d'Etudes et de Recherche sur la Strategie Sovietique
GII - kubaska policja polityczna
GPP - Guerra Popular Prolongata,Nieustajca Wojna Ludowa
GPU - Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije,Pastwowy Zarzd Polityczny
GRAPO - Grupos de Resistencia Antifascista Primero Octubre,Antyfaszystowskie
Grupy Oporu 1Padziernika
GRK - Grupa do spraw Rewolucji Kulturalnej
GRU - Glawnoje Razwiedywatielnoje Uprawlenije,Gwny Zarzd Wywiadu
(Sztabu Generalnego)
GUGB - Glawnojc Uprawlenije Gosudarstwiennoj Biezopasnosti,Zarzd Gwny
Bezpieczestwa Pastwowego
wYKAZ SKRTW % 9
GUag- Giawnoje Uprawlenije IsprawitielnoTrudowych agieriej,Gwny

Zarzd Poprawczych Obozw Pracy
GZI - Gwny Zarzd Informacji
INO - Inostrannyj Otdie,Departament Zagraniczny
INRA - Institutio Nacional de Reforma Agraria,Krajowy Instytut Reformy Rolnej
IRA - Irish Republican Army,Irlandzka Armia Republikaska
JAC - Japoska Armia Czerwona
JP - Jeunesse Patriotique,Modzie Patriotyczna
KBP - Komitet do spraw Bezpieczestwa Publicznego
KBW - Korpus Bezpieczestwa Wewntrznego
KC - Komitet Centralny
KGB - Komitiet Gosudarstwiennoj Biezopasnosti,Komitet Bezpieczestwa
Pastwowego
- Khedamate Etela'ate Dawlati,afgaska suba bezpieczestwa
KIM - Kommunisticzeskij Internacyona Moodiey,Komunistyczna
Midzynarodwka Modziey
Kominform - Kommunisticzeskoje Informacyonnoje Biuro,Biuro Informacyjne Partii
Komunistycznych i Robotniczych
Komintern - Kommunisticzeskij Internacyona,Midzynarodwka Komunistyczna
(111Midzynarodwka)
KPA - Komunistyczna Partia Albanii
KPCh - Komunistyczna Partia Chin
KPCz - Komunistyczna Partia Czechosowacji
KPD - Kommunistische Partei Deutschands,Komunistyczna Partia Niemiec
KPG - Komunistyczna Partia Grecji
KPH - Komunistyczna Partia Hiszpanii
KPI - Komunistyczna Partia Indochin
KPJ - Komunistyczna Partia Jugosawu
KPK - Komunistyczna Partia Kampuczy
KPK - Komunistyczna Partia Kuby
KPP - Komunistyczna Partia Polski
KPR - Komunistyczna Partia Rumunii
KPW - Komunistyczna Partia Wietnamu
KPZR - Komunistyczna Partia Zwizku Radzieckiego
- Komitety Rewolucyjne (Chiny)
KRLD- Koreaska Republika LudowoDemokratyczna
KUMNZ- Komunistyczny Uniwersytet Mniejszoci Narodowych Zachodu
KUTW - Kommunisticzeskij Uniwiersitiet Trudiaszczichsia Wostoka,
Komunistyczny Uniwersytet Pracujcych Wschodu
LDFWP - LudowoDemokratyczny Front Wyzwolenia Palestyny
LDPA- LudowoDemokratyczna Partia Afganistanu
LFWP - Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny
LRPK- LudowoRewolucyjna Partia Kampuczy
MAR - Movimiento de Accin Revolucionaria,Ruch Akcji Rewolucyjnej
MBP - Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego
MEISON - Socjalistyczny Ruch Panetiopski
MfS - Ministerium fur Staatssich erheit,Ministerstwo Bezpieczestwa
Pastwowego (potocznie Stasi)
MFA - Movimiento das Foras Armadas,Ruch si Zbrojnych (tzw.Ruch
Kapitanw)
%2WYKAZ SKRTW
MGB - Ministierstwo Gosudarstwiennoj Biezopasnosti,Ministerstwo

Bezpieczestwa Pastwowego
Minit - kubaskie Ministerstwo Spraw Wewntrznych
MO- Milicja Obywatelska
MOI - La Maind'oeuvre Immigree,Imigracyjna Siia Robocza
MOPR - Midzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolucjonistom
MPLA - Movimiento Popular de Libertaao de Angola,Ludowy Ruch Wyzwolenia
Angoli
MRTA - Movimiento Revolucionario Tupac Amaru,Rewolucyjny Ruch Tupaca
Amaru
MSW - Ministerstwo Spraw Wewntrznych
MWD - Ministierstwo Wnutriennich Diel,Ministerstwo Spraw Wewntrznych
NEP - Nowaja Ekonomiczeskaja Politika,Nowa Polityka Ekonomiczna
NKGB - Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopasnosti,Ludowy
Komisariat Bezpieczestwa Pastwowego
NKWD - Narodnyj Komissariat Wnutriennich Diel,Ludowy Komisariat Spraw
Wewntrznych
NRD - Niemiecka Republika Demokratyczna
ODCC - Organizaia Deinuilor cu Convingeri Comuniste,Organizacja
Winiw o Przekonaniach Komunistycznych
OGPU - Objedinionnoje Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije,
Zjednoczony Pastwowy Zarzd Polityczny
OMS - Otdiel Miedunarodnych Swiaziej,Wydzia Stosunkw
Midzynarodowych (Kominternu)
ONZ - Organizacja Narodw Zjednoczonych
OPEC - Organization of the Petroleum Exporting Countries,Organizacja Krajw
Eksportujcych Rop Naftow
OPLA - Organizacja Ochrony Walk Ludowych
OSO - Osoboje Sowieszczanije,Kolegium Specjalne
OUN - Organizacja Ukraiskich Nacjonalistw
OUNM - Organizacja Ukraiskich NacjonalistwMelnykowcw
OUNR - Organizacja Ukraiskich NacjonalistwRewolucjonistw (Banderowcw)
OWP - Organizacja Wyzwolenia Palestyny
PKB - Pastwowa Komisja Bezpieczestwa
PKWN - Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego
PKWR - Piotrogrodzki Komitet WojskowoRewolucyjny
POUM - Partido Obrero de Unificacin Marxista,Partia Robotnicza
Zjednoczenia Marksistowskiego
POW - Polska Organizacja Wojskowa
PPR - Polska Partia Robotnicza
PPS - Polska Partia Socjalistyczna
PSL - Polskie Stronnictwo Ludowe
PSP - Partido Socialista Popular,Partia SocjalistycznoLudowa
PSUC - Zjednoczona Partia Robotnicza Katalonii
PUF - Presses Universitaires de France
PZPR - Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
RAF - Rote Armee Fraktion,Frakcja Czerwonej Armii
Renamo - Resistencia Nacional Moambicana,Narodowy Ruch Oporu Mozambiku
RFSRR - Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka
RGWA - Russkij Gosudarstwiennyj Wojennyj Archiw (zesp archiwalny)
wYKAZ SKRTW %2
RKP(b)- Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewikw)

RO - Referaty Ochrony
ROA - Russkaja Oswoboditielnaja Armija,Rosyjska Armia Wyzwolecza
ROWS - Russkij Oficerskij Wojennyj Sojuz,Oglnorosyjski Zwizek Wojskowy
RPLE - Rewolucyjna Partia Ludu Etiopii
RWPG - Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej
SB - Suba Bezpieczestwa
Schutzbund - Republikanischer Schutzbund,Republikaski Zwizek Obrony
SDPRR(b) - Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (bolszewikw)
SED - Sozialistische Einheitspartei Deutschlands,Niemiecka Socjalistyczna
Partia Jednoci (wac.Socjalistyczna Partia Jednoci Niemiec)
SFIC - Section Franaise de 1'Internationale Communiste,Francuska Sekcja
Midzynarodwki Komunistycznej
SFIO - Section Franaise de 1'Internationale Ouvriere,Francuska Sekcja
Midzynarodwki Robotniczej
SIM - Servicio de Investigacin Militar,Wojskowa Suba ledeza
SLOMR - Wolny Zwizek Zawodowy Robotnikw Rumuskich
SON - Siewiernyj agier Osobogo Naznaczenija,Pnocny Obz Specjalnego
Przeznaczenia
SMIERSZ - Smiert' szpionam (kontnvywiad wojskowy)
SNASP - ServKO Nacional de Segurana Popular,Krajowa Suba Bezpieczestwa
Ludowego
SNK - Sowiet Narodnych Komissarow,Rada Komisarzy Ludowych
SS - wac.die Schutzstaffeln der NSDAP,Sztafety Ochronne NSDAP
SSI - Servicio Secreto Inteligente (tajne suby hiszpaskie)
TANU - Tanganyika African National Union,Afrykaski Narodowy Zwizek
Tanganiki
TASS - Tielegrafnoje Agientstwo Sowietskogo Sojuza,Agencja Telegraficzna
Zwizku Radzieckiego
TPA - Antysomozowskie Trybunay Ludowe
UDE - Etiopska Unia Demokratyczna
UGT - Unin Genera de Trabajadores,Powszechna Unia Pracujcych
UHWR - Ukrainska Hoowna Wyzwolna Rada,Ukraiska gwna Rada
Wyzwolecza
UNESCO- United Nations Educational,Scientific and Cultural Organization,
Organizacja Narodw Zjednoczonych do spraw Owiaty,
Nauki i Kultury
UNICEF- United Nations International Children's Emergency Fund,Fundusz
Narodw Zjednoczonych Pomocy Dzieciom
UNITA - Uniao Nacional para a Independencia Total de Angola,Narodowy
Zwizek na rzecz Cakowitej Niepodlegoci Angoli
UNKWD - Uprawlenije Narodnogo Komissariata Wnutriennich Diei,Zarzd
(terenowy) Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych
UP - University Press
UPA - Ukraiska Powstacza Armia
USON - Uprawlenije Siewiernych agieriej Osobogo Naznaczenija,Zarzd
Pnocnych Obozw Specjalnego Przeznaczenia
USRR - Ukraiska Socjalistyczna Republika Radziecka
Viet Minh - VietNam Doc Lap Dong Minh Hoi,Liga Niepodlegoci Wietnamu
VNQDD - VietNam Quoc Dan Dang,Narodowa Partia Wietnamu
%22 wYKAZ SKRTW
WCzK -Wsierossijskaja Czriezwyczajnaja kommissija po bor'bie s

kontrriewolucyjej, spiekuacyjej i sabotaom, Oglnorosyjska
Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucj, Spekulacj
i Sabotaem
WiN - Wolno i Niezawislo
WKP(b) - Wszechzwizkowa Komunistyczna Partia (bolszewikw)

ZANU - Zimbabwe African National Union, Afrykaski Narodowy Zwizek
Zimbabwe
ZSRR - Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckich
INDEKS OSB
(Nie obemue autorw prac zamieszczonych w przypisach i bibliografii).
Abakumow Wiktor (wac. Kum Aba) 221,

234-237, 406
Abate Atnafu zob. Atnafu Abate
Abdullah Sajjed 667
Abensur Miguel 367
AbramowMirow Aleksandr 192
Abramowicz Rafail (wac. Rafail Rein) 87,
325
Abul Aoun Rifaat 335
Adolph Alfred 327
Agabekow Gieorgij 662
Agazade, delegat na Zjazd Ludw Wschodu
661
Agramonte Roberto 607
Agranow Jakow 134
Ahmadi Farida 677
Ahn Sung Un 529
Ajschylos 686
Akbari Mohammad Junis 677
Alansaya Tino 633
Aleksander II, cesarz Rosji 686
Aleksander III, cesarz Rosji 684
Aleksander I, krl Jugosawii 287
Aleksander Newski, ksi Rusi, w. 207
Aleksandra Fiodorowna, ona Mikoaja II,
cesarzowa Rosji 60
Aleksiejew Michai 74-75
Aleksiejewicz Swietlana 670
Alemu Ambachew zob. Ambachew Alemu
Alichanow Giework 192, 275
Alter Wiktor 300, 301
Alvarez del Vayo Julio 315, 319
Alves Nito 652, 653
Amador Carlos zob. Fonseca Amador Carlos
Aman Mikael Andom 641
Amanullah Chan, krl Afganistanu 661, 662
Ambachew Alemu 645
Amin Hafizullah 663-666, 668, 669

An Myung Chul 523
Anders Wadysaw 299, 355
Andom Aman zob. Aman Mikael Andom
Andrade Juan 322, 326
Andrew Christopher 677
Andrianow Andriej 236
Andriejew Andriej 145,156,174,185, 224
Andropow Jurij 678
Antelme Robert 703
Antonescu Ion 388, 421
Antonow Aleksandr 117,118,123
AntonowOwsiejenko Wadimir 69,106,123,
189, 317
Anvelt Jan 263, 281
Arafat Jasir 333, 337
Aragon Louis 32, 38, 289, 320, 681, 700
Araquista n Luis 319
Araszewa Raina 414, 415
Arbenz Jacobo 609
Arce Bayardo 628
Arenas Reinaldo 609
Arendt Hannah 19
Arquer Jordi 322, 326, 327
Ascaso Joaquin 323
Asfa Ijegaychu zob. Ijegaychu Asfa
Asfaw Legesse zob. Legesse Asfaw
Asher J. 702
Atarbekow Gieorgij 112,114
Ataturk Kemal 662
Athders Lyster 626
Atlan Henri 704
Atnafu Abate 643
Augurski Samuil 286
Awerbuch Wolf 285
Azaa y Diaz Manuel 319
Azef Jewno 269
%24 NDEKSOSB
Azema JeanPierre 31
Azim, delegat na Zjazd Ludw Wschodu
661
Ba Jin 491
Baader Andreas 337
Babel Isaak 106,194, 236, 419
Babeuf FrancoisNoel, zw. Gracchus 30, 40
Baccala Vincenzo 296
Baclek Karol 406
Baczaje Saghao ("Syn woziwody") 662
Badajew Aleksiej 236
Bahes Barrudim 666
Bakunin Michai 682, 697, 704, 705
Bala T. 399
Balluku Beqir 418
Balzac Honore de 491
Bandera Stepan 219, 220
Bao Da 589
Bao Ruowang zob. Pasqualini Jean
Barabas Francisc 417
Bara Osman 678
Barak Rudolf 418
Barbieri Francesco 320
Barbusse Henri 39, 393
Baret Michel 672
Barrios de Chamorro Violeta zob. Chamorro
Violeta
Barry Michael 663, 665, 667, 672
Barton Paul zob. Jiri Veltrusky
Bartosek Karel 8,16,18, 313, 384, 644, 715
Bartziotas Vassilis 292
Basow, polityk sowiecki 236
Basztakow Iwan 204, 345
Bataillon Gilles 626, 627
Batek Rudolf 414
Batista Fulgencio 605-609, 612, 613, 617
Bazgar Shah 668, 675, 678, 679
Beaufort, genera 533
Beaufrere Marcel 292
Becker Jasper 510
Beg Ebrahim 663
Beimler Hans 329
Belden Jack 446
Belishova (Beliszowa) Liri 418
Benda Vaclav 424
Beniamin, metropolita 131
Benti Teferi zob. Teferi Benti
Beran Josef 383
Berger Joseph 32, 33, 285
Beria awrientij 39,142,185,198, 201-205,
209, 212-215, 220, 230, 231, 235-237,
239-242, 279, 290, 300, 301, 345-347, 350,
359, 406, 678
Berling Zygmunt 349
Berman Jakub 16
Berman Matwiej 182
Berneri Camillo 320, 321
Bernstein Eduard 683
Bertini Catherine 530
Berzin Jan 317
Bethune Norman 492
Bib Istvan 369, 419
Bierdiajew Nikoaj 134
Bierut Boleslaw 16, 356, 359, 408
Bishop Maurice 621
Blanco Jess Sosa 606
Blandon Juana 625
Bloch, komunista wgierski 285
Bloch Gerard 291
Bloch JeanRichard 291
Bloch Michel 291
Blucher Wasilij 192, 267
Blum Leon 315, 316, 319
Blagojewa Stella 279
Boczarow Giennadij 674
BodnaraEmil 371
Bofill Ricardo 619
Bogomolow Aleksandr 189
Biihme Court W. 304
Boico Cristina 371
Boitel Pedro Luis 611, 612, 616
Bojarinow, pukownik sowiecki 669
Bojarski, doradca sowiecki w Czechosowacji
406
Bll Heinrich 22
Boncour zob. PaulBoncour Joseph
BonczBrujewicz Wadimir 72
Bonet Pedro 322, 326
Borbely I. 417
Borge Tomas 622, 623, 627, 630
Borodin Michait (wac. Michai Gruzenberg)
265
Borowski Jan zob. Komorowski Ludwik
Borys III, car Bugarii 264, 368
Botha Pieter 651
Boulouque Sylvain 716
Brandler Heinrich 262
Brankov Lazar 397
Bratianu Constantin 373
NDEKS OSB %2
Bratianu Vintia 374

Brauning Karl 326
Brecht Bertolt 42
Brener Michai 94
Bressler Moritz zob. Ranke Hubert von
Breton Andre 293
Breniew Leonid 15, 45,188, 227, 334, 417,
618, 665, 706
Brichmann Karl 281
Briuchanow Aleksandr 168
Brossat Alain 700, 701
Broue Pierre 329
Bruguiere JeanLouis 335
Bruno, czonek trybunau rewolucyjnego 688
Brusiow Aleksiej 62
Brzeziski Zbigniew 19
BuberNeumann Margarete 38, 284, 285
Bucharin Nikoaj 91,137,143,144,147,158,
168,180,193, 250, 272, 273, 327, 639, 697
Buchholz Mathieu 292
Bugaj Nikoaj 248
Bugan lon 417
Bui Quang Chieu 532
Buj Aleksiej 171
Bukowski Wadimir 38, 39, 45
Buli Petro 414
Bullejos Jose 274, 275
Buganin Nikoaj 89, 238, 239
Buhakow Siergiej 134
Bumedien Huari 618
Bun, stranik 577
Burcew Wadimir 269
Burillo Ricardo 322
Caballero zob. Largo Caballero Francisco

Cabrera Rocha Octavio 632
Caccavale Romolo 295
Cachin Marcel 327
Calciu Dumitreasa Gheorghe (ojciec Calciu)
416
Caligaris Luigi 296
Campanella Tommaso 24
Camus Albert 7
Cankow Aleksandyr 264
Cardona Mir 606
Carlos zob. Ramirez Sanchez Iljicz
Carrel Alexis 702
Carreras Jesus 611, 615
Carrere d'Encausse Helene 132, 684
Carrin Alfredo 618
Carton Martinez 330

Castillo Michel del 705
Castoriadis Cornelius 691
Castro Fidel 24, 39, 44, 291, 605-613, 61624,
628, 650, 699
Castro Raul 607, 611, 612, 621, 652
Ceaucescu Elena 422
Ceaucescu Nicolae 25, 395, 416, 417, 422, 528
Celor Pierre 275
epika Alexej 406
Cerquetti Renato 296
Challay Felicien 326
Chamberlain Arthur Neville 644
Chami Demal 293
Chamorro Pedro Joaquin 622, 624
Chamorro (Barrios de Chamorro) Violeta
624, 631
Chandler David 554, 555
Chao Shuli 491
Chatajewicz Michait 161,162
Chateaubriand Francois Rene de 47
Chautemps Camille 288
Che zob. Guevara Ernesto
Chemin Ariane 8
Chen Boda 482, 487
Chen Duxiu 293
Chen Kuteh 494, 495
Chen Y 488
Chen Yun 268
Chiang Kaishek (Czang Kajszek; Jiang
Jieshi) 265, 438, 444
Chiappe Jean 289
Chimczak Eugeniusz 354
Chipenda Daniel 652
Chissano Joaquim 638
Chivambo Mondlane Eduardo 655
Chlewniuk Oleg 248
Cho II Myung 519
Cho Man Sik 516
Chow Chingwen 452
Chruszczow Nikita I5, 37, 42- 44,177,181,185,
187, 239, 240, 242, 243, 282, 393, 404, 406,
408, 456, 488, 518, 519, 600, 639
Churchill Winston 238, 302, 307
Chwostow Aleksandr 89
Cichowski Kazimierz 286
Cienfuegos Camilo 611
Ciliga Ante 273, 287
Ciurupa Aleksandr 78, 85
Clementis Vladimir 401
%2 NDEKS OSB
Codou Roger 328

Codovilla Vittorio 317
Colas Dominique 702
Colin Marcel 703
Confino Michael 136
Conquest Robert 32,181
opi Vladimir (Vlado) 191, 329
opi, brat Vladimira 329
Cortina, komunista hiszpaski 330
osi Dobrica 307
Costa Carlo 296
Courtade Pierre 377
Courtois Stephane 7-14,18-21, 715
Coutinho Rosa 650
Croce Benedetto 422
Cruz Arturo 628
Csati Jozsef 383
Cuno Wilhelm 262
Cubella Rolando 612
Cuesta Tony 611
Culas Christian 541
Cusin Gaston 316
Czajanow Aleksandr 168
Czajkowski Piotr 207
Czang Kajszek zob. Chiang Kaishek
Czechow Anton 207
Czernomordik Moisiej 275
Czernow Wiktor 96
Czerny Jzsef 259, 260
Czernyszow Wasilij 346
Czou Enla zob. Zhou Enlai
Czubar Was 187
Czukowska Lidia 244
Czyngischan 303
Dahl Harry 336

Daladier Edouard 644
Dalajlama XIV (wac. Tenzin Gyatso) 510,
512, 513
Dalos Gyrgy 420
Dan Fiodor 86,122
Daniel Jurij 246
Daniel Odile 389
Daniiow Wiktor 248
Darnaud Antoine 678
Daud Mohammad 663, 665, 680
David Hans Walter 284
Dat Marcel 45
Debray Regis 609, 610
Dedi, student KUMNZ 287
Dedijer Vladimir 396
Dekanozow Wadimir zob. Diekanozow
Wadimir
Del Pino, genera 612
Delage Jean 269
Deletant Dennis 390
DelmasMarty Mireille 704
Demaziere Albert 291
Demeny Pal 394, 395
Deng Xiaoping 338, 434, 442, 455, 465, 482,
484, 485, 488, 507, 510, 594, 600, 601, 632
Denikin Anton 75, 84, 93, 94, 98,106,108,
112
Deutsch Gustl 297
Dezire Georges 277
Dhlakama Alfonso 656
Diaz Jose 321, 330
Diaz Rodriguez Ernesto 615
Diekanozow (Dekanozow) Wadimir 204
Dimitriu Adrian 372
Dimitrow Georgi zob. Dymitrow Georgi
Ding Ling 443, 491, 508
Ding Mocun 269
Dith Pran 585
Djilas (Dilas) Milovan 307, 308, 418
Doan Van Toa 538
Dobsa Ladislas 259
Dollfuss Engelbert 297
Dotgich Iwan 229
Domenach JeanLuc 461, 468, 470, 482, 484
Domenech Jose 331
Dominguez Margot (ps. Edith) 636
Donath Gyrgy 372
Donskoj Dmitrij 132
Doriot Jacques 45, 276
Dornbach Alajos 411
Dostojewski Fiodor 34, 326, 683
Dragi, student KUMNZ 287
Dreyfus Alfred 683
Dro, genera 214
Drtina Prokop 376
Dubek Alexander 17, 408, 413
Dubi Lydia 281
Dubs Adolph 666
Duclos Jacques 24, 267, 275, 288, 293, 317
Duhamel Georges 326
Dume Petrit 418
Dumitreasa Gheorghe zob. Calciu
Dumitreasa Gheorghe
Dumont Rene 654
NDEKS OSB 727
Dusza Jzef 354

Duvignaud Jean 377
Dymitr Doski, ksi moskiewski 207
Dymitrow (Dimitrow) Georgi 236, 264, 278,
281, 282, 398, 408
Dzieryski Feliks 37, 69-73, 76, 77, 79,
81-83, 85-89, 91, 95, 98,102,107,111,
112,121,125,129,131,134,137-140,143,
191, 270-272, 283, 341, 342
DziurzyskaSucho Lucyna 348
Dzodze Koi zob. Xoxe Koi
Dilas Milovan zob. Djilas Milovan
Eberlein Hugo 189

Eberling, student KUMNZ 287
Echeverria Jose Antonio 606
Eden Anthony 302, 319
Eiche Robert 153,187
Eichmann Adolf 37
Eideman Robert 192
Einstein Albert 379, 701
Eisenhower Dwight David 608
Eitingon Naum (Leonid) 236, 291, 318
Ejduk, czekista 81
EL Campesino zob. Gonzalez Valentin
Ellenstein Jean 33
Elorza Antonio 316, 317
Eluard Paul 293
Engels Friedrich 435, 683
Enwer Pasza (Enver Paa) 141
Epstein, dziaacz ydowskiego Komitetu
Antyfaszystowskiego 233
Ercoli zob. Togliatti Palmiro
Erenburg Ilja 223, 233
Erler Gernot 8
Erlich Henryk 300, 301
Ermacora Felix 676
Escuder, dziaacz POUM 326
Ester Jose 331
Etinger Jakow 236
Ezop 578
Fida Hajle zob. Hajle Fida

Field Hermann 397
Field Herta 397
Field Noel 397
Figueres Ferrer Jose 623
Filiatre Roland 292
Fischer Ruth (wac. Elfriede Eisler) 329
Fischl Otto 400
Flieg Leo 189
Florin Wilhelm 281, 283
Fomiczew, funkcjonariusz sowiecki 160
Fonseca Amador Carlos 622, 623
Fontaine Pascal 716
Foritefan 395
Foscolo Alfred 414, 415
Foucher Michel 648
FouquierTinville Antoine 72
Fourrier Jules 277
Fraile Ricardo 672
Franco Francisco 47, 314, 320, 327, 331
Frank Josef399-401
Frank Robert 421
Frank Siemion 134
Franqui Carlos 617
Franz Hrst 336
Frayde Martha 616
Frei Rudolf 325
Frejka Ludvik 400
Freund Hans 321
Fried Eugenius 278
Friedrich Carl J.19
Fromm Erich 33
Frommelt Erich 328
Frossard Andre 29
Frukina Maria 287
Frunze Michai 662
Fu Lei 491
Fuik Bedrich 384
Furet Francois 5, 8,19, 41, 43, 219, 239, 682,
687
Furubotn Peder 313
Fantay Yhdego 645

Farre Gasso Joan 331
Fefer Isaak 233
Fejgin Anatol 354
Feldbin Lew zob. Orow Aleksandr
Feldman Fred 192
Ferretti Maria 421
Ferro Marc 58
Gagarin Jurij 461

Gaggi Otello 296
Galkin, porucznik 191
Gasso Farre Joan zob. Farre Gasso Joan
Gauck Joachim 7
Gaulle Charles de 40, 41, 638
Gebeyahu Hajle zob. Hajle Gebeyahu
Gega Liri 414
%2 NDEKSOSB
Geldof Bob 649

Geminder Bedrich 399, 400, 404, 406
Genoud Francois 335
Georgescu Teohari 405
Georgiew Kosta 264
Ger Ern6 (ps. Pedro) 317, 318, 322, 324
GheorghiuDej Gheorghe 386, 396, 405, 414
Ghezzi Francesco 296
Ghini, biskup albaski 382
Giap zob. Vo Nguyen Giap
Gide Andre 316, 326
Gierek Edward 361
Gilels Emil 233
Gimes Mikls 410
Gironella Pascal 326
Gitton Marcel 277
Goc Abram 132
Goebbels Joseph 37
Goldberg Aleksandr 94
Goldman Michai 86
Golikow Filipp 221
Goma Paul 419
Gombrowicz Witold 41
Gmez Emperador Mariano 318, 325
Gomuka Wadystaw 11,16,17, 286, 313, 356,
359-362, 408, 409
Gonzalez, kapitan (ps. EL Nato) 614
Gonzalez Valentin (ps. El Campesino) 324,
328-330
Gorbaczow Michai 15, 408, 417, 641, 646, 669
Gorbatiuk, doradca sowiecki w Chinach 268
Gorbatow Aleksandr 193
Gordijewski Oleg 677
Gorelli Aldo 296
Goriew Wtadimir (ps. Aleksandr Skoblewski)
262, 317
Goriaczew 190
Gorki Maksim (wac. Aleksiej Pieszkow) 13,
39, 74,127, 685, 689, 696, 700-702, 706
Gorki Milan 191, 287
Gorkin Julian 291, 316, 319, 321-326, 328
Gornfeld 135
Gottwald Klement 282, 375, 376, 39801,
404, 406, 408
Goya Francisco 644
Gralski August (wac. Boris Heyfetz) 262
Grandi Dino 319
Gravier Bruno 702
Graziosi Andrea 80,144,158, 248
Greczko (Grieczko) Andriej 335, 412
Gregory Constantin 634
Grieczko Andriej zob. Greczko Andriej
Grigorienko Piotr 38, 246
Groman Wadimir 168
Gromyko Andriej 188, 335
Grossman Wasilij 29, 36, 38, 233, 244, 295,
685, 704, 707
Grsz Jzsef 382
Gu Shunzhang 268
Guang Huian 268
Guesde Jules 683
Guevara Ernesto, zw. Che 24, 40, 606, 607,
609-611
Guevara Vladimir 610
GulamNabi Chan 662
Gurwicz Natan 234
Guseia lon 417
Gutierrez Menoyo Eloy 615
Guzman Abimael (przewodniczcy Gonzalo)
338, 632-634, 636
Habasz Georges 333, 334

Haddad Waddi 334, 335
Hadi Uzun, szejk Dagestanu 142
Haing Ngor 562, 567, 568, 581, 583, 584
Haitas A. 311
Hajdu Vavro 401
Hajle Fida 643
Hajle Gebayahu 645
Hajle Syllasje I, cesarz Etiopii 641, 644, 645
Han, dynastia 437
Haubrich Jzsef 259
Havel Vaclav 419, 420
Hawatma Nayef 334
Haya de la Torre Victor Raul 635
He Jiaxing 268
He Jihua 268
He Liy 449
He Men;iong 268
Heder Stephen 554
Hegel Georg Wilhelm Friedrich 707
Heijenoort Jan van 288
Helfferich Karl 84
Henryk VIII, krl Anglii 24
Herling-Grudziski Gustaw 22, 299
Hernandez Jesus 315, 330
Herriot Edouard 158, 529
Hertz Alfred 318, 324, 325
Hic Marcel 292
Hilberg Raul 37
NDEKS OSB %29
Himmler Heinrich 37, 696

Hinton William 446, 449
Hirsch Werner 189
Hitler Adolf 20-22, 26, 34, 37, 41,158, 206,
208, 277, 280, 283, 284, 306, 319, 329, 354,
644, 696
Ho Chi Minh (wac. Nguyen That Thanh;
ps. Nguyen A Quoc) 24, 37, 267, 293, 531,
532, 535-537, 540, 547, 582, 588, 589, 593,
594, 600
Ho Ka 519
Hoang Van Hoan 434
Hobsbawm Eric 10
Hoda Enver zob. Hoxha Enver
Honel Maurice 269
Hoover Herbert 128
Hopner Serafina 111
Horakova Milada 378
Horthy Mikls 410
Horwitz Maksymilian (ps. Henryk Walecki)
286
Hosajn Chan Mohammad 663
Hss Rudolf 35
Hou Youn 547, 548, 551
Hoxha (Hoda) Enver 293, 311, 370, 382, 414,
418, 422
Hryhoriw (Hryhoriew) Mykola 105
Hu Feng 453, 536
Hu Hakbong 519
Hu Nim 547, 551, 569
Hu Yaobang 514
Hua Guofeng 484, 503, 507, 564
Hua Linshan 497, 499, 502-504
Hue Robert 9
Hugo Wilhelm (ps. Knorin) 192, 282, 287
Humer Adam 423
Hun Sen 544
Husajn Ibn Talal, krl Jordanii 333
Husak Gustav 401, 413
Huta Nuri 397
Huynh Phu So 532
Hwang Jang Yop 528
Hyon Chun Hyok 516
Ibarruri Dolores (La Pasionaria) 316, 323

leng Sary 543, 544, 547, 580, 583, 588, 593
Ierunca Virgil 391
Ignatjew Siemion 238
Ijegaychu Asfa 644
Iparraguire Elena 636
Irujo Manuel de 326
Isajew Piotr 161
Iuga Dumitru 417
lustinian, patriarcha 385
Iwan IV Grony, car moskiewski 181, 684, 685
Iwanow zob. Trietiakow Siergiej
Izgojew Aleksandr 134,135
Jackel Gunter 336

Jackson Michael 649
Jacson (Jackson) Frank 291
Jagoda Gienrich 37, 76,139,146,151,152,
156,160,173,185, 318, 702
Jakir Jona 192
Janata A.194
Jankow Kosta 264
Jankowska Ludwika 281
Jarosiawski Jemielian 169
Jaruzelski Wojciech 312, 364, 365, 423
Jaures Jean 683, 694
Jegorow Aleksandr 192
Jegorow, robotnik 89
Jelajew, kompozytor 194
Jeow Nikoaj 37,178,180,181,183-185,187,
192,198, 281-283, 290, 342-344
Jiang Jieshi zob. Chiang Kaishek
Jiang Qing (ona Mao Zedonga) 482, 484,
485, 488, 490, 491, 495, 504, 590, 599
Joffe Adolf 77
Johansen Strand 313
JoliotCurie Frederic 277
Jordinis J. 311
Jospin Lionel 9
Jurieniew Konstantin 189
Justus Pal 397
Juzowski losif 234
Juyn Igor 445
Kabia Desire 610

Kaczmarek Czeslaw 358
Kadar Janos 409, 410
Kagame Paul 637
Kaganowicz azar 37, 38,160,174,184,185,
189,195, 239, 283, 345
Kajbar Mir Akbar 665
Kakar Hassan 677
Kakar Tajwar 677
Kalandra Zavis 293
Kaligula (Caius lulius Caesar) 704
Kalinin Michai 120,126,130, 283, 345
%3NDEKS OSB
Kamieniew Lew (wac. Lew Rozenfeld) 66,

67, 77, 91, 97,127,134,144,177,178,180,
236, 272, 273, 687, 697
Kang Chul Hwan 522, 523
Kang Koo Chin 520
Kang Sheng 268, 269, 433, 443, 444, 482, 488,
496
Kapalanz Seppl 324
Kapica Piotr 233
Kaplan Karel 378, 387, 406
Kapan Dora (wac. Fannie Rojd) 86
Kapustin, dziaacz sowiecki 235
Karakach, komunista wgierski 279
Karielin, czonek trybunau rewolucyjnego
688
Karmal Babrak 663, 666, 668, 669, 675, 678
Karoly Mihay 258
Karsawin Lew 134
Kaskiewicz Jerzy 354
Katarzyna II, cesarzowa Rosji 181, 208, 685
Kauffer Remi 716
Kautsky Karl 12, 683, 687, 691-695, 698, 700,
703
Ke Qingshi 268
Keitel Wilhelm 20
Kelemen Justus 372
Ken Khun 568
Ken Ling 497
Kennedy John Fitzgerald 608
Keo Meas 551
Keppert 406
Kerekes Jzsef 259
Kersten Krystyna 716
Kevi Stefan 398
Khieu Ponnary 547
Khieu Samphan 543, 547, 553, 582, 591
Khieu Thirit 547
Kiedrow Michai 121
Kierenski Aleksandr 64, 83
Kiernan Ben 554, 559, 590
Kiesewetter Aleksandr 134
Kim Du Bong 519
Kim Hyun Hee 338
Kim il Song (Kim Ir Sen) 24, 31, 434, 435,
516, 517, 519, 522, 523, 525, 531, 589, 593,
594, 600
Kim Jong il (Kim Dzong I1) 525-527
Kim Kwang Hyup 519
Kim Seung I1338
Kippenberger Hans 267
Kirilina Aa 177
Kirow Siergiej (wac. Siergiej Kostrikow) 98,
165,176,178,187,188, 236, 243, 279, 287,
697
Kissinger Henry 534
Kleber Emil zob. Stern Manfred
Klement Rudolf 289
Klemperer Victor 11
Klujew Nikoaj 194
Knight Amy 241
Knorin zob. Hugo Wilhelm
Kobuow Bachezo (Bogdan) 204, 205, 212,
220, 345
Koestler Arthur 8, 258, 259
Kogenman, kapitan NKWD 217
Koh Young Hwan 527, 528
Kolcow Michai (wac. Michai Fridland)
317, 320
Koleci Vasco 397
Koakowski Leszek 8, 705
Koczak Aleksandr 93, 95, 96, 98,104, 269
Koontaj Aleksandra 238, 270, 271
Komarow, akademik 279
Komorowski Ludwik (ps. Jan Borowski) 281
Komphot, bankier 561
Kondratiew Nikoaj 127,168
Konfucjusz 436, 437
Konowalec Jewhen 219
Konstandinidis 312
Kopp Pascae 336
Koppensteiner Fritz 297
Koritschoner Franz 284
Kork Awgust 192
Korniew Wasilij 118
Korniow awr 64, 66, 75
Koroczenko Michai 185
Korolow Siergiej 194
Kosior Stanisaw 145,161,187
Kostopoulos, major EAM 308
Kostow Trajczo 373, 398
Kostrzewa Wera (wac. Maria Koszutska)
286
Kosygin Aleksiej 188, 335, 667
Kovacs Bela 372
Kvago Jzsef 372
Kowalow Siergiej 525
Kozowski Krzysztof 366
Krajewski Antoni zob. Stein Wiadysaw
Krasin Leonid 129
Krasnow Piotr 84, 95,107
Krasucki Henri 645
Krawczenko Wiktor 38
Krebs Richard zob. Valtin Jan
Krenz Egon 423
Kriegel Annie 8,13, 33,187-188, 404, 697, 701
Kriestinski Nikoaj 180,189
Kristo Pandi 397
Kriwicki Walter 318
Krugow Siergiej 226-230
Kryenko Nikoaj 125,137,138
Kun Attia 417
Kun Bela 189, 258-261, 282, 283
Kuro Jacek 361, 362
Kurski Dmitrij 12, 71,132,134
Kuskowa Jekatierina 127,128,134
Kutiepow Aleksandr 269, 270
Kutuzow (GoleniszczewKutuzow) Michai
207
Kuusinen Aino 271, 294, 706
Kuusinen Otto 192, 282
Kuzniecow Aleksiej 235
La Boetie Etienne de 33
La Guardia, bracia 621
La Pasionaria zob. Ibarruri Dolores
Lacis Martin zob. acis Martyn
Lagerfelt Johann 672
LaignelLavastine Alexandra 422
Lameda Ali 521
Lancani Rudolf 398
Landau Katia 321, 323
Landau Kurt 321, 324
Lander Karl 109
Langevin Paul 279
Langumier Adrien 277
Lanz Diaz 610
Lao-zi (Laozi) 436
Lao She (wac. Shu Qingchun) 491
Largo Caballero Francisco 289, 315, 319, 321
Larin Jurij zob. arin Jurij
Larisch Emil 283
Lassalle Ferdinand 87
Last Jef 316, 327
Latour Rene Ramos 609
Laureni, agent SSI 325
Laval Pierre 45
Lazarevitch Nicolas 296
Lazi Branko 280
Le Duan 531
I,e Duc Tho 534
NDEKS OSB %3
Lebiediewa Natalia 20
Lechowicz Wodzimierz 359
Legesse Asfaw 644
Lei Feng 473
Lenin Wadimir (wac. Wtadimir Uljanow)
11,12,14-17,19, 24, 28-31, 34-37, 40, 49,
64-67, 70, 72-74, 76-79, 83-86, 89, 91, 96,
100,102,107,111,114,118,120,122,
127-136,180, 207, 248, 249, 257-260, 262,
270, 271, 279, 280, 283, 286, 296, 302, 335,
435, 486, 543, 594, 610, 632, 637, 682-694,
696, 697, 699, 701-706
Leniton Achi 234
Leski zob. Leszczyski Julian
Leonhard Wolfgang 297
Lermontow Michait 207
Leszczyski Julian (ps. Leski) 286
Levi Paul 261, 262
Levine Eugen 258
Levy Yves 323
Lewin Moshe 241
Lewit S.G.194
Leys Simon 495, 544
Li Baozhang 265
Li Dazhao 441
Li Shiqun 269
Li Sun Ok 520
Li Sung Yop 519
Li Syngman (Syngman Rhee) 519
Li Yong Mu 519
Liberberg losif 286
Lichaczow Michait 399, 405
Liebknecht Karl 90, 257
Lin Biao 431, 459, 463, 473, 484, 485, 488,
490, 491, 495, 504, 505, 589
Lister Enrique 324, 328, 330
Litoiu Nicolae 417
Litvan Gyrgy 421
Litwinow Maksim 193, 284
Liu Qing 491
Liu Shaoqi 463-465, 482, 483, 485, 486, 488,
493, 496, 499, 511
Liu Zhidan 443
Lbl Even 399, 401
Locard Henri 546-547, 555, 567, 572, 582
Lon Nol 546, 554, 556, 557, 561, 580, 583, 586,
588, 594, 597
London Artur 400, 401
Long 534
Longo Luigi 329
%32 NDEKSOSB
Loo 479
Lpez Fresquet Rupo 607
Lorenzo Cesar M. 324
Los Rios Fernando 315
Losonezy Geza 410, 411
Loyola Ignace de 697
Lu Xun 440, 453
Luca Vasile 405
Luchaire Jean 277
Ludendorff Erich 367, 686, 694
Luksemburg Ra 257
Lula Anastaste 293
Lulezew Kosta 372
Luo Ruiqing 488
Lwow Gieorgij 61
Ly Heng 568, 584
acis Martyn (Lacis Martin, wac. Janis

Sudrabs) 29, 76, 86, 90,109,113
apszyn Iwan 134
arin Jurij (wac. Michait Lurje) 273
azimir Pawiet 69
azutin, dziaacz sowiecki 235
ominadze Wissarion 265
osski Nikoaj 134
Lutowinow Jurij 270
ysenko Trofim 194, 454, 597, 704
Ma, profesor 489

Maari Gurden 194
Mac Arthur Douglas 517
Mac Donald James Ramsay 289
MacGovern John 326
Macciochi Maria Antonietta 39
Machado y Morales Gerardo 605
Machel Samora 651, 655, 657, 658
Machiavelli Niccol 697
Machno Nestor 95,102,105,107,116, 662
Madry Jindrich 403
Maiwandwal Mohammad Haszim 664
Majski Iwan (wac. Iwan Lachowiecki) 238,
300
Makarow Nikoaj 168
Malenkow Gieorgij 194, 209, 238-240, 406
Maeter Pal 410
Malia Martin 33, 240, 684, 686
Malinowski Rodion 317
Mallarme Stephane 491
Malraux Andre 279, 438
Mancew Wasilij 133-135
Mandelsztam Osip 194, 419
Maniu Iuliu 373, 374
Mann Thomas 701
Mantecon Jose Ignacio 324
Manu Gheorghiu 417
Manuilski Dmitrij 191,192, 275, 281, 282, 408
Mao Zedong (Mao Tsetung) 17, 24, 25, 31,
37, 39, 40, 44, 264, 266, 293, 431, 43335,
437, 440-445, 447, 450, 452, 454-460,
463-465, 468-471, 475-478, 482-498, 500,
502, 504-508, 510, 511, 513, 533, 536, 543,
558, 580, 582, 583, 589-594, 600, 601, 623,
632, 633, 704
Marchais Georges 24
Marchlewski Julian 342
Margolin JeanLouis 8, I5,17,18, 716
Margoline Jules 300
Margolius Rudolf 399, 400
Mariategui Jose Carlos 632, 633
Marion Pierre 334
Markin N. 84
Markisz Perec 233
Markos zob. Wafiadis Markos
Markovi Sima 287
Markow Georgi 38, 419
Marks Karol (Karl Heinrich Marx) 234, 257,
435, 486, 543, 632, 638, 682, 683, 692, 693,
703, 705
Marr Nikoaj 194
Marshall George 371
Marszak Samuit 233
Martin Robert 328, 329
Martin du Gard Roger 326
Martinez Alfredo 321
Martow Lew (wac. Julij Cederbaum) 86, 90,
688
Marty Andre 278, 327-329
Marx Karl zob. Marks Karol
Masaryk Toma Garrigue 377, 685
Masferrer Rolando 606, 608
Maslari Boidar 298
Mastow Arkadij 329
Massud Ahmad 671
Mastilak, redemptorysta 383
Malanko Mieczystaw 353
Mateus Paulo J. 651
Matos Huber 610, 611, 613, 617
Matthews Herbert 321, 606
Matusow Jakow 282
Matwiejew I.174
Maura Miguel 314
Mauriac Francois 326
Maurin Joaquin 314, 323
Maurin Manuel 323
Mazowiecki Tadeusz 366, 420
Mbembe A. 659
Mechlis Lew 138
Medina Benigno 633
Meinhof Ulrike 337
Meisel Paul 284
Mella Julio Antonio 317
Melnyk Andrij 219, 220
Menelik II, cesarz Etiopii 642
Mengystu Hajle Marjam 17, 24, 638, 641-649
Menthon Francois de 27, 28
Meray Tibor 518
Mercader del Rio Caridad 291
Mercader del Rio Jaime Ramn 290, 291
Merker Paul 418
Mertens Stanisaw (ps. Stefan Skulski) 281
Messing Stanistaw 76,133,135
Metaksas (Metaxas) Ioannis 306
Meyerhold Wsiewolod 194, 236
Mezzich Carlos 633, 636
Miakotin Wieniedikt 135
Miasnikow Aleksandr 142
Miasnikow Gawria 270, 271
Michoels Salomon 233, 234
Miedwiediew S. 271
Miedwiediew, czonek trybunau
rewolucyjnego 688
Mielgunow Siergiej 29, 75,112,114
Mielke Erich 336, 337
Mielnikow Boris zob. Muller Boris
Mienynski Wiaczesaw 76,134,143,146,191
Mierkuow Wsiewolod 204, 345, 347
Mif Pavlo 268
Mihailovi Dragoljub (Draa) 306, 307
Mihalache lon 374
Mikojan Anastas 145,184,185, 213, 235, 239,
345
Mikoladze Jewgienij 194
Mikoiaj II, cesarz Rosji 60, 63, 89, 692
Mikoaj Mikoajewicz, wielki ksi rosyjski
269
Milew Geo (wac. Georgi Kasabow) 264
Miller Jewgienij 270
Millerand Alexandre 682
Milstein Salomon 212
Milosz Czeslaw 15
NDEKS OSB %33

Minc Hilary 16
Mindszenty Jzsef 382
MinewStepanow Stojan 317
Minkow Iwan 264
MirowAbramow zob. AbramowMirow
Aleksandr
Missen Francois 678
Mitrojorgji Vango 397
Mitterrand Danielle 39
Mitterrand Francois 618
Mo Di 437
Moczarski Kazimierz 353, 354
Modesto Juan 330
Modzelewski Karol 361
Molnar Mikls 405, 407
Mootow Wiaczesaw (wac. Wiaczesaw
Skriabin) 127,148,160-162,168,184,189,
200, 205, 209, 234, 235, 238, 239, 284, 304,
345
Monatte Pierre 272
Mondlane Eduardo zob. Chivambo Mondlane
Eduardo
Monivong, krl Kambody 592
More Thomas 24
Morgan William 607
Morin Edgar 8
Mornard Jacques 291
Moro Aldo 594
Moroz Grigorij 76
Moskwin Michai zob. Trilisser Meer
Mu Chong 5 I9
Mugabe Robert 649
Mujal Eusebio 606
Muller Boris (wac. Boris Mielnikow) 282
MunehPetersen A. 281
Mussolini Benito 23,159, 308, 319
Nader Szah 662, 663

Nadibullah Mohammad 24, 665, 669, 670,
675, 678, 679
Nagy Ferenc 372
Nagy Imre 313, 408, 410, 411, 413
Naim 679
Narwicz Lew 320
Naser Gamal Abdel 332
Nasiedkin Iwan 216
Nastasescu Gheorghe 417
Ndreu Dali 414
Neczew Nikola 398
Nedkow, kapitan 415
%34 NDEKS OSB
Negrin Juan 315, 321, 322, 326

Neron (Nero Claudius Drusus Germanicus
Caesar) 47
Neto Agostinho 24, 651, 652
Neuberg A. (ps. zbiorowy) 267
Neumann Heinz 189, 265, 282, 284, 285
Neumann Margarete zob. BuberNeumann
Margarete
Ngo Dinh Diem 536
Nguyen A Quoc zob. Ho Chi Minh
Nguyen Van Linh 539
Nguyen Van Thieu 531
Ni Yuxian 485
Nicod Rene 277
Nicolschi Alexandru 391
Nidal Abu 337
Nie Yuanzi 488
Nieczajew Siergiej 609, 683, 684, 690, 697,
704, 705
Niecziporienko Oleg 337
Nien Cheng 478, 492, 496, 497, 499, 505, 506
Nietzsche Friedrich Wilhelm 44
Nikoaj ew Leonid 176-177
Nikoajewski Boris 122, 705
Nin Andres 314, 319, 320, 322
Nixdorf Kurt 283, 284
Njamba Yemina J. fi51
Nkavandame Lazaro 657
Nolte Ernst 19
Novotny Antonin 404
Nowoyow Wadimir 173
Nuon Chea 547
Nuves Tellos Carlos 629
Nyerere Julius 638
Nyeste I. 381
Ochoa Arnaldo 621, 628

Okulicki Leopold (ps. Niedwiadek) 350
Olesza Jurij 194
Olminski Michai (wac. Michai
Aleksandrow) 91
Oltusky Enrique 608
Ordonikidze Grigorij (ps. Sergo) 39,107,
110,142,143,149,165,168, 236
Ortow Aleksandr (wac. Lew Feldbin) 317,
318, 321, 322
Ortega, pukownik 322
Ortega Camilo 623, 626
Ortega Daniel 623, 624, 626, 628
Ortega Humberto 623
Ortega Jaime 613
Orwell George 321
Osinski Nikoaj (wac. Walerian Obolenski) 124
Osorgin Michai 134
Ostrowski Nikoaj 189
Owczinnikow Pawiet 164
Ozierow Aleksandr 135
Paczkowski Andrzej 15,16, 201, 287, 300, 421,

715
Padilla Ernesto 609
Paik Hyung Bok 519
Pak Hon Yong 519
Pak Kum Chul 519
Paach Jan 412
PampuchBroska Wanda 280
Pan Fusheng 487
Pan Hannian 268
Panczenama X 513
Panne JeanLouis 715
Pantielejew Michai 281, 282
Papandreu Georgos 309
Pascal Pierre 296
Pasqualini Jean (Bao Ruowang) 461, 468,
471-475, 47882, 486, 490
Pastora Eden (Comandante Zero) 622-624,
627, 628
Pasuchow Krastiu 372
Pat Jacques 301
Patrascanu Lucreiu 396
Pauker Ana 405
Pauker Karl 139
PaulBoncour Joseph 289
Pavel Gheorghe 417
Paveli Ante 306, 307
Pavlik Gejza (Geza) 399
Pawtow Nikoa 398
Pawowski Iwan 668
Payas Sardinas Oswaldo 619
Pean Pierre 335
Peluso Edmondo 296
Pen Sovan 554
Penczew Dimitar 418
Peng Dehua 459, 463, 488, 489
Peng Pa 440, 441, 445
Peng Zhen 482
Peralta Margie Clavo 636
Perez Serantes Enrique 608
Petain Philippe 277
Peter Gabor 405, 421
%34 NDEKSOSB
Negrin Juan 315, 321, 322, 326

Neron (Nero Claudius Drusus Germanicus
Caesar) 47
Neto Agostinho 24, 651, 652
Neuberg A. (ps. zbiorowy) 267
Neumann Heinz 189, 265, 282, 284, 285
Neumann Margarete zob. BuberNeumann
Margarete
Ngo Dinh Diem 536
Nguyen A Quoc zob. Ho Chi Minh
Nguyen Van Linh 539
Nguyen Van Thieu 531
Ni Yuxian 485
Nicod Rene 277
Nicolschi Alexandru 391
Nidal Abu 337
Nie Yuanzi 488
Nieczajew Siergiej 609, 683, 684, 690, 697,
704, 705
Niecziporienko Oleg 337
Nien Cheng 478, 492, 496, 497, 499, 505, 506
Nietzsche Friedrich Wilhelm 44
Nikoajew Leonid 176-177
Nikoajewski Boris 122, 705
Nin Andres 314, 319, 320, 322
Nixdorf Kurt 283, 284
Njamba Yemina J. 651
Nkavandame Lazaro 657
Nolte Ernst 19
Novotny Antonin 404
Nowoylow Wadimir 173
Nuon Chea 547
Nuves Tellos Carlos 629
Nyerere Julius 638
Nyeste I. 381
Ochoa Arnaldo 621, 628

Okulicki Leopold (ps. Niedwiadek) 350
Olesza Jurij 194
Olminski Michai (wac. Michai
Aleksandrow) 91
Oltusky Enrique 608
Ordonikidze Grigorij (ps. Sergo) 39,107,
110,142,143,149,165,168, 236
Orow Aleksandr (wac. Lew Feldbin) 317,
318, 321, 322
Ortega, pukownik 322
Ortega Camilo 623, 626
Ortega Daniel 623, 624, 626, 628
Ortega Humberto 623
Ortega Jaime 613
Orwell George 321
Osinski Nikoaj (wac. Walerian Obolenski) 124
Osorgin Michai 134
Ostrowski Nikoaj 189
Owezinnikow Pawiei 164
Ozierow Aleksandr 135
Paczkowski Andrzej 15,16, 201, 287, 300, 421,

715
Padilla Ernesto 609
Paik Hyung Bok 519
Pak Hon Yong 519
Pak Kum Chul 519
Paach Jan 412
PampuchBroska Wanda 280
Pan Fusheng 487
Pan Hannian 268
Panczenama X 513
Panne JeanLouis 715
Pantielejew Michai 281, 282
Papandreu Georgos 309
Pascal Pierre 296
Pasqualini Jean (Bao Ruowang) 461, 468,
471---475, 478-482, 486, 490
Pastora Eden (Comandante Zero) 622-624,
627, 628
Pasuchow Krastiu 372
Pat Jacques 301
Patrascanu Lucreiu 396
Pauker Ana 405
Pauker Karl 139
PaulBoncour Joseph 289
Pavel Gheorghe 417
Paveli Ante 306, 307
Pavlik Gejza (Geza) 399
Pawlow Nikoia 398
Pawlowski lwan 668
Payas Sardinas Oswaldo 619
Pean Pierre 335
Peluso Edmondo 296
Pen Sovan 554
Penczew Dimitar 418
Peng Dehua 459, 463, 488, 489
Peng Pa 440, 441, 445
Peng Zhen 482
Peralta Margie Clavo 636
Perez Serantes Enrique 608
Petain Philippe 277
Peter Gabor 405, 421
NDEKS OSB %35
Petermannowie, maestwo 282

Peters Jakow 76, 87, 88,141
Peterson, czonek trybunau rewolucyjnego
688
Petkow Dimitri 375
Petkow Nikoa 373-375, 418
Petkow Petko 373, 375
Petlura Semen 94,105
Petrescu Constantin Titel 372
Pfeiffer Wilhelm 283, 284
Pham Quynh 532
Pham Van Dong 537
Piatakow Gieorgij (wac. Gieorgij Kijewski)
122,168,180
Piatnicki Osip (wac. Osip Tarszys) 281, 282,
287
Picelli Guido 321
Picq Laurence 564, 565, 585
Pieck Wilhelm 282, 283
Pieszechonow Andriej 135
Pietriszczew A.135
Pietrowski Grigorij 87, 91
Pika Heliodor 376
Pilecki Witold 354, 355
Pilniak Boris 194
Pitsudski Jzef 342
Pin Yathay 44, 45, 545, 550, 552, 558, 560,
563, 567, 568, 570, 574, 595
Pineau Christian 294
Piotr I Wielki, cesarz Rosji 181, 685
Pipa Mustafa 382
Piurwiejew D. 214
Pius XI (Achille Ratti), papie 47
Platon 24
Platon, arcybiskup estoski 263
Plechanow Gieorgij 207
Plewicka Nadieda 270
Ploek Even 412
Pluszcz Leonid 38
Potkin, dziaacz sowiecki 164
Podgorny Nikoiaj 335
Podsednik Josef 377
Pokrowski Michai 193
Pol Pot (wac. Saloth Sar) 17, 25, 26, 31, 32,
36, 44, 46, 431, 440, 455, 543, 547, 551-556,
558, 559, 562, 563, 568, 570, 572, 575, 579,
580, 582, 584, 586, 588-590, 592, 593,
596-599, 633, 634, 704
Ponchaud Francois 544
Popieuszko Jerzy 365
Popkow Piotr 235
Porecki Elsa 276
Porecki Natan zob. Reiss Ignatij
Poskriebyszew Aleksandr 234, 235
Postyszew Pawie 145,187,193
Potriesow Aleksandr 86,135
Pouliopoulos Pandelis 295
Prager Rodolphe 292
Premte Sadik 293
Prendushi Vincent382
Prieto Indalecio 325
Primakow Witalij 192
Prokopowicz Siergiej 127,128,134
Przemyk Grzegorz 365
Psarros Dimitris 308, 309
Pugaczow Jemieljan 685
Puiu lon 416
Puszkin Aleksandr 207
Putna Witowt 192
Puzicki Nikoaj 156
Puzicki Siergiej 269
Qi Benyu 489
Qin, dynastia 437
Qin Shi, cesarz chiski 437
Queneau Raymond 23
Quevedo Miguel Angel 607
Radczenko Ljubow 135

Radek Karol (wac. Karol Sobelsohn) 77, 80,
97,144,180,191, 271, 689
Rahi Seddiqullah 678
Rajk Laszl 356, 372, 397-399, 404, 405, 410
Rajna Sandor 411
Rakosi mayas 259, 262, 371, 372, 397-399,
405, 408, 410
Rakowski Chrystian 144, 273, 689
Ramirez Oscar Alberto 636
Ramirez Sanchez Iljicz (ps. Carlos) 335-337
Ramirez Sanchez Uljanow 335
Ramirez Sanchez Wadimir 335
Ramzin Aleksandr 168
Ranariddh, ksi kambodaski 544
Ranke Hubert von (wac. Moritz Bressler)
324
Rasputin Grigorij 60
Ratebzad Anathiha 663
Ravasz Laszl 382
Ray Manolo 608
Razin Stiepan (Stieka) 685
%3 NDEKSOSB
Reagan Ronald 648, 654

Reboul Jean 291
Rebull Cabre 326
Regler Gustav 328, 329
Reicher Gustaw 286
Reichman Leonid 236
Reicin Bedrich 376, 377, 400
Rein Mark 324, 325
Rein Rafail zob. Abramowicz Rafail
Reinhold Isaak 107,108
Reiss Ignatij (wac. Natan Porecki) 288
Remmele Hermann 189
Renan Ernest 706
Revel JeanFrancois 654
Reventlow Max 329
Rcy David 327
Ribbentrop Joachim von 189, 200, 201, 284
Richet Charles Robert 702
Rieger Max 322
Rigoulot Pierre 305, 716
Rios Fernando zob. Los Rios Fernando
Riumin Martemian 238
Riutin Martemian 277
Rivet Paul 326
Roa Ral 607
Robelo Alfonso 624, 627
Robespierre Maximilien Marie de 588, 682,
698
Robotti Paolo 191, 295-296
Rodionow M. 235
Rodriguez Jose 625
Rokossowski Konstanty 193
Rolland Romain 279, 296, 696
Romanow Pantielejmon 194
Romanowowie 684, 692
Romkowski Roman 354
Rondot Philippe 337
Roosevelt Franklin Delano 39
Rosales Danilo 629
Rosenberg Alfred 20
Rosenberg Marcel 315
Rosental N.112
Rousset David 18, 38, 44
Roux Alain 451
Rovira Jose 326
Roy Claude 378
Rozanow Wasilij 135
Rokow N.135
Raski Jzef 354, 359
Rudolph Hans 329
Rudzutak Jan 187
Rupnik Jacques 381
Rychetsky Pavel 424
Rykow Aleksiej 144,147,168,180
Saadi Jacef 332

Sabata Jarosav 414
Sacharow Andriej 38,166
Sadek Abraham 291, 292
Sadyrin Andriej 168
Safaj Selab 668
SaintJust AntoineLouis de 609
Sala Victorio 318, 325
Salas Rodriguez 320
Salazar Antonio de Oliveira 47, 657
Salini Pierre 291
Saloth Sar zob. Pol Pot
Salvador David 608
Salachajew, podporucznik 191
Samsonow Timoficj 95
Sandino Augusto Cesar 622
Santamaria Yves 621, 716
Sao Phieu 547
Sao Phim 551-552
Sapilinia, komunista angolski 653
Sapronow Timoficj 270
Sarafis Stefanos 308
Sartre JeanPaul 517, 701
Savimbi Jonas 621, 651, 654
Sawinkow Boris 85
Scarioli Nazareno 295, 296
Scarselli Tito 295
Schacht Hjalmar 319
Schleyer Hans Martin 337
Schubert Hermann 189, 282
Schulenburg Friedrich Werner von 284
Schulte Fritz 189
Sedillot Jacques 521
Sejko Temo 418
Semprun Jorge 284
Seng Kimseang 572
Serge Victor 264, 273, 319
Sergiusz, metropolita 169-171
Sergiusz z Radonea (Siergij Radoneskij),
w.130
Serman Ilja 234
Shehu (Szehu) Mehmet 293
Siad Barre Mohammad 645
Siantos Georgos 309
Sidorow Wasilij 189-191
NDEKS OSB %3%
Sidorowa Anastazja 190

Sidorowna Nina 190
Siedow Lew 289
Siedow Siergiej 292
Sierow Iwan 204, 209, 212, 242, 350, 352
Sihanouk Norodom, ksi kambodaski,
1941-1955 krl 543, 545, 546, 548, 549,
551, 555, 580-582, 584, 588, 590, 593
Sikorski Wtadystaw 300
Silone Ignazio 24
Siloto, komunista wtoski 296
Silva Arnaldo 296
Simaiao Joana 657
Simango Uria 657
Simone Andre 400
Sinclair Betty 333
Singer Israel Joszua 299
Siniawski Andriej 246
Sisaj Habte 642
Sivers, genera bolszewicki 75
Skoblewski Aleksandr zob. Goriew Wtadimir
Skoblin Nikoaj 270
Skolnik Jzsef 394
Skulski Stefan zob. Mertens Stanistaw
Sladek Alfred 298
Sladek Josef 298
Sladek Viktor 298
Slansky Rudolf (wac. Rudolf Salzmann)
237, 356, 377, 382, 399-404, 406, 411
ling Otto 377, 401
Smilie Bob 323
Smirnow Iwan 100,111
Smirnow Wtadimir 274
Smith lan 656
Snow Edgar 442
So Hwan Hi 520
Sochor Lubomir 379
Sokolnikow Grigorij 107,189
Sol Jang Sik 518, 519
Sotowiow K. 236
Soenicyn Aleksandr 38, 39, 43-45,194, 229,
247, 323, 389, 699
Somoza, rodzina 622
Somoza Debayle Anastasio 622-624, 626, 627
Son Sen 547
Son Tay 532
Song, dynastia 437, 438
Song Binbin (Song Yaowu) 490
Sori Marin Humberto 607, 611, 615
Souphanouvong, ksi laotaski 540
Souvanna Phouma, ksi laotaski 540
Souvarine (Suwarin) Boris 265, 272, 278, 280,
705
Spiegelglas (Szpigelglas) Siergiej 290
Spiridonowa Maria 95-97
Spychalski Marian 359
Stachanow Aleksiej 179
Stajner Karlo 297
Stalin Jzef (wac. losif Dugaszwili) 9,
14-17, 20, 22, 24-28, 30-37, 39, 41-43, 45,
49, 65, 91,134,138,143-150,153,154,
161-168,170,177-182,184,185,187-195,
200-204, 206, 207, 209, 212, 214, 215, 221,
223, 226-228, 231-243, 249, 262, 264, 265,
271-273, 277-280, 282-284, 286-288, 290,
291, 294, 301-303, 305, 308, 311-313,
316-318, 324, 329, 331, 345, 349, 351, 356,
370, 371, 385, 386, 393, 395, 396, 399, 401,
403, 405-408, 411, 433, 435, 517, 518, 536,
543, 557, 582, 592, 593, 598-600, 633, 638,
668, 687, 695-697, 701, 704, 705
Stambolijski Aleksandyr 264
Stanescu Martin 387
Staszewski Artur 317
Stefanow Iwan 398
Stein Wtadystaw (ps. Antoni Krajewski) 90,
275, 281
Stenberg (Stejnberg) Isaak 76, 77, 695, 696
Stepan Mirosav 422
Stepanow zob. MinewStepanow Stojan
Stern Antonia 329
Stern Manfred (ps. Emil Kleber) 268
Stiepun Fiodor 134
Stoian Maria 386
Stojadinovi Milan 306
Stotypin Piotr 60, 63
Stresemann Gustav 262
Struch Papito 618
Suarez Andres 607
Sudoptatow Pawiet 289-291, 318
Sui, dynastia 440
Sun Zi (Sun Tzu) 437
Suong Sikoeun 588
Sustow Michait 235, 238
Susskind Heinrich 189
Suwarin Boris zob. Souvarine Boris
Suworow Aleksandr 207
vab Karel 39901
vermova Maria 401
Svoboda Ludvik 370
%3 NDEKSOSB
Swianiewicz Stanistaw 346

Swierdtow Jakow 91, 97
Syngman Rhee zob. Li Syngman
Syrcow Siergiej 107,168
Szala Andras 397
Szaamow Wartam 44, 45,140,197
Szamuely Tibor 259, 260
Szapiro Jerzy 21
Szarota Tomasz 7,13
Szczastnyj A. 83
Szczegowitow Iwan 89
Szczepaski Jan Jzef 19, 22
Szczerbakow Aleksandr 232, 408
Szehu Mehmet zob. Shehu Mehmet
Szejnin Lew 236
Szekspir Wiliam 518
Szeptycki Andrij (wac. Roman Aleksander
Szeptycki) 220
Szilagy Jzsef 410, 411
Szkiriatow Matwiej 165
Szlapnikow Aleksandr 64, 238, 270, 271, 692
Szotochow Michai 163-165
Szny Tibor 397
Szpigelglas Siergiej zob. Spiegelglas Siergiej
Sztikow, ambasador sowiecki w Phenianie 517
Szuchewycz Roman 219, 220
Szujski Andriej 684
Szwarcman Lew 236
Szwernik Nikoaj 186
Szymanow, genera 269
liwiski Marek 554-559, 561, 575

wiatto Jzef 359
wicicki J. (ps.) 287
Ta Thu Tau 293, 532

Tabidze Tycj an 194
Tacyt (Publius Cornelius Tacitus) 47
Tadijew Kara 661
Taittinger Jean 267
Tang, dynastia 437
Taraki Nur Mohammad 663, 664, 666-668
Tashko (Taszko) Koi 418
Teferi Benti 642
Teka Tulu 644
Tellevia Salomn 629
Teng To 491
Tenzin Gyatso zob. Dalajlama XIV
Tertulian (Quintus Septimus Florentius
Tertulianus) 39
Thaci Gaspar 382
Thilo Arthur 283, 284
Thorez Maurice 22, 24, 40, 312, 313, 376, 404,
600
Tichon (wac. Wasilij Bieawin), patriarcha
128,130,131,169
Tien, stranik 486
Tildy Zoltan 372
Timaszuk Lidia 232
Tiso Jozef 421
Tito (wac. Josip Broz) 236, 287, 306, 307,
311-313, 332, 355, 356, 370, 395-398, 402
Tkaczow Piotr 704
To Huu 536
Todorov Tzvetan 23, 33, 40, 393, 698, 699
Togliatti Palmiro (ps. Ercoli) 191, 236, 282,
283, 313, 316, 317, 404
Totstoj Lew 207
Tomski Michait (wac. Michai Jefremow) 28
Torriente Elias de la 613
Torrijos Herrera Omar 623
Totu Victor 417
Tou Samouth 582
Touvier 31
Tran Van Giau 532
Treint Albert 267
Tresso Pietro 291
Trietiakow Siergiej (ps. Iwanow) 269
Trilisser Meer (ps. Michaii Moskwin) 76, 264,
275, 281, 282
Triolet Elsa 320
Trochta Stepan 383
Trocki Lew (wac. Lew Bronstein) 40, 49, 67,
73, 77, 78, 80, 86, 91, 97, 99,100,102,122,
130,143,144,180, 236, 262, 268, 272, 273,
280, 282, 287-292, 313, 319, 356, 687, 690,
694, 695, 700, 701, 705
Trubieckoj Siergiej 134
Tuchaczewski Michait 121,123,168,185,192,
193, 236, 267
Tulu Teka zob. Teka Tulu
Tuajkow N.194
Tuominen Arvo 282, 294
Tupolew Andriej 194
Turcanu Eugen 391-393
Tutew Iwan 398
Twining Charles H. 562
Uborewicz Jeronim (wac. Jeronim

Gubarewicz) 143,192
NDEKS OSB %39
Uhl Petr 414

Uljanow Aleksandr 684
Unszlicht Jzef 76,129,134,143,191, 267
Uribe Vicente 315
Uricki Moisiej 86, 88
Urrutia Manuel 607
Ursiny Jan 376
Uskonin, dziaacz bolszewicki 125
Ustinow Dmitrij 188
Utrata Edvard 402
Vakova Ruena 383

Vailland Roger 377
Valdes Ramiro 612, 618
Valls Jorge 615
Valtin Jan (wac. Richard Krebs) 262
Van Dunem A. Domingos 651
Varga Bela 372
Varga Even zob. Warga Jewgienij
Vargas Llosa Mario 632
Vatanshah, oprawca z KHAD 675
Vayo Astorga 323
Velouchiotis Aris (Thanassis Klaras) 292,
308-310
Veltrusky Jiii (ps. Paul Barton) 45
Ventura EsteMan 606
Vera Aldo 613
VerdesLeroux Jeannine 606, 609
Vesely Jindrich 406, 407
Vickery Michael 554
VidalNaquet Pierre 31
Vidali Vittorio 317, 322
Viegas Jorge 657
Vieira Sergio 655
Vilehis Tijerino Jose Angel 629
Violet Bernard 336
Vlascianu Florin 417
Vo Nguyen Giap 435
Voigt Helmut 336
Volai, biskup albaski 382
Vorn Vet 547
Vujovi Boa 287
Vujovi Gregor 287
Vujovi Radomir 287
Wafiadis Markos (genera Markos) 310, 311

Waksberg Arkadij 279
Walecki Henryk zob. Horowitz Maksymilian
Walter Jelena 281
Walther Otto 284
Wandurski Witold 342
Wang Guangmei 488
Wang Hongwen 504
Wang Ming 443
Wang Shaoguang 487
Wang Shiwei 443
Wakowicz Melchior 361
Warga Jewgienij (Even Varga) 259
Warszawski Adolf Jerzy (ps. Adolf Warski)
286
Wawilin 126,127
Wawitow Nikoaj 194
Wedermeyer, genera 439
Wehner Herbert 283
Wei, dynastia 436
Wei Jingsheng 462, 463, 484, 486, 507
Weil Simone 40
Weinrich Johannes 336
Weissberg-Cbulski Aleksander 284, 285
Wetezew Damian 370
Weng Senhe 497
Werth Nicolas 8,12,15,16, 341, 345, 404, 695,
715
Wheelock Jaime 623
Wicha Wtadystaw 360
"Wieczinkinow", agent NKWD 269
Wierbicki, dziaacz sowiecki 236
Wicviorka Annette 388
Wiktorczyk Mikuta 135
Winawer Wtadystaw 353
Winogradowa, kochonica 173
Wtadimirow Piotr 445
Wasow Andriej 221, 302
Wojkin Nikoaj 173
Wolf Erwin 281, 321, 324
Wollweber Ernst 333
Wotodarski W. (wac. Moisiej Goldsztein) 83
Wonka Pavel 419
Woronow Nikoaj 317
Woroszytow Kliment 184,192, 239, 240, 282,
345
Wozniesienski Nikoaj 235
Wrangel Piotr 106,109,114,115,118, 260, 273
Wu Han 491
Wu Harry 468, 469, 489
Wu Zhipu 487
Wybot Roger 303
Wyszynski Andriej 176, 204, 236, 282, 517,
701
Wyszyski Stefan 358
%40 NDEKS OSB
Xie Fuzhi 490

Xoxe (Dzodze) Koi 397
Y Phandara 576, 597

Yan Fengying 505
Yang, cesarz chiski 440
Yang, stranik laoga 472
Y Fei 444
Yen, stranik 481, 482
Yhdego Fantay zob. Fantay Yhdego
Yuan Shika 438
Zabolocki Nikoaj 194

Zachariadis Nikos 308, 310, 311
Zaher Szah (Mohammad Zahir Szah), krl
Afganistanu 661, 663, 664, 679
Zajic Jan 412
Zakowski Andriej 112,187
Zapotocky Antonin 404
Zarajski 134
Zavodsky Osvald 402
Zayas Jorge 607
Zborowski Mark 289
Zegvos Iannis 309

Zela Stanislav 383
Zeteny (Zielenoj) 105
Zenawi Meles 645
Zervas Napoleon 308, 309
Zha Zhenhua 490, 498
Zhang Chunqiao 482, 504
Zhang Shaosong 512
Zhou Enla (Czou Enlai) 265, 443, 484, 485,
488, 491, 504, 507, 511, 590
Ziemskow Wiktor 248
Ziewina Rut 234
Zinowjew Aleksandr 38
Zinowjew Grigorij (wac. Grigorij
Radomyslski) 19, 32, 66, 67, 83, 88, 97,
120,143,144,177,178,180,187, 236, 262,
263, 271-273, 687, 697
Zwieriew Nikoaj 229, 230
danow Andriej 184,185,188, 204, 209,

232
emczuyna Polina 234
iwkow Todor 422
SPIS TRECI
WSTP DO POLSKIEGO WYDANIA Krystyna Kersten... 7

ZBRODNIE KOMUNIZMU Stephane Courtois 23
(Przeoy Krzysztof Wakar)
Cz pierwsza
PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
Przemoc, represje i terror w Zwizku Sowieckim
Nicolas Werth
(Przeoy Andrzej Nieuwany)
Cz druga
REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
(Przeoya Blanka Panne)
1. Paradoksy i nieporozumienia Padziernika... 57

2. Zbrojne rami dyktatury proletariatu. 69
3. Czerwony Terror 84
4. ..Brudna woina". 93
5. Od Tambowa do wielkiego godu... 116
6. Od rozejmu do "wielkiego przeomu" 136
7. Przymusowa kolektywizacja i rozkuaczanie. 148
8. Wielki gd... 158
9. "Elementy klasowo obce" i cykle represyjne 167
10. Wielki Terror (1936-1938)... . . 180
11. Imperium obozw 196
12. Ciemna strona zwycistwa.. 208
13. Apogeum i kryzys GUagu 223
14 Ostatni spisek 233
15. Wyjcie ze stalinizmu... 239
Zakoczenie 248
Cz druga
REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR

(Przeoya Blanka Panne)
1. Komintern w akcji Stephane Courtois, JeanLouis Panne ... .... 257

Rewolucja w Europie.... . 257
Komintern i wojna domowa.. .. 260
Dyktatura,"kryminalizowanie" przeciwnikw oraz represje w onie Kominternu. ..270
Wielki Terror dosiga Kominternu.... ..279
Terror uderza w partie komunistyczne ..283
Polowanie na trockistw ..288
Cudzoziemscy antyfaszyci i rewolucjonici ofiarami terroru w ZSRR....
Wojna domowa i wojna narodowowyzwolecza.. ..305
2.Cie NKWD nad Hiszpani Stephane Courtois,JeanLouis Panne ..314
Polityka komunistw315
"Doradcy" i agenci. ..317
Od kalumnii...po kul w kark".. ..319
Maj 1937roku i likwidacja POUM.... ..320
NKWD przystpuje do dziela. ..324
"Proces moskiewski" w Barcelonie.... ..326
W Brygadach Midzynarodowych. ..327
Wygnanie i mier w "ojczynie proletariatu ..329
3.Komunizm a terroryzm Remi Kauffer ..332
Cz trzecia
1.Polacy pod obc i wasn przemoc Andrzej Paczkowski ..341

Sowieckie represje wobec Polakw.... ..341
"Sprawa POW" i "operacja polska" NKWD (1933-1938) - 341.
__
Katy,wizienia i deportacje (1939-1941) - 344.
__
NKWD przeciw Armii Krajowej - 349
System represji w Polsce 1944-1989... .351
Podbj pastwa,czyli terror masowy (1944-1947) - 351.
__
Podbj spoeczestwa,czyli terror powszechny (1948-1956) - 355.
__
Realny socjalizm,czyli system represji selektywnej (1956-1981) - 360.
__
Stan wojenny,czyli prba represji masowych - 363.
__
Od rozejmu do kapitulacji,czyli bezradno (1981-1989) - 365
2. Europa rodkowa i PoudniowoWschodnia Karel Bartosek . 367

(Przeloya Agnieszka DaniowiczGrudziska)
Terror z "importu"?. .367

Procesy polityczne sojusznikw niekomunistycznych .371
Zniszczenie spoeczestwa obywatelskiego. .379
Zwykli ludzie" a system koncentracyjny.... .385
Procesy przywdcw komunistycznych .394
Od "postterroru" do postkomunizmu.407
Trudne rozliczanie przeszoci.. .419
Cz czwarta
KOMUNIZM W AZJI: MIDZY "REEDUKACJ" A MASAKR
1.Chiny: dugi marsz w ciemnoci JeanLouis Margolin 433

(Przeloya Aleksandra MatuszynSuh)
Tradycja przemocy?.. 435
Rewolucja z nieodcznym terrorem (1927-1946).. 440
Reforma rolna i czystki w miastach (1946-1957).... 445
Kampanie masowe: uruchomienie i inynieria spoeczna - 446.
__
Miasta: "taktyka salami" i wywaszczenia - 449
Najwikszy gd w historii (1959-1961).... 456
Laogai: ukryty GUag465
Najbardziej przeludniony system wizienny wszech czasw - 468.
__
W poszukiwaniu "nowego czowieka" - 470.
__
Przestpca,na pewno przestpca - 476
"Rewolucja kulturalna": totalitaryzm anarchiczny (1966-1976).. .482
Aktorzy rewolucji - 485.
__
Godzina chway Czerwonej Gwardii - 487.
__
Rewolucjonici i ich mistrz - 495.
__
Od wybuchu walk frakcyjnych do rozgromienia buntownikw - 499
Epoka Denga: wygasanie terroru (od 1976roku).. .506
Tybet: ludobjstwo na Dachu wiata?. .510
2. KOREA pnocna, Wietnam, Laos: nasienie Smoka . 515

(Przeloya Maria Michalik)
Zbrodnie, terror i tajemnica w Korei pnocnej Pierre Rigoulot . 515

Przed utworzeniem pastwa komunistycznego - 516.
__
Ofiary walki zbrojnej - 517.
__
Komunici ofiarami reimu pnocnokoreaskiego - 518.
__
Egzekucje - 520.
__
Wizienia i obozy - 520.
__
Kontrolowanie ludnoci - 525.
__
Prba zagady intelektualnej? - 526. cisla hierarchia - 527.
__
Ucieczka - 527. Dziaania poza granicami - 528. Gd i niedostatek - 529.
Kocowy rozrachunek - 530
Wietnam: bezdroa komunizmu wojennego JeanLouis Margolin . 531

Laos: uciekajca ludno JeanLouis Margolin... .. . 540
3.Kamboda: w kraju niepojtej zbrodni JeanLouis Margolin. .543
(Przeloya Maria Michalik)
Spirala potwornoci. .545
Wojna domowa (1970-1975) - 545.Deportacje i segregacja spoeczestwa (1975-1979) - 548.
__
Czas czystek i wielkich rzezi (1976-1979) - 551
Wariacje na temat martyrologii ..553
Dwa miliony ofiar miertelnych? - 553.Zagroeni i podejrzani - 556.
__
Rnice w czasie i w przestrzeni - 559
mier na co dzie za czasw Pol Pota.562
wietlana przyszo,niewolnictwo,gd - 562Od zagubienia do zezwierzcenia - 568.
Triumf brutalnoci - 570.Zbrodnia jako metoda sprawowania wadzy - 572.
__
Wizienny archipelag - 575
Powody szalestwa 579
Khmerska wyjtkowo? - 580.1975: radykalny przetom - 582.
__
Paroksyzmy marksizmu-leninizmu - 587.Wzr tyrana - 592.Waga realiw - 593
Ludobjstwo? 596
Podsumowanie.... 598
Cz pita
TRZECI WIAT
(Przeoyl Wojciech Gilewski)
1. Ameryka aciska dowiadcza komunizmu Pascal Fontaine. . ... 605
Kuba: nieustajcy totalitaryzm tropikw 605

Nikaragua: fiasko totalitarnych planw 622
Peru: krwawy "dugi marsz" wietlistego Szlaku. . 631
2. Afrokomunizmy: Etiopia, Angola, Mozambik Yves Santamana..637
Afrykaskie mirae komunizmu ..637
Czerwone imperium: Etiopia... 641
Przemoc w krajach portugalskojzycznych: Angola,Mozambik.. . ..649
Ludowa Republika Angoli ..650
Mozambik. .655
3. Komunizm w Afganistanie Sylvain Boulouque . 660
Afganistan i ZSRR (1917-1973) ....661

Afgascy komunici. ..663
Zamach stanu Mohammada Dauda.. ..664
Zamach stanu z kwietnia 1978roku,czyli "rewolucja saurska".. ..665
Interwencja sowiecka. ....669
Zasig represji..... 672
Problem uchodcw - 672.Niszczenie wsi i zbrodnie wojenne - 672.
Terror polityczny - 675.Skutki interwencji - 680
DLACZEGO? Stephane Courtois. . . 681
(Przeoy Krzysztof Wakar)
Bibliografia.. . . . .. 709
Autorzy .... 715
Wykaz skrtw . 717
Indeks osb . 723

Czarna Księga Komunizmu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Czarna Księga Komunizmu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

STEPHANE COURTOIS, NICOLAS WERTH,

JEANLOUIS PANNE, ANDRZEj PACZKOWSKI

oraz Remi Kauffer, Pierre Rigoulot, Pascal Fontaine,

Wstp do polskiego wydania KRYSTYNA KERSTEN

AL.BERT CAMUS, "I, HOMME RBVOLTE" (1952)

zatytuowany jest "Desinformation und Geschichtsklitterung" (Dezinformacja i histo

jc o powanych kontrowersjach midzy niektrymi autorami "Czarnej ksigi komuni

przypisywanie zbrodniom masowym nadrzdnej roli w represyjnych dziaaniach komunistw

Wok tych kwestii w duej mierze koncentrowaa si dyskusja absorbujca opini

ZSRR Stalina, jakkolwiek go ocenia, by naszym sojusznikiem przeciw nazistowskim Niemcom

Robert Hue na forum tego Zgromadzenia Narodowego wysun "dyurny" argu

i tylko na tym aspekcie komunistycznego uniwersum koncentruj si autorzy, przedsta

szczeglnych krajw. Obozy koncentracyjne nie byy wprawdzie wynalazkiem komuni

nie dorwnuj analogicznym studiom dotyczcym hitlerowskich Niemiec czy faszy

w ZSRR za czasw Lenina i Stalina charakteryzuj jednak "pewne elementy niezmien

szc o Rosji, i JeanLouis Margolin, przedstawiajc terror w Chinach, Wietnamie, La

nego porzdku i gwatowne, woluntarystyczne przeobraanie rzeczywistoci, oraz de

w Rosji, by niewspmierny do oporu, wyprzedza go i pobudza. To samo mona po

dzy poszczeglnymi wariantami owej formacji, ktra tak dramatycznie zawaya na lo

Stephane Courtois w swoim deniu do zdemaskowania zbrodni komunizmu, najpierw

Zbrodni komunizmu" wybielanie nazizmu, banalizowanie holocaustu. Powraca dysku

Nie jest te bynajmniej nowy podniesiony przez Stephane'a Courtois problem po

" Por. te fragmenty korespondencji E. Noltego i F. Fureta opublikowane w "Gazecie Wyborczej"

1945 roku w Londynie debat nad statutem Midzynarodowego Trybunau Wojskowego

bie dbr publicznych i prywatnych, pooone na szali z tym wszystkim, co obcia so

"ycie przegrao ze mierci,

TZVFTAN TODOROV, "LES ARuS DE I.A MEMOIRE"

' Raymond Queneau, "Une histoire modele", Gallimard, Paris 1979, s. 9.

Co waciwie okrelamy nazw "komunizm"? Naley tu od razu wprowadzi rozr

nie da si zdefiniowa w kontekcie prawodawstwa reimw komunistycznych, lecz je

Afryka -1,7 miliona,

Zbrodnie wojenne s okrelone w artykule 6b jako "pogwacenie praw i zwyczajw

Prawa i obyczaje wojenne s zapisane w konwencjach; najbardziej z nich znana kon

W swoim przemwieniu oskarycielskim w Norymberdze Francois de Menthon,

Francois de Menthon jasno stwierdzi, e deportacje - zarwno te, ktrych celem

Wszystkie te definicje, zwaszcza ostatni definicj francusk, mona zastosowa do

Norymberskiego; pojcie to zostao pniej zdefiniowane w konwencji Organizacjina

W rozumieniu konwencji ludobjstwem jest ktrykolwiek z nastpujcych czynw, dokonany

Lenin porwnywa rozpraw z Kozakami do wydarze w Wandei podczas Rewolucji

Rozkuaczanie" z lat 1930-1932 byo tylko powtrzeniem na wielk skal "rozko

deportacja Inguszw w 1944 roku;

Skoku lub "rewolucji kulturalnej". Jeszcze pniej niejednokrotnie gratulowano sobie

Jeli t miar moraln i intelektualn ocenia wspwin niekomunistw, to co nale

Berger ze swej strony nadaje tej wypowiedzi inny odcie:

Berger moe jeszcze przytoczy na swe usprawiedliwienie, e przebywa w Zwizku

Wspudzia tych, ktrzy dobrowolnie oddali si w niewol, nie zawsze by abstrak

Analiza dyktatury i terroru, najbardziej istotnych zjawisk cechujcych komunizm u wa

Martin Malia, "Sowiecka tragedia. Historia komunistycznego imperium rosyjskiego 1917-1991",

dziejstw regulaminu, a wygnanie czy nawet zesanie byy stosunkowo bezbolesne. Ze

do grup uznanych za wrogie, do czci wasnego spoeczestwa, zostaa doprowadzona

Co wiedziano o zbrodniach komunizmu? Co chciano o nich wiedzie? Dlaczego trzeba

W. Grossman, "Wszystko pynie", s.102-103,111

je tam wolne wybory. Realizm i rezygnacja uwidoczniy si na spotkaniu w Moskwie

Druga kwestia wie si z udziaem Rosjan w zwycistwie nad nazizmem, ktre po

Oto przepa midzy dwiema pamiciami europejskimi. Jednake publikacje r

sugiwa si Zwizek Sowiecki przy wyzwalaniu spod panowania nazizmu Polakw,

I rzeczywicie, cz dziaaczy partyjnych bezporednio uczestniczcych w zbrod

Wydarzenie byo tym bardziej paradoksalne, e od samego pocztku wielu ludzi

z' N. Khrouchtchev, Souvenirs", s. 329, 331-332.

rannie ukrywanych przez reim sowiecki - badania opieray si przede wszystkim na

Paul Barton, "L'Institution concentrationnaire en Russie,1930-1957", Plon, Paris 1959.

narzuconej oficjalnie, jest konieczny, aby mc zaleczy moralne, psychiczne, uczucio

Nie chcemy bynajmniej uwaa si za rzecznikw zagadkowej "zemsty narodw",