Professional Documents
Culture Documents
AUTOTRADUO:
Dirigida por
Professor Doutor Francesc Parcerisas i Vzquez
(Pablo de Santis)
ndice
0. Introduo .................................................................................................................................. i
O presente trabalho tem como principal objectivo propor um novo acesso para o estudo da
traduo no mbito da Teoria da Traduo Literria.
Nesse sentido decidimos abordar uma temtica pouco estudada e que se nos afigurou de
especial interesse, a das tradues realizadas pelo prprio autor, ou seja, a autotraduo
que, por motivos que se prendem sobretudo com as lnguas que dominamos, decidimos
limitar s lnguas prximas.
Para proceder ao nosso estudo partimos das seguintes questes fundamentais:
- poder-se- considerar um autotradutor como tradutor?
- o que que define uma autotraduo?
- at que ponto estes textos autotraduzidos se constituem como vlidos para o estudo
tradutolgico?
- que dados fornecem em termos das principais questes que se levantam no mbito da
Teoria da Traduo Literria?
- em que medida se diferenciam de outras tradues literrias?
- at que ponto a autoridade de autor interfere na liberdade de tradutor?
- que dados nos facilitam sobre o processo da traduo?
- at que ponto obras cujo universo ficcional se encontra situado numa cultura diferente
da da lngua e cultura original revelam que os autores, sendo bilingues e biculturais,
actuam como tradutores no mbito do prprio original?
Com vista a podermos situar a nossa investigao no campo dos estudos cientficos
em traduo, tommos como ponto de partida o esquema terico de Holmes que nos
fornece uma panormica, ainda hoje, plenamente actualizada. Centrmo-nos
essencialmente no mbito dos Descriptive Translation Studies que nos permitia orientar o
nosso estudo para o produto (autotraduo) mas tambm verificar at que ponto
poderamos obter dados sobre o processo (ponto 1.3). Optmos por seguir uma
metodologia emprica baseada no estudo de casos particulares, case-studies ( 2.4).
Assim, procurmos primeiramente definir o conceito de autotraduo e determinar o
papel que desempenha dentro da Teoria da Traduo Literria (2.1) e depois verificar se o
autotradutor actuava essencialmente como tradutor (ponto 2.2), at que ponto a sua
autoridade enquanto autor e a sua dupla qualidade lhe conferiam um estatuto de tradutor
privilegiado (ponto 2.3).
i
No sentido de realizar uma primeira confirmao da validade da nossa proposta,
procedemos ao estudo comparativo entre original e autotraduo da obra El cam de
Vincennes e posteriormente comparmo-lo com a anlise entre original e autotraduo de
um outro tipo de obra narrativa, Restauraci, por ns seleccionadas uma vez que
possuam as caractersticas adequadas aos objectivos da nossa anlise (2.4).
Com vista a comprovar se em determinados casos de obras originais, que do ponto de
vista tradutolgico podem ser consideradas sui generis, os autores j realizam tarefas de
tradutor (3.3) durante o prprio processo de escrita da obra, delimitmos o estudo aos
referentes culturais pelo que fomos levados a definir de modo operacional o que
entendemos como marca cultural numa obra literria (3.2.3). Sempre tendo em vista
verificar a pertinncia da nossa hiptese, recorremos anlise de uma obra que se
constitua como um exemplo prtico, Sostiene Pereira (3.4.1) apoiando-nos paralelamente
em outras entre as quais se contam as respectivas tradues analisadas no com inteno
crtica mas fundamentalmente para comparar resultados que pudessem assegurar a
validade da primeira (3.5).
Decidimos incluir em anexo as anlises que constituram o ponto de partida para o nosso
estudo global no sentido de poderem ser consultados outros exemplos que no utilizamos
no nosso trabalho e de poderem ajudar a uma melhor compreenso das obras na sua
globalidade.
ii
1. Traduo e teoria da traduo literria
Ludwig Fulda na sua reflexo sobre "Die Kunst des bersetzens (A Arte de Traduzir)
fazia j referncia em 1904 a um dos pontos cruciais que tem que ver com o papel
extremamente complexo que encerra a funo do tradutor. Dizia ele: "O facto da traduo no
se poder incluir nem entre as artes reprodutivas nem entre as produtivas, mantendo-se
precisamente no meio de ambas, concede traduo uma situao peculiar. No uma arte
meramente produtiva dado que no segue a livre inspirao. Tem como empresa recriar o
que j foi criado. Mas tambm no se trata de uma arte meramente reprodutiva pois no tem
de representar a obra a recriar, tem de transform-la. Continuando o seu raciocnio, Fulda
compara o tradutor com o copista chegando s seguintes concluses: "No entanto, dele se
afasta o tradutor pela parte produtiva, ao fazer ressurgir a obra de arte original no s num
novo exemplar mas tambm num material totalmente distinto. Desta determinao conceptual
se conclui que o tradutor se confronta com uma tarefa cuja complexidade no possui termo
de comparao, nem entre as artes produtivas nem entre as reprodutivas.1
Cremos que Fulda pe o dedo na ferida no que diz respeito ao papel do(a) tradutor(a).
No sendo nem o autor da obra nem o seu copiador, encontra-se numa posio peculiar que
a Teoria da Traduo tem vindo a debater ao longo dos tempos.
Analisando atentamente as palavras de Fulda podemos deduzir que a traduo literria
no se situa num ponto da linha contnua que vai desde a produo at reproduo, que se
trata de uma arte independente com caractersticas prprias, especficas. Essa viso linear do
processo de traduo literria reflecte-se ao longo da histria da traduo em duas linhas
fundamentais de pensamento, uma mais filosfica, mais terica e que poderamos designar
mais normativa, que define como deve ser uma boa traduo; e uma outra mais analtica,
mais baseada no produto e cujos argumentos vo na linha dos estudos descritivos e da crtica
da traduo. Em sntese, ambas partem do que Ronald Knox citado por George Steiner refere
como as duas questes fundamentais que se tm vindo a colocar ao longo de milhares de
anos de histria da traduo: "Que deve predominar, a verso literria ou a verso literal?;
1 FULDA, L. (1904): "Die Kunst des bersetzens". In: Aus der Werkstatt. Cotta; Stuttgart; Berlin. In: VEGA, M. A.
(ed. ) (1994): Textos clsicos de teora de la traduccin. Madrid: Ediciones Ctedra. ( p. 281. )
1
Possui o tradutor liberdade de exprimir o sentido do original atravs do estilo e forma que
escolher?"2
1. 1. Reflexes gerais
2KNOX, R. (1957): On English Translation. New York: Oxford University Press. In: STEINER, G. (1980): Despus de
Babel. Mxico: Fondo de Cultura Econmica. (p. 275)
3 NABOKOV, V. (1955): "Problems of Translation. Onegin in English". Partisan Review, XXII. In: STEINER, G.
(1980): Despus de Babel. Mxico: Fondo de Cultura Econmica, (p. 276).
2
rigor, una imitacin o una parfrasis del texto original. (...) Hasta ahora casi no se han
hecho ms que seudotraducciones.4 Um caso extremo desta perspectiva defendido por
Dom Quixote que equipara a tarefa do tradutor de um mero copista: Qu de habilidades
hay perdidas por ah! Qu de ingenios arrinconados! Qu de virtudes menospreciadas!
Pero, con todo esto, me parece que el traducir (...) de lenguas fciles, ni arguye ingenio ni
elocucin, como no le arguye el que traslada ni el que copia un papel de otro papel. Y no
por esto quiero inferir que no sea loable este ejercicio del traducir, porque en otras cosas
peores se podra ocupar el hombre, y que menos provecho le trujesen (cap. LXII).
4ORTEGA Y GASSET, J. (1970): "Miseria y esplendor de la traduccin". In: Obras completas, V. Madrid. In: VEGA,
M. A. (ed. ) (1994): Textos clsicos de teora de la traduccin. Madrid: Ediciones Ctedra, (p. 305)
5No os traduzi como intrprete mas sim como orador, com os mesmos pensamentos e com as suas formas a
modo de figuras, mas com palavras acomodadas ao nosso uso. E ao faz-lo no julguei necessrio verter palavra
por palavra, mas conservei a propriedade e a fora de todas elas. No pensei que deveria cont-las ao leitor no
seu nmero mas sim no seu peso. (trad. da autora do trabalho)
3
do bom gosto ou do idioma da sua nao, ou ento, no de ater-se demasiado s
peculiaridades da sua nao custa do original. O meio termo no s difcil, realmente
impossvel. 6
O conceito da intraduzibilidade encontrou uma base cientfica na clebre hiptese de
Sapir/Whorf sobre o relativismo lingustico, que postula que pessoas cujas lnguas se
baseiam em gramticas distantes chegam a observar de maneira diferente a realidade e
avaliam de outra forma realidades similares o que faz com que no possam ser
observadores equivalentes. Esta hiptese levou numerosos pensadores a postular uma
impossibilidade essencial de traduzir, como p. e. a H. Gipper que considera: con que
traducibilidad es y sigue siendo un concepto relativo (...) Es admisible decir que toda
traduccin representa una transposicin, partiendo de las perspectivas linguales de una
determinada visin del mundo a las de otra, y que es imposible evitar metamorfosis o
modificaciones en este proceso.7 Contudo, esta perspectiva foi bastante criticada por
diversos tericos, no sentido de citar um pragmtico, escolhemos Govaert que afirma
peremptoriamente: "lexprience de la traduction montre que bien souvent lintraduisible est
ce qui na pas encore t tradut correctement".8
A esta perspectiva ope-se frontalmente o conceito de equivalncia (Nida) que est
intimamente relacionado com o de universalidade. A teoria das equivalncias ao
desmistificar a ideia de inefabilidade conotativa e propondo a traduo por unidades de
sentido, continentes de ideias cujo contedo pode ser reformulado em todas as lnguas,
anula o conceito de intraduzibilidade considerando-o como um prejuzo terico. Afastando-
se do comparativismo lingustico, a perspectiva equivalentista toma a traduo como um
produto cultural em relao ao qual se tem de entrar em linha de conta com as condies
de produo e de recepo.
6cit. por WILSS, W. (1988): La ciencia de la traduccin. Problemas y mtodos. Mxico, U. Nacional Autnoma
de Mxico, p. 23.
4
autnticas, corresponde-lhes o mximo esprito potico. (...) O autntico poeta desta espcie
deve ser ele prprio realmente um artista e poder dar a ideia do conjunto de uma forma ou
outra. Deve ser o poeta do poeta e ser capaz de p-lo a falar desta ou daquela maneira ao
mesmo tempo.9
Os diferentes posicionamentos nessa linha contnua sobre o que deve ser uma traduo
literria, so evidenciados na discusso sobre as tradues que chegaram a ser
denominadas "les belles infidles em Frana durante os sculos XVI e XVII. O historiador
Michel Ballard na sua ponncia "Les belles infidles, perennit d'une tradition"10 resume os
argumentos das posies mais inamovveis dessa poca como, por um lado, a de
D'Ablancourt que defende a liberdade de traduzir afirmando: "Je ne m'attache donc pas
toujours aux paroles ni aux penses de cet auteur, et demeurant dans son but, j'agence les
choses notre air et notre faon. Les divers temps veulent non seulement de paroles, mais
des penses diffrentes; et les ambassadeurs ont coutume de s'habiller la mode du pays o
l'on les envoie, de peur d'tre ridicules ceux qui ils tchent de plaire.; e por outro lado, a
de Bachet De Mziriac que critica de maneira mordaz toda a traduo livre no acto de
apresentao na Acadmie Franaise do seu discurso intitulado "De la Traduction"11 no qual
esmiua de tal maneira a traduo de Amiot para o francs da obra Vies Parallles de
Plutarco, ao ponto de afirmar que encontrou: "...plus de deux mille passages dans le
Plutarque Franois, o non seulement le sens de l'auteur n'est pas fidlement exprim, mais il
est entirement perverti, (...)".
Muitos outros tericos notam que no se pode determinar um ponto fixo ou preciso entre
os dois extremos, "liberdade e "literalidade como reflecte por exemplo Peter Newmark
(1992) nos seus trs princpios bsicos para traduzir, formulados da seguinte maneira: "A.
The more important the language of a text, the more closely it should be translated, and its
cultural component transferred; B. The less important the language of a text, or of any of its
constituent segments, the less closely they need to be translated, and the less its cultural
components need to be reproduced(...); C. The better written the language of a text, or of any
9 NOVALIS (1798): Bltenstaub. In: Atheneum, . In: Schriften, 2, 439. Stuttgart (1960). IN: VEGA, M. A. (ed. )
(1994): Textos clsicos de teora de la traduccin. Madrid: Ediciones Ctedra (trad. da autora do trabalho a partir
do texto espanhol, p. 218).
10 BALLARD, M. (1998): "Les belles infidles, perennit d'une tradition". In: ORERO, P. (ed. ): III Congrs
Internacional sobre Traducci. Actes. Bellaterra, Universitat Autnoma de Barcelona, pags. 115 136.
11 BACHET DE MZIRIAC, Claude-Gaspar (1998): De la Traduction [1635]. Artois: Artois Presses Universit.
5
of its segments, whatever their degree of importance, the more closely it too should be
translated (...). Outros estudiosos afirmam mesmo que a traduo um caso parte, um
caso diferente, que tem caractersticas especficas. Por exemplo Ortega y Gasset quando fala
sobre o "Esplendor da traduo, embora a situe num "camino hacia la obra reala: "Yo dira:
la traduccin ni siquiera pertenece al mismo gnero literario que lo traduzido. Convendra
recalcar esto y afirmar que la traduccin es un gnero literario aparte, distinto de los dems,
con sus normas y finalidades proprias.12
Por seu lado, Henri Meschonnic com a sua Potique de la Traduction e com o conceito de
descentramento vem atribuir uma nova perspectiva traduo - que assim se torna re-
enunciao, nova escrita carregada de valor potico- e, consequentemente, um novo estatuto
ao tradutor que se converte em criador na lngua de chegada. George Steiner tambm
destaca esse facto e atribui-lhe caractersticas positivas em ambos sentidos. Servindo-se da
metfora do espelho que no s reflecte mas tambm gera luz, demonstra que nesse
intercmbio significante que a traduo, o texto original tira partido das relaes de ordem e
das distncias diversas que se estabelecem entre ele e as suas tradues originando novas
formas de significao. Estes dois destacados tericos, embora por caminhos diferentes, vm
recolocar a traduo no lugar central que lhe compete, ou seja, perspectivando-a como uma
relao de tenso enriquecedora entre lnguas e culturas.
Tambm o grupo de tericos entre os quais se contam G. Toury, Jos Lambert e Even-
Zohar, procura atravs do "modelo sistmico estudar a traduo em si mesma, como objecto
prprio e independente. Nessa linha, Even-Zohar (1978) prope que "se encare a literatura
traduzida como um sistema complexo que tem, ele prprio, as suas normas e os seus
modelos.13
6
possess the style of the translator.; "A translation should read as a contemporary of the
original.; "A translation should read as a contemporary of the translator.; "A translation may
add to or omit from the original.; "A translation may never add to or omit from the original.; "A
translation of verse should be in prose.; "A translation of verse should be in verse.
Sem pretendermos alongar-nos, realizmos uma sntese das principais teorias na linha
das quais se tem analisado a traduo literria, procurando demonstrar que mais
recentemente algumas delas a perspectivam como um campo prprio, que a nosso ver, e de
acordo com as afirmaes de L. Fulda, nos permite considerar com maior segurana que a
traduo literria no se deve inserir nem entre as artes produtivas nem entre as reprodutivas,
que deve ser encarada como algo parte, com caractersticas prprias e especficas, como
entre outros, que esto ligados a essas perspectivas que analisam a traduo ou mais como
criao ou mais como reproduo, dentro dessa linha recta contnua que esquematizmos
anteriormente.
7
1. 2. 1. Sobre o acto de traduzir
Tendo sempre presente o objectivo principal deste trabalho que demonstrar o servio ou
contribuio que a autotraduo (e em geral as tradues que neste trabalho consideramos
privilegiadas ou sui generis, quer dizer, dignas de estudo) pode prestar anlise
tradutolgica, centrar-nos -emos sobretudo em alguns aspectos de influncia nessa anlise
mas em relao aos quais a autotraduo pode reduzir os riscos de distoro que se podem
verificar nas anlises convencionais. Temos conscincia de que existem mltiplos factores de
influncia tais como a qualidade expressiva ou lingustica da traduo, o imaginrio e a
formao do prprio tradutor, o conhecimento do tema, o editor e o que implica o encargo da
traduo, a funo da mesma, os seus receptores ou leitores, a distncia ou proximidade
entre as culturas, para referir alguns que a nosso ver podem influenciar de maneiras
diferentes as tradues literrias em geral e as autotradues, especialmente no que diz
respeito interpretao do texto original e s circunstncias que rodeiam a elaborao da
prpria traduo tais como: o tempo, as possibilidades de documentao (o autotradutor j
realizou essa tarefa aquando da elaborao da obra original), as exigncias do editor, a
remunerao e tambm o tipo de comunicao ou de relao com o autor.
Este trabalho pretende, pois, analisar e sistematizar aqueles aspectos em relao aos
quais a autotraduo enquanto traduo que , pode esclarecer e oferecer resultados
fidedignos, objectivos e sistematizveis para a tradutologia, na linha do que preconiza
Hannelore Umbreit da moderna escola de Leipzig: "Pensar em regras, normas ou estratgias,
no pretende questionar o carcter criativo da traduo literria (...), mas apenas sistematizar,
descongestionar e depurar esse processo to complexo. Sempre que seja possvel isolar
regras e normas, a tradutologia (...) tem de explic-las sistematicamente e pr os resultados
disposio do tradutor literrio. O 'resto' coisa da investigao sobre a criatividade.14
No entanto, cada tradutor possui, uma perspectiva do que a traduo e posiciona-se em
relao a ela utilizando determinadas estratgias e procedimentos de acordo com a teoria
que mais se aproxima do seu conceito do que traduzir. Albrecht Neubert nas suas reflexes
sobre cincia e prtica da traduo afirma que tambm os tradutores que no tenham
14 UMBREIT, H. (1997): "Zu einigen Aspekten des Verhltnisses vom literarischen und nichtliterarischem
bersetzen". In: FLEISCHMANN, E. ; KURTZ, W. ; SCHMITT, P. A. (1997): Translationsdidaktik. Grundfragen der
bersetzungswissenschaft. Tbingen: Narr Verlag, pag. 551.
8
recebido formao cientfica "actuam dirigidos por uma teoria latente que foram interiorizando
ao longo da sua experincia profissional de maneira consciente ou inconsciente, ou melhor,
semi-consciente.15
A sua tarefa tem assim muito de individual mas tambm implica mltiplos factores de
influncia que se prendem com o conhecimento do autor e da sua obra, com o tema (com o
ponto de vista a partir do qual o autor se coloca e o desenvolve) com a implicao que pode
ter no tradutor a perspectiva do prprio autor sobre o que traduzir, com a maior distanciao
ou proximidade das lnguas e culturas implicadas, com os aspectos que esto subjacentes
prpria formao do tradutor, e outros que se prendem com a ideologia, a transculturalidade e
a intertextualidade. Assim, o acto de traduzir constitui-se simultaneamente como um acto
individual e colectivo. Da que tericos como Jos Lambert digam que necessrio
acrescentar s anlises normativas outras relaes que demonstram que o "original nunca
o nico modelo de uma traduo.16
Muitos tradutores se tm referido complexidade da sua tarefa. Giovanni Pontiero,
reconhecido tradutor para a lngua inglesa de obras de importantes escritores de lngua
portuguesa como Jos Saramago, Manuel Bandeira, Clarice Lispector entre outros, afirma no
seu artigo "The task of the literary translator": "We must never forget that translation and
translators are vulnerable to attack from all quarters.17
Pensamos que o problema de que se queixa Giovanni Pontiero advm exactamente da
questo que muito bem coloca L. Fulda. O tradutor no um criador no sentido em que o
termo costuma ser aplicado em relao ao autor, na medida em que se depara com um
mundo ficcional construdo, acabado. Mas como tradutor que , "faz de conta que o autor
na Lngua Terminal com todas as implicaes que esse fazer de conta comporta.
Assumindo a "voz do autor tem de, partida, procurar estreitar a sua relao com ele e com
a prpria obra a traduzir. Ao longo da histria da traduo muitos estudiosos tm tratado as
17 PONTIERO, G. (1994): "The Task of the Literary Translator". In: ORERO, P. ; SAGER, J. (eds. ) (1997): The
Translator's Dialogue - Giovanni Pontiero. Amsterdam/Philadelphia:John Benjamins Publishing Company, pag. 62.
9
duas questes que se pem fundamentalmente ao tradutor na sua tarefa: ou se centra no que
pretende transmitir o autor ou privilegia e se mantm apegado obra.
Schleiermacher afirmava, em 1813, que o tradutor s tinha dois caminhos: "O bien el
traductor deja al escritor lo ms tranquilo posible y hace que el lector vaya a su encuentro, o
bien deja lo ms tranquilo posible al lector y hace que vaya a su encuentro el escritor.18
Ainda hoje muitos dos trabalhos que se levam a cabo sobre a traduo continuam a
colocar o problema da fidelidade do tradutor, embora haja teorias mais modernas que
ampliam este conceito com outros factores como a que defende Christiane Nord, que fala de
"lealdade": "Let me call 'loyalty' this responsability translators have to the partners in
translational interaction se bem que o tradutor deva manter na sua traduo a mesma funo
literria atribuda pelo autor ao texto original: "...the target-text purpose should be compatible
with the original author's intention.19
A complexidade do acto de traduo reflecte-se tambm de forma bastante clara nas
palavras de Frances Aparicio sobre as modernas tradues na Amrica Latina: "Hoy da, la
traduccin ya no es solamente un producto, un segundo texto derivativo de valor parastico.
Traducir implica interpretar, crear. Es un proceso anlogo al proceso creador e innato a la
poetizacin de la realidad. Es una manera de ver y leer nuestro mundo. Sirve, pues, como
metfora de la significacin y, como tal, representa el proceso, tan importante en la crtica
contempornea, de la lectura como un acto equivalente a la escritura.20
Centremo-nos, portanto, numa das questes fundamentais a nvel da complexidade da
tarefa do tradutor, na da relao autor-tradutor que propomos seja encarada no como um
factor de dependncia, mas como um factor de inter-relao.
18 SCHLEIERMACHER, F. (1823): "ber die verschiedenen Methoden des bersetzens". In: Zur Philosophie, II.
Berlin: Band (1938). In: VEGA, M. A. (ed. ) (1994): Textos clsicos de teora de la traduccin. Madrid: Ediciones
Ctedra, pag. 231.
19 NORD, C. (1997): Translating as a Purposeful Activity. Functionalist Approaches Explained. Manchester: St.
20 APARICIO, F. (1991): Versiones, interpretaciones y creaciones. Gaiterburg: Ediciones Hispamrica, pag. 14 - 15.
10
1. 2. 2. Sobre a relao autor-tradutor
um dado adquirido que ao longo da Histria da Traduo para os tradutores o autor est
sempre presente na sua funo de criador literrio e na nossa actual cultura translatria a sua
importncia revela-se de diferentes modos mas continuando sempre a procurar, como ideal, a
maior proximidade entre traduo e texto original.
21cit. por PONTIERO, G. (1994): "The Task of the Literary Translator". In: ORERO, P. ; SAGER, J. (eds. ) (1997): The
Translator's Dialogue - Giovanni Pontiero. Amsterdam/Philadelphia:John Benjamins Publishing Company, pag. 65.
11
como uma circunstncia histrica e social, permitindo assim que tivesse deixado de ser
considerada uma questo metafsica. Miguel Gallego Roca referindo-se-lhe explica: "Se
puede identificar la genealoga de la crtica literaria con la posibilidad de la traduccin, pues
ambas nacen de la crtica a una sociedad y una cultura sacralizada. Igualmente es posible
identificar la defensa de la intraducibilidad de la poesa con el antiteoricismo de estirpe
kantiana que establece la oposicin entre alma y lenguaje. Oposicin de la que emana la
inefabilidad de la experiencia potica: quien es fiel al alma traiciona el lenguaje y viceversa.
De ah el concepto fenomenolgico de traicin, cuyas fuentes hay que encontrarlas
remontando el ro de la esttica kantiana.22
Mas voltemos s afirmaes de Carme Riera - autotradutora de algumas das suas obras
para castelhano - em relao aos tradutores das suas obras e traduo literria: "El fet que
totes aquestes persones hagin conviscut durant dies i setmanes amb els meus llibres, per tal
de tornar-los a escriure en les seves llengues, em continua omplint de perplexitat perqu jo
els asseguro i, sento dir-ho davant de vosts, que gaireb tots sn traductors, que per a mi la
literatura s intraduible. Entenc la literatura, concretament la novel. la que s el meu camp,
com la creaci d'un mn autnom mitjanant la manipulaci lingustica, i s aquesta
manipulaci la que em sembla impossible de reproduir. (sic)23
Esta postura que se intui da hiptese de Sapir-Whorf mencionada anteriormente, e que
levada ao extremo, como antes referimos, torna a traduo algo materialmente impossvel,
pode continuar a ser defendida mas, com os avanos dos estudos sobre traduo, deixa cada
vez mais de fazer sentido, como muito bem refere Esteban Torre: "Sin embargo, las
traducciones existen. Y cuando algo existe y la teora dice que no puede existir, no cabe duda
de que la teora est equivocada.24
22 GALLEGO ROCA, M. (1994): Traduccin y literatura: Los estudios literarios ante obras traducidas. Madrid:
23 "O facto de que todas essas pessoas tenham convivido durante dias e semanas com os meus livros, para
voltar a escrev-los nas suas respectivas lnguas, continua a encher-me de perplexidade porque, asseguro-vos, e
lamento diz-lo diante de vs, que sois quase todos tradutores, que para mim a literatura intraduzvel. Entendo
a literatura, concretamente o romance, que o meu campo, como a criao de um mundo autnomo atravs da
manipulao lingustica e esta manipulao que me parece impossvel de reproduzir.(trad. da autora do
trabalho). RIERA, C. (1997): "L'autotraducci com a exercici de recreaci". In: Quaderns Divulgatius, 8. V Seminari
sobre la Traducci a Catalunya. Barcelona: Associaci d'Escriptors en Llengua Catalana, pag. 46.
12
Tomando, pois, os escritores acima referidos como parmetros das perspectivas
dicotmicas que os autores possuem no que diz respeito ao conceito de traduo, temos de
levar em conta que a elas no so imunes os tradutores visto que, de uma forma ou de outra,
essas perspectivas podem acabar por influenciar o tradutor no momento de traduzir.
Consideramos, pois, que a relao do autor com o tradutor tambm influencia a tarefa do
tradutor.
Outras perspectivas nos parecem espelhar melhor esta relao autor-tradutor como a de
Jos Saramago, um dos escritores portugueses mais traduzidos actualmente. Tambm ele
mantm uma estreita correspondncia com alguns dos seus tradutores, respondendo a
questes sobre as suas obras. Parece-nos digna de nota a sua perspectiva da traduo dado
que alm de ser extremamente actual, nos parece um exemplo relevante de como alguns
autores tm conscincia e chegam a exprimir a importncia da inter-relao autor-tradutor.
Afirma Saramago no seu artigo "To write is to translate: "...the work of those who translate
consists in transferring into another language (in principle, their own) that which in the original
work and language has already been "translated", that is, a particular personal perception of a
social, historical, ideological and cultural reality which obviously, was not the translator's; a
perception which has been realised in a linguistic and semantic web which is not that of the
translator either. The source text represents only one of the possible "translations of the
author's experience of reality, and the translator has to convert this "translate-text into a "text-
translation", (...)"25
Compreendendo que a relao entre autor e tradutor tambm constitui uma troca a
diversos nveis, chega ao ponto de confessar que lhe foi extremamente til tambm para ele:
"The long lists of queries and doubts I received, always written in Pontiero's minuscule hand,
in which every word seemed to be carefully traced letter by letter, were like doors opening to
give me a deeper understanding of my own language.26 Jos Saramago aborda neste seu
texto questes que merecem ser aprofundadas no mbito da relao autor-tradutor e vice-
versa. Em primeiro lugar, a perspectiva de que o prprio autor ele mesmo um tradutor na
sua prpria lngua (o conhecido conceito lingustico que Jos Saramago resume afirmando:
25SARAMAGO, J. (1997): "To Write is to Translate". In: ORERO, P. ; SAGER, J. (eds. ): The Translator's Dialogue -
Giovanni Pontiero. Amsterdam/Philadelphia:John Benjamins Publishing Company, pag. 85.
26 op. cit. p. 86
13
"To write is to translate. It will always be like that.) o que o leva a concluir que a sua obra
um original entre os possivelmente realizveis, leva-nos a pensar que carga de criatividade,
de subjectividade e de elementos vrios que esse original contm, h-de inevitavelmente ser
acrescentada a carga de subjectividade do tradutor como outro interveniente no processo,
que leva ao conhecimento de outro pblico esse original de entre os "originais possveis
traduzindo-o para a lngua de chegada, dando assim lugar a uma traduo de entre as
"tradues possveis".
Em segundo lugar leva-nos a pensar que essa relao autor-tradutor no uni-direccional
mas sim bi-direccional, visto que o prprio autor tambm pode lucrar com ela, como do nosso
ponto de vista, acertadamente conclui Jos Saramago: "In this relationship between the text
that is and the text to be, the dialogue between author and translator is merely an exchange
between individual personalities which have to be complemented, and, above all, an
encounter between two collective cultures which must acknowledge each other.27
Nesta linha de pensamento, parece-nos de destacar a ideia de que uma traduo deve
ser sempre considerada como uma entre as possveis, tal como o original, um novo texto
produto da viso filtrada que sobre o original realiza o tradutor com toda a carga dos factores
ideolgicos, sociolgicos, culturais e evidentemente lingusticos que ele transporta. Certa vez,
Rilke fez a seguinte afirmao numa carta escrita a Lou Andreas Salome: "Several times I
attempted the same theme in French and German, and to my astonishment it developed on
different lines in the two languages.28 O que a nosso ver se mantm tambm na traduo o
contedo, a forma como esse contedo traduzido evidentemente que tem de ser outra de
acordo com mltiplos factores que nela intervm, o primeiro dos quais reside obviamente nas
diferenas lingusticas.
Ser importante destacar tambm que essa relao entre autor e tradutor marcada pela
tentativa, por parte deste ltimo, de conseguir uma maior aproximao inteno do autor, s
vezes, tambm demonstra que a obra original, como traduo que j de uma determinada
viso do mundo e da realidade, nem sempre corresponde literalmente s intenes do prprio
autor. George Steiner afirma que impossvel "existir uma concordncia absoluta entre fala e
pensamento"29 e com certeza tambm entre pensamento e escrita. Da que Jorge Luis
29 STEINER, G. (1980): Despus de Babel. Mxico: Fondo de Cultura Econmica, pag. 288.
14
Borges diga a G. Rabassa: "Don't translate what I've written but what I wanted to say. Ora
como essa concordncia absoluta difcil ou impossvel de alcanar, a interpretao do
tradutor pode ser bastante importante nessa relao autor-tradutor e leva a que no se trate
s de ser o tradutor que necessita do autor mas tambm o autor que necessita do tradutor.
Dessa troca, desse intercmbio de ideias sobre a obra original no s o tradutor ganha
porque lhe permite aproximar-se mais do ngulo de viso a partir do qual o autor desenvolve
toda a sua estratgia narrativa, aquilo a que geralmente se chama aproximar-se mais
inteno que est subjacente obra produzida pelo autor, mas tambm poder ganhar o
prprio autor se, a partir de questes levantadas pelo tradutor, acaba por ser levado a reflectir
de novo sobre o seu produto e, se a isso est disposto, muitas vezes a rever o processo. Tal
como algumas tradues favoreceram os textos originais, tambm certos autores podem
retirar importantes ensinamentos da relao tida com os tradutores de algumas das suas
obras com vista realizao de criaes posteriores, dado que o facto de terem de
confrontar-se com a interculturalidade, o dilogo entre as culturas, pe em marcha um
processo de reflexo e autocrtica, que tambm beneficia a escrita.
Para alm disso, h que ter em conta a grande influncia que pode ter o tradutor como
difusor e promotor da literatura como refere Jos Saramago num artigo da revista alem
Zeitmagazin, de Outubro de 1997, ao comparar o autor com o tradutor: enquanto o primeiro
"faz literatura nacional o segundo "faz literatura mundial.
Esta breve exposio pretende apenas realar que a relao autor-tradutor tem
forosamente que marcar o produto, ou seja, a traduo. Essa marca carrega mltiplas
subjectividades que tornam difcil discernir nas anlises de tradues literrias o que provm
do processo da traduo propriamente dito e o que fruto das influncias que sofre o
tradutor, da sua personalidade e do seu mundo, cujo produto, apesar de ser "uma das
tradues possveis", se pretende paradigmtico para a traduo e por isso digno de anlise.
De acordo com o que pretendemos demonstrar com este estudo, o caso extremo em que
as figuras de tradutor e autor confluem na mesma pessoa, ou seja, o caso da autotraduo,
que se deve incluir no campo especfico da traduo, constitui um caminho com menos
"rudos para isolar factores que so inequivocamente atribuveis ao processo de traduo
literria.
15
1. 2. 3. Sobre a relao tradutor - obra
Mais do que fazer aqui uma sntese da histria desta relao, longa e extremamente
complexa e que muito tem de triangular pela presena implcita do autor, pretendemos
destacar sobretudo o papel que nela desempenha o tradutor.
A relao do tradutor com a obra desenrola-se basicamente em duas grandes fases, uma
em que o tradutor desempenha um papel mais passivo e outra em que mais activo. A
primeira, em que o tradutor tem de assimilar a obra para poder captar tudo o que est
subjacente sua construo literria, corresponde fase da leitura por parte do tradutor e em
que a obra desempenha o papel principal. Na segunda fase, que pode subdividir-se em vrias
etapas, deparamo-nos com o tradutor j envolvido com a obra, analisando-a, pesquisando at
ao mais nfimo pormenor, j como sujeito activo que acaba por comunicar perfeitamente com
ela, ao ponto de identificar-se com o autor. Ao escrever a obra numa outra lngua converte-a
em sua tambm, aquilo a que Gnter Grass se refere quando diz aos seus tradutores: "J
acabei a minha parte. Agora a obra vossa.
16
prev como colaborador, mas que inclusivamente tenta criar.31 A este leitor modelo
contrape o "leitor emprico que define como aquele que "pode ler de muitas maneiras, no
existindo nenhuma lei que lhe imponha como ler porque, a mido usa o texto como um
recipiente das suas prprias paixes, que podem proceder do exterior do texto, ou ser este
mesmo a provocar-lhas de maneira casual.32
Independentemente da sua intencionalidade, sabido que cada obra tem partida um
nmero indeterminado de leitores empricos, mas a grande maioria dos autores costuma ter o
seu leitor ideal que, na nossa opinio, se aproxima muito ao leitor modelo defendido por Eco,
e que se poderia considerar como uma projeco dos prprios autores: eles pensam em geral
num leitor como eles, com as mesmas exigncias, com um vasto mundo referencial que lhe
permite seguir e captar os indcios que o autor - qual Hansel no conto dos irmos Grimm- vai
deixando ao longo da sua obra para que os leitores possam encontrar o caminho.
Assim, o tradutor, enquanto leitor modelo que , tem de aproximar-se tanto do autor, ler e
reler a sua obra (Jorge Luis Borges considerava que as tradues mais literrias eram fruto
de intensas leituras), trabalhar se possvel com o autor, conhecer toda a sua produo
literria, os seus pensamentos, a sua ideologia, o seu estilo (Nabokov considerava que o
tradutor tem de possuir "um certo talento literrio para saber ler os textos") para ser capaz de
chegar onde o autor queria, ou seja, conseguir apanhar as "migalhas semeadas por ele ao
longo da obra, para ento poder apropriar-se dela e passar (da leitura) escrita.
Sintetizando, o tradutor um "leitor sui generis visto que rene as caractersticas de um
"leitor modelo porque simultaneamente leitor e escritor.
Esta dialctica entre autor/leitor modelo - tradutor/autor constitui o caso extremo que
Umberto Eco define do seguinte modo: " um caso extremo em que, para podermos
converter-nos num bom leitor, nos convertemos ao mesmo tempo num bom autor.33
Parece bvio que o autotradutor o leitor modelo por excelncia dado que sendo
simultaneamente o autor e o tradutor da sua obra, enquanto tradutor constitui-se no "leitor
ideal que o prprio autor projectou ao cri-la. Na anlise da autotraduo podemos, pois,
31 ECO, U. (1996): Seis paseos por los bosques narrativos. Barcelona, Lumen, pag. 17. (trad. da autora do
trabalho)
32 op. cit. pag. 16
33 op. cit. pag. 126
17
considerar anuladas as distores que podem proceder de "falsas leituras e diferentes
interpretaes que por vezes ocorrem nas tradues convencionais, comportando vantagens
considerveis para o estudo da traduo literria.
Muitos escritores so tambm tradutores e uma possvel explicao para assumirem esse
outro papel talvez o desafio de continuarem a desenvolver a sua criatividade atravs dessa
outra forma que a traduo, s que em vez de partirem de uma transformao do que existe
no seu pensamento e a materializarem atravs da escrita, consubstanciando o imaginrio
numa outra linguagem acessvel a outros, ou seja, numa obra literria, como faz o autor,
partem de uma obra visvel, j materializada, acabada e construem-na numa outra lngua que
a tornar tambm acessvel a outros num outro espao lingustico e cultural. uma outra
forma de criao parte que implica tcnicas, processos e factores diferentes. Trata-se de
dois tipos de "construo s que, no segundo caso, que se designa como traduo, h a
segurana de se partir de algo conhecido, de um modelo palpvel, de um cosmos cujo criador
conhecido e nos pode guiar. um pouco como a metfora da literatura, do mundo fictcio
em relao ao mundo real. O escritor ao construir a sua obra funciona como o criador de um
universo que sendo fictcio se torna real e que proporciona ao "leitor", aquele que nele se
embrenha e o vive, a segurana de mover-se num mundo que pode chegar a entender, dado
que possui um criador visvel. No mundo real o homem vive na insegurana de, no
conhecendo o Criador, o buscar incessantemente, tacteando o caminho, procurando um
espelho onde rever-se, tentando compreender, perdido em elucubraes resultado das quais
cria: mitos, religies, a literatura, a arte em geral. Assim poderamos dizer que o escritor
funciona para o mundo real como o tradutor funciona para o mundo ficcional. No mundo da
fico o escritor-autor, sendo o "criador possui a "autoridade sobre a sua criao e deixa ao
possvel leitor modelo, o tradutor, a difcil tarefa de tentar compreend-lo, de interpretar a
lgica desse universo criado. Assim sendo, tanto o escritor quando cria se est a meter na
pele do "Criador como o tradutor quando traduz se tenta meter na pele do escritor-autor-
Criador. Michael Ignatieff afirma que a traduo "uma metfora de um dos nossos mais
profundos desejos: meter-nos na pele do outro.34 E tal como o autor interpreta o mundo real
18
sua maneira e constri o mundo ficcional influenciado tambm por vrios factores que
levam estudiosos da literatura como Chklovski a afirmar: "a convencionalidade est no mago
de toda a obra literria, na medida em que as situaes se libertam das suas relaes
quotidianas, sendo determinadas pelas leis de uma dada trama artstica"35 ou Jonathan Culler
a concluir: a forma da obra determinada por formas literrias preexistentes.36, tambm o
tradutor realiza uma interpretao prpria desse mundo ficcional de acordo com mltiplos
factores que nele influem, das tcnicas que tem de conhecer e respeitar e das estratgias e
normas que tem de utilizar para construir a sua traduo. Na linha do que defende Derrida, o
tradutor tem de esmiuar a obra, desconstru-la para poder voltar a constru-la, para refazer o
processo de construo da mesma num outro espao lingustico e cultural. um outro
processo, que tem de ser estudado em si mesmo, porque na traduo s o universo ficcional
se mantm, desde as tcnicas at aos objectivos muitos aspectos se modificam. Ao tradutor
no lhe esto permitidas as mesmas liberdades sobre a obra criada que ao autor; o tradutor
confronta-se com as limitaes de um universo ficcional acabado, tal como refere Aulis
Rantanen da escola finlandesa de Tradutologia em aluso ao artigo The Art of Fiction de
David Lodge: the author of the original work was free to let his creative mind choose its own
paths to wander along, whereas the translator's paths has been more or less market out for
him, whether he wants or not.37
Por outro lado, tal como a obra literria s sobrevive na sua relao de intercomunicao
com os outros, nas diferentes leituras dos possveis leitores ideais, aqueles que dentro da
mesma cultura a podero ler, tambm a traduo s existe por essa necessidade que o
homem tem de inter-relacionar-se e trocar ideias, pensamentos, vivncias, culturas. S que,
devido ao encargo da traduo, o tradutor j no pensa num leitor ideal mas sim no leitor
emprico porque nele vo definidas as caractersticas dos leitores empricos que a obra em
princpio vai ter, o que o impede de projectar-se a si mesmo como leitor ideal da sua traduo
como em geral fazem os autores. No entanto, pode ser que nisso alguns tradutores vejam
vantagens, como refere o tradutor da obra La tarde de un escritor, romance de Peter Handke:
35 cit. por CULLER, J. (1995): "A Literariedade". IN: ANGENOT, M. ; BESSIRE, J. ; FOKKEMA, D. ; KUSHNER, E. (eds. )
(1995): Teoria Literria. Problemas e Perspectivas. Lisboa, Publicaes Dom Quixote, pags. 51.
19
"para m escribir consista meramente en un puro escuchar y anotar como una traduccin,
que en lugar de serlo de un texto visible lo fuera de una voz primogenita y secreta (...)
Unicamente traduciendo un texto seguro, disfruto de mi serenidad y me siento inteligente.
Porque, al contrario de lo que me suceda antes, ahora s que cualquier problema tiene
solucin. (...) El traductor tiene la certeza de que le necesitan.38 Esta reflexo aponta uma
questo que paradoxalmente no tem tido eco no mundo real, pelo papel pouco relevante que
tem sido dado ao longo dos tempos ao tradutor. No entanto, de facto, enquanto que o autor
nunca sabe se a sua obra ter a funo social que ele lhe outorga, o tradutor pelo contrrio
sabe partida, a partir do encargo da traduo, que ela necessria, que haver pblico
para ela.
Este conceito de tradutor como autor defendido por todos aqueles que consideram o
acto de traduzir como um acto de produo artstica como, por exemplo, Renato Poggiolo que
no seu ensaio intitulado "The Added Artificer conclui que: "para traductores como Baudelaire,
Ezra Pound, Jorge Guilln o Luis Cernuda la traduccin es ms afinidad electiva que
necesidad mimtica. (...) Traductor y artista tienen identico empeo en conseguir la
autoexpresin.39 este facto que faz com que o tradutor no s assuma a "voz do autor
utilizando leituras, tcnicas e procedimentos de traduo pertinentes mas que se converta em
tradutor com "voz prpria na lngua de chegada.
As razes apresentadas fazem com que o tradutor deva ser encarado como um autor "sui
generis", um construtor que tem forosamente que seguir as estratgias narrativas utilizadas
pelo autor na escrita da obra e, alm destas, todas as que implica a sua funo especfica de
tradutor, e que lhe confere o estatuto de "co-autor tal como designado em artigos russos
sobre a traduo literria: "tvoreski vossosdat original. 40
De acordo com a nossa argumentao, consideramos que certos autores que
desempenham nas suas obras tarefas de tradutor podem ser considerados tradutores sui
generis ou tradutores privilegiados: estamos a referir-nos, como j antes apontmos, por um
38cit. por VIDAL CLARAMONTE, C. A. (1995): Traduccin, manipulacin, desconstruccin. Salamanca: Ediciones
Colegio de Espaa, pag. 99.
39cit. por GALLEGO ROCA, M. (1994): Traduccin y literatura: Los estudios literarios ante obras traducidas. Madrid:
Ediciones Jucar.
40 UMBREIT, H. (1997): "Zu einigen Aspekten des Verhltnisses vom literarischen und nichtliterarischem
20
lado queles escritores que decidem traduzir as suas prprias obras e, por outro, pelo menos
no que se refere transmisso de aspectos culturais, aos escritores que situam a trama da
sua obra num contexto social e cultural diferente do dos leitores a que dirige, partida, a obra.
41Como se sabe, Holmes prefere a denominao Translation Studies em vez de Science of Translating ou
Science of Translation por ter dvidas de que se justifique a utilizao da denominao de Science para
definir o estudo da traduo, uma vez que o equipararia ao das matemticas, fsica e qumica ou biologia.
42 Translated! inclui tambm outras comunicaes de Holmes relacionadas com o estudo da Traduo Literria
tais como: Describing Literary Translations:Models and Methods, uma verso revista e corrigida da
conferncia apresentada no Colquio Internacional sobre Literatura e Traduo realizado em Lovaina em 1976;
The Future of Translation Theory: a Handful of Theses, conferncia apresentada no Simpsio Internacional
de Logros, em Moscovo e Yerevan em 1978; The State of Two Arts: Literary Translation and Translation
Studies in the West Today, apresentada no 10 Congresso da Federao Internacional de Tradutores de
Viena em 1984.
21
para o nosso trabalho: fazemos incidir a nossa ateno nos Descriptive Translation
Studies que se centram no produto (neste caso, as tradues realizadas pelo prprio
autor) mas aproveitando tambm as reflexes tericas em relao Traduo Literria e
aos problemas especficos desta vertente da Tradutologia como, por exemplo, a traduo
das marcas culturais ou restringidos a uma determinada rea, no caso vigente, a
traduo entre lnguas prximas. No mbito da investigao aplicada, o estudo da traduo
literria com fins formativos, continua a ser um campo pouco estudado mas de grande
relevncia para os estudos de traduo.
43 HERMANS, T. (1985): The Manipulation in Literature: Studies in Literary Translation. London,Crom Helm,pag.9
22
the source text for a certain purpose, situam-se portanto numa posio diametralmente
oposta dos conceitos da tradutologia lingustica que se interessam sobretudo por
45
encontrar equivalncias entre ambas as lnguas. Por outro lado, temos a teoria da
recepo, profundamente estudada por Jauss e aplicada aos estudos de traduo por
Wolfgang Iser, ultimamente muito na moda sobretudo entre aqueles que defendem a
importncia de entrar em linha de conta, no mbito tradutolgico, com a vertente
(inter)cultural.
45 Werner Koller, um dos mais destacados representantes dos estudos na rea da tradutologia lingustica
continua ainda a definir (2001) a competncia tradutora como a capacidade de formar equivalncias a nvel
lngua.
23
adequados, ao nvel da investigao em Traduo Literria, por se tratar de um trabalho
que se associa mais Arte e criatividade tal como nos explica Wilhelm Neunzig:
El camino experimental parece estar vetado tambin a los estudios en traduccin
literaria, pues difcilmente es imaginable que en este campo se planifiquen experimentos
de laboratorio con variables manipuladas o controladas y observacin directa, difcilmente
es imaginable ver a un traductor literario traduciendo en voz alta y explicando lo que va
pensando delante de una cmara de vdeo, y menos an con cables alrededor de la
cabeza para controlar ciertas constantes fisiolgicas durante el proceso traductor.
Difcilmente es imaginable, desde el punto de vista econmico, encargar la traduccin de
una obra a diferentes traductores, para, por ejemplo, evaluar la influencia que tiene el
encargo o los honorarios en el resultado de la traduccin literaria: por lo menos con el
instrumentario del que disponemos hoy en da, los experimentos de laboratorio carecen de
sentido.46
Se isso parece difcil, mais complicado seria ento imaginar escritores (que, neste caso,
so quem nos interessa) autotraduzindo-se em laboratrio, rodeados pelos aparelhos acima
descritos. Mesmo que algum conseguisse tal proeza, tratando-se de um meio ou ambiente
artificial, os resultados no teriam validade nem seriam fiveis e muito menos relevantes
como fonte de conhecimentos nesta rea da tradutologia.
A nosso ver, apenas poderemos ter acesso a dados sobre o processo da traduo
literria de maneira indirecta. Ou mediante entrevistas aos tradutores, ou escritos sobre
essa matria, embora segundo Holmes (1976) (utilizamos a traduo espanhola): muchos
traductores, incluso los realmente buenos, son reacios a hablar o escribir sobre su oficio;
ou ento, a nvel terico, a partir do estudo de rascunhos (o que cada vez mais difcil
devido utilizao que quase todos j fazem do computador com a consequente perda de
qualquer rasto do processo tradutor47) ou das provas (como os que so realizados ao nvel
dos Estudos Literrios) que nos fornecem informaes sobre a progressiva evoluo da
traduo at verso definitiva.
47 W. NEUNZIG (op. cit: pag.189) prope uma nova forma de acesso: grabar todo el proceso de traduccin
(p.e., el proceso de una traduccin literria) para un posterior anlisis: se deberan desarrollar programas que
guardasen automticamente cada x horas el status quo de la traduccin y luego que contrastasen
automticamente las diferentes versiones indicando (p. e. con colores) las modificaciones que el traductor ha
realizado entre versin y versin, lo que posibilitara un estudio longitudinal de todo el proceso de la
elaboracin de la traduccin literaria hasta la versin definitiva.
24
Este nosso trabalho procura demonstrar que uma outra via fivel de acesso ao processo
de maneira indirecta ser partir da anlise do produto, neste caso, dos textos traduzidos
pelo prprio autor (tambm e sempre que possvel, em combinao com os manuscritos e
entrevistas) uma vez que o resultado destas tradues tambm nos revela informaes
sobre o processo criativo da traduo literria, tal como procuraremos demonstrar mais
adiante neste trabalho.
48 KOLLER, W. (1979): Einfhrung in die bersetzungswissenschaft. Heidelberg, Quelle & Meyer, pag. 98.
25
Para ultrapassar estes problemas, por exemplo, a perspectiva da Manipulation School
analisa as tradues tal como so, tambm com as suas falhas e erros, portanto, como
fenmenos histricos e culturais, embora tambm procure enquanto cincia emprica,
encontrar regularidades ou regras gerais para o comportamento do tradutor.49 Interessa-se
por certos aspectos, mas no se centra nem na crtica da traduo nem na optimizao da
formao de futuros tradutores50, aspecto primordial no nosso campo, como j afirma
Holmes no referido artigo: Es evidente que la bsqueda de respuestas fiables y bien
fundadas a estas cuestiones [sobre la formacin de traductores] constituye una de las reas
de investigacin ms importantes (y, por lo menos de momento, puede que la ms
importante) en el campo de los estudios aplicados sobre la traduccin.
49TOURY, G. (1995): Descriptive Translation Studies and Beyond. Amsterdam, John Benjamins Publishing, pag.
259.
50 O prprio Theo Hermans que fomentou os Descriptive Translation Studies pergunta na sua contribuio
para o Handbuch Translation (SNELL-HORNBY et al. (eds), 1998: pag. 99): E finalmente: hoje em dia ainda no
evidente que objectivo se tem em vista com estes trabalhos.
26
nosso campo de estudo em temas ou reas muito concretas, neste caso, a da traduo das
marcas culturais.
Ainda de acordo com o texto de Holmes, no que diz respeito s restries da rea de
pesquisa (que segundo ele podem ser de dois tipos estreitamente relacionados entre si, ou
seja, restries segundo as lnguas ou, ento, segundo as culturas entre as quais se produz a
traduo), decidimo-nos por analisar autotradues entre lnguas e culturas muito prximas,
como a espanhola e a catal, partindo do pressuposto que os textos produzidos por autores
bilingues e biculturais, conscientes de estarem a trabalhar com as suas prprias obras, em
princpio no revelaro interferncias nem lingusticas, nem textuais, nem culturais51 e que as
respectivas solues encontradas por estes tradutores privilegiados num estado, digamos
assim, mais puro, podero constituir propostas de relevo para o estudo da Traduo Literria.
51 Interferncia lingustica: transgresso das normas da lngua (falsos amigos, fraseologia, expresses
idiomticas); interferncia textual: transgresso das convenes textuais e intertextuais; interferncia cultural: a
traduo imitativa refere-se a convenes de comunicao que podem originar malentendidos (formas de
tratamento, expresso das emoes e dos afectos, associaes colectivas, etc).
52 A nossa proposta centra-se na investigao sincrnica que onde fundamentalmente se enquadra este trabalho
27
28
At h algumas dcadas, a tradutologia centrava-se essencialmente em reflexes de
carcter introspectivo-filosfico, de grandes tradutores ou de filsofos sobre o que deveria
ser uma boa traduo, ou em descries do mtodo escolhido. Essas reflexes acabavam
por converter-se em normas ou regras, mais ou menos prescriptivas, baseadas na prpria
experincia, sobre o que o tradutor deveria saber, fazer ou deixar de fazer, esses essay-
type reflections como os denomina Daniel Gile.53 Esta abordagem introspectiva continua a
ter validade hoje em dia, em obras literrias que apresentam extraordinrias dificuldades
de traduo encontramos prlogos dos tradutores onde explicam o seu modo de proceder.
Ora, essas reflexes, procedentes da prtica tradutora, vem-se complementadas,
reconhecida j a tradutologia como cincia, por outras, as de eminentes tradutlogos que
apresentam os seus modelos baseados nas perspectivas reflexivo-dedutivas (e muitas
vezes axiomticas) que tm vindo a marcar a pesquisa tradutolgica a partir da segunda
metade do sculo XX e nas quais adaptam conceitos desenvolvidos por outros campos
cientficos para definir o que deve ser a Traduo. 54
53 GILE, D. (1998): Observational Studies and Experimental Studies in the Investigation of Conference
Interpreting. En: Target, 10,1, pag. 70.
54 A ttulo de exemplo, podemos realar as abordagens lingustica (Newmark, Koller), contrastiva (Vinay &
Dalbernet, Malblanc), comunicativa (Kade, Nida, Hatim & Mason); o funcionalismo de Reiss, Vermeer e Nord, o
desconstrutivismo (Seleskovitch), a teoria dos polissistemas desenvolvida por Even-Zohar e na qual se
baseiam os tericos da Manipulation School.
55GILE, D. (1991): Methodological Aspects of Interpretation (and Translation) Research. En: Target, 3/1991,
pag.29.
29
con la generalizacin emprica de observaciones en una comparacin de traducciones)
es detrimental, a saber: resulta en un menosprecio de la teora, y puede enfilar a la
ciencia hacia derroteros practicistas. 57
Uma outra importante fonte sobre o proceder do tradutor so os livros escritos por (ou
sobre) tradutores que relatam as suas experincias e as suas relaes com os autores
58 Para estes cientficos, os resultados da investigao clssica no mbito das Humanidades, letras e outros
30
forma planificada e controlada, certos fenmenos do campo da tradutologia como se se
tratasse, por exemplo, de um fenmeno do campo da medicina, ou da fsica que
necessitam de obter amostras representativas, formar grupos experimentais e de controle,
por exemplo. De acordo com essa perspectiva, os comportamentos tradutores deveriam
ser comparados estatisticamente, dever-se-ia manipular de forma artificial certas condies
para depois medir os efeitos dessa manipulao, por exemplo, ao nvel da quantidade de
solues acertadas, ou pelo contrrio, incorrectas utilizadas numa traduo. Em suma,
tratar-se-ia de procurar encontrar relaes de causa-efeito o que do ponto de vista da
Traduo Literria no parece fazer sentido, tal como chama a ateno Klaus Kaindl
quando afirma: Os objectos de investigao das cincias filosficas e culturais dificilmente
se podem isolar num experimento (...) da mesma maneira que o fazem as cincias naturais
dado que aquelas dependem em grande medida de uma abstraco terica.59
Conscientes para alm disso das evidentes limitaes que comportam as metodologias
introspectiva e dedutiva como nicos mtodos para ter acesso a conhecimentos em
determinadas reas devido aos resultados serem, por definio, subjectivos e dificilmente
extrapolveis ou generalizveis, optmos, como caminho intermdio, por adoptar uma
abordagem emprica baseada em hipteses de trabalho validadas atravs de case-
studies.
seguinte maneira: Exploratory activities that are not experimental are often denied the right to be classified as
sciences at all.
59 KAINDL, K. (1997): Wege der Translationswissenschaft - Ein Beitrag zu ihrer disziplinren Profilierung. En:
31
introspection; a corpus provides the basis of a much more systematic approach to the
analisis of language in terms of the objective verification of results; (...).60
Mona Baker61 distingue trs tipos de corpus que tm maior relevncia no campo da
pesquisa tradutolgica em geral: corpus paralelos, corpus multilingues e corpus
comparveis. O estudo dos corpus multilingues que consistem em compilaes de textos
parecidos em diferentes lnguas, reveste-se de grande interesse no campo da terminologia,
da lingustica comparada e do ensino das lnguas, mas no parece apresentar vantagens
no mbito da Traduo Literria. De maior interesse parecem revestir-se os corpus
comparveis que contm recolhas de textos originais de um certo domnio e textos
traduzidos (mas no correspondem a tradues dos textos originais, so de outros textos)
que se revestem das mesmas caractersticas e que permitem uma anlise comparativa no
sentido de encontrar constantes tradutoras ou de definir o tipo de traduo literria. A
anlise contrastiva de corpus paralelos que se encontram constitudos por textos em
lngua original com as respectivas tradues para outras lnguas (ou por diversas
tradues realizadas na mesma lngua) a forma mais comum de trabalho a partir de
corpus. Para Wilss (1988)62, a comparao entre original e traduo possui na tradutologia
moderna diferentes objectivos que resume da seguinte forma: primeiro, a comparao
entre o texto original e a traduo do ponto de vista do aspecto crtico tal como prope,
por exemplo, Koller; segundo, a comparao de um texto original com tradues para
diversas lnguas (comparao multilateral de tradues) tal como realiza, por exemplo,
Wandruzka; e finalmente, a comparao entre diferentes tradues do mesmo texto
original elaboradas por diferentes tradutores para apenas uma lngua meta com o fim de
categorizar dificuldades, sistematizar a anlise de erros e objectivar a crtica de tradues
tal como realiza o prprio Wil. Esta metodologia contudo, a nosso ver, bastante
problemtica na medida em que h que determinar que tipo de tradues ho de formar
parte do corpus paralelo: no campo da traduo e especialmente no da traduo literria
no se pode pretender descrever apenas a (muitas vezes triste) realidade como se se
tratasse de descrever uma doena ou uma corrente literria, trata-se tambm de buscar
60 RODRGUEZ INS, P. (2000): Application of Corpus Methodology and Techniques to the Study of Ideology in
Translation. Barcelona, Universidad Autnoma (trabajo de investigacin dentro del doctorado), pag. 10.
61 BAKER, M. (ed.) (1998): Routledge Enciclopedia of Translation Studies. Londres: Routledge.
32
pautas para optimizar a prtica, crtica e formao em Traduo Literria: the very nature
of translation 63 no um estado real mas um estado ideal que h que tentar alcanar.
63 KENNY, D. (1998): Corpora in Translation Studies. En: BAKER, M. (ed.): Routledge Enciclopedia of
Translation Studies. Londres: Routledge: 5053.
33
English translation of his masterwork to the Spanish original. But such success stories are
rare. 64
No nosso trabalho no vamos abordar as tradues acompanhadas. Mas poder-se-ia
questionar at que ponto o estudo das tradues acompanhadas pelo autor no do
resultados semelhantes ao estudo das autotradues. De facto, h diferenas
substanciais. Embora ambas levem a chancela de sancionadas pelo prprio autor, no
estudo de tradues exemplares, como as que so acompanhadas pelo prprio autor do
texto original, o produto, ou seja, a traduo no permite isolar a influncia e a interveno
do autor.
Nesta linha de pensamento propomos debruar-nos sobre o estudo do que designamos
como tradues privilegiadas, ou seja, sobre as obras traduzidas pelo autor bilingue e
bicultural do texto original em colaborao com o seu tradutor (co-autoria)65em relao s
quais temos em circunstncias e ocasies diversas informao directa dada pelo prprio
autor sobre o seu papel e a sua interveno. Mas sobretudo atravs do estudo das
autotradues, que se pode detectar, determinar essa interveno (a traduo na sua
totalidade da sua autoria) e delimitar as fronteiras entre a sua actuao como tradutor e
autor. Alm disso s estas possibilitam estabelecer, sempre a partir da comparao com o
original, a diferena mais objectiva entre o que matria de trabalho do autor (os limites da
liberdade que lhe advm da autoridade que possui em relao criao da sua obra) e o
que especifico da tarefa do tradutor. Da que as designemos como privilegiadas, o seu
estudo permite-nos obter concluses (tanto a nvel positivo como negativo) que no nos
so facultadas atravs de qualquer outra traduo nem de outros tipos de anlise e da
tambm o motivo de dedicarmos este trabalho ao estudo de autotradues.
originais que acabam por revelar-se, pelas suas caractersticas sui generis, de especial
importncia para a investigao em Traduo Literria uma vez que o autor assume,
64 LAU, J.M.S. (1995): Author as Translator. En Sin-wai Chan and Pollard, D.E.: Encyclopaedia of Translation:
Chinese-English/English-Chinese Translation. Hong Kong: The Chinese University Press.
65 Um dos mltiplos exemplos deste tipo de obras a traduo para ingls-americano de El Aleph relizada pelo
prprio Jorge Luis Borges conjuntamente com o seu tradutor, Norman Thomas di Giovanni a que nos referimos
tambm neste trabalho.
34
retrato da outra cultura. Trata-se de obras cuja aco se encontra situada num ambiente
Dentro deste tipo de obras inserem-se as que retractam pases "exticos" e a literatura de
viagens em geral. Existem inmeros exemplos desta literatura atravs da qual os autores nos
do a conhecer e nos explicam a outra cultura mas vista de fora, do ponto de vista de
66 Esta observao a partir do exterior podemos encontr-la tambm em obras de autores que se identificam
plenamente com o pas descrito mas que no so biculturais. George Orwell, por exemplo, fala na sua
Hommage to Catalonia , entre outras coisas, sobre o porrn, descreve-o minuciosamente para depois afirmar
que ele nunca seria capaz de beber por este recipiente porque lhe recorda um urinol. Alis, atravs das
transcries que apresenta das suas palavras em espanhol pretende certamente dar-nos uma pista sobre os
seus conhecimentos da lngua: Yo s manejar fusil. No s manejar ametralladora. Quiero aprender
ametralladora. (...).
67 Na sua obra La Rosa del desert, uma viagem realizada por Marrocos e Arglia, Pep Subirs vai sempre
acompanhado por um nativo que fala espanhol e francs e que explica, ou melhor, traduz, tudo o que diz
respeito s culturas berberes e rabes e ao longo da obra acaba por utilizar, consciente ou inconscientemente
denominaes francesas ao referir-se a realias daquelas culturas: no veig enlloc els famosos racconteurs
dhistries i romanos (p. 27), (...) i el que promet ser inici dactuaci duna troupe musical-dansaire (p. 31),
etc. Noutras passagens confirma essa perspectiva: Djemma el Fna. Lassemblea dels morts, sembla que vol
dir, el nom de la plaa (p. 33).
35
bilingues como Catalunha, Galiza, Euskadi (e um longo etc.) onde muitos escritores
decidem (por razes que aqui no vamos explicitar) utilizar a lngua maioritria (neste caso
o espanhol) muitas vezes para retratar a cultura minoritria, neste caso a basca, a catal, a
galega. No presente trabalho, como j referimos, propomo-nos aprofundar a anlise de um
caso que tambm consideramos privilegiado, de um autor bilingue e bicultural, Antonio
Tabucchi, que tratando na sua obra uma lngua e cultura diferente daquela em que a
escreve - e, consequentemente da dos seus leitores originais - utiliza naturalmente
procedimentos de traduo para transmiti-la da maneira como deseja que a recebam,
porque na sua qualidade de bilingue e bicultural est numa posio privilegiada para o
fazer, convertendo-se assim, semelhana dos autotradutores, num tradutor privilegiado,
do ponto de vista do acesso ao estudo do processo tradutor. 68
68 Para alm de Sostiene Pereira de Antonio Tabucchi que utilizamos neste trabalho para exemplificar a nossa
hiptese no mbito especificamente do tratamento das marcas culturais, h outros casos de obras que
inclumos dentro do mesmo tipo e que alcanaram tambm grande sucesso como o caso de Todas las
almas, de Javier Marias, cuja aco se encontra situada no ambiente mais tradicional de Oxford onde o autor
viveu vrios anos. Neste ponto podemos incluir tambm a literatura do exlio ou a da imigrao que cada vez
mais frequente na Europa multicultural de hoje. Frequentemente, sobretudo quando se trata de escritores
menos conhecidos eles prprios se autotraduzem. A este respeito comenta J. C. Santoyo, eminente estudioso
no campo da traduo diacrnica, na sua conferncia (2001) realizada no mbito do Congresso Lictra que, s
nos Estados Unidos, existem cerca de 300 autores chicanos que autotraduzem as suas obras transculturais.
36
2. A autotraduo dentro da teoria da traduo literria
2. 1. O conceito de autotraduo
69Ao que sabemos, o primeiro simpsio dedicado autotraduo realizou-se no ano de 1997 dentro del V
Seminari sobre la traducci a Catalunya, organizado pela AELC (Associaci d Escriptors de Llengua
Catalana) em que foram apresentadas e debatidas as conferncias de Antoni Mar, Carme Riera e Helena
Tanqueiro.
70cit. por SHUTTLEWORTH, M. ; COWRIE, M. (1997): Dictionary of Translation Studies. Manchester: St. Jerome
Publishing, pag. 13.
71 cit. por SHUTTLEWORTH, M. ; COWRIE, M. op. cit., pag. 13.
37
Sobre este tema encontrmos referncias para alm dos estudos acima referidos sobre
autores concretos, no recm sado Dicionrio sobre traduo intitulado Dictionary of
Translation Studies sob a denominao de "Autotranslation (or Self Translation), na
Enciclopedia of Translation Studies de Mona Baker publicada em 1997 sob a designao de
"Auto-translation" e na Enciclopedia of Literary Translataion editada no ano 2000. Nem sequer
a nvel da denominao h ainda uniformidade. No entanto, cada vez mais em artigos de
jornais, em suplementos literrios, em revistas especializadas ou no (e at mesmo em
recentes obras de autores que se autotraduziram se indica "autotraduo) aparecem
referncias a autores autotraduzidos.
Ao que se sabe, o primeiro autotradutor conhecido foi Joseph ben Mattathias Flavius
Josephus que viveu e narrou a destruio de Jerusalm e do Templo pelos romanos no
sculo I. Escreveu a histria da guerra primeiro em aramaico e depois traduziu-a para
grego que era a lngua mais usada no Imprio. Tambm sabido que na Idade Mdia
muitos autores traduziam obras ou poemas de outros escritores e se autotraduziam,
indiferentemente, devido ao seu bilinguismo mas muitas vezes a opo da utilizao da
lngua prendia-se sobretudo com uma questo de exerccio esttico-literrio. No sculo XVI
na Europa era comum o facto de autores se autotraduzirem do Latim para as suas lnguas
nativas, segundo Forster "to form their poetic diction in the vernacular". 72 O autotradutor mais
conhecido dessa poca Joachim du Bellay, membro fundador da Pliade francesa que,
apesar da sua qualidade de autotradutor, defende a perspectiva de que traduzir implica
sempre uma perda, que est bem patente na seguinte imagem que ele d em relao s
tradues: "Toutes lesquelles choses se peuvent autant exprimer en traduisant comme un
peintre peut rpresenter l'me avec le corps de celui qu' il entreprend tirer aprs le naturel.73
Por questes diversas, a autotraduo existiu ao longo da histria s que no se lhe deu a
importncia que a nosso ver tem (apesar dos autores autotradutores serem mundialmente
conhecidos, como, por exemplo, Thomas More, Calvino, Donne, Spinoza, Goldoni, Enrique
de Villena, Mistral, Tagore, Beckett, Singer, Nabokov, Brodski, Milosz, Ungaretti ou Elsa
Triolet74), tanto do ponto de vista sociolgico como tradutolgico.
72 cit. por GRUTMAN, R, (1997): "Auto-translation". IN: BAKER, M. (ed. ): Enciclopedy of Translation Studies, pag. 18
73 cit. por G. STEINER (1975), op. cit. , pag. 277
74 Uma recompilao exaustiva sobre autotraductores e autotradues ao longo da histria nos oferece:
SANTOYO, J.C. (2002): Traducciones de autor: Una mirada retrospectiva. In: Quimera, Revista de Literatura,
n 210: pag. 27 32.
38
A maior parte dos pases onde se regista maior nmero de autotradues sobretudo em
pases onde duas (ou mais) lnguas convivem por razes histricas, onde os falantes se
formam num ambiente bilingue. Conhecemos exemplos em certos pases africanos que foram
colonizados e em muitos outros pases europeus, entre os quais se encontra Espanha, pas
com diferentes lnguas75 onde as pessoas em geral se movem constantemente entre duas
lnguas.
Durante vrios perodos da sua histria e mais recentemente durante a ditadura
franquista, o regime centralizador imps s diferentes comunidades a lngua espanhola.
Assim, lnguas como o galego, o basco e o catalo estiveram vrias vezes em risco de
desaparecer e as suas literaturas ainda hoje so minoritrias.
Actualmente, com o apoio que se tem dado a estas lnguas e culturas minoritrias as suas
literaturas tm recrudescido, registando-se cada vez mais incentivos e maior interesse tanto
do ponto de vista interno como externo na sua divulgao. No seio destas comunidades
bilingues e destas lnguas consideradas minoritrias surge mais naturalmente o fenmeno da
autotraduo e, por esse motivo, optmos por trabalhar especificamente com as lnguas
espanhola e catal.
75 Entre eles se encontra sem dvida alguma a Catalunha e a este respeito pode-se consultar o jornal La
Vanguardia de 10 de Abril de 2000 que nos faculta a seguinte informao: AUTOTRADUCCIN. En algunos
casos, la traduccin es obra del propio autor. Muchos autores se han traducido a s mismos, como Baltasar
Porcel, Carme Riera, Valent Puig, Joan Margarit, Josep Piera, Pep Subirs, Joan Francesc Mira, Llus Maria
Tod o Terenci Moix. Terenci Moix es, de hecho, un caso especial, puesto que sus libros catalanes le fueron
traducidos en su da y l, aos ms tarde, realiz su propia traduccin.
39
casos tero a ver com uma relutncia em serem traduzidos por outros tradutores. Seria
demasiado simplista e at incoerente dado o respeito que estes autores-tradutores devem ter
por todos os tradutores j que aceitam meter-se no campo deles, o da traduo, to complexo
e to ingrato, podendo ficar-se pelo domnio, muito mais gratificante, da autoria literria.
Este fenmeno da autotraduo tem-se tornado cada vez mais frequente sobretudo entre
lnguas prximas e, embora possa parecer redundante, segundo afirmaes de diferentes
autotradutores, corresponde a algo to natural como qualquer outro acto, uma vez que no seu
dia-a-dia esses mesmos escritores, tal como a grande maioria das pessoas, se movem entre
duas lnguas da mesma maneira que noutros pases se movem numa s. Por exemplo, o
escritor catalo Rafael Argullol, depois de publicar livros de poesia em castelhano esteve
muitos anos sem publicar poesia e em 1998 apareceu com uma nova obra potica mas j
escrita em catalo, o que muito pouco comum. Sobre esta mudana de lngua, da lngua
maioritria para a minoritria refere: "Tambin tengo escrita la versin en castellano, pero la
publicar ms adelante. Siempre me he movido en las dos lenguas. Cazador de Instantes lo
publiqu simultneamente en cataln y en castellano.76
Tambm o escritor maiorquino Gabriel Galms se autotraduz, o ltimo livro que publicou
foi traduzido por si mesmo do catalo para o castelhano com o ttulo El Rey de la Selva
(Mondadori 1998). Afirma Galms a este respeito: "Recib la educacin en castellano y
adems soy un ferviente admirador de Cervantes. Por otra parte lo de escribir en castellano o
en cataln no creo que sea importante. Yo leo muchas novelas y despus no me acuerdo de
en qu idioma lo hice.77
Pondo de lado questes polticas e ideolgicas que podem levar certos autores a
escreverem unicamente na lngua minoritria para marcarem as suas posies, h outras
questes dignas de estudo e que se prendem com as razes pelas quais o obra escrita
originalmente numa ou na outra lngua, por que razo o autor em vez de escrever outra obra
se autotraduz, de que modo realiza essa autotraduo, paralelamente, simultaneamente, ou
separadamente. Certamente a entram vrias razes e factores que seria de interesse
aprofundar num outro estudo dedicado ao assunto.
Mas se partimos do princpio que o tradutor traduz geralmente para a sua lngua materna,
no caso dos autotradutores coloca-se-nos uma questo curiosa. Sendo simultaneamente
40
autores (escrevem na sua lngua materna) e tradutores (traduzem em princpio para a sua
lngua materna) podemos concluir que os autotradutores devem considerar que as duas
lnguas em que se movem funcionam ambas como suas lnguas maternas, o que os leva a
78
terem potencialidades para escrever indiferentemente numa ou na outra. As razes da
deciso de escreverem o original numa delas sero to subjectivas quanto a escolha do
tema, por exemplo.
O mesmo j se no passa com os escritores que ou por motivos de exlio, ou por motivos
afectivos (casamento, por exemplo) ou por outros diversificados abandonam os seus pases e
se inserem noutra comunidade lingustica e cultural tornando-se bilingues mas j entre
lnguas e culturas, na maioria das vezes bastante distanciadas. Neste caso podemos referir
nomes como os de Ionesco (autor romeno que escreve em francs), Conrad (autor polaco
que escreve em ingls), Nabokov (autor russo que escreve em ingls e tambm se
autotraduz) entre outros autores que escreveram nas suas lnguas maternas ou numa lngua
adoptada, ou ento, nas lnguas colonizadoras, como aconteceu por exemplo em Angola,
Moambique, Cabo Verde com autores bem conhecidos como Luandino Vieira, Pepetela,
Jos Craveirinha, cuja opo de escrever numa ou noutra lngua ou de autotraduzir-se,
implica factores diferentes.
Alguns dos escritores que se incluem neste caso, como Beckett ou mais recentemente
Cabrera Infante, escrevem ora numa lngua ora na outra, e autotraduzem-se tambm ora
para uma ora para outra lngua indiferentemente. Brian Fitch refere na sua obra sobre Beckett
que uma vez ele respondeu da seguinte maneira pergunta sobre por que razo escolheu
escrever tambm em Francs: "Because in French it is easier to write without a style. Pela
nossa parte sabemos que afirmou numa entrevista dada a Israel Shenker e publicada no
jornal The New York Times em Maio de 195679 que se tratava tambm de um desafio, era
"uma experincia diferente...mais excitante escrever em francs do que em ingls. Mas Brian
Fitch considera que essa opo de Beckett no era de todo consciente e explica: "...the
English texts tend to be more autobiographical in that they are often made up of a series of
78Um exemplo desse plurilinguismo George Steiner que nos explica (cit. in LAU, 1995, pag. 949): I have no
recollection whatever of a first language. So far I am aware, I posess equal currency in English, French and
German. (...) Attempts to locate a first languageunder Hypnosis have failed. The banal outcome was that I
responded in the language of the hypnotist.
41
images that appear to recall memories of the narrator's childhood and adolescence. For most
people no doubt earliest memories are associated with their mother tongue. And here a further
factor undoubtedly enters into consideration in Beckett's case: his unceasing efforts to put as
much distance as possible between himself and his native land in general and his mother in
particular... . 80
Para Cabrera Infante esta questo diferente, afirma que lhe simplesmente mais fcil
escrever em ingls, sua segunda lngua: "La verdad es que escribo indistintamente en
espaol o en ingls, aunque me resulta ms fcil en este ltimo idioma porque en espaol se
puede tender a apoyarse en frases hechas. Si escribo en ingls estoy ms vigilante y pongo
ms cuidado, evitando, sobre todo, ese gran enemigo de la literatura que es el clich.81
Sobre a autotraduo Cabrera Infante faz uma afirmao que antes citmos e agora
retomamos pelo interesse de que se reveste para este trabalho: "He tratado de que las
versiones -porque se trata de algo ms que traducciones- de mis libros al ingls sirvan como
prototipo de futuras traducciones.
Interpretamos esta afirmao de Cabrera Infante como uma forma de demonstrar aos
tradutores literrios que as tradues dos prprios autores podem ser-lhes de grande utilidade
na medida em que lhes permitir perspectivar a obra original como um ponto de partida para
uma possvel traduo de um outro tradutor que, pelas suas competncias especficas do
lugar a um produto tambm nico na lngua de chegada em relao ao qual havia de poder
ter tambm autoridade.
Neste sentido gostaramos de acrescentar tambm algumas afirmaes contidas no
importante estudo realizado por Brian Fitch sobre Beckett no que diz respeito autotraduo.
Ao constatar que a maioria dos estudos que se realizaram sobre a obra de Beckett ou se
centram nos textos produzidos s numa das lnguas ou ento na comparao entre as duas
verses para analisar o bilinguismo do autor, Brian Fitch conclui: "It would rather be to seek to
grasp the exact nature of the relatonship between the two versions. It goes without saying that
the results of such an entreprise ought to enable us to understand better the activity of the self-
translator and the process involved therein. They would therefore constitute a valuable
contribution to translation.82
42
Concordando em absoluto com as afirmaes de B. Fitch passamos a fazer uma reflexo
sobre o papel que podem adquirir as autotradues como fonte de estudo no mbito da teoria
da traduo literria.
, portanto, o dos autores que traduziram a outras lnguas a suas prprias obras literrias, os
autotradutores:
autor [/obraL1 -----> tradutor/] obraL2
Se bem que ao longo da histria da literatura podemos encontrar uma grande quantidade
de autores que escreveram em duas ou mais lnguas, os chamados translinguistic writers,
como por exemplo, Paul Celan, Derek Wallcott, Samuel Beckett, Primo Levi, Jorge Semprn,
Antnio Tabucchi, entre vrios outros, interessante notar que s alguns, muito poucos, se
autotraduziram.
Todos estes e muitos outros tambm escritores importantes como Hlderlin, Ezra Pound,
Valry, etc, dedicaram grande parte das suas vidas traduo. Um exemplo a ressaltar o
de Paul Celan, considerado o mais destacado tradutor literrio alemo e cujo nome se
encontra associado hoje ao mais prestigiado prmio de traduo literria da lngua alem
mas, que nunca traduziu nenhuma das suas obras.
Outro caso o de Antonio Tabucchi (ao qual dedicamos a segunda parte do presente
estudo) que, sendo italiano, bilingue e bicultural. Tendo traduzido a obra de Fernando
Pessoa para italiano, domina de tal modo as duas lnguas que, alm de escrever na sua
lngua materna vrias obras sobre a cultura portuguesa, acabou por escrever uma obra
Requiem em portugus declarando na nota introdutria "uma histria como esta s poderia
ter sido escrita em portugus(...). (...) percebi que no podia escrever um Requiem na minha
lngua e que precisava de uma lngua diferente, uma lngua que fosse um lugar de afecto e de
43
reflexo.83 Ora tendo sido questionado pelo seu tradutor para o espanhol, Carlos Gumpert,
sobre a razo pela qual nunca se autotraduziu, respondeu com a sinceridade que o
caracteriza: "Por otra parte, de haberlo hecho, habra acabado por reescribir el libro; habra
sido inevitable, porque calquier traduccin implica una re-escritura y, an sin querer, hubiera
habido cambios y modificaciones, y prefera que se quedara tal y como estaba(...) y por
ltimo, y quien sabe si no es esta la razn principal, he tenido miedo, me ha faltado valor para
recorrer al mismo tiempo mis dos orillas lingusticas y afectivas, por hablar en trminos
psicoanalticos. He sido capaz de ir hasta la otra orilla, eso s, pero no de volver atrs con la
misma barca.84 Tambm o conhecido escritor catalo Quim Mnz renuncia a autotraduzir-
se, mas por motivos muito menos prosaicos: argumenta que comete muchas catalanadas. 85
provvel que estes autores sirvam de exemplo a todos aqueles que separam
claramente as tarefas de autor das de tradutor e que no esto dispostos a perder a sua
condio privilegiada de autores, optando alguns por traduzir a outros.
Se nos centramos nos casos de prestigiados autores que aceitaram o repto de se
autotraduzirem como Beckett, Joyce, Nabokov ou Kundera, podemos inferir que nesta
actividade eles actuaram mais como tradutores do que como autores. Nabokov, por exemplo,
autotraduziu-se tendo como objectivo certamente a finalidade de qualquer traduo, ou seja,
dar a conhecer a sua obra, sendo bilingue, a uma comunidade lingustica distanciada da
original. Um caso evidente de um autor que, ao assumir autotraduzir-se, se v mais como
tradutor do que como autor o de Milan Kundera que diferencia as suas duas competncias
assinando a sua traduo com um pseudnimo, marcando assim a distncia entre o seu
papel de autor e o de tradutor, querendo deixar bem claro que s se assume como autor na
obra original escrita em checo.
Pelo contrrio, dizem alguns estudiosos da obra de Joyce que ele comeou apoiando os
seus tradutores para a lngua francesa, italiana e alem e acabou por descobrir um outro
desempenho no mbito literrio, o da traduo, que lhe apresentava as mesmas questes
que aos seus tradutores. Neste caso esto outros autores como T. S. Eliot que tambm
corrigia e apoiava de perto o trabalho dos seus traductores, como aconteceu com M. Jean de
85 LA VANGUARDIA de 10-4-2000
44
Menasce, seu tradutor ao francs. Mas tal como Robert Adams86 bem nos alerta, h que
distinguir dois tipos de autores que se propem realizar tambm a tarefa de tradutor: os que
ele designa como generosos, "generous", ou como estritos, "stringy". De acordo com os
estudos que realizou, Eliot era um autor-tradutor extremamente estrito e corrigiu as tradues
de Menasce para francs (lngua que Eliot bem dominava), de tal forma que as transformou
em literais. Pelo contrrio, James Joyce era bastante condescendente e dava liberdade de
actuao aos tradutores com quem trabalhava afincadamente, descobrindo-se a si mesmo
como tradutor e reconhecendo as dificuldades que essa tarefa implica. Jorge Luis Borges em
alguns dos seus escritos separa implicitamente as tarefas de autor e de tradutor. Ao realizar a
experincia de traduzir conjuntamente com o seu tradutor para ingls, Norman Thomas di
Giovanni, vrios dos seus contos, Borges a partir da dupla perspectiva de autor-tradutor,
realiza as seguintes reflexes no prefcio edio americana de O Aleph e Outras
Histrias:
86vide: ADAMS, R. M. (1973): Proteus, His Lies, His Truth: discussins of literary translation. New York: W. W.
Norton & Co. , cap. VIII.
87 Di Giovanni, Norman Thomas: Traduzir Borges com Borges in Best Of, Setembro de 1999, pag. 38.
45
Apesar de haver autotradutores mais literais e outros que se permitem mais liberdades,
acreditamos que a reflexo que at aqui desenvolvemos nos permite situar o autotradutor
mais entre os tradutores do que entre os autores porque, embora mantendo essa dupla
qualidade e enquanto autores continuarem a gozar de liberdades que os tradutores com
muitas dificuldades se podero permitir e se encontrarem numa situao privilegiada pelo
conhecimento que possuem do prprio processo de criao e pelo acesso que tm
"verdadeira inteno do autor-criador, no momento em que comeam a traduzir-se, o
processo de criao do universo ficcional j se encontra acabado, completamente concludo,
tal como sucede com os tradutores em geral. No entanto, o privilgio, que pressupe ser
tradutor da prpria obra realado por Philip E. Lewis que faz uma reflexo sobre a sua
autotraduo de um ensaio de francs para ingls89: Thanks to the oportunity to translate
freely and expansively, a translator who is also the autor of the original can undertake to do
precisely what is not possible for the translator who works on the text of another autor: in the
present case, the author-translator can both interpret according to English and according to
French, can shift at will between conventional translation that has to violate the original and
commentary that attempts to compensate for the inadecuacy of the translation.
muito frequente, mas que nos levaria a levantar certas perguntas tais como: por que razo o
autor bilingue (se que se pode dizer que existe) escolhe uma das lnguas para ser a
primeira, a do original? Por que razo escreve o mesmo simultaneamente nas duas lnguas?
Qual das duas verses para o autotradutor a que considera original?), se bem analisamos o
acto de autotraduo realiza-se geralmente num tempo e num espao outros. Assim sendo, a
subjectividade est mesma patente, o autor sendo o criador, a partir do momento que volta
a "ler a sua obra, com o recuo que j possui em relao a ela, no s no a vai ler da mesma
maneira, porque ele j no se encontra com o mesmo estado de esprito nem est j
provavelmente at as palavras que antes utilizou agora j substituiria por outras. Portanto, os
autores acabam por, na sua autotraduo, estarem a realizar um processo como que de
distanciamento em relao sua prpria criao que os leva a tom-la pelos olhos do leitor
46
"ideal e privilegiado que , mas j como que desprendido do processo de construo da
narrativa, agora vendo a sua prpria criao como algo autnomo, que ganhou vida prpria,
extremamente interessante e complexo que poder estar relacionado com uma necessidade
que s certas pessoas tm, dado que tambm h muito poucos autotradutores, de se
pode ser tomada como de alcanar a perfeio, numa constante busca de melhorar, de
continuar a obra, voltando a escrev-la. Por outro lado, poder ter que ver com a aceitao de
traduzindo a sua obra, por exemplo de uma lngua minoritria a uma maioritria. Ou ainda
Sistematizando os aspectos que nos levam a afirmar que uma autotraduo uma
90 Se tomarmos as competncias que costumam ser atribudas a um(a) tradutor(a) (segundo A. Neubert, 2000)
vemos que o autotradutor possui, de maneira destacada, a language competence, a textual competence, a
cultural competence, a performance competence e, obviamente, a subject competence. No que se refere
transfer competence, quer dizer, a competncia instrumental (como definida pelo grupo Pacte), como a que
diz respeito ao conhecimento e domnio dos recursos informticos e de documentao, no se reveste de tanta
relevncia ao nvel da autotraduo literria; quanto competncia de aplicao dos procedimentos e
estratgias de traduo justamente o que procuramos estudar neste trabalho.
47
de realizar tantas leituras como um outro tradutor), a da definio das estratgias e a da
escrita;
- baseia-se numa relao estreita ou inter-relao com o autor;
- implica uma redefinio da estratgia de cooperao textual pela existncia de um novo
pblico-leitor-receptor;
- requer um novo processo de escrita baseado em circunstancionalismos diversos dos da
criao e construo autoral que vo implcitos j no prprio encargo:
a) ampliao do objectivo comunicativo inicial;
b) alterao da lngua e /ou cultura do pblico receptor;
c) o autotradutor tem obrigatoriamente de confrontar-se com a dicotomia de marcar a
sua traduo como tal ou de marc-la como se fosse um original,
independentemente de, por factores externos, tais como no surgir na autotraduo
a indicao de que o tradutor o prprio autor, a autotraduo permitir ser lida
como um original.
91NOVOSILZOV, N. (1998): "De la traduccin al original. Las Autobiografas de Nabokov comparadas". In: Livius,
11: pags. 99 111.
48
traduo singular, como muito bem refere N. Novosilzov: (...) es, en cierto modo, un
proceso de creacin de obra original a partir de una traduccin. Caso singular tanto no
que diz respeito s obras como ao autor. O escritor e tradutor catalo Josep Carner
constitui um caso similar: no seu exlio mexicano escreveu El misterio de Granaxhuatax,
em 1943, que traduziu quando regressou Europa em 1951 (El Ben Cofat i lAltre).92 Em
relao s obras h como que uma inverso no processo, a obra original no surge na
lngua materna do autor mas sim a sua traduo. Em relao ao autor, alm de realizar
ambas funes, de autor e tradutor, a sua autotraduo realizada, ao contrrio do que
costuma suceder, no para a sua segunda lngua e cultura mas para a sua lngua materna.
Um caso verdadeiramente digno de estudo pelo seu duplo estatuto simultanamente de
traduo privilegiada e traduo singular, de acordo com a terminologia e a definio dos
tipos de tradues que neste trabalho apresentamos.
92 CARNER J. (1943): El misterio de Granaxhuatax . Mxico: Ediciones Fronda; CARNER J. (1951): El Ben Cofat
i lAltre. Perpignan: Edicions Proa.
49
2. 3. O autotradutor: um tradutor privilegiado
Para alm das razes apontadas, h uma outra a destacar que se prende com a sua
"invisibilidade enquanto tradutor. Se nos detemos em tradues realizadas pelos prprios
autores como Nabokov, Beckett ou o autor catalo Antoni Mar sobre cuja autotraduo nos
debruaremos mais adiante neste trabalho, damo-nos conta de que nas suas autotradues
no aparece nenhuma indicao explcita ou implcita de que se trata de uma traduo,
embora nos ltimos tempos parea comear a existir entre os editores uma certa
consciencializao: por exemplo, na primeira pgina (no na capa) da obra Restauracin de
Eduardo Mendoza, sobre a qual tambm debruamos o nosso estudo, encontramos a
seguinte indicao : Traduccin del cataln por el autor. Ora, as restantes, antes referidas,
aparecem como um original, apenas com o nome do autor. como se a obra tivesse sido
escrita originalmente na segunda lngua qual o autor a traduziu.
Ao longo da histria da traduo so frequentes os casos em que no se fazia qualquer
referncia aos tradutores quando saa uma traduo de uma obra nas diferentes lnguas
mostrando desrespeito e pouca relevncia em relao ao trabalho do tradutor, como se no
existisse, possivelmente porque se pressupunha que ao mencionar que se tratava de uma
50
traduo, daria publicao um estatuto inferior. Ora, quando se tratava de autotradues,
imaginamos que menos importncia se dava ao facto de introduzir a indicao de que se
tratava de uma traduo realizada pelo prprio autor. 93
De h uns anos a esta parte, este fenmeno tem diminudo substancialmente dada a
relevncia que tem ganho o papel do tradutor na sociedade actual, devido sobretudo ao
desenvolvimento e divulgao dos estudos que se tm realizado no mbito da Tradutologia
ou Teoria da Traduo, de acordo com a terminologia que se queira adoptar.
Ora, pondo de lado esta perspectiva negativa sob a qual se pode enfocar a "invisibilidade
do tradutor, se a perspectivamos pelo lado positivo, do ponto de vista da traduo que lida
na lngua de chegada tal como se fosse um original, havendo como sabemos teorias que
defendem essa "invisibilidade do tradutor como um dos objectivos que tem em vista alcanar
qualquer profissional da traduo, (embora haja como se sabe teorias contrrias, que
defendem que a traduo se deve perceber como tal94) o caso dos autotradutores um caso
singular em que obra original e traduzida so confundidas, no se podendo saber, sem uma
pesquisa realizada nesse sentido, qual o original e a traduo (de novo referimos o caso de
Beckett que tem dado origem a mltiplos trabalhos de pesquisa pela complexidade de que se
reveste saber quais so os originais e as autotradues). Neste caso, o autotradutor tambm
surge como um tradutor privilegiado na medida em que adquire uma "invisibilidade quase
absoluta dado que o seu trabalho de traduo tomado como um trabalho de criao. Para
que assim acontea, h-de existir, em toda a cadeia que leva publicao de uma
autotraduo, como que uma tcita aceitao que, de acordo com diferentes interesses, que
poderiam ser tambm alvo de estudo, daria razo ao personagem genialmente criado por
Italo Calvino na sua obra Se numa noite de Inverno um Viajante, o estranho tradutor Ermes
Marana, "grafmano e deturpador de romances que chega a oferecer ao escritor Silas
93Uma excepo curiosa apresenta-nos um pequeno livro (10x7 cm e 100 paginas) intitulado ELOGIO LAS
MUGERES, sem data, mas que se nos afigura, pela grafia, ser certamente da primeira metade do sculo XIX e
que indica, na segunda pagina, por baixo do ttulo: Escrito en Frances por T. A. y traducido al castellano por el
mismo autor , seguida da seguinte referncia: Vndese en la Libreria de Sol, calle de la Boqueria plazuela
de los Ciegos.
94 As teorias mais modernas baseiam-se na funo da traduo no momento de decidir-se por uma overt
translation ou por uma covert translation de acordo com a terminologia de Juliane House ou por
domestication / exoticism como prope Lawrence Venuti. Christiane Nord (1997), por exemplo, distingue
entre Traduccin documento que tem como objectivo documentar la interaccin comunicativa de una cultura
para lectores de otra cultura (tradues interlineares, filolgicas ou exotizantes) e Traduccin instrumento,
que tem como finalidade establecer una interaccin comunicativa en lengua terminal basada en la interaccin
en lengua original (tradues tcnicas, de uso, ou tambm, literrias).
51
Flannery assistncia tcnica a nvel electrnico para poder terminar os romances dele. Para
Marana no existe diferena entre verdadeiro e falso, entre original e traduo. Chega ao
ponto de misturar original e traduo de modo a que tudo se confunde. O mesmo acontece
com as autotradues que se apresentam como originais, a autotraduo ganha o mesmo
valor que a obra original, autor e tradutor ganham o mesmo estatuto, o que, extrapolado para
qualquer traduo, nos leva a assumir a traduo como uma obra, "uma entre as possveis
na lngua de chegada.
No entanto, ao traduzir a obra j anteriormente criada, o autotradutor est a realizar tarefas
que requerem competncias desse outro papel, dessa sua outra qualidade, a de tradutor,
embora seja sempre um tradutor "sui generis pelas liberdades que lhes so permitidas e que
advm da sacralizao da sua qualidade de autores, e, enquanto tal, tambm do profundo
conhecimento que possuem da obra original, dos meandros desse universo por eles criado.
Afinal, no acto de autotraduo esto a assumir-se como tradutores s que sero sempre
uns tradutores "sui generis, uns tradutores privilegiados como os designamos, cujo
desempenho nos pode fornecer dados extremamente importantes para o estudo do prprio
processo de traduo, tomado como um processo em si mesmo, facultando-nos respostas
para perguntas que os tericos continuam a investigar, muitas delas resultantes
simplesmente de se tratar de um acto em que geralmente autor e tradutor correspondem a
duas pessoas distintas.
52
revista Muface responde da seguinte forma pergunta sobre a sua experincia como
autotradutor: "He tratado de que las versiones - porque se trata de algo ms que traducciones
- de mis libros al ingls sirvan como prototipo de futuras traducciones.96 No entanto tambm
estes casos so dignos de anlise e podem fornecer dados importantes sobre que passagens
o autor considera que so alterveis e as que no, sobre as modificaes que decide
introduzir e de que classe so, etc.
A anlise de uma obra autotraduzida reveste-se, pois, de uma grande relevncia dado que
nos permite determinar quando e como, ou seja, em que situao translatria e com que
procedimentos tradutolgicos o autotradutor com a segurana que lhe advm da sua
autoridade como autor segue mais o "path" marcado por si mesmo na sua obra original e
quando, como traductor privilegiado que , se afasta dele, facto que procuraremos
demostrar nos pontos seguintes.
Qualquer estudo terico tem de poder resistir sua aplicao na prtica, ou seja, sua
validao emprica: no nosso caso, optmos por utilizar case-studies visto constituir (tal
como procurmos demonstrar anteriormente) uma metodologia adequada para o tipo de
pesquisa dentro do qual se enquadra esta tese. No entanto, os critrios de seleco dos
autores e das obras so, obviamente, de grande relevncia no sentido de ajuizar a
validade das propostas elaboradas.
53
baseada na autoridade e consequente liberdade de aco que tem o autor ao trasladar a
sua prpria obra a outro idioma.
Optmos por analisar dois tipos de texto que tm em comum a caracterstica da
narratividade: o romance El Cam de Vincennes de Antoni Mar e a obra de teatro
Restauraci de Eduardo Mendoza. Por se tratar da primeira abordagem em relao a este
tema, poder parecer primeira vista, que deveramos apresentar um case-study
tambm de autotradues de poesia, visto que, so dos casos mais frequentes de
autotraduo, pelo menos se nos restringimos ao universo de Espanha. No entanto, por
questes que se prendem com a necessidade de limitar o corpus do trabalho e tambm
para seleccionarmos casos representativos do ponto de vista do processo da traduo, das
estratgias e procedimentos do tradutor, de um modo que se nos afigura mais objectivvel,
decidimos deixar de lado a autotraduo potica pela carga de subjectividade que
pressupe, tanto do ponto de vista meramente literrio, como ao nvel da relao autor-
texto-leitor, com as consequentes implicaes que teria no mbito dos nossos objectivos.97
97 Como exemplo referimo-nos ao grande poeta russo Joseph Brodsky, que na sua autotraduo para ingls
realiza, p.e., na traduo dos realia russos mudanas substanciais que dificilmente podem servir como case
studies para a anlise traductolgica de acordo com os objectivos do presente trabalho. Lemos en Zarema
Kumakhova (1999: Russian Realia in Iosif Brodskij's Self Translations, Sedov vs. Scott): The picture we get is
not consistent. Along with direct renderings without giving footnotes (Terek is translated as Terek), Russian
realia undergo dramatic changes--from paraphrasing (Terek was translated as a boisterous mountain stream in
another case) to complete changing of Russian realia to English realia (pestruxa becomes Holstein and the
Russian Arctic explorer Sedov becomes Scott). We try to determine the guiding principle in each case:
addressee factor--bringing the poem closer to a foreign reader, or distancing from a reader--intentional hiding of
the locality of the poem, rhyme and rhythm restrictions, knowledge of English, the time of the translation, etc.
54
2.4.1. Antoni Mar: El Cam de Vincennes El Camino de Vincennes
98 Antoni Mar (Ibiza 1944) Professor Catedrtico de Teoria de Arte na Faculdade de Humanidades da
Universidade Pompeu Fabra de Barcelona. Como poeta publicou: El Preludi (1979), Un viatge d'hivern (1989)
Prmio Nacional da Crtica e El Desert (1997); como ensasta escreveu: L'home de geni (1984) Prmio da Crtica
"Serra d'Or", La voluntat expressiva (La voluntad expresiva) (1989) Prmio Nacional da Generalitat de Catalunya
e Formes de l'individualisme (1994) tambm Prmio da Crtica "Serra d'Or"; como romancista publicou as obras:
El vas de plata (El vaso de plata, 1991) Prmio "Ciutat de Barcelonae El cam de Vincennes (El camino de
Vincennes, 1995) Prmio Prudenci Bertrana e recentemente Entspringen (2000). Dirige h vrios anos a srie de
poesia "Nuevos Textos Sagradosda Tusquets Editores.
99A seleco desta obra responde tambm a motivos pragmticos: a autora do presente trabalho realizou em
1997 a traduo para portugus O Caminho de Vincennes. Tinha-se confrontado com os problemas prprios de
uma traduo entre lnguas muito prximas e tinha descoberto o gosto pelo estudo da autotraduo, atravs
tambm do contacto com o autor que se disponibilizou para reflectir sobre o tema e dar uma entrevista.
55
poesia se faz a um nvel quase pr-consciente no qual eu no sou amo dos recursos que
utilizo.
O seu romance El Cam de Vincennes,
sobre cuja autotraduo nos debruaremos
neste estudo, trata da amizade que se estreitou
entre Rousseau e Diderot enquanto este ltimo
se encontrava encarcerado na priso de
Vincennes, das suas respectivas vidas e
perspectivas filosficas. Trata-se como j
referimos de uma obra escrita em verso original
em catalo e traduzida pelo prprio autor para
uma lngua e cultura prxima, a espanhola, cujo
tema se refere a uma terceira cultura, a
francesa. Sendo um romance cuja aco se
desenrola essencialmente em Paris, no decorrer
do sculo XVIII e cujos personagens principais
so sobejamente conhecidos como escritores e
como filsofos (e curiosamente tambm como
importantes tradutores), que tiveram uma forte
influncia no pensamento universal, faz com que
se constitua como uma obra equidistante tanto
para os leitores catales como para os
espanhis em relao aos seguintes aspectos:
conhecimento do tema, conhecimento dos factos
histricos tratados, conhecimento dos
personagens retractados, distncia no espao e
no tempo.
56
indiferentemente lida pelos respectivos leitores como original. Assim sendo, estamos perante
um caso "especial de autotraduo e de traduo.
Ser tambm de referir que a obra est dividida em trs partes, as duas primeiras
constitudas por seis captulos, cada um dedicado, intercaladamente, ora a Diderot ora a
Rousseau e a ltima parte constituda por um captulo nico dedicado ao tenso e profundo
dilogo entre os dois personagens ao longo do qual discutem as suas respectivas
perspectivas filosficas que, pensando eles serem idnticas, acabam por revelar-se de uma
grande discordncia, tal como confirma Antoni Mar na Nota final que ele atribui ao Editor e
que termina da seguinte maneira: "Rousseau era el precursor de Robespierre i Diderot, de
Danton, i una generaci ms tard l'un condemnaria l'altre, a la guillotina.
Segundo Antoni Mar, "quis tratar dentro da triologia Liberdade, Igualdade, Fraternidade,
essencialmente o tema da fraternidade que no tem sido abordado na literatura e que me
parece fundamental, sobretudo nos dias de hoje."
100 Eduardo Mendoza (Barcelona, 1943), escritor, tradutor e intrprete (passou dez anos em Nova York como
tradutor da Organizao das Naes Unidas actividade que continuou em Barcelona), professor na Facultat
de Traducci e Interpretaci da Universidade Pompeu Fabra e como romancista considerado um dos mais
importantes da actualidade, com uma vasta obra traduzida a mais de 20 lnguas: La verdad sobre el caso
Savolta (1975), Prmio da Crtica; El misterio de la cripta embrujada (1979); El laberinto de las aceitunas
(1982); La ciudad de los prodigios (1986), Prmio Cidade de Barcelona (1987), Melhor livro do ano da revista
Lire(Frana, 1988); La isla inaudita (1989); Sin noticias de Gurb (1990 in El Pase publicada por Seix Barral
em 1991); El ao del diluvio (1992) III Edio do Prmio das Leitoras da revista Elle(1992); Una comedia
ligera (1996), Prmio ao Melhor Livro Estrangeiro (Frana 1998); La aventura del tocador de seoras (2001); El
ltimo trayecto del Horacio dos (romance publicado por captulos in El Pas(Agosto de 2001).
autor da obra de teatro: Restauraci (1990) representada originalmente no Teatro Romea de Barcelona e
posteriormente traduzida pelo prprio autor para castelhano para ser representada em Madrid, Restauracin
(1991). Est traduzida tambm para francs.
Como tradutor, traduz essencialmente do ingls para castelhano mas tambm para catalo. Das suas
tradues destacamos: La Mansin (1981) da obra Howards End, de E.M. Forster; Antoni i Cleopatra (1995),
traduo para castelhano da obra de Shakespeare e a correspondncia de Lord Byron: Dbil es la
carne.Correspondencia veneciana (1816-1819), de Lord Byron,(1999).
57
formao de tradutor e que traduz, segundo as suas prprias palavras, de uma maneira
mais intuitiva; e a de um escritor que, sendo simultaneamente tradutor, realiza uma
autotraduo aplicando os seus conhecimentos especficos como tradutor, ou seja, a sua
competncia tradutora. Alm disso, trata-se de dois escritores catales mais ou menos da
mesma idade e cuja formao se realizou, devido s circunstncias da poca, toda em
castelhano, s falando catalo em contexto familiar, mas cujas opes de escrita so bem
diferentes: Antoni Mar escreve sempre em catalo e Eduardo Mendoza em castelhano,
sendo a obra que nos ocupa, a nica que escreveu em catalo. Assim temos
circunstncias de base diferenciadas ao nvel da lngua utilizada na obra original: ambas as
obras so traduzidas do catalo para castelhano, ou seja, da mesma lngua original para a
mesma lngua terminal e, evidentemente, com a mesma proximidade entre a lngua de
partida e a lngua meta.
58
3 guerra Carlista, e cuja aco, ao contrrio da obra de Antoni Mar, se localiza dentro da
histria comum dos dois povos, espanhol e catalo, mas que se enquadra especificamente
no territrio catalo.
Em suma, trata-se de uma histria que gira volta da personagem principal, Mallenca,
que vive sozinha numa casa de campo. De um momento para outro e de modo imprevisto,
numa noite de tempestade, comeam a chegar casa sucessivos personagens masculinos
que vo revelando motivos msticos e obsesses ntimas que o autor trata com uma fina
ironia, num jogo subtil de perspectivas mltiplas, demonstrando um enorme domnio da
cadncia e das potencialidades rtmicas da lngua oral101 (tanto ao nvel da criao da obra
original como no mbito da traduo). Segundo o prprio autor, trata factos que podem
ocorrer quando uma noite de tempestade provoca encontros casuais, que, no fundo, no tm
nada de casual.
O primeiro a aparecer um jovem, Ramon, que procura refgio na casa por ter fugido
da guerra. Como no o tinham colocado a batalhar do lado dos Carlistas, desertara.
Quando Bernat, vestido de peregrino (afirma ter feito o caminho de Santiago), volta a casa
passado muito tempo de ter deixado Mallenca, encontra-a com Ramon. Ciumento, utiliza
vrios estratagemas para fazer com que Ramon volte para o campo de batalha para poder
assim ficar com a sua amada Mallenca. Entretanto, vem bater porta um general ferido na
guerra que Bernat acaba por perceber que mantm tambm uma relao com Mallenca.
Terminada a guerra, o Rei Afonso XII apresenta-se na casa como rei restaurado de todos
os espanhis e, devido a uma srie de peripcias que provocam que os personagens se
faam passar uns pelos outros, acaba por condecorar Ramon, o desertor, com a medalha
de mrito civil e militar, ficando assim o general Llorens ilibado da desonra de ter perdido a
guerra. Mallenca opta por ficar com Bernat e, j a ss, decidem recomear a sua vida
juntos, saboreando esse momento pessoal e histrico que promete ser de renovao e
paz.
59
A nossa deciso de optar por este texto dramtico prende-se, alm das anteriormente
apontadas, com outras duas de fundamental importncia:
- razes de proximidade entre os dois tipos de texto e, que do pontro de vista terico, se
podem justificar tambm no mbito da teoria da literatura;
- razes de ordem pragmtica visto que o texto dramtico, pelas suas caractersticas de
texto para ser representado, permite, por um lado, uma anlise mais centrada na
linguagem oral, estritamente nos dilogos e, por outro, tem mais delimitado o pblico-
receptor tanto na lngua original como na terminal.
Em relao s razes que se prendem com a proximidade entre os dois tipos de texto,
parece-nos justificada a nossa opo de analisar duas obras que tm em comum o facto
de serem ambas narrativas que se assemelham ao nvel da estrutura profunda, o que tem
implicaes na delimitao dos factores a ter em conta na nossa anlise.
No que diz respeito ao segundo grupo de razes, o texto dramtico de acordo com
todos os aspectos de literariedade que possui, aspectos narrativos, estticos, de ritmo, de
encenao, entre outros, e pela sua estrutura de superfcie em que se misturam o texto
principal, isto , as rplicas, os actos lingusticos realizados pelos personagens em
comunicao directa entre si (...) e o texto secundrio, formado pelas didasclias ou
indicaes cnicas102 permite-nos, pela sua estrutura eminentemente dialgica, isolar os
actos de comunicao entre os personagens da parte do texto relativa s indicaes
cnicas.
Alm disso, por razes que se prendem com o nosso interesse de analisar tambm o
tratamento tradutolgico das marcas culturais entre lnguas e culturas prximas, possibilita-
nos delimitar os procedimentos do tradutor no mbito do que Christiane Nord chama nvel
de comunicao internado texto.
Em resumo, ambas as obras nos pareceram indicadas tendo em vista os nossos
objectivos de estudo sobre a autotraduo como fonte de conhecimento no mbito da
traduo literria: uma, El Cam de Vincennes El Camino de Vincennes cuja
autotraduo se realizou num espao curto de tempo em relao redaco do original e
cujo tema, cultura e tempo em que decorre a aco mantm uma relao equidistante
quanto a ambos receptores, os catales e os castelhanos pelo que nos permite uma
60
anlise mais pura do ponto de vista do tratamento dos problemas de traduo. Por seu
lado, o autotradutor Eduardo Mendoza ao traduzir para um pblico hispano-falante a sua
obra Restauraci-Restauracin, situada na Catalunha e pensada num princpio para ser
representada em Barcelona, quer dizer, dirigida ao pblico catalo, ter de modificar o
ponto de vista narrativo: enquanto na obra original os acontecimentos histricos se
observam a partir da Catalunha, na traduo observam-se os mesmos acontecimentos a
partir de Madrid. Assim, o autotradutor v-se na necessidade de mudar, em determinados
momentos, a focalizao, uma estratgia de traduo que utiliza ao longo da traduo e
que se reveste de grande interesse para a anlise que apresentamos no ponto seguinte.
A partir do momento que constatei que havia diferenas entre a verso catal e a
castelhana a partir das conversas com a Helena Tanqueiro, o que me interessou foi tentar
detectar o que realmente se passava na minha cabea quando trasladava de uma lngua
para a outra: a de partida era a catal e a de chegada era a castelhana. A minha gerao
Seminari sobre la Traducci a Catalunya. Barcelona: Associaci d'Escriptors en Llengua Catalana, pags. 53 - 63.
61
bilingue e todos os da minha gerao so bilingues pela nossa formao, fiz o ensino
secundrio todo em castelhano, chamo-me Mar Muoz e a minha me de ascendncia
cubana, de modo que a proximidade da lngua castelhana para mim foi a mesma que a da
lngua catal. Para mim o castelhano uma lngua que ouvi falar e falo desde criana,
minha lngua materna tal como o catalo. Precisamente por isso, o que eu queria
realmente era, baseando-me no original catalo, fazer o mesmo em castelhano. Dizer isto
no dizer nada mas tambm dizer muitas coisas. Dizer o mesmo para mim no quer
dizer ser literal, quer dizer que o ritmo das frases e os termos empregados tenham o
mesmo sentido na lngua de chegada.
Naturalmente que isto tem a ver com o meu gosto pela lngua, que um gosto
determinado, quando escolho a minha lngua literria procuro que as palavras que utilizo
estejam todas elas dentro de uma mesma dimenso, que todas tenham uma ressonncia,
no s semntica mas tambm afectiva, que o ritmo prosdico da frase castelhana seja o
que eu lhe quero dar e que gostaria de ler em castelhano e que muito diferente do ritmo
da frase catal. O ritmo vital, est muito ligado personalidade de cada pessoa,
sucesso das imagens que vo surgindo na nossa imaginao e que precisamente est
implcito na prpria lngua embora, s vezes, seja violentado de uma maneira persistente
pelo ritmo que o escritor imps no original. O que eu pretendia era que os termos que
utilizava em castelhano tivessem uma ressonncia equivalente que tinham em catalo: a
ressonncia fnica, fontica, como semntica desperta imagens e ideias. Isso obrigava-me
a que, algumas vezes, tivesse de acrescentar palavras s frases em castelhano para
transmitir-lhe a cadncia rtmica que eu considerava adequada. Eu pretendi dar ao texto
castelhano uma autonomia absoluta como texto em castelhano, que nem o seu sentido
nem o seu ritmo se vissem submetidos presena mais ou menos impositiva de uma
lngua anterior. Certamente o que eu queria o que querem todos os tradutores: que a
lngua qual se translada o texto, por um lado, fosse fiel ao esprito que lhe quis dar o
autor mas, ao mesmo tempo, tambm fiel lngua. O esprito pode ser considerado uma
imagem idealista porque o esprito no se sabe muito bem definir assim como no
sabemos definir o esprito de uma lngua, mas sabemos reconhec-lo, sabemos como se
manifesta.(...)
As lnguas no so vises diferentes do mundo mas palavras muito prximas que
querem dizer coisas muito diferentes. Acho que daqui surgem as diferenas que existem
entre a verso catal e castelhana. Umas por razes de matiz, outras por erros na primeira
verso, outras para enfatizar o ritmo da lngua de chegada e outras por razes de gosto,
para conseguir, por exemplo, manter um ritmo e adequ-lo s exigncias prprias de cada
lngua."
62
A estrutura do livro e toda a traduo corresponde a um processo intuitivo, eu tinha
todo o livro na cabea e j sabia como acabava. Toda a traduo feita com a mesma
digamos "inconscinciaque o processo de criao do original.
Enquanto tradutor tambm estou atento ao leitor mas as qualidades desse leitor so
as mesmas que as minhas, eu imagino um leitor com as mesmas competncias que eu. E
isto tambm como escritor. De certeza tem a ver com o facto de eu ser inseparvel de mim
mesmo, tanto como autor como tradutor.
Antoni Mar refere-se ao trabalho de traduo inicial como "mecnico". Pensamos que esta
afirmao se prende com uma questo fundamental da traduo, com o conceito de traduo
mecnico comparado com o de criao, criativo que, como j antes vimos, tem gerado
grandes polmicas a nvel da teoria da traduo. Como j referimos, o autotradutor afigura-
se-nos como um bom ponto de partida para continuar a reflectir sobre essa questo.
104MARI, A, (2002): La autotraduccin: entre fidelidad y licencia. In: Quimera, Revista de Literatura, n 210:
pag. 15 16.
63
O escritor-autor ao realizar o processo de criao de uma obra literria v-se envolvido
num complexo sistema em que, consciente ou intuitivamente vai jogando com mltiplos
factores, que teremos sempre presentes nesta anlise, mas dos quais vamos isolar dois pela
importncia de que se revestem para o desencadear da nossa reflexo: a construo do
universo ficcional que vai desenvolvendo atravs da sucesso de ideias e da imaginao, e a
forma como esse universo pode ganhar vida, pode materializar-se, realizado atravs da
"traduo" por palavras que, no momento, so as que lhe ocorrem, que lhe saem e que ele
considera melhor traduzirem o seu pensamento. Assim do forma sua criao artstica.
Ora, quando o escritor-autor assume a tarefa de tradutor (no caso do autotradutor pode
detectar-se muito mais facilmente porque se trata da mesma pessoa), o que Mar refere como
"mecnico" tem sobretudo que ver com o processo de criao lingustica que se v
dissociado na traduo a uma segunda lngua do processo de criao ficcional. Neste esto
implicados entre outros: a criao e construo das personagens, das relaes entre elas, a
construo e definio do espao e do tempo, da perspectiva do narrador e da coerncia da
intriga.
Provavelmente por esse motivo, algumas vezes o autor, preocupado essencialmente com
a complicada construo desse universo, que acaba por tornar-se para ele to real como a
realidade e a vida mesmas, pode no estar to atento a aspectos que se prendem com a
expresso lingustica, estilstica, rtmica, prosdia, etc.105 Passamos a apresentar alguns
exemplos106 evidenciadores das estratgias descritas por Antoni Mar quando fala da sua
autotraduo e que fazem referncia a questes de lngua, uma vez que, como vimos, a obra
El Cam de Vincennes nos permite observar uma autotraduo num estado mais puro107,
sem alguns dos factores que tornam mais complexa a anlise como seriam por exemplo, um
mundo ficcional muito marcado dialectal e culturalmente, grandes divergncias entre a lngua
106Uma recompilao comentada de todas as situaes translatrias que nos pareceram interessantes de
exemplificar transcrevemo-las no anexo 1.
107Antoni Mar afirma no referido artigo da revista Quimera, op. cit: Escribiendo El Cam de Vincennes era
muy consciente de que estaba pergeando una novela de ideas, valga la paradoja, y las ideas se deben
mostrar, no expresarlas, y crea que no surgira ningn conflicto en la traduccin. Lo que pretenda era que la
lengua de llegada fuera fiel a la voluntad del autor y, a la vez, al espritu de la lengua. (pag. 15)
64
de partida e a de chegada, disparidade ao nvel da recepo do texto literrio, entre outros.
Um caso digno de referncia (no mbito tambm da autotraduo entre lnguas prximas) o
que foi estudado pela professora Rexina Rodrguez Vega sobre as autotradues do escritor
galego lvaro Cunqueiro. Precisamente um dos factores que destaca como tendo
repercusses evidentes tanto ao nvel do prprio processo de traduo como no de recepo
do texto literrio a instabilidade do cdigo da lngua galega. Detenhamo-nos nas suas
afirmaes:
Cit. Rexina Rodrguez Vega (2000): Biligismo e autotraduccin na obra de lvaro Cunqueiro. Barcelona,
108
65
A) Modificaes
Correco de erros
Antoni Mar afirma ter aproveitado (obviamente) a sua autotraduo para corrIgir erros que
verificou ter cometido no texto original109, da o facto de a considerar uma verso "melhorada:
EXEMPLO 1:
Aqui percebe-se que o tradutor corrige o anacronismo, uma designao que na poca no
seria to comum e em vez de meios de informao utiliza escritos porque, mais geral e
confere maior coerncia ao contedo global.
EXEMPLO 8:
"... va recollir els llibres i els va collocar damunt el faldar de la xemeneia, al costat de diccionaris i
enciclopdies angleses i exemplars del Mercure de France i del Journal de Trevoux." (pag.13)
"...recogi los libros, los coloc sobre la repisa de la chimenea junto a diccionarios, enciclopedias
inglesas y ejemplares de la Gazette Littraire y del Journal de Trevoux." (pag.19)
Ao realizar a sua traduo, o autor-tradutor deu-se conta de que nessa data ainda no
tinha sado o Mercure de France e na sua qualidade de tradutor resolveu corrigir o erro.
Explicaes:
EXEMPLO 3:
"L'oficial de policia, senyor D'Hmery, va lliurar a Diderot una lettre de cachet, i sense judici, sense
proves i sense testimonis, se'l van emportar detingut a la pres de Vincennes per ordre reial." (pag.
11)
"El oficial de policia, el senor D'Hmery, entreg a Diderot una lettre de cachet, una orden de
arresto, y sin juicio, sin pruebas y sin testimonios, se lo llevaron detenido a la prisin de Vincennes
en virtud de una orden real." (pag.17)
109O prprio Antoni Mar explica: (...)la versin catalana apareci cuando todava estaba con el trabajo de la
traduccin, as que los errores y las pifias, sobre todo los anacronismos, no los pude corregir en la primera
edicin catalana. (MAR, A. (2202), op. cit., pag. 16)
66
facto nesta sua qualidade pensa no leitor da sua traduo, num "leitor emprico" que pode no
saber o que significa uma lettre de cachet e explica-lhe para lhe facilitar a leitura.
EXEMPLO 4:
"Aquella matinada d'octubre, Pars es despertava lentament sota un cel encapotat i una atmosfera
ardent. Un sol tmid, envoltat de miasmes d'una boira blanquinosa i bruta, semblava sortir de darrere
les mansardes." (pag.21)
"Aquella madrugada de octubre, Pars se despertaba lentamente bajo un cielo encapotado y gris y
una atmsfera demasiado ardiente para la temporada. Por detrs de las mansardas pareca salir el
sol, envuelto en las miasmas de una niebla blanquecina y sucia." (pag.28)
Neste exemplo o tradutor faz a mesma descrio na outra lngua da forma que lhe parece
mais adequada, ampliando-a. Como noutras passagens isso implica uma mudana de ponto
de perspectiva que leva mais em considerao os leitores e que tem implicaes tambm na
prosdia e no ritmo do texto.
EXEMPLO 5:
"Sin embargo, cuando a partir de 1743, la oposicin, latente y contenida, empez a pronunciarse de
una manera regular contra la Iglesia y el Estado, resultaba peligroso que la opinin (...) (pag.19)
Neste exemplo percebe-se a sua dupla qualidade mas provavelmente o que acrescenta
tem mais a ver com o ritmo e a sonoridade da frase em castelhano do que com a liberdade de
autor.
EXEMPLO 6:
"La fortificaci de Vincennes, amb les torres i merlets i la racionalitat del seu ordre implacable,
s'alava, massissa, entre una massa esponerosa de boscos. Cap a la dreta, uns petits turons
conreats anaven baixant suaument cap al riu Marne, mentre flua tranquil, amb els seus meandres,
cap el Sena, que entrava a Pars." (pag.124)
"La fortificacin de Vincennes, con las torres y las almenas y la racionalidad de su orden implacable,
se alzaba maciza entre una masa espesa de bosques. A la derecha, unas pequenas colinas
descendan suaves hacia el ro Marne, que corra tranquilo al encuentro con el Sena." (pag.138)
O tradutor realiza duas redues em relao ao texto original mas mantm a sonoridade, a
prosdia e o ritmo na lngua de chegada sem que implique qualquer perda tanto do ponto de
vista do contedo como do ponto de vista formal.
67
Modificaes por questes de ritmo
EXEMPLO 7:
"El sol entrava a raig. Il.luminant la cel.la, semblava entretenir-se en les formes dels objectes i els
mobles que ocupavan l'estana." (pag.9).
"El sol entraba a raudales y su luz pareca entretenerse en las formas de los objetos y los muebles
que ocupaban la celda." (pag.15)
Neste exemplo vemos que o autotradutor se assume como tradutor na medida em que
realizando uma transposio muda o ritmo da frase adequando-o mais lngua de chegada
sem lhe alterar o sentido.
EXEMPLO 8:
"Encara que la vegetaci li impedia mantenir la cursa, continuava corrent sense adonar-se que una
branca li havia fet caure el barret que li havia deixat el marqus Du Chtelet. Va anar alentint el pas
fins arribar a la vora del llac. Rodejat de pollancres, les fulles grogues es reflectien a la superfcie de
l'aigua i un aire lleuger movia les fulles amb un rumor delicis i suau." (pag.113)
"A pesar de que la vegetacin le impeda mantener la carrera y sin advertir que una rama le haba
tirado el sombrero que le prest el marqus Du Chtelet, Diderot sigui corriendo hasta llegar a la
orilla del lago; rodeado de lamos, las hojas amarillas de sus ramas se reflejaban en la superficie del
agua, mientras las agitaba un aire ligero en un rumor delicioso y suave." (pag.126)
Neste exemplo o tradutor decide proceder a uma reduo que pode alterar minimamente o
sentido mas, na nossa perspectiva, f-lo para manter o ritmo adequado na lngua de chegada.
EXEMPLO 9:
"Mentrestant el caminant s'havia refet del cansament, havia tret els peus de l'aigua, havia agafat la
bossa i havia pres un cam que, entre joncs i salzes, vorejava el llac fins arribar a un pont que
ajuntava les dues ribes ms prximes. Era un lloc apartat, i el paisatge, ombrvol i fronds, s'estenia
davant seu com l'escenografia d'una pera italiana. Els salzes, al costat de la riba, alternaven el verd
tendre amb l'aspre i intens dels castanyers i les alzines.
El pont, que reprodua les construccions civils romanes, estava edificat amb carreus coberts per
falgueres i mates de tperes; quatre grans pilastres emergien de l'aigua i flanquejaven les dues
arcades a travs de les quals podien circular petites embarcacions, que llavors eren a la vora del
llac.
El pont era adequat al paisatge, i entre tots dos s'establia una relaci conforme..." (pag.135)
"Despus de haber recobrado energas baando sus pies en el agua, el caminante haba recogido
su bolsa y tomado un camino que, entre juncos y sauces, bordeaba el lago hasta dar a aquel puente
que una las dos orillas ms prximas. Era un lugar apartado, y el paisaje, umbro y frondoso. Los
sauces, junto a la orilla, alternaban su verde tierno con el spero e intenso de las encinas que
sobresalan detrs de ellos.
68
Cuatro grandes pilastras emergan del agua y sostenan dos arcos abovedados bajo los que podan
circular pequeas embarcaciones, que ahora estaban junto a la orilla. El puente, que reproduca las
construcciones civiles romanas, estaba edificado con grandes piedras de sillera cubiertas por
lquenes, helechos y matas de alcaparras.
Entre puente y paisaje se estableca una relacin perfecta." (pag. 149)
Nesta passagem o tradutor realiza correces de estilo, eliminando uma repetio de uma
frase que no original se encontrava muito prxima e realiza uma alterao na ordem da
descrio: enquanto que o autor no original parte do geral para o particular, o tradutor opta
por partir do particular para o geral. uma questo de alterao dos recursos estilsticos
utilizados.
EXEMPLO 10:
"El corredor no tenia fi, i de l'espessa foscor sorgien animals d'ulls fosforescents i urpes com
esperons; insectes i aus amb cuirasses de metall;(...)" (pag.89)
"El tnel no tena fin, de la espesa oscuridad surgan animales de ojos fosforescentes y garras como
espuelas; reptiles y saurios con corazas de metal;(...)" (pag.101)
Este exemplo deixa-nos surpreendidos, mas vem confirmar, a nosso ver, aquilo que
defendemos ao longo do trabalho, ou seja, que as autotradues so uma importante fonte
de anlise para a teoria da traduo literria. Se ocorresse a partir da traduo de um tradutor
outro que no autor seria muito fcil encontrar crticas e/ou explicaes. Tambm seria fcil
atribuir a substituio de "insectos e aves" por "rpteis e saurios" liberdade de autor que lhe
permite introduzir as alteraes que desejar.. J demonstrmos que assim no visto que, ao
longo de toda a autotraduo (procuramos comprov-lo tambm atravs dos exemplos que
aqui deixamos), muito poucas vezes o autor se permite mudar alguma coisa que no seja por
uma razo concreta que se prende com a sua funo de tradutor e que lhe est como que
naturalmente facilitado pela sua dupla qualidade. Assim sendo, tivemos de realizar uma
anlise mais aprofundada, levando em conta estes aspectos e chegmos concluso de
que, como noutras passagens, tambm aqui o texto est marcado com palavras-chave, neste
caso "couraas de metal". Assim sendo, se bem analisamos, para o autor o fundamental ser
que a imagem associada s "couraas de metal" passe dando-nos aquela sensao do medo
que sentia Rousseau na situao em que se encontrava, sem ser to importante quais os
animais que as levam. E de facto, a associao "rpteis e saurios" poder ser mais
impactante que a de "insectos e aves". Alm do mais, o segundo binmio mais lgico que o
primeiro. Pelo que somos levados a crer que o tradutor apenas realizou uma outra
associao. So insondveis os mecanismos da mente. O mesmo poderia ocorrer com outro
tradutor e no alteraria em nada o contedo fundamental do texto. S que a este seria
seguramente atribuda uma liberdade ilcita que, atravs deste exemplo que tem por trs a
autoridade do autor, nos d motivos para rever os processos convencionais de anlise de
tradues literrias.
traduo a eles se v delimitada pelo facto de, como antes j referimos, o universo ficcional j
estar construdo, absolutamente acabado, mas de acordo com a nossa anlise encontramos
69
passagens em que Antoni Mar utiliza, seguramente de maneira inconsciente tal como afirma,
estratgias de traduo para conferir ao texto, por exemplo, maior coerncia e coeso:
EXEMPLO 11:
"Ara, assegut davant la taula amb un roseg de pa, Rousseau contemplava la figura moral del seu
amic:(...)" (pag.37)
"Sentado frente a la mesa, con el trozo de pan y la manzana a medio comer, Rousseau reconstrua
la figura moral de su amigo:(...)" (pag.45)
primeira vista este seria um excelente exemplo para demonstrar que o autor do original
se sobrepe ao tradutor utilizando a sua liberdade de autor. Mas depois de uma leitura atenta
do original percebe-se que se trata de mais um exemplo que confirma o que acabamos de
referir em relao ao anterior. Dado que a aco se vai desenrolando apresentando-nos
paralelamente o decorrer da vida dos dois personagens dando-nos captulo sim, captulo no,
ora o que se passa com um, ora com outro, como se de um filme se tratasse, no captulo 2
temos enfocado pela primeira vez Rousseau. E em dado momento no original surge a
seguinte passagem: "Mentre Virgnia menjava, Rousseau es va preparar una llesca de pa
amb mel, va agafar una poma del fruiter, es va asseure al costat de la finestra e va mirar cap
al carrer." (pag.21) Depois continua a narrao, tornando-nos partcipes dos pensamentos de
Rousseau. Ora no captulo 4, o narrador retoma o fio do que se passava no captulo 2 mas
"agora" apresenta-nos Rousseau apenas com "un roseg de pa".
Na sua traduo, o tradutor, de to intensamente que segue pelos caminhos desse mundo
ficcional criado pelo autor, descobre que a cena no est igual, que Rousseau j no tem a
ma. Aproveita ento a possibilidade nica de estar de novo a descrever esse mundo e,
embrenhando-se nele como se o estivesse a criar de raz, como se fosse o autor, segue a
sua lgica, para que o leitor continue a ter essa noo de veracidade, volta a dar-lhe a ma
agora j meio comida, porque entretanto passara um curto espao de tempo e em termos de
estrutura externa todo um captulo sobre Diderot.
Pensamos que um dos factores que devem ser comuns aos dois criadores, autor e
tradutor exactamente este, o de o tradutor conseguir perspectivar-se em relao ao mundo
ficcional como o autor, conseguir encontrar o ngulo do narrador e assim poder segui-lo e at
complement-lo, se for caso disso, como sucede neste exemplo. A autotraduo constitui-se,
assim, como a simbiose de ambas actuaes.
EXEMPLO 12:
"Sempre recordaria Gabrielle Babuti, la delicada llibretera del Quai des Augustins-anys ms tard,
esposa del pintor Greuze-, la noia que venia i regalava llibres prohibits." (pag.32-33)
"Siempre recordara a Gabrielle Babuti, la delicada librera del Quai des Augustins -aos ms
tarde esposa del pintor Greuze-, la joven que venda y regalaba libros prohibidos a sus amigos y
a sus amantes." (pag.41)
70
Este exemplo bastante ilucidativo sobre a forma atenta e emptica com que o tradutor
vai reconstruindo o texto na lngua terminal. Ao ver que o autor deixara escapar uma
incoerncia importante (naquelas circunstncias era muito perigoso oferecer ou emprestar
livros proibidos a qualquer pessoa), seria quase impossvel que at o leitor mais incauto no
se apercebesse dela, resolve o problema acrescentando uma informao fundamental, que
para o leitor, alm de interessante, absolutamente imprescindvel.
mesmo que ao autotradutor, s que o tradutor tem conscincias dos outros procedimentos,
estratgias, tcnicas prprias da traduo enquanto que o autotradutor, neste caso Antoni
Mar, realiza-as intuitivamente. Apesar da sua dupla qualidade, quando traduz j no pode
acto de traduo restringido a outros aspectos da literariedade que passam pelo domnio da
lngua, pela riqueza e criatividade vocabulares, pelo domnio das construes morfo-
como nos demonstra Antoine Berman na sua obra La Traduction et la lettre ou lauberge du
lointain, certamente mais exagerado entre lnguas prximas devido a essa tenso dialctica
de que nos fala Steiner e que explica pela presena simultnea do que ele define como a
Por outro lado, tal como qualquer tradutor, o autotradutor d-se conta de que j no pode
entrar no domnio da criao das personagens, nem da intriga, nem do espao, nem do
tempo, embora tenha autoridade para traduzir sem se manter pegado ao texto, como
EXEMPLO 13:
"El grup d'homes i de dones, sense dir res i amb gest unnime, es va llanar sobre el caminant i,
agafant-lo per la roba, el van retenir prenent-lo pels braos, el van sacsejar i amb violncia li van
110 STEINER, G. (1995): Despus de Babel. Aspectos del lenguage y de la traduccin. (traduccin de A.
Castan). Mxico, Fondo de Cultura Econmica: pag. 368.
71
estripar i arrencar la casaca. Rousseau, se'n va desfer amb una imprevisible i sobtada violncia, i va
escapar d'aquell cercle infame." (pag.82)
"Sin mediar palabra y con gesto unnime, el grupo de hombres y mujeres se abalanz sobre el
caminante y, agarrndole por la ropa, por los brazos y los hombros, le zarandearon con violencia; l
intent huir precipitndose contra ellos pero lo nico que consegui con el forcejeo fue que le
desgarraran la casaca; Rousseau los apart con imprevisible y sbita violencia y logr escapar de
aquel crculo infame." (pag.93)
Aqui o tradutor toma a aco descrita no texto original apenas como um ponto de partida
para realizar uma nova descrio utilizando umas imagens e um ritmo qie certamente
considera mais adequados lngua de chegada.
Para terminar este ponto passamos a transcrever um exemplo retirado do longo dilogo
que na ltima parte mantm Diderot e Rousseau para que se possa observar claramente
como neste momento da intriga onde justamente o tradutor tem de seguir literalmente o
texto original na medida em que as palavras de cada um dos filsofos esto to pensadas,
so to medidas e ajustadas na obra original que o autotradutor se v obrigado, tratando-se
alm disso de duas lnguas to prximas, a fazer uma traduo interlinear. como se o autor
marcasse atravs da sua autotraduo o que na traduo tem de permanecer intacto. Mais
um exemplo de que as autotradues constituem uma fonte importante de anlise no campo
da teoria da traduo literria. Ser talvez interessante notar aqui que a primeira frase do
exemplo que no pertence ao dilogo mostra as diferenas provocadas pelos idiomatismos
de ambas lnguas, enquanto que o dilogo espelha uma traduo literal sem a mais pequena
concesso:
EXEMPLO 14:
"Diderot va plegar la revista i es va quedar mirant Rousseau.
-s un bon tema - va dir-li-, encara que una mica obvi, segons com es miri. Ens hi podrem
presentar tots dos, a la convocatria, i que guanys el millor, trenta doblers no fan mal a ning.
- Jo no vull presentar-m'hi. Fes-ho tu, si vols; tens molts recursos per exposar les idees i per
convncer la gent amb bons arguments. Jo, ja ho saps, sc contrari a aquests jocs de la vanitat.
- No s vanitat aix. s un exercici intel.lectual que pot ajudar a aclarir les idees.
- Les tinc clares, les idees. Potser com mai no les hi havia tingudes. Ara ho entenc gaireb tot. He
arribat a tenir una autntica i profunda coneixena de l'home, de la histria, de la societat i de la
naturalesa de les coses.
- I no tens cap dubte? - li va preguntar el presoner.
- No tinc cap dubte - li va contestar el passejant -. Tots els dubtes que he tingut se m'han resolt. Tot
s d'una transparncia tan clara, ara...
- Ara? Vols dir que ha estat amb aquest desmai, que t'ha arribat la llum?
72
- Aix vull dir, exactament. M'ha passat el mateix que a Agust d'Hipona a la platja d'Ostia, i que a
Ignasi de Loiola amb la il.lustraci de Cardoner.
- I el mateix que a sant Pau, cam de Damasc. Vols dir que t'has convertit?
- S, m'he convertit: a la filosofia vertadera.
Diderot es va posar dempeus i va donar unes passes cap a la vora del llac. Bruscament es va girar, i
alant la veu es va dirigir a Rousseau, impacient.
- La filosofia vertadera! A qu et refereixes? No n'hi ha cap, de filosofia vertadera, perqu la filosofia
sempre s un esdevenir-se. No n'hi ha cap d'estable, tota filosofia s un moviment perpetu, ja que el
que avui s cert, bo i vertader, tal vegada no ho ser dem. Ms que convertir-te a la filosofia
vertadera, sembla que t'hagis convertit a la religi vertadera. Com els sants i les verges. Jean-
Jacques, no portis les teves extravagncies fins al ridcul. La conversi! Jean-Jacques Rousseau
s'ha convertit!
- S. M'he convertit en un altre home. Finalment s qui sc, el que puc fer de la meva persona.
Quines sn les mevas virtuts i quins els meus defectes. I quins sn els defectes de la humanitat i les
seves virtuts amagades.
- I aix no ho sabies, abans de la il.luminaci de Vincennes?
- No, Diderot, no ho sabia. Tu em coneixies b. Fa molts anys que som amics i has conegut les
meves mancances, la incertesa, la recana del meu esperit. No sabia res, ni de mi mateix, ni del
mn, ni de cap cosa. Tot jo he estat un caos indesxifrable, un garbuix de pulsions. El desconcert i la
perplexitat m'han tingut sempre atenallat.
- I creus que aquestes certeses t'han estat atorgades per la grcia de Du, que t'ha il.luminat el
seny?
- Digues-ho como vulguis: Du, la conscincia, l'ordre del mn o el miracle de la natura.(...)"
(pags.143-144)
73
- Y no lo sabas antes de la iluminacin de Vincennes?
- No, Diderot, no lo saba. T me conoces bien. Hace muchos aos que somos amigos y has
conocido mis defectos, la incertidumbre, las penas de mi espritu. No saba nada, ni de m mismo, ni
del mundo, ni de nada. He sido un caos indescifrable, un ovillo de pulsiones. El desconcierto y la
perplejidad me han atenazado siempre.
- Y crees que tales certezas te han sido otorgadas por la gracia de Dios, que te ha iluminado el
entendimiento?
- Llmalo como quieras: Dios, la consciencia, el orden del mundo o el milagro de la naturaleza. (...)"
(pags.157-159)
74
dar conta, a dificuldade que ele prprio teve de conciliar duas "fidelidades" que partem da
pergunta "se o tradutor tem de ser fiel ou pode ser criador", que a nosso ver no se pode
formular dessa maneira, tem de passar forosamente pela reflexo que acabamos de expor.
Em suma, em nosso entender, o tradutor s ter de ser "fiel" construo do reino
ficcional j previamente fixada, tudo o resto passa por uma transformao que implica uma
nova construo e constitui exactamente o que aqui designamos por "traduo." Da que nos
paream de grande lucidez, de extrema perspiccia e reveladoras de uma profunda reflexo,
as afirmaes de L. Fulda j no incio deste sculo.
Se por seu lado o autor tem de desenvolver tcnicas diversas de construo de um texto
ficcional tambm o tradutor tem de desenvolver tcnicas de deteco dessas tcnicas e
outras que, juntamente com os procedimentos e estratgias se prendem com a competncia
tradutora, porque se parte do princpio que tcnicas de escrita e o que Antoni Mar designa
"esprito da lngua" possui-as tal como o autor.
Pensamos que por esse motivo que Antoni Mar, como outros autotradutores, e grande
quantidade de tradutores, fale de processo "intuitivo" tanto em relao construo da
narrao como traduo, porque, os dois processos possuem, alm da escrita, tambm
factores em comum. A histria da literatura um bom espelho desta afirmao, j antes
fizemos referncia grande quantidade de grandes escritores que foram e so tradutores.
75
2.5.2. Restauraci Restauracin
Esta obra de teatro, Restauraci, foi criada pelo autor para ser representada em 1990
no Teatro Romea de Barcelona, para um pblico essencialmente barcelons. Depois, foi
traduzida pelo prprio autor para ser representada em Madrid para um pblico diferente,
embora extremamente aproximado em termos culturais e que possui uma distncia zero
em relao aos conhecimentos histricos relativos ao tema tratado na pea de teatro.
Comparativamente, nesta autotraduo, ao contrrio do que sucede com a de Antoni
Mar, aparece explicitado na edio da traduo (1991) que se trata de uma traduo do
catalo realizada pelo autor, formalizando assim a separao entre as suas duas funes.
Portanto, ao contrrio do que sucede com a autotraduo de Antoni Mar, cujos leitores
podero ler ambas edies como a original, os leitores da autotraduo de Eduardo
Mendoza nunca a podero ler como tal porque so partida alertados para o facto de
Eduardo Mendoza assumir a sua dupla qualidade, de tradutor e autor
76
como original, visto no ser de esperar que se tenha dado a informao ao pblico de que
se trata de uma pea traduzida pelo prprio autor e sabendo este, de antemo, que o autor
geralmente escreve em lngua castelhana. No entanto, no caso leitores da lngua terminal,
podemos inferir que, apesar de no poderem ler a autotraduo como texto original, a
lero seguramente como uma traduo privilegiada por ser realizada pelo prprio autor,
aspecto com o qual entrmos tambm em linha de conta aquando da seleco desta obra
para a nossa anlise.
77
texto teatral e os enunciados das didasclias, do texto secundrio, atravs da chamada
transcodificao intersemitica passam a estar transcodificados em actos, em
movimentos dos actores, em objectos, em cenrio, em efeitos acsticos, em espao
cnico.112 Portanto, em determinados casos, como no Exemplo 5 ao nvel do texto original
encontra-se na didasclia a indicao de que o personagem fica envergonhado mas ao
nvel do texto teatral tem de haver uma explicitao do motivo no dilogo que d lugar a
que o pblico perceba essa vergonha. O mesmo sucede com o Exemplo 9. No original
temos a indicao cnica de que o personagem fica vermelho. Na autotraduo aparece
omitida certamente pela dificuldade de a pr em cena.
A nosso ver, as alteraes introduzidas na autotraduo ao nvel do texto secundrio,
prendem-se certamente com a necessidade de resolver questes que tero surgido ao
prprio autor durante a sua autotraduo e que se prendem tambm com a
transcodificao intersemitica. Certamente depois da encenao da pea original, no
Teatro Romea, em Barcelona, o autor ter verificado, seguramente tambm atravs da
troca de impresses com o encenador, quais as dificuldades que a pea original
apresentava a nvel da encenao e na autotraduo teve a oportunidade de as modificar
para os espectadores de Madrid. Da que diversos exemplos que aparentemente poderiam
ser atribudos a liberdades do autor (ou a questes relacionadas com a mudana de ritmo
de acordo com a outra lngua) na maioria dos casos se prendem fundamentalmente com a
necessidade de explicitar ou corrigir determinadas incorreces ou incoerncias de que o
autotradutor se apercebe na sua funo de tradutor e que como autor tem a possibilidade
nica de corrigir.
Sala duna casa de pags. A lesquerra, una porta que dna al camp. A la dreta, una altra porta
que dna a linterior de la casa. Al mig, una finestra.Una chaise longue ms aviat vella: el daurat
de la fusta ha saltat; la seda, arnada, ha perdut el color. Una taula amb restes del sopar duna
persona sola. Un moble amb calaixos i un miraill. Bastants llibres.
(Nit de tempesta. MALLENCA jeu a la chaise longue. Sospira.) (pag.9)
Sala de una casa de campo. A la izquierda, una puerta que da al campo. A la derecha, otra
porta que comunica con el interior de la casa. En el centro, una ventana. Poco mobiliario. Una
vieja chaise-longue: el barniz dorado de la madera ha saltado; la seda, apolillada, ha perdido el
78
color. Una mesa con restos de comida: la sobria cena de una persona sola. Un mueble con
cajones y un espejo. Bastantes libros.
(Noche de tormenta. MALLENCA sola, sentada en la chaise-longue, escucha el repicar de la
lluvia en el tejado, suspira.) (pag. 9)
[traduo: 0 omite. ]
EXEMPLO 3: Mais uma vez o (auto)tradutor acrescenta na traduo uma informao que
faltava nas indicaes cnicas. No original tinha apenas a indicao da sada de Mallenca
e, aps o monlogo de Bernat, a referncia ao movimento que ele realiza em cena com a
inteno de voltar a abandonar Mallenca. Mas arrepende-se e acaba por tornar a sentar-se
na chaise-longue. Ou seja, na traduo o autotradutor d-se conta de que na sua funo
de autor no tinha precisado do ponto de vista cnico o monlogo de Bernat e procede
respectiva correco. Se na indicao cnica estava que ele voltava a sentar-se na chaise-
longue tambm teria que incluir a indicao de que antes j se tinha sentado. Dessa
mudana resulta o facto de em vez de dizer que Mallenca sai (que evidente) indica que
Bernat est sozinho em cena e que se senta na chaise-longue:
MALLENCA
No trigar. No ten vagis.
(Surt).
(...) (monlogo de Bernat)
(Corre cap a la porta, satura, torna i seu a la chaise
longue amagant la cara entre les mans.) (pag.79)
MALLENCA
No tardar. No te vayas.
(Bernat solo. Se sienta en la chaise-longue.)
LLORENS
(...) Quan vaig heretar lespasa del pap,
la fulla llua a la foscor, lesclat
de lacer a la foscor era tan intens
79
que a la nit es podia llegir el diari,
i en fer-ne molinets espurnejava
com una bengala de Sant Joan.
Ara, en canvi, mireu.No hi veieu res?
Marrec, apaga les espelmes.
LLORENS
(...) Cuando hered esta espada de pap,
la hoja brillaba en plena noche;
el brillo del acero era tan grande
que poda leer fcilmente el peridico;
y en la lucha, al hacer molinetes, centelleaba
como una bengala de verbena.
Hoy, en cambio, miradla.No veis nada?
Chaval, apaga las lmparas.
(Ramon apaga las lmparas. En la oscuridad se ve la hoja de la espada, que desprende una
fosforescencia verdosa.)
EXEMPLO 5: Como nos restantes exemplos, o tradutor acrescenta dados nas indicaes
cnicas ao nvel do cdigo cinsico (que regula os movimentos corporais dos
comediantes, os seus gestos e as suas atitudes, em particular a sua mmica facial113) para
precisar, neste caso, as atitudes dos personagens:
80
(auto)traduo com questes diversificadas, que se prendem fundamentalmente com a
necessidade de utilizar procedimentos sempre dentro do texto visto tratar-se de uma pea
de teatro para ser representada. Evidentemente que neste caso h opes que esto
partida rejeitadas, tais como, por exemplo, o recurso a notas de rodap. Assim sendo, o
(auto)tradutor demonstra-nos a suas propostas para solucionar os problemas que se lhe
colocam a nvel lingustico e as tcnicas diversificadas de que se socorre para solucionar
questes de diferenas a nvel eminentemente cultural. Consideramos que dado o carcter
holstico e eminentemente dinmico da traduo, a diviso entre umas questes e outras
sempre difcil. No entanto, decidimos deixar os exemplos que evidenciam as estratgias e
tcnicas utilizadas essencialmente no mbito da traduo dos referentes culturais para o
Ponto 3, que dedicamos exclusivamente a esta temtica.
RAMON
Oh, no. Venia roba blanca.
MALLENCA
Vols dir roba interior? De dona?
RAMON (Avergonyit.)
S, i tamb guants...i ombrel.les. (pag. 16)
RAMON
Oh, no. Venda ...ropa blanca.
MALLENCA
Ropa blanca? Quieres decir
ropa interior?
RAMON
S...
MALLENCA
De mujer?
RAMON (Avergonzado.)
S,... y tambin guantes ... y sombrillas... (pag.17)
81
EXEMPLO 7: O tradutor, certamente para manter o ritmo e a eufonia na lngua terminal,
decidiu retirar a expresso bom dia na fala do personagem na lngua terminal:
RAMON
No callar. Fins ara he viscut en silenci
dient s senyor, no senyora, si us plau,
perd, bon dia, i no gosant parlar
si una persona gran no em perguntava.
Per aix sha acabat. (pag. 68)
RAMON
No me callar. Hasta hoy he vivido en silencio,
diciendo s, seor, no, seora, por favor,
perdn, y no hablando
si una persona mayor no me ordenaba hacerlo.
Pero esto se acab. (pag. 68)
Estes exemplos s aparentemente tm que ver com a sua liberdade de autor, que em
nosso entender, correspondem necessidade de ajustar o texto original no sentido de
atribuir-lhe maior coerncia e coeso:
MALLENCA
(...) Va venir al meu boudoir vestit de frac, precedit
de sis dotzenes de roses i un collaret de perles
no gaire grans ni gaire fines, per molt dagrair,
perqu jo noms tenia divuit anys.(...) (pag. 20)
MALLENCA
(...) Vino a verme a mi boudoir, de frac y precedido
por seis docenas de roses y un collar
de perlas, ni demasiado grandes
ni demasiado finas, pero un detalle
muy de agradecer considerando
que yo slo tena diecisiete aos.(...) (pag. 21)
EXEMPLO 9: Neste exemplo o tradutor rectifica o texto original certamente porque era de
tuberculose que morria a maioria das pessoas da corte na poca e talvez por motivo de, na
sua qualidade de tradutor, se ter questionado at que ponto a vacina da varola, inventada
por Jenner em 1796, no seria j utilizada tambm na Catalunha. Ou, ento, simplesmente
porque se torna mais fcil de captar a ideia.
82
BERNAT
(...) La Mallenca
era una cortesana, una demi-mondaine,
com diuen els francesos; mor fa uns anys,
no s si de verola o consumpci, com fan
aquestes dones als fulletons.( pag. 39)
BERNAT
(...) Mallenca era una cortesana,
una demi-mondaine, como dicen los franceses;
muri hace varios aos, seguramente
de consuncin, como mueren
estas mujeres en los folletines. (pag. 39)
EXEMPLO 10: Por tratar-se de uma pea de teatro e para dar maior coerncia interna
aco o autotradutor neste exemplo apoia-se na sua qualidade de autor e introduz uma
fala do personagem Ramon no s para conferir maior intensidade dramtica, mas
tambm maior coerncia aco o que o obriga a introduzir uma ligeira alterao na fala
de Bernat.
RAMON
Llavors em morir, probablement.
MALLENCA
Doncs no surtis. No ten vagis. Tinc por.
(...) BERNAT
Tinc un sistema
per sortir, passar les lnies i posar-te
fora de perill, almenys per ara. (pag. 73)
RAMON
Entonces me morir... probablemente.
MALLENCA
Pues no te vayas. Tengo miedo.
(...)
RAMON
No puedo salir ni quedarme, qu he de hacer?
BERNAT
Esperad. Tengo un plan
que te permitir pasar las lneas enemigas
y ponerte a salvo, al menos por ahora. (pag. 73)
EXEMPLO 11: O autotradutor para conferir maior coerncia e coeso ao dilogo introduz a
referncia a que Mallenca considera uma loucura o comportamento de Bernat:
MALLENCA
I si daqui a uns quants dies
decideixes tornar a Santiago
de Compostela? (pag. 78)
83
MALLENCA
Y si dentro de poco
te da la chaladura de volver a Santiago
de Compostela? (pag. 78)
LLORENS
(...) El meu pare va fer la guerra del francs
i encara s recordat per les carnisseries
que es van fer mtuament, i jo gaudeixo
duna reputaci passable
prop del duc dOrleans,
que compta restablir la monarquia
amb quatre esgarrapades, ja saps el que vull dir. (pag. 94)
LLORENS
(...) Mi padre luch contra los franceses
y an son recordadas con cario
las carniceras que se hicieron entre s;
y a m, modestia aparte,
me tiene en gran estima el duque de Orlans,
que quiere restablecer la monarqua
por la va directa, ya me entiendes. (pp. 94-95)
EXEMPLO 13: A alterao introduzida na traduo nesta fala de Bernat trata-se novamente
de colmatar uma incoerncia do texto original, as palavras do personagem no texto original
no so explcitas (porque ao longo da aco o personagem j revelou que no tem nada
de santo). Portanto, o autotradutor decide torn-las mais explcitas:
BERNAT
Potser no sc cap sant.
BERNAT
Tal vez no soy tan santo como doy a entender
por mi aparencia. (pag. 103)
EXEMPLO 14: Nesta cena, o autotradutor introduz uma alterao bvia para dar maior
sentido cena. Dado que os personagens no reconhecem o Rei, lgico que ele primeiro
tenha de se apresentar antes de dizer que no faam cerimnia. Trata-se de uma
alterao que tem como objectivo alcanar uma maior coerncia cnica e textual:
84
Alfons dotz, rei restaurat
de tots els espanyols. (...) (pp.103-104)
EXEMPLO 15: Este , de acordo com a nossa perspectiva de anlise, o nico exemplo de
utilizao por parte do autotradutor da sua liberdade de autor. Omite partes da longa fala
de Ramon, substitui palavras e expresses talvez para reduzi-la dado que o personagem
se encontrava num momento crtico, estava ferido e sem foras. No entanto, s pode faz-
lo porque tambm o autor.
RAMON
Havent sortit daqu i anant a la deriva,
no vaig trigar ni una hora a ser enxampat
pels soldats que, enviats a capturar-me,
shavien emparat sota una roca
per fer-hi una becaina.
Jo, inexpert i cansat,
amb el cap trasbalsat i embadalit
dhaver-te conegut, vaig caure
en les seves mans com un idiota.
No els vaig veure. No hauria vist un exrcit
que hi desfils amb tambors i trompetes.
Lligat i a puntades de peu em van dur
de nou al campament i all, en presncia
del general Llorens, home terrible.
La llum dun quinqu que li servia
per veure un mapa militar de la regi
donava un to infernal al seu semblant
i un posat melangis als ulls de fera,
que no desvi un punt de la cartografia
quan van contar-li que havien trobat el desertor.
Hem de fer via, digu; que lafusellin ara
i el jutjarem dem. Dit i fet. Em van portar
a un terrabuit i all, sense embenar-me els ulls,
formant filera, a un crit del tinent,
van disparar-me. Jo intentava
daprofitar linstant i preparar-me
per comparixer davant lsser suprem;
tamb volia dirigir el pensament
a la mare. En va. Com qui sofega
al mar i sent com laigua es va es va tornant
85
compacta i poderosa al seu voltant,
aix la teva imatge menvoltava.
Vaig caure al fang murmurant el teu nom.
Mallenca! Mallenca!(...) (pag. 70-71)
RAMON
Apenas abandon esta casa, andando a la deriva,
no pas ni una hora sin que me trincaran
los soldados que, hartos de buscarme,
se haban cobijado debajo de una roca
y estaban echando un sueecito.
Yo, inexperto y cansado,
aturdido y transtornado de haberte conocido,
fui a caer en sus manos
como un bobalicn. No los vi. No habra visto
a un ejrcito entero que avanzase
a toque de corneta. Maniatado
y a puntapis fui conducido
de nuevo al campamento, y una vez en l, a presencia
del general Llorens, hombre terrible.
Cuando le dijeron que haban capturado un desertor,
ni siquiera levant los ojos del mapa militar que examinaba.
No hay tiempo que perder, exclam; que lo fusilen hoy
y que lo juzguen maana. Dicho y hecho:
fui arrastrado hasta un terrapln y all,
formando pelotn, a un grito del teniente,
me dispararon. Yo intentaba
dedicar los ltimos segundos de mi vida
a preparar mi comparecencia ante Dios Padre;
tambin quera dirigir mis pensamientos
a mi madre. En vano. Como el que se ahoga
en el mar siente que el agua lo rodea,
compacta y poderosa, as
senta yo que tu imagen me envolva.
Ca al suelo pronunciando tu nombre.
Mallenca! Mallenca! (...) (pag. 70-71)
EXEMPLO 16:
MALLENCA
(...) s molt normal... A mi tamb,
no puc negar-ho, quan the vist entrar
mha bategat el cor duna manera estranya. (pag. 29)
86
MALLENCA
(...) Es natural...Tambin yo... al verte entrar
he sentido que se me aceleraba el pulso. (pag. 29)
EXEMPLO 17:
BERNAT
No cal que creguis
tots els detalls a ulls clucs. (pag. 40)
BERNAT
No es preciso que creas
a pies juntillas todos los detalles. ( pag. 40)
EXEMPLO 18
MALLENCA
Encara no ens has dit el que ha passat
i per qu vns aix, tacat de sang,
exhaust, nafrat, fet un sant lltzer. (pag. 70)
MALLENCA
An no nos has dicho qu ha ocurrido
ni por qu ests ensangrentado,
exhausto y maltrecho, como un ecce homo. (pag. 70)
EXEMPLO 19
BERNAT
Du meu, quin enrenou!
Sc un vaixell enmig del temporal,
i, a sobre, quin vaixell!
Xai disfressat de llop, gegant de processi,
i al capdavall, res: desori. (pag. 79)
BERNAT
Madre de Dios, que lo!
Soy un barco perdido en la galerna,
y, encima, qu barco!
Oveja disfrazada de lobo, fenmeno de feria,
y, en fin de cuentas, nada: caos. (pp. 78-79)
EXEMPLO 20:
BERNAT
Tens ra. De cansat, nestic fora.
(Jeu a la chaise longue.)
87
BERNAT
Es verdad: estoy cansado.
(Se tumba en la chaise-longue.)
BERNAT
Una nit,
quan jo era a casa meva
- casa humil, austera, com correspon
a qui a renunciat a tota pompa
i mol.lcie per dedicar-se enterament
88
a lestudi i a la meditaci -,
va succeir un fet extraordinari.
Veurs: jo havia posat una cassola
amb aigua al foc, amb la intenci
de bullir-me unes bledes,
el meu sobri sopar. De sobte
sento uns cops a la porta,
vaig a obrir i qu hi trobo?:
un soldat moribund. Una llanada,
com a Nostre Senyor, li ha obert el costat,
per on li surt el cor, gronxant-se duna vena,
com un rellotge sortint de la butxaca,
penjat duna cadena dor.
He dadmetre que els meus coneixements de medicina
van ser insuficients; tamb cal dir que la ferida
era prou greu. Abans dexhalar lanima
linfeli va dir que prop dall nhi havia
molts ms com ell. Mentre jo meditava,
una batalla ferotge havia tingut lloc
al meu voltant. Tota la vall
era plena de cossos, fins a lhoritz.
Horror! Horror! Encara alguns es bellugaven
i amb lltim al, amb veu confusa i feble,
mussitaven pattiques foteses
mentre els dits, per hbit adquirit
all llarg de la campanya, aferraven els punys
de les espases com un darrer desig.
El terra era tan xop de sang vessada
que per molts anys els naps i les patates
van ser vermells, i entre els cadvers
voltejaven eixams de mosques aix de grans,
com lloros! Vaig seguir caminant.
Per tot arreu la guerra havia passat
la dalla arran de terra, segant joves i grans,
dones, infants i vells, sense criteri.
Colpit despant i angoixa, em vaig despertar.
Tot havia estat un somni, i laigua de les bledes
no havia arrencat encara el bull.
Vaig comprendre, per, que un somni com aquell
no era un capritx de la fantasia, sin un do
del cel; una revelaci i un deure.
Lendem, abans de clarejar,
vaig comenar el pelegrinatge
a Santiago. (pag.45-46)
BERNAT
Una noche estaba yo en mi casa
- casa humilde y austera, como corresponde
a quien ha renunciado a toda pompa
y molicie para dedicarse por entero
al estudio y a la meditacin -,
cuando ocurri un suceso extraordinario.
Vers, yo haba puesto un cazo de agua al fuego
para hervirme unas berzas, mi sobria cena.
De pronto oigo unos golpes en la puerta, acudo
89
y qu encuentro? Un soldado moribundo. Una lanzada,
como a Nuestro Seor, le ha abierto el costado
y por all le sale el corazn
que se columpia al cabo de una vena,
como un reloj de bolsillo
colgado de una cadena de oro.
He de admitir que mis conocimientos mdicos
no fueron suficientes; tambin hay que decir
que la herida era grave.
Antes de rendir el alma
el desgraciado me dijo que no lejos de all
haba otros heridos como l.
Mientras yo meditaba,
a mi alrededor se haba librado una batalla encarnizada.
Todo el valle estaba sembrado de cuerpos hasta el horizonte.
Horror! Horror! Algunos todava se movan
y con el ltimo aliento, con voz confusa y dbil,
musitaban patticas futesas, mientras los dedos,
por hbito adquirido durante la campaa,
aferraban el puo de la espada
como un postrer deseo. La sangre derramada
haba calado en la tierra hasta tan hondo
que durante muchos aos las patatas
y los nabos fueron rojos; y entre los cadveres
revoloteaban enjambres de moscas
as de grandes, como loros! Segu andando.
Por doquier la guerra haba pasado la guadaa
a ras de suelo, segando jvenes y adultos,
mujeres, nios y viejos, sin criterio alguno.
Despert acongojado. Todo haba sido un sueo
y el agua del puchero no haba empezado a hervir.
Comprend que un sueo como aqul
no era un capricho de la fantasa, sino un don
del cielo; una revelacin y un sino.
Al da siguiente, antes de despuntar el alba,
dio comienzo mi peregrinacin a Santiago. (pag. 45-46)
90
MALLENCA
Calla.
Qu has de saber! El que et vaig dir
era inventat, un enfilall de mentides.
Mai no ho he estat, jo, de famosa,
ni nhe tingut, damants
que em regalessin joies ni flors.
I ning no sha mort de torbaci
a la chaise longue, en veurem despullada.
Encara que mhauria agradat
que hagus passat tal com the dit. Ja s
que s una fantasia un xic perversa
que Du em retraur un dia o altre.
En realitat, sc de bona famlia:
tinc un oncle notari i un altre,
rector de Capellades. El pare va ser
- ara ja s mort, que al cel sigui
de professi comptable i, de fet,
facttum duna empresa.
Vaig anar a les monges i en sortir-ne
em vaig enamorar daquest babau.
Era un fatxenda, un parvenu
com diuen els francesos.
La famlia, dentrada, shi va oposar,
com era de rigor. Van dir-me
el de sempre: Aquest noi no et conv.
Naturalment, jo feia lorni,
fins que una nit la mare, asseguda al meu llit,
em va dir: Et deixar, s dels que deixen
i tornen per tornar a deixar.
Dient aix plorava
calladament, com si ella hagus viscut
una cosa semblant, o com si hagus nascut
amb aquesta saviesa.
Tampoc no en vaig fer cas, de ladvertncia,
tot i saber qui deia la veritat
i qui mentia. (pag. 57-58)
MALLENCA
Calla,
qu sabrs tu? Lo que te dije antes
era mentira, una sarta de fabulaciones.
Yo nunca fui famosa; nunca tuve
amantes que me regalaran joyas,
ni flores. Y nadie se muri en la chaise-longue
de la impresin de verme desvestida,
aunque me habra gustado que hubiera sido as.
Ya s que es una fantasa de la que Dios
me habr de pedir cuentas algn da.
En realidad, soy de buena familia:
tengo un to notario y otro,
rector de Capellades. Mi padre, en vida
- pues ya muri, descanse en paz -,
fue contable de profesin, de hecho,
facttum de una empresa.
91
Me educaron las monjas. Al salir
me enamor de ste tarambana.
Era un advenedizo, un don nadie, un parvenu,
como dicen los franceses. La familia,
de entrada, se opuso, como era de rigor.
Me dijeron lo que suele decirse en estos casos:
este muchacho no te conviene.
Yo no les haca el menor caso,
hasta que una noche mi madre
vino sentarse al borde de mi cama
y me dijo: te dejar,
es de los que dejan y vuelven
para volverte a dejar. Al decir esto
lloraba en silencio, como si ella misma
hubiera vivido una historia similar,
o hubiera nacido sabiendo de estas cosas.
Tampoco escuch la advertencia,
aunque saba muy bien quin deca
la verdad y quin menta. (pag. 57-58)
A terceira passagem que escolhemos refere-se a uma fala do personagem mais jovem,
Ramon, num momento tambm dramtico e carregado de emoo lrica, em que o
personagem ferido e receando morrer, est a falar com Mallenca e lhe quer dizer que a
ama. Esta interveno uma das mais importantes ao longo da pea porque evidencia
uma das perspectivas fulcrais da mesma, a da juventude. Trata-se de uma passagem com
grande carga potica, com um discurso muito emotivo e espontneo.
RAMON
(...) Per si em moro,
no vull anar-men daquest mn
sense haver dit all que em bull al cor
i que em fa ms mal que les ferides.
I no em diguis marrec!
(Pausa)
Potser sc jove, com dius, per no en el sentit
que dnes a aquest mot.
Per tu ser jove
s ser inconscient,
eixelebrat,
irresponsable;
per mi ser jove
s ms:
s creure que tot
pot ser meravells
o terrible;
que existeix laventura
i que la sort no s cega.
s creure que lamor
pot aparixer
a qualsevol lloc
92
quan menys ens ho pensem,
com ara al mig
duna nit de tempesta.
No. No s latzar
ni una srie sortosa
derrors, perills i desventures
el que mha dut aqu.
El meu neguit, la guerra
i fins i tot aquesta nit,
les inclemncies dun temps
massa plujs per lestaci,
no s pas la m del dest...? (pag. 67-68)
RAMON
(...) Pero si me muriera,
no quiero abandonar el mundo
sin haber dicho lo que me oprime el alma
y me causa ms dolor que las heridas.
Y no me vuelvas a llamar chaval!
(Pausa)
Quiz soy joven, como dices,
pero no en el sentido
que das a esta palabra.
Para ti ser joven
es ser alocado,
inconsciente,
irresponsable;
para m ser joven
es algo ms:
es pensar que todo puede ser
maravilloso
o terrible;
que existe la aventura,
que la suerte no es ciega.
Es creer que el amor
puede surgir
en cualquier parte,
inesperadamente,
en mitad de una noche
de tempestad.
No,
no fue el azar,
ni una serie causal
de errores, desventuras y peligros
lo que me trajo aqu.
Mi inquietud, la guerra
y esta misma noche,
las inclemencias de un tiempo
demasiado lluvioso para la estacin,
no son acaso indicios
de un destino...? (pag. 67-68)
93
2.5.2.3 Comentrios sobre a (auto)traduo
Em primeiro lugar, demonstram que o autotradutor realiza uma traduo muito pegada
ao texto sem perder dinamismo. O facto do autotradutor na traduo destas trs ltimas
passagens transcritas, apesar de poder utilizar a sua liberdade de autor, optar por realizar
uma traduo muito a par do texto original pode levar-nos s seguintes reflexes:
-no se pode atribuir, como seria plausvel, simplesmente ao facto de se tratar de duas
lnguas prximas porque esta opo no adoptada ao longo de toda a traduo
sistematicamente, tal como se pode verificar pelos restantes exemplos dados;
-no se pode considerar uma opo arbitrria do autotradutor visto que as restantes,
utilizadas ao nvel do texto principal, parecem todas justificadas.
94
Em segundo lugar, o conjunto dos exemplos, evidencia que o autotradutor,
independentemente da sua dupla qualidade de autor e de tradutor, no se socorre da sua
autoridade e liberdade de autor arbitrariamente, s a utiliza em contextos muito especficos
e fundamentalmente para remediar determinadas incoerncias ou imprecises por ele
detectadas. Verifica-se que o que prevalece efectivamente ao longo da autotraduo a
sua funo de tradutor: pelo respeito, ou lealdade que demonstra na quase globalidade da
traduo em relao ao texto original; pelo respeito que dedica ao pblico-receptor-
espectador no sentido de procurar facilitar-lhe constantemente a compreenso da aco,
dos personagens, etc,; por revelar um profundo instinto da cadncia e das possibilidades
rtmicas da lngua falada (tambm) na lngua de chegada; pelo domnio do castelhano que
lhe permite manter os recursos de estilo do original, desde o tom irnico expresso da
emoo lrica; e, ainda, pela separao que realiza entre as duas lnguas no se deixando
influenciar pela lngua da partida.
Por outro lado, a estes aspectos h que juntar obrigatoriamente o evidente domnio das
tcnicas tradutolgicas (a utilizao de procedimentos ou tcnicas variados, sempre numa
perspectiva dinmica como se pode observar atravs dos diversos exemplos
apresentados), o que evidencia uma estratgia tradutolgica global, definida, coerente e
sistematicamente desenvolvida ao longo da traduo.
No ser demais destacar que, a partir da anlise comparativa entre original e traduo,
se verifica que, ao contrrio do que se poderia esperar, o facto de se tratar de uma
autotraduo no implica que o autotradutor utilize sistematicamente a sua liberdade de
autor. Devido a tratar-se de uma obra de teatro em que se utiliza fundamentalmente o
discurso oral e que dirigida a um pblico espectador e no leitor reduz substancialmente
o tipo de tcnicas tradutolgicas a utilizar visto que s podem ser utilizadas como bem
adverte Christiane Nord ao nvel da comunicao interna do texto, e, portanto, se
encontram dependentes dos diferentes contextos e situaes da comunicao em
presena. Nesse sentido a autotraduo de Eduardo Mendoza faculta-nos propostas
tradutolgicas de grande interesse tambm no campo da Didctica da Traduo.
95
este tipo de texto caracteriza-se estruturalmente por possuir dois textos dentro do texto, ou
seja, para alm do texto principal, constitudo pelas rplicas, os actos lingusticos
realizados pelos personagens em comunicao entre si, temos o texto secundrio
formado pelas didasclias ou indicaes cnicas. Ora, este aspecto tem consequncias
ao nvel da anlise da autotraduo na medida em que verificamos que o autotradutor
introduz alteraes e precises no mbito dos dois nveis do texto, tanto ao nvel do texto
principal, como no mbito do texto secundrio, aquele onde est mais presente a voz do
narrador. No entanto, este segundo texto dentro do texto possuindo caractersticas de
discurso performativo permite e, pelos motivos atrs expostos, quase que exige
modificaes que se referem encenao (e aos outros cdigos que se misturam ao nvel
do texto teatral), que do ponto de vista tradutolgico vo para alm das que so inerentes
ao acto de traduzir. Neste caso, o autotradutor mete-se no papel do encenador e melhora
as indicaes cnicas recorrendo para isso sua autoridade enquanto autor do texto
performativo original, actuao que no poderia ser realizada por qualquer outro tradutor
que deixaria seguramente essa tarefa para o possvel encenador. Aps uma anlise
aprofundada do tipo de alteraes introduzidas ao nvel do texto principal, aquelas que
nos interessam do ponto de vista tradutolgico, verificamos que a necessidade de
introduzir modificaes surge, no por uma vontade arbitrria do autor, mas como
consequncia da inter-relao autor-tradutor (que apontamos no ponto 1.2.2) e cujas
repercusses se evidenciam com singular claridade no caso dos autotradutores. Estes
constituem o caso nico em que conflui numa mesma pessoa o desempenho de duas
actividades geralmente realizadas por pessoas diferentes. S no caso das autotradues
sucede poder verificar-se as consequncias b-unvocas ou bi-direccionais, como
defendemos, da relao autor-tradutor. Nas tradues em geral s se pode objectivamente
detectar as consequncias da influncia da actividade do autor na do tradutor e no vice-
versa. precisamente no caso dos autotradutores que podemos mais objectivamente
descobrir a importncia e dimenso da influncia que pode ter a actividade do tradutor na
do autor. As alteraes que o autotradutor realiza na sua traduo no so mais do que o
reflexo dele se confrontar, na posio de tradutor, de leitor-modelo, com a sua prpria
criao, um texto dramtico, que pelas suas caractersticas exige que o tradutor mantenha
na lngua terminal, os diferentes registos do discurso oral, ritmo, a cadncia, os recursos
estilsticos, entre outros, e detectar que o seu texto original possui algumas incoerncias e
aceitar que assim .
96
J nos tnhamos apercebido desse facto quando da anlise comparativa do texto
original e autotraduo de Antoni Mar. Mas foi com a anlise da autotraduo do texto
dramtico de Eduardo Mendoza que percebemos claramente que no se tratava da
utilizao da liberdade de autor. A alterao por parte do autotradutor de passagens ao
nvel do texto secundrio podia ser explicada exclusivamente pela necessidade de
modificar partes da pea aps a sua primeira encenao e representao a partir de
eventuais dificuldades verificadas pelo prprio autor ou apresentadas pelo encenador e
pelos prprios actores. No entanto, como se explicavam as restantes modificaes que o
autotradutor realizava, semelhana do que sucedia tambm com Antoni Mar, mas neste
caso muito especfico de uma obra de teatro, dentro do prprio corpo do texto principal,
com a complexidade de que essa tarefa se reveste por se tratar precisamente de um texto
dramtico?
97
ponto de vista da traduo literria, umas mais gerais e outras especficas que
procurmos sistematizar do seguinte modo:
Concluses gerais:
4 A autotraduo constitui um campo por explorar que pode fornecer dados para
precisar conceitos tais como os de lealdade, fidelidade, liberdade do tradutor,
entre outros, permitindo-nos basear-nos no produto mas tambm no processo e,
sobretudo, isolar factores que, sem ser na autotraduo, dificultam aproximar-nos a
uma anlise mais objectiva.
98
Concluses especficas:
99
- permite perspectivar a relao autor-tradutor como bi-unvoca ou bi-direccional
e mais de inter-relao que de dependncia;
- vem trazer mais elementos de reflexo sobre o conceito de fidelidade ao texto
original;
- pela invisibilidade total (no sentido positivo do termo) que pode conferir ao
tradutor, converte-o em autor da obra na lngua de chegada.
100