FA R M A C J A W S P C Z E S N A 2013; 6: 57-61

ARTYKU POGLDOWY/REVIEW PAPER

Otrzymano/Submitted: 24.11.2012 Zaakceptowano/Accepted: 04.12.2012
Akademia Medycyny

Witamina A w kosmetologii i lecznictwie dermatologicznym

Witamin A in cosmetology and dermatological thearapy

Mariola Pawlaczyk1, Katarzyna Korzeniowska2

1
Katedra Geriatrii i Gerontologii, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
2
Zakad Farmakologii Klinicznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Streszczenie

Stan skry zaley od wpywu wielu czynnikw wewntrz- i zewntrzpochodnych, wrd ktrych jednym
z istotniejszych jest stres oksydacyjny. Mianem stresu oksydacyjnego okrela si zaburzenie rwnowagi midzy
nateniem procesw oksydacyjnych, na ktre skadaj si wytwarzanie wolnych rodnikw i reaktywnych form
tlenu, a szybkoci ich unieszkodliwiania przez enzymy i antyoksydanty. W mechanizmach obronnych organizmu
przeciwko stresowi oksydacyjnemu uczestnicz midzy innymi witaminy A, C i E. Celem pracy byo omwienie
wpywu witaminy A, o dziaaniu antyoksydacyjnym, na stan skry. (Farm Wsp 2013; 6: 57-61)

Sowa kluczowe: witaminy, skra, stres oksydacyjny

Summary

The skin condition dependents on many internal and external factors, with an oxidative stress as one of the
most important. Oxidative stress may be defined as an imbalance between intensity of oxidation processes, mainly
the production of free radicals and reactive oxygen forms and the speed of their neutralization by enzymes and
antioxidants. Vitamins A, C, E participate in the protection of the human body against oxidation stress. The
aim of this study was to present role the of one of the vitamin A with antioxidative properties on skin condition.
(Farm Wsp 2013; 6: 57-61)

Keywords: vitamins, skin, oxidative stress

Witaminy o dziaaniu antyoksydacyjnym przyczynia si do rozwoju wielu rnych reakcji pato-

Stres oksydacyjny, okrelany take jako szok
tlenowy, to brak rwnowagi pomidzy wytwarza-
niem reaktywnych form tlenu (RFT) a zdolnociami
antyoksydacyjnymi organizmu. Powstawanie wolnych
rodnikw w ywych organizmach jest wynikiem
dziaania czynnikw zewntrznych, przede wszystkim
promieniowania ultrafioletowego i promieniowania
jonizujcego, reakcji obronnych ukadu immunolo-
gicznego oraz prawidowych procesw fizjologicznych
w rnych komrkach. Dziaanie enzymatycznych
i nieenzymatycznych mechanizmw obronnych w
warunkach fizjologicznych kontroluje te procesy.
Zaburzenie rwnowagi prooksydacyjno-oksydacyjnej
logicznych uszkadzajcych komrki i tkanki. Liczne
zwizki o waciwociach przeciwutleniajcych, two-
rzc ukad antyoksydacyjny, stanowi swoist barier
ochronn. Tak rol odgrywaj rwnie niektre
witaminy. Witaminy E i A, wraz ze swoj najistotniejsz
prowitamin - karotenem, peni rol antyoksydantw
w rodowisku hydrofobowym, natomiast w rodowi-
sku hydrofilowym funkcje te peni witamina C [1,2].
Waciwoci witaminy A
Witamina A to jedna z najwczeniej odkrytych
witamin. Ju w staroytnym Egipcie, Grecji oraz
Rzymie znano konsekwencj jej niedoboru, ktr

57

57
FA R M A C J A W S P C Z E S N A 2013; 6: 57-61
okrelono jako kurz lepot lub lepot zmierzchow
i leczono podajc gotowan lub surow wtrob zwie-
rzc. Zwizek pomidzy nieprawidowym odywia-
niem a rozwojem kurzej lepoty dowiedziony zosta
dopiero na przeomie XIX i XX wieku. W 1913 roku
amerykacy badacze, McCollum i Davis odkryli wita-
min A w tranie a nazw witamina A nadano jej w
latach 20. XX wieku [3].
Witamina A to grupa organicznych zwizkw
chemicznych, spord ktrych pen aktywno
wykazuje jedynie retinol, bdcy form alkoholow
witaminy A. Do retinoidw zalicza si take inne
formy: retinal (forma aldehydowa), kwas retinowy
(forma kwasowa), pochodne estrowe retinolu (pal-
mitynian i octan). Retinol i jego pochodne wystpuj
gwnie w tuszczach pochodzenia zwierzcego: wtro-
bie i mleku. Aktywno witaminy A wykazuje take
-karoten, okrelany jako prowitamina A, wystpujcy
w produktach rolinnych. W krajach rozwijajcych si
niedobory witaminy A, wystpujce gwnie u dzieci,
wynikaj z jej niedostatecznej poday w diecie, podczas
gdy w krajach rozwinitych s nastpstwem zaburze
wchaniania tuszczy zwierzcych, nieodpowiedniej
diety czy anoreksji. Dlatego te w aptekach dostpne s
suplementy diety pozwalajce korygowa niedobr tej
witaminy [4]. Retinol i pochodne witaminy A wykazuj
cay szereg rnorodnych funkcji w ustroju. W skrze
ich najwaniejsza rola wie si z prawidowym funk-
cjonowaniem naskrka [5].
Niedobory witaminy A manifestuj si w sk-
rze przede wszystkim wzmoonym rogowaceniem
mieszkowym, polegajcym na wystpowaniu grudek
mieszkowych z rogowaceniem w czci centralnej,
zlokalizowanych na wyprostnych powierzchniach
koczyn, szorstkich w dotyku. Zmianom towarzyszy
moe uoglniona sucho skry (xerosis) oraz amli-
wo i przerzedzenie wosw [6].
Poza wpy wem na stan skry, witamina A
odgrywa istotn rol w wielu procesach fizjologicz-
nych, zachodzcych w ustroju czowieka: odbieranie
bodcw wzrokowych w siatkwce oka i udzia w
procesie prawidowego widzenia, regulacja aktywnoci
komrek budujcych tkank kostn, udzia w proce-
sach rozrodczych i rnicowaniu komrek i tkanek,
ochrona przed zakaeniem oraz wzmacnianie ukadu
odpornociowego [7,8].
Obecno w czsteczce witaminy A sprzonego
ukadu wiza C=C w acuchu bocznym odpowiada
za waciwoci antyoksydacyjne, polegajce na wyga-
szaniu tlenu singletowego oraz neutralizacji wolnych
rodnikw powstajcych podczas peroksydacji lipidw.
Witamina A wykazuje szczeglne powinowactwo
do nabonkw oraz siatkwki oka [2,9].
Witamina A (retinol) i zwizki pochodne o
podobnej budowie (pochodne retinolu) oraz pe-
nice podobne funkcje okrelane s jako retinoidy.
Biologiczne dziaanie retinoidw zestawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Biologiczne efekty dziaania retinoidw [10]
Table 1. Biological effects of retinoids [10]
Waciwoci biologiczne retinoidw
Dziaanie retinolu
Wzrost zarodka
Morfogeneza
Rnicowanie i utrzymywanie tkanek
nabonkowych
Reprodukcja
Proces widzenia
Dziaanie retinoidw
Regulacja procesw namnaania i rnicowania
Zapobieganie nadmiernemu rogowaceniu
Zmiany przylegania komrkowego
Dziaanie przeciwojotokowe i przeciwtrdzikowe
Dziaanie immunomodulujce i przeciwzapalne
Zapobieganie nowotworom
Terapia nowotworw
Indukcja apoptozy
Dziaanie na macierz zewntrzkomrkow
Wymienione w tabeli dziaania retinoidw wi
si z ich wpywem na stan skry, bowiem bior udzia
w proliferacji i rnicowaniu komrek nabonka, dziki
dziaaniu antyoksydacyjnemu i fotoprotekcyjnemu
opniaj proces starzenia, wpywaj na rwnomierne
rozoenie melaniny w naskrku, stymuluj fibroblasty,
dziki czemu zwiksza si elastyczno skry. Dlatego
ta lipofilna witamina o silnych waciwociach anty-
oksydacyjnych wykorzystywana jest w dermatologii i
kosmetologii.
Zastosowanie witaminy A
Kosmetyki zawierajce witamin A przeznaczone
s do pielgnacji skry suchej i starzejcej si. Wyniki
wielu bada potwierdziy skuteczno miejscowego
stosowania retinoidw, tretinoiny i izotretinoiny, w
agodzeniu efektw starzenia skry zwizanego z wie-
kiem. Rezultatem ich stosowania byo spycenie bruzd
i zmarszczek oraz rozjanienie plam soczewicowatych
oraz przebarwie. Badanie histologiczne wykazao
mniej nasilon atypi wrd komrek naskrka,
zwikszon syntez kolagenu i nasilon angiogenez.
58
FA R M A C J A W S P C Z E S N A 2013; 6: 57-61
Amerykaska Agencja ds. ywnoci i Lekw dopucia
preparaty zawierajce tretynoin, do agodzenia obja-
ww fotostarzenia [11-16].
Preparaty z witamin A do miejscowego stosowa-
nia na skr powinny by chronione przed wiatem i
powietrzem, poniewa witamina A bardzo szybko si
utlenia. Efektywne dziaanie antyoksydacyjne wywiera
ona w poczeniu z witamin E [17].
Retinoidy reguluj procesy rogowacenia i r-
nicowania keratynocytw, zmniejszaj przyleganie i
uatwiaj zuszczanie korneocytw, pobudzaj syntez
kolagenu i angiogenez. Zmniejszaj take stan zapalny
poprzez hamowanie zalenej od lipooksygenazy
przemiany kwasu arachidonowego [6,18,19]. W tabeli
2 zestawiono retinoidy do stosowania miejscowego i
oglnego.
Podzia retinoidw na generacje zwizany jest z
ich budow chemiczn: misaku Kaposiego a take w zapobieganiu i leczeniu
I generacja to zwizki monoaromatyczne
uzyskane przez modyfikacj grup na polarnym
kocu i bocznym acuchu polienowym wita-
miny A;
II generacja (tzw. aromatyczne) to zwizki
syntetyczne, w ktrych piercie benzenu zastpi
piercie cykloheksenu;
III generacja (tzw. arotinoidy, poliaromatyczne
retinoidy) to zwizki otrzymane przez cykli-
zacj bocznego acucha polienowego [19,20].
Rezultatem stosowania retinoidw jest te norma-
lizacji procesw zuszczania w przewodach gruczow
ojowych oraz ograniczenie komedogenezy, poprzez
uatwienie ewakuacji wydzieliny gruczow. Preparaty
zawierajce retinoidy stosuje si przede wszystkim w
leczeniu rnych odmian trdziku pospolitego oraz
Tabela 2. Retinoidy stosowane w lecznictwie dermatologicznym [6,18,19]
Table 2. Retinoids used in dermatological treatment [6,18,19]
Retinoid
Retionidy do stosowania miejscowego
tretinoina
9-cis-kwas retinowy (alitertinoina)
adapalen
tazaroten
Retinoidy do stosowania oglnego
Izotretinoina
Etretinat
Acitertin
Beksaroten
Alitertinoina (9-cis-kwas retinowy)
trdziku rowatego. Korzystny wpyw lekw na
procesy rogowacenia powoduje, i s one wykorzysty-
wane w terapii dermatoz grudkowo-zuszczajcych.
Wskazaniami do ich stosowania miejscowego s usz-
czyca plackowata nie przekraczajca 20% powierzchni
ciaa, liszaj paski, upie czerwony mieszkowy.
Dugotrwae stosowanie retinoidw miejscowych
powoduje redukcj objaww fotostarzenia, takich jak:
pytkie zmarszczki, przebarwienia i szorstko, zwi-
zana z nadmiernym rogowaceniem. Korzystny wpyw
na procesy melanogenezy wie si ze stosowaniem
miejscowym retinoidw w zaburzeniach pigmentacji:
ostudzie, plamach soczewicowatych i przebarwieniach
pozapalnych. Dziaanie antyproliferacyjne decyduje o
wykorzystaniu lekw w terapii miejscowej niektrych
nowotworw skry, beksarotenu w leczeniu pierwotnie
skrnych choniakw T-komrkowych, alitretinoiny w
rakw skry oraz rogowacenia sonecznego i leukopla-
kii bony luzowej jamy ustnej. Innymi wskazaniami
do leczenia miejscowego s brodawki paskie, zaniki
skrne indukowane dugotrwa miejscow kortyko-
steriodoterapi czy rozstpy [6,10,12,20].
Gwnymi wskazaniami do systemowego leczenia
retinoidami s uszczyca i trdzik. Wprowadzenie do
lecznictwa dermatologicznegoi etretinatu a pniej
acitretiny umoliwio skuteczn pomoc chorym na
cikie odmiany uszczycy: krostkowej uoglnionej i
ograniczonej, erytrodermii uszczycowj oraz uszczycy
plackowatej, opornej na leczenie miejscowe czy foto-
terapi. Wskazaniem do leczenia acitretin s take
genodermatozy z zaburzeniami rogowacenia, w tym:
choroba Dariera, rne odmiany rybiej uski, rogowce
doniowo-podeszwowe, upie czerwony mieszkowy,
zesp Papillon-Lefevre. Izotertinoina z kolei jest
Typ retinoidu Czas eliminacji
naturalny, I generacja wystpuje w skrze
naturalny, II generacja wystpuje w skrze
III generacja nieznany
III generacja 16 godzin
naturalny, I generacja II 20 godzin
generacja 120 dni
II generacja 2 dni
III generacja 7-9 godzin
II generacja 10 godzin
59
FA R M A C J A W S P C Z E S N A 2013; 6: 57-61

lekiem z wyboru w trdziku torbielowatym, przebiega-
jcym z bliznowaceniem oraz nawrotowym, opornym
na inne metody leczenia. Wykorzystuje si j take w
leczeniu eozynofilowego zapalenia mieszkw woso-
wych (chorobie Ofuji) oraz eozynofilowego zapalenia
mieszkw wosowych towarzyszcego AIDS, trdziku
rowatym piorunujcym, trdziku ze stwardniaym
obrzkiem twarzy. Retinoidy wykorzystywane s
take w chemoprofilaktyce rakw skry u chorych
z podwyszonym ryzykiem ich wystpienia, a wic:
w przypadku skry pergaminowej i barwnikowej
(Xeroderma pigmentosum), w zespole naboniakw
podstawnokomrkowych oraz u chorych po prze-
szczepach narzdw. Oporne przypadki pierwotnie
skrnych choniakw T-komrkowych powinny by
leczone beksarotenem. Stosunkowo nowym lekiem
przeznaczonym do leczenia cikich postaci wyprysku
rk jest alitretinoina [6,17,20,21]. Wymienione prepa-
raty stosowne s te czsto w innych dermatozach,
ktrych mechanizm etiopatogenetyczny wskazuje
na potencjalny dobry efekt terapeutyczny ich stoso-
wania: tocze rumieniowaty, liszaj paski, ziarniniak
obrczkowaty, liszaj twardzinowy i wiele innych a
take w stanach przednowotworowych (rogowacenie
soneczne, leukoplakia bony luzowej jamy ustnej) i
nowotworach skry [6]. Naley pamita o jednym
z najbardziej powanych dziaa niepodanych tej
grupy lekw teratogennoci.
O ile retinoidy do stosowania miejscowego i
oglnego sprzedawane s na recepty, to preparaty
zawierajce witamin A dostpne s bez ogranicze w
aptekach i - ze wzgldu na podkrelane czsto korzyci
wynikajce z jej dziaania na skr i jej przydatki -
szeroko stosowane jako uzupenienie diety. Zalecane
normy spoycia witaminy A przedstawia tabela 3.
Nadmierne stosowanie suplementw diety lub
preparatw farmaceutycznych zawierajcych witamin
A moe prowadzi do hiperwitaminozy, objawiajcej
si midzy innymi zmianami skrnymi, ysieniem
zwikszon pobudliwoci , blami gowy oraz utrat
apetytu [9].
Adres do korespondencji:
+ Mariola Pawlaczyk
Katedra Geriatrii i Gerontologii, Uniwersytet Medyczny
im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
ul. wicickiego 6; 60-781 Pozna
( (+48 22) 654 36 67
: mariolapawlaczyk@o2.pl

Tabela 3. Normy na witamin A ustalone na poziomie redniego zapotrzebowania (EAR), zalecanego spoycia
(RDA) i wystarczajcego spoycia (AI) dla kobiet (K) i mczyzn (M) [22]
Table 3. Established norm of vitamin A based on estimated average requirement ( EAR ) and recommended
dietary allowance ( RDA ) and adequate intake (AI) for females and males [22]
Wiek g rwnowanik retinolu/osob/dob
(lata) ( EAR ) ( RDA ) ( AI )

0 - 0,5 400
0,5 1 500

1-3 280 400

4-6 300 450
7-9 350 500
K M K M
10 12 430 450 600 600
13 - 18 490 630 700 900
19 500 630 700 900
Cia Cia
< 19 530 750
19 530 770
Laktacja
< 19 880 1200
19 900 1300

60
FA R M A C J A W S P C Z E S N A 2013; 6: 57-61

Pimiennictwo

1. Kulbacka J, Saczko J, Chwikowska A. Stres oksydacyjny w procesach uszkodzenia komrek. Pol Merk Lek 2009;27:44.
2. Rutkowski M, Matuszewski T, Kdziora J i wsp. Witaminy E, A i C jako antyoksydanty. Pol Merk Lek 2010;24:377.
3. McClean FC, Budy AM. Vitamin A, Vitamin D, Cartilage, Bones, and Teeth. W: Robert S. Harris (red.): Vitamins and Hormones. T. 21.
Nowy Jork: Academic Press, Inc.; 1963. p. 51-52.
4. Winichagoon P. Thailand nutrition in transition: situation and challenges of maternal and child nutrition. Asia Pac J Clin Nutr 2013;22:6-
15.
5. Miller SJ. Nutritional deficiency and the skin. J Am Acad Dermatol 1982;21:1-30.
6. Bolognia JL, Jorizzo JL, Rapini R. Dermatology. Second Edition. Mosby Elsevier; 2008. p. 664-665, 1935-48.
7. Clagett-Dame M, Knutson D. Vitamin A in reproduction and development. Nutrients 2011;3:385-428.
8. Gutierrez-Mazariegos J, Theodosiou M, Campo-Paysaa F, et al. Vitamin A: a multifunctional tool for development. Semin Cell Dev Biol
2011;22:603-10.
9. Gerig H, Przysawski J. Bromatologia. Zarys nauki o ywnoci i ywieniu. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2007.
10. Boch K, Dylewski JB. Wpyw dugotrwaego stosowania preparatw zawierajcych witamin A na niektre waciwoci skry. Homines
Hominibus 2010;6:43-54.
11. Galus R, Zandecki , Antiszko M, Borowska K i wsp. Fotostarzenie si skry. Pol Merk Lek 2007;XXII:580.
12. Gianeti MD, Wagemaker TAL, Seixas VC, et al. The use of nanotechnology in cosmetic formulations: the influence of vehicle in the
vitamin A. Skin Penetration Current Nanoscience 2012;8:526-34.
13. Gianeti MD, Gaspar LR, Camargo FB Jr, et al. Benefits of combinations of vitamin A, C and E derivatives in the stability of cosmetic
formulations. Molecules 2012;17:2219-30.
14. Ellis CN, Weiss JS, Hamilton TA, et al. Sustained improvement with prolonged topical tretinoin, retinoic acid for photoaged skin. J Am
Acad Dermatol 1990;23(4 Pt 1):629-37.
15. Lever L, Kumar P, Marks R. Topical retinoic acid for treatment of solar damage. Br J Dermatol 1990;122:91-8.
16. Olsen EA, Katz HI, Levine N, et al. Tretinoin emollient cream for photodamaged skin: results of 48-week, multicenter, double-blind
studies. J Am Acad Dermatol 1997;37:(Pt 1):217-26.
17. Kuczyski S. Zastosowanie retinoidw w terapii starzejcej si skry. Medycyna Estetyczna i Przeciwstarzeniowa 2006;4:161-7.
18. Schmitt-Hoffmann AH, Roos B, Sauer J, Spickermann J, Stoeckel K, Edwards D, et al. Pharmacokinetics, efficacy and safety of alitretinoin
in moderate or severe chronic hand eczema. Clin Exp Dermatol 2011;36(Suppl 2):29-34.
19. Bojarowicz H. Powiec A. Wpyw witaminy A na kondycj skry. Probl Hig Epidemiol 2010;91:352-6.
20. aba R. Bezpieczestwo stosowania retinoidw. Post Dermatol Alergol 2006;23:61-174.
21. Garnock-Jones KP, Perry CM. Alitretinoin: in severe chronic hand eczema. Drugs 2009;69:1625-34.
22. Jarosz M, Buhak-Jachymczak B (red.). Normy ywienia czowieka. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL;2008.

61