Aby rozpocz lektur,

kliknij na taki przycisk ,

ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem Wydawniczym

LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniej.
MARIA GRODECKA

SIEWCY
DOBREGO
JUTRA
o uprawach ekologicznych
i wegetariaskim odywianiu

2
Tower Press 2000

Copyright by Tower Press, Gdask 2000

3
 Malutki chopczyk idcy ulic ze swoj matk zobaczy nagle obok chodnika co, co go
olnio zielony skrawek trawy. Puci rk matki, pobieg tam, zatrzyma si przez chwil
porodku zieleni, a potem powolutku przyklkn z wyrazem nieopisanego zachwytu na bla-
dej buzi. Rozjanionym spojrzeniem szuka w oczach matki zrozumienia dla swojego nie-
oczekiwanego szczcia.
Ale dla spieszcej si, zapdzonej kobiety bya to tylko irytujca strata czasu. Podesza
szybko do malca, poderwaa go z ziemi i z pasj bia chudy tyeczek. Potem, zagniewana i
wzburzona, pocigna paczce dziecko w stron betonowego chodnika.

Temu chopcu i wszystkim innym dzieciom

moj ksik powicam

4
 UDZIA GOSPODARKI HODOWLANEJ W EKONOMICZ-
NYCH I EKOLOGICZNYCH PROBLEMACH WSPCZE-
SNEGO WIATA

Amerykaskie Towarzystwo Dietetyczne uznaje, e waciwie zaplanowana dieta wegeta-

riaska odpowiada w peni wymogom dobrego odywiania.

(The American Dietic Association Reports

July 1980)

Najwikszemu nawet optymicie nieatwo byoby przyzna, e wiat wspczesny znajduje

si w sytuacji pomylnej i korzystnej dla wszystkich jego mieszkacw i e dalszy rozwj w
tym samym kierunku moe napawa otuch i wiar w jeszcze lepsz przyszo. Kopoty i
trudnoci naszego czasu tak si ze sob spltay, e prbujc znale jakiego generalne roz-
wizanie, nie wiadomo waciwie od czego naleaoby zacz. Wszystkie sprawy wydaj si
zazbia ze sob, trudno zdecydowa, ktre z nich s pierwotne, a ktre wtrne. Za ktr nit-
k naleaoby pocign, aby kbek niedoli i zagroe sam si rozwika.
W ostatnich latach uwadze wszystkich mieszkacw Ziemi najbardziej narzuca si zagro-
enie zwizane ze skaeniem rodowiska naturalnego. Wiadomo, e istniej liczne, realne
niebezpieczestwa spowodowane przemysowymi zanieczyszczeniami wd, powietrza i gleby
oraz nadmiernym eksploatowaniem zasobw naturalnych. W zwizku z tym mwi si i pisze
o grobie katastrofy ekologicznej. Sprawcy skae i zanieczyszcze przemysowych spoty-
kaj si z powszechnym potpieniem, a ostatnio coraz czciej ponosz konkretne sankcje
wymierzane z mocy zobowizujcego prawa.
Takie negatywne reakcje i opinie w stosunku do tych przypadkw s zjawiskiem stosun-
kowo nowym, do niedawna bowiem otaczaa je atmosfera pobaliwej wyrozumiaoci za-
rwno ze strony prawa jak i opinii spoecznej. Ostatnio atmosfera ta zdecydowanie wygasa, a
opinia domaga si ostrych, surowych kar, dostrzegajc w tym ogromne zagroenie ludzkiego
ycia i zdrowia.
Istnieje jednak, obok skaenia przemysowego, caa ogromna sfera rde zanieczyszcze-
nia i eksploatacji rodowiska, ktre nie tylko nie zostay jednoznacznie napitnowane, ale s
oglnie tolerowane, a nawet aprobowane i utosamiane z pozytywnymi osigniciami cywili-
zacyjnymi. To znaczy spotykaj si z tak sam reakcj, co sposoby funkcjonowania wielu
gazi przemysu wtedy, zanim jeszcze dostrzeono ich zowrogie nastpstwa. Wi si one
ze stosowanymi obecnie metodami uprawy roli i z uznanymi standardami odywiania. Za-
rwno problemy metod stosowanych w rolnictwie, jak i norm ywienia, s ze sob cile po-

5
wizane i dlatego wanie tym dwm sprawom naleaoby powici nie mniej troski i uwagi
ni przemysowym rdom zagroe ekologicznych.
Jakkolwiek ekologiczne skaenia powodowane chemicznymi metodami rolnictwa oraz
konsumpcyjne i hodowlane sposoby uytkowania jego podw staj si coraz wyraniej wi-
doczne, to nie zostay jeszcze na tyle powszechnie uwiadomione, aby wyzwoli przeciw-
dziaanie przynajmniej rwnie energiczne jak w przypadku zagroe przemysowych. Od
kilku lat s wprawdzie przedmiotem zainteresowania i troski wskiego krgu teoretykw rol-
nictwa i ywienia, ale ich pogldy nie docieraj dostatecznie szeroko. Dlatego w poniszym
opracowaniu zostan zrelacjonowane i przedstawione, aby przyczyni si do zwrcenia po-
wszechnej uwagi i wzbudzi zainteresowanie w takim stopniu, w jakim zasuguj ze wzgldu
na swoj donioso.
Na pocztku lat siedemdziesitych, kiedy w caym wiecie a gwnie w Stanach Zjedno-
czonych, panowa niezmcony optymizm wywoany osigniciami zielonej rewolucji, uka-
zaa si ksika pt. Diet for a Small Planet (Dieta dla maej planety). Przez czytelnikw
zostaa od razu doceniona, bo w latach 1971-1982 ukazao si dziesi wyda tej ksiki, kt-
r krytycy uznali za pocztek rewolucji ywieniowej. Jej autorka, Frances Moore Lapp,
znana w wiecie jako ekspert do spraw ywienia, zwrcia uwag na negatywne nastpstwa
nadmiaru zboa, jaki w zwizku ze stosowaniem nowych metod upraw zacz pojawia si
kadego roku na rynkach. Produkcja rolna w Ameryce wzrosa tak znacznie, uzyskiwano
zbiory tak ogromne, e nie udawao si tego ani wykorzysta na miejscu, ani korzystnie
sprzeda. Powsta trudny problem uporania si z tym ambarasujcym bogactwem. W kocu
znalazo si wyjcie. Hodowcy zaczli karmi zboem swoje zwierzta, krowy, winie i drb,
co wpyno na ogromne podniesienie produkcji zwierzcej i spoycia misa. Stany Zjedno-
czone stay si rajem dla amatorw befsztykw, hot-dogw i hamburgerw. To powszechne
adorowanie misa w swoim kraju nazwaa Frances Moore Lapp amerykask religi Wiel-
kiego Befsztyka, ktry to zreszt kult upowszechni si szybko na caym wiecie. I tak roz-
budowany amerykaski przemys hodowlany narzuca wiatowej gospodarce ywieniowej
swoje reguy gry, a przemys misny zdominowa rolnictwo.

Rolnictwo zdominowane przez przemys misny

Obecny system ywienia, zorientowany na jadanie misa, opiera si na niewiarygodnym
marnotrawstwie surowcw rolinnych, zasobw energetycznych, zasobw wody, obszarw
uprawnych i lenych oraz gleby. Jeeli trwa dotychczas, to gwnie dlatego, e nie partycy-
puj w nim wszyscy mieszkacy Ziemi. Osiemdziesit procent biaka zwierzcego konsumuje
tylko 25% ludnoci wiata, przewanie z krajw wysoko uprzemysowionych, gdzie z ka-
dym rokiem wzrasta produkcja zwierzca rwnolegle z obnianiem si poziomu produkcji
rolinnej. Z tego okoo 50% przeznacza si na pasz, a poniewa i tak nie jest to ilo wystar-
czajca, kraje bogate ratuj si importem pasz. Obecnie jedynymi ju regionami o przewadze
tempa wzrostu produkcji rolinnej na zwierzc pozostay: Ameryka Pnocna i Australia i
one eksportuj pody rolne do pozostaych regionw wiata.
Eksporterami pasz s jednak nie tylko Ameryka Pnocna i Australia, ktre po prostu
sprzedaj korzystnie swoje nadwyki. Bo oprcz tego, dla podniesienia importu pasz, kraje
zamone dokonuj ekonomicznego drenau najuboszych nawet regionw, jak niektre kraje
Ameryki Poudniowej, Afryki i Azji. Pacc za zboe wysze ceny, ni producenci mogliby
uzyska na miejscu, przyczyniaj si do wzrastajcego deficytu zboa w tych krajach.
Zgodnie z prawami ekonomicznymi rodki na podnoszenie produkcji czerpie si z kadego
moliwego i dostpnego rda. Ulegajc tym prawom, dysponenci ziemi preferuj uprawy
takich gatunkw rolinnych, ktre wymagaj najmniejszego nakadu pracy, maj najatwiej-

6
szy zbyt i przynosz najwyszy dochd. Pod tym wzgldem dogodne s wanie gatunki na-
dajce si na pasz: zboe, soja, ziemniaki, kukurydza. Importerzy kupuj ich coraz wicej i
pac coraz droej. Mona je bez trudu sprzedawa instytucjom monopolizujcym w swoich
rkach handel zboem albo hodowcom w postaci pasz treciwych (jak to czyni np. Meksyk i
Nikaragua) albo w postaci gotowego misa (jak to robi np. Polska i Argentyna).
We wstpie do dziesitego wydania swojej ksiki (1982) Frances Moore Lapp pisze:
Ogromne problemy spoeczne, a szczeglnie problemy wiatowego godu i zniszczenia
ekologicznego, po prostu nas poraaj. Ich korzenie wydaj si nie mie koca... Ja odkryam,
e tym instrumentem, ktrego nam potrzeba, aby przebi pozornie nieprzenikliw cian, jest
jedzenie. Przyjmujc za punkt wyjcia sprawy ywieniowe, zaczam dostrzega logiczne
powizania tam, gdzie przedtem bya tylko dungla przeraajcych faktw. A w cigu ostat-
nich lat przekonaam si, e moj opini podziela tysice innych ludzi.
Ju w roku 1969 poowa wiatowych zbiorw rolnych bya przeznaczana na pasz. Ilo ta
ronie z kadym rokiem i to zarwno w krajach, ktre jeszcze na to sta, jak i w tych ktre
zupenie nie mog sobie na to pozwoli, a dzieje si to kosztem innych obcie i strat. Obec-
nie zwierzta hodowlane zjadaj ju znacznie wicej zboa, soi, ziemniakw, kukurydzy i
innych produktw rolinnych ni ludzie. Na kade 20 dekagramw misa, to znaczy ilo,
ktr uwaa si za przysugujce dzienne minimum, potrzeba prawie 200 kg paszy, podczas
gdy wedug opinii ywieniowcw, pene pokrycie dziennego zapotrzebowania na biaka, a
take wszystkie inne wartoci pokarmowe, kady moe uzyska z waciwie dobranego,
urozmaiconego pokarmu rolinnego o wadze od 1 do 1 1/2 kilograma. Marnotrawstwo obej-
muje wic prawie 200 kilogramw pokarmu rolinnego, a w tym okoo poow tego najcen-
niejszego w ludzkiej, zdrowej diecie. Aeby uzyska peny obraz sytuacji, trzeba to pomno-
y przez liczb dni w roku i liczb konsumentw misa na caym wiecie. To marnotraw-
stwo jest jednak ju w zaoeniu wbudowane w struktur produkcji misa.
Czstokro rzdy krajw eksportujcych zboe udzielaj rolnikom subwencji na rozsze-
rzenie upraw zboowych, albo wykupuj ich ziemi czy te ich z tej ziemi wywaszczaj.
Lepiej si bowiem opaca sprzeda zboe za granic na pasze, ni przeznaczy ziemi pod
upraw rolin potrzebnych ludziom w kraju. I tak na przykad wielu chopw meksykaskich
zostao wywaszczonych ze swoich pl, gdzie do tej pory uprawiali dla siebie fasol i kukury-
dz, uzyskujc penowartociowy pokarm biakowy. Teraz ronie tam yto na eksport do
krajw potrzebujcych coraz wicej pasz dla swoich stad hodowlanych. Rwnie tragicznym
przykadem takiej sytuacji jest Brazylia. Czarna fasola, ktra od niepamitnych czasw bya
rdem taniego biaka, tak nagle podroaa, e staa si dla ubogich ludzi niedostpna. Ta
zwyka ceny fasoli jest skutkiem tego, e dysponenci ziemi zamiast fasoli, zaczli tam upra-
wia gwnie gatunki rolin nadajcych si na pasze dla zwierzt w kraju i na eksport.
Przy dziaaniu takich mechanizmw ekonomicznych perspektywa rozwoju gospodarczego
nie przedstawia si zbyt obiecujco. Prowadzi bowiem nieuchronnie do tego, e coraz mniej-
sza procentowo liczba ludzi na wiecie bdzie zjadaa coraz wiksze iloci misa, a coraz
wiksza ilo ludzi bdzie odczuwaa dotkliwy brak chleba.
W ten sposb potnieje na caym wiecie zagroenie godem. Nie jest to jednak, jak wi-
da gd nieunikniony, nie wynika on bowiem ani z przeludnienia, ani z nieurodzaju czy
ograniczonoci obszaru ziemi. Jego uwarunkowania maj gwnie charakter ekonomiczny i
polityczny. Te czynniki decyduj o tym, co i ile si uprawia oraz jak wykorzystuje si plony z
tych upraw. W sytuacji gdy najwicej uprawia si rolin paszowych, potrzebnych w hodow-
lach, podnoszenie produkcji rolnej nie przyniesie nigdy rozwizania problemu godu na wie-
cie, bo im wysza bdzie produkcja rolinna, tym liczniejsze bd stada hodowlane, ktre j
zjedz. Jednostronny sposb mylenia ekspertw pisze Lapp ktry koncentruje si na
sprawie podnoszenia produkcji jako moliwoci uniknicia wiatowego godu, jest zupenie
nietrafny. W ten sposb mona mie coraz wicej jedzenia i jednoczenie coraz wikszy

7
gd. To poczucie niezaspokojenia pozornych, wzgldnych potrzeb pokarmowych jest ju
jednak uwarunkowane nie biologicznie, a tylko socjologicznie. Spowodowane jest akcepto-
waniem standardw dietetycznych nieskorelowanych ani z rzeczywistymi potrzebami ywie-
niowymi ani z realn poda ywnoci.
Frances Moore Lapp daa swojej ksice prowokacyjny tytu: Dieta dla maej planety.
Wobec wzrastajcej lawinowo liczby ludzi na wiecie, z ktrych kady chciaby jada tak
samo duo misa jak obywatele najzamoniejszych krajw, Ziemia jest rzeczywicie ma
planet za ma na to, aby nastarczy pokarmu dla dwch coraz liczniejszych populacji jej
mieszkacw: ludzi ywicych si misem i zwierzt, z ktrych miso ma by ich pokarmem.
Amerykaski standard dietetyczny wymaga rocznie na osob ywnoci, do wyprodukowa-
nia ktrej potrzebne s zbiory z pl hektara ziemi uprawnej i ptora hektara pastwisk razem
a z dwch hektarw. Co by si stao, gdyby chcie podnie do takiego poziomu standard
ywienia ludzi na caym wicie? Aby osign taki poziom produkcji misa, eby kady
obywatel wiata mg spoywa przecitnie 136 kg misa rocznie, tak jak obecnie w Austra-
lii, trzeba by obj uprawami paszowymi nie tylko wszystkie ju uytkowane areay rolne, ale
ponadto obszary lene, najwysze nawet gry, bagna i parki narodowe. Jednak byby to te
sukces tylko krtkotrway, bo za kilkadziesit lat, gdy liczba ludzi si podwoi i tego by nie
starczyo. Nakarmienie wszystkich ludzi misem jest po prostu fizycznie niemoliwe ze
wzgldu na ograniczone rozmiary Ziemi. Istniejcy trend rozwojowy gospodarki hodowlanej
amie naturalne proporcje obszaru naszej planety w stosunku do zamieszkujcych j istot
ludzi i zwierzt.
Nazwanie naszej wielkiej, starej Ziemi ma planet jest te wyrazem zatroskania o los
tego kolosa, bezradnego wobec niestrudzonych poczyna jego mieszkacw, zdolnych swoj
dziaalnoci doprowadzi j do nieuniknionej katastrofy ekologicznej.
Przecitnie 3/4 rolniczo uytkowanej na caym wiecie ziemi suy uprawom paszowym.
Cz tego to uprawy pastewne, ale pozostae to gatunki rolin, ktre zostaj przeznaczone na
pasz, chocia nadaj si doskonale na pokarm dla ludzi.

Degradacja i erozja gleby

Dominacja gospodarki hodowlanej znajduje m.in. odbicie w sposobie uytkowania ziemi
gwnie w strukturze upraw. W zwizku z tym na cele hodowlane przeznacza si kady mo-
liwy skrawek ziemi i wykorzystuje go pod uprawy pastewne, paszowe lub jako pastwiska.
Wprawdzie w ostatnich latach dominuje metoda zamknitej hodowli intensywnej, to znaczy,
e zwierzta trzymane s w zamknitych pomieszczeniach i obficie karmione paszami treci-
wymi z dodatkiem hormonw. Przyspiesza to ich wzrost i wag, a skraca okres tuczu. Jednak
w pewnych regionach wiata i pastwiskowe uytkowanie ziemi ma wci jeszcze due zna-
czenie w gospodarce hodowlanej, ale zarwno jeden jak i drugi system przyczynia si do a-
mania celowych proporcji w strukturze upraw i zachwiania rwnowagi ekologicznej. Chw
zamknity wymaga przeznaczania ogromnych obszarw pod uprawy paszowe, a system pa-
stwiskowy wymaga jeszcze wikszych obszarw do wypasania stad. W pewnych sytuacjach
przeznacza si na pastwiska ziemi zdatn do upraw. A jeeli nawet do celw rolniczych jest
ona zbyt jaowa, to mona by j wykorzysta bardziej racjonalnie ni na pastwisko, bo wia-
domo, e na kadej ziemi, na ktrej ronie trawa, moe rwnie wyrosn las. Jednak gospo-
darka hodowlana nie tylko eliminuje tak szans zalesiania, ale wybiera odwrotny kierunek
postpowania to wanie lasy wycina si po to, aby ogoocone z drzew tereny przeznaczy
na pastwiska. A system pastwiskowy wymaga obszaru okoo dziesiciokrotnie wikszego ni
chw zamknity.

8
 Intensywne wypasanie powoduje czstokro zanik rolinnoci kowej wskutek przygryza-
nia i przydeptywania, co w wielu przypadkach prowadzi do degradacji i erozji gleby. Obecnie
przyznaje si oficjalnie, e 60% pastwisk w Stanach Zjednoczonych jest nadmiernie wypasa-
nych i w zwizku z tym zagroonych degradacj. Wyjaawianie gleby nadmiernym wypasa-
niem i nastpujc potem erozj s zreszt niepokojcym zjawiskiem w skali wiatowej, bo w
ten sposb traci si kadego roku miliardy ton gleby.
Istnieje opinia, e nadmierne wypasanie byo od tysicy lat zasadnicz przyczyn pustyn-
nienia ziemi. Obszary pozbawione rolinnoci na skutek dotychczasowej dziaalnoci ludzkiej
przewyszaj o okoo 20 mln km cay obszar ziemi uytkowanej przez rolnictwo. Wiele re-
gionw wiata obecnie cakowicie ogooconych miao kiedy bogat wegetacj rolinn.
Przykadem jest pustynia Sahara, ktra jeszcze 10 tysicy lat temu bya kwitnc oaz. Jedno-
czenie wiadomo, e tam wanie przez cae wieki koczoway plemiona pasterskich nomadw
ze swymi licznymi stadami. W czasach rzymskich pnocna Afryka bya spichlerzem cesar-
stwa, a ziemia otaczajca Tripolis moga w czasach Mahometa wyywi 6 mln ludzi. Pakistan
4 tysice lat przed nasz er by gsto zadrzewiony, a jego centrum, gdzie dzi jest pustynia
byo dungl.
Niektrzy jako przyczyn pustynnienia wskazuj zmian warunkw klimatycznych. Jed-
nak badania paleontologiczne wskazuj, e na wielu obszarach obecnie pustynnych, a niegdy
yznych, klimat nie zmieni si zupenie od tamtych czasw. Wikszo uczonych przychyla
si wic do opinii, e zawinili tu gwnie ludzie i ich stada hodowlane, wypasane niegdy na
tych terenach. T opini potwierdzaj zjawiska pustynnienia zachodzce rwnie wspcze-
nie. Do takiej wanie alarmujcej sytuacji dochodzi teraz w Kenii. Wypasanie licznych stad
byda doprowadza do zaniku wody i pustynnienia ogromnych obszarw sawanny. Podobnie
dzieje si w Sudanie i Tanzanii, wszdzie tam, gdzie wypasa si bydo, nastpuje ekspansja
pustyni. Z raportu opublikowanego przez ekspertw ONZ wynika, e w wielu regionach
Azji i Oceanii gwatownie zwiksza si powierzchnia obszarw pustynnych, co zagraa egzy-
stencji 150 milionw rolnikw... Pustynie stanowi ju okoo 34% obszarw rolniczych w
Azji, 75% w Australii, 55% w Ameryce rodkowej oraz 2% w Europie... Liczba ludnoci
bezporednio dotknitej skutkami wyjaowienia ziem uprawnych wzrosa z 57 milionw w
1977 r. do okoo 150 mln w 1985 r.
Gwatowny wzrost iloci obszarw ppustynnych przyczyni si do migracji wielu rodzin
chopskich, nie mogcych wyywi si z tej ziemi. Gwne przyczyny ekspansji obszarw
jaowych, to zdaniem ekspertw zbyt intensywna uprawa, zwikszanie obszarw pa-
stwisk, wyrb lasw chronicych przed erozj i niewaciwe systemy nawadniania. (Dzien-
nik dzki, notatka pt. Coraz wicej obszarw pustynnych z dnia 11-21 X 1986 r.).
Na utrat yznoci gleby i tempo erozji, obok wypasania, niekorzystny wpyw maj upra-
wy preferowane ze wzgldw hodowlanych. yto, tak poszukiwane na rynkach paszowych,
naley do gatunku najsilniej wyjaawiajcego ziemi, podobnie zreszt jak inne zboowe.
Wysiewane rok po roku, bez troski o dugoterminowe podtrzymywanie yznoci gleby s
jednym z gwnych czynnikw jej degradacji i erozji. Struktura upraw, w ktrej dominuj
roliny zboowe, ogranicza te moliwo stosowania podozmianu i uwzgldniania na szero-
k skal gatunkw rolin podnoszcych urodzajno gleby i podtrzymujcych jej yzno w
sposb trway. Uprawianie oprcz zb, rolin motylkowych, strczkowych i oleistych, owo-
cw i orzechw, rnych warzyw oraz wielu innych, uyniajcych gleb w rozwanym po-
dozmianie, mogoby jednoczenie dostarcza wartociowego i obfitego pokarmu dla ludzi na
caym wiecie.
Istniejcy rodzaj eksploatacji gleby wie si gwnie z popytem na pasz, bo ludzie, na-
wet jeeli jest ich ju na wiecie 5 miliardw, nie byliby w stanie skonsumowa nawet 1/10
iloci zboa, jakie obecnie zbiera si kadego roku. Jego uprawa do bezporedniego spoycia
przez ludzi nie byaby w takiej skali nie tylko potrzebna i najbardziej dochodowa, ale nawet w

9
ogle opacalna. I wtedy producenci rolni, aby znale nabywcw, musieliby dokonywa ra-
dykalnych zmian w strukturze upraw przez wprowadzenie wielu innych jeszcze gatunkw
rolin, sucych ludziom i ich zdrowiu. Keith Akers pisze: Erozja na skutek gospodarki ho-
dowlanej przewysza nieporwnanie zasig erozji pod wpywem uprawy rolin jadalnych.
Nawet przy braku podejmowania jakichkolwiek innych zmian, ekonomia wycznie wegeta-
riaska wyeliminowaaby erozj w 90%.
Wprawdzie erozja bywa zjawiskiem normalnym i niegronym, gdy gleba ma naturaln
zdolno do regeneracji. Niebezpieczestwo jaowienia pojawia si dopiero wtedy, gdy tempo
erozji znacznie przewysza tempo regeneracji. Procesy glebotwrcze s jednak bardzo po-
wolne i dugotrwae, zanim wytworzy si czterocentymetrowa warstwa urodzajnej ziemi, mo-
e upyn od stu do tysica lat. Przecitne tworzenie si warstwy 2,5 centymetrowej trwa
okoo 300 lat. Zabiegi uprawowe przyspieszaj wprawdzie ten proces, ale nawet w idealnych
warunkach rolniczych formowanie si takiej warstewki nie moe trwa krcej ni 30 lat, a w
warunkach przecitnych nawet do 100 lat. Obecnie dodatkowym czynnikiem erozji jest wy-
muszanie wydajnoci jaowiejcej gleby syntetycznymi nawozami oraz ugniatanie jej cikim
sprztem rolniczym i stosowanie chemicznych rodkw ochrony rolin. Coroczne nasycanie
ziemi substancjami chemicznymi nie jest rwnoznaczne z jej uynianiem, ani nie jest zabie-
giem regenerujcym. Sprowadza si tylko do doranego zabezpieczenia urodzaju. Nie hamuje
postpu erozji, tylko go przyspiesza, ziemia martwieje i zmienia si stopniowo w rozpylon
ska. Poniewa jednak wspczenie rolnictwo nosi znamiona typowe dla wielkotowarowej
produkcji przemysowej, wzgldy racjonalne i humanitarne zostaj z niego wyparte twardymi,
bezosobowymi prawami rynku. Jeeli rynek domaga si duych iloci paszy, to trzeba mu j
dostarczy bez wzgldu na to, jakie niewymierne w pienidzach koszty kryj si za t poda.
Katastrofy ekologiczne byway i w przeszoci i ludzko jako je przeya i przetrwaa.
Ich przyczyny byy najprawdopodobniej takie same jak obecnie, to znaczy nadmiernie rozwi-
nita gospodarka hodowlana. Koczownicze plemiona pasterskie, przenoszc si z miejsca na
miejsce, pozostawiay za sob ziemi wyjaowion, zdegradowan, podatn na erozj i pu-
stynnienie. Ale oni razem ze swoimi stadami wdrowali wtedy w inne, jeszcze yzne rejony i
tam rozkadali swoje obozowiska. Nie mona jednak zapomina, e w tamtych czasach, tzn.
kilka tysicy lat temu, liczba ludzi na caym wiecie nie przekraczaa trzystu milionw. W
porwnaniu z dzisiejszym piciomiliardowym zatoczeniem Ziemia bya wtedy prawie pusta i
byo dokd i. Dzisiejsza populacja ludzka nie ma ju tej szansy i wszyscy musieliby stan
w obliczu nastpstw swojej krtkowzrocznoci i nierozwagi.

Eksploatowanie zasobw wody

Wyprodukowanie 1 kg misa wymaga zuycia 20 tysicy litrw wody, to znaczy tyle, ile
potrzebuje kilkuosobowa rodzina w cigu dwch miesicy. Obliczono, e w Stanach Zjedno-
czonych gospodarka hodowlana pochania poow caej iloci wody zuywanej na wszystkie
inne cele. Woda jest jednym z zasobw naturalnych najbardziej podatnych na zagroenia
wspczesnego rolnictwa. Dugo przedtem zanim nasze zasoby kopalne zostan doszcztnie
spalone i zanim caa ziemia uprawna ulegnie erozji, wiele czci wiata stanie w obliczu kata-
strofalnego braku wody pisze Keith Akers. Wzrost zapotrzebowania na wod w rolnictwie
dokonuje si rwnolegle z rozwojem gospodarki hodowlanej. Jeden kilogram pszenicy zawie-
ra wicej kalorii i wartoci odywczych ni jeden kilogram woowiny, ale woowina wymaga
od 40 do 50 razy wicej wody ni pszenica. Na wyprodukowanie 1 kg biaka zwierzcego
trzeba zuy 15 razy wicej wody ni na wyprodukowanie tej samej iloci biaka rolinnego.
Dla rolnictwa podstawowe znaczenie maj opady deszczu i woda gruntowa. Poniewa jed-
nak opady s zjawiskiem nieregularnym i niepewnym, a ponadto wiele obszarw na wiecie

10
ma bardzo mao opadw, podstawowym rdem wody dla wspczesnego rolnictwa jest wo-
da gruntowa. W nowoczesnym rolnictwie wikszo wody gruntowej wykorzystuje si do
nawadniania pl. Woda gruntowa, podobnie jak gleba, lasy i tereny pastwiskowe wystpuje w
iloci ograniczonej i nadmierne jej eksploatowanie moe atwo doprowadzi do cakowitego
wyczerpania. System irygacyjny pochania obecnie okoo 20% wd gruntowych. Wprawdzie
woda wykorzystywana do nawadniania pl paruje czciowo do atmosfery, nastpnie spada w
postaci deszczu i przescza si z powrotem do ziemi, ale o zachowaniu trwaych jej zasobw
decyduje skala wydobywania. Jeeli tempo wydobycia jest wiksze ni tempo przesczania,
to powstanie powane zagroenie cakowitego wyczerpania. Gwatowne obnianie si lustra
wody w wielu obszarach wiata wiadczy o tym, e ju teraz tempo wydobywania wody
przewysza znacznie tempo odnawiania si jej zasobw. To ogromne zapotrzebowanie na
wod gruntow przypisuje si powszechnie wymogom gospodarki hodowlanej. Obecnie
pisze F. Moore Lapp poowa woowiny ze zwierzt karmionych zboem jest produkowana
w tych stanach USA, ktre s cakowicie uzalenione od nawadniania z ogromnego podziem-
nego zbiornika wodnego, zwanego Ogallala Aquifer. ale jak si przewiduje, takie nawadnia-
nie nie moe trwa bez koca. Woda deszczowa sczy si do tego podziemnego akwenu tak
powoli, e uczeni uznali pewne jego czci za rda nieodnawialne, podobnie jak zoa naf-
towe... Wypompowywanie wody w takim tempie powoduje obnianie si lustra wody na
pewnych obszarach o 15 cm rocznie, a na innych prawie o 2 m rocznie... Departament Rol-
nictwa przewiduje, e w cigu 35 lat zasig nawadnianych obszarw skurczy si o 30%. W
Kalifornii 42% irygacji suy produkcji hodowlanej, a poowa wody zuywanej w caych Sta-
nach Zjednoczonych idzie na uprawy paszowe.
Po przejciu na gospodark wegetariask tak intensywne zuycie wody przez rolnictwo
staoby si zupenie niepotrzebne. Na razie okoo 15% caej ziemi uprawnej we wszystkich
czciach wiata korzysta z systemu nawadniania. I te wanie obszary nale do najbardziej
wydajnych z nich pochodzi okoo 25% caej ywnoci USA i 50% zbiorw wiatowych.
atwo wic sobie wyobrazi, jakie skutki moe przynie wyczerpanie si wody gruntowej w
tych regionach. Nawet obnienie lustra wody powoduje wzrost kosztw jej wydobycia, a wic
take podniesienie cen ywnoci.
Obnianie si lustra wody ma wpyw na znaczny wzrost kosztw jej wydobywania, ze
wzgldu na potrzebne do tego wiksze nakady energii. Obecnie wikszo dostpnych wd
gruntowych znajduje si tak gboko pod powierzchni ziemi, e jej wydobywanie jest trudne,
kosztowne i bardzo energochonne. Ponadto wikszo gboko pooonych wd gruntowych
bywa zasolona i dlatego nieprzydatna tak samo jak woda morska. Wydobywanie wody z du-
ych gbokoci i ewentualne jej odsalanie wymaga tak wyrafinowanej technologii, e nie
kade pastwo na to sta. Zreszt stosowanie takich metod nie zapobiegnie cakowicie niedo-
statkom wody, moe tylko odwlec ostateczny kryzys.
Oprnianie podziemnych zbiornikw z wody powoduje jeszcze inne zagroenie, miano-
wicie zapadanie si warstw skalnych wystpujcych nad nimi i obsuwanie si ziemi podtrzy-
mywanej do tej pory wod. Taka wanie sytuacja istnieje w okolicach Meksyku i doprowa-
dzia w kocu do zawalenia si caego systemu kanalizacji wodnej i ciekowej w tym miecie.
Innym nastpstwem nadmiernej eksploatacji i wyczerpywania wody gruntowej jest jej
wzrastajca mineralizacja. Z wody uywanej do irygacji gruntw wyparowuje do atmosfery
okoo 60%, a reszta, ktra wsika w ziemi, jest ju bardziej esencjonalna, przesycona
skadnikami mineralnymi, gwnie sol. Sl albo przescza si do wody gruntowej, albo osa-
dza w glebie. Oba te zjawiska s bardzo niekorzystne, bo po przekroczeniu pewnej granicy
zasolenia wody i gruntu niemoliwa staje si zarwno dalsza uprawa ziemi, jak i dalsze jej
nawadnianie. Mineralizacja wody jest ju obecnie jednym z gwnych problemw na obsza-
rach zmeliorowanych.

11
 Dostatek wody w wielkich rzekach wiata nie rozwizuje sprawy, bo albo pyn one w te-
renach bardzo odlegych od ludzkich osiedli, albo te, ktre s w pobliu, zostay ju tak za-
nieczyszczone i skaone, e nie nadaj si do bezporedniego uytku. Ich oczyszczenie, jak
wykazao dotychczasowe dowiadczenie, nie przynosi radykalnej, trwaej naprawy, bo po
pewnym czasie nastpuje ponowne skaenie i zatrucie. W tym zanieczyszczeniu wd po-
wierzchniowych ma rwnie swj niemay udzia gospodarka hodowlana, ktra produkuje
ogromne iloci odchodw zwierzcych i odpadw z rzeni. I o ile skaenia odpadami z rzeni
maj zasig raczej tylko lokalny (tym niemniej dla mieszkacw bardzo s uciliwe), to od-
chody z wielkich farm hodowlanych stanowi ju zagroenie w skali wiatowej. Ilo ich
przekracza kilkakrotnie ilo wszystkich odchodw ludzkich na caym wiecie. I oczywicie
wzrasta z kadym rokiem wraz ze wzrostem pogowia.
W maych, tradycyjnych gospodarstwach wiejskich hodowla zwierzt dostarcza obornika,
ktry jest w peni wykorzystywany do uyniania gleby. Natomiast w masowych, specjali-
stycznych hodowlach i fermach hodowlanych mocz i ka krw i wi tworz tzw. gnojowic,
ktr tylko w ograniczonej iloci mona wykorzysta do produkcji rolinnej. Zreszt gnojo-
wica jako nawz ma bardzo niekorzystny wpyw na jako upraw i zdrowotno plonw. Zale-
cenie odprowadzania gnojowicy do dow chonnych lub na pola filtracyjne nie zawsze jest
przestrzegane, gdy czy si z kosztami i trudnociami. Najczciej nadmiar gnojowicy jest
wylewany do pobliskich wd powierzchniowych i przescza si do wd gruntowych. Masa
odchodw z ogromnych, nowoczesnych fabryk hodowlanych jest niewyobraalnie wielka.
Rezultat jest wic taki, e udzia hodowli w skaeniu wd jest trzykrotnie wikszy od prze-
mysowego. Odchody w wodzie ulegaj rozoeniu przez bakterie tlenowe, ktre w takich
przypadkach zuywaj tak wielkie iloci tlenu, e zostaje on niekiedy cakowicie wyczerpany
z wody. A wtedy dochodzi do procesw beztlenowych, co przejawia si w zamieraniu wszel-
kiego ycia w wodzie.
Zwikszenie udziau hodowli w gospodarstwach wiejskich powoduje, e wie przestaje
by owym przysowiowym azylem czystoci i zdrowia. Od kilkunastu lat na wsiach polskich
wzrasta zastraszajco liczba zachorowa na raka odka. Badania wskazuj, e przyczynia
si do tego nadmierne polewanie pl gnojowic, szczeglnie z hodowli trzody chlewnej, oraz
przesczanie si jej do wd gruntowych a stamtd do studni wiejskich.
Katastrofa ekologiczna, ktra zawisa nad wspczesnym wiatem, moe by wskutek tego
bardziej trywialna ni biblijny potop. Teraz bowiem nie grozi nam ju, e utoniemy w desz-
czwce, a raczej w wiskim moczu.

Wyrb lasw na tereny pastwiskowe

Oprcz wody najbardziej zagroonymi zasobami naturalnymi s obecnie lasy. We wsp-
czesnej cywilizacji stale wzrasta zapotrzebowanie na drewno jako budulec i surowiec do wy-
robu papieru i dlatego wyrb lasw dokonuje si w skali alarmujcej. Ten fakt jest na og
powszechnie wiadomy, natomiast mniej ludzi wie, e jeszcze wiksze zagroenie dla lasw
stanowi gospodarka hodowlana. W wielu czciach wiata wzrastajce zapotrzebowanie na
tereny pastwiskowe zaspokaja si wanie kosztem wyrbu lasw.
Lasy s jak wiadomo istotnym czynnikiem ksztatowania klimatu, poprawiaj stan gleby,
s pucami wiata, rezerwatem dzikiej przyrody i terenem odpoczynku dla ludzi. Lasy zapo-
biegaj rwnie powodziom, poniewa cika lena bardzo intensywnie wchania wod
deszczow, ktra nastpnie przescza si w gb ziemi, zasilajc zasoby wody gruntowej. Po
najobfitszych nawet opadach, gdy na nielesistych terenach woda stoi na powierzchni lub
spywa fal powodziow, to z lasw odpyw wody deszczowej jest minimalny. Dziki temu
te nie ma w lasach erozji gleby. Katastrofalne powodzie w pewnych regionach Chin, zwi-

12
zane z wylaniem rzeki Jang-tsekiang, ktre zatopiy setki ludzi, a miliony zostawiy bez dachu
nad gow, byy spowodowane masowym i nierozwanym wyrbem lasw.
Z dwudziestu milionw hektarw lasw wycitych w Stanach Zjednoczonych w latach
1067-1975, 14 milionw hektarw zostao przeznaczonych na pastwiska. Przy obecnym sta-
nie gospodarki hodowlanej i jej dalszych ambicjach rozwojowych, do roku 2020 wycinanie
lasw w USA musiaoby by kontynuowane w dotychczasowym tempie i w dotychczasowym
zakresie. Natomiast w krajach mniej rozwinitych i nie tak zasobnych w tereny lene wszyst-
kie dostpne lasy zostayby do tego czasu wycite cakowicie.
Nie mwic ju o kryzysie gospodarki drewnem i tych wszystkich gazi przemysu, ktre
wymagaj uycia drewna, mona atwo przewidzie, jakie nieobliczalne zmiany klimatyczne
na caym wiecie pociga to za sob. Nastpstwem braku lasw musi by niedostatek tlenu w
powietrzu, podnoszenie si poziomu mrz na skutek spywania wd deszczowych nie wcho-
nitych przez cik len, podniesienie si temperatury na caym globie i stopnienie czap
lodowych na biegunach, co doprowadzioby do jeszcze wikszego odniesienia poziomu mrz
i zatopienie znacznych obszarw przybrzenych.
Lasy nie tylko ozdabiaj Ziemi, ale stanowi jej integraln cz, s ywotnym i niezbd-
nym elementem ziemskiej biocenozy. Wszystkich nastpstw ich wyniszczenia nie da si do
koca przewidzie, mog nas zaskoczy zagroeniami, ktrych nie sposb sobie teraz wy-
obrazi.

Energochonno gospodarki hodowlanej

Aby uzyska 1 funt misa, ktry dostarcza 500 kalorii energii pokarmowej pisze F. Mo-
ore Lapp trzeba zuy 20 tysicy kalorii paliw kopalnych, gwnie na wyprodukowanie
paszy. Kada kaloria biaka misa woowego, uzyskanego w hodowlach, wymaga zuycia
78 kalorii z paliw kopalnych. Zboe i fasola s pod tym wzgldem 22 razy tasze (M. i D.
Pimentel 1979).
Rolnictwo w przeszoci zawsze dostarczao wicej energii pokarmowej ni wynosia
energia pracy i paliwa zuyta na jej wyprodukowanie. Od czasu wprowadzenia nowoczesnych
metod uprawy, tzn. od kilkudziesiciu lat, energochonno rolnictwa znacznie wzrosa. Me-
chanizacja, nawadnianie i mineralne nawoenie wymagaj duych nakadw energii, chocia
przynosz te korzyci w postaci zwyki plonw i ograniczenia wysiku ludzkiego. Do pew-
nego czasu byo to traktowane jako nieustanne pasmo sukcesw. Jednak zasoby energetyczne
wiata, podobnie jak wody, gleby i lasw nie s niewyczerpane. Najwicej energii pochania
rozrastajca si stale gospodarka hodowlana, bo zainwestowane w ni kalorie przewyszaj
niewspmiernie ilo uzyskanych kalorii pokarmowych. Ponadto, w miar wyczerpywania
si innych zasobw, eksploatowanych na cele hodowlane, zapotrzebowanie na energi coraz
bardziej wzrasta. Intensyfikacja rolnictwa wpywa na przyspieszenie erozji gleby, co wymaga
stosowania coraz wyszych dawek nawozw syntetycznych, a ich produkcja wie si z do-
datkowym zuyciem energii. Obnianie si lustra wody gruntowej wymaga coraz wicej
energii do jej wypompowywania z gbszych warstw ziemi, a wzrost popytu na miso zmusza
do rozszerzania areaw uytkowanej rolniczo ziemi. A poniewa dobra ziemia jest ju od
dawna uytkowana, to do dalszego zagospodarowania pozostaje tylko ta najgorsza. Jej przy-
stosowanie wymaga nowych ogromnych nakadw energii na melioracje, nawoenie, produk-
cj i uytkowanie sprztu rolniczego itd. Uzyskiwane wic z hodowli kalorie pokarmowe s
coraz drosze.
Aby dalej rozwija gospodark hodowlan i przemys misny trzeba bdzie wkrtce na-
wadnia nie mniej ni 50% obszarw rolnych na caym wiecie. A w miar jak system iryga-
cyjny bdzie wyczerpywa zasoby wody gruntowej, bd musiay wzrasta nakady energii na

13
jej wydobywanie z najgbszych warstw ziemi. Taka gospodarka moe trwa jeszcze najwy-
ej 30-40 lat. Duej stanie si to fizycznie niemoliwe.
Sytuacja Ziemi i jej mieszkacw spowodowana gospodark hodowlan na tak wielk
skal jak we wspczesnym wiecie, wskazuje na to, e dochodzimy do granic moliwoci
Ziemi nakarmienia wszystkich ludzi obecnie yjcych. Natomiast ty, ktrzy przyjd po nas,
grozi gd. Denia wspczesnej generacji s zupenie nieskorelowane z fizycznymi moli-
wociami naszej planety. Forsowanie dotychczasowych trendw rozwoju gospodarczego wy-
znacza tak przyszo, w ktrej coraz mniej ludzi bdzie mogo jada do syta, a coraz wicej
bdzie godowa.
Opisana tu sytuacja nie jest przejaskrawiona, wyraone obawy s realne, a ich spenienie
bliskie. F. Moore Lapp pisze o tym w sposb bardzo przekonujcy: Po zapoznaniu si ze
wszystkimi kosztami i obcieniami obecnego systemu produkcji ywnoci, jest si zdumio-
nym, e wikszo ludzi nie jest tego wiadoma ani tym zaalarmowana. Ja wci jestem jed-
nakowo zdumiona. I wci od nowa ucz si tej samej lekcji, e czsto ci, ktrzy maj naj-
wicej informacji dotyczcych podstawowych problemw spoecznych, s jednoczenie tak
wdroeni do obrony istniejcego stanu rzeczy, e pozostaj lepi na oczywiste wnioski, jakie
wynikaj z posiadanej przez nich wiedzy. Swoje wraenia po uzyskaniu informacji na temat
rzeczywistej sytuacji ywieniowej wspczesnego wiata wyrazia Frances Moore Lapp naj-
dokadniej we wstpie do pierwszego wydania swojej ksiki (1976). Pisaa tedy: Moje idee
wydaway si tak oczywiste, e podejrzewaam, e musz si chyba myli, traktujc je jako
wasne odkrycia... Czuam si jak ten chopiec z bajki, ktry zawoa: Ale przecie cesarz nie
ma adnego ubrania! Dlaczego trwamy uparcie przy marnotrawieniu naszych zasobw rol-
nych, podczas gdy mogyby one sta si rdem zdrowego, obfitego i smacznego poywienia
dla wszystkich ludzi na caej Ziemi? To przecie zupenie nie ma sensu! ywiam ukryte wt-
pliwoci, e chyba jednak musz si w jakim miejscu myli. Ale cesarz naprawd by nagi!
Im wicej czytaam i im wicej rozmawiaam z ekspertami, tym bardziej przekonywaam si
o jednoznacznej wymowie faktw.
Najbardziej chyba przygnbiajcym akcentem opisu sytuacji eksploatowania przyrody i
marnotrawienia jej bogactw jest to, e caa ta irracjonalna i dewastujca struktura produkcji
ywnoci jest zupenie niepotrzebna, bo przecie rodzaj ludzki naley do istot rolinoernych
i pokarm rolinny moe cakowicie zaspokoi wszystkie jego potrzeby.

14
 STANDARDY YWIENIOWE RZECZYWISTO I PO-
STULATY

Dawniej, gdy szam do supermarketu, odczuwaam gbok satysfakcj z powodu dobro-

dziejstw naszej reklamowanej kultury. Potem zrozumiaam, e moje gusty byy przedmiotem
manipulacji i jedzenie zamiast by moim najbardziej bezporednim cznikiem z ziemi y-
wicielk stao si zwykym towarem.

(Frances Moore Lapp

Diet for a Small Planet)

Pokarm jako towar

Pojcie postpu kojarzy si obecnie na wszystkich kontynentach gwnie z postpem
technicznym i ekonomicznym, a znacznie rzadziej z postpem kulturalnym i humanitarnym.
W rezultacie coraz wiksza liczba ludzi chce mie coraz wicej wszystkiego coraz wicej
produkowa i coraz wicej konsumowa. Nie zawsze jednak sia ekonomicznej ekspansji po-
zostaje we waciwej proporcji do potrzeb i brakw. Przeobrazia si bowiem w pewn inspi-
racj autonomiczn, w lepy imperatyw produkcyjny, ktry w miar zaspokajania potrzeb nie
tylko nie maleje, ale coraz bardziej si nasila. I to zarwno w odczuciach jednostek, jak i w
skali przedsibiorstw, instytucji, krajw i kontynentw. Poniewa prawidowoci ekonomicz-
ne uzyskay wymiar siy autonomicznej, ich dziaanie wymyka si z zasigu wiadomej kon-
troli. Przejawem tego s przypadki, kiedy wyzwalaj si dziaania destruktywne, wymierzone
przeciwko ludziom i ich rodowisku. W istocie bowiem o cennoci produkcji decyduje przede
wszystkim skorelowanie jej struktury z rzeczywistymi potrzebami i uwzgldniajce gradacj
tych potrzeb. W przeciwnym razie jest to produkcja irracjonalna, ukierunkowana na wytwa-
rzanie rzeczy pseudopotrzebnych, a ignorujca te naprawd niezbdne.
W kadym roku na caym wiecie rodzi si okoo 100 milionw ludzi. Podstawowe po-
trzeby kadego z tych przybyszw s naturalne i skromne: chc mie przede wszystkim czy-
ste powietrze do oddychania, czyst wod do picia i na co dzie zdrowy, nieskaony pokarm.
Jest im to niezbdnie potrzebne do prawidowego rozwoju fizycznego i psychicznego. Niedo-
statkw w tym zakresie nie zrekompensuj najbardziej nawet wyrafinowane osignicia tech-
nicznej cywilizacji.
Z najnowszych bada ywieniowcw i dietetykw wynika, e z pokarmw rolinnych,
rozwanie dobieranych i urozmaiconych, mona uzyska wszystkie wartoci pokarmowe po-
trzebne do ludzkiego ycia, zdrowia i rozwoju. Coraz bardziej wzrasta i upowszechnia si

15
przekonanie, e jedynie prawidowy i korzystny jest sposb odywiania bezmisny. to ustale-
nie rzutuje bardzo znaczco na spraw produkcji ywnoci. Uzasadnia postulat zupenej
zmiany struktury wytwarzania ywnoci i dziki temu wyeliminowania wielu ekologicznych
zagroe i ekonomicznych nieprawidowoci. O rozmiarach marnotrawstwa w obecnie funk-
cjonujcym systemie gospodarki ywieniowej wiadczy na przykad takie zestawienie: Jeden
akr uprawy brokuw dostarcza 10 razy wicej kalorii, biaka i niacyny (wit. B3) ni woowi-
na wyprodukowana na tym samym kawaku ziemi. Ziemia rodzca brokuy dostarcza 24 razy
wicej elaza, 80 razy wicej witaminy B-1 i B-2, 650 razy wicej wapnia i 9500 razy wicej
witaminy A. (K. Akers 1983). W ksice Od ananasa do ziemniaka Irena Gumowska pisze
o brokuach, e s atwiejsze w uprawie, smaczniejsze i bogatsze w wartoci odywcze ni
kalafiory. Brokuy s tym wobec kalafiorw, czym saata krucha wobec masowej.
Oto inny przykad: Zbir owsa z jednego akra dostarcza 2700 Mcal. Ten sam owies wy-
korzystany jako pasza ma warto pokarmow tylko 100 Mcal. A wreszcie ten sam 1 akr wy-
korzystany jako pastwisko daje w postaci woowiny tylko 10 Mcal (K. Akers 1983).
Wspczesna produkcja ywnoci, zarwno w zakresie doboru uprawianych rolin, jak i
hodowli oraz technologii spoywczej, poday i dystrybucji pokarmw, inspirowana jest
gwnie prawidowociami natury ekonomicznej. Prowadzi to niejednokrotnie do rozbratu
midzy tym, co si nazywa pokarmem dla ludzi, a zaspokajaniem rzeczywistych ludzkich
potrzeb pokarmowych. Ekonomicznie zdominowany system produkcji ywnoci ingeruje
bardzo gboko w podstawowe elementy ycia, jakimi s pokarmy i czyni je tylko towarem.
Ich warto mierzy si gwnie kryteriami rynkowymi, a w mniejszym stopniu zdrowotnymi.
Podniesienie opacalnoci handlu ywnoci atwo uzyskuje si przez zaspokajanie potrzeb
doznaniowych kupujcych. Gdy produkty ywnociowe staj si towarem, ich zwizek z wa-
lorami zdrowotnymi i odywczymi znacznie si rozlunia.
Drugim warunkiem opacalnoci handlu ywnoci jest trwao sprzedawanych towarw.
Aby je uchroni przed psuciem, ywno zostaje poddawana procesom przetwarzania i rafi-
nacji. czy si to na og z niszczeniem lub usuwaniem wielu cennych skadnikw, na przy-
kad witamin i substancji mineralnych. Ponadto dodaje si skadniki konserwujce i inne,
apelujce do gustw doznaniowych klienta, takie jak zapach, smak, barwa. A s to najczciej
substancje chemiczne. Natomiast z odebranych poprzednio witamin i mineraw wracaj cza-
sem tylko niektre, te bardziej znane o jakie klient mgby si upomnie, a mniej znane zo-
staj na og pominite.
Miso jako towar kupowane jest chtnie, jego brak na rynku powoduje gbokie niezado-
wolenie nabywcw. Dlaczego tak si dzieje, dlaczego brak innego towaru nie wywouje tak
gwatownych protestw? Przyczyn jest kilka. Pierwsza z nich to zasugerowanie si lansowa-
nymi do niedawna powszechnymi opiniami dietetycznymi i gboko zakorzenionym przeko-
naniem, e jest ono niezbdnym skadnikiem ludzkiej diety. Ta sugestia sprawia, e niekiedy
ci, ktrym miso nawet nie suy, czuj si bez niego sabi i chorzy. Drug jest to, e wdro-
enie do jadania misa od dziecistwa ksztatuje nawyki smakowe i wyzwala mechanizmy
aknienia charakterystyczne dla naogu, to znaczy, e apetyt na nie wzrasta bez wzgldu na
ujemne skutki dla organizmu. Trzeci przyczyn jest tradycja kulinarna i stereotypy jedze-
niowe. Wszystkie one tworz razem trudn do sforsowania barier psychiczn.
Ponadto w klimacie obyczajowym wspczesnego wiata istnieje co w rodzaju mowy na
miso. Jest ono dumnym znamieniem pozycji spoecznej pokarmem prestiowym. Jadaj-
cy duo misa czsto chlubi si tym, podobnie jak mieszkacy Borneo chlubi si iloci
przytroczonych na pasku, uwdzonych gw ludzkich. Do tego misowego snobizmu odwo-
uj si reklamy amerykaskie firm sprzedajcych miso. Pamitam reklam pisze Lapp
siedmiodolarowych stekw, zamieszczon w pewnym elitarnym magazynie: Kupuj te steki,
jeeli chcesz zrobi wraenie na swoim szwagrze! Tak jak picie coca-coli i noszenie
Levisw, tak jadanie woowiny jest symbolem amerykaskiej way of life, naladowanej

16
od Tugucigalpa a do Tokio. Awansujca rednia klasa miejska, przyjmujc diet misn,
manifestuje w ten sposb swoje dalekie odejcie od obyczajw wsi, gdzie jadali ry, ryb i
jarzyny.
Pod wpywem amerykaskich wzorw konsumpcja misa wzrasta i w tych krajach, gdzie
dieta tradycyjnie od wiekw bya jarska. Przykadem jest Japonia, w ktrej jeszcze do 1950
roku miso stanowio 20% japoskiej diety i ta ilo stale wzrasta. Konsekwencje dla zdrowia
mieszkacw tego kraju s wrcz alarmujce, a reakcj na to jest wanie makrobiotyka po-
pularyzowana przez Georga Ohsaw. Nakania on usilnie swoich rodakw, aby zaniechali
nowych, zgubnych, jak si okazao, obyczajw dietetycznych i zaleca jako pokarm podsta-
wowy pene ziarna zb z dodatkiem jarzyn, nasion sezamowych i fermentowanych przetwo-
rw z soi (miso i tamari).
W sytuacji biernego i bezrefleksyjnego uwikania w schematach obyczajowo-
jedzeniowych koniecznoci staje si wiadomy i przemylany wybr nowej diety dla siebie.
Diety korzystnej zarwno dla wasnego zdrowia, jak i dajcej szans przetrwania naszej
uciemionej, znkanej Planecie. Niektrzy pisze Lapp nazywaj takie pogldy niere-
alistycznymi, marzycielskimi czy idealistycznymi. Odpowiadam im wtedy, e to wanie my
jestemy w peni wiadomi rzeczywistego kryzysu Planety i naszych wasnych moliwoci
dokonania odpowiednich zmian i dlatego to my wanie jestemy realistami. Natomiast ci,
ktrzy wierz, e powinien by kontynuowany obecny system marnotrawstwa i destrukcji, ci
wanie s pozbawieni poczucia rzeczywistoci, to oni s marzycielami. No bo jake mona
mwi realistycznie o intensyfikacji gospodarki hodowlanej, kiedy potrzebne do tego zasoby
s ju na wyczerpaniu.
W zwizku z tym, e miso stao si obecnie towarem numer jeden, towarem pierwszej
potrzeby, na wspczesnych rynkach wiatowych wystpuje cisa, dwukierunkowa zaleno
midzy struktur poday ywnoci, a postaw nabywcw, ktra z kolei ksztatuje struktur
popytu. wiadomo zarwno producentw jak i klientw zostaa ujta w ramy podstawo-
wych prawidowoci ekonomicznych: rynek domaga si misa, wobec tego producenci staj
si wszelkimi sposobami go dostarczy. Potem wyprodukowany towar musi zosta sprzeda-
ny, a to wywouje z kolei potrzeb reklamy, apelowania do motywacji nabywcw, aby kapita
zainwestowany w hodowle i rzenie przynosi zyski. W tej sytuacji nie ma co liczy na to, e
wytwrcy, powodowani trosk o zdrowie nabywcw i niepokojem o los Planety, zaczn nagle
lansowa pokarm bezmisny, e zrezygnuj z hodowli, zamkn rzenie i dokonaj radykal-
nych zmian w strukturze upraw na korzy warzyw, owocw, orzechw itp. Prawa ekono-
miczne rzdz wycznie za porednictwem twardych zasad zainwestowanych nakadw i
spodziewanych zyskw. Gdyby nawet sprzedawany obecnie z zyskiem towar mia przyczyni
si do zguby caego wiata, to zapewne i tak zostaby sprzedany. A gdyby jego ocalenie zale-
ao od zmiany poday na nieco mniej dochodow, to taka zmiana te na pewno by nie nast-
pia. Prawa rynku nie uwzgldniaj takich humanitarnych kompromisw.
C my moglibymy na to poradzi? pyta Lapp. Czy nie lepiej wic zostawi te pro-
blemy do rozwizania ekspertom, liczc, e oni, ktrzy znaj te sprawy lepiej ni my, znajd
jak rad?
Jak odpowiada dalej sama na to pytanie, jest to nadzieja prna. Bo u samych podstaw na-
szego tragicznego pooenia ley fakt, e wanie eksperci, jako uprzywilejowani bonzowie
wspczesnego wiata, s najbardziej zainteresowani zachowaniem status quo. Nie ma wic
co liczy na obiektywizm ekspertw sdzc, e zaryzykowaliby naraenie swego zawodowe-
go prestiu nag zmian lansowanych dotychczas opinii i przekona, tak samo jak na bezin-
teresowno i wspaniaomylno producentw i handlowcw. Tak wic pisze dalej Fran-
ces Moore Lapp rozwizania mog nadej tylko od strony ludzi mniej zablokowanych
swoj pozycj, zwykych ludzi takich jak wy i ja. Odkrywamy wtedy, e moemy i mamy
prawo do tego, aby uczestniczy w podejmowaniu wanych decyzji spoecznych, takich de-

17
cyzji, ktre mog przynie podane rozwizania. To co jadamy, wcza nas nie tylko w
ekonomiczny, ale take ekologiczny porzdek na naszej Planecie. Od nas tylko zaley, czy
bdzie to uczestnictwo bezrefleksyjne i bierne, czy wiadome i aktywne.
Zmiana struktury produkcji i poday ywnoci na bardziej korzystn dla ludzi, zarwno
jako nabywcw i konsumentw oraz jako mieszkacw maej Planety, mogaby si doko-
na jedynie przy penym zachowaniu istniejcych praw ekonomicznych. Jedn z przyczyn
takiej zmiany byoby na przykad cakowite wyczerpanie surowcw, energii i innych zaso-
bw, co uniemoliwiaoby kontynuowanie dotychczasowej produkcji. Inn przyczyn, mniej
katastrofaln, a jednoczenie mogc katastrofie zapobiec, mogaby by zmiana struktury
popytu. I tak wanie rewolucyjn przemian kady jest w stanie dokona z dnia na dzie na
swoim talerzu. Tylko taka agodna rewolucja, wzorujca si na taktyce Mahatmy Gandhiego,
jako batalia o prawo jadania zdrowego pokarmu i o prawa do dalszego harmonijnego rozwoju
ludzkiego wiata, moe by skuteczna i owocna.
Gdy wiat wkroczy ju w pierwsz faz katastrofy ekologicznej, nie ma sprawy bardziej
naglcej ni eliminowanie tych wszystkich czynnikw, ktre do niej doprowadziy. Jeeli
wic gospodarka hodowlana w tak znacznym stopniu partycypuje w eksploatowaniu i dewa-
stacji rodowiska naturalnego, to ju to samo powinno by dostatecznie silnym uzasadnie-
niem zmiany dotychczasowej diety na jarsk. W tej sytuacji wahania motywowane wzglda-
mi smakowymi, prestiowymi czy nawet kontrowersyjnymi opiniami zdrowotnymi s co
najmniej niewspmierne do rozmiarw zagroenia. A pytania: je czy nie je, smakuje czy
nie smakuje, posuy czy zaszkodzi byyby wrcz infantylne. Zasadnicze bowiem pytania,
jakie staj nieustpliwie przed nami, to: jak dugo jeszcze Ziemia zdoa zachowa minimum
swoim niezbdnych zasobw naturalnych i jak dugo zdoa wyywi wszystkich ludzi na
wiecie?
Na jak dugo starczy dla nich wody i chleba?

Najnowsze uzasadnienia wskaza ywienia wegetariaskiego

Na temat potrzeb biakowych czowieka oraz rde ich zaspokajania istniej rne pogl-
dy, a wrd nich wiele rozpowszechnionych i ugruntowanych nieporozumie i bdnych
mniema. Wiadomo wprawdzie, e skoncentrowanym pokarmem biakowym jest nie tylko
miso, ale rwnie mleko, ser, jajka, roliny strczkowe, orzechy, ziarna oleiste, zielone licie
i ziarna zboowe. Potocznie jednak mwi si i pisze, e s to biaka niepenowartociowe w
przeciwiestwie do penowartociowego biaka znajdujcego si w misie. Takie rozrnie-
nie, nie objanione do koca, moe wprowadzi w bd, bo sugeruje, e miso zawiera jaki
inny rodzaj biaka, lepszy i cenniejszy. W rzeczywistoci za wszystkie biaka, zwierzce i
rolinne skadaj si z tych samych aminokwasw, tylko w rnych kombinacjach, i jako in-
tegralny skadnik ywych organizmw wystpuj w caej przyrodzie oywionej.
Jak wiadomo, biaka proste, czyli proteiny, skadaj si ze zwizkw organicznych zwa-
nych aminokwasami, ktrych jak si obecnie przyjmuje jest 22. Ta ograniczona liczba amino-
kwasw wchodzi w skad nieograniczonej iloci rnych kombinacji, std niewyobraalna
rnorodno biaek. Kada tkanka w organizmie ludzkim, zwierzcym czy rolinnym zbu-
dowana jest z biaka o innej strukturze. Odmienne biaka wchodz w skad mini, koci,
krwi, enzymw, nerww, bon itp. Co wicej, kady osobnik reprezentujcy jakikolwiek ga-
tunek rolinny czy zwierzcy ma rwnie nieco odmienn struktur czstek biaka zalen od
jego indywidualnego genotypu.
Nasz ukad trawienny kade otrzymane biako, zwierzce czy rolinne, musi rozoy na
pojedyncze aminokwasy, poniewa aden organizm nie wcza do swojego ciaa czsteczki

18
obcego biaka. Nastpnie ulegaj one ponownemu zestawieniu i swoistemu przebudowaniu na
typ zwizku waciwego dla danego organizmu.
Roliny zielone uzyskuj biao dziki asymilacji dwutlenku wgla z powietrza i azotu z
gleby. Wszystkie ssaki przeuwajce maj wasn fabryk biaka, jak jest ich pierwszy
odek wacz. W nim, bdcym pewnego rodzaju kadzi fermentacyjn, wytwarza si z
zielonej paszy biako drobnoustrojowe przy wspudziale bakterii i pierwotniakw. To biako
przechodzi potem do waciwego odka, gdzie zostaje strawione.
Organizmy rolinne syntetyzuj wszystkie aminokwasy biakowe (aminokwasy endogen-
ne), natomiast zwierzta i ludzie tylko cz z nich, pozostae za musz by im dostarczone
w pokarmie. S to tak zwane aminokwasy egzogenne. Ludzki organizm nie potrafi syntety-
zowa omiu spord aminokwasw potrzebnych do syntezy biakowej. S nimi: lizyna,
tryptofan, leucyna, izoleucyna, walina, treonina, metionina i cystyna (tzw. aminokwasy siar-
kowe) oraz fenyloalanina. Te aminokwasy egzogenne nosz symbol EAA (essential amino
acids). Na podstawie dotychczasowych bada ustalia si opinia, e oprcz jajek i mleka nie
ma pokarmw zawierajcych wszystkie osiem aminokwasw egzogennych. Najnowsze bada-
nia ujawniaj jednak obecno kompletu aminokwasw w pewnych podstawowych ludzkich
pokarmach rolinnych, do ktrych naley ry. Jednak obecno wszystkich aminokwasw w
jednym pokarmie wcale nie jest niezbdnym warunkiem syntezy biakowej. Komplet amino-
kwasw uzyskuje si jadajc rne pokarmy rolinne, z ktrych jedne zasobne s w lizyn,
inne w metionin, a jeszcze inne w tryptofan czy leucyn.
Na warto spoywanego biaka wpywa jego ilo, ktra musi by na tyle dua, aby po-
kry budulcowe zapotrzebowanie organizmu, ale nie za due, aby nie obcia niepotrzebnie
organw trawiennych i wydalniczych. O jakoci spoywanego biaka decyduje natomiast sto-
pie jego przyswajalnoci, oznaczany symbolami PER (protein efficiency ratio) lub NPU (net
protein utilization). O przyswajalnoci decyduje proporcja aminokwasw egzogennych w
pokarmie, niedobr lub brak jednego z nich moe by czynnikiem ograniczajcym t przy-
swajalno. Ilo biaka zatrzymanego w organizmie decyduje o jego tzw. wartoci biologicz-
nej.
Ilo biaka w rnych produktach nie zawsze pokrywa si z ich wartoci NPU. Najwy-
szy stopie przyswajalnoci ma biako jajka 94%. Na drugim miejscu pod tym wzgldem
znajduje si mleko, ktrego biako jest przyswajalne w 82%. W soi biaka jest przecitnie dwa
razy tyle co w misie, ale jego przyswajalno jest o jedn trzeci nisza. W sumie jednak,
zjadajc rwne iloci soi i misa, wicej biaka uzyskuje si z soi. Z pokarmw zboowych (z
penego ziarna) i nasion strczkowych biako jest dobrze przyswajalne. Jakkolwiek w innych
warzywach biaka jest mniej, to jest ono znacznie lepiej przyswajalne. Np. biaka owoce za-
wieraj tylko okoo 2%, ale za to jest ono najlepiej, bo w 90% przyswajalne.
W zaleceniach dietetycznych sprzed kilkudziesiciu lat, a nawet jeszcze kilkunastu, wy-
mienia si jako prawidow norm spoycia 10-20 dag biaka dziennie. W wietle najnow-
szych wskaza dietetycznych optymalna ilo biaka wynosi okoo 0,47 g na kady kilogram
wagi ciaa. To znaczy, e osoba waca na przykad 60 kg powinna zjada dziennie 30 g
przyswajalnego biaka. A z tego wynika, e idealnym rdem biaka dla czowieka s wanie
pokarmy rolinne.
Nie chodzi jednak o to, aby swj jadospis ustala trzymajc w rku jakiekolwiek tabele,
ktre jak wskazuj dotychczasowe dowiadczenia, okazyway si czstokro zawodne, lecz
jada urozmaicony pokarm rolinny, moliwie w postaci surowej, kierujc si przy jego wy-
borze indywidualnym smakiem i apetytem. Ewolucja opinii na temat zdrowego ywienia
zmierza w tym wanie kierunku, jakkolwiek jej rzecznicy wychodz niejednokrotnie z roz-
maitych zaoe, takich np. jak makrobiotyka, wegetarianizm, teoria caoci pokarmowych dr
Bircher-Bennera, czy lansowana ostatnio we Francji anopsologia. Ta ostatnia zaleca jadanie

19
pokarmw wycznie surowych, nie czonych w adne kompozycje kulinarne, lecz kady
osobno, kierujc si przy ich wyborze jedynie zmysem powonienia i smaku czyli instynktem.
Nie wdajc si w ocen wszystkich wymienionych tu propozycji dietetycznych, trudno
jednak nie zauway, e s one wyrazem ogromnego zainteresowania nowymi dietami. A to
zainteresowanie jest niewtpliwie spowodowane pogbiajc si stale nieufnoci do dotych-
czasowego sposobu odywiania i narzucajcym si domysem o chorobotwrczych nastp-
stwach konwencjonalnej, standardowej diety zachodniej.
Mimo rodzcych si wtpliwoci i zastrzee, sformuowanie, e biako zwierzce ma
wysz warto biologiczn od biaka rolinnego jest wci jeszcze traktowane jako niety-
kalny dogmat. Skd si to wzio? Ot inspiratorem by angielski uczony Thomas, ktry
1909 roku wprowadzi takie wanie sformuowanie po przeprowadzeniu serii dowiadcze na
szczurach. Jego obserwacje wykazay, e podajc modym szczurom karm ze zwikszon
iloci biaka zwierzcego mona przyspieszy ich wzrost i dojrzewanie. To samo dowiad-
czenie powtrzyli w kilka lat pniej T. B. Osborne i L. B. Mendel. Jego rezultaty ogosili w
1914 roku w czasopimie The Journal of Biological Chemistry, w artykule pt. Amino Acids
in Nutrition and Growth (Rola aminokwasw w ywieniu i wzrocie). Opinia Thomasa, Os-
borna i Mendla zostaa oparta na wnioskach wysnutych z obserwacji laboratoryjnych zwie-
rzt, bez szukania potwierdzenia w badaniach biochemicznych.
Okrelenie wyszej wartoci biologicznej biaka zwierzcego pozostaje w obiegu i do tej
pory stanowi podstawowe kryterium oceny pokarmw i wyznacznik przy ustalaniu diety.
Dzieje si tak mimo tego, e pniejsze, a zwaszcza najnowsze badania midzy innymi Mc-
Caya (1943) z Cornell University dowiody, e w oglnym bilansie ycia zwierzcia przy-
spieszanie jego wzrostu karm wysokobiakow przynosi efekty zdecydowanie niekorzystne.
Najwyszy poziom zdrowia, sprawnoci i dugowiecznoci wykazyway bowiem zwierzta
dowiadczone, ktre pozostaway na niskobiakowej diecie warzywno-zboowej. Natomiast
te szybko rosnce, tuste, mode szczury, choruj potem stale i yj znacznie krcej. Tyle,
jeli chodzi o zdrowie i kondycj szczurw. Nas jednak najbardziej interesuje ta sprawa w
odniesieniu do czowieka. Czy przeniesienie wnioskw uzyskanych z dowiadcze na szczu-
rach na zaoenia diety ludzkiej jest suszne i uzasadnione? Ot, nie jest suszne, z tego
przede wszystkim powodu, e ludzkie zapotrzebowanie na biako rni si w ogromnym
stopniu od zapotrzebowania szczurw. Zasadniczym dowodem tego jest fakt, e procent bia-
ka w mleku kobiecym wynosi 1,6, a w mleku samicy szczura 8,7. Z tego wynika, e ilo
biaka potrzebna modemu szczurowi jest dla dziecka ludzkiego szeciokrotnie za dua.
Wszelkie wnioski z takich dowiadcze s wic w odniesieniu do ludzkiej diety zupenie chy-
bione.
Ostatnio wiele powanych instytucji do spraw ywienia zmienia oficjalnie swoje dotych-
czasowe zalecenia ogranicza znacznie biao w zdrowej diecie i obnia normy jego spoycia.
The Food and Nutrition Board (Instytut do Spraw ywnoci i ywienia) w Waszyngtonie ju
od poowy lat szedziesitych zmniejszy zalecan ilo biaka prawie do poowy, a Midzy-
narodowy Kongres Gerontologw, ktry odby si w 1956 roku zada podobnego ograni-
czenia norm zarwno biaka jak i tuszczu. Jedno z najpowaniejszych czasopism medycz-
nych The Lancert zamiecio w artykule redakcyjnym w roku 1959 nastpujce owiadcze-
nie: Dawniej biako pochodzenia rolinnego zaliczane byo do gorszej kategorii i traktowane
jako mniej wartociowe od biaka pochodzenia zwierzcego. Obecnie jednak rozrnienie to
zostao powszechnie zarzucone. Jakkolwiek niektre biaka rolinne, brane z osobna, gdyby
miay stanowi jedyny rodzaj dostarczanego biaka, mogyby mie niepen warto dla roz-
woju organizmu, to jednak wiele bada wykazao, e biako zawarte w odpowiednich mie-
szankach produktw rolinnych umoliwia dzieciom rozwj nie gorszy ni przy odywianiu
mlekiem i innymi produktami zawierajcymi biako pochodzenia zwierzcego (cytuj za
Philipa Kapleau Ochrania wszelkie ycie).

20
 W powyszym owiadczeniu pogld o nie gorszej jakoci biaka rolinnego zosta sfor-
muowany jeszcze do ostronie. W kilkanacie lat pniej mwi si ju o wyszej wartoci
biaka rolinnego dla zdrowia i rozwoju czowieka. Ta opinia jest podstaw metody leczenia
stosowanej przez dr Bircher-Bennera i jego uczniw. Sam Bircher-Benner stwierdzi w swojej
dugoletniej praktyce, e najlepsze wyniki w leczeniu diet uzyskuje si podajc chorym po-
karm rolinny, bdcy poczeniem rnych produktw zboowych, warzyw, owocw, orze-
chw, migdaw, ktre nawzajem si uzupeniaj i poprawiaj jako poywienia.
W wielu rodowiskach naukowych nastpuje ostatnio stopniowa zmiana pogldw wanie
w tym kierunku. Jak ju wspomniaam, zwolenniczk takiego sposobu odywiania jest Fran-
ces Moore Lapp, a jej metoda kompletowania aminokwasw znalaza szeroki oddwik w
caym wiecie. Ale i ta metoda traci stopniowo znaczenie w miar jak komplet aminokwasw
egzogennych odkrywa si w coraz wikszej iloci pokarmw rolinnych. Wiadomo ju, e
wszystkie aminokwasy egzogenne s nie tylko w ryu, ale rwnie w ziemniakach i broku-
ach, a moliwe, e wkrtce dalsze badania odkryj wrd znanych zb, warzyw i owocw
kolejne takie kompletne pokarmy. Aktualnie jednak przyjmuje si, e gwarancj penego po-
krycia potrzeb biakowych daje jadanie pokarmw urozmaiconych, to znaczy pochodzcych z
rnych grup pokarmowych: zboa, warzyw i owocw (rnych), nasion strczkowych (fa-
sola, groch, soja, soczewica), orzechw i nasion oleistych (sonecznik, dynia, sezam, siemie
lniane).
Ostatnio coraz czciej wyraane s opinie, e w ogle sprawa biaka w diecie jest roz-
dmuchanym, pozornym problemem. Bo jeeli dieta jest dostatecznie kaloryczna, to biaka nie
moe w niej zabrakn, bez wzgldu na to czy stosuje si metod kompletowania aminokwa-
sw, czy nie. Dieta wystarczajca pod wzgldem ilociowym nie moe spowodowa niedobo-
rw biakowych. Jeeli jest jednostronna, uboga, to moe doprowadzi do deficytu niektrych
witamin, skadnikw mineralnych czy enzymw, niezalenie od tego czy zawiera miso czy
sam pokarm rolinny. Na przykad Eskimosi, ktrzy doywiaj si prawie wycznie misem,
s na og zdrowi, ale ich rednia dugo ycia wynosi przecitnie nie wicej ni 30 lat. W
innych rejonach wiata, gdzie podstawowym pokarmem jest polerowany ry, ludzie choruj
na beri-beri. Nie jest to jednak choroba spowodowana brakiem biaka, tylko witaminy B.
Biaka w takiej diecie nie moe zabrakn, bo ry pokrywa zapotrzebowanie na wszystkie
aminokwasy egzogenne: na izoleucyn w 266%, a na lizyn w 265%. A one rzekomo maj
by tymi ograniczajcymi aminokwasami w ryu. (Amino-acids Content of Foods and Bio-
logical Data on Proteins, 1970).
Z pokarmw rolinnych moliwo niedoboru biaka przy penym zaspokojeniu kalorycz-
nym istnieje przy diecie wycznie owocowej. A i to tylko wtedy, gdy jako pokarm podsta-
wowy przyjmuje si od 1 do 3 gatunkw owocw. Jednake na og dieta frutariaska obej-
muje, oprcz rozmaitych owocw, orzechy i nasiona jadalne, a wtedy te moe by wystar-
czajca. Niedoborem biaka grozi rwnie odywianie si kasaw, jako pokarmem podsta-
wowym, dotyczy to niektrych rejonw Afryki Zachodniej. Kasawa dostarcza tylko 2% kalo-
rii z biaka, ale tylko wtedy, gdy jadana jest jako jarzyna korzeniowa, bo licie kasawy dostar-
czaj ju 18% kalorii z biaka.
Wbrew obiegowym uprzedzeniom i obawom, okazuje si, e wanie biako jest jednym z
najatwiejszych do uzyskania skadnikw pokarmowych. O ile przy diecie ubogiej, niestaran-
nie dobieranej, niezrwnowaonej i jednostronnej, ale majcej dosy kalorii, mona popa w
niedobory witaminowe czy wapniowe lub deficyt innych mineraw i pierwiastkw lado-
wych, to jakiekolwiek niedobory biakowe s po prostu niemoliwe. Kady pokarm rolinny
czy nabiaowy, jako substancja organiczna, zawiera pewn ilo biaka i w dostatecznej ilo-
ciowo diecie nie moe go zabrakn. Nawet F. Moore Lapp zrewidowaa ostatnio swj po-
gld na potrzeb kompletowania aminokwasw, co wyrazia mwic: Uzyskanie dostatecz-
nej iloci biaka jest znacznie atwiejsze ni przedtem mylaam.

21
 Wedug opinii National Redesarch Council z 1980 roku, normy ywieniowe biakowe i
kaloryczne s nastpujce: dorosy mczyzna wacy okoo 80 kg potrzebuje dziennie 2700
kalorii i w tym 56 g biaka; dorosa kobieta o wadze okoo 58 kg 2000 kalorii i w tym 44 g
biaka (Recommended Dietary Allowances).
Istnieje obecnie sposb, ktry pozwala okreli dowiadczalnie, czy czowiek otrzymuje
dostateczn ilo biaka. Jest to metoda rwnowagi azotowej. Okrela si zawarto azotu w
moczu, kale i pocie. Jeeli spoycie azotu jest rwne jego utracie, to znaczy e organizm
otrzymuje dostateczn ilo biaka. Takie badania przeprowadzano wielokrotnie na ludziach,
ktrzy odywiali si wycznie pokarmem rolinnym. Wykazay one, e liczne, powszechnie
znane, pospolite pokarmy rolinne, nawet wcale nie wyjtkowo zasobne w biako, s w stanie
podtrzyma rwnowag azotow w organizmie. Takimi dostatecznymi rda biaka, pod-
trzymujcymi rwnowag azotow s m.in. pszenica w postaci przetworw z penego ziarna
oraz kukurydza, a ry podtrzymuje rwnowag azotow nawet wtedy, gdy zjadany jest w ilo-
ci dostarczajcej tylko 1/3 dziennego zapotrzebowania kalorycznego. Podobn wartoci
biakow wykazay ziemniaki. Co nie znaczy oczywicie, e wystarczy jada same ziemniaki
czy kukurydz, bo przecie biako to tylko jeden ze skadnikw zdrowego poywienia. Jednak
przekonanie o jego wyjtkowej doniosoci zostao ju w nauce o ywieniu przezwycione i
skorygowane. Opinia, e aby by zdrowym i silnym wystarczy jada duo misa jest przemi-
jajcym ju mitem dwudziestego stulecia, podobnie jak potoczne uznawanie misa za jedyne
rdo penowartociowego biaka.
Innym obok biaka, pozornym problemem diety wegetariaskiej jest niepokj o rda wi-
taminy B-12. Pogld jakoby jedynym jej rdem byy pokarmy pochodzenia zwierzcego,
jest jeszcze jednym niedokadnym, powierzchownym uoglnieniem, podobnie jak w przypad-
ku rde biaka. Zoliwa anemia, ktrej jedn z przyczyn bywa brak witaminy B-12, znacz-
nie rzadziej wystpuje u wegan i wegetarian ni u osb jadajcych miso. Jak zaobserwowa-
no, zdolno organizmu do przyswajania witaminy B-12 moe ograniczy na przykad brak
witaminy B-6, brak elaza lub zaburzenia w ustrojowej gospodarce elazem, a take przyj-
mowanie doustnych rodkw antykoncepcyjnych. Liczne badania wegetarian i wegan day i
daj zawsze podobne rezultaty nie cierpi oni na niedobory tej witaminy, mimo e nie ja-
daj zupenie pokarmw uchodzcych za podstawowe jej rdo. Bez wzgldu na to jak dugo
pozostaj na swojej diecie, poziom witaminy B-12 w ich krwi jest w pobliu niskiej granicy
stanu normalnego, to znaczy troch ponad 100 pg/ml. Zaskakujcym wyjtkiem by wynik
badania w jednej z wegetariaskich wsi w Iranie, gdzie u cisych wegetarian poziom tej wi-
taminy by nieporwnywalnie wyszy, wynosi ponad 400 pg/ml.
W zwizku z tym naleaoby pyta raczej o inne ni pokarmy zwierzce rda witaminy
B-12. Bo przecie w rnych regionach wiata miliony ludzi s wegetarianami od pokole, a
nie tylko nie ma tam epidemii z zoliwej anemii, ale nawet pojedyncze jej przypadki rzadko
si zdarzaj (Das Gupta, J. B. Chatterjea and Bas, 1962).
Nie ma wic wtpliwoci, e istniej jakie nierozpoznane dotychczas rda witaminy B-
12. Moliwe, e zawiera j wicej pokarmw rolinnych ni si obecnie sdzi. Prawdopodob-
ne jest te, e czowiek ma tak sam zdolno wytwarzania tej witaminy w swoim przewo-
dzie pokarmowych jak inne zwierzta rolinoerne. Pewna grupa badaczy wyizolowaa nie-
dawno w ludzkim jelicie cienkim rodzaj mikroflory zdolnej do syntetyzowania witaminy B-
12 (Anonymus, 1980).
Najwikszym antagonist wszystkich bakterii wytwarzajcych w ludzkim przewodzie po-
karmowym witaminy, z witamin B-12 wcznie, s bakterie gnilne, ktre rozmnaaj si
nadmiernie wskutek jadania duych iloci biaka zwierzcego i skoncentrowanego biaka ro-
linnego. Jego obecno w przewodzie pokarmowych wywouje tak inwazj bakterii gnil-
nych, e ograniczaj one nie tylko aktywno saprofitycznych bakterii jelitowych, ale rwnie
warto pokarmow zdrowych pokarmw rolinnych.

22
 Powstawaniu witamin w organizmie sprzyja zapewne rwnie czyste powietrze, ywa gle-
ba i nieskaona woda. Na korzy tego domysu przemawia taka na przykad obserwacja, e
rezusy ywice si owocami, miewaj niedobory witaminowe tylko wtedy, gdy yj w nie-
woli, natomiast w stanie dzikim s zawsze zdrowe.
Wegetariaski sposb odywiania, ktrego pierwotn inspiracj bywaa dotd najczciej
moralna niezgoda na zabijanie zwierzt i ich hodowlan udrk, uzyskuje w najnowszych
wynikach bada biochemicznych i dietetycznych coraz nowe argumenty i uzasadnienia prze-
mawiajce na jego korzy. Wi si one midzy innymi ze zmian dotychczasowych opinii
o roli biaka w ludzkiej diecie i sprowadzaj si do kilku znaczcych ustale:

1) poszczeglne aminokwasy egzogenne s obecne we wszystkich pokarmach rolinnych,

a syntetyzowane z nich biako ma dla organizmu ludzkiego najwysz warto biologiczn,
2) komplet aminokwasw egzogennych potrzebnych do syntezy biologicznej biaka uzy-
skuje si jadajc te pokarmy rolinne, ktre zawieraj uzupeniajce si aminokwasy,
3) dla prawidowego przebiegu syntezy biakowej poszczeglne pokarmy (np. zboe i fa-
sola) nie musz by zjadane jednoczenie, bo odstp czasu moe wynosi od kilku godzin do
kilku tygodni, w czasie ktrych potrzebne aminokwasy s przechowywane w tkankach i ko-
mrkach ciaa, aby w odpowiednim momencie uaktywni si i wej do syntezy biakowej,
4) najnowsze badania odkrywaj w niektrych pokarmach, uznawanych do tej pory za nie-
penowartociowe pod wzgldem biakowym, obecno wszystkich aminokwasw egzogen-
nych, jak np. w ryu, brokuach i ziemniakach,
5) badania przeprowadzanie wrd ludzi odywiajcych si wycznie pokarmem rolin-
nym wskazuj na istnienie niezauwaalnych dotd zalet zdrowotnych takiej diety oraz jej
wpywu na dugowieczno, np. plemi Hunzw yjce w Himalajach, o ktrych napisa
ksik Ralph Bircher (1961), a take indywidualne dowiadczenia wskazujce na walory
lecznicze odywiania bezmisnego (dr Robert G. Jackson How to be always well),
6) dieta rolinna, jak wykazay dowiadczenia (np. szkoy dr Bircher-Bernerra) ma nieza-
stpion warto zarwno dla zachowania zdrowia, jak i w leczeniu, cikich niekiedy, scho-
rze,
7) cechy fizjologiczne i morfologiczne organizmu ludzkiego wskazuj na jego niewtpliw
przynaleno do rolinoernych (por. rozdzia W poszukiwaniu pokarmu naturalnego),
8) wegetarianizm, jako sposb odywiania oraz styl ycia i mylenia, naley do nowego,
rodzcego si w nauce paradygmatu, obejmujcego rwnie biologi i medycyn, a w ich
zakresie traktowanie organizmu ludzkiego jako dynamicznego, samosterujcego ukadu, a nie
kartezjaskiego mechanizmu,
9) czowiek jako przedstawiciel rolinoernych ma wspln im wszystkim zdolno wy-
twarzania witamin w swoim przewodzie pokarmowym przy udziale bakterii saprofitycznych,
10) niekonwencjonalne metody odywiania, zalecane midzy innymi przez wegetarianizm,
makrobiotyk, jog i ayurwed, znajduj potwierdzenie w badaniach naukowych. Dotyczy to
rwnie zindywidualizowania ludzkich potrzeb pokarmowych (por. W. Sedlak Bioelektro-
nika i A. Horst Ekologia czowieka;.

Zbieno zalece jogi i ayurwedy z najnowszymi odkryciami w zakresie zdrowego y-

wienia wyraa si w publikacjach opracowywanych przez wspczesnych lekarzy i dietety-
kw zachodnich, zafascynowanych skutecznoci zalece staroytnych mdrcw hinduskich,
ktre obalaj wiele zasad wspczesnej diety konwencjonalnej. Na przykad Ayurveda uznaje
za niewskazane i szkodliwe dla 2/3 populacji ludzkiej niektre najpowszechniej jadane po-
karmy, jak pomidory, miso, fermentowane sery i sl (Lad Vasant Ayurveda, The Science of
Self-Healing. A Practical Guide 1985 Ayurveda, nauka o samoleczeniu, przewodnik prak-
tyczny).

23
 Stereotyp dobrego odywiania funkcjonujcy jeszcze w wielu krajach o wysokim stan-
dardzie ycia, wskutek nietrafnego pojmowania ludzkich potrzeb pokarmowych i niewaci-
wego ich zaspokajania, sam siebie zakwestionowa i skompromitowa plag tzw. chorb cy-
wilizacyjnych.

Choroby zwyrodnieniowe plaga naszego wieku

Plag dawnych czasw byy epidemie chorb infekcyjnych, takich jak cholera, duma, ty-
fus, dyzenteria i inne, ktre dziesitkoway cae narody i regiony. Plag krajw uprzemyso-
wionych s w dwudziestym wieku choroby nieinfekcyjne, powodowane zaburzeniami proce-
sw fizjologicznych i uszkodzeniem organw, ktre w tych procesach uczestnicz. S to cho-
roby zwyrodnieniowe tzw. cywilizacyjne, do ktrych nale: rak, cukrzyca, choroby sercowo-
naczyniowe, kamica ciowa i kamica nerkowa, uchykowato jelita grubego, zrzeszotnie-
nie koci i hemoroidy. To one wanie stay si plag XX wieku i zyskay zasig epidemii.
Ale epidemii nie tylko nie przemijajcej, ale nasilajcej si z kadym rokiem.
Trwaj nieprzerwane badania i rodz si domysy majce odkry przyczyn i rdo tych
chorb. Jako gwne przyczyny rozpanoszenia si i dalszego wzrostu liczby zachorowa by-
waj wymieniane takie zjawiska jak: skaenie rodowiska naturalnego, stresy zwizane z na-
piciami ycia we wspczesnej cywilizacji, promieniowanie, telewizja, alkohol, palenie tyto-
niu, skonnoci dziedziczne i osobnicza podatno. Potocznie za uwaa si te choroby za
nieuniknione objawy staroci.
Jakkolwiek wszystkie wymienione przyczyny odgrywaj niewtpliwie mniejsz lub wik-
sz rol, to ostatnio coraz wiksz wiarygodno zdobywa pogld, e podstawow, pierwotn
przyczyn chorb zwyrodnieniowych jest sposb odywiania si wedug standardu przyjtego
w krajach wysoko uprzemysowionych. Zakada on przede wszystkim wysokie spoycie pro-
duktw zwierzcych, w tym gwnie misa i tuszczw. I to wanie ma decydujcy wpyw na
powstawanie i rozwj wszystkich wymienionych dolegliwoci.
Stresy jako czynnik chorobotwrczy maj na pewno due znaczenie w wystpowaniu cho-
rb cywilizacyjnych, ale nie s przyczyn decydujc. Trudno na przykad zaprzeczy, e w
czasie wojny stresy s silniejsze ni napicia zwizane z nowoczesnym sposobem ycia, a
wanie w czasie dwch ostatnich wojen obserwowano niejednokrotnie znaczny spadek za-
chorowa na serce, raka, nerki, wtrob, cukrzyc, a nawet liczne przypadki ich wyleczenia.
Na przykad w Danii w czasie pierwszej wojny wiatowej, w okresie blokady alianckiej,
umieralno wrd ludnoci spada o okoo 30% w stosunku do poprzednich 20 lat. Ale wa-
nie wtedy cay kraj pozostawa na diecie mleczno-rolinnej. To samo zjawisko miao miejsce
w Norwegii podczas II wojny wiatowej, gdy zostay przez okupanta wprowadzone ograni-
czenia w spoyciu misa.
Przeciwko traktowaniu jako przyczyny podstawowej tych chorb skonnoci dziedzicz-
nych przemawia fakt, e imigranci z krajw rozwijajcych si, gdzie chorb zwyrodnienio-
wych prawie si nie spotyka, ju po kilku latach pobytu w ktrym z krajw zachodnich i
przejciu na tamtejsz diet, zapadaj na wszystkie wymienione schorzenia.
Palenie tytoniu niewtpliwie fatalnie wpywa na oglny stan zdrowia i choroby ukadu
krenia, ale wrd zachorowa na raka bezporednie znaczenie ma ono tylko w przypadkach
raka puc i krtani. Na inne rodzaje raka choruj za jednakowo zarwno palcy, jak i niepal-
cy. Jednak na raka puc siedem razy czciej zapadaj ci palacze, ktrzy maj podniesiony
poziom cholesterolu we krwi ni ci, u ktrych cholesterol pozostaje w granicach normy.
Gdyby byo tak, jak twierdz niektrzy, e pierwotn przyczyn chorb zwyrodnieniowych
jest osobnicza podatno, to zupenie nie daoby si wytumaczy, dlaczego ta osobnicza po-

24
datno tak wzmoga si i umasowia w cigu ostatnich kilkudziesiciu lat we wszystkich
krajach wysoko uprzemysowionych, a oszczdzia kraje nierozwinite.
Za najbardziej prawdopodobn przyczyn tych chorb mona uzna przyjt powszechnie
na zachodzie diet wysokobiakow i wysokotuszczow. wiadcz o tym rwnie wyniki
dowiadczenia Mc Carrisona (por. Winiewska-Roszkowska 1988).
Na pierwszym miejscu pod wzgldem liczby zgonw znajduj si obecnie choroby serco-
wo-naczyniowe, rozwijajce si na podou miadycy naczy. Zwizek zachodzcy midzy
miadyc a jadaniem misa jest ju powszechnie znany i przez nikogo niekwestionowany. W
krajach uprzemysowionych nie ma waciwie ludzi, ktrzy nie mieliby miadycy, a rnice
polegaj tylko na stopniu jej zaawansowania. Miadyc maj nawet zupenie modzi ludzie,
a take dzieci. Istniej wprawdzie rne teorie dotyczce mechanizmw tworzenia si mia-
dycy, ale nikt nie neguje decydujcego znaczenia, jakie w procesie jej powstawania odgrywa
jadanie misa.
Do niedawna mniemano, e gwn przyczyn miadycy jest nadmiar tuszczu w diecie i
lekarze zalecali swoim pacjentom jadanie misa tylko chudego, co jednak nie wpyno zna-
czco na popraw sytuacji w tym zakresie. Ostatnio coraz wicej zwolennikw zyskuje po-
gld, e podstawow przyczyn miadycy jest nadmiar biaka i niedobr witaminy B-6. Do-
niesienia popierajce ten pogld zostay zebrane prze E. Grubergera i Stephena A. Raymonda
w ksice pt. Beyond Cholesterol, wydanej w Nowym Jorku w 1981 roku. Sugestie auto-
rw ksiki id w nastpujcym kierunku. Metionina, jeden z aminokwasw zawsze obecna
w biaku, rozpada si w procesie trawienia na homocystein, a potem nastpuj dalsze jej
przeksztacenia. Jednak w pewnych przypadkach chorobowych homocysteina nie ulega ju
dalszym przeobraeniom, tylko gromadzi si we krwi i zostaje wydalana razem z moczem. Ta
choroba nosi nazw homocistonuria. Osoby cierpice na ni umieraj na serce w bardzo mo-
dym wieku, czsto w cigu pierwszych 10 lat ycia, z powodu cikiej miadycy.
Nastpnie odkryto, e do dalszego przeksztacania si homocysteiny niezbdna jest wita-
mina B-6. I wanie u osb cierpicych na choroby wiecowe stwierdza si jednoczenie wy-
soki poziom homocysteiny i niski poziom witaminy B-6. Wiadomo rwnie, e podatno na
choroby serca wzrasta pod wpywem palenia papierosw i przyjmowania doustnych rodkw
koncepcyjnych, poniewa jedno i drugie redukuje poziom witaminy B-6 w organizmie. W
wietle tej teorii podstawowym, pierwotnym powodem miadycy jest jadanie misa jako
pokarmu wysoko-biakowego zawierajcego metionin, a jednoczenie ubogiego w witamin
B-6. W zwizku z tym metionina nie ulega stosownym przeksztaceniom, proces jej trawienia
ogranicza si do przemiany w homocystein, co w konsekwencji prowadzi do choroby serca.
Autorzy ksiki Beyond Cholesterol postuluj wic, aby w celu zapobieenia miadycy
ograniczy spoycie biaka, a jada wicej pokarmw zawierajcych witamin B-6.
Jak wiadomo, biaka najwicej jest w misie, a witaminy B-6 w pokarmach rolinnych.
Jest tona jednak bardzo wraliwa na podgrzewanie i w wysokiej temperaturze dugiego goto-
wania atwo ulega zniszczeniu. Witamina ta wystpuje wprawdzie i w niektrych gatunkach
misa, ale w czasie gotowania czy smaenia, ktrego ono wymaga, traci swoj warto. Na-
tomiast pokarmy rolinne, szczeglnie zasobne w t witamin mona jada na surowo, albo
po nieznacznej obrbce termicznej. Nale do nich: marchew, kapusta, rzodkiewki, saata,
banany, jabka, pomidory, orzechy, ziemniaki, soja, groch i fasola.
Najbardziej zalecane s takie pokarmy, w ktrych wystpuje korzystna proporcja witaminy
B-6 do metioniny, nazwana wartoci H. Na licie pokarmw przeciwmiadycowych pierw-
sze miejsce zajmuj: marchew, kapusta, saata, ziemniaki, rzodkiewki i pomidory, a z owo-
cw awokado, pomaracze i banany (10). Na drugim miejscu s: jabka, rzepa, pietruszka,
szpinak i dynia (5-9,9), dalej znajduj si brokuy, szparagi, kalafior, ry, brukselka, selery,
soczewica, groch, orzechy laskowe (3-4,99). Potem jczmie, kukurydza, fasola, ogrki, li-
cie buraczane i pieczywo z penej mki pszennej (2-2,99). Bliej koca tej listy znajduj si

25
pokarmy majce ju dziaanie odwrotne tzn. miadycorodne: wtroba woowa, nerki woo-
we, drode (1-1,99). Na jeszcze dalszym miejscu s: szynka, kurczta, pene mleko, woowi-
na, chleb ytni, grzyby (0,5-0,99), a ju na samym kocu maso, sery, jajka, fldry, migday,
odtuszczone mleko (0-0,49).
Istniej wprawdzie jeszcze inne teorie dotyczce miadycy, ktre podaj jako przyczyny
jej powstawania nadmierne spoycie cukru, nasyconych tuszczw, pokarmw z du zawar-
toci cholesterolu lub palenie papierosw. Spory trwaj, ale pewne ustalenia nie s ju kwe-
stionowane, panuje co do nich powszechna zgoda lekarzy i dietetykw. Naley do nich opinia
o szkodliwoci spoywania produktw zwierzcych, tzn. misa, jajek, sera tustego i mleka.
Zgoda panuje rwnie co do tego, e dieta wegetariaska oparta na caociowych nieprzetwa-
rzanych pokarmach rolinnych cakowicie zapobiega powstawaniu miadycy, a nawet cza-
sem odwraca jej skutki.
Rakiem nazywa si nowotwr zoliwy, rozwijajcy si poza kontrol reszty organizmu.
Jednym z pierwszych, ktry dostrzeg zwizek zachodzcy midzy rakiem a diet by dr Max
Gerson. Jeszcze w latach 1920-1930 stosowa on terapi opart na diecie. Wykluczaa ona
miso, ryby, jajka, maso i inne pokarmy wysokobiakowe i tuste, a take alkohol i tyto. Dr
Gerson zaleca swoim pacjentom soki owocowe i warzywne oraz przyrzdzanie zup z mie-
szaniny warzyw. Wielu w tamtych czasach uwaao go za znachora lub szarlatana, ale jego
kuracja w tak licznych przypadkach okazaa si skuteczna, e trudno byo zupenie j zlekce-
way. Dr Gerson zebra obszern dokumentacj o swoich wyleczonych pacjentach, ktr w
roku 1962 opracowa i wyda S. J. Haught w Londynie, a w Kalifornii w roku 1979 ukazaa
si odbitka z tego opracowania.
Przypadki wyleczenia raka diet rolinn, a cilej diet surwkow, zdarzaj si do dzi-
siaj, tyle e raczej na osobist odpowiedzialno chorego i jego rodziny, bez patronatu medy-
cyny oficjalnej. Na podstawie ksiki Eydie Mae mona sdzi, e nie s to przypadki od-
osobnione. W ksice tej opisana jest historia prze biegu takiej wanie kuracji uwieczonej
penym sukcesem w przypadku raka piersi. Z przypadkami leczenia nowotworw z diet ro-
linn mona si spotka rwnie w Polsce. Kilka lat temu pani Grayna Koodziej wyleczya
swoj matk z raka umiejscowionego pod wtrob. Oprcz diety surwkowej, podawaa cho-
rej krople z nalewki czosnkowej i nalewki z korzenia pokrzywy. Kuracja trwaa p roku i rak
znikn. Innym sygnaem jest doniesienie dr Stanisawa Szantera, ktry utrzymuje, e przed
rakiem chroni niezawodnie biologicznie czynna witamina C (kwas I-askorbionowy i sabszy
od niego kwas d-izoaskorbinowy) podczas gdy pozostae kwasy askorbinowe, chocia te
nosz nazw witaminy C, nie maj biologicznej wartoci leczniczej. Dr Szanter twierdzi, e w
warunkach naturalnych, w rodowisku nieskaonym, organizm ludzki sam wytwarza t wita-
min, ktra ma wszechstronne dziaanie immunologiczne. Uzbraja fagocyty i makrofagi do
obrony organizmu przed bakteriami chorobowymi i przed neocytami rakowymi. Jednak w
warunkach wspczesnej cywilizacji, gdy czowiek pije skaon wod, oddycha zanieczysz-
czonym powietrzem i ywi si nienaturalnym, zdenaturowanym pokarmem, organizm traci
zdolno do wytwarzania tej dobroczynnej witaminy czciowo lub zupenie i pozostaje
bezbronny wobec inwazji chorb infekcyjnych i nowotworowych.
Wyniki niektrych bada potwierdzaj zaleno midzy rakiem a diet. Na przykad:
myszy otye cierpi znacznie czciej na rnego rodzaju nowotwory,
zwierzta karmione wysokokalorycznie s bardziej podatne na nowotwory, a ogranicze-
nie im kalorii w jedzeniu daje czsto wyranie pozytywne efekty lecznicze,
podobne nastpstwa chorobowe jak nadmierna kaloryczno diety powoduje dieta wyso-
kobiakowa i wysokotuszczowa.
Obok chorb serca i raka najczstsz przyczyn zgonw w krajach uprzemysowionych
jest cukrzyca. Bezporednim powodem cukrzycy jest wzgldny brak insuliny, hormonu
trzustki, ktry reguluje przemian wglowodanw w organizmie. Pociga to za sob wyszy

26
od normalnego poziom cukru we krwi. Podejmowane ostatnio prby leczenia cukrzycy diet
bezmisn daj obiecujce rezultaty. Musi to by dieta zasobna w bonnik i wglowodany, a
wic dieta rolinna, z zupenym wykluczeniem misa lub znacznym jego ograniczeniem. Oto
przykad. U 20 nieotyych chorych na cukrzyc, z ktrych wszyscy byli na kuracji insulino-
wej, zastosowano diet bogat w bonnik i w ktrej 70% kalorii pochodzio z wglowodanw.
Ju po 16 dniach z 10 pacjentw, ktrzy otrzymywali mniej ni 20 jednostek insuliny dzien-
nie, dziewiciu mogo zaniecha przyjmowania insuliny (J. W. Anderson, K. Ward, 1979).
Skuteczno takiej kuracji w przypadku cukrzycy polega na tym, e dostarcza ona, tak jak
to jest w zaoeniu diety wegetariaskiej, znacznie wiksze iloci wglowodanw w postaci
tzw. kompleksw wglowodanowych. Te za mona uzyska tylko z naturalnych, nieprzetwa-
rzalnych pokarmw rolinnych, to znaczy ze wieych owocw i warzyw oraz z caych ziaren
zb w postaci kasz gruboziarnistych i razowej mki. Ich powolne trawienie umoliwia stop-
niowy, spokojny przepyw glukozy do krwi.
Inn jeszcze zalet lecznicz diety wegetariaskiej jest dobre zaopatrzenie organizmu w
bonnik, skadnik niezbdny dla ludzkiego zdrowia. Brak bonnika w diecie jest jedn z przy-
czyn uchykowatoci jelita grubego (diverticulosis) oraz hemoroidw i zapalenia wyrostka
robaczkowego. Poredni wpyw braku bonnika daje si rwnie zauway i w takich dole-
gliwociach jak otyo, rak, choroby krenia i cukrzyca.
Liczne badania wykazuj, e na diecie wysokobiakowej organizm ludzki traci wap. I to
nawet wtedy, gdy poza tym jada si pokarmy zasobne w wap. Jak wynika z dowiadcze,
zachodzi cisy zwizek midzy nadmiarem biaka a zrzeszotnieniem koci (osteoporosis).
Oto przykad. Badany otrzymywa codziennie 36 g azotu, to znaczy racj wystarczajc do
syntezy biaka w iloci znacznie przekraczajcej dzienne zapotrzebowanie. Efektem tego bya
utrata tkanki kostnej wynoszca rocznie okoo 4% masy szkieletowej. Jakkolwiek wikszo
osb jadajcych skoncentrowane biako nie spoywa go a tak duo, to jednak utrata nawet
1% masy szkieletowej rocznie powoduje ju na przykad w wieku 60 lat znaczny stopie
zrzeszotnienia koci. Wniosek z tego dowiadczenia zosta sformuowany w nastpujcy spo-
sb: Zrzeszotnienie koci wydaje si by nieuniknionym nastpstwem diety wysokobiako-
wej (L. H. Allen, E. A. Odoye, S. Margen, 1979).
Standard ywieniowy przyjty w krajach zachodnich narzuca diet, ktra ma niewiele
wsplnego z potrzebami ludzkiego organizmu i prowadzi do zwyrodnienia procesw orga-
nicznych i do licznych chorb. Wegetarianizm natomiast postuluje powrt do naturalnej
diety ludzkoci, diety umoliwiajcej uniknicie chorb zwyrodnieniowych i zapewniaj-
cych zdrowie oraz dalszy prawidowy rozwj ludzkiego gatunku.
Jakkolwiek ostatnio medycyna poczynia znaczne postpy w walce z chorobami, to ich
liczba jest wci ogromna, a prby leczenia pocigaj za sob niewiarygodnie wysokie i
wci wzrastajce obcienia finansowe. Na przykad w Stanach Zjednoczonych w 1981 roku
suma wydatkowana na leczenie szpitalne wyniosa 274 miliardw dolarw. Wszystko wska-
zuje na to, e bd one w dalszym cigu rosy nie tylko tam, ale na caym wiecie.
Mona rwnie przewidywa, e koszty zwizane z gruntownym przedstawieniem pro-
dukcji ywnoci na wytwarzanie pokarmw potrzebnych ludziom do zachowania zdrowia i
dugowiecznoci, na pewno nie przekrocz obcie zwizanych obecnie z gospodark ho-
dowlan oraz leczeniem ludzi chorujcych na skutek nieprawidowego odywiania.

W poszukiwaniu pokarmu naturalnego

Naturalny pokarm ludzki to pokarm speniajcy trzy warunki. Pierwszy, podstawowy za-
kada, e jest to pokarm dostosowany do fizjologicznych wymogw organizmu ludzkiego, a
nie jakiegokolwiek innego gatunku, np. drapienikw albo trawoernych. Drugi, e jest to

27
pokarm peny, przemysowo nie przetworzony. I trzeci, e jest to pokarm rolinny, ktry doj-
rzewa w naturalnych warunkach, optymalnych pod wzgldem rodowiskowym i uprawo-
wym.
Naturalny pokarm ludzki musi uwzgldnia metaboliczne moliwoci ludzkiego organi-
zmu, by dostosowany do anatomicznie i fizjologicznie wyznaczonych warunkw przetwa-
rzania substancji pokarmowej w przewodzie trawiennym i przyswajania jej przez tkanki i
krew. Cechy anatomiczne i fizjologiczne ludzkiego organizmu wiadcz jednoznacznie o na-
turalnym przystosowaniu do pokarmu rolinnego. Oto niektre z nich.
Uzbienie ludzkie posiada dobrze rozwinite siekacze, a trzonowce przystosowane s do
rozgniatania i rozcierania pokarmu, podobnie jak u owocoernych map, podczas gdy u dra-
pienikw siekacze s sabo rozwinite, a trzonowce ostre, dugie i spiczaste jak szable.
Ludzkich zbw nie przypominaj zupenie. lina misoercw nie zawiera ptialiny przezna-
czonej do trawienia skrobi, a jej odczyn jest kwany, podczas gdy lina ludzka jest alkaliczna,
a podstawowy jej enzym to wanie ptialina (amylaza). odek drapienikw wydziela 10
razy wicej kwasu solnego ni odek rolinoercw, a jelito ich jest trzy razy dusze od
tuowia, podczas gdy jelito rolinoernych (w tym ludzkie) jest dusze od tuowia dwanacie
razy. Wtroba ludzka, podobnie jak u wszystkich rolinoercw, jest znacznie mniej aktywna
i jest w stanie usun z organizmu 10 do 15 razy mniej kwasu moczowego ni wtroba dra-
pienikw.
Wrd ssakw naszej Planety mona wyrni kilka rodzajw, rnicych si genetycz-
nym przystosowaniem do rozmaitych pokarmw. S wrd nich trawoerne przeuwacze,
misoerne drapieniki oraz owocoerne mapy. Ludzi zalicza si do wszystkoernych, ale
nieporozumieniem jest obejmowanie tym okreleniem rwnie i misa, poniewa jak wynika
z genetycznych cech ludzkiego ukadu trawiennego, do trawienia misa czowiek nie ma od-
powiednich warunkw fizjologicznych ani morfologicznych. Owa wszystkoerno odnosi
si tylko do rozmaitoci pokarmw rolinnych, to znaczy: zb, warzyw, owocw, niektrych
zi i lici, nasion strczkowych i oleistych, orzechw. Obyczaj jadania misa, rozpowszech-
niony obecnie w ogromnej czci wiata, stwarza sytuacj, w ktrej amie si podstawowe
prawidowoci naturalnego przystosowania ywieniowego ludzi i zwierzt. Istota rolinoer-
na, jak jest czowiek, ywi si misem, a swoim przyrodzonym, rnorodnym pokarmem
rolinnym karmi hodowlane zwierzta trawoerne. Efektem tego s choroby zarwno ludzi,
jak i nieszczsnych przeuwaczy.
Drapieniki, ktre w tej sytuacji odgrywaj rol konkurentw ludzi, czowiek wyniszcza
konsekwentnie i nieustpliwie. A wszelkie ptactwo, wszystkie ryby i cokolwiek chodzi po
Ziemi, chce zjada tylko sam! W zwizku z tym nastpuje niebezpieczne zachwianie propor-
cji w populacji rnych gatunkw warunkujcych rwnowag ekologiczn w ziemskiej bio-
cenozie. Czowiek rozmnaa nieograniczenie te gatunki zwierzt, ktrych miso mu smakuje,
a bezwzgldnie, cho niepozornie, tpi pozostae, w ktrych misie nie znajduje upodobania.
Rozwija i unowoczenia hodowle zwierzt, bdcych dla niego rdem pokarmu nienatural-
nego, natomiast uprawy rolin jadalnych mogcych by doskonaym rdem penowarto-
ciowego naturalnego pokarmu ludzkiego, s systematycznie degradowane nienaturalnym,
tzn. chemiczno-toksycznym nawoeniem i pielgnowaniem, a potem przeznaczone w 90% na
nienaturaln pasz dla hodowlanych zwierzt.
Ludzki pokarm rolinny w peni naturalny musi by zrnicowany i dostosowany do in-
dywidualnych potrzeb kadego czowieka. Poniewa kady czowiek jest osobnikiem gene-
tycznie niepowtarzalnym, dlatego rodzaj jedzenia, smak i apetyt s spraw bardzo osobist.
Na przykad jedni wol pokarmy z przewag zb, a innym bardziej odpowiadaj warzywa
lub owoce.
Kolejnym warunkiem tego, aby pokarm mona byo uzna za naturalny, jest ograniczenie
do niezbdnego minimum jego przemysowego i kulinarnego przetwarzania. Technologia

28
spoywcza dokonuje czsto na surowcach pokarmowych takich zabiegw, ktre zmieniaj ich
skad i konsystencj, eliminuj rne cenne skadniki (witaminy, substancje mineralne, pier-
wiastki ladowe, enzymy, bonnik). Dodawane za rodki konserwujce, barwice i zapacho-
we pochodzenia chemicznego s balsamem, obciaj narzdy wydalnicze, nie przyno-
szc organizmowi adnych korzyci. Tak samo denaturuje pokarmy nadmiar zbdnych mani-
pulacji kulinarnych. Wysoka temperatura gotowania, smaenia, pieczenia niszczy wikszo
ich biologicznych wartoci, choby takich jak witaminy i enzymy. Zmienia ponadto nieko-
rzystnie struktur chemiczn niektrych aminokwasw, karmelizuje zawarte w owocach i
warzywach cukry i czyni cay szereg innych spustosze wrd naturalnych substancji odyw-
czych.
Naturalnym pokarmem jest rwnie mleko, ktrego skad i wartoci s optymalnie przy-
stosowane do zaspokajania potrzeb noworodkw wszystkich ssakw. Mleko samic rnych
gatunkw zawiera te same skadniki odywcze, jednak ich proporcje u kadego z nich s r-
ne, np. mleko kobiece ma 1,6% biaka, mleko mapy 2,3%, konia 2,2%, krowy 3,5%, psa
7,1%, szczura 8,7%, kota 11,1%, wini 14,9% (Campbell John, Marshall Robert T., 1982).
Mleko kobiece jakkolwiek najubosze w biako, jeszcze szczeglnie zasobne w laktoz.
Stanowi ona 56% suchej masy, co jest iloci znaczn w porwnaniu z 36% w mleku krowim
i 6% w mleku krlika. Ten wysoki procent laktozy pozostaje najprawdopodobniej w zwizku
z duymi rozmiarami ludzkiego mzgu w stosunku do oglnej masy ciaa. Skadnikiem lakto-
zy jest bowiem galaktoza, bdca rodowiskiem odywczym niezbdnym dla rozwoju cen-
tralnego systemu nerwowego modych ssakw. I co ciekawe, e chocia mleko kobiece jest
bardziej przeciwkrzywiczne od mleka krowiego, to wapnia i fosforu jest w nim tylko jedna
trzecia tej iloci, co w mleku krowim. Widocznie w procesach biologicznych nie wszystko da
si zway i zmierzy i odgrywaj tu rol decydujc jakie czynniki niewymierne i jak dotd
nieuchwytne.
Skad i waciwoci mleka zmieniaj si u tej samej karmicej w zalenoci od indywidu-
alnych potrzeb oseska i w miar jego rozwoju osobniczego. Notowano przypadki, kiedy ciel
karmione mlekiem obcej krowy dostawao uczulenia na biako, to znaczy biako cudze, nie
przeznaczone indywidualnie dla niego. Rwnie dla niemowlcia ludzkiego pokarmem naj-
bardziej naturalnym, bezcennym i niezastpionym, przystosowanym idealnie do potrzeb roz-
wijajcego si organizmu jest mleko jego matki.
Pozostaje jednak otwarte pytanie, czy mleko jest pokarmem rwnie cennym i naturalnym
dla dorosych? aden ssak oprcz czowieka nie ywi si mlekiem po osigniciu dojrzaoci.
Znaczcym sygnaem jest rwnie fakt, e laktoza, podstawowy wglowodan mleka, nie ule-
ga strawieniu po okresie dziecistwa. Laktoz trawi tylko mae dzieci, a dla dorosych jest
ona jako pokarm zupenie nieprzydatna. To by wskazywao, e dla ludzi dorosych mleko jest
pokarmem nienaturalnym. Zwaszcza, e czowiek dorosy spoywa mleko krowie, czyli mle-
ko samicy obcego gatunku.
Mleko wydaje si spenia wyranie okrelon funkcj doskonaego poywienia dla ose-
skw, wypeniajc luk midzy yciem podowym a niezalenym bytowaniem dorosego
osobnika. Po osigniciu takiego stopnia dojrzaoci, ktry umoliwia samodzielne znajdo-
wanie pokarmu w swoim rodowisku, potrzebne mu do ycia i dalszego rozwoju poywienia
czerpie z pokarmw takich, do ktrych jedzenia jest genetycznie dysponowany. Drapienik
zaczyna polowa, a rolinoerca, kierowany instynktem, znajduje stosowny dla siebie pokarm
rolinny zioa i trawy lub owoce. Poziom biaka w mleku kobiecym jest przecitnie taki sam
jak w wikszoci owocw, podobna jest rwnie zawarto skadnikw mineralnych, np.
wapnia jest w nim tyle co w jabkach, elaza tyle co w porzeczkach, miedzi tyle co w figach,
fosforu tyle co w cytrynach, witaminy A tyle co w liwkach itd.
Wynikaoby wic z tego, e mleko jest dla czowieka dorosego pokarmem nienaturalnym.
Ma wprawdzie wiele niewtpliwych ywieniowych zalet, zawiera szereg skadnikw teore-

29
tycznie cennych, choby takich jak biako o doskonaej proporcji aminokwasw, tuszcz
mleczny, wap i fosfor w korzystnych proporcjach (1,4:1) oraz witaminy A, D, E i K. Jest te
stosunkowo tanim rdem skoncentrowanego biaka, a w dodatku wszystkie te jego cenne
skadniki s bardzo atwo transmutowane w tkanki ciaa i krwi. Jednak George Ohsawa w
swojej Makrobiotyce wyraa pogld, e ta wanie atwo moe budzi zastrzeenia. Przez
ni bowiem organizm nie doroleje, to znaczy nie uaktywnia si w kierunku twrczej prze-
miany substancji rolinnych na substancj waciw ludzkiemu ciau. Trwa w stanie infantyl-
nej biernoci i nieporadnoci, co moe rwnie rzutowa niekorzystnie na procesy dojrzewa-
nia umysowego i emocjonalnego oraz rozwj psychicznej samodzielnoci.
Przekonanie o ywieniowej wartoci skoncentrowanego biaka w mleku opiera si na coraz
czciej kwestionowanym zaoeniu, e organizm dorosego czowieka potrzebuje znacznych
iloci biaka nawet wtedy, gdy jego ciao jest ju uformowane i zapotrzebowanie na substan-
cj budulcow ma wtedy niewielkie. Tuszcz mleczny skada si przede wszystkim z nasyco-
nych kwasw tuszczowych i cholesterolu, ktre jakkolwiek s korzystne dla niemowlcia, to
u dorosych odkadaj si na ciankach naczy krwiononych w postaci chorobotwrczych
zogw. Znacznie korzystniejszym ni mleko rdem substancji mineralnych s dla nich
owoce i orzechy, w ktrych lepsze s proporcje rozmaitych mikro i makroelementw oraz
warzywa zawierajce wicej cennych witamin ni mleko.
Tanio mleka jako rda skoncentrowanego, atwo przyswajalnego biaka wynika tylko z
relacji do cen misa, natomiast w stosunku do ceny biaka rolinnego jest ono drogie.
Wprawdzie ze 100% nakadw na surowce paszowe otrzymuje si tylko 6% woowiny i 9%
wieprzowiny, a w przypadku mleka a 27%, ale z trafnie komponowanych pokarmw rolin-
nych mona uzyska od 90 do 100% biaka.
Jeliby nawet przyj, e mleko jest pokarmem tanim, zdrowym i naturalnym, nawet dla
dorosych, to nie mona zapomnie, e musi ono by wiee i czyste, wolne od bakterii cho-
robotwrczych i zanieczyszcze chemicznych i mechanicznych, uzyskiwane od krw kar-
mionych zdrow, naturaln pasz, pochodzc z niechemizowanych upraw. Jeeli wic ju
pi mleko, to tylko takie i w iloci nie wikszej ni 1/2 szklanki dziennie.
Mleko spoywcze, dostpne w handlu, wskutek czsto niehigienicznego pozyskiwania,
transportowania, wielokrotnego przelewania, uzdatniania i pasteryzowania zostaje pozba-
wione swoich ywieniowych zalet. Wielokrotne przelewanie: z konwi do cystern samocho-
dowych, potem do cystern w zlewni, potem znw do pojemnikw, w ktrych jest odwirowane
i pasteryzowane, a wreszcie rozlewane do butelek, to wszystko niszczy struktur mleka. Nie
mwic ju o tym, e konwie, cysterny i pojemniki nie zawsze bywaj domyte i wystarczaj-
co opukane z resztek proszkw, uywanych do ich mycia i dezynfekowania. Zlewanie do
wsplnych cystern mleka od rnych dostawcw powoduje, e jeeli nawet tylko jeden z nich
dostarczy mleko brudne, niewiee, skaone antybiotykami, bakteriami lub czymkolwiek
innym, to jego wady przejmie cay transport.
Ju w czasie pasteryzacji, ktrej temperatura w polskich zakadach mleczarskich dochodzi
do dziewidziesiciu stopni, a potem jeszcze podczas gotowania w domu, zachodz nieko-
rzystne zmiany w samej substancji mleka. W wysokiej temperaturze zostaje zabita biolo-
gicznie ywa cao pokarmowa, a z ni ginie warto mleka. Biorc pod uwag rezultat, a-
two doj do wniosku, e ten ogromny trud zwizany z hodowl krw mlecznych, uzyskiwa-
niem mleka, jego dostarczaniem, transportem, przelewaniem, kontrolowaniem, dystrybucj i
wieloma innymi uciliwymi manipulacjami, jest niecelowy, prawie niepotrzebny, a wic
bezsensowny. W strukturze przemysu spoywczego, ukierunkowanego na wytwarzanie po-
karmu naturalnego, mleko mogoby by traktowane gwnie jako surowiec do wyrobu masa.
To samo w zasadzie, co o mleku, mona by powiedzie o jajkach. Jako pokarm caocio-
wy, przeznaczony i dostosowany do potrzeb kurzego zarodka, jajko zawiera wszystkie nie-
zbdne witaminy, enzymy i substancje mineralne. Ale dorosa kura czerpie ju potrzebny jej

30
pokarm z rnych innych rde. Podobnie zapewne wyglda sprawa w odniesieniu do czo-
wieka. Jajko mona traktowa jako sporadyczne uzupenienie podstawowego pokarmu rolin-
nego i podobnie jak p szklanki mleka dziennie, zjada jedno lub dwa jajka tygodniowo.
O wartoci odywczej jajek, a take smaku i zapachu, decyduje pochodzenie. czy s to jaj-
ka prawdziwie wiejskie, czyli od kur mogcych swobodnie si porusza, chodzi po trawie,
majcych dostp do piasku, powietrza i soca, czy te od fabrycznych niosek, pozbawio-
nych tego wszystkiego, unieruchomionych w klatkach, yjcych w stanie nieustannego stresu
i ywionych syntetyczn, standaryzowan karm. Naprawd zdrowe i smaczne jajka mog
znosi tylko kury szczliwe.
Jeeli czowiek miaby mono korzystania z wartociowego w peni pokarmu rolinnego,
to znaczy takiego, ktry pochodzi z naturalnych, niechemicznych upraw, jest kompletny, nie-
przetwarzany i nierafinowany, urozmaicony i umiejtnie komponowany, to zapewne ani mle-
ko, ani jajka nie byyby mu ju potrzebne. W obecnej jednak sytuacji istnieje potrzeba uzu-
peniania braku penej wartoci pokarmowej przecitnej diety rolinnej choby takimi sub-
stytutami jak pokarmy naturalne cielcia i pisklcia. Jest to podobny kompromis jak koniecz-
no oddychania zadymionym powietrzem i picia chlorowanej wody.

31
 PROBLEMY I POSTULATY NOWOCZESNEGO ROLNIC-
TWA

Jestem przekonany, e rozwojowi technicznemu mona nada nowy kierunek, ktry za-
prowadzi nas z powrotem do rzeczywistych potrzeb czowieka, co rwnie oznacza: do wa-
ciwej mu skali. Czowiek jest may i dlatego to, co mae jest pikne. Postawi na gigantoma-
ni znaczy postawi na samozagad.

(E. F. Schumacher Mae jest pikne)

Sprzenie nowoczesnego rolnictwa z gospodark hodowlan

Coraz wikszy popyt na miso wyzwala maksymaln pomysowoci i operatywno
wytwrcw ywnoci w zakresie podnoszenia wydajnoci w rolnictwie i w hodowli. Ostatnim
osigniciem w tym zakresie s przemysowe hodowle zwierzt oraz zmechanizowane i
schemizowane uprawy, czyli rolnictwo przemysowe. Powstao ono wprawdzie niezalenie od
gospodarki hodowlanej, ale tylko dziki niej mogo si utrwali i na skutek jej funkcjonowa-
nia stao si niezbdne. Jedynie dziki temu, e hodowle pochaniaj ogromne iloci zboa i
innych podw rolnych na pasz, rolnicy d do cigego wzrostu wydajnoci swoich upraw
i dziki chonnoci rynku hodowlanego ta ogromna produkcja rolna jest opacalna. Dla jej
podtrzymania akceptuje si wszelkie sposoby, ktre do tego prowadz. W tym wanie celu
uywa si syntetyczne nawozy mineralne i chemiczne rodki ochrony rolin. Pojcie nowo-
czesnego rolnictwa skojarzyo si powszechnie ze stosowaniem duych dawek sztucznych
nawozw, z rozlegoci areaw wyspecjalizowanych, jednorodnych upraw, uywaniem
cikiego sprztu rolniczego, wykonywaniem wielokrotnych opryskw toksycznymi prepa-
ratami chemicznymi w celu niszczenia szkodnikw i zwalczania chorb rolin oraz z uywa-
niem w czasie pracy odziey ochronnej, majcej ustrzec rolnika przed niebezpieczestwem
zatrucia stosowanymi rodkami. Jako wyraz dalszego postpu i unowoczenienia traktowane
jest stosowanie tych metod w coraz wikszym stopniu i na coraz wiksz skal.
Dorane zwikszanie plonw nie jest jednak jedynym efektem takich metod. Innym, nie-
zamierzonym efektem, jest to, e pokarm rolinny pochodzcy z nowoczesnych upraw ma
ograniczon warto biologiczn i jest skaony toksycznymi substancjami chemicznymi. Na-
tomiast ziemia uytkowana racjonalnie, ale nie eksploatowana, kultywowana w sposb natu-
ralny, starannie i umiejtnie, mogaby dawa plony zdrowe i obfite, wystarczajce do nakar-
mienia nie tylko tych 5 miliardw ludzi obecnie yjcych, lecz liczby znacznie wikszej. Ale
tylko wtedy, gdyby zostay one skierowane do bezporedniego nakarmienia ludzi. Obecnie,

32
ilo misa uzyskiwanego ze zboa, kukurydzy, soi, mleka i wielu innych produktw prze-
znaczanych na pasz nie rwnoway nawet 1/10 ich wartoci kalorycznej i biakowej. Funk-
cjonujcy aktualnie system wytwarzania ywnoci jest studni bez dna, w ktrej tonie stale
ogromna cz zasobw caego wiata. Wegetarianizm natomiast przynosi wielk szans
zmiany i uproszczenia obecnego systemu produkcji pokarmu oraz wyeliminowania wielu
rde skaenia ziemi, wody i powietrza, a take licznych gronych chorb ludzi i zwierzt.

Narodziny i rozwj nowoczesnego rolnictwa

Przez dugie okresy, a do poowy XIX wieku, obowizywaa w rolnictwie teoria, ktra
gosia, e roliny czerpi substancje odywcze z prchnicy. Od poowy XX wieku zostaa
uznana ponownie, natomiast przez te sto lat, jakie upyno midzy zakwestionowaniem a
rehabilitacj teorii prchnicy, rolnictwo opierao si na dwch zasadach, traktowanych zreszt
do tej pory jako niewzruszone jego fundamenty. Zasady te wi si z nazwiskami Justusa
Liebiga i Albrechta von Thaera.
Pierwszym zaoeniem gospodarki rolnej staa si od poowy XIX wieku teoria oparta na
odkryciu Liebiga, ktry stwierdzi, e roliny odywiaj si substancjami mineralnymi. Jak-
kolwiek samo odkrycie byo trafne i pozytywne, to wnioski praktyczne jakie z niego wyci-
gnito, zaciyy w sposb fatalny nad przyszoci rolnictwa. Wniosek by mianowicie taki,
e roliny uprawowe mona karmi poszczeglnymi substancjami mineralnymi, dostarcza-
jc je do gleby w ktrej rosn. Przyjcie tego zaoenia doprowadzio do tego, e rolnicy dys-
ponujc nawozami mineralnymi i przeceniajc ich wszechstronn skuteczno dla urodzajno-
ci gleby, ograniczyli lub wrcz zaniedbali zabiegi podtrzymujce procesy regeneracyjne i
glebotwrcze, niezbdne dla dobrego stanu prchnicy.
Drug fundamentaln zasad wspczesnego rolnictwa sformuowa jeszcze na pocztku
XIX wieku niemiecki agronom Albrecht von Thaer. Swj lad zostawi jednak nie w upra-
wowej tylko w ekonomicznej dziedzinie wspczesnego rolnictwa, ktrego zakres i zadania
przedstawi w sposb nastpujcy: Rolnictwo jest zajciem, ktrego celem jest zdobywanie
zysku, zarabianie pienidzy, wytwarzaniem (a niekiedy dalszym przetwarzaniem) substancji
rolinnej i zwierzcej. Ta deklaracja staa si podwalin obowizujcego do dzi ekonomicz-
no-komercyjnego traktowania rolnictwa, przemysu spoywczego i wszystkiego co wie si
z wytwarzaniem i przetwarzaniem ywnoci. Od tamtej pory uksztatowa si, rozpowszechni
i utrwali sposb mylenia o sprawach rolnictwa w kategoriach technologiczno-
merkantylnych. Nastawione wycznie na zysk i posugujce si rodkami technologicznymi,
stao si ono jednym z dziaw produkcji przemysowej. Obecnie taka wanie wizja rolnictwa
przesania wszystkie inne jego cele i zadania. Dominuj w niej wzgldy maksymalizowania
zysku i minimalizowania wysiku, przy braku troski o optymalizacj wynikw. W rezultacie
lekcewaone s sprawy zdrowotnoci upraw i zbiorw, trwaej yznoci gleby, czystoci ro-
dowiska oraz dbaoci o zachowanie takiej wydajnoci gleby, aby moliwe byo wyywienie i
tych ludzi, ktrzy bd yli po nas za kilkanacie czy kilkadziesit lat.
Nawoenie mineralne w pocztkowym okresie jego stosowania wydawao si mie same
zalety, plony wzrastay nawet o 100%, trud przemieszczania setek ton obornika zosta ograni-
czony do rozsypywania kilkuset kilogramw azotanw, fosforanw i soli potasowych. Jako
metoda nowoczesna zdobywaa coraz wiksz popularno i rozpowszechniaa si stopniowo
w caym wiecie. Dziki jej stosowaniu zbiory byy obfite i dorodne, zdawao si, e groba
godu zostaa na zawsze zaegnana, a dochody rolnikw, farmerw i plantatorw rosy impo-
nujco. Zwaszcza w Ameryce, przy wyjtkowo korzystnych warunkach naturalnych i rozle-
goci jej yznych obszarw, uzyskiwano zbiory ogromne. Z czasem zaczy powstawa
nadwyki podw rolnych, zboa, soi, kukurydzy, z ktrymi nie wiadomo byo co robi, jak je

33
wykorzysta, czy jak si ich pozby. Po pewnym okresie konsternacji i zamieszania znalaz
si sposb, hodowcy zaczli zboem, soj i kukurydz karmi swoje bydo i trzod chlewn,
co wpyno na ogromny wzrost produkcji i spoycia misa. Hossa trwaa okoo dwudziestu
lat, potem farmerzy amerykascy stwierdzili, e mineralnie nawoona gleba dosza do granic
swojej wydajnoci, a nawet wydajno ta zaczyna si nieco obnia.
Dokadniejsze badania wykazay, e podstawowe zaoenie teorii mineralnej jest bdne,
roliny bowiem nie odywiaj si po prostu dostarczanymi im substancjami mineralnymi, a
tylko wykorzystuj pewne skadniki znajdujce si w glebie. Szczegowy mechanizm tego
procesu przyswajania zosta jednak rozpoznany tylko w bardzo niewielkim stopniu i w
zwizku z tym ustalenie dawek nawozw mineralnych jest do tej pory przyblione i niedo-
kadne. Na przykad z nawozw azotowych roliny wykorzystuj niekiedy tylko 30 lub nawet
20%, a reszta pozostaje poza zasigiem ich pobierania. Koszty pracy i nakadw pieninych
s wtedy znacznie mniej opacalne. Powstaj te szkody dla gleby i rodowiska nie od razu
zauwaalne, ktre kumuluj si stopniowo, w miar upywu lat. Ucieczka mineraw z gleby
powoduje naruszenie naturalnej rwnowagi rodowiska i jego niebezpieczne skaenie. Powo-
duje te dugotrwae straty dla rolnikw, bo nawozy mineralne po pewnym okresie ich stoso-
wania znacznie zakwaszaj gleb, co ogranicza jej wydajno, a ponadto zmusza do dodat-
kowych zabiegw nad przywracaniem waciwego stopnia alkalicznoci.
Z czasem okazao si, e azot, fosfor i potas przestay zaspokaja wszystkie potrzeby po-
karmowe rolin. Oprcz nich staj si potrzebne jeszcze inne skadniki mineralne, takie jak
magnez, elazo, wap, kobalt, molibden, mangan, bor, mied, cynk, siarka, krzem i inne. Nie
o wszystkich z nich wiadomo ju czy su uprawom, czy bardziej szkodz, wtedy gdy s z
zewntrz wprowadzane do gleby, a co najwaniejsze, jaka ich dawka jest optymalna dla ro-
lin. Pocztkowe sukcesy stosowania nawozw mineralnych NPK (azotowe, fosforowe, pota-
sowe) wynikay m.in. std, e wikszo gleb bya jeszcze w stanie samodzielnie dostarcza
rolinom ca reszt potrzebnych im substancji, i to w naturalnych, a wic w najbardziej ko-
rzystnych proporcjach. Jednak skoncentrowanie zabiegw uprawowych i pielgnacyjnych
gwnie na nawoeniu mineralnym czyo si z ograniczeniem dbaoci o prchnic i o
struktur gleby. Tak wic w miar wzrostu zbiorw rs te deficyt najrniejszych pierwiast-
kw w glebie i w plonach. Do tej pory kadego roku zwiksza si liczba elementw, ktre
naleaoby uwzgldnia w nawoeniu.
Po latach stosowania metod sztucznego stymulowania gleby, ustaj w niej samorodne pro-
cesy glebotwrcze i regeneracyjne. Naruszenie rwnowagi skadnikw organicznych i mine-
ralnych oraz niszczenie i mechaniczne przemieszczanie organizmw glebowych wygasza jej
naturalne dynamizmy biologiczne. Zaobserwowano, e we wszystkich rodzajach gleby, gdzie
byy stosowane wycznie sztuczne nawozy powstaje ujemny bilans azotu i potasu. I nie po-
maga wtedy dodawanie nawet najwikszych ich iloci. Jedynie tam, gdzie zastosowano cho
troch nawozu organicznego, rwnowaga pozostaje sabo ujemna lub nawet sabo dodatnia.
To wszystko ma negatywny, cho czciowo dopiero zbadany, wpyw na jako zbiorw.
Wiadomo ju jednak, e brak organicznej i mineralnej rwnowagi w glebie obnia jako
plonw nawet jeeli ich ilo jest w dalszym cigu zadowalajca. Staj si one niepenowar-
tociowym pokarmem dla ludzi i zwierzt. Obnia si rwnie odporno rolin na choroby i
ataki szkodnikw. Rozprzestrzeniaj si te nowe, nieznane dotd choroby wrd ludzi, kt-
rym te plony su jako pokarm.
yjce organizmy i zespoy ekologiczne maj zdolno do kompensowania niekorzystnych
wpyww, jakim podlegaj. Przez pewien czas potrafi wic sobie radzi z niesprzyjajcymi
warunkami i dlatego destruktywne ich efekty nie od razu wyranie si ujawniaj. Ta wanie
plastyczno, moliwo dostosowania si i naturalna odporno, obok zapasw rnych ele-
mentw mineralnych pozostajcych jeszcze w glebie, jest kolejnym czynnikiem tumaczcym
pocztkowe sukcesy rolnictwa mineralnego. Z czasem jednak sabnie naturalna odporno i

34
powstaje nieodwracalny deficyt pierwiastkw ladowych, gin te poyteczne bakterie i inne
organizmy glebowe. Powoduje to gwatowny wzrost liczebnoci innych bakterii i w rezultacie
nastpuje zaamanie rwnowagi ekologicznej w glebie.
Zbudzone zostaj precyzyjne proporcje substancji organicznych i mineralnych, a ponadto
nastpuje sprasowanie struktury ziemi cikim sprztem rolniczym. Naturalne procesy gle-
botwrcze zostaj sparaliowane i wygaszone, gleba martwieje.
Chemiczny sposb mylenia nie uwzgldnia podstawowej rnicy midzy procesami che-
micznymi zachodzcymi w ywym organizmie a poza organizmem. Wykorzystuje si wic i
stosuje w praktyce pewne fragmentaryczne rozpoznane zjawiska, bez troski o odniesienie
tego do caoci procesw yciowych roliny, zwierzcia, czowieka, gospodarstwa czy syste-
mu ekologicznego, a nawet caej biocenozy ziemskiej. Ten sposb mylenia i dziaania ma
negatywny wpyw na procesy biologiczne zachodzce przy uprawianiu roli, na ca organiza-
cj gospodarstwa oraz cele, jakie ono sobie stawia. S to cele wycznie komercyjne, wsko
pragmatyczne. Ignoruj znaczenie moralnej odpowiedzialnoci za jako i zdrowotno plo-
nw i przeoczaj moliwo czerpania pozafinansowych, psychicznych satysfakcji z pracy na
roli i z jej efektw. Zasada sformuowana przez von Thaera, e jedynym celem rolnictwa jest
zysk, nie bierze pod uwag tego, e celem rolnictwa jest wytwarzanie zdrowej ywnoci. Ten
cel, wysuwany niekiedy jako postulat pod adresem wytwrcw, by i jest przyjmowany jako
naiwny, nierealny, prawie e romantyczny. Jest on systematycznie lekcewaony zwaszcza
przez tych, ktrzy w zakresie produkcji i dystrybucji rolnej s monopolistami.
Poniewa korzystn finansowo form produkcji rolnej s gospodarstwa specjalistyczne
stay si one celem aspiracji nowoczesnego rolnictwa. Powstaj wic rozlege monokultury
upraw i ogromne, wyspecjalizowane hodowle zwierzt. Prowadzi to do zburzenia ekologicz-
nie korzystnych proporcji rnych gatunkw rolin rosncych na tym samym terenie, co jest
jeszcze jednym pogwaceniem naturalnych procesw przyrody i moe przynie dalsze nie-
oczekiwane niepowodzenia i klski.
W naturalnych ekosystemach lenych i w tradycyjnych, rodzinnych gospodarstwach rol-
nych, rnorodno gatunkw rolin umoliwia ich wzajemn harmoni i wspdziaanie.
Istniejce midzy nimi zwizki symbiotyczne, czsto nieznane rolnikom i botanikom, ale re-
alnie zachodzce midzy rnymi gatunkami rolin uprawowych, zi, drzew, owadw i y-
wej gleby, utrzymuj je w stanie zdrowia i daj szans prawidowego dojrzewania. Natomiast
roliny rosnce w rozlegych, czystych monokulturach zostaj pozbawione wsparcia swych
naturalnych symbiontw i padaj wtedy atwo pastw chorb i szkodnikw. W miar bowiem
jak ogranicza si rnorodno, obnia si odporno i maleje szansa rozwoju.
Rozlege uprawy wyizolowanych gatunkw i odmian zb, warzyw i owocw, aby daway
obfite plony i wysokie zyski, wymagaj wtedy szczeglnych dodatkowych rodkw na zwal-
czanie chorb, chwastw i pasoytw. Tymi rodkami stay si pewne substancje chemiczne
o waciwociach toksycznych, tzw. pestycydy. Pierwsza generacja pestycydw skadaa si
ze znanych i dostpnych trucizn, takich jak arsenian oowiu, rt, mied, nikotyna, siarka.
Mimo oczywistego niebezpieczestwa ich stosowania byy i s w uyciu do dzi. Druga gene-
racja chemicznych rodkw ochrony rolin to syntetyczne substancje trujce, jakie w naturze
nie wystpuj. Stosowane nawet w maych ilociach s bardzo silnie toksyczne. Nale do
nich gwnie organiczne fosforaty i chlorkowane wglowodory. Jednym z najbardziej popu-
larnych jest preparat znany pod nazw DDT. Obecnie w wielu krajach stosowanie DDT jest
ograniczone lub zakazane. By on jednak uywany obficie i bez ogranicze w latach sze-
dziesitych i pozostawi trwae osady. Jak si potem okazao, nie ulegaj one rozoeniu, a ich
trwao jest prawie nieograniczona.
Konieczno stosowania tych substancji na rozlegych obszarach monokultur uprawowych
staje si rdem wielu nowych i niepokojcych problemw. Nale do nich: trwao tok-
sycznych osadw, zupena nieznajomo sutkw dugotrwaego ich oddziaywania oraz nie-

35
opanowane zjawisko rozprzestrzeniania si ich po caej kuli ziemskiej za porednictwem
mrz, powietrza, lasw oraz obszarw uprawnych. Niezmiernie grona jest ich wzrastajca
koncentracja w acuchu pokarmowych. Stwierdzono, e zawarto pestycydw w rnych
produktach ywnociowych na 300-stopniowej skali przedstawia si nastpujco: jarzyny
korzeniowe 007 (ziemniaki 003), zboe 008, roliny strczkowe 026, owoce 027,
jarzyny liciaste 036, oleje 041, produkty mleczne 112, miso 281 (F. Moore Lapp
1982). Najbardziej naraone s wic gatunki, ktre stanowi ostatnie ogniwo acucha po-
karmowego, tzn. ptaki drapiene, due ryby morskie i ludzie. Na pocztku acucha znajduj
si roliny, ktre przejmuj trujce substancje z gleby, a na kocu drapieniki, ktre kumuluj
w swoich tkankach to wszystko, co zostao zgromadzone w rolinach i ciaach zwierzt roli-
noernych. W 1966 roku przecitny stopie koncentracji toksycznych osadw w ludzkiej
tkance tuszczowej wynosi od 2,2 pm w Wielkiej Brytanii do 19,2 w Izraelu.
Obecnie zaczyna by stosowana trzecia generacja pestycydw. Poniewa te poprzednie
niszcz naturaln rwnowag zespow ekologicznych, zabijajc zarwno szkodniki, jak i
organizmy poyteczne, poszukiwania zmierzay w kierunku produkowania substancji dziaa-
jcych bardziej selektywnie, np. przycigajco, chomosterylnie, hormonalnie. W stosunku do
pestycydw o szerokim zakresie dziaania, jest to niewtpliwie udoskonalenie. Ale i te udo-
skonalone, selektywnie dziaajce pestycydy te przyczyniaj si do zachwiania rwnowagi
ekologicznej, poniewa zupena nieobecno pewnych szkodnikw stwarza nieograniczone
niczym warunki rozwoju innym, moe jeszcze groniejszym niszczycielom. Inne ujemne
skutki mog ujawni si dopiero po pewnym czasie, tak samo jak to miao miejsce w przy-
padku DDT. Pestycydy okazuj si wic by tylko doranym rodkiem ochrony upraw, pod-
czas gdy stosowane duej powoduj nie tylko niebezpieczne skaenie ywnoci, ale s te
czynnikiem zaburzenia rwnowagi wrd populacji gatunkw rolin, owadw, mikroorgani-
zmw, ptakw i innych zwierzt. Ich negatywny wpyw na rodowisko ujawnia si zreszt nie
tylko na polach uprawnych, ale jak wskazuj liczne przykady ju sama produkcja pestycy-
dw stanowi niebezpieczne zagroenie dla przyrody otaczajcej zakady wytwrcze i dla po-
bliskich osiedli ludzkich.
Stosowane rodki ochrony rolin staj si coraz bardziej wyrafinowane, w lad za nawoe-
niem NPK stosuje si nawoenie mikroelementami, po bezporednio dziaajcych truciznach
wprowadza si poredni ingerencj w cykle rozwojowe szkodnikw przez manipulacje hor-
monalne i genetyczne. Przed tak ingerencj nie powstrzymuje nawet fakt, e aktualna wiedza
o funkcji hormonw i o zjawiskach genetycznych jest jeszcze ubosza i bardziej fragmenta-
ryczna ni wiedza o skadzie gleby i prawidowociach rzdzcych jej oddziaywaniem na
odywianie i rozwj rolin.
Obecna sytuacja w rolnictwie powinna niepokoi wszystkich, bo nawet jeeli teraz, gdy
gleba rodzi jeszcze obficie nawoona rnymi substancjami mineralnymi, to plony ju s
biologicznie niepenowartociowe, a tkanki rolin s coraz obficiej nasycone preparatami tok-
sycznymi. Rolnictwo nie osiga wic swego podstawowego celu, tzn. dostarczania ludziom
zdrowej ywnoci.
Przy takich kompromisach jakociowych w produkcji rolnej duo to jeszcze nie znaczy do-
sy. Znany eksperyment ze szczurami dowodzi, e obfito masy pokarmowej nie jest rwno-
znaczna z dostatkiem poywienia, wtedy gdy jego warto jest niepena. Grupie szczurw
dowiadczalnych podawano przez pewien czas karm z upraw naturalnych w iloci, ktr si
cakowicie najaday. Po pewnym czasie zastpiono j karm z upraw chemizowanych. I wte-
dy okazao si, e aby naje si tak jak poprzednio, szczury musiay zjada siedem razy wi-
cej. Niedostatek substancji biologicznie czynnych w rolinach kompensoway sobie zwik-
szon mas posiku. Czy nie to samo dzieje si wrd ludzi? Jedz za duo i choruj jedno-
czenie z przejedzenia ilociowego i niedoywienia jakociowego.

36
 Stosowanie wycznie komercyjnych i pragmatycznych kryteriw w ocenie metod i wyni-
kw pracy w rolnictwie le suy jego podstawowym zadaniom i zaoeniom. W rezultacie
rolnictwo staje si struktur coraz bardziej sztuczn, wyobcowan ze swojego rodowiska
przyrodniczego i spoecznego, niefunkcjonaln i antyhumanistyczn. A do tego, wbrew wyj-
ciowym postulatom, towarzyszcym wprowadzaniu nowych, chemiczno-mineralnych metod,
wzrasta nie tylko jego energochonno i nakady finansowe, ale take pracochonno, po-
niewa trzeba wykonywa coraz wicej czynnoci uprawowych i pielgnacyjnych, aby zapo-
biega coraz liczniejszym niekorzystnym zjawiskom w glebie, w zasiewach i w zbiorach.
Powstaje wic sytuacja zgoa paradoksalna, w ktrej technologia przejmuje te funkcje, ktre
przyroda potrafi wykona sama, i to bez porwnania lepiej. Bardziej ni nakady finansowe
na produkcj nawozw mineralnych, pestycydw i cikiego sprztu rolniczego, potrzebna
jest wiedza o prawach przyrody i naturalnych zjawiskach jakie w niej zachodz oraz goto-
wo wspdziaania z nimi w swoim gospodarstwa. Taki wanie cel stawia sobie wspcze-
sne rolnictwo ekologiczne.

Rne kierunki rolnictwa ekologicznego

Kryzys ekologiczny we wspczesnym wiecie jest powszechnie znanym faktem. Mwi si
o zagroeniu, a nawet katastrofie ekologicznej. Poniewa w zagroeniu tym znaczny udzia
ma nie tylko przemys, ale i rolnictwo, dlatego w wielu krajach poszukuje si sposobw za-
pobiegania skaeniu rodowiska i ywnoci nawozami sztucznymi i toksycznymi rodkami
ochrony rolin, stosowanymi na szerok skal w wielu regionach wiata. W tych poszukiwa-
niach zmierza si do tego, aby eliminowa szkodliwe rodki chemiczne i zastpowa je orga-
nicznymi sposobami uprawy.
Wrd kierunkw rolnictwa ekologicznego mona wymieni kilka. Jeden z nich to ANOG.
Skrt ten pochodzi od nazwy stowarzyszenia dziaajcego w RFN: Arbeitsgemeinschaft fr
naturgemassen Qualitatsanbau von Obst und Gemuse (Stowarzyszenie producentw warzyw i
owocw wysokiej jakoci w zgodzie z natur). Jego celem jest uprawianie owocw i warzyw
o wysokiej wartoci biologicznej, majcych korzystny wpyw na zdrowie konsumentw.
Obok wymienionych walorw owoce i warzywa odznaczaj si wyjtkowymi zaletami sma-
kowymi. O uzyskiwaniu takich plonw decyduje stan gleby, sposb jej uyniania, odpo-
wiedni dobr uprawianych gatunkw oraz trafne ustalanie terminw zasieww, zbiorw i
zabiegw pielgnacyjnych. Zalenie od spenienia tych warunkw zbory s mniej lub bardziej
udane, to znaczy maj nisz lub wysz warto biologiczn. Na przykad ilo karotenu w
marchwi moe si waha od 4 do 13 mg/100 g. Upraw prowadzi si wic tak, aby osign
optymalny poziom nie tylko karotenu, ale i innych aktywnych biologicznie substancji we
wszystkich warzywach i owocach uprawianych t metod. Jest ona stosowana rwnie w
Holandii, Francji, Austrii, Szwajcarii i Woszech na skal towarow.
Inny kierunek rolnictwa ekologicznego to system Howard-Balfour, popularny gwnie w
Anglii. Polega on na stosowaniu kompostw organicznych i jak najpeniejszym wykorzysty-
waniu zasobw mineralnych z podglebia. Temu drugiemu celowi suy uprawianie gboko
korzenicych si zi i koniczyny oraz symbiotyczne (mikoryzowe) oddziaywanie na siebie
ssiadujcych rolin.
We Francji powsta kierunek zwany systemem Lamaire-Baucher. Jego twrcy wychodz z
zaoenia, e rwnowag w glebie podtrzymuj roliny motylkowe i organiczne komposty.
Ponadto zalecaj stosowanie Calmagolu, produktu sporzdzonego z alg morskich, ktry od-
grywa rol katalizatora w procesach tzw. biologicznej transmutacji.
Kolejny kierunek, to rolnictwo makrobiotyczne. Opiera si ono na zaoeniach filozofii
wschodniej o dwubiegunowoci wiata: Yin i Yang. Zasady religii Zaratustry yjcego okoo

37
7000 lat p.n.e. stanowi podstaw rolnictwa mazdaistycznego. Rolnictwo makrobotyczne i
mazdaistyczne stosowane jest tylko w ograniczonym zakresie i w sposb niekomercyjny.
Na skal towarow natomiast stosowane s metody rolnictwa organiczno-biologicznego,
tzw. holistycznego. Jego zasady sprowadzaj si gwnie do caociowego traktowania pod-
stawowych procesw biologiczno-organicznych. Zwracaj uwag na to, e funkcjonalno
procesw yciowych osiga si tylko w zamknitym cyklu krenia substancji biologicznej, a
wic: gleba rolina zwierz czowiek. Wszelkie substancje obce musz by z tego cyklu
wyczone, poniewa zakcaj oddziaywanie wpywu naturalnego rodowiska i uniemoli-
wiaj wypenianie zada kadego z jego elementw, tzn. ewolucji gleby, roliny, zwierzcia i
czowieka.
W Europie zachodniej, rodkowej i pnocnej najszerzej znane jest rolnictwo biodyna-
miczne. Jego podstawowym zaoeniem jest osiganie harmonijnej wsppracy midzy czo-
wiekiem a ziemi. Ziemia dostarcza ludziom pokarmu, niezbdnego do podtrzymania fizycz-
nej egzystencji i kontynuowania rozwoju kulturalnego. Czowiek za, uprawiajc ziemi i
wsppracujc twrczo z ca przyrod, umoliwia ziemi dalsze wytwarzanie pokarmu. W tej
wymianie wzajemnych wiadcze dokonuje si nieustanny ewolucyjny rozwj zarwno zie-
mi, jak i caej ludzkoci. Uchwytnym przejawem tego rozwoju s procesy stopniowego do-
skonalenia uprawy gleby i sposobw odywiania si ludzi, ktrzy ponosz odpowiedzialno
za pozytywny kierunek tych procesw.
O wszystkich wymienionych metodach mwi si oglnie jako o ekologicznych lub alter-
natywnych, w przeciwiestwie do nieekologicznych metod wspczesnego rolnictwa kon-
wencjonalnego. Rolnictwo holistyczne, makrobiotyczne, ANOG i biodynamiczne przywi-
zuj szczeglne znaczenie do sposobu spulchniania gleby. Zalecaj ograniczenie orki, a
zwaszcza orki gbokiej i stosowanie pytkiego tylko, powierzchniowego spulchniania gleby,
bez odwracania skiby. Chodzi tu o ochron ycia organizmw glebowych, poniewa pug
odwracajc skib, powoduje, e bakterie tlenowe wpadaj w gb gleby i tam gin, a wydo-
byte z gbi drobnoustroje beztlenowe gin po wydobyciu ich na powierzchni. Orka doko-
nuje rwnie ogromnych spustosze wrd ddownic, ktre zostaj pokawakowane lemie-
szem. Ddownice za nie tylko spulchniaj gleb, ale nawo j swoimi odchodami, ich
obecno ma niezastpione znaczenie dla tworzenia si prchnicy. Kadorazowe uycie puga
obnia pozom aktywnoci ycia w glebie. W metodach ekologicznych stosowanie orki ogra-
nicza si jedynie do tych przypadkw, kiedy jest to zupenie konieczne, gdy na przykad wy-
stpuje podeszwa puna lub zlanie gleby. We wszystkich innych sytuacjach, midzy innymi
po zbiorze ziemniakw, kiedy gleba jest w dobrej strukturze, to nie tylko nie trzeba jej ora,
ale nawet spulchnianie kultywatorem nie jest potrzebne, wystarcza bronowanie.
Bardziej umiarkowan innowacj w rolnictwie konwencjonalnym jest dno do tzw.
ekologizowania rodowiska. Polega ono przede wszystkim na precyzyjnym dozowaniu,
znacznym ograniczaniu lub cakowitym eliminowaniu chemicznych rodkw ochrony rolin
oraz syntetycznych nawozw. Program ten wprowadza nawoenie mineralno-organiczne,
dobrze przemylany podozmian, wsiewki rolin motylkowych w zasiewy zb, spulchnianie
gleby bez odwracania skiby oraz stosowanie zioowych opryskw w celu zwalczania chorb i
szkodliwych rolin.
Spord wymienionych kierunkw rolnictwa ekologicznego na bardziej szczegowe
omwienie zasuguje rolnictwo biodynamiczne ze wzgldu na wszechstronno i spjno
stosowanych metod uprawy.

38
 Rolnictwo biodynamiczne
Rudolf Steiner, rozpoczynajc cykl wykadw o rolnictwie biodynamicznym 7 czerwca
1924 roku, powiedzia: Ten cykl wykadw pokae nam, jak cile i wielokierunkowo spra-
wy rolnictwa zwizane s z najszerszymi sferami ycia. Nie ma prawie takich dziedzin ludz-
kiego ycia, ktre byyby poza t sfer. Z takich lub innych wzgldw, wszystkie sprawy y-
cia ludzkiego nale do rolnictwa. Suszno tej wypowiedzi potwierdza si najlepiej w na-
szych czasach, kiedy popenionych ju zostao tak wiele bdw w metodach uprawy, kryte-
riach jej oceniania oraz caym technologiczno-komercyjnym sposobie traktowania spraw
zwizanych z wytwarzaniem ywnoci. Te bdy powoduj bowiem nie tylko degradacj gle-
by i pokarmu oraz skaenie i eksploatacj rodowiska, ale rwnie degradacj wiadomoci,
poczucia odpowiedzialnoci i kierunku ludzkich aspiracji. Ograniczaj te moliwoci roz-
wojowe ludzi, rolin i zwierzt i wypaczaj kierunki dalszego ich ewolucyjnego rozwoju.
Dlatego mona przewidywa, e przywrcenie rolnictwu jego pierwotnej wysokiej rangi i
uwiadomienie sobie jego znaczenia i rzeczywistych celw, wpynie rwnie na uszlachetnie-
nie i uzdrowienie ludzkich aspiracji i wyprostowanie drg dalszego rozwoju.
Niedostateczna, powierzchowna wiedza o prawidowociach zachodzcych w przyrodzie
jest gwn przyczyn klsk nowoczesnego rolnictwa i jego ujemnego wpywu na rodowisko
naturalne, na zdrowie ludzi i zwierzt oraz rwnowag ekologiczn. Przeoczenie tych prawi-
dowoci lub ich zignorowanie wyzwala rosnc ilo niepowodze i zagroe.
W naturalnym rodowisku zbiorowiska rolinne i zwierzce d do zachowania rwno-
wagi. Dziki temu liczba gatunkw i liczebno ich populacji pozostaje stale na tym samym
poziomie. Jest to propozycja wywaona i dla wszystkich korzystna. Wytworzony stan rw-
nowagi umoliwia kademu z gatunkw flory i fauny dostateczny udzia w dostpnej prze-
strzeni i pokarmie. Ich wzajemny wpyw na siebie harmonizuje ycie caego systemu ekolo-
gicznego. Zmiany zachodz bardzo powoli, ale nie przypadkowo ani gwatownie, lecz zgod-
nie z prawami ewolucyjnymi i prowadz do optymalizowania stanu dotychczasowego. Gdy
czowiek ingeruje w ten system za porednictwem upraw, wyrbu lasw, wypasania byda,
nawoenia gleby, tworzy si nowy system ekologiczny. Jeeli w tych poczynaniach prze-
strzegane s zasady harmonijnego krenia substancji i wspzalenoci poszczeglnych ele-
mentw systemu oraz poszanowania caej jego wewntrznej struktury, wtedy powstaje
wprawdzie inna, nowa sytuacja ekologiczna, ale w tym nowym systemie take zostaje zacho-
wana rwnowaga.
Niestety, ludzka ingerencja wie si najczciej z ignorancj, zachannoci i bezwzgld-
noci, co prowadzi do wytworzenia rodowiska jaowego, zuboonego, niezrwnowaonego
biologicznie i ekologicznie. Dzieje si tak przy wielu poczynaniach zwizanych z uprzemy-
sowieniem i motoryzacj. Spalanie ropy, gazu i wgla powoduje koncentracj dwutlenku
wgla w atmosferze. Ten sam skutek wywouje stosowanie w rolnictwie pestycydw, bo
wpywa na zakcenie procesw fotosyntezy. Masowe wypasanie byda ogaaca ogromne
obszary z szaty rolinnej, co obnia zdolno ziemi do odbijania i pochaniania promieni so-
necznych i ma ujemny wpyw na ilo opadw atmosferycznych. Zmniejszona ilo opadw,
jak wiadomo, odbija si niekorzystnie na urodzajno podstawowych upraw. Dziaaniem za-
kcajcym rwnowag ekosystemw jest te obsiewanie wielkich obszarw pl tym samym
gatunkiem rolin. Rozlege, monouprawowe plantacje tworz systemy jednostronne, niezrw-
nowaone, pozbawione wasnej, autonomicznej odpornoci. Podobne sytuacje powstaj te
wskutek uywania pestycydw o szerokim zakresie dziaania.
Naturalny wzrost dokonuje si w cakiem prawie zamknitych cyklach krenia substancji.
ywa tkanka rolinna syntetyzuje si w zielonych liciach, a jej szcztki zostaj rozoone w
podou ywej gleby i w ten sposb wczone z powrotem do cyklu przemian w sposb wa-
ciwy dla kadej z nich. Cykl ten nie jest jednak zupenie zamknity, bo dodatkowe substan-

39
cje otrzymuje gleba z atmosfery i z wasnych rezerw mineralnych. Wczenie lub odrzucenie
substancji z zewntrz zaley od tego, czy one tam pasuj. W innym sensie odpowiedni jest
kompost, obornik, resztki organiczne, bo zostaj one harmonijnie wczone do cyklw prze-
mian i krenia substancji. Natomiast rodki chemiczne dostarczane do gleby, mimo ich udo-
skonalenia i unowoczenienia, s obce tym procesom. Wprowadzane obecnie heteroauksyny,
dziaajce jako hormony wzrostu, zakcaj prawidowo funkcjonowania wasnych hormo-
nw roliny i maj nieobliczalny wpyw na jej system enzymatyczny. Roliny nie s w stanie
opanowa tych substancji i przeciwstawi si ich nadmiernemu steniu. Podobne dziaanie
wykazuj niektre pestycydy, szczeglnie te, ktre rozpadaj si na toksyczne metabolity.
W ywej glebie zachodzi niezliczona ilo procesw biologicznych zwizanych cile z
procesami dokonujcymi si w rolinach. Jak w kadym ywym organizmie, tak i w glebie,
podstawowe znaczenie ma krenie substancji: wody, powietrza, czstek mineralnych i orga-
nicznych, witamin, alkaloidw, aminokwasw i wielu innych. Ten system krenia przy-
swajania i wydalania jest regulowany przez cae zespoy organizmw glebowych, rozmiesz-
czonych w glebie nie przypadkowo, ale proporcjonalnie i celowo. Ich ilo, rozmaito i
wzajemne relacje zapewniaj sprawne spenianie rnorodnych i zoonych funkcji. Od znaj-
dujcych si rwnie w glebie substancji enzymatycznych i hormonalnych zaley wzrost i
dojrzewanie rolin. Przed inwazj bakterii chorobotwrczych chroni je, obecne w glebie,
antybiotyki. Rosnce w pobliu roliny symbiotyczne wydzielaj z korzeni substancje wzma-
gajce odporno swoich ssiadw. Wszystkie te procesy i zjawiska przebiegaj w ywej gle-
bie w sposb precyzyjnie wywaony, tak samo jak w kadym innym, ywym, zdrowym orga-
nizmie. Dopiero chaotyczne wrzucanie do gleby nawozw mineralnych i chemicznych rod-
kw ochrony rolin burzy ca t harmonijn struktur.
We waciwie uprawianej glebie roliny zachowuj okrelony, optymalny poziom aktyw-
noci auksyn, zharmonizowany z innymi warunkami jej rozwoju. Natomiast wielkie, dorodne
okazy z chemizowanych upraw nie zawsze wiadcz o zdrowiu roliny i nie wszystkie s
zdrowym pokarmem. Ich rozmiary s czsto wynikiem rozrostu tkanek wskutek stymulacji
heteroauksynami lub pestycydami. Okazy takie s due i dorodne tylko z punktu widzenia
handlowego, natomiast z punktu widzenia fizjologicznego s one chore i spuchnite. Jest to
jeden z przykadw stosowania substancji obcych naturalnemu systemowi, ktrych nie potrafi
on kontrolowa ani konstruktywnie wykorzysta. Wedug opinii Rudolfa Steinera szkodli-
wo jadania takich produktw moe ujawni si nawet dopiero w nastpnym pokoleniu.
Dlatego ostrzega on przed gwatownym wymuszaniem wzrostu rolin.
Rolnictwo biodynamiczne jest naturalne w tym sensie, e traktuje gospodarstwo nie jako
jednostk ekonomiczn, lecz biologiczn i opiera si na zrozumieniu i uwzgldnianiu natural-
nych procesw biologicznych, jakie si w nim dokonuj. Dlatego metoda biodynamiczna jest
nie tylko sum ustalonych czynnoci, ale gwnie pewnym konsekwentnym sposobem myle-
nia i postpowania. Podstawow rol w tym postpowaniu odgrywa bogata wiedza i otwarty
stosunek do tej wiedzy. Na przykad nastpstwo rolin w zmianowaniu musi uwzgldnia
przede wszystkim konkretn sytuacj: jakich elementw moe w glebie brakowa po po-
przednich uprawach i jakie z kolei zasiewy mog te braki uzupeni. Taki sposb postpowa-
nia suy trwaej yznoci gleby i zwikszeniu wydajnoci gospodarstwa na dugi dystans.
Oprcz zmianowania, podstawow metod biodynamiczn jest kompostowanie organicznych
substancji odpadowych, pochodzcych z obszaru danego gospodarstwa i jego najbliszego
otoczenia. A wic ty, licie, chwasty, obornik, glina, odpadki kuchenne itd. Kolejn specy-
fik tej metody s preparaty biodynamiczne, suce do stymulowania procesw humifikacyj-
nych w pryzmie kompostowej i do opryskiwania rolin w celu zwalczania chorb i ochrony
przed szkodnikami. Tych preparatw jest dziewi i maj ustalone, midzynarodowe ozna-
czenia od 500 do 508. Preparat 500 sporzdzony jest z krowieca i stosuje si go w rozcie-
czeniu w 1 l wody iloci 2-3 g na 1 ar do opryskiwania gleby przed zasiewami. Krowieca od

40
jednej krowy moe wystarczy nawet na kilka gospodarstw wielohektarowych. Preparat 501
to zmielona drobno krzemionka, 502 do 507 to preparaty zioowe (krwawnik, rumianek, po-
krzywa, kora dbowa, mniszek, waleriana, skrzyp polny). Ilo wszystkich preparatw obli-
cza si w gramach i stosuje w duym rozcieczeniu wodnym.
Zasadnicz spraw w biodynamicznym gospodarstwie jest kompleksowe, caociowe
traktowanie wszystkich zjawisk i procesw dokonujcych si zarwno w obrbie gospodar-
stwa, jak i caego rodowiska, w ktrym gospodarstwo jest usytuowane. Staranne uwzgld-
nianie zarwno stopnia yznoci gleby, jak i czystoci pobliskich zbiornikw wodnych, zdro-
wia najbliszego lasu, bezpieczestwa owadw zapylajcych uprawy oraz dogodnych miejsc
na gniazda dla ptakw piewajcych. Krajobraz ekologiczny to zreszt nie tylko istniejcy
realnie las, strumie, pole, drogi, ogrody i ywopoty, ale rwnie sposb mylenia o nich i
ich oceniania. Ponadto zdolno do harmonizowania swoich poczyna z wymogami zdrowia,
czystoci i pikna przyrody. I taki wanie krajobraz suy najlepiej rzeczywistym potrzebom
wytwarzania zdrowej ywnoci.
Jako najszerszy kontekst rodowiskowy gospodarstwa biodynamicznego traktuje si sfer
kosmiczn, planety i gwiazdy, ktre maj bardzo konkretny i gboki wpyw na jako upraw.
Kalendarz agroastronomiczny oddaje rolnikowi ogromne usugi przy wybieraniu optymalne-
go terminu siewu, zabiegw agrotechnicznych i zbiorw. Zaleno wynikw upraw od prze-
strzegania terminw kalendarzowych jest od kilkudziesiciu lat przedmiotem obserwacji i
dowiadcze Marii Thun, ktra ma ju w tym zakresie bardzo due i cenne osignicia.
Tak ustawione rolnictwo przestaje by, jak dotd, jednym z gwnych czynnikw degrada-
cji rodowiska. Odwrotnie, staje si istotnym elementem przywracania ekologicznej rwno-
wagi i wsptworzy krajobraz ekologiczny.

Ssiedztwo rolin
Na osobne omwienie zasuguje ta naturalna metoda stymulacji wzrostu i ochrony rolin,
jak jest odpowiednie rozmieszczenie rnych gatunkw botanicznych i wzajemne ich usytu-
owanie, zwane ssiedztwem rolin. Metoda ta wykorzystuje wiedz o zwizkach zachodz-
cych midzy rnymi rolinami, nie tylko uprawowymi, ale rwnie drzewami, zioami, y-
wopotami, rolinami dziko rosncymi lub towarzyszcymi.
W potocznym przekonaniu dominuje pogld, e w przyrodzie rzdzi prawo walki wszyst-
kich przeciwko wszystkim i o wszystko. Przykady wspycia bezkonfliktowego lub sym-
biozy traktuje si na og jako przypadki sporadyczne, wyjtkowe, marginesowe. Najnowsze
odkrycia w zakresie ekologii rolin i zwierzt zmuszaj do zmiany tej opinii. Wyania si z
nich bowiem zupenie odmienny obraz przyrody, jako harmonijnej kompozycji. Jej elementy,
ywe organizmy rolinne i zwierzce, znacznie czciej ni si sdzi, wspyj ze sob w
zwizkach symbiotycznych. Uczeni gromadz coraz wicej dowodw na poparcie hipotezy,
e podstawowym prawem ycia jest wanie symbioza, a nie ukady antagonistyczne.
Przykadem symbiozy jest mikoryza, wspycie grzybw z korzeniami rolin wyszych.
Zjawisko to odkry w 1880 roku polski botanik F. Kamieski, a w 5 lat pniej B. Frank nada
mu nazw mikoryzy. termin mikoryza znaczy dosownie grzyb-korze... W przyrodzie
stan mikrotrofizmu korzeni, a wic ich wspycie z rnymi grzybami jest regu, a brak
mikoryz wyjtkiem. Tylko roliny rosnce w glebie bardzo wilgotnej, jak ry czy cypryniki,
nie maj mikoryz... Natomiast cay pozostay olbrzymi wiat rolinny od tytoniu, kukurydzy i
pomidorw po sosn, wierk, buk czy brzoz to roliny z mikoryz (Maria Rudowska, 1984).
O wartoci mikoryzy wiadczy fakt, e roliny z mikoryz pobieraj 234% wicej fosforu,
75% wicej potasu i 86% wicej azotu ni roliny bez mikoryzy.

41
 Zjawisko symbiozy wykorzystuje nowoczesne rolnictwo ekologiczne w takim planowaniu
ssiadowania ze sob gatunkw rolinnych, aby chroniy si nawzajem i stymuloway swj
wzrost i rozwj. Jest to wanie jedna z metod praktycznego stosowania wiedzy o prawido-
wociach zachodzcych w przyrodzie. Waciwe rozmieszczenie rolin pozwala rwnie na
ograniczenie iloci kompostu i rodkw ochrony przed chorobami i szkodnikami, bo roliny
same chroni si nawzajem. Ponadto wydzieliny korzeniowe trafnie usytuowanych rolin po-
prawiaj waciwoci sorpcyjne gleby. Stosowanie tej metody polega te na unikaniu sadzenia
w bliskim ssiedztwie gatunkw dziaajcych na siebie antagonistycznie, bo to moe czasem
udaremni efekty innych, trafnych zabiegw uprawowych.
Podstawow i najwaniejsz zalet metody ssiedztwa rolin jest to, e pozostaje ona
istotnym elementem kompleksu dziaa profilaktycznych, eliminujcych potrzeby stosowania
toksycznych rodkw chemicznych. Dziki temu plony dojrzewaj nieskaone i osigaj pe-
n warto biologiczn i pokarmow.
Roliny nie maj, tak jak organizmy staocieplne, systemu wydzielniczego i hormonalne-
go, dlatego dominujce znaczenie w ich procesach yciowych odgrywa rodowisko ze-
wntrzne. Prawidowo procesw kiekowania, wzrostu i dojrzewania zaley od zgodnego
wspdziaania substancji glebowych z rolinami. Wrd wydzielin korzeni rolin s midzy
innymi aminokwasy, witaminy, cukier, alkaloidy, fosforaty i wiele innych dotd nie rozpo-
znanych dokadnie substancji. Dowiadczenia wykonane na pewnym gatunku sosny wykazay
w wydzielinie korzeni obecno ponad 35 rnych skadnikw (Maria Budowska, 1984). Ob-
serwuje si, e wzajemny wpyw ssiadujcych ze sob rolin moe by pozytywny lub ne-
gatywny. Mog one rywalizowa ze sob, np. o przestrze, o wiato, o wod, o substancje
odywcze, a w wielu przypadkach skutki ssiedztwa spowodowane s oddziaywaniem sub-
stancji wydzielanych przez korzenie. Badaniem tych spraw mao jeszcze znanych i niedosta-
tecznie wyjanionych zajmuje si nowa dziedzina ekologii rolin, nazwana prowizorycznie
ssiedztwem rolin (po angielsku: companion planting).
Zaobserwowano rwnie, e organizmy rolinne (a rwnie i owady) przekazuj sobie
rne sygnay o znacznej nieraz sile, za porednictwem drobin substancji chemicznych. Orga-
nizm otrzymujcy taki przekaz zostaje zmuszony do pewnych okrelonych zachowa. Ilo
substancji chemicznej, bdcej nosicielem informacji, moe by nie wiksza ni jedna mole-
kua, a mimo to wywouje skutek nieraz nawet na znaczn odlego. Substancje te maj an-
gielsk nazw: Allelochemics, a rne grupy tych substancji, powodujcych opisane oddzia-
ywanie, maj te swoje nazwy. Feromony su do porozumiewania si organizmw tego
samego gatunku. Podobnie jest u owadw np. feromony seksualne, wydzielane przez wiele
gatunkw owadw, pomagaj im w znalezieniu wspmaonka. Allomony to z kolei substan-
cje, ktre mog by odbierane przez inne gatunki. Pod wpywem tej substancji inna rolina
zachowuje si w sposb dla siebie korzystny. Podobnie owad poinformowany takim prze-
kazem broni si przed zagroeniem, ucieka, wydziela jad, zapyla roliny, zbiera z nich nektar
itp. Trzeci form jzyka midzygatunkowego s kairomony. Ich funkcja polega jednak nie
na ostrzeganiu ani wabieniu lecz na odstraszaniu, na przykad jawor i niektre klony wydzie-
laj substancje (zapewne spukiwane z lici), ktre zakazuj innym rolinom ronicia w
pobliu ich korzeni. Zaobserwowano, e po zniszczeniu grnych gazi drzewa zaczynaj
wok pnia kiekowa rne zioa. Gin jednak w momencie gdy drzewo odrasta.
Dla rolnictwa wane s te takie obserwacje, e na przykad, licie bukowe wydzielaj
substancje hamujce wzrost zboa, natomiast nasiona wielu rolin dobrze kiekuj pod cik
dbow. W darni znajduj si inhibitory ograniczajce rozwj korzeni jaboniowych. Na
wzrost modych drzewek brzoskwini ujemny wpyw ma blisko dbu, ziemniakw, gorczycy
i rzepaku. Sprzyjaj im natomiast fasola i koniczyna. Jasnota biaa i esparceta dobrze chroni
zboe, jako roliny okalajce pola. Chroni je rwnie posiany razem rumianek i bawatek, ale
w iloci nie wikszej ni 1%, aby nie odegra roli niebezpiecznego rywala, czyli chwastu. Ten

42
sam skutek ochronny daje fasola wysiana razem z owsem. yto ochrania groch, obie roliny
plonuj wtedy lepiej ni posiadane osobno. Kilka rolin krwawnika polnego chroni i jedno-
czenie stymuluje wiele upraw polowych. Jasnota biaa poyteczna jest take w ogrodzie wa-
rzywnym, zasiana wzdu brzegw zagonu. Blisko koperku le wpywa na pomidory, fasol
i kalarepk. Szawia, rozmaryn i czber ogrodowy maj korzystny wpyw na wszystkie pra-
wie uprawy, ale szczeglnie dobrym ssiedztwem s dla cebulki i fasoli. Bylica pioun ha-
muje rozwj wielu chwastw, bardzo nie lubi jej np. starzec zwyczajny. Ponadto wydzielina
korzeni piounu niszczy nicienie pomidorw, ziemniakw i r. Siejc w przemiennych rz-
dach marchew z cebul i seler z porem otrzymuje si zdrowe i dorodne plony wszystkich tych
warzyw.

Szacunek dla gleby

Znawcy upraw biodynamicznych twierdz, e najwaniejsz zasad w rolnictwie jest nie
tyle pomaganie glebie, co nieprzeszkadzanie. Postuluj wikszy szacunek dla gleby. Chodzi o
to, aby nie udaremnia przebiegu jej naturalnych procesw nietrafn, nieumiejtn i aroganc-
k ingerencj. W takich przypadkach bowiem szczeglnie naraona jest struktura gleby. A t
najlepsz, gruzekowat struktur gleby podtrzymuj organizmy glebowe, zabijane i niszczo-
ne przez nawozy sztuczne i pestycydy. Cikie traktory i kombajny powoduj mechaniczne
sprasowanie gleby i rujnuj jej delikatn struktur, bdc rodowiskiem ycia mikroorgani-
zmw.
Zdrowa, ywa, strukturalna gleba zawiera nie tylko niezliczone skadniki mineralne i orga-
niczne, bdce dla rolin rdem substancji odywczych, ale jest rwnie rodowiskiem y-
cia organizmw i mikroorganizmw glebowych, ktre uczestnicz w yciu rolin. Mikroor-
ganizmy glebowe, ktrych w kadym centymetrze szeciennym zdrowej gleby jest kilkana-
cie miliardw, koncentruj si tu przy korzeniach rolin, w tak zwanej rhizoferze. Ich obec-
no ma decydujcy wpyw na regulacj procesw przyswajania przez roliny substancji od-
ywczych. Odgrywaj one te rol ochrony immunologicznej rolin. Wtargnicie do gleby
substancji chemicznych w postaci nawozw mineralnych i rodkw ochrony powoduje zaa-
manie si precyzyjnej rwnowagi rodowiska glebowego, zburzenie wywaonych relacji
midzy rnymi substancjami mineralnymi i organicznymi a rnymi szczepami mikroorga-
nizmw. Przetrzebiona mikrofauna i mikroflora nie jest ju w stanie regulowa celowego po-
bierania potrzebnych rolinie substancji ani ich iloci.
Wskutek tego biologiczna jej warto jako ludzkiego pokarmu zostaje ograniczona lub
wrcz zniweczona nadmiernym nasyceniem substancjami mineralnymi.
Oprcz mikroorganizmw znajduj si w glebie rozmaite substancje biotyczne, ktre po-
bierane przez roliny, speniaj t sam rol, co hormony i enzymy w organizmach staociepl-
nych, podtrzymujc rwnowag midzy procesami syntezy i rozkadu. S one obecne nie tyl-
ko w tkankach rolin, ale i w samej glebie. W ywej glebie znajduje si np. wiele rodzajw
heteroauksyn, ktre zostaj wprowadzone do niej razem z nawozem organicznym i yjcymi
w nim mikroorganizmami. Substancje biotyczne znajduj si m.in. w korzeniach rolin, skd
zostaj wydzielane do gleby. Su rolinom jako regulatory wzrostu, a take jako substancje
odpornociowe chroni je przed chorobami, chwastami i pasoytami. Wzajemne stosunki
midzy gleb a rolinami s bardzo zoone i rnorodne i jak dotd rozpoznane tylko w nie-
wielkim stopniu. Niektrzy utosamiaj relacj midzy gleb a rolinami ze zwizkiem, jaki
zachodzi midzy macic, a znajdujcym si w niej podem (Julian Osetek, 1982). A 15 lat
temu James Lovelock wysun hipotez, ktra traktuje Ziemi jako ywy organizm i nazwa
j Gaja (J. Lovelock, 1973).

43
 Wielko i rnorodno biotycznych substancji glebowych od niedawna dopiero jest
przedmiotem szczegowych bada. Z dotychczasowych, a take bezporednio w glebie znaj-
duj si liczne witaminy: C, K, ryboflawina (B-2), B-6 i B-12, kwas pantotenowy, kwas fo-
liowy, prowitamina D-2 i karoten. Witamin B-12 wytwarza wiele grup bakterii glebowych
oraz niektre zwierzta glebowe, np. ddownice. Wytworem organizmw glebowych s
rwnie znajdujce si w niej antybiotyki: penicylina, streptomycyna, terramycyna, aureomy-
cyna i inne. Ich trwao jest ograniczona od kilku dni do kilku tygodni. Roliny pobieraj
antybiotyki w miar potrzeby, a ich obecno stwierdzono wielokrotnie w tkankach wszyst-
kich czci rolin. Dlatego sok z warzyw i owocw jest bakteriobjczy, zwalcza rozwj bak-
terii chorobotwrczych u rolin i u ludzi. W rolinie wyrosej na ywej glebie, bakterie choro-
botwrcze mog wnika tylko w miejscu jej uszkodzenia, nie ma ich natomiast w tkankach
zdrowych. Aktywno bakteriobjcza soku rolinnego nie jest jednak staa. Prowadzi si do-
piero badania w celu okrelenia prawidowoci tych zmian.
Najwicej witamin i innych substancji biologicznie czynnych znajduje si w glebie bogatej
w prchnic. Zawiera ona nie tylko substancje stymulujce wzrost roliny, ale rwnie i takie,
ktre hamuj rozwj szkodliwych bakterii i grzybw i utrzymuj ich populacje w ograniczo-
nym zakresie. Zaobserwowano, e przy stosowaniu organicznego nawoenia, zmianowania i
innych prawidowych zabiegw agrotechnicznych, roliny uprawowe maj zdumiewajc
odporno na choroby, chwasty i pasoyty. Nie wszystkie przyczyny tej odpornoci zostay
do koca wyjanione, ale wiadomo ju, e czciowo przynajmniej zawdziczaj j dziaaniu
substancji biotycznych. Dziaanie to zostaje jednak ograniczone lub niweczone chemiczn
inwazj. Na przykad obezwadnione hormony nie mog broni roliny przed wymuszonym t
inwazj pcznieniem tkanek, ktre nie jest jednak rwnoznaczne z roniciem i dojrzewa-
niem, bo nie wszystkie fazy dojrzewania s wtedy realizowane. Owoce, ziarna, bulwy, licie,
chocia due, nie zawsze s biologicznie dojrzae. Od niedawna rwnie wiadomo, e glebie
martwej lub martwiejcej nie pomaga ju nawet najwiksza ilo nawozw organicznych.
Odwrotnie, mog one nawet hamowa wzrost rolin, poniewa zdolno trawienia tych
nawozw ma tylko gleba ywa.
Zdrowy i naturalny sposb funkcjonowania gleby wymaga poywienia organicznego, tzn.
substancji, ktra ulega humifikacyjnym przeobraeniom w pryzmie kompostowej. Dopiero z
tej substancji korzenie rolin mog pobiera potrzebne im iloci skadnikw mineralnych. Do
tego konieczne jest proporcjonalne rozmieszczenie w rhizosferze organizmw glebowych
oraz dobra struktura gleby, uatwiajca krenie rnych substancji. Swoboda i prawidowo
dokonywania si tych wszystkich procesw moliwa jest tylko przy celowej, ale ograniczonej
interwencji agrotechnicznej. Musi ona by umiejtnie wywaona, nie schematyczna i nie
brutalna, lecz rozumna i staranna, podtrzymujca tylko dokonywanie si w glebie tych
wszystkich procesw i zjawisk, z ktrymi radzi ona sobie najlepiej we wasnym zakresie.

Co si opaca
Wspczesne rolnictwo konwencjonalne pociga za sob niewspmiernie wysokie koszty
ekologiczne. Systematycznie, rok po roku zabijana gleba zmienia si powoli w skalny py,
ktrego nie da si ani szybko, ani atwo oywi i przywrci do stanu urodzajnej ziemi. Uno-
szone przez wiatr z pl nawozy sztuczne powoduj usychanie drzew, zatruwaj wody i ki.
Nieprzyswojony przez roliny azot przenika do wd gruntowych, a take do jezior i rzek, po-
wodujc w nich gwatowny rozwj wodorostw i zuboenie wody w tlen. Pestycydy tworz
trwae toksyczne osady w glebie i w tkankach rolin, ludzi i zwierzt. Rolnictwo to z kadym
rokiem staje si te coraz mniej opacalne. Produkcja nawozw mineralnych i rodkw
ochrony rolin oraz cikiego sprztu rolniczego pochania ogromne nakady energii i pieni-

44
dzy. Postpujca degradacja gleby podnosi kadego roku koszty jej nawoenia, a brak nawo-
enia obnia plony do granic nieopacalnoci. W skali spoecznej bardzo kosztowne, a coraz
bardziej naglce, jest rwnie podejmowanie rodkw prewencyjnych, majcych ratowa
rodowisko od skaenia. Tak wic zarwno koszty wymierne w pienidzach, jak i te niewy-
mierne, pacone skaeniem wody, powietrza i gleby, ludzkim zdrowiem i totalnym zaamy-
waniem si rwnowagi ekologicznej, staj si ju zbyt wysokie. Ludzie zacigaj wobec
swojej Planety dug, na ktrego spacenie same rodki finansowe nie mog wystarczy.
W rezultacie odpowied na pytanie, co si opaca, a co nie opaca, nie moe by jedno-
znaczna, bo zaley komu i w jakiej sytuacji. Due dochody uzyskuj producenci mineralnych
nawozw, rodkw ochrony rolin i cikiego sprztu rolniczego. Spore materialne korzyci
czerpi te ideolodzy i apologeci tego systemu upraw. Opaca si to rwnie plantatorom,
ktrzy zawsze s gotowi wytru swoimi obfitymi zbiorami par tysicy ludzi dla uzyskania
duych zyskw z ich sprzeday. dla wasnych potrzeb natomiast opaca im si zaoy ma
dziak bez chemii, aby siebie i swoj rodzin ocali z totalnego, toksycznego pogromu.
W sytuacji powszechnego panowania kultu fetysza jakim stao si obecnie pojcie opa-
calnoci, nieustannego kalkulowania opaci si czy si nie opaci, wzrastajcemu zagroe-
niu ekologicznemu mona by zapobiec takimi rodkami, ktre finansowo mogyby by zupe-
nie nieopacalne. Chodzi jednak o to, eby nie znale si wkrtce w sytuacji legendarnego
krla Midasa. Jak wiadomo, ten nieprzezorny a chciwy wadca wyjedna sobie u boga Dioni-
zosa taki przywilej, e wszystko, czego dotkn, zamieniao si w zoto. Przerazi si wresz-
cie, gdy w zoto zamienia si rwnie niesiona do ust kromka chleba i woda, ktrej chcia si
napi. To dowiadczenie nie stao si jednak skuteczn przestrog dla innych. Obecnie te, w
kadej dyskusji na temat potrzeby zmiany metod uprawy i wytwarzaniu zdrowej ywnoci
argument nieopacalnoci ucina spraw. Bdziemy tru dalej i nie ma o czym mwi! A
przecie trway spadek wydajnoci czy nieopacalno wcale nie musz towarzyszy przejciu
na rolnictwo biodynamiczne. Zdarza si to gwnie wtedy, gdy przestawienie na gospodaro-
wanie ekologiczne podejmuje si w warunkach gleby ju zdegradowanej. Wwczas rzeczywi-
cie jej rekultywacja moe trwa 3-4 lata, a w tym czasie nie ma co liczy na dochody, bo
trzeba przede wszystkim uprawia roliny uyniajce gleb, dostarczajce jej azotu i alkali-
zujce obszary zakwaszone. I nie zawsze istnieje wtedy moliwo korzystnej sprzeday plo-
nw. Taka prba rekultywacji daje jednak du szans na przyszo, podczas gdy upieranie
si przy dotychczasowych metodach przedua tylko agoni gospodarstwa, ale nie rokuje
przywrcenia go do ycia.
Deficyt zwizany z rekultywacj moe by zreszt niewielki i tylko przejciowy. Jak bo-
wiem wynika z dotychczasowych dowiadcze, dochd z 1 ha przypadajcy na jednego pra-
cownika jest w gospodarstwie biodynamicznym wyszy, jakkolwiek nakad pracy i czasu
moe by nieco wikszy.
Z czasem okae si, e wszystko co zdrowe jest jednoczenie tasze i e uczciwa troska o
dostarczenie ludziom wartociowej, nieskaonej ywnoci, opaca si najlepiej. Wynika to z
nastpujcego obliczenia. Z kosztw pojedynczych gospodarstw oraz oglnych kosztw go-
spodarki rolnej, krajowej i wiatowej, mona wtedy skreli pozycj obcie zwizanych z
produkcj i zakupem rodkw chemicznych. W ten sposb zostaj rwnie odzyskane
ogromne zasoby energii zuywanej do ich wyprodukowania. Rolnik za nie wydane pienidze
na ich zakup ma do swojej dyspozycji, co umoliwia pokrycie kosztw zwizanych z prze-
stawieniem gospodarstwa na nowy tor. Oszczdno energii i pienidzy uzyskuje si rwnie
odchodzc od stosowania cikich, kosztownych maszyn rolniczych. Do pracy na niewielkim
obszarze gospodarstwa biodynamicznego najstosowniejszy jest may, lekki sprzt agrotech-
niczny, wygodniejszy w obsudze, o wiele taszy i co najwaniejsze, nie ugniatajcy ziemi i
nie niszczcy struktury gleby. Zbiory z upraw biodynamicznych znacznie lepiej si przecho-
wuj, straty s o okoo 30% mniejsze, a ceny z ich sprzeday mona uzyska nieco wysze.

45
Zbyt zapewniony, bo konsument coraz niecierpliwiej czeka na nietoksyczn ywno. Po-
cztkowy wkad zwizany z rekultywacj gleby wkrtce zwraca si z nawizk, poniewa
odzyskana jej yzno jest nie tylko dorana, jednoroczna, ale wieloletnia, trwaa i poprawia
si potem z kadym rokiem, dziki kontynuowaniu waciwych metod uprawy. Stosujc me-
tod biodynamiczn (lub inn ekologiczn) uzyskuje si zdrowsze pokarmy rolinne, przy-
wrcone zostaje ekologiczna rwnowaga siedliska i eliminowanie rda jego skaenia. Po-
stawa byle dzi nie opaca si pod adnym wzgldem, za dorane zyski trzeba bdzie paci
potem zbyt wysok cen.

Historia i teraniejszo rolnictwa ekologicznego

Cykl wykadw wygoszonych przez Rudolfa Steinera w 1924 roku w Kobierzycach koo
Wrocawia, wyzwoli wiele inicjatywy, impulsw do dziaania i nowych pomysw. Od tego
momentu narodziny si denia do gbokich, radykalnych przemian w metodach uprawy, a
take w tylu mylenia o sprawach rolnictwa oraz w mentalnoci i osobowoci rolnikw.
Wskazwki Steinera zwracay uwag na donioso dziaania si naturalnych i procesw do-
konujcych si w przyrodzie i zachcay do wspdziaania z nimi i wykorzystania ich na
uytek gospodarstwa, ktre powstawaoby w harmonii ze rodowiskiem, a ponadto angao-
wao zdolnoci fizyczne i umysowe gospodarza i uwzgldniao jego potrzeby psychiczne.
Ten styl gospodarowania jest korzystny i twrczy zarwno dla rolnika jak i dla rynku, ktry
on zaopatruje.
Rolnictwo ekologiczne nie jest tylko teoretycznym postulatem na przyszo, ma ju swoj
histori i swoje osignicia. Dziaajce przed wojn w Niemczech Koo Eksperymentujce
zostao w 1941 roku zdelegalizowane. Przerwano wic organizowane dotychczas badania i
konferencje, przestay ukazywa si wydawnictwa. A przed wojn istniao ju w Saksonii 55
maych i rednich gospodarstw ekologicznych. Po wojennej przerwie, w 1954 roku powstao
nowe towarzystwo Demeter, ktre produkty z ekologicznych gospodarstw rozprowadza do
dzi w wielu krajach. Zajmuje si rwnie instruktaem i kontrol uzyskiwanych plonw.
Produkty ze znakiem tego towarzystwa maj wysok jako i s rozchwytywane przez na-
bywcw. Rolnicy, waciciele tych gospodarstw, zajmuj si nie tylko upraw ale i przetwr-
stwem. Wypiekaj m.in. chleb z mki z penego przemiau, dostarczaj na rynek przetwory
mynarskie: kasze, patki pszenne i owsiane, mk jczmienn i kaw zboow, soki owoco-
we i warzywne, syropy i mid. Regionalne orodki zawieraj umowy z mynami, piekarniami
i przetwrstwami, ktre zobowizuj si do przerobu ekologicznych podw rolnych bez mie-
szania ich z innymi i bez dodawania czegokolwiek innego. Ceny ich s wysze tylko o t
premi, jaka przysuguje wszystkim towarom lepszej jakoci. Staymi odbiorcami tych pro-
duktw s kliniki i szpitale.
Asortyment dostpnych rodzajw zdrowej ywnoci stale si rozszerza, w miar jak go-
spodarstwa wzbogacaj rozmaito swoich upraw i w miar tego, jak rodz si nowe pomysy
wytwrcw i dystrybutorw. Sprzedaje si wic rwnie m.in. oleje rolinne wytaczane na
zimno, to znaczy sposobem, ktry nie powoduje zniszczenia zawartych w nasionach oleistych
witamin i enzymw, a take nie usuwa innych elementw, ywieniowo najcenniejszych. W
przetwrstwie przemysowym niszczy je wysoka temperatura wytaczania i rafinacja, majca
zapobiega szybkiemu ich jeczeniu. Poniewa dugie przechowywanie i magazynowanie
powodowaoby psucie, fermentacj i jeczenie ywnoci, towarzystwo Demeter, jako dys-
trybutor, dba o to, aby droga od wytwrcy do nabywcy bya maksymalnie skrcona. Na przy-
kad zboa na kasz i mk miele si stopniowo, rwnolegle z ich rozprowadzeniem i w iloci
odpowiadajcej zamwieniom. Dlatego przetwarzanie, dystrybucja i sprzeda zdrowej ywo-

46
ci wymagaj operatywnoci, sprawnoci, inteligencji w tak samo wysokim stopniu, jak
uczciwoci i rzetelnoci wymaga samo prowadzenie gospodarstwa ekologicznego.
Stopniowo zmienia si struktura poday produktw ywnociowych jako odpowied na
zmian struktury popytu. Zmniejsza si zainteresowanie kupujcych tymi przetworami, ktre
odo niedawna dominoway w handlu ywnoci, tzn. rafinowanymi, aromatyzowanymi i
sztucznie barwionymi, a ktrych trwao zapewniay chemiczne rodki konserwujce. Teraz
bardziej ceni si mid i melas ni cukier oraz wiee i suszone owoce ni demy. Chtnie
kupowane jest ciemne pieczywo z rnego rodzaju zb, z jczmienia, kukurydzy, owsa. Du-
ym powodzeniem cieszy si sprzedawanie w puszkach mleko sojowe Plamil oraz inne
przetwory z soi, m.in. tofu czyli twarg z mleka sojowego.
W wikszoci krajw na wszystkich kontynentach istniej ju gospodarstwa ekologiczne.
Jedne s prowadzone na wasny uytek, inne nastawione na produkcj towarow. Na przykad
w krajach zachodniej Europy (Holandia, Belgia, Dania, RFN, Francja, Anglia) w 1980 roku
powierzchnia upraw ekologicznych wynosia 100 tys. hektarw. Ich liczba stale wzrasta, tak
samo jak stale wzrasta zrozumienie problemu skaenia, a w zwizku z tym i zapotrzebowania
na naturaln, zdrow ywno. Zwaszcza, e ywno z takich gospodarstw, oprcz walorw
zdrowotnych, wyrnia si znakomitym smakiem i aromatem. Pocztkowo mona j byo
nabywa tylko w specjalnych sklepach, nazywanych w krajach anglojzycznych Health Fo-
od Stores (sklepy ze zdrow ywnoci), znajdujcych si w wikszych miastach. Ostatnio
zdrow ywno mona kupowa nawet w zupenie maych miastach, a w wikszoci duych
magazynw s specjalne stoiska, gdzie sprzedaje si wiee warzywa, owoce i rne inne
produkty z gospodarstw ekologicznych.

Humanistyczny wymiar rolnictwa

Herbert H. Koepf (1976), podsumowujc trudnoci i dylematy wspczesnego konwencjo-
nalnego systemu upraw pisze, e podstawowy problem sprowadza si do tego, eby znalazo
si dosy ludzi, aby zajmowa si ziemi w zdrowy sposb. Z kolei E. F. Schumacher (1981)
zwraca uwag na niedocenianie lub wrcz ignorowanie celw, ktre powinny przywieca
ludziom uprawiajcym ziemi. S nimi:
1) humanizacja i uszlachetnianie szeroko pojtego rodowiska ludzkiego,
2) podtrzymywanie wizi czowieka z przyrod, ktrej czowiek jest i musi pozosta inte-
graln czci,
3) dostarczanie czowiekowi ywnoci i innych surowcw potrzebnych do godziwego y-
cia. Nie wierz pisze Schumacher aby dugo moga istnie cywilizacja, ktra uznaje tyl-
ko trzeci z wymienionych tu celw i dca do niego tak bezwzgldnie i gwatownie, e po-
zostae dwa cele nie tylko s zaniedbywane, lecz po prostu bojkotowane.
Wedug Rudolfa Steinera, wszystkie sprawy ycia ludzkiego z takich czy innych wzgl-
dw s zwizane z rolnictwem, a wic dehumanizacja tej sfery gospodarki rzutuje niekorzyst-
nie na wszystkie inne dziedziny ycia.
Ju z trzech powyszych opinii wynika, e rolnictwo ma znacznie szerszy wymiar ni tyl-
ko ekonomiczny i profesjonalny. I wydaje si, e drog prowadzc do wyzwolenia rolnictwa
z dotychczasowych komercyjnych i technologicznych ogranicze jest dostrzeenie i uwzgld-
nienie jego wymiaru humanistycznego.
Rolnictwo to jeden z najczcigodniejszych i najbardziej autentycznych dziaw gospodarki
ludzkiej i zawodw wykonywanych przez czowieka. Jego wyniki nale w ogromnym stop-
niu od poziomu etycznego i umysowego trudnicych si nim osb. Im jest on wyszy, tym
szerszy kontekst spraw pozwala dostrzega i wcza harmonijnie do swojej pracy. Nie mniej
donios zalet rolnika jest wraliwo i rzetelno oraz ciepa yczliwo dla ludzi, ktrzy

47
jedz chleb z jego pola. Wszystkie te zalety mog sta si ponadto rdem bezcennych satys-
fakcji dla tego, kto dorasta do ich przyjcia.
W funkcjonujcym obecnie ujciu technologicznym i ekonomicznym rolnictwa zatraca si
caa jego warstwa humanistyczna. Ekonomiczna definicja gospodarstwa rolnego wymienia
jako jego elementy skadowe obok ziemi, maszyn, zabudowa i inwentarza ywego rwnie i
osob gospodarza. Eksponujc wycznie komercyjne cele gospodarstwa, narzuca sposb jego
rozumienia i traktowania, czym ponia rolnika, jako wodarza ziemi i animatora dokonujce-
go si na niej rozradzania i dojrzewania. Przykadanie do rolnictwa wycznie ekonomicz-
nych miar ogranicza wiedz o naturalnym rodowisku, w ktrym dokonuje si misterium
wspdziaania czowieka z siami przyrody i obnia rang pracy rolnika, jako wsptwrcy
procesw ycia i wzrastania.
Traktowanie rolnictwa w sposb cile ekonomiczny uwaa si powszechnie za przejaw
nowoczesnoci, jakkolwiek ujmowanie pracy na roli w oderwaniu od jej aspektw moral-
nych i estetycznych trudno uzna za nowoczesne, to znaczy speniajce spoeczne nadzieje na
dzi i jutro.
Natomiast rolnictwo ekologiczne jest ju w zaoeniu zharmonizowane z postulatami hu-
manizacji. Jeeli nadrzdnym jego celem jest wytwarzanie zdrowej ywnoci przy zastoso-
waniu korzystnych rwnie i dla rodowiska metod ekologicznych, to ju nadaje mu wysok
rang humanistyczn. Tak samo praca rolnika uwolniona od bezwzgldnej, komercyjnej pre-
sji, speniajca moralne warunki osigania swoich celw wkracza w wymiar humanistycz-
ny.
I dopiero takie rolnictwo mogoby sta si inspiracj dla wyonienia nowej, autentycznej
kultury wsi. Kultury tak oryginalnej, bogatej i na tak wysokim poziomie obyczajowym,
etycznym i estetycznym, jakiej nie byy dotd w stanie wytworzy adne inne orodki wiej-
skie ani miejskie. Uznawany obecnie za wzorcowy, stereotyp nowej kultury wiejskiej z klu-
bokawiarni i ekshumowanym folklorem przeszedby do muzeum kuriozw wspczesnej
cywilizacji. Wie nie musiaaby wtedy siga do wzorcw miejskich, miaaby wasne aspira-
cje, dowiadczenia i osignicia, po ktre przychodziliby jak do Mekki mieszkacy miast. Ci
sami, ktrzy pozostaj obecnie w przekonaniu o nadrzdnoci swojej zurbanizowanej mental-
noci i jej wytworw, a w rzeczywistoci yj zagubieni na manowcach kultury masowej z
ca jej jaowoci i prymitywizmem.
O dalszych konsekwencjach, jakie mogyby w przyszoci wynikn z urzeczywistnienia
takiego rolnictwa, mona ju tylko snu domysy. Ale domysy najbardziej nawet optymi-
styczne nie byyby tu chyba bezpodstawne.

Rolnictwo ekologiczne a uprawy wegaskie

Wrd wymienionych uprzednio kierunkw rolnictwa ekologicznego nie zosta omwiony
jeszcze jeden, mianowicie uprawy wegaskie. A taki kierunek ju istnieje i rozwija si samo-
istnie, spontanicznie, niezalenie od jakichkolwiek teoretycznych zaoe agrotechnicznych,
naladujc jednak wiele uprawowych metod biodynamicznych. Uprawy wegaskie s to
uprawy zupenie nowego typu, nie przypominaj ani tradycyjnych wiejskich zagrd, ani pro-
dukcyjnych kombinatw rolniczo-przemysowych. Nale do nich dziaki przyzagrodowe i
dziaki pracownicze, mae warzywniki i niewielkie sady, uprawiane na wasny uytek, a na-
wet kameralne uprawy w mieszkaniach, tak zwane indoor-greens, ktre rozpowszechniaj si
na zachodzie.
W takich wanie gospodarstewkach lub innych nietypowych, chw zwierzt jest nie-
moliwy, niekiedy te rezygnuje si z niego ze wzgldw etycznych lub ywieniowych. I co
zaskakujce, plony z tych upraw s wyjtkowo udane! W ksice o rnych alternatywnych

48
metodach wspczesnego rolnictwa (1980) zostao omwione rwnie i rolnictwo wegaskie.
Rolnictwo wegaskie uprawiane jest w Anglii w sposb niekomercyjny. Obecnie obejmuje ono
prawie wycznie uprawy warzyw. Ta dowiadczalna metoda opiera si na dwch zasadach:
1) unikanie gbokiej orki i stosowanie tylko powierzchniowego rozluniania gleby, bez
przekopywania i odwracania,
2) wyczenie nawozw pochodzenia zwierzcego. Ten sposb uprawy prowadzi do tego,
e gleba zostaje przetworzona (transformed) w cigu trzech lat. Jest to przetworzenie polega-
jce na znacznej poprawie struktury gleby i czy si z cakowitym zanikniciem chwastw,
pasoytw i chorb rolin. cile wegaski sposb gospodarowania odrzuca stosowanie ja-
kichkolwiek produktw zwierzcych, zaleca uywanie jedynie kompostowanego materiau
rolinnego (vegtable matter). Jak mona si domyla, pokarmy z tych poletek s bardzo wy-
soko cenione przez zwolennikw ywienia wegetariaskiego i wegaskiego.
W wikszoci alternatywnych programw gospodarowania na roli zwierzta hodowlane
uwaa si za nieodzowny element zrwnowaonego gospodarstwa, a produkcj misa za tak
samo wan i potrzebn jak upraw rolin jadalnych.
Rolnictwo biodynamiczne rwnie akceptuje hodowl zwierzt rzenych w gospodarstwie,
chocia odnosi si bardzo krytycznie do hodowli przemysowych. Uwaa je za niezgodne z
natur zwierzt, rodowiska naturalnego a take ludzi, ktrzy takie systemy hodowli organi-
zuj i prowadz. Zwierz w gospodarstwie biodynamicznym, zgodnie z biodynamicznymi za-
sadami hodowli, nie jest przedmiotem bezwzgldnej, brutalnej eksploatacji, lecz spotyka si z
przychylnoci i troskliwoci swego gospodarza. Zaobserwowano, e krowa dobrze traktowa-
na daje wicej mleka i yje znacznie duej. Doc. Mieczysaw Grny tak pisze o tym: Chodzi
w niej bowiem o podejcie do zwierzt, o zapewnienie im nie tylko dobrych warunkw bytu,
waciwej karmy, lecz take o kontakt psychiczny z nimi. Podkrela si szczeglnie znaczenie
krowy jako zwierzcia psychicznie wraliwego, jako producenta najlepszego nawozu oraz jako
wskanika prawidowoci funkcjonowania gospodarstwa biodynamicznego (1986).
Przekonanie o potrzebie udziau zwierzt w gospodarstwie podzielaj zarwno zwolennicy
rolnictwa konwencjonalnego jak i biodynamicznego i traktuj je jako niepodwaalny pewnik.
To zaoenie kwestionuj jednak wegetarianie i zwolennicy upraw wegaskich i postuluj
jego ponowne krytyczne rozpatrzenie i weryfikacj na podstawie dalszych, nowych bada i
dowiadcze. Bo jeeli w dotychczas podejmowanych uprawach wegaskich obserwuje si
cakowity zanik chwastw, pasoytw i chorb rolin, to jest to sygna, ktrego nie wolno
zignorowa. Wskazuje on bowiem na to, e zaoenie o niezbdnym udziale nawozu zwierz-
cego w uprawach nie jest prawdziwe, e opiera si na jakim bdzie lub przeoczeniu i wymaga
dalszych dowiadcze. Takie dowiadczenie dokonuje si zreszt samo kadego roku w ka-
dym zdrowym lesie. Lena gleba, ktra naley do najyniejszych i najzasobniejszych, nawo-
ona jest samoistnie rolinnym kompostem z rozkadajcych si lici oraz traw i zi lenych.
Jakkolwiek rolnictwo tradycyjne i ekologiczne docenia warto nawozu zwierzcego, to
we wspczesnym rolnictwie konwencjonalnym nie wyciga si z tego praktycznych wnio-
skw. Przewaa tu system osobnych ferm hodowlanych i osobnych specjalistycznych gospo-
darstw uprawiajcych wycznie roliny. W tym systemie rolno-hodowlanego przemysu nie
ma moliwoci penego wykorzystania obornika w zamknitym cyklu krenia substancji
organicznej. Nawz z hodowli zwierzt nie tylko nie zostaje wykorzystany do uyniania
gleby, ale jest kopotliwym balastem. Jednoczenie w gospodarstwach nastawionych wycz-
nie na produkcj rolinn stosuje si tylko nawozy sztuczne z braku nawozu zwierzcego. Z
jednej wic strony istnieje nadmiar nawozu naturalnego, a z drugiej jego brak, co w jednym i
drugim przypadku prowadzi jednak do skaenia rodowiska albo niewykorzystanym rolni-
czo nawozem zwierzcym, albo stosowaniem nawozw sztucznych.
Dla zrwnowaenia gospodarstwa due ssaki przeznaczone na rze nie s jedynymi repre-
zentantami wiata zwierzcego. Z pewnoci wicej korzyci ma gospodarstwo z takich

49
przedstawicieli fauny, jak ddownice, owady zapylajce i ptaki piewajce, ropuchy, bie-
dronki, kuropatwy, baanty i caa mikrofauna glebowa. Mimo to zaniedbuje si powszechnie
stworzenia podstawowych warunkw dla ycia tych organizmw, forsujc tylko spraw pod-
noszenia liczebnoci wi i krw.
Jakkolwiek istnieje wiele podobiestw w zakresie metod agrotechnicznych, rolnictwo we-
gaskie rni si w sposb zasadniczy od innych programw ekologicznych upraw. Wyklu-
cza nie tylko sam hodowl duych zwierzt na miso, ale rwnie i te metody uprawy, ktre
cz si z ich zbijaniem. Na przykad stosowanie niektrych preparatw biodynamicznych.
Decyduj o tym wzgldy rolnicze, ywieniowe i etyczne. Z tych wanie wzgldw nie sto-
suje si tu nawozw zwierzcych ani kompostw z materii pochodzenia zwierzcego, jak
rwnie i niektrych preparatw biodynamicznych. Spord metod ekologicznych korzysta
si ze wskaza kalendarza agro-astronomicznego, zasad ssiadowania rolin, stosowane s
komposty z materii rolinnej, biodynamiczne preparaty zioowe, odpowiedni program zmia-
nowania i powierzchniowe tylko spulchnianie gleby.
Program biodynamiczny z trudem, cho nie bez znacznych sukcesw, toruje sobie drog
we wspczesnym skomercjonalizowanym i schematyzowanym rolnictwie. W wielu krajach
stale wzrasta liczba gospodarstw odchodzcych od konwencjonalnych metod uprawy, aby
wprowadza nowe. Jednak rolnictwo biodynamiczne, jakkolwiek niepomiernie suszniejsze
od konwencjonalnego, zostaje pod pewnymi wzgldami zakwestionowane przez program
upraw wegaskich. Trudno by jednak byo skreli stosunek obu tych programw jako alter-
natywy. Rolnictwo wegaskie nie jest dla biodynamicznego alternatyw, lecz raczej per-
spektyw dalszych progresywnych przeobrae i ich ukierunkowaniem.
W obecnej sytuacji demograficznej i rynkowej uprawy biodynamiczne bez wyeliminowa-
nia produkcji misa w dotychczasowym zakresie i z dotychczasowymi tendencjami do wzro-
stu, sprowadzayby si waciwie gwnie do wytwarzania zdrowej paszy dla byda. Nadcho-
dzce gbokie przemiany w rolnictwie nie mog dokonywa si w oderwaniu od wzbogacaj-
cej si stale wiedzy o warunkach czystoci rodowiska i rwnowagi caej ziemskiej biocenozy.
A przede wszystkim rolnictwo jako producent zdrowej ywnoci nie moe nie uwzgldnia
najnowszych osigni w zakresie wiedzy o ywieniu i o rzeczywistych ludzkich potrzebach
pokarmowych. Dlatego zakadanie koniecznego udziau zwierzt hodowlanych w programie
biodynamicznym i niektrych innych programw rolnictwa ekologicznego musi budzi zastrze-
enia nie tylko natury etycznej, ale rwnie ekologicznej, ekonomicznej i ywieniowej.
Kady z tych programw akceptujcych i uwzgldniajcych masowy chw zwierzt rze-
nych, opiera si na nierealnym przewidywaniu, e jeeli zostanie on powszechnie wdroony,
to obecnie 5-miliardowa, a wkrtce ju 6-miliardowa, populacja ludzi yjcych na wiecie
zdoa udwign ciar wykarmienia ich samych, a oprcz tego zwierzt przeznaczonych na
ich poywienie w iloci choby tylko 1 sztuki hodowlanej na kady hektar uprawianej ziemi.
Pod tym wzgldem na stanowisko rolnictwa biodynamicznego rzutuje bd podzielany przez
rolnictwo konwencjonalne, e wrd pokarmw dostarczanych przez gospodarstwa wiejskie,
musi by rwnie i miso.
Podstawowe postulaty odywiania wegetariaskiego i upraw wegaskich nabieraj w na-
szych czasach niezmiernej wagi i znaczenia praktycznego. Jak wiadomo, e liczebno ludzi
na wiecie wzrasta lawinowo, a rozwj techniki umoliwia realizowanie wielu programw, w
tym rwnie i tych z gruntu faszywych. Naley do nich bd dotyczcy potrzeb pokarmo-
wych czowieka, a jego nastpstwem jest caa gigantyczna struktura midzynarodowej gospo-
darki misno-hodowlanej. Ten bd powielany w skali wiatowej, tak jak to si dzieje obec-
nie, pociga za sob dalekosine nastpstwa w wielu dziedzinach ycia: ekonomicznej, eko-
logicznej, politycznej, zdrowotnej, etycznej, humanitarnej i spoecznej. Dlatego kady pro-
gram rolnictwa ekologicznego czy konwencjonalnego, wczajcy jako jego integralny ele-
ment hodowl zwierzt, choby w liczbie 1 sztuki hodowlanej na 1 hektar upraw, ju w mo-

50
mencie wdraania rozmija si z nieugitymi wymogami nadchodzcego czasu i ju wkrtce
bdzie musia ulec znacznym korektom i modyfikacjom.
Wiele wskazuje na to, e wegetariaski, a zwaszcza wegaski, sposb odywiania si lu-
dzi jest przyszoci tego wiata, ktremu uda si przetrwa najgorszy czas. I tak samo przy-
szoci wiata wydaje si by wegaskie rolnictwo ekologiczne. Rwnolegle z tym kierun-
kiem przemian dokonuje si ewolucja postaw etycznych i gboki przeom w sposobie trak-
towania przyrody. W miar pogbiania si tych dokona zachodz widoczne zmiany w spo-
sobie mylenia raczej w kategoriach humanistycznych ni wycznie ekonomicznych, bar-
dziej etycznych ni komercjalnych. Daje to podstaw do przewidywania, e wanie rolnictwo
wegaskie jest najtrafniejszych ukierunkowaniem nadchodzcych przemian w caej gospo-
darce ywieniowej. I pozwala mie nadziej, e moe ju niedugo przyda ono krajobrazowi
Ziemi jeszcze jeden akcent humanizacji.

Obszar i formacja gospodarstwa ekologicznego

Metody i zasady gospodarowania ekologicznego nakadaj pewne ograniczenia obszaru
upraw. Ten podstawowy limit wynika ju z samej idei gospodarstwa naturalnego, poniewa
setki czy dziesitki hektarw liczce plantacje jednorodnych zasieww ju w zaoeniu s
nienaturalne. W zrnicowanym, naturalnym ekosystemie s dysonansem, burz jego propor-
cje i rwnowag. Uprawy ekologiczne, uwzgldniajce wymogi ssiedztwa rolin i postulat
zachowania kompletnoci rodowiska, kreuj system inny wprawdzie ni pierwotny, ale za-
chowuj podstawowe jego prawa i nie niszcz harmonii. Wielko gospodarstwa wie si te
z moliwoci uzyskania niezbdnej iloci kompostu oraz dysponowania czasem jaki mona
powici na wykonanie wszystkich koniecznych zabiegw. Zalenie wic od iloci kompo-
stu i liczby osb zaangaowanych w prowadzenie gospodarstwa, jego obszar moe waha si
mniej wicej od 1/4 do 1 hektara.
Na modelu wspczesnego rolnictwa konwencjonalnego zaciyy jak wiadomo, bdne
zaoenia technologiczne i ekonomiczne. Metoda upraw ekologicznych otwiera szans wyco-
fania si z pierwszego z nich tzn. bdu technologicznego. Natomiast drugi, ekonomiczny,
moliwy jest do przezwycienia nieprofesjonalnym sposobem traktowania rolnictwa i two-
rzeniem zupenie nowej struktury ekosystemw odmiennej od wszystkich dotychczasowych.
Sygnaem zapowiadajcym deprofesjonalizacj rolnictwa jest narastajcy ju od kilkudzie-
siciu lat masowy trend do dezurbanizacji. W wiadomoci wikszoci ludzi wspczesnych
wielkie miasto przestaje by najbardziej podanym miejscem do ycia. Ideaem jest dom lub
domek za miastem, otoczony mniej lub wicej rozlegym terenem zieleni trawnikiem, k,
lasem lub wanie ogrodem i sadem czy te miejscem innych jeszcze upraw rolin jadalnych.
obecnie realizowaniu si tego trendu stawiaj tam struktury istniejcej produkcji rynkowej. W
pewnych regionach wiata bywaj przeamywane indywidualnym deniem, wol i wysikiem. W
innych natomiast s nie do sforsowania i pozostaj w sferze odlegych planw lub nierealnych
marze. Jednak jak wiadomo z historii, masowe trendy przeamuj prdzej czy pniej dotych-
czasowe formy organizacyjne i zmuszaj do wspdziaania w podanym kierunku.
Przy nieprofesjonalnym sposobie traktowania rolnictwa istniejce obecnie ekosystemy
mogyby automatycznie prawie zmienia swoj dotychczasow struktur. Zamiast rozlegych
obszarw jednorodnych zasieww, gospodarstwa niewielkie, ale bogate w rnorodne, sta-
rannie zaplanowane uprawy warzywnicze, sadownicze, zboowe. Zamiast produkcji wiel-
kotowarowej, ukierunkowanie si w zasadzie na zaspokajanie potrzeb wasnych, tzn. rodziny
lub grupy osb uprawiajcych t ziemi stale lub doranie. Znikoma czasochonno takiego
gospodarstwa, zwizana z jego ograniczonym obszarem, jest wanie jednym z istotnych
czynnikw jego deprofesjonalizacji. Praktycznie wic, kady czowiek, wykonujcy jakikol-

51
wiek zawd nierolniczy, np. stolarz, piekarz, lekarz, aktor, nauczyciel czy drukarz, uprawiajc
swj kawaek ziemi w pobliu swojego domu, traktowaby to zajcie jako przeduenie przy-
gotowywania posikw we wasnej kuchni dla jednej rodziny lub jednej osoby.
Postpy nowoczesnej wiedzy o ywieniu doprowadzaj midzy innymi do stwierdzenia in-
dywidualnego zrnicowania ludzkich potrzeb pokarmowych. Ich pene zaspokojenie jest
rwnie niemoliwe w zbiorowych punktach ywienia, jadodajniach, restauracjach, stow-
kach, jak i ze zbiorowych zuniformizowanych rde wytwarzania i przetwarzania ywnoci.
Wszystkie nowoczesne szkoy dietetyczne, takie jak makrobiotyka, wegetarianizm, wega-
nizm, joga, witarianizm, podkrelaj donioso indywidualnego zrnicowania diety i wy-
mieniaj je jako jeden z podstawowych warunkw zdrowia i sprawnoci. Tak wic w wietle
wymogw ju nie tylko ekologicznych, psychicznych i humanistycznych, ale rwnie diete-
tycznych, zdrowotnych i kulinarnych, wielkoobszarowa i wielkotowarowa gospodarka rolna
staje si niefunkcjonalna i anachroniczna.
Do spenienia wszystkich warunkw nowego modelu rolnictwa nadaj si wanie najlepiej
gospodarstwa mae, ktre nawet jedna osoba lub maa rodzina przy doranej pomocy znajo-
mych czy ssiadw moe otoczy starann opiek, jakiej wymagaj uprawy ekologiczne. Nie
zostan przy tym pogwacone postulaty globalnej wydajnoci, bo oglna suma zbiorw z
wielu maych upraw jest zawsze znacznie wiksza ni z kilku ogromnych. Istnieje na to wiele
dowodw we wspczesnym wiecie i w historii.
Kolejnym warunkiem udanych zbiorw jest umiejtno, staranno oraz rzetelny i bezpo-
redni emocjonalny stosunek i zaangaowanie osoby uprawiajcej ziemi. Od takich postaw
zale nie tylko konkretne efekty pracy, ale rwnie uzyskanie z niej osobistych satysfakcji.
Niedostpne s one tym, ktrzy nastawiaj si wycznie na wysokie plony i due dochody z
ich sprzeday. Otwieraj si nowe rda zaspokojenia bardzo silnych i humanistycznie cen-
nych ludzkich potrzeb, poczucie wspodpowiedzialnoci za rodowisko i trwao jego zaso-
bw. A take wydobycie si z anonimowoci swoich funkcji i rl spoecznych.
Istotnym wyznacznikiem niewielkiego obszaru gospodarstwa jest sama indywidualno
rolnika, ktry byby w stanie spenia wymienione poprzednio wymogi. Ch gromadzenia
bogactw ponad swoje rzeczywiste potrzeby jest dysonansem wrd innych ludzkich potrzeb i
burzy harmoni osobowoci. adna ilo zarobionych pienidzy nie moe zrekompensowa
ponoszonych wtedy strat: rwnowagi psychicznej i czasu potrzebnego do wzbogacania swojej
wiedzy oglnej, kultywowania zainteresowa pozarolniczych i pozazawodowych, uczestni-
czenia w sferze oglnoludzkich wartoci kultury. Ograniczony obszar gospodarstwa, zapew-
niajc dostatek zdrowej ywnoci temu, kto je uprawia, nie angauje jednak caego jego cza-
su, pozwala wic na swobodny rozwj swoich zainteresowa w czasie pozostaym.
Taki model gospodarki rolnej, zmierzajcy do uksztatowania nowej struktury ekosyste-
mw, miaby na pewno wpyw nie tylko na rodowisko przyrodnicze, ale rwnie na tworze-
nie si nowego typu osiedli mieszkaniowych. Zostaaby obalona ostatnia bariera dotychcza-
sowego podziau na wie i miasto. Powstawayby osiedla zaspokajajce ludzkie potrzeby
przestrzenne i socjalne znacznie lepiej ni przeludnione, przytaczajce anonimowoci aglo-
meracje miejskie, z ogromnymi blokami mieszkalnymi sterczcymi jak ponure termitiery.
Powstawayby osiedla bardziej kameralne i funkcjonalne, zharmonizowane z wymiarami
ludzkiego ciaa, zapewniajce psychiczny komfort i uatwiajce kontakty spoeczne. Takie,
ktre trafniej koresponduj z estetyczn wraliwoci i udostpniaj tak mie ludziom malow-
nicze wkomponowanie osiedli mieszkalnych w ogrody, pola, sady i parki. A take celowo usy-
tuowane obiekty lokalnej infrastruktury mae myny, mae tartaki i cegielnie, mae piekarnie i
niewielkie warsztaty wszystko obliczone na zaspokojenie rzeczywistych potrzeb mieszka-
cw i funkcjonujce w miar powstawania tych potrzeb. Zaoenie o ich cigym nieprzerwa-
nym dziaaniu, zmuszaoby do szukania klientw i odbiorcw, a wtedy wymogi krajobrazu
ekologicznego mogyby bardzo atwo zosta podporzdkowane kryteriom rentownoci.

52
 Rolnictwo, razem z wieloma innymi dziedzinami produkcji znalazo si obecnie w tym
nurcie przemian, ktry Alvin Toffler okrela jako zblienie si trzeciej fali cywilizacji. Cha-
rakteryzuje si ona midzy innymi zanikaniem dotychczasowego ostrego podziau na sfer
produkcji towarowej i na sfer konsumpcji, oraz zwizan z tym radykaln zmian roli rynku
w spoeczestwie. Razem z elektronik i komputeryzacj trzecia fala niesie ze sob awans i
upowszechnianie si takiego zjawiska, ktre Toffler nazywa prosumpcj, to znaczy wytwa-
rzaniem i produkowaniem nie na sprzeda ani dla zarobku lecz na wasny uytek. Pisze on:
Prosumpcja wie si z demarketyzacj przynajmniej niektrych rodzajw dziaalnoci... W
rezultacie tej zmiany gospodarka przyszoci nie bdzie podobna do adnej znanej nam do-
tychczas... Zmiana ta zapowiada powstanie nowego systemu gospodarczego, ktry nie bdzie
przypomina ani gospodarki pierwszej fali, ani drugiej fali, bdzie natomiast czy w sobie
cechy charakterystyczne obydwu i stapia je w now historyczn syntez. I dalej: Dawny
podzia na czas pracy i czas wolny od pracy stanie si nieaktualny, gdy stwierdzimy, e spo-
r cz tak zwanego wolnego czasu spdzamy w rzeczywistoci na prosumpcji, czyli na
wytwarzaniu dbr i usug na wasny uytek. Nastpnie Toffler, charakteryzujc ksztatowa-
nie si i rozbudowywanie rynku midzynarodowego przez ostatnie 10 tysicy lat, zwraca
uwag na to, do czego doszo rolnictwo w okresie drugiej fali: Zaczo obowizywa prze-
konanie, e wczenie si do rynku jest postpowe, samowystarczalno natomiast wiad-
czy o zacofaniu. Rynek zrodzi trywialny materializm oraz przewiadczenie, e ekonomia i
motywacja ekonomiczna stanowi podstawowe siy w yciu czowieka... W ten sposb mar-
ketyzacja uksztatowaa myli i wartoci oraz sposb postpowania miliardw ludzi oraz na-
daa ton cywilizacji drugiej fali. Autor przewiduje w najbliszym czasie kres produkcji ma-
sowej i powstanie nowych form organizacji spoeczestwa. Jedn z nich ma by wsplnota
rodzinna zwizana wizi nie tylko uczuciow i prokreacyjn, jak to miao miejsce w okresie
drugiej fali, ale wspln prac przy jednym warsztacie, gdziekolwiek by si on znajdowa, w
domu, wok domu czy poza domem. Wytwarzanie ywnoci na potrzeby rodziny jest jedn z
najbardziej prawdopodobnych form przewidywanej prosumpcji.
Nowy model rolnictwa ekologicznego otwiera moliwo speniania wielu doniosych i
rnorodnych ludzkich oczekiwa i zaspokojenia potrzeb, z ktrych nie wszystkie nawet s
ju w peni uwiadamiane. Na pierwszym miejscu jest potrzeba zdrowego pokarmu i nieska-
onego rodowiska naturalnego oraz prawo do osobiste, moralnej odpowiedzialnoci za war-
to i przydatno wytworw swojej pracy. A ponadto otwarcie si na przyjazny kontakt z
przyrod, zdolno do bliskiego, rozumnego z ni obcowania i umiejtno coraz gbszego
pojmowania jej praw, aby wspdziaa z nimi twrczo w harmonii i mioci. Uczestniczc w
takiej strukturze ekologicznej, czowiek odnajduje swoje miejsce w porzdku przyrody i
wzbogaca ten porzdek humanistyczn potrzeb realizowania moralnego adu. A to pozwala
mu stawa si wiadomym wsptwrc dalszego, wasnego i jej rozwoju.

Hodowla dzi i jutro

Jeeli zawd rolnika jest obecnie tak ciki, jeeli wymaga ogromnego wysiku fizycznego
i angauje mnstwo czasu we wszystkich porach roku, to nie jest to spowodowane s upraw
rolin, ale przede wszystkim obcieniami hodowlanymi. Wynika z koniecznoci wytwarza-
nia ogromnej iloci paszy i penienia szesnastogodzinnej suby w oborze, chlewiku i kurniku.
Same uprawy rolin przeznaczonych na pokarm dla ludzi mona wykonywa najbardziej na-
wet starannie i sumiennie, nie angaujc w to jednak galerniczego wysiku i zostawiajc sobie
rezerwy czasu, siy i energii psychicznej na ycie umysowe, na pogbianie wiedzy, na tury-
styk i inne formy korzystania z wartoci kultury. Ta niewolnicza praca hodowcy zostaa jed-
nak uznana za stan normalny, a nawet zawodowy obowizek rolnika.

53
 Inn form hodowli zwierzt s nowoczesne, przemysowe zakady masowej produkcji
misa, mleka i jajek. Ze wzgldu na sposb funkcjonowania tych zakadw i warunkw jakie
stwarzaj zwierztom, mona je porwna tylko z obozami zagady dla ludzi. Ju samo zgro-
madzenie setek czy tysicy zwierzt tego samego gatunku i unieruchomienie ich na maej
przestrzeni jest pogwaceniem podstawowych regu ekologicznych. Nikt te nie liczy si tam
z udrk zwierzt, ktre zostaj pozbawione swoich wszystkich naturalnych praw. Prawa do
swobodnego ruchu, do powietrza, do wiata, do opieki matek nad modymi, a nawet czsto
do zmiany pozycji ciaa. Hodowle te narzucaj te ludziom tam zatrudnionym zachowana i
obowizki przekraczajce granice normalnej, ludzkiej wraliwoci. Eliminuj doznania i re-
akcje najbardziej humanistycznie cenne, a wic wspczucie, przywizanie, lojalno wobec
kogo, kto nam zaufa, wspdoznawanie i ch pomagania innym w niedoli. Zmuszaj do
moralnego samookaleczania.
Po opuszczeniu gospodarstwa zwierzta trafiaj do punktw skupu ywca, a stamtd o
rzeni. Rzenia jest rwnie ostatnim etapem produkcyjnym dla zwierzt z fabrycznych ho-
dowli. miem twierdzi pisa Henryk S. Salt, autor ksiki pt. Prawa zwierzt e naj-
potrzebniejszym kursem dla czonkw zwizkw etycznych byyby ogldziny rzeni...
(1892). A autorka ksiki pt. Czy wolno nam zjada zwierzta J. Maszewska-Knappe tak
zdaje relacj z tych ogldzin: Zwierzta w rzeniach caym swoim zachowaniem si okazuj,
e rozumiej groz chwili, e pojmuj czekajc ich mier... Padaj wtedy w miertelnym
lku na kolana... dr caym ciele, oblane miertelnym potem strachu. Jedne rycz przerywa-
nym kajcym gosem, inne pacz tak strasznie, e strugi ich ez tworz mae kaue po bo-
kach ich gw. Dla ludzi o niestpionych uczuciach wstrzsajce jest patrze na rozpacz, jaka
si maluje w ich oczach, na pene bagania o lito zachowanie si (cytowane wg Winiew-
skiej-Roszkowskiej, 1986).
Aby zaguszy gosy protestu przeciw procederowi legalnego zabjstwa, dokonujcego si
w rzeniach, jego obrocy zapewniaj, e stosuje si tam metody humanitarne. Argumentuj
ponadto, e zdolno odczuwania blu jest u zwierzt znacznie mniejsza ni u ludzi. Claude
Levi-Strauss, gdy mwi o bezwstydnym humanitaryzmie, mia zapewne na myli rwnie i
ten, ktry panuje w rzeniach.
Kady krzywdziciel, aby uspokoi sumienie, ma skonno do szkalowania swoich ofiar,
dlatego zwierztom odmawia si rozumu i wraliwoci. W rzeczywistoci za bl i cierpienie
zwierzt s nic nie mniejsze od ludzkich. Zdolno do tych przey wie si z podkorowymi
orodkami mzgu, bdcymi siedliskiem uczu, ktre u wszystkich ssakw s takie same, jak i
u ludzi. Zwierzta pisze Kinga Winiewska-Roszkowska nie tworz poj oderwanych i
ich sownych symboli, nie znaj wic mowy i pisma, tote nie przekazuj osobniczych do-
wiadcze i nie tworz cywilizacji. Zwierzta natomiast cierpi, przeraaj si, gniewaj, ko-
chaj i przywizuj si tak jak ludzie i to wanie sprawia, e moemy poczuwa si do pewne-
go z nimi braterstwa i e tak nas powinno razi okruciestwo w stosunku do nich (1988).
Bezwzgldnie okruciestwo w stosunku do zwierzt jest star i trwa tradycj kultury Zacho-
du. Podczas gdy w Indiach, w klimacie obyczajowym bardziej uduchowionym, mniej skomercja-
lizowanym, Hindusi od wiekw ochraniaj zwierzta, a do swoich krw odnosz si z wdzicz-
noci za dawane im mleko i nawz. Sama myl o zabiciu krowy byaby nie do przyjcia.
O tym, e czowiek moe hodowa zwierzta nie po to, aby je zbija, wiadczy ju naj-
dawniejsza historia. Hinduscy vaisyowie, czyli rolnicy, maj od tysicleci cile okrelone
obowizki, ustanowione w Wedach. Uprawiaj zboe i warzywa, a ponadto hoduj stada
krw, ktre karmi i chroni. Wedug sastr wedyjskich krowa zalicza si do siedmiu matek
czowieka i dlatego zabijanie krw jest uwaane za barbarzystwo (Satsvarupa dasa Gosvami,
1986).
W gospodarstwach ekologicznych krowa moe uzyska zupenie inn pozycj ni w kon-
wencjonalnych, a zwaszcza inne warunki ni w masowych hodowlach rzenych i mlecznych.

54
W zamian za mleko od krw i jajka od kur gospodarz daje im pokarm, dach nad gow i opie-
k. W rodzinnym gospodarstwie ekologicznym krowy i kury nie s przedmiotem bezwzgld-
nej eksploatacji. Korzystaj z tych samych praw jakie maj czonkowie rodziny gospodarza, tzn.
opieki, ciepa i troski. Istnieje wic zasadnicza rnica midzy uzyskiwaniem mleka od krw i
jajek od kur yjcych w gospodarstwie i otoczonych yczliwoci, a uzyskiwaniem mleka i jajek
z przemysowych hodowli. Jest to taka sama rnica, jak midzy zatrudnieniem w ramach umowy
z pracodawc, a prac przymusow wykonywan w obozie koncentracyjnym.
Nawet starzejce si zwierzta nie mog by zabijane, tak samo jak starzy ludzie. Musz
mie prawo do penego przeycia swoich lat i do brania penego udziau w powszechnej
ewolucji gatunkw. Jeeli gospodarz zachowuje przyjazny kontakt ze swoj krow przez
wiele lat, to decyzja o jej zabiciu jest jaskrawo sprzeczna z naturaln ludzk wraliwoci
uczuciow i moraln. Krowa rodzi moe tylko wtedy, gdy przewidziane jest miejsce dla jej
cielaka. Przychodzce na wiat mode byczki mog po wykastrowaniu suy w gospodar-
stwie jako pomocnicza sia pocigowa.
Dobre traktowanie sprzyja powstawaniu wizi uczuciowej midzy czowiekiem a czujcym,
wraliwym zwierzciem, wizi ktra umoliwia dalszy rozwj ewolucyjny i zwierzcia i czo-
wieka. W gospodarstwach biodynamicznych krowy yj 24 lata a nawet i duej. Jest to efek-
tem nie tylko zdrowej paszy, ale rwnie bliskiego kontaktu psychicznego z gospodarzem. W
fabrycznych hodowlach, eksploatowane, udrczone i ponione umieraj ju po 3-4 latach.
wiadomo ludzi Zachodu, podobnie jak ich przodkw, zdominowana jest przekonaniem
o wasnym niekwestionowanym prawie do zabijania zwierzt. Jest to zasadzie przedludzka
wiadomo owcy (por. M. Grodecka, 1985), gdy czowiek potrafi akceptowa siebie w
roli tego, ktry zabija, a potem zjada ciao swojej ofiary. Ten rodzaj wiadomoci ksztatuje z
kolei pewne aksjomaty moralne rwnie i w innych dziedzinach ycia spoecznego, jako np.
prawo do zabijania w walce o terytorium, w obronie swego honoru, dla popisania si wasn
odwag i dzielnoci, dla zamanifestowania czci itd. W rezultacie, mimo swych osigni
kulturowych i technicznych, pod tym wzgldem ludzko pozostaje od tysicleci wci na
tym samym poziomie prymitywizmu i dzikoci. Bez przebicia si przez barier tego typu
wiadomo i ksztatowanego poprzez ni etosu wiele najwyej cenionych wartoci wsp-
czesnej kultury jest ju w zaoeniu naznaczonych pitnem barbarzystwa.
Sprawa hodowli w gospodarstwach ekologicznych ma wic rwnie i szerszy wymiar,
chodzi bowiem o to, aby do wizji lepszej przyszoci nie zawlec tego fundamentalnego kom-
promisu, jakim jest uzurpowanie sobie prawa do zabijania. O ten kompromis jak o ska roz-
bijaj si wszelkie dotychczasowe prby optymalizacji i humanizacji ycia, bo ju w zaoe-
niu obcione s zalegalizowan przez prawo i sumienie tradycj bezkarnego zabjstwa.
Prba pogodzenia tej tradycji z programem nowego rolnictwa moe udaremni zwizane z
nim oczekiwania na popraw sytuacji. Krajobraz ekologiczny, czyli krajobraz bogaty i zr-
nicowany, a jednoczenie harmonijny, nie da si pogodzi z hodowl zwierzt w jej dotych-
czasowym ksztacie, bdzie ona dysonansem burzcym jego rwnowag. W klimacie tego
krajobrazu hodowla zwierzt na rze nie mieci si ani w duej, ani nawet w bardzo maej
skali, nie da si jej tu wkomponowa ani fizycznie ani psychicznie, ani moralnie. A zachowa-
nie hodowli w obecnej formie moe zrujnowa ca warto krajobrazu ekologicznego, ode-
bra mu pikno i sens.
Wiele zjawisk wystpujcych obecnie na caym wiecie zapowiada rychy radykalny
przeom cywilizacyjny. Przeom zwizany z gbokimi przeobraeniami ludzkiej osobowoci,
zmian hierarchii wartoci i kierunku aspiracji. Te przemiany mog ustanowi pocztek
prawdziwie ludzkiej historii. To moe wanie mia na myli Alvin Toffler, kiedy pisa we
wstpie do swojej ksiki: Trzeci fal adresuje do tych, ktrzy wierz, e historia ludzko-
ci wcale jeszcze nie zblia si do swego kresu, ale wrcz przeciwnie, dopiero si zacza.

55
 Rolnik to brzmi dumnie!
H.H. Koepf pisze, e zrealizowanie postulatw rolnictwa biodynamicznego zaley osta-
tecznie od tego, eby znalazo si dosy ludzi, aby zaj si ziemi w zdrowy sposb. Nasuwa
si wic zaraz pytanie: jacy to mieliby by ludzie? Rolnictwo biodynamiczne podlega oce-
nie nie tylko w kategoriach zawodowych, ale rwnie w moralnych i humanistycznych. W
wietle tych ocen osobowo rolnika ma znaczenie decydujce.
Aby obecna sytuacja w rolnictwie moga ulec radykalnej zmianie wizja krajobrazu ekolo-
gicznego musiaaby si najpierw rozgoci w ludzkiej wyobrani i zdominowa marzenia.
Okrelenia krajobraz ekologiczny uywam rwnie w sensie przenonym. Obejmuje ono
zarwno obiektywne wymogi ekologiczne i przyszociowe wizje ich spenienia, jak i sum
ludzkich oczekiwa i potrzeb w tym zakresie. Te wymogi i oczekiwania dotycz zreszt nie
tylko struktury ekosystemw, ale w rwnym stopniu i klimatu moralnego, jaki towarzyszy ich
postulowaniu i tworzeniu. Taka wizja krajobrazu ekologicznego nie miaaby jednak szansy
realizacji jako rezultat mechanicznego podporzdkowania si cudzym decyzjom przyjtym z
rezerw, bez zrozumienia i bez przekonania, a ich wykonywanie musiaoby wtedy pozosta-
wa pod sta kontrol, podczas gdy o powodzeniu rolnictwa ekologicznego, a szczeglnie
biodynamicznego, decyduje ostatecznie osobowo rolnika.
atwo przewidzie, e oczekiwa tych nie speniby wspczesny idea rolnika, jakim jest
przedsibiorczy, operatywny biznesmen, skoncentrowany na staym podnoszeniu dochodw
ze swego gospodarstwa i obliczajcy z owkiem w rku wydatki i spodziewane zyski. Eks-
pansja tego typu osobowoci doprowadza wanie teraz do zniszczenia wszystkiego gleby i
Planety. Trzewa ekonomiczna kalkulacja staranowaa wiat. Zaoenia wycznie ekono-
miczne i aspiracje do maksymalnego gromadzenia zyskw legy u podstaw aktualnie prefe-
rowanych metod gospodarowania i wyranie wida jak bardzo si nie sprawdzaj. W rezulta-
cie sam dorobkiewicz staje si ofiar narzuconej mu panujcymi konwencjami kupieckiej
taktyki. Jako rolnik sprzeniewierza si podstawowym celom i zaoeniom swojej pracy: yw-
no, ktr wytwarza, jest niepenowartociowa, najczciej toksyczna, nie daje ludziom
zdrowia, lecz powoduje choroby.
Wraz z upowszechnianiem si programu rolnictwa ekologicznego rodzi si nowy wzr
osobowoci rolnika. Jego dotychczasowa, cile profesjonalna ocena zyskuje nowy, szerszy
wymiar. Sowo rolnik zaczyna oznacza co znacznie wicej ni sam zawd, wyraa nowy
rodzaj ludzkich aspiracji i poczucia odpowiedzialnoci, nowy stosunek do wiata, bardziej
wnikliwy, uduchowiony, wysublimowany. Czowiek zajmujcy si upraw ziemi przestaje
by wycznie producentem, to co robi i jak robi zaley nie tylko od zawodowych umiejt-
noci, ale w rwnym stopniu od jego moralnego i umysowego poziomu. Nowe rolnictwo
zakada konieczno przyswajania sobie nowej wiedzy, odmiennej od dotychczasowej, i po-
noszenia penej odpowiedzialnoci za rzetelne wykonanie wszystkich zalece, jakie warun-
kuj zdrowotno plonw. Do tego potrzeba rozumu i uczciwoci.
Rolnik to ten, ktry ma pogbiony, peen szacunku stosunek do ziemi i swojej pracy, kt-
ry potrafi odczu tajemnicze misterium powstawania ycia na swoim polu. Jego praca staje
si bardziej powoaniem artysty ni zawodem, ma te w sobie co z kapastwa. Rolnictwo
biodynamiczne pisze M. Grny moe da satysfakcj tym, ktry chc posugiwa si nie
tylko intelektem i wiedz, ale take wraliwoci, twrcz wyobrani i dobr wol. Istota
biodynamiki polega bowiem na jak najlepszym wykorzystaniu energii czowieka i przyrody
do rozwijania dobrego, a nie zwalczania zego.
Otwarta postawa wobec otoczenia umoliwia dokonywanie nowych obserwacji i wyciga-
nie wnioskw, aby stale wzbogaca posiadan ju wiedz rolnicz i umiejtnoci, stosowa je
samemu i przekazywa rwnie innym dla wsplnego dobra.

56
 Rolnik jest sumienny i niezachanny. Uprawia tylko taki obszar gruntu i w takim tylko za-
kresie, w jakim jest to bezporednio potrzebne jemu samemu i innym. Nie pragnie gromadzi
i bogaci si bez koca. Pracujc na roli, czuje si wsptwrc procesw przyrody, wsp-
dziaa z nimi nie tylko trudem swoich rk, ale rwnie uczuciem i wyobrani. Potrafi za-
chwyca si urod dziejcego si wok ycia, przemian pr roku, bogactwem barw. Nie-
konformistyczny sposb mylenia pozwala mu oderwa si od natrtnych schematw zawo-
dowych, obyczajowych, wiatopogldowych. Pozwala dostrzega kosmiczny wymiar ycia i
swojej pracy, uwzgldnia jej wymogi biologiczne, ekonomiczne i humanistyczne. Wadc
czuje si nie wtedy, gdy eksploatuje i niszczy, ale wtedy, gdy pomaga i wsptworzy.
Na tle realiw wspczesnego wiata wymienione cechy osobowoci rolnika i stylu jego
pracy mog wydawa si do odlege, mao prawdopodobne. I to nie tylko w zestawieniu z
rzeczywistoci aktualnie istniejc, ale rwnie niezbiene z oficjalnie postulowanymi wzo-
rami i planami przyszoci. Plany te przewiduj bowiem denie do dalszej urbanizacji, do
wyludnienia wsi, do wzrostu chemizacji i uprzemysowienia rolnictwa. Nasila si tendencja
do kumulowania i monopolizowania produkcji nie tylko przemysowej, ale rwnie rolnej i
hodowlanej. W ksice Niepokoje ywnociowe wiata Jzef M. Toczek pisze: W wielu
krajach obserwuje si rosnce obawy przed nadmiernym wzrostem skali gospodarstw,
zwaszcza z uwagi na wysok energochonno, niekorzystny wpyw na rodowisko naturalne
oraz na niekorzystne konsekwencje spoeczne. W ustawie o wyywieniu i rolnictwie z roku
1977 w USA stwierdza si, e dalszy wzrost wielkich przedsibiorstw rolnych kosztem go-
spodarstw rodzinnych jest szkodliwy dla dobra narodowego (B.F. Stanton, 1978).
Waciciele czy dysponenci wspczesnych, duych gospodarstw i urzdze przetwr-
czych zyskuj monopol na produkcj ywnoci i dlatego jej za jako nie moe by zakwe-
stionowana ani zagroona konkurencj ze strony innych, bardziej starannych i uczciwych
wytwrcw. W tej sferze gospodarki, majcej podstawowe znaczenie dla zdrowia, ycia i
rozwoju ludzi, rzdz obecnie wycznie kryteria opacalnoci. Dlatego rolnik, ktry miaby
przeciwstawi si istniejcym tendencjom, musiaby by nie tylko uczciwy i mdry, ale rw-
nie przewidujcy, zdecydowany, odwany i konsekwentny.

Struktura upraw wegetariaskich

dziaka kompletna
Wegetarianizm, oprcz tego, e jest szans eliminowania wielu rde upoledzenia ro-
dowiska, umoliwia ponadto odzyskanie ogromnych obszarw ziemi wykorzystywanych
obecnie pod uprawy paszowe i na inne cele hodowlane. Na tych odzyskanych obszarach
mona by tworzy zupenie nowe struktury ekologiczne, lene tereny rekreacyjne dla ludzi i
rezerwy dzikiem przyrody dla zwierzt i rolin. Zamiast pastwisk lasy, zamiast upraw pa-
szowych tereny rekreacyjne i oazy ciszy, zamiast mczeskich hodowli gaje, w ktrych yj
na swobodzie rne gatunki zwierzt i ptakw, rozwijajcych si zgodnie z prawidowoci
swoich gatunkw, a ktre to prawo zostao im odebrane przez ludzi. Zostaoby jeszcze do
miejsca na parki i ogrody kwiatowe, ktre zastpiyby wspczesne kwiaciarnie. Bo prawdzi-
w rado moe sprawi tylko obcowanie ze wieymi, ywymi kwiatami, a nie z tymi, ktre
zerwane umieraj w wazonach po raz drugi. Dysponowanie tak ogromnymi, odzyskanymi
terenami otwiera nieograniczone pole do pomysw dla ludzi obdarzonych wyobrani i es-
tetyczn wraliwoci, kochajcych przyrod i szukajcych z ni bezporedniego kontaktu.
Obszary najyniejsze suby rolnictwu.
Stosowane wspczenie metody uprawy ziemi oraz ustalanie struktury upraw wynikaj z
dwch bdnych zaoe:
e pokarmem, ktrego potrzebuje ziemia s nawozy mineralne;

57
 e pokarmem, ktrego potrzebuje czowiek jest miso.
Zaamanie rwnowagi fizjologicznej organizmu ludzkiego, rwnowagi ekologicznej ro-
dowiska naturalnego i rwnowagi ekonomicznej wiata, to wanie skutki masowego wdraa-
nia tych dwch bdw. Dla ich przezwycienia potrzebne s gbokie przemiany w sposobie
odywiania, w metodach rolnictwa i w strukturze upraw. Konsekwencj tych przemian jest
rolnictwo wegaskie, ktre czy w sobie postulaty zrwnowaonej diety rolinnej z wybra-
nymi wskazaniami upraw ekologicznych. To poczenie daje w sumie program spjny i kom-
pletny zarwno w ujciu ywieniowym i zdrowotnym jak rwnie ekologicznym, ekono-
micznym i rozwojowym. Realizacja tego programu wymaga przede wszystkim radykalnych
zmian w strukturze upraw.
W planowaniu struktury upraw przeznaczonych na pokarm dla ludzi trzeba przede wszyst-
kim uwzgldnia roliny ze wszystkich podstawowych grup pokarmowych: owocw, jarzyn,
zb, orzechw, nasion oleistych, warzyw liciastych, strczkowych i zi. Rosnce na ywej
glebie, pielgnowanie umiejtnie i starannie metodami ekologicznymi, mog sta si seza-
mem zdrowia i dugowiecznoci dla wszystkich ludzi.
Zanim jednak te podane zmiany dokonaj si na szersz skal, warto zatroszczy si o
zaoenie sobie maej dziaki na wasny uytek. Poniewa czy ona wymogi ekologicznych
metod upraw z wymogami zdrowego odywiania, mona j nazwa dziak kompletn. Po-
winno znale si na niej wszystko, co jej waciciel lubi i co suy jego zdrowiu.

Zboe. Nestor polskiego rolnictwa biodynamicznego, in. Julian Osetek, zapewnia, e 100
m kw. biodynamicznie uprawianej dziaki mona zebra 60 kg pszenicy. Twierdzi on rw-
nie, e cae ziarna pszenicy ugotowane p na p z ryem lecz bardzo skutecznie schorze-
nia narzdw ruchu. Pszenic mona te zemle na grub mk i wyrabia z niej placki i ma-
krobiotyczne pieczywo. A take dodawa po trochu do zup jarzynowych.

Gryka. Nie ma zbyt duych wymaga glebowych, a nawet nadaje si do regeneracji ziemi
sabej i zaniedbanej. Potrzebuje tylko duo wilgoci, wicej ni zboe, i zapylania pszcz.
Jeeli w czasie kwitnienia jest odwiedzana przez pszczoy, to wydaje kilkakrotnie wysze
plony.

Fasola. Jest bogatym rdem biaka ze wzgldu na du zawarto lizyny i izoleucyny.

Obiad zoony z zupy jarzynowej z dodatkiem kilku yek wieo zmielonej grubej mki
pszennej i z fasoli okraszonej masem to posiek godny polecenia.

Warzywa. Wszystkie, a szczeglnie naziemne, s cennym rdem witamin i skadnikw

mineralnych. Na wasnej dziace mona sobie pozwoli na uprawianie i takich, ktre uchodz
za luksusowe, a s cenione przez smakoszw i zalecane przez dietetykw bakaany, szpa-
ragi, cukinia, brukselka, brokuy. Jeeli nawet ich produkcja na skal przemysow jest ko-
potliwa i kosztowna, to na wasny uytek, mieci si bez trudu w zakresie moliwoci posia-
dacza dziaki.

Orzechy. Majc jedno drzewo orzecha woskiego albo dwa lub trzy leszczynowe, mona
uzyska z nich dostateczn ilo orzechw dla caej rodziny. S one doskonaym rdem
aktywnych kwasw tuszczowych, biaka, wapnia, fosforu, witamin i enzymw. W pobliu
nie naley tylko sadzi ziemniakw, pomidorw, jaboni i lucerny, poniewa korzenie orze-
cha wydzielaj pewne inhibitory dziaajce niekorzystnie na te gatunki rolin.

Grzyby. Wystarczy 1 m grzybni, aby mie dla siebie dosy pieczarek z wasnej hodowli.

58
 Nasiona sonecznikowe. S wartociowym uzupenieniem wegetariaskiego jadospisu, a
w rodku lata te kwiaty sonecznika piknie zdobi ogrd.

Owoce. S najbardziej naturalnym pokarmem ludzkim, bezcennym dla swoich zalet sma-
kowych i zdrowotnych. Nale do tych gatunkw rolin jadalnych, ktre s wyranie przysto-
sowane do wspycia ze zjadaczami swoich owocw. Tak samo jak kwiaty s przystosowane
do wspycia z owadami zapylajcymi, ktrym daj swj nektar w zamian za przeniesienie
pyku na supek, tak te drzewa owocowe i warzywa naziemne daj ludziom misz swoich
owocw, aby uwolnione nasiona mogy upa na gleb i wyrosn nowym drzewem. Mona
powiedzie, e one wanie licz na to, e bd zjedzone, e jest to w ich gatunkowych inte-
resie. Kwiaty przycigaj owady swoim zapachem i barwami i to samo czyni drzewa i krze-
wy, wabic ludzi smakiem, kolorem, zapachem i soczystoci swoich owocw.
Przed posadzeniem na dziace, trzeba wybra swoje ulubione gatunki, np. czerenie,
gruszki, jabka, morele, maliny, melony, arbuzy, aroni. Posadzi 2-3 drzewka, kilka krzakw
i zostawi dwie grzdki na melony, dyni i arbuzy. Warto te zwrci uwag na to, aby wrd
wprowadzonych na dziak gatunkw byy takie, ktre nie dojrzewaj jednoczenie, ale ko-
lejno. Chodzi o to, aby rne owoce zaczynay dojrzewa wtedy, gdy poprzednie ju si ko-
cz.
Jeeli bd rosy i dojrzeway na ywej, zdrowej glebie, mog da dostatek wonnego, kolo-
rowego pokarmu kadego roku. Starczy go dla waciciela i dla goci. Dlatego w krajobrazie
ekologicznym powinny dominowa uprawy sadownicze.
Moliwoci wyboru rolin do uprawy na dziace s oczywicie znacznie bogatsze ni wy-
mienione propozycje. Kada z grup pokarmowych jest reprezentowana przez co najmniej
kilka gatunkw rolin, mona wrd nich wybiera, kierujc si wasnym upodobaniem i
apetytem. Prawdziwy komfort w zakresie zdrowotnoci i smakowitoci potraw trudno jest
uzyska w masowych jadodajniach. Tak samo zdrowotno i smakowito produktw rolin-
nych, z ktrych si te potrawy przyrzdza we wasnej kuchni, jest nie do osignicia w maso-
wej produkcji rynkowej. Dlatego majc wasne plony, mona si w znacznym stopniu unie-
zaleni od koniecznoci kupowania ywnoci zdenaturowanej, skaonej, pozbawionej smaku
i zapachu.
W miar gromadzenia dowiadcze, coraz atwiej jest harmonizowa dobr upraw na
swojej dziace z indywidualnymi potrzebami zdrowotnymi i upodobaniami smakowymi jej
wacicieli. W ten sposb dziaka staje si coraz doskonalszym i peniejszym rdem zdro-
wego pokarmu i nowej wiedzy rolniczej.
Po pewnym czasie okazuje si, e na og to wszystko, co zapewnia wytwarzanie zdrowe-
go pokarmu, sprzyja rwnoczenie zachowaniu rwnowagi i harmonii caego otaczajcego
dziak rodowiska, skadajcego si z drzew, ywopotw, ptakw, zi i owadw. Z kolei to
harmonijne rodowisko sprzyja dobrym zbiorom. Nasuwa si wtedy podejrzenie, e lawin
niedoli i zagroe dla wiata wyzwoli bd w rozpoznaniu ludzkich potrzeb pokarmowych.
Gdy w jakim odlegym okresie dziejw czowiekowi wydao si, e moe jada to samo, co
drapieniki.
Dziaka kompletna to jakby skrawek krajobrazu rajskiego. Czowiek jako gospodarz tego
skrawka przestaje by niszczycielem i eksploratorem, odzyskuje swoj prawdziwie ludzk
rang twrcy i mdrego opiekuna.

59
 ZIOA, KRZEWY, DRZEWA I OWADY
W KRAJOBRAZIE EKOLOGICZNYM

Chwasty s to te roliny, ktrych zalety jeszcze nie zostay odkryte.

(Ralph Waldo Emerson)

Warto zi leczniczych, z ktrych wikszo jest zaliczana do chwastw, zostaa ju od

kilkudziesiciu lat odkryta i doceniona przez fitoterapi. Donioso tego odkrycia ogranicza
jednak fakt, e zi jest coraz mniej, s bowiem niszczone w programie nieustpliwej walki z
chwastami. A te, ktrym udaje si jeszcze przetrwa, rosn na glebie tak skaonej i zdegra-
dowanej substancjami chemicznymi, e zatracaj swoj dobroczynn si przywracania zdro-
wia.
Dopiero w krajobrazie ekologicznym rodowisko przyrodnicze odzyskuje swoje naturalne
waciwoci. A roliny w naturalnym rodowisku nie rosn w odosobnieniu i izolacji, lecz w
otoczeniu innych organizmw rolinnych i zwierzcych. Wszystkie one powizane s wza-
jemnymi zalenociami i wzajemnym oddziaywaniem. Rolnicy i ogrodnicy, ktrzy odkryli
ju i docenili donioso prawidowoci rzdzcych zespoami ekologicznymi, wykorzystuj
je w swoich uprawach. Dziki temu uzyskuj zdrowsze plony i rwnoczenie zdobywaj no-
we, ciekawe i poyteczne dowiadczenia.
W tej chwili wiadomo ju, e zioa cenne s nie tylko jako leki, ale e maj wielostronn
przydatno w rolnictwie. Mona je wykorzystywa jako roliny ochronne dla rnych gatun-
kw uprawowych, stosujc umiejtnie zasad ssiedztwa rolin. Wtedy zioa podtrzymuj
wzrost i rozwj rolin jadalnych, chroni je przed chorobami i szkodnikami, poprawiaj ich
walory zdrowotne, pokarmowe i smakowe. Rozmieszczane ze znajomoci ich wzajemnego
oddziaywania, podnosz zarwno ilo jak i jako zebranych plonw. Przy stosowaniu za-
biegw pielgnacyjnych zioa s nieocenionym surowcem do sporzdzania opryskw prze-
ciwko chorobom i szkodnikom rolin uprawnych. Niektre z nich mog by cennym skadni-
kiem kompostu ze wzgldu na bogat zawarto fosforu, potasu, azotu i wapnia. Wiele zi
nadaje si te doskonale na przyprawy do potraw, bo podnosz ich warto smakow i zdro-
wotn. A do tego jeszcze ozdabiaj krajobraz, dodaj mu urody i piknego zapachu.
Uporczywe zachwaszczanie i choroby rolin uprawnych s wynikiem zaamania rwno-
wagi mineralnej i organicznej w glebie na skutek stosowania rodkw chemicznych. Te zja-
wiska w przeszoci nie wystpoway nigdy w takim zakresie i w takim nasileniu jak obecnie,
odkd wprowadzono nowoczesne metody uprawy roli. Zioa wykorzystywane umiejtnie i
rozumnie staj si bardzo istotnym, konstruktywnym elementem rolnictwa ekologicznego.
Utrzymywanie rwnowagi w populacji rnych zi i owadw uniemoliwia takie rozprze-

60
strzenianie si jednego gatunku, aby mogo to zagrozi uprawom i zmuszao do stosowania
drastycznych, toksycznych rodkw ochrony.
Tolerujc zioa na polu nie mona oczywicie dopuci do tego, aby zdominoway roliny
jadalne. Ale okazuje si, e mae ich kpki pozostawione tu i tam, maj zaskakujco korzyst-
ny wpyw na cao zbiorw. Rozgazione korzenie chwastw przenikaj do podglebia i
spulchniaj je, co uatwia korzeniom rolin uprawnych wnikanie gbiej ni zwykle w poszu-
kiwaniu wody i pokarmu. Za porednictwem kapilarw z podglebia do wyszego poziomu
gruntu przenika wilgo, z ktrej mog korzysta roliny majce krtszy system korzeniowy.
Gboko korzenice si chwasty, takie np. jak lebioda i oset, wydobywaj z niszych warstw
gleby skadniki mineralne, ktre osadzaj si w odygach, a po ich zwidniciu wracaj do
wyszych warstw gleby. Staj si wtedy dostpne dla pyciej sigajcych korzeni rolin jadal-
nych. W ten sposb skadniki mineralne i pierwiastki ladowe, wyczerpywane przez roliny
uprawowe, zostaj z powrotem odzyskane. aby nie dopuci do nadmiernego rozprzestrzenia-
nia si chwastw, naley pozwoli im osign peny wzrost, ale usun je z pola, zanim wy-
dadz nasiona. Niech po ciciu przywidn przez kilka dni, a nastpnie mona je przezna-
czy na kompost lub przyora na zielony nawz. Ale chwasty, ktre ju wyday nasiona, mo-
g by uyte tylko do kompostu, aby w wysokiej temperaturze pryzmy kompostowej ich na-
siona zostay zniszczone.
Zaobserwowano ciekawy fakt, e chwasty niejednokrotnie gromadz te skadniki, ktrych
szczeglnie brakuje w glebie. Na przykad babka zwyczajna, ktra najlepiej ronie na glebie
kwanej, jest zasobna w mineray alkalizujce, jak wap i magnez. Papro Orlica, ktra najle-
piej ronie na glebie ubogiej w fosfor, zawiera w tkankach duo fosforu. Dlatego takie chwa-
sty powracajc do gleby udostpniaj rolinom jadalnym zgromadzone substancje mineralne.
Chwasty poprawiaj rwnie struktur gleby. Ich rozgazione korzenie pozostawiaj
wknist substancj organiczn, ktra rozkadajc si wzbogaca w prchnic wierzchni
warstw gleby i podglebia. Poza tym po korzeniach pozostaj kanaliki do lepszego nawilania
i przewietrzania gleby. Na przykad rozkadajcy si system korzeniowy mniszka lekarskiego
tworzy podziemne kanay zwabiajce ddownice, ktre z kolei wzbogacaj gleb odchoda-
mi. Poprawa struktury gleby sprzyja te swobodnemu rozwojowi mikroorganizmw glebo-
wych, niezbdnych do tego, aby ziemia rodzina zdrowe plony.
Nie wszystkie zalety zi zostay ju odkryte i rozpoznane, ale o wielu z nich dokadnie
wiadomo, jakie maj waciwoci i czym mog si przysuy w ekologicznych uprawach.
Oto niektre z nich:

Nagietek (Tagetes). Nie tylko zdobi ogrd wygldem i zapachem, ale bardzo skutecznie
zwalcza nicienie. Dowiadczenia wykazay, e nagietek w cigu trzech lat radykalnie usuwa
nicienie kowe, a rozwj innych nicieni, atakujcych ziemniaki, truskawki, re i roliny
cebulowe hamuje ju w cigu jednego roku, nie szkodzc przy tym rolinom. W tym celu
naley posia nagietek jako wsiewk w dwa tygodnie lub troch pniej po tej rolinie, ktr
on ma chroni. Mona te sia go co drugi rok, na przemian z rolin zaatakowan przez ni-
cienie. Niszcz je substancje wydzielane przez korzenie nagietka, ktre wydzielaj si powoli
i dlatego nagietek musi rosn przez cay sezon, aby utrzyma trwae, nieprzerwane oddzia-
ywanie. Wsiewki mog nie przynie widocznego efektu od razu po pierwszym roku, ale w
nastpnych latach skutek jest ju bardzo wyrany.
Nicienie atakujce ogrki mona te zwalcza skutecznie opryskami z roztworu cukru. Za-
gotowa p szklanki cukru w dwch szklankach wody. Zmiesza, ostudzi i rozcieczy w
10 litrach wody. Tym roztworem opryskiwa ogrki. Roztwr parujc zostawia na nicieniach
cieniutk warstw cukru, ktra je wysusza i w ten sposb niszczy. Cukier przyciga jednocze-
nie pszczoy, zapewniajc ogrkom dobre zapylenie i rekordowe zbiory. Taki oprysk wart
jest wyprbowania, nawet jeeli nie podejrzewamy obecnoci nicieni.

61
 Nagietek chroni fasol przed pasoytami, a take hamuje rozrastanie si chwastw, szcze-
glnie powoju i bluszczyka kurdybanka. Pomidory z wsiewkami nagietka rosn lepiej i plo-
nuj obficiej.

Skrzyp polny (Equisetum arvense) ma wyjtkow zdolno do gromadzenia krzemionki i

kobaltu. Z tego powodu jest cennym skadnikiem kompostu, bo wzbogaca go o te wanie
substancje. Z zarodnikowych kosw skrzypu polnego sporzdza si preparat biodynamiczny
508, sucy do opryskw rolin i gleby. Mona rwnie sporzdza napary do opryskw z
suszonych lici skrzypu: 2-3 yki ziela gotowa w 3 szklankach wody przez 25 minut, od-
stawi na 10 minut, a potem rozcieczy w kilku litrach wody. Opryskiwa chore lub porao-
ne roliny. Dobre skutki uzyskuje si w zwalczaniu pleni zboowej, chorb grzybowych,
zwijania si lici na brzoskwiniach oraz pleni na warzywach, winogronach i owocach pest-
kowych. Opryski ze skrzypu dziaaj agodnie, ale szybko, nie uszkadzajc ycia w glebie.
Ponadto wzmacniaj tkanki rolin.

Pokrzywa (Urtica dioica) suy do sporzdzania preparatu biodynamicznego 504, stoso-

wanego jako jeden z wkadw do kompostu. Rosnca w pobliu upraw pokrzywa odstrasza
szkodliwe owady, wzmaga odporno na limaki, wzmacnia pomidory, poprawia aromat ma-
jeranku, mity, andeliki i waleriany. Dwu- lub trzykrotne opryski naparem z pokrzywy sku-
tecznie zwalczaj mszyce na warzywach korzeniowych. Skrapianie pryzmy kompostowej tym
naparem przyspiesza humifikacj. Pokrzywa zerwana przed osigniciem penej dojrzaoci
jest rwnie cennym skadnikiem kompostu, zawiera bowiem duo elaza oraz amoniak i
kwas wglowy, ktre s czynnikami aktywizujcymi mas kompostow. Pomaga przy prze-
chowywaniu owocw, chronic je przed plenieniem, poniewa ma waciwoci bakteriobj-
cze. Owoce przechowywane w sianie z pokrzywy szybciej dojrzewaj. Mode listki pokrzywy
s zdrowym i smacznym skadnikiem wiosennej saatki, razem z listkami modego chrzanu,
szpinaku i zielonej saaty. Warto wic, jeeli ma si na to do miejsca, przeznaczy dla po-
krzywy teren gdzie w pobliu domu.

Bazylia ogrodowa (Ocimum basilicum) pomaga w zwalczaniu szkodnikw oraz chorb

atakujcych pomidory. Podobnie jak nagietek poprawia ich wzrost i aromat. Poniewa jest
rolin niewielk (do 10 cm) lepiej sadzi j wzdu grzdek pomidorw ni pomidzy krza-
kami. Bazylia odpdza rwnie muchy i komary. Ceniona jest przez smakoszy jako ziele
przyprawowe, nadaje si do zup, saatek, da z sera, jajek i pomidorw oraz duszonych ja-
rzyn.

Ogrecznik (Borago officinalis) gleb na ktrej ronie zasila obficie potasem i wapniem.
Szczeglnie celowe jest obsadzanie ogrecznikiem upraw truskawek, ktre tych pierwiastkw
bardzo potrzebuj, a s szczeglnie wraliwe na chlor zawarty w solach potasowych. Odstra-
sza rwnie szkodniki atakujce pomidory. Ponadto ogrecznik naley do rolin miododaj-
nych, bardzo chtnie odwiedzanych przez pszczoy, i to od rana do wieczora, nawet w chod-
ne jesienne dni. Jeden kwiat wydziela do 12 mg nektaru, a podcinajc lub podkaszajc roliny
mona przeduy ich kwitnienie do jesieni. Pszczoy odwiedzajce ogrecznik nie omijaj
te rosncych w pobliu truskawek, ktre po wydaniu owocw wymagaj zapylenia przez
owady. Ju nawet 5 pszcz na 1 m kw. zbierajcych pyek i nektar zapewnia dobre zapylenie
kwiatw, a wic bogaty plon owocw. Suszone ziele ogrecznika suy jako lek w zapaleniu
bon luzowych przeyku i garda.

Nasturcja (Tropaeolum) posadzona razem z dyni chroni j przed szkodnikami. Ma ko-

rzystny wpyw na ziemniaki, rzodkiewk oraz wszystkie warzywa kapustne. Rosnc pod ja-

62
boniami chroni je przed inwazj mszyc. Od mszyc uwalnia rwnie brokuy. Zaobserwowa-
no, e mszyce unikaj drzew owocowych, dookoa ktrych rosn nasturcje. Przypuszcza si,
e nie lubi one tego koloru kwiatw nasturcji i to je odstrasza od rolin rosncych pod
nimi. Nasturcja, podobnie jak gorczyca, zawiera lotne olejki eteryczne, przycigajce owady.
Umoliwia to tworzenie tak zwanych upraw puapek. Owady skadaj w nich jajeczka, a wte-
dy naley zniszczy cae roliny zanim jajka si wylgn. W ten sposb odciga si owady od
kapusty, kalafiorw, brukselki, rzodkiewek. Naturalnym wrogiem mszyc s biedronki. W
przypadku inwazji mszyc, obecnie w ogrodzie biedronki wzmagaj swoj aktywno w ich
niszczeniu.

Krwawnik pospolity (Achillea millefolium) suy do przyrzdzania preparatu biodyna-

micznego 502, uywanego jako wkad do kompostu. Jako rolina ssiadujca wzmaga odpor-
no na pasoyty i ogln ywotno upraw. Wystarczy kilka rolin krwawnika posadzonych
w paru miejscach na polu, aby uzyska dobroczynny wpyw na plony. Wzmaga si uzdra-
wiajc rosncych w pobliu innych zi leczniczych. Sam ma wiele cennych waciwoci
leczniczych, m.in. dziaa przeciwzapalnie i przeciwkrwotocznie.

Tymianek (Thymus vulgaris) naley wraz z majerankiem do znanych od dawna i cenio-

nych przypraw kulinarnych. Dodawany do potraw uatwia ich strawienie. Posadzony w ogro-
dzie w pobliu kapusty odstrasza atakujce j gsienice. Rozrzucony w kilku kpkach na polu
uwydatnia walory aromatyczne rolin i zi. Wycigi z tymianku stosuje si w nieycie gr-
nych drg oddechowych.

Lubczyk ogrodowy (Levisticum officinale) rozrzucony kpkami w kilku miejscach ogro-

du wpywa korzystnie na zdrowotno i aromat innych rolin. Jest znakomit przypraw do
potraw, moe zastpowa sl. Pobudza wydzielanie sokw trawiennych, reguluje waciw
fermentacj i przeciwdziaa wzdciom.

Szawia (Salvia officinalis) chroni kapust i inne kapustne przed bielinkiem kapustnikiem i
sprawia, e kapusta jest smaczniejsza i bardziej soczysta. Dobrze wpywa rwnie na mar-
chew, szczeglnie gdy ronie razem z rozmarynem. le natomiast dziaa na ogrki, ktre w
ogle nie lubi bliskoci aromatycznych zi, a szawi szczeglnie. Kwiaty szawi wydzielaj
bardzo obficie nektar i dlatego naley ona do rolin wybitnie miododajnych. W lecznictwie
ma bardzo wszechstronne zastosowanie zewntrzne i wewntrzne.

Czber ogrodowy (Satureia hortensis) znany jest z tego, e jako ssiad na grzdce dosko-
nale chroni fasol przed chrzszczami. Posadzony razem z zielon fasolk poprawia jej
wzrost i aromat. Rwnie dobrze podnosi smak gotowanej fasoli. Czber chroni rwnie ce-
bul, chocia fasola i cebula nie lubi nawzajem swojej bliskoci. Jako przyprawa i lek ua-
twia przyswajanie skadnikw pokarmowych.

Mita pieprzowa (Mentha piperita) chroni kapust przed gsienicami. Odpdza rwnie
mszyce, poniewa mrwki, ktre pielgnuj mszyce na rolinach, nie znosz zapachu mity.
Wycigi i napary z mity stosuje si w zaburzeniach trawiennych. Ochodzony napar z mity
skutecznie gasi pragnienie, zwaszcza w czasie upau.

Hyzop lekarski (Hyssopus officinalis). ywopot z kwitncego hyzopu przepiknie zdobi

ogrd. Hyzop naley do najbardziej miododajnych rolin, a mid z niego do najsmaczniej-
szych i najbardziej aromatycznych. Kwitnie od poowy lipca do koca sierpnia, jego wydaj-
no miodowa dochodzi do 500 kg z hektara. Sadzony w pobliu winoroli podnosi jej plony,

63
a w pobliu kapusty odpdza bielinki kapustniki. Jako zioo lecznicze dziaa przeciwzapalnie i
przeciwbakteryjnie, zalecany jest w dolegliwociach ukadu oddechowego i przewodu po-
karmowego.

Bylica pioun (Artemisia absinthium) nadaje si najlepiej jako rolina okalajca ogrd, jest
bowiem bardzo dekoracyjna. Jej aksamitne, srebrzyste licie harmonizuj szczeglnie piknie
z jaskrawym kolorem posadzonych razem z ni kwiatw, np. czerwonej pelargonii. Odstrasza
przy tym muchy i motyle, szkodniki rolin uprawnych, szczeglnie kapustnych. Jednak we-
wntrz ogrodu nie naley jej sadzi, poniewa ma niekorzystny wpyw na niektre inne zioa,
np. kminek, any, koperek i szawi.

Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla). Z rumianku sporzdza si preparat biody-

namiczny 503. W ogrodzie jest doskonaym ssiedztwem dla cebuli i kapusty, poprawia ich
wzrost i zapach. Ale trzeba go sia dosy rzadko odlego midzy rolinkami powinna wy-
nosi okoo 5 m. Rwnie korzystnie dziaa rumianek na pszenic, posian razem z nim lepiej
plonuje i ma peniejsze kosy. Ale te w niezbyt duej iloci, najlepiej w proporcji 1:100.
Kwiaty rumianku moczone w wodzie przez dzie lub dwa su do sporzdzania opryskw
zwalczajcych wiele chorb u rolin, poniewa rumianek, podobnie jak krwawnik zawiera
przeciwbakteryjn i przeciwzapaln substancj chamazulen. Te same waciwoci sprawia-
j, e napar z rumianku dziaa leczniczo rwnie w dolegliwociach ludzi i zwierzt. Zwalcza
biegunk u cielt, a stosowany do okadw leczy uszkodzone racice. Pchy unika posania psa
posypanego suchym zielem rumianku. Gotujc 3-4 yki rumianku w 1/2 litrze wody przez 20
minut uzyskuje si doskonay wywar do pukania wosw. Wywar ten lekko rozjania blond
wosy i nadaje im miy delikatny zapach.

Mniszek lekarski (Taraxacum officinale) przyczynia si w znacznym stopniu do natural-

nego wytwarzania prchnicy, poniewa w glebie dookoa mniszka chtnie przebywaj
ddownice. Jego korzenie sigaj na ptora metra w gb ziemi i dlatego nie jest on gro-
nym konkurentem dla adnej z rosncych w pobliu rolin. Odwrotnie, przynosi korzyci wy-
dobywajc z gbi ziemi niedostpne dla nich substancje mineralne, szczeglnie wap, ktry
zosta przedtem spukany w gb ziemi i jest niedostpny dla rolin o krtszych korzeniach.
Gdy mniszek ginie, jego korzenie zostawiaj w ziemi kanay umoliwiajce ddownicom
przenikanie gbiej ni w innych warunkach, a one penetrujc gleb spulchniaj i wzbogacaj
jej gbsze warstwy. Inn zalet mniszka jest to, e wydziela gaz etylenowy, ktry ogranicza-
jc rozrastanie si uprawianych w pobliu rolin, przyczynia si tym samym do wczeniejsze-
go dojrzewania ich kwiatw i owocw.
Walory lecznicze mniszka s do powszechnie znane i doceniane. Wywar z korzeni
mniszka ma zastosowanie w schorzeniach wtroby i drg ciowych jako rodek ciopd-
ny i pobudzajcy trawienie. Pomocniczo stosowany przy niewydolnoci nerek i obrzkach, w
kamicy nerkowej, zwaszcza szczawianowej i fosforanowej.

Kminek zwyczajny (Carum carvi). Poniewa nasiona kminku do dugo kiekuj, najle-
piej jest sia je razem z grochem. Po zebraniu grochu zabronowa pole i wtedy dopiero kmi-
nek zacznie wschodzi. Wymaga on gleby zasobnej i wilgotnej. Nie lubi ssiedztwa koperku.
Jest popularn przypraw aromatyczn do potraw, dodaje im smaku i uatwia trawienie.

Majeranek (Majorana hortensis) naley zapewne do najstarszych zi przyprawowych.

Spord kilku odmian majeranku najlepiej znany jest majeranek ogrodowy, obok pochodzcej
z tej samej rodziny botanicznej, lebiodki posopolitej (Origanum vulgare). Majeranek ma bar-
dzo przyjemny i trway zapach, poprawiajcy smak wielu potraw. Nieznacznie pobudza wy-

64
dzielanie sok odkowych i ogranicza nadmiern fermentacj w przewodzie pokarmowym.
Jest wic nieocenion przypraw kulinarn smaczny i zdrowy. W ogrodzie ronie atwo i
kiekuje bez kopotw. Ma korzystny wpyw na rosnce w pobliu roliny, poprawia ich
wzrost i aromat.

Jaowiec pospolity (Juniperus communis). Drobne, okrge owoce jaowca odznaczaj si

przyjemnym aromatem i s znakomit, cho moe niezbyt docenian, przypraw kulinarn.
Jaowiec dziaa lekko moczopdnie i hamuje resorpcj jonw sodowych i chlorkowych.
Zwiksza te wydzielanie sok odkowych i ci, ogranicza nadmiern fermentacj w
jelitach. Jest ponadto silnie bakteriobjczy. Z jaowca, kminku i majeranku zmielonych i po-
czonych razem w rwnych czciach otrzymuje si aromatyczn, zdrow i nieagresywn w
smaku przypraw do wielu potraw.

Chrzan i ziemniaki maj na siebie wzajemny korzystny wpyw. Krzaczki chrzanu naley
umieszcza tylko w rogach pola ziemniaczanego i wykopywa przy kocu lata, aby si za-
nadto nie rozprzestrzeniy. Ziemniaki rosn wtedy zdrowsze i odporniejsze s na choroby.
Napar z lici chrzanu stosowany do oprysku jaboni daje dobre efekty przy zwalczaniu niekt-
rych szkodnikw.

* * *
Lekcewaenie zi, niszczenie ich i zupene eliminowanie z pl i ogrodw jest gwnie
nastpstwem nieznajomoci tych korzyci, jakie przynosz. Wynika z nieumiejtnoci przyj-
cia darw, ktre przyroda sama daje nam do rk.
Szczegln zalet zi jest zdolno przycigania owadw zapylajcych, co ma nieocenio-
ny wpyw na plonowanie innych rolin. Zapylania przez owady wymaga 80% rolin rosn-
cych w naszym klimacie, bez tego nie zawizuj owocw i nasion, albo zawizuj tylko nie-
liczne i le wyksztacone. Jeeli tymi owadami s pszczoy z wasnej pasieki, to uzyskuje si
jeszcze dodatkow korzy w postaci aromatycznego, zdrowego miodu.
Dziaalno gospodarcza czowieka, powoduje ginicie wielu gatunkw owadw zapylaj-
cych, takich jak pszczoy lene i trzmiele oraz pszczoy samotnice. Gin one razem z innymi
poytecznymi owadami pod wpywem chemicznych rodkw ochrony rolin, stosowanych w
celu niszczenia pasoytw. W lasach pozbawionych w ten sposb dostatecznej iloci owadw
gin z godu ptaki, i kiedy pasoyty odradzaj si, to nie ma tam ju ich naturalnych ptasich
antagonistw i wtedy mog rozmnaa si bez adnych ogranicze. Pastw ich ekspansji pa-
daj ogromne obszary lasw. Jedno wyczone nieprzezornie ogniwo ekologicznego acucha
wyzwala nieopanowan lawin katastrof. Wiele potrzeba potem pracy, wiedzy, starannoci i
dobrej woli, aby przywrci utracon rwnowag.
Monokultury rolne, czyli obszary jednogatunkowych upraw, wypary naturalne, mieszane
zespoy rolinne, bdce dogodnych rodowiskiem ycia owadw. Koszenie maszynami w
cigu jednego dnia olbrzymich obszarw k pozbawia nagle pokarmu te owady, ktre ywiy
si ich pykiem i nektarem. Przeorywanie nieuytkw, gdzie najczciej buduj one swoje
gniazda, powoduje stae zmniejszanie si liczby trzmieli i innych dziko yjcych owadw
zapylajcych. Obecnie jedynymi ju prawie zapylaczami wielu rolin kwitncych wiosn po-
zostay pszczoy. Ich warto jako zapylaczy przewysza dziesi-dwadziecia razy korzyci
uzyskiwane z wytwarzania miodu i wosku, nawet w latach najlepszych zbiorw. Dziki za-
pylaniu uzyskuje si ogromn zwyk plonw rzepaku, gryki, rolin motylkowych, drzew i
krzeww owocowych oraz innych rolin owadopylnych. Jednak na skutek nieprzestrzegania
okresw ochrony wiele pszcz ginie, siadajc na rolinach opylonych preparatami chemicz-
nymi. Straty s wtedy niepowetowane.

65
 Mona wic sobie yczy, eby pasiek byo jak najwicej. Pozwolioby to moe w przy-
szoci na eliminowanie uprawy burakw cukrowych i zaniechanie produkcji szkodliwego dla
zdrowia cukru, bo mid zostaby wprowadzony na wszystkie stoy. Do korzyci ju wymie-
nionych przybyaby szansa wykorzystania doskonaej ziemi buraczanej pod upraw owocw i
warzyw. A ponadto ubyoby jeszcze jedno rdo skaenia, jakim s odpady z cukrowni.
Zdrowe zioa i roliny, rosnce w krajobrazie ekologicznym oprcz znanych ju zalet maj
nieocenione znaczenie dla przetrwania pszcz i innych, nielicznych ju owadw zapylaj-
cych. Wrd rolin sadzonych niekiedy specjalnie na poytki dla pszcz s m.in. facelia, ko-
niczyna biaa i rowa oraz inkarnatka i gryka. Gryka jest rolin obcopyln i jej kwiaty wy-
magaj wielokrotnych odwiedzin pszcz, aby na znami supka dosta si waciwy pyek.
Plony gryki zale wic w ogromnym stopniu od liczby odwiedzajcych j pszcz. Pszczoy
zreszt chtnie j odwiedzaj, poniewa wydziela duo, atwo dla nich dostpnego nektaru. Z
hektara gryki mona uzyska nawet 200 kg miodu.

nieguliczka biaa (Symphoricarpos racemosus) jest jedn z najlepszych rolin miododaj-

nych. Jest to krzew od 1 do 2 m wysokoci. Zakwita na pocztku czerwca i kwitnie do pierw-
szych dni wrzenia. Pszczoy przylatuj do kwiatw nieguliczki przez cay dzie nawet pod-
czas drobnego deszczu, bo nektar ukryty w beczukowatej koronie dostpny jest dla owadw,
a dobrze zabezpieczony przed deszczem i rosn. nieguliczka nadaje si na ywopoty, a wte-
dy jest ju nie tylko poytkiem pszczelim, ale rwnie suy jako osona od wiatru dla upraw
ogrodowych, a take zacienia roliny nie znoszce zbytniego nasonecznienia. Sama za po-
trzebuje penego dostpu sonecznego, bo w miejscach zacienionych gorzej ronie i sabiej
nektaruje. Na ywopoty nadaje si rwnie miododajna Irga (Cotoneaster), chtnie odwie-
dzana przez pszczoy, ale tylko wtedy, gdy ronie w miejscach dobrze nasonecznionych. Nie
przestaje ona kwitn nawet wtedy, gdy jako ywopot jest systematycznie przycinana.
ywopoty z tych i innych rolin su jako osona od wiatru i soca, a ponadto cay oto-
czony nimi teren staje si bardziej zaciszny, prywatny, odosobniony, co jest jednym z warun-
kw dobrego samopoczucia osb, ktre tu mieszkaj i pracuj.

ywokost lekarski (Symphytum officinale) jest cenn rolin miododajn, ale wycznie
wtedy, gdy w okolicy yje dostatecznie duo trzmieli. Jego nektar jest bowiem trudno dostp-
ny dla pszcz, mog one korzysta tylko z otworw w kwiatach przegryzionych przez
trzmiele. ywokost ma te szczegln warto dla wzbogacenia gleby, bo zawiera tak sam
ilo wgla i azotu co nawz zwierzcy. Korze ywokostu ma due zastosowanie w lecz-
nictwie w przypadkach uszkodzenia bony luzowej przewodu pokarmowego, a take przy
owrzodzeniach odka i dwunastnicy. Suy rwnie jako rodek przeciwkaszlowy i gojcy
oparzenia skry.

Gg (Crategus L.). Naley rwnie do rolin miododajnych. Kwiaty gogu s tak zbudo-
wane, e ich nektar jest bardzo atwo dostpny dla wszystkich owadw. Rne gatunki gogu
kwitn w rnym czasie, kolejno i dlatego mog zapewni pszczoom poytek przez 3-4 ty-
godnie maja. Gogi o liciach gadkich s atakowane przez te same szkodniki co jabonie i
grusze, ale gogom o liciach szorstkich szkodniki te nie zagraaj.
Cenn rolin lecznicz jest gg dwuszyjkowy (Crategus oxyacantha). Kwiatostan gogu
stosuje si w postaci wycigu w przypadkach osabienia minia sercowego, w lekkiej niewy-
dolnoci naczy wiecowych i zaburzeniach cinienia krwi, gwnie w nadcinieniu ttni-
czym.

Brzoza. Istnieje pogld, e korzenie brzozy wydzielaj substancje majce korzystny

wpyw na procesy fermentacyjne w pryzmach kompostowych. Zaobserwowano, e kompost

66
umieszczony w pobliu szarej brzozy czerpie korzyci z jej obecnoci, sam nie tracc adnych
skadnikw ywnociowych. I to nawet wtedy, gdy korzenie brzozy wnikaj w pryzm. Naj-
korzystniejsze jest usytuowanie pryzmy w odlegoci co najmniej dwch metrw od brzozy.

Czarny bez (Sambucus nigra) jest rwnie bardzo dobrym ssiedztwem dla pryzmy kom-
postowej, poniewa osusza nadmiern wilgo i przyspiesza procesy prchnicotwrcze. Zaob-
serwowano wielokrotnie, e dookoa korzeni czarnego bzu wytwarza si doskonaa prchnica.
Kwiaty czarnego bzu su do przyrzdzania naparw zalecanych w chorobach gorczkowych
dziaaj napotnie i moczopdnie. Zewntrznie stosuje si je do pukania garda i jamy ustnej
oraz do okadw przy zapaleniu spojwek i brzegw powiek. Odwary z owocw czarnego
bzu dziaaj skutecznie jako rodek odtruwajcy. W chorobach zakanych, skrnych i go-
cowych pomagaj w usuwaniu z organizmu szkodliwych metabolitw.

Drzewa iglaste s raczej niepodane w pobliu pryzmy, poniewa hamuj procesy humi-
fikacyjne w kompocie. Powoduj to substancje terpentynowe zmywane z igie sosny i wier-
ku. Maj one rwnie niekorzystny wpyw na pszenic, poniewa te same substancje terpen-
tynowe ograniczaj jej kiekowanie. Ale mierzwa z igie sosnowych dziaa korzystnie na tru-
skawki, wzmacnia ich odygi, zwiksza urodzaj, poprawia aromat.

Leszczyna (Corylus avellana) jest szczeglnie poyteczna na pastwiskach, poniewa od-

strasza muchy od pascych si zwierzt. Krowy te lubi skuba licie leszczyny, co wpywa
na podniesienie iloci tuszczu w mleku, a jednoczenie ze wzgldu na zawarto taniny
dziaa oczyszczajco na przewd pokarmowy.

Winia (Cerasus vulgaris). Korzenie drzewa winiowego maj niekorzystny wpyw na ro-
snc w pobliu pszenic, bo osabiaj jej odporno na nie zboow.

Drzewa owocowe. Dobrze jest wysiewa midzy nimi mieszank gorczycy i koniczyny.
Dobrym ssiedztwem s dla nich rwnie szczypiorek, czosnek, cebula, nasturcja, chrzan,
bylica, boe drzewko i pokrzywa.

Ekologiczne zespoy, zharmonizowanych ze sob zi, drzew, krzeww, owadw i ptakw,

tworz razem wsplnoty yciowe, zwane biocenoz. Wikszo przejaww ingerencji w bio-
cenotyczne ukady doprowadza do nastpstw negatywnych i destruktywnych. Jeeli nawet
przyczyn tego bywa brak wiedzy o wewntrznej strukturze biocenozy, to nie atwo uwierzy,
e samo wzbogacenie informacji w tym zakresie wpynie na radykaln popraw sytuacji. Pod-
stawowym motywem gromadzenia wiedzy rzadko bywa ciekawo albo ch wspdziaania
z przyrod. Zwyk intencj w takich przypadkach jest ch zagarnicia wycznie dla siebie
wszystkich wartoci, jakie tworzy biocenoza i cakowitego podporzdkowania sobie jej celw
i funkcji. Przy takim stylu mylenia i dziaania, to co nie wydaje si suy bezporednio
czowiekowi, nie ma prawa do ycia ani istnienia. Precyzyjny ad i harmoni przyrody burzy
nie tylko ignorancja, ale przede wszystkim zachanno, pycha i bezwzgldno.
Dlatego przywracanie harmonii midzy czowiekiem a jego naturalnym rodowiskiem,
czyli tworzenie krajobrazu ekologicznego, nie moe si oby bez udziau ludzi skromnych,
mdrych i dobrych.

67
 HISTORIA WEGETARIANIZMU

... nie mona wykluczy domysu, zagroenie siga nawet i poza granice naszej Planety,
siejc jakie niepojte spustoszenia w niepojtych ukadach kosmicznych. Moe sia wyzwo-
lona rozpacz krzywdzonego obiega zakrzywion stromizn Wszechwiata i wraca z nie-
uchronn precyzj, aby porazi krzywdziciela?

(Sumienie, mechanizm ochrony ewolucji?)

Maria Grodecka

Zastanawiajc si nad pocztkiem dziejw wegetarianizmu trzeba stwierdzi, e jest on

rwnie nieuchwytny jak pocztek historii ludzkoci. Moe naleaoby przedtem zapyta, jak
doszo do tego, e czowiek, istota przystosowana genetycznie do pokarmu rolinnego, zacz
odywia si misem. Albo o to, czy gdy rozpocz swoj egzystencj jako istota ludzka, by
rolinoerc czy drapienikiem? Czy jego pierwotnym pokarmem byo miso czy roliny?
Jakkolwiek ustrj fizjologiczny organizmu czowieka i jego cechy morfologiczne wiadcz
o rolinoernoci, to opinie na ten temat nie s ostatecznie uzgodnione. Dlatego trudno jest
dzi ustali czy najdawniejsze zalecenia odywiania bezmisnego byy czym zupenie no-
wym i odkrywczym, czy te nawizaniem do tradycji wczeniejszej, poprzedzajcej obyczaj
jadania misa, zaniechanej jednak z niewiadomych przyczyn. Moment odejcia od przyro-
dzonego pokarmu rolinnego musia by wydarzeniem tak odlegym w czasie, e dociera do
nas tylko w postaci legend i symbolicznych mitw. Najstarsze zapiski na ten temat znajduj
si w staroytnych ksigach wedyjskich i ksigach Starego Testamentu. Poniewa teksty te
powstaway na przestrzeni kilku tysicleci, mona w nich odnale rwnie i najdawniejsze
lady wegetarianizmu.

Nurt orientalny tradycja Bliskiego

i Dalekiego Wschodu
W najwczeniejszych zapisach Wedy s liczne wzmianki dotyczce skadania krwawych
ofiar oraz sposobw przyrzdzania misa ofiarnych zwierzt. Z zapisw tych wynika, e ofiar
domagali si bogowie, ktrym, jak wierzono, byy one potrzebne do podtrzymania niemier-
telnoci. Jako ofiary skadano woy, krowy, bizony i konie. W Wedach mona znale liczne
szczegowe informacje dotyczce czasu i sposobu zabijania zwierzt, a take w jaki sposb
je pali, ktre czci ich ciaa mog zjada ludzie, szczeglnie kapani dokonujcy ofiary, a
ktre maj by przeznaczone dla bogw.

68
 Praktyka skadania ofiar czya si bezporednio z pojciem zasugi religijnej i miaa
zwizek z pomiertnym losem czowieka. Prawo wstpu do nieba obiecywaa tylko tym, kt-
rzy skadali liczne ofiary, a dla nie skadajcych ofiar niebo miao by niedostpne.
W tym samym mniej wicej czasie, tzn. okoo 2 tys. lat p.n.e. krwawych ofiar dokonywano
w wielu miejscach wiata: w Poudniowej Ameryce, w Mezopotamii, na terenie pniejszej
Grecji, w pnocnej Afryce, na poudniu Azji. Nie znaczy to, e obyczaj ten nie istnia rw-
nie w innych regionach wiata, ale brak jest danych na ten temat. W kadym przypadku jako
przyczyn dokonywania tego obrzdu podawano kategoryczne danie bogw. W II i III
ksidze Mojesza mona znale te same wskazania co we wczesnych tekstach wedyjskich
szczegowe instrukcje dotyczce skadania ofiar ze zwierzt. Nastpnie kaza przyprowa-
dzi barana na ofiar caopaln, a Aaron i jego synowie pooyli rce swoje na gowie barana.
Mojesz zarn go i pokropi krwi otarz wokoo. Potem Mojesz rozkroi brana na czci,
spali gow, te czci i tuszcz. Wntrznoci za i nogi obmy wod. Potem Mojesz spali
caego barana na otarzu. Jest to ofiara caopalna, wo przyjemna, ofiara ogniowa dla Pana,
tak jak rozkaza Pan Mojeszowi (3 Ksiga Mojeszowa, 8, 18-21).
Mona si gboko zastanowi nad tym, kim byli ci, ktrzy formuowali i narzucali Izra-
elitom i innym ludziom na wiecie tak drastyczne zalecenia rytuau ofiarnego? Czy moe by
to tylko sposb wymylony przez kapanw, aby wymusza na wiernych daniny ze zwierzt?
A moe Ziemia przeya wtedy okres przedziwnej inwazji nieznanych, potnych istot, kt-
rym dym palcych si cia by potrzebny do jakich niewiadomych celw? Dlaczego w ksi-
gach Mojesza stale powraca zwrot, e jest to wo mia dla Pana? Czy miso ofiarnych
zwierzt zawsze byo palone, czy moe czasem tylko pieczone? Czy ludzie skadali ofiary
take i wczeniej, zanim otrzymali boskie zalecenie, tyle tylko, e robili to inaczej? Czy te
zaczli je skada dopiero na skutek da bogw? Czy wic bya to tylko zmiana sposobu
znanego im ju przedtem zwyczaju, czy te wprowadzenie go jako czego zupenie nowego i
dotychczas nieznanego?
A kim by Pan, ktry udziela takich instrukcji? Albo ten, ktry askawie przyj krwaw
ofiar hodowcy Abla, a odrzuci danin rolnika Kaina, zoon z podw ziemi? Czy mona
wykluczy, e Kain zabi Abla w obronie mordowanych zwierzt, a nie z zazdroci? Jego
osoba i pami o nim zostay przekazane nastpnym pokoleniom w glorii chway. Czy jednak
nie stao si tak zgodnie z t sam prawidowoci, z jak zwycizcy obejmuj panowanie
rwnie i nad histori i modeluj j tak, aby uwydatni swoj chwa, a ukry hab? wia-
domo kolejnych pokole zostaje wtedy obciona faszywymi autorytetami i obezwadnio-
na w swoich aspiracjach rozwojowych przewrotnymi wzorcami tego, co godziwe i zasuguj-
ce na naladowanie.
Dla historii wegetarianizmu wane jest to, e ju okoo 800 lat po Mojeszu, a ok. 700 lat
przed nasz er pojawiy si nowe, wrcz odmienne tendencje, zarwno w Indiach, jak i na
Bliskim Wschodzie. W oficjalnej religii Indii, hinduizmie, zacz obowizywa zakaz jadania
misa. Z pocztku by to zakaz o charakterze cile religijno-kultowym, wyklucza bowiem
jadanie takiego misa, ktre nie zostao przedtem zoone w ofierze. Uboju wolno byo doko-
nywa jedynie w postaci ofiary.
W tym samym mniej wicej czasie, to znaczy w kilkaset lat po Mojeszu, prorocy Starego
Testamentu, Izajasz, Jeremiasz, Ozeasz, Amos, Micheasz te wypowiadaj si zdecydowanie
przeciwko skadaniu ofiar. Co wicej zaprzeczaj, jakoby te ofiary byy kiedykolwiek naka-
zywane i zalecane przez Boga. Ca win za istnienie tego rytuau skadaj na kapanw. Bo
nic nie powiedziaem, ani nie nakazaem waszym przodkom, gdy wyprowadzaem ich z
Egiptu, co d ofiar caopalnych i krwawych (Jeremiasz, 7, 22-23). Przestacie skadania
czczych ofiar. Nienawidz waszych wity i obchodw. Stay mi si ciarem, sprzykrzyo
mi si je znosi. Rce wasze pene s krwi (Izajasz I, 13-15). A Ozeasz tak mwi: Lubi
ofiary i chtnie je skadaj, lubi te miso, ktre wwczas jedz, lecz Jahwe nie ma w tym

69
upodobania (8, 13). W tym te czasie Izajasz przekazuje swoj wizj przyszego wiata,
Krlestwa Boego: Wilk z jagniciem bdzie pa si razem, a lew tak jak w bdzie jad
sieczk, w za bdzie si ywi prochem (65, 25 i 11, 6-9).
Kontynuacj tego nurtu w Biblii wydaj si by zasady ycia i postpowania czonkw
gminy esseskiej, istniejcej w Palestynie w I wieku p.n.e. i w I wieku po Narodzeniu Chry-
stusa. Ortodoksyjny judaizm traktowa ich jako odstpcw. Nie skadali krwawych ofiar i za
to zabroniono im wstpu do wityni jerozolimskiej. Podobne zasady jak Esseczycy wyzna-
wali Ebionici, ktrzy byli kontynuatorami etyki esseskiej, yli i dziaali w okresie od I do V
wieku. Ebonici opierali si ju nie tylko na wypowiedziach prorokw Starego Testamentu, ale
rwnie na tych fragmentach ewangelii, po ktrych lad pozosta w apokryfach.
W tym mniej wicej czasie, gdy Jeremiasz i Ozeasz gosili swoje objawienia na Bliskim
Wschodzie, w Grecji w VI w. p.n.e. powsta nowy kierunek filozoficzny, ktrego twrc i
inicjatorem by Pitagoras. Tak samo jak prorocy Starego Testamentu i mdrcy wedyjscy pro-
testowa przeciwko skadaniu ofiar ze zwierzt i przeciwko jadaniu misa. W Metamorfo-
zach Pubiusa Ovidiusa Naso znajduje si wypowiedziana w poetyckiej formie relacja pogl-
dw Pitagorasa. Stwierdza on m.in., e ludzie tak atwo przypisuj bogom wasne chci i ob-
ciaj ich wasnym okruciestwem.

Nie do zbrodni, lecz wini i bogw pospou,

Rczc, e pragn mierci robotnego wou,
czyst ofiar byka, wietnego urod,
(Bo pikno nawet szkodzi) przed otarze wiod
Pyszny wstg i zotem, sucha prb do bogw,
Widzi jak mu ciskaj na czoo wrd rogw
Zboe, na ktre robi; wziwszy midzy oczy
Cios miertelny, n, moe widziany, krwi broczy.
Wtem z drgajcego ciaa wyrwawszy jelita,
Patrzy na nie ofiarnik i myl bogw czyta.
Skde tych wzbronionych potraw przej was gd srogi?
Wstrzymajcie si i moje szanujcie przestrogi.

Okoo VII wieku p.n.e. pojawiaj si w Upaniszadach pierwsze wzmianki o reinkarnacji i

w tym samym mniej wicej czasie rodz si tendencje wegetariaskie. Niektre sagi hindu-
skie, cho nie byo ich wiele, zaczynaj si inwokacj bdc wezwaniem do wegetarianizmu.
W V wieku dokona si w Indiach gboki przeom spowodowany powstaniem buddyzmu i
dainizmu. Obie te religie bardzo mocno podkrelay wito wszelkiego ycia, rwnie i
ycia zwierzt.
Podstaw etycznych zalece Buddy jest ahimsa czyli zakaz zabijania i krzywdzenia jakiej-
kolwiek ywej istoty, bez wzgldu na to czy jest ona czowiekiem, czy zwierzciem, naszym
przyjacielem, czy wrogiem. Wrd wypowiedzi Buddy, zapisanych przez jego uczniw, znaj-
duj si liczne wskazania, ktre wyranie i jednoznacznie wykluczaj zabijanie zwierzt i
jadanie ich misa. Jedna z nich brzmi nastpujco: Dopki nie zapanujesz nad swoim umy-
sem na tyle mocno, aby nawet sama myl o tej brutalnej niegodziwoci, o zabijaniu bya ci
wstrtna, nie uciekniesz nigdy przed wizami ycia wieckiego.
Zreszt, jeszcze i przed Budd, a ju w szczeglnoci po jego odejciu, wszyscy mistrzo-
wie duchowi, guru, stanowczo zabraniali swoim uczniom jadania misa, uznajc to za nie-
przekraczaln przeszkod w osobistym rozwoju i deniu do uduchowienia. Twierdzili, e
miso odbiera zdrowie i spokj umysu, zawiera bowiem toksyny wydzielane pod wpywem
przeraenia jakiego zwierz doznaje w chwili, gdy jest zabijane.
Od IV wieku n.e. prawo Manu wprowadza zakaz jadania misa z okazji skadania ofiar.

70
 W III wieku, za czasw krla Asioki, buddyzm sta si oficjaln religi Indii. Sam krl
Asioka zrezygnowa zupenie z jadania misa, a zabijanie zwierzt na krlewskim dworze
zostao zabronione. Jednoczenie krl Asioka wyda zarzdzenie, ktrego celem bya ochrona
lasw. Zakaz wycinania lasw wiadczy o tym, e ogaacanie ziemi z drzew zaszo ju wtedy
bardzo daleko i doprowadzio do tak znacznego zagroenia ekologicznego, e stao si
przedmiotem uwagi i troski mdrego Asioki. Intensywne wycinanie lasw mogo by zwiza-
ne z nadmiernym rozwojem gospodarki hodowlanej, co by wiadczyo o tym, e skadanie
krwawych ofiar mie byo nie tylko bogom, ale i ludziom, i e w owym czasie apetyt na miso
rs niebezpiecznie.
Jakkolwiek pod wpywem zalece ahimsy zwyczaj jadania misa w Indiach nie usta ca-
kowicie i od razu, to przesta by tak jak poprzednio religijnym obowizkiem i zasug wobec
bogw. Odwrotnie, zosta uznany za religijne i moralne wykroczenie. Jeeli nawet kto je
jad, to czyni to raczej ukradkiem bez dotychczasowej ostentacji i bez rytualnej oprawy.
W pierwszych wiekach naszej ery silnym wsparciem dla wegetarianizmu sta si kult
Kriszny. Jego wyznawcy byli cisymi wegetarianami, a hinduizm coraz mocniej ulega jego
wpywom.
W cigu 200 lat po mierci Buddy jego nauka zatracia pierwotn jednolito. Ju w okre-
sie panowania krla Asioki istniao kilkanacie rnych szk buddyjskich. Spord nich naj-
wiksze znaczenie zdobyy dwie: therawada i mahajana. Tradycja therawady yje do dzi w
Birmie, na Cejlonie, w Laosie, Tajlandii, Kambody i w Tybecie. W Wietnamie i Japonii
wspistniej obie te tradycje. Natomiast tradycja mahajany najbardziej ywa jest w Chinach.
Kada z tych szk ma zdecydowanie odmienny stosunek do jadania misa. Mnisi buddyj-
scy ze szkoy therawady nale do zakonw ebraczych i jedz tylko to, co dostaj jako ja-
mun. Nie s wic specjalnie wybredni, przyjmuj kady ofiarowany im pokarm, w tym
rwnie miso. Odrzucenie pokarmu byoby zapewne le widziane przez ofiarodawcw. Nie
wolno im jednak osobicie zabija zwierzt ani przyjmowa potraw z misa, ktre zostao
przygotowane specjalnie dla nich, bo jest ju ono uwaane za nieczyste. Nie jest to wic
wegetarianizm ani cile religijny, ani tym bardziej etyczny, a tylko formalny, wynikajcy z
dokadnego przestrzegania pewnym norm i sformuowa reguy zakonnej. Jednak nawet i te
ograniczenia nie s traktowane zbyt rygorystycznie, o czym wiadczy fakt, e w wikszoci
krajw therawady wieccy buddyci jadaj miso waciwie bez adnych ogranicze.
Inaczej przedstawia si sprawa w tradycji mahajany. Misi nie ebrz o jedzenie, tylko
przygotowuj je sobie sami, podobnie jak i wieccy buddyci. Od czasw najdawniejszych s
wic cisymi wegetarianami. Mwi si, e pierwsi mnisi, ktrzy przynieli buddyzm do
Chin, przestrzegali cile zasad wegetarianizmu. Mogoby to wiadczy o tym, e therawada
jest pniejszym odejciem od pierwotnej nauki Buddy, w ktrej zakaz ten obowizywa
bezwarunkowo.
Zupenie swoiste stanowisko zaj w tej kwestii buddyzm japoski. W wywiadzie prze-
prowadzonym z jednym z przywdcw japoskiego buddyzmu stwierdzi on, e wprawdzie
ideaem byoby nie zabijanie nie tylko zwierzt, ale nawet i rolin. Poniewa jest to niemo-
liwe, wic oni zabijaj i jedz i jedno i drugie, traktujc to jednak jako wielki smutek ludz-
koci. W tej wersji buddyzmu zalecenie ahimsy zostaje wprawdzie teoretycznie podtrzyma-
ne, ale praktycznie zignorowane. Ma to rwnie zapewne niedwuznaczny wpyw na stosunek
buddystw japoskich do ludzi, gdy np. w czasie wojny staj si wrogami ich kraju.
W tym samym mniej wicej czasie co buddyzm powsta w Indiach dainizm. Wedug
dainistw cay wszechwiat jest ywy, wcznie ze skaami i kamieniami. Podobnie jak hin-
duizm i buddyzm uznaj doktryn reinkarnacji i karmy oraz obowizek nie stosowania prze-
mocy wobec adnej yjcej istoty. Staraj si przestrzega zalece ahimsy w stosunku do
ludzi, zwierzt, rolin i mineraw, a nawet nigodas, drobnych, czsto niewidzialnych ist-
nie, majcych tylko jeden zmys dotyku. cieka zbawienia, wedug dainistw prowadzi do

71
oczyszczenia duszy ze skaenia materi, bo jak dugo dusza zanurzona jest w materii, stoso-
wanie pewnych form przemocy jest nie uniknione. Kady bowiem ruch rki i kady krok po-
woduje zniszczenie jakiego istnienia. Oczywicie, nie wolno jada misa nawet tych zwie-
rzt, ktre zginy mierci naturaln. Powstrzymanie si od pokarmw misnych jest najbar-
dziej dostpn i realn form przestrzegania zalece nie krzywdzenia.
W kulturze Indii wysok pozycj etyczn i filozoficzn zajmuje prastara tradycja jogi. Si-
ga ona swymi pocztkami w okres znacznie poprzedzajcy nauk Buddy. Jednak etyczne jej
zalecenia s cakowicie zgodne z etyk buddyjsk, podobnie zreszt jak podstawowe zaoe-
nia filozoficzne. Etyka jogi wie si najcilej z reinkarnacj, karm i ahims, std te wyni-
kaj moralne przesanki wegetarianizmu, bo pozbawienie ycia jakiejkolwiek istoty obcia
karm zabjcy. Zaciga on w stosunku do swojej ofiary dug, ktry bdzie musia spaci w
nastpnych wcieleniach. Od odpowiedzialnoci karmicznej nie mona si uchyli, w acuchu
wciele musi zosta w peni spacona, kada bowiem dysharmonijna wibracja wywoana
przez czowieka wraca do niego w postaci rwnie dysharmonijnej.
Wedug filozofii jogi, cay wiat podlega nieustannemu, ewolucyjnemu rozwojowi, w kt-
rym uczestnicz wszystkie yjce na Ziemi gatunki, kady zgodnie z waciw mu prawido-
woci ewolucyjn. W jogistycznym obrazie wiata zwierzta maj wic swoje okrelone
miejsce i swoj niewzruszon pozycj, bo podobnie jak ludzie uczestnicz w acuchu kolej-
nych egzystencji. Zabijanie ich powoduje udaremnienie lub przynajmniej opnienie ich ga-
tunkowego rozwoju, a to obcia ludzko karmiczn win.
Jedna ze cieek jogi, Hatha-joga, zmierza do fizycznego opanowania organizmu przez
uprawianie wicze oddechowych, asanw, czyli postaw ciaa oraz odpowiedniej diety
oczyszczajcej i wzmacniajcej. T diet jest wanie dieta wegetariaska. Etyczne i karmicz-
ne uzasadnienia wegetarianizmu znajduj wic dodatkowe wsparcie w zaleceniach hatha-jogi.
Maj one zreszt cel nie tylko higieniczno-zdrowotny. Zmierzaj do rozwijania i koordyno-
wania funkcji wszystkich wewntrznych organw ciaa oraz mini, staww, orodkw ner-
wowych i gruczow dokrewnych. I to w zakresie znacznie szerszym ni potocznie rozumiane
zdrowie fizyczne. A ten rozwj ciaa jest z kolei niezbdnym wstpem do poszerzania zasigu
wiadomoci i wyzwolenia si wyszych wadz psychicznych.
Dietetyka hatha-jogi odrnia pokarmy sattwiczne i radasowe. Do pokarmw radaso-
wych nale potrawy mocno spieczone, ostro przyprawione, alkohol i miso. Ich jadanie pro-
wadzi do fizycznego i psychicznego rozkojarzenia i powoduje choroby. Utrudnia, a nawet
niekiedy uniemoliwia uprawianie wicze jogi, a alkohol i miso wykluczaj jakiekolwiek
postpy na tej drodze. Natomiast pokarmy sattwiczne daj ywotno, si i zdrowie, i przy-
czyniaj si do rozbudzenia ycia umysowego. Wpywaj te korzystnie na zachowanie rw-
nowagi psychicznej i uatwiaj koncentracj. Do pokarmw sattwicznych nale owoce, ja-
rzyny, zwaszcza naziemne, wszystkie gatunki zb, orzechy i inne nasonecznione pody
ziemi.
Wedug dietetyki jogi kade poywienie ma swoj, waciw mu skal wibracji energe-
tycznych. Im wysze wibracje, tym wiksza warto pokarmowa. wiey sok z owocw i
jarzyn ma skal wibracji tak sam jak kolor ultrafioletowy, natomiast miso zabitego zwie-
rzcia jest w skali wibracji niszej od podczerwonej. Joga najbardziej zaleca jadanie takich
owocw i jarzyn, ktre mog by spoywane na surowo, a ponadto chleb, kasze, mleko.
Mimo jednoznacznych wskaza religijnych nie wszyscy Hindusi s wegetarianami. W
ostatnich czasach przyczyn tego jest coraz znaczniejszy wpyw Zachodu, ktry przekazuje
swoje wzory dietetyczne caemu wiatu. Mimo to wrd mieszkacw Indii jest oczywicie
znacznie wicej wegetarian ni wrd wyznawcw religii w innych regionach wiata, a
zwaszcza na Zachodzie. Niemniej jednak pod wpywem obyczajowym presji Zachodu
orientalny wegetarianizm sabnie, jego uzasadnienia trac moc przekonujc, szczeglne
wrd tych Hindusw, ktrzy si zeuropeizowali lub zamerykanizowali, przejli ogldy, oby-

72
czaje i zasady etyczne Zachodu. Wegetarianami pozostaje jednak jeszcze ogromna wikszo
mieszkacw Dalekiego Wschodu, a wrd nich wielu wybitnych hinduskich pisarzy, polity-
kw i przywdcw narodu. S wrd nich: Mahatma Gandhi, Rabidranath Tagore, Shri Mo-
rarji Desai oraz Shrimati Rukmini Devi Arundale. Ta ostatnia, arliwa obroczyni zwierzt,
napisaa: Milczcy krzyk milionw istot powinien brzmie w naszych uszach goniej ni
cay zgiek wiata. Czy ci, ktrzy maj uszy do suchania, odpowiedz na to wezwanie i ocal
nasz kraj od przesdu, e zwierzta s stworzone tylko dla czowieka i jego przyjemnoci?
Czy zniesiemy ich niewolnictwo i damy tym dzieciom Boga jedyne prawo, o ktre one pro-
sz, prawo do mioci i opieki?.
Mahatma Gandhi jest autorem maej ksieczki pt. Key to Health (Klucz do zdrowia).
Pisze w niej o tym, jak wielkie znaczenie maj dla zachowania zdrowia czysta woda, powie-
trze, soce, a take odpowiedni pokarm. ... Z punktu widzenia anatomicznego i fizjologicz-
nego czowiek jest rolinoerny. Jego zby, odek, jelita wskazuj na to, e natura przezna-
czya go na wegetarianina. Dieta wegetariaska oprcz ziarna zb i warzyw strczkowych
obejmuje warzywa korzeniowe, bulwy, licie, owoce wiee i suszone. Ponadto orzechy i
migday. Ja sam zawsze byem zwolennikiem czystej diety wegetariaskiej.
Gandhi by rwnie konsekwentnym i nieustpliwym obroc ycia krw. Nie wyrazi
nigdy zgody na ich zabijanie, mimo argumentw, jakie mu podsuwano, e to przecie dla
dobra tych samych ludzi, o ktrych wolno zabiega i ktrych dobro tak bardzo leao mu na
sercu. By zbyt mdry i przewidujcy na to, aby nie zdawa sobie sprawy, e wybicie wszyst-
kich bezpaskich krw byoby tylko akcj doran, natomiast mogoby przyczyni si do za-
kadania w przyszoci hodowli na wzr zachodni i w rezultacie pogorszy i tak ju trudn
wczesn sytuacj gospodarcz Indi. Ponadto spowodowa stpienie moralnej wraliwoci
mieszkacw tego kraju, ktra jest wielowiekowym dorobkiem ich kultury religijnej.
Gandhi w krowie dostrzega ywe, czujce stworzenie, ktrego nie naley krzywdzi, tak
samo jak nie naley zabija i krzywdzi adnego czowieka. Pisa: Krowa oznacza dla mnie
cay wiat istot niszych od czowieka i rozcignicie wspczucia czowieka poza jego wa-
sny gatunek. Poprzez krow czowiek moe zrozumie swoj tosamo ze wszystkim, co
yje... Krowa w Indiach jest symbolem jako dawca obfitoci. Nie tylko dawaa zawsze mleko,
ale take umoliwiaa rolnictwo... Jest ona drug matk dla milionw ludzi. Opieka nad kro-
w oznacza opiek nad caym niemym stworzeniem Boga.

Tradycja szkoy pitagorejskiej

Jednym z najznakomitszych filozofw greckich w okresie przed Sokratesem by Pitagoras
(VI w. p.n.e.). Nie zostawi wprawdzie adnych pism, ale stworzy synn w staroytnoci
szko pitagorejsk, do ktrej naleao wielu wybitnych filozofw, matematykw, astrono-
mw i lekarzy. Nazwiska ich nie zawsze s znane, poniewa ch wyrnienia si i zdobycia
osobistej sawy uchodzia wrd pitagorejczykw za maostkow i nagann. Nauka Pitagorasa
trwaa w tradycji jego szkoy zarwno za ycia mistrza jak i przez dugie wieki potem.
Uczniowie i zwolennicy Pitagorasa nie tylko przekazywali jego nauk, ale rwnie uzu-
peniali j wasnym osigniciami i odkryciami. Wrd najwybitniejszych osigni nauko-
wych szkoy pitagorejskiej trzeba wymieni przede wszystkim odkrycia astronomiczne. Gdy
inni filozofowie tego okresu spierali si o to, czy Ziemia jest paska czy wklsa, Pitagoras
udowodni na podstawie oblicze matematycznych, e Ziemia jest okrg kul. Odkry rw-
nie istnienie jej podwjnego ruchu obrotowego, a take regularno ruchw innych planet.
Byo to odkrycie tak samo przeomowe i rewolucyjne jak to, ktrego w dwa tysice lat potem
dokona Mikoaj Kopernik.

73
 Pitagorejczycy po raz pierwszy uywali w stosunku do wszechwiata nazwy kosmos, co
znaczy po grecku ad. Zaobserwowali bowiem, e panuje w nim porzdek, harmonia i celo-
wo. Z matematycznych oblicze Pitagorasa wyoni si obraz wszechwiata odmienny od
dotychczasowych o nim wyobrae. W tym nowym obrazie Ziemia utracia swoje dotychcza-
sowe, wyjtkowe miejsce, a ludzki sposb rozwaania spraw kosmosu nabra nowego, pog-
bionego znaczenia i zyska szerszy wymiar.
Pitagorejczycy wprowadzili te do swojej filozofii orientaln doktryn o niezniszczalnoci
duszy i jej nietrwaym zwizku z ciaem. Utrzymywali, e ten chwilowy zwizek duszy z
ciaem ma na celu oczyszczenie duszy i jej dalsze udoskonalenia. Bya to wic doktryna rein-
karnacji i karmy.
Integraln cz nauki pitagorejskiej stanowi wegetarianizm. Zalecenia odywiania bez-
misnego wynikay z etycznych wskaza teorii karmy oraz z przekonania, e celem ycia
ludzkiego jest nie tylko oczyszczenie, ale rwnie udoskonalenie oraz dalszy rozwj umyso-
wy i moralny. Za niezbdny warunek osignicia tego celu uwaali za umiarkowany tryb
ycia. Dieta wegetariaska, ktra zapewnia zdrowie i uatwiaa przestrzeganie wstrzemili-
woci pciowej, stwarzaa dogodne warunki do wszechstronnego rozwoju duchowego. ycie
ascetyczne i sprawiedliwe nazywano pitagorejskim trybem ycia.
Do gorcych wielbicieli nauk Pitagorasa nalea Platon. Wok niego skupili si zwolenni-
cy Pitagorasa po mierci swojego mistrza. Platoczycy przejli wiele z dorobku filozofii i
etyki szkoy pitagorejskiej i dlatego w dialogach Platona mona odnale obok wpyww
Sokratesa rwnie i wpyw Pitagorasa. Od niego przej Platon zasady wegetarianizmu, a o
jego pogldach na ten temat wiadcz niektre fragmenty dialogw. W Rzeczypospolitej,
podczas sporu z Glaukonem, Sokrates wymienia pokarmy, jakie bd jadali obywatele ideal-
nego pastwa. S to: mka, oliwa, ser, cebula, zielone jarzyny, groszek, fasola, figi, jagody.
Koczy mwic: I tak yjc w zdrowiu i pokoju, bd umierali w pnym wieku. Inne wy-
powiedzi nawizujce do wegetarianizmu s w Timajosie, gdzie Platon wielokrotnie wyra-
a przekonanie, e dieta wegetariaska jest nakazem bogw.
Szkoa pitagorejska w miar upywu czasu przerodzia si w tradycj pitagorejsk. Kulty-
wowali j przez setki lat uczeni i artyci greccy, rzymscy i aleksandryjscy. Pozostawali te
oni pod wpywem pogldw Pitagorasa, przestrzegajc przez cae ycie diety wegetariaskiej.
Byli wrd nich: Empedokles, Porfiry, Owidisz, Plutarch, Tertulian i Leonardo da Vinci.
Diety bezmisnej przestrzegali te staroytni orficy i esseczycy, a potem gnostycy, neopla-
toczycy i manichejczycy, uznajc j za podstawowy warunek wyszego rozwoju fizycznego
i duchowego.
Plutarch w rozprawie O jedzeniu misa opowiada si za wegetariask diet. Utrzymuje,
e jadanie misa przez czowieka jest czym nienaturalnym, jego ciao nie ma bowiem adnej
z charakterystycznych cech drapienikw grubych pazurw, ostrych zbw ani silnego
dzioba. Z tej rozprawki pochodzi fragment, ktry wiadczy o gboko moralnym i emocjonal-
nym zaangaowaniu autora w t spraw. Co do mnie, to ciekaw jestem, jaki stan umysu i
uczu mg posiada czowiek, ktry pierwszy skazi swoje usta krwi i pozwoli, aby wargi
jego dotkny ciaa zamordowanej istoty; kim by ten, ktry rozoy na swoim stole pokale-
czone, martwe ciao i domaga si co dzie wieego pokarmu z tego, co byo niedawno istot
obdarzon wraliwoci, ruchem i gosem. Nawizujc te do pogldw Pitagorasa, Empe-
doklesa i Platona sprzeciwia si jadaniu misa z pozycji reinkarnacji i karmy. W innej roz-
prawce Reguy zachowania zdrowia opowiada si za diet bezmisn, uzasadniajc to
wzgldami zdrowotnymi.
Wegetarianami byo rwnie wielu przedstawicieli szkoy neoplatoskiej, ktra kwita w
II-IV wieku n.e. Naleeli do niej Plotyn, Porfiry i Jamblich. Porfiry napisa ksik pt. O
powstrzymywaniu si od pokarmw zwierzcych. Wyrazi w niej pogld o jednakowej natu-
rze wszystkich dusz, ludzkich i zwierzcych, a take o niekorzystnym wpywie misa na

74
ludzkie zdrowie. Piszc o zwierztach, wystpowa w ich obronie i dowodzi, e jeeli nawet
ich myl s mniej uporzdkowane ni myli ludzi i od nich ubosze, to nie znaczy, e zwie-
rzta nie myl w ogle. Wspczesna etologia potwierdza jego opini i dzi ju wiadomo, e
zwierzta maj wiele takich samych zdolnoci umysowych jak ludzie, chocia na poziomie
zblionym do poziomu dzieci i ludzi raczej przecitnych, ni tych najzdolniejszych. Konrad
Lorenz okreli to w ten sposb, e w czowieku jest cae zwierz, chocia w zwierzciu jest
nie cay czowiek.
Wrd kontynuatorw tradycji pitagorejskiej by rwnie Tertulian, zaliczany do Ojcw
Kocioa. Majc 17 lat przeszed na wiar chrzecijask, a w 10 lat potem oderwa si od
Kocioa katolickiego i przyczy do sekty montanistw. Chrzecijaninem jednak by nie
przesta. Z tego okresu ycia pochodzi nastpujcy polemiczny fragment jego pism: To wa-
nie w misnych daniach kryje si caa wasza nadzieja... Najbardziej szanujecie tych, ktrzy
zapraszaj was na bogate przyjcia. Wy, ludzie ciaa, odrzucanie sprawy ducha. Ale jeeli
wasi prorocy s przychylni takim zwyczajom, to oni nie s moimi prorokami.
Rzymski poeta Publius Ovidius Naso cay rozdzia w swoich Metamorfozach powici
pogldom Pitagorasa, szczeglnie doktrynie reinkarnacji i sprawom stosunku do zwierzt.
Pisa:

Najlepsza matka sypie darami obficie

A tylko krwawe miso smacznem si wydaje?
Przez ohydne Cyklopw wznawia obyczaje?
Czy tylko mierci drugich moesz gd agodzi?
I arocznym odka zachciankom dogodzi?
Wszak Wiek, co Zotego odziedziczy miano,
W ktrym zioa jedynie i owoce znano,
By szczliwszym, a jednak nie zna krwi obrzydej.
Wtedy ptak bezpiecznymi ulatywa skrzydy,
Zajc wolny od trwogi miao biega wszdzie;
Wszystko yo w pokoju, nie bojc si zdrady.
Ale gdy wynalazca ohydnej biesiady,
Zgodny w szczliwym wiecie zepsuwszy porzdek,
Misne spuci potrawy w aroczny odek,
Zbrodniom otworzy wrota...

Najwiksz chlub i ukoronowaniem pniej tradycji pitagorejskiej by wielki Leonardo da

Vinci. Przez cae ycie pozostawa na diecie wegetariaskiej, a w jego zapiskach mona zna-
le takie uwagi: Czowiek jest krlem zwierzt tylko dlatego, e jego brutalno przewy-
sza brutalno zwierzc. yjemy dziki mierci innych, jestemy chodzcymi grobami. A w
innym miejscu: Od wczesnych lat ycia wyrzekem si jadania misa i przyjdzie czas, gdy
ludzie tacy jak ja, bd patrze na morderc zwierzt tak samo, jak teraz patrz na morderc
ludzi. na nim w zasadzie koczy si tradycja pitagorejska, a do gosu dochodzi tradycja ary-
stotelesowska.
Arystoteles by uczniem Platona i podobnie jak caa szkoa platoska zwolennikiem pogl-
dw Pitagorasa i jego zasad etycznych. Z czasem jednak odwrci si od platonizmu i pitago-
reizmu i sta si najradykalniejszym przeciwnikiem szkoy platoskiej. I w tym wanie okre-
sie napisa gwne swoje dziea filozoficzne. Wystpi przeciwko platoskiej nauce o ideach
oraz przeciwko pitagorejskim odkryciom astronomicznym. Zakwestionowa te obraz kosmo-
su, ktry Pitagoras uzyska na podstawie oblicze matematycznych i wrci do geocentrycz-
nej teorii budowy wiata. Uzasadnia swj pogld, powoujc si na rozum jako wiadectwo
bezporednich, zmysowych obserwacji. Ten pogld przejli jego uczniowie, a potem w okre-

75
sie aleksandryjskim Ptolomeusz nada mu posta systemu astronomicznego. W ten sposb
geocentryczna teoria budowy wiata uzyskaa rang naukowego dogmatu na nastpne prawie
dwa tysice lat.
Filozofia Arystotelesa wynika z bezgranicznego zaufania do rozumu i dlatego przyjmowa
on, e te prawdy, ktre dyktuje rozum, nie wymagaj ju adnych dowodw. Bya to wic
filozofia wiadomie dogmatyczna. Na podstawie jego pism nie mona wprawdzie okreli,
czym jest rozum i po czym mona pozna, czy kto go ma, czy nie ma. Do dzi zreszt kwe-
stia ta nie zostaa jednoznacznie rozstrzygnita. Definicja rozumu nie istnieje.
Raczej nie bardzo jestemy zorientowani, co to w ogle jest racjonalno pisze profesor
Wodzimierz Sedlak. Pewne, e racjonalne jest jedynie to, co nam si wydaje. Kady ma
swoj wasn widzimisiow racjonalno. Wiadomo tylko, e mwienie o kim, e ma ro-
zum, jest form wyraania pochway dla niego za to, e myli to samo co my i e jest oczywi-
cie przez to znacznie lepszy od tych wszystkich, ktrzy rozumu nie maj. Nierozumnego ma
si prawo zlekceway i skrzywdzi. Jako kolejny pewnik, nie wymagajcy dowodu, uzna
Arystoteles, e ludzie maj rozum, a zwierzta go nie maj (De Anima II, 3). I ten dogmat
rwnie przetrwa wiele wiekw i zaciy na wiadomoci nastpnych pokole.
Pogldy Arystotelesa zostay potem przekazane erze nowoytnej za porednictwem filozo-
fii Tomasza z Akwinu. Przej on wikszo podstawowych twierdze i zaoe filozofii Ary-
stotelesa, powtrzy za nim take i to, e zwierzta nie maj rozumu. Od siebie doda, e brak
ten zwalnia czowieka nie tylko od wszelkich moralnych obowizkw wobec nich, ale odm-
wi im nawet prawa do daniny miosierdzia (Summa Theologica 65, 3, cytowane w ksice
Petera Singera, 1975).
Opinie te miay niekorzystny wpyw na stosunek ludzi do zwierzt w caym okresie nowo-
ytnym i wspczenie. Pozostawiy je zupenie bezbronnymi wobec ludzkiej bezwzgldnoci
i zachannoci. Sankcjonoway wynioso i pych czowieka w stosunku do innych yjcych
stworze i w znacznej mierze przyczyniy si do utrwalania jego izolacji wrd ziemskiej
przyrody. Pogld Arystotelesa ustawi ludzi na pozycji bardzo wysokiej i odlegej, a w rezul-
tacie znaleli i oni nie tyle ponad caym istnieniem, co poza reszt wiata ywych istnie i
poza zasigiem moralnych obowizkw wobec swego naturalnego rodowiska.
Zaoenie o wyjtkowej pozycji czowieka odegrao w moralnej edukacji nastpnych wie-
kw tak sam rol, jak odgrywaj nauki niektrych rodzicw, penych pychy i wyniosoci,
gdy wpajaj swojemu dziecku, e jest ono inne, wyjtkowe, mdrzejsze i waniejsze od pozo-
staych dzieci. Gdy takie dziecko musi potem przey ycie wrd ludzi, obcione tym prze-
konaniem o wasnej nieskoczonej przewadze nad nimi, popada w cige konflikty z otocze-
niem. Samo postpujc niewaciwie, oskara o to innych, krzywdzi ich, czujc si skrzyw-
dzone, bdzi, bdc przekonane, e to inni wprowadzaj je w bd. Nie potrafi znale drg
mioci do tych, ktrzy mogliby go kocha i ktrych ono mogoby kocha. Pozostaje wreszcie
samo, jako nieakceptowany szkodnik i niszczyciel, przedmiot nienawici tych, ktrych sam
niszczy. Nie czyni tego zreszt ani z potrzeby, ani z rozsdku, a tylko dlatego, e zostao le
przygotowane do ycia wrd innych. Ta faszywa wiadomo czyni go zym i nieszczli-
wym, skazuje na osamotnienie, zrywajc wizy mioci i wspczucia.
Arystoteles, wyniesieniem czowieka i jego wyjtkowej rozumnoci ponad wszystkie inne
czujce stworzenia, wykopa przepa midzy ludmi a pozostaym wiatem istot yjcych.
Zawayo to niekorzystnie na kierunku dalszego moralnego rozwoju ludzi, uczynio ich wy-
niosymi i bezwzgldnymi nie tylko dla zwierzt, ale i dla caej przyrody oraz dla siebie na-
wzajem. Do dzi trwa ten wpyw i jest tak silny, e ci wszyscy, ktrzy pragn pojedna si z
przyrod i szukaj do tego filozoficznego uzasadnienia, sigaj do kultu Kriszny albo mazda-
izmu, prastarej religii Zoroastra. Wida to na przykadzie niektrych grup wegetarianw oraz
zwolennikw naturalnej uprawy ziemi. Obecnie do wiadomoci wielu dociera ju fakt, e do
odnalezienia si czowieka w wiecie konieczne jest zrozumienie jego powinowactwa z zie-

76
mi i wszystkim, co na niej yje. Zrozumienie, e przewaga ludzkiej inteligencji ma suy
nie po to, aby lekceway, wykorzystywa i niszczy, ale eby si opiekowa i pomaga.
Czowiek bada ca biosfer pisze Wodzimierz Sedlak (1984) o poznaniu wasnej natury
tylko marzy. Ju kiedy stworzy geocentryzm astronomiczny z antropocentrycznym ustawie-
niem siebie wrd cia niebieskich. W imi nauki musiao si to przekonanie zakoczy.
Obecnie antropocentryzm przenis si z astronomii do biologii. I znowu w imi nauki trzeba
bdzie wyburzy to przekonanie.
Cay okres redniowiecza i nowoytnoci pozostawa pod tak przemonym wpywem Ary-
stotelesa i Tomasza z Akwinu, e w tym czasie problemy moralnych obowizkw ludzi wo-
bec zwierzt byy podejmowane bardzo rzadko. Najczciej wtedy, gdy ktry z filozofw
chcia wysun dodatkowe argumenty na korzy nieskoczonej przewagi czowieka nad
zwierztami, ktra uzasadnia i sankcjonuje jego pogard i bezwzgldno dla nich. Karte-
zjusz, klasyczny wyraziciel tendencji filozofii nowoytnej, wypowiada pogld, e zwierzta
s czym w rodzaju maszyn i nie mog odczuwa adnych wrae. Nie trzeba wic liczy si
z ich gosem i zachowaniem, ktre mogoby wskazywa na to, e cierpi. T bezwzgldno
tumaczy, powtarzajc stary argument Arystotelesa, e zwierzta nie maj rozumu, a dowo-
dem tego ma by da niego fakt, e nie umiej mwi. Do tej wypowiedzi nawizuj dwaj
pniejsi myliciele: Wolter i Jeremiasz Bentham. Wolter pyta: A czy gdyby zwierzta
umiay mwi, omielilibycie si je zabija i zjada? Bentham za stwierdza, e z punktu
widzenia moralnego, nie ma znaczenia czy zwierzta s czy nie s rozumne, a tylko to, czy
potrafi cierpie.
Nawet Immnuel Kant ugi si pod panujc presj klimatu pogardy i bezwzgldnoci dla
zwierzt. Ten wielki moralista, ktry uznawa tylko dwa niepodwaalne pewniki: niebo
gwiadziste nade mn i idea moralny we mnie, w tej sprawie sprzeniewierzy si wasnym
ideaom etycznym, a ponadto i logice rozumowania. Stanowisko swoje wobec zwierzt sfor-
muowa krtko i do okrutnie: A co si tyczy zwierzt, to nie mamy w stosunku do nich
wyranych obowizkw. Zwierzta nie s wiadome siebie, s po prostu rodkiem do celu.
Tym celem jest czowiek. To owiadczenie jest niezgodne z podstawow zasad moralnej
teorii Kanta, ktra gosi, e powinnimy traktowa kadego jako cel sam w sobie, a nigdy
jako rodek do celu. Zwierzta jednak wycza si z tej zasady na podstawie zaoenia, e nie
s one istotami rozumnymi. Chocia w tym przypadku spr o to, czy zwierzta s, czy nie s
rozumne, nie ma w ogle znaczenia, wane jest, jak zauway trafnie Bentham, tylko to, e
potrafi cierpie.
To wyniose odizolowanie czowieka od caego rodowiska ziemskiego, zaciyo fatalnie
rwnie i na kierunku dalszego rozwoju nauki i techniki. Kada forma eksploatacji przyrody,
najbardziej nawet drastyczna i brutalna, zostaje z gry usankcjonowana przekonaniem o wy-
jtkowej pozycji, grujcego nad ni nieskoczenie i majcego prawo do tego, aby j sobie
cakowicie podporzdkowa. Dopiero w ostatnich latach takie stanowisko jest stopniowo
przezwyciane przez koncepcje caociowego traktowania biocenozy i biosfery.
Coraz silniej dociera do powszechnej wiadomoci zrozumienie, e rodowisko ludzi
ukonstytuowane jest nie tylko z elementw chemicznych, biochemicznych i elektromagne-
tycznych, i e licz si w nim nie tylko bodce mechaniczne i fizykalne, ale e obejmuje ono
rwnie kady przejaw ycia, mikro i makroorganizmy, a wymiana oddziaywa midzy
nimi ma charakter nie tylko mechaniczny, chemiczny i fizykalny, lecz rwnie energetyczny i
psychiczny. Dlatego przywracanie czystoci skaonemu rodowisku wymaga eliminowania
chemicznych toksyn tak samo jak i zych myli, wyzieww pychy i arogancji, caej sfery ne-
gatywnego oddziaywania psychicznego, a zastpowanie ich szacunkiem i mioci nawet dla
tych najmniejszych.
Taki idea rodowiska oznacza powrt do pitagorejskiej wizji wiata, tego wiata ktry jest
adem.

77
 KRZYWDA ZWIERZT JAKO PROBLEM MORALNY

Hodowla przemysowa! Najpierw zostaj wtoczone w istnienie, wepchnite w ycie in-

seminacj lub inkubacj. I od tej chwili a do koca trwaj w przeraeniu i udrce. wiat jest
jednolitym koszmarem oblepiajcym ciasno ich strach i cierpienie. Nie ma kogo prosi, nie
ma na co liczy, opr jest bezsilny, ucieczka niemoliwa, mier nieunikniona, strach bez
pociechy, rozpacz bez ukojenia, mka bez zadouczynienia. Najwysz, ostatni instancj
zwierzcego Kosmosu reprezentuje Czowiek-Rzenik. Umieraj w przekonaniu, e Bg jest
oprawc. Z niebiaskich wyyn ludzkiego wspaniaego i niepojtego wiata, zamiast oczeki-
wanego gestu opiekuczej doni, spada na bezbronny kark dwignia gilotyny.

(Lektury i pomylenia maszynopis)

Maria Grodecka

Gehenna
Rzadko kto zdaje sobie spraw, jakimi drogami trafia miso na jego talerz albo mleko do
szklanki. Niewielu zastanawia si nad tym, e cen za ten pokarm jest mier i cierpienie
zwierzt. W caym wiecie kadego roku ginie w rzeniach ponad 20 miliardw krw, cielt,
wi, drobiu i innych zwierzt. A kada ta mier jest poprzedzona osobn, indywidualn
mk, strachem i blem.
Wielu ludzi obecnie ucisza skryty niepokj i trwa w stanie samozadowolenia, ywic
przekonanie, e zwierzta s w rzeniach zabijane humanitarnie. W ten sposb uwalniaj
si od wszelkich etycznych zastrzee wobec faktu jadania misa. Niestety, nic nie jest bar-
dziej odlege od rzeczywistych faktw ycia i... mierci.
Cae ycie zwierzt przeznaczonych na pokarm i pozostajcych w hodowlanej niewoli jest
nienaturalne. Poczwszy od sztucznych narodzin, sprowokowanych inseminacj, brutalnej
kastracji i stymulacji hormonalnej, karmienia nieprawidow diet w celu szybszego utucze-
nia, a do ostatniej dugiej podry w warunkach skrajnej niewygody, podry zmierzajcej
do ostatecznego koca. Ciasna przegroda, paniczny strach i przeraenie, elektryczny cios,
wszystko to stanowi cz najnowoczeniejszego systemu hodowli zwierzt, ich transportu
i uboju. Aby akceptowa to wszystko i sprzeciwia si jedynie nadmiernej brutalnoci ostat-
nich kilku sekund ycia zwierzcia, wystarcza uywanie obudnego sowa humanitarny.
Gdy przyjmujemy do wiadomoci fakt humanitarnego uboju uznajemy, e wszystkie inne
elementy cierpienia zwierzcia mogyby pozosta takie same, nie wywoujc z naszej strony
adnego sprzeciwu. Rzadko zdajemy sobie spraw z tego, w jaki sposb zwierz, ktrego

78
miso zjadamy, zostao wyhodowane, przetransportowane i zabite. Bo nie zawsze i sam ubj
jest dokonywany tymi nowoczesnym humanitarnymi metodami (Facts of Vegetarianism).
Te fakty, najczciej wstydliwie przemilczane lub ignorowane, docieraj jednak ostatnio
do coraz szerszych krgw ludzi we wszystkich krajach na wiecie. Dla wielu z nich jest to
zupenym zaskoczeniem, s zdumieni i przejci groz, nigdy dotd nie myleli, e ich co-
dzienny pokarm, ktry uwaali za taki zwyky i normalny, zostaje okupiony niekoczc si
udrk i przeraeniem czujcych istot. Czasem nagle zrozumienie bezmiaru ich mki przy-
chodzi jak olnienie. Trudno poj, e do tej pory tolerowalimy ten koszmar tak atwo i bez-
trosko. Najczciej ci, do ktrych to dotaro, przestaj od razu je miso, aby chocia osobi-
cie wycofa si ze zbiorowej odpowiedzialnoci ludzi za dziejc si zwierztom okrutn
krzywd. Liczba wegetarian na wiecie potroia si w cigu ostatnich kilku lat i dalej wzrasta
z roku na rok.
Innym nie wystarcza to, e sami nie jedz misa, pragn i drugich zjedna dla tej sprawy,
zarazi ich wasnym wspczuciem, przekona. Wstpuj do stowarzysze wegetariaskich
lub sami organizuj nowe stowarzyszenia, pisz artykuy na ten temat i ksiki. Wielkiego
rozgosu nabraa ostatnio w caym wiecie ksika Petera Singera pt. Animal Liberation
(Wyzwolenie zwierzt, 1975). Jej autor jest profesorem etyki w Melbourne. Drug napisa
wsplnie z amerykaskim dziennikarzem Jimem Masonem, nosi ona tytu Animal Factories
(Fabryki zwierzt, 1982) i jest wstrzsajc relacj sytuacji zwierzt hodowlanych we wsp-
czesnym systemie przemysowym.
Zanim zostan dowiezione do rzeni przeywaj gehenn okresu tuczu lub uytkowania
mlecznego. Krowy cae ycie spdzaj w zamkniciu, umieszczane w ciasnych boksach, na
pododze z betonu lub perforowanej blachy. Nieodpowiednie podoe powoduje, e choruj
na zapalenie racic, co sprawia im niesychany bl i wiele z nich stoi wtedy przez cae dnie na
ugitych kolanach. Boksy, w ktrych przebywaj, s tak ciasne, e gdy krowa kadzie si,
elazne prty wbijaj si gboko w jej ciao. Karmione treciw pasz choruj na wtrob, co
jest jeszcze jedn przyczyn blu. Hodowcy nie bior w ogle pod uwag wszystkich tych
uciliwoci i udrk, bo dopki taka forma hodowli jest opacalna, nie widz powodu, aby
dokonywa jakichkolwiek zmian. Angielska pisarka Brigid Brophy tak komentuje t sytuacj:
Wydaje nam si wprost niewiarygodne, e greccy filozofowie, ktrzy tak wnikliwie anali-
zowali problemy dobra i za, nie dostrzegali nigdy tego, jak niemoralnym systemem jest nie-
wolnictwo. Moe za nastpne trzy tysice lat rwnie niewiarygodne wyda si to, e do naszej
wyobrani nie dociera moralny aspekt systemu ciemienia i udrki zwierzt.
Jeeli czasem hodowcy decyduj si na dokonanie poprawy warunkw ycia zwierzt, to
tylko wtedy, gdy istnieje obawa, e nadmierna ich miertelno moe spowodowa finansowe
straty. Nie dotyczy to jednak kurczt, bo nawet najdrastyczniejsze ich niewygody nie ska-
niaj hodowcw do jakichkolwiek zmian. Nieprawdopodobne stoczenie w klatkach lub na
pododze wielkich hal powoduje miertelno dochodzc do 20%. Obliczono jednak, e na-
wet jeszcze wiksza miertelno wypada taniej ni stworzenie im dogodniejszych warunkw
ycia. Pod koniec dziesitego tygodnia ycia kade kurcz ma dla siebie nie wicej miejsca
do stania ni kartka w notesie. Ulegaj wtedy stresom, atakuj si nawzajem, a nawet zjadaj.
Aby temu zapobiec, przycina si im dzioby rozpalonym ostrzem. Taka operacja nazywa si
debeaking. Gdy s ju gotowe do konsumpcji nastpuje transport do rzeni. Zostaj wrzucane
ciasno do klatek, jedne na drugie i tak przebywaj swoj ostatni drog w przeraeniu i udr-
ce. W rzeni zostaj zawieszone za nogi na ruchomej tamie. Tama si przesuwa, a pracow-
nik dokonujcy egzekucji wsuwa kademu kurczciu do dzioba skalpel i przecina ttnic
szyjn. Wiszc gow w d umiera ono wskutek zadawienia si wasn krwi.
Rwnie okrutna jest procedura transportu i uboju krw. Platformy do ich przewoenia s
najczciej przeadowane, zwierzta jad wic stoczone, naraone na mrz lub upa, a po-
nadto bardzo brutalnie traktowane przez konwojentw. Przy gwatownym ruszaniu lub ha-

79
mowania ciarwek czsto padaj i ami nogi. Czasem spdzaj w samochodach 2-3 dni,
nie pojone i bez jedzenia. Gdy oczekuj w rzeni na egzekucj przez cae nieraz godziny,
trwaj w przeraeniu, czujc zapach krwi i syszc gosy blu tych, ktre poszy na mier
przed nimi. Czsto pacz. Ulegaj licznym stresom, ktre w technicznym jzyku hodowla-
nym nazywaj si stresem samotnoci wystpujcym u cielt oddzielonych od matek, lub
stresem transportowym. W stanie stresu obserwuje si wzmoon akcj serca, zaburzenia
czynnoci ukadu krenia, ukadu oddechowego i pokarmowego. A ju po kilku dniach
oczekiwania na ubj w pobliu miejsca egzekucji wystpuj przypadki owrzodzenia odka,
powikszenia wtroby i inne objawy chorb powstajcych na tle nerwowym.
Takie s fachowe diagnozy tego stanu zwierzcia, ktry w kategoriach humanistycznych
nazywa si po prostu cierpieniem.
winie hodowlane trzymane s w przegrodach tak ciasnych, e nie mog chodzi, ani na-
wet si obrci. Jedna z fotografii w ksidze Singera przedstawia wini lec w ciasnej
klatce i przymocowan za gow acuchem do podogi, aby nie moga si porusza porusza-
jc si bowiem traci na wadze.
Koczc swoje relacje Peter Singer pisze: ... Wikszo ludzi woli nie dowiadywa si o
tym, jak gin zwierzta, ktre oni potem zjadaj. Uwaam jednak, e ci sami ludzie, ktrzy
swoimi zakupami prowokuj i wymuszaj zabijanie zwierzt, nie maj prawa zasania oczu
na te wszystkie zjawiska, jakie towarzysz produkcji kupowanego przez nich misa. Jeeli
czowiek wzdraga si nawet przed myleniem o tym, czym to musi by dla zwierzt, ktre
ca t gehenn przeywaj.

Protest
W caym wiecie dziaa coraz wicej stowarzysze, ktrych celem jest obrona zwierzt i
propagowanie diety rolinnej. Ukazuj si liczne broszury i apele, majce zwrci uwag lu-
dzi na te dramatyczne fakty. Etyka wegetariaska protestuje nie tylko przeciwko samemu
zabijaniu, ale rwnie przeciwko przemysowej hodowli, przeciwko ponieniu zarwno ludzi,
jak i zwierzt, przeciwko transportowaniu zwierzt i ich zabijaniu. Uznajemy za nasz moralny
obowizek aktywn dziaalno dla naprawienia tej sytuacji i to nie tylko przez dorane akcje,
ale przez zniesienie caego bezlitosnego systemu zabijania zwierzt na pokarm dla ludzi
(Facts of Vegetarianism).
Szczeglnie dynamiczny jest ten ruch protestu w Anglii, RFN i Stanach Zjednoczonych. W
Anglii dziaa Towarzystwo Wegetariaskie (The Vegetarian Society) i ma swoj siedzib
Midzynarodowa Unia Wegetariaska (The Vegetarian International Union). Obie uprawiaj
dziaalno informacyjn i wydawnicz, a oprcz tego patronuj powstawaniu nowych zaka-
dw wytwrczych i usugowych ukierunkowanych na potrzeby klientw wegetarian w dzie-
dzinie spoywczej, gastronomicznej, hotelarskiej, medycznej i innych.
Regularnie ukazuj si starannie opracowane broszury informujce o roli wegetarianizmu
w rnych dziedzinach ycia m.in. ekonomicznej, zdrowotnej i etycznej. Na okadce kadej z
nich widnieje wydrukowana dewiza midzynarodowego wegetarianizmu, ktra brzmi: We-
getarianizm to po prostu zdrowy rozsdek i wspczucie (Vegetarianism just common sense
and compassion).
Rwnolegle z nimi dziaaj towarzystwa opieki nad zwierztami, znane rwnie i w in-
nych krajach, oraz towarzystwa walki z wiwisekcj. Jeden ze znanych arystokratw angiel-
skich ufundowa wysokie stypendium dla naukowcw, ktrzy wyczaj ze swoich bada
bolesne dowiadczenia na zwierztach, zastpujc je metodami innymi, nie czcymi si z
cierpieniem i mierci zwierzt.

80
 Te wszystkie prby przezwycienia dramatycznej sytuacji zwierzt wspdziaaj zgodnie
z programem wegetariaskim, ktry postuluje cakowit zmian eksploatatorskiego i brutal-
nego stosunku ludzi do zwierzt. Opiera si on na przekonaniu, e tylko suma indywidual-
nych decyzji o wyczeniu misa z diety moe skutecznie zablokowa tryby tej gigantycznej
machiny mierci i udrki, jak jest wspczesny system hodowli i produkcji misa.
Oprcz dziaalnoci zorganizowanej, coraz wicej pisarzy i humanistw zaczyna dostrze-
ga donioso i zasig tego problemu. Ogaszaj artykuy i pisz ksiki. W 1980 roku polski
Instytut Filozofii i Socjologii przygotowa cay numer czasopisma Etyka (18), w ktrym
zostay zamieszczone liczne teksty, polskie tumaczenia dotyczce moralnych aspektw sto-
sunku ludzi do zwierzt; m.in. R.D. Ryder Szowinizm gatunkowy, czyli etyka wiwisekcji,
S.R.L. Clark Zwierzta i ludzie, czyli granice moralnoci. A take recenzje ksiek o tej
samej tematyce. Bibliografia wspczesnych pozycji zwizanych z problematyk wegetaria-
sk jest ju bardzo bogata. Do tego ruchu coraz liczniej wczaj si lekarze. W Index medi-
cus haso wegetarianizm ma ju od lat swoje stae miejsce.
Jeszcze pod koniec XIX wieku ukazay si w Anglii dwie cenne ksiki napisane w obro-
nie zwierzt i zachcajce do wegetariaskiego odywiania. Obie s teraz tumaczone i
wznawiane, poniewa ich aktualno coraz bardziej wzrasta. Pierwsza pt. Animal Rights
(Prawa zwierzt), zostaa wydana w 1892 r., a jej autorem jest Henry Salt. Peter Singer tak j
ocenia: Obrocy zwierzt, wcznie ze mn, niewiele mog doda do tego, co napisa Salt w
1892 roku. Ale moemy pocieszy si faktem, e nasi przeciwnicy nie mog ju wystpi z
adnymi obiekcjami, z ktrymi Salt nie rozprawiby si ju przedtem. Druga, ktrej autorem
jest Howard Williams, nosi tytu The Ethics of diet (Etyka diety) i zostaa wydana w 1883
r., a wic jeszcze przed Saltem. Lew Tostoj, na ktrym ksika ta zrobia ogromne wraenie,
przetumaczy j na jzyk rosyjski, opatrujc obszernym wstpem. Napisa w nim midzy
innymi: Straszne jest nie tylko cierpienie i mier zwierzt, ale i to, e czowiek niepotrzeb-
nie tumi w sobie wysze zdolnoci duchowe uczucia yczliwoci i wspczucia dla innych
yjcych istot, podobnych do niego samego gwacc wasne uczucia, staje si okrutny.
Wrd wspczesnych wegetarian mona wymieni tak wielkich pisarzy jak Bernard
Shaw, Albert Schweitzer, Anie Besant, Romain Rolland i wielu innych. Albert Schweitzer
powiedzia: Dopki ludzko nie potrafi rozszerzy krgu swego wspczucia i wczy w
niego wszystkie yjce istoty, nigdy sama nie zazna pokoju. Romain Rolland w ksice Jak
Krzysztof zamieci pomienny protest przeciwko krzywdzie i niesprawiedliwoci, jakie
spotykaj zwierzta ze strony ludzi. Dla czowieka niezalenie mylcego, w cierpieniu
zwierzt jest co nawet trudniejszego do zaakceptowania ni w cierpieniu ludzi. Tu przy-
najmniej wiadomo, e cierpienie jest zem i e ten, kto je powoduje, jest przestpc. Lecz co-
dziennie zabija si niepotrzebnie tysice zwierzt, nie majc nawet ladu wyrzutw sumienia.
A przecie jest to niewybaczalna zbrodnia. Ju ona sama jest usprawiedliwieniem wszystkich
cierpie, jakie mog by udziaem ludzi. Woa ono o pomst na rodzaj ludzki... Jeeli nie ma
sprawiedliwoci wobec sabszych i poledniejszych, wobec biednych stworze, ktrych za-
gad przedkada si nad humanitaryzm, to znaczy, e nie istnieje nic takiego jak dobro, nic
takiego jak sprawiedliwo.
Postulaty etyczne i ywieniowe bardziej jeszcze radykalne ni wegetarianizm wysuwa we-
ganizm, goszc potrzeb eliminowania z diety nie tylko samego misa, ale rwnie innych
pokarmw pochodzenia zwierzcego jajek i mleka. Weganie uwaaj bowiem, e przemy-
sowe hodowle krw mlecznych i kur niosek powoduj tak samo okrutne cierpienie i niewol
tych zwierzt, jak hodowle na rze. A gdy krowy z hodowli trac mleko, a kury przestaj zno-
si jajka, s skazane na ten sam los co zwierzta rzene. Od 1940 roku istnieje w Anglii To-
warzystwo Wegaskie, ktre propaguje zasady ywienia wycznie rolinnego. Serena Coles,
ktra jest prezesem tego stowarzyszenia, pisze tak: Jestemy przekonani, e obecnie zostao
ju dostatecznie dowiedzione, e mier i cierpienie gboko czujcych istot, w celu dostar-

81
czania czowiekowi pokarmu lub innych produktw, s cakowicie niepotrzebne. Odwrotnie,
wiemy, e dalsza eksploatacja zwierzt wyrzdza krzywd nie tylko zwierztom, ale i samym
ludziom. Wie si bowiem z marnotrawieniem skpych ju zasobw potrzebnych pilnie do
zaspokojenia godu wiata. Prowadzi do niszczenia rodowiska i w ten sposb zagraa caemu
yciu. A przede wszystkim podcina korzenie wiary w Mio, Sprawiedliwo i Miosierdzie,
wiary, ktra stanowi sedno wszystkich religii, filozofii i dnoci humanitarnych.

Zwierzobjstwo
Mona by zapyta, jak to si dzieje, e wspczesna kultura tak atwo toleruje koszmar
przemysowych hodowli, e pogodnie i ulegle znosi ten balast niewiarygodnego barbarzy-
stwa? Jak to si dzieje, e rozlege budynki rzeni i fabryk hodowlanych istniej w tych sa-
mych miastach, gdzie s rwnie sale koncertowe, muzea i galerie sztuki, biblioteki, kocioy
i uczelnie? Dlaczego to ssiedztwo nie brzmi w ludzkich uszach zgrzytliwym dysonansem?
Aby podj prb odpowiedzi na to pytanie, sprbujmy przyj hipotetyczne pojcie lo-
katy mierci w kulturze, ktre sformuowa Stanisaw Lem w wydanej niedawno ksice pt.
Prowokacja. Pojcie to posuyo mu do wytumaczenia zjawiska hitlerowskiego ludobj-
stwa, ktre tak atwo, z zadziwiajc tolerancj byo przez kilkanacie lat akceptowane, a na-
wet afirmowane przez niemieckie spoeczestwo. Akcent lemowskiej fantastyki ogranicza si
tu do samej formy ksiki, bdcej recenzj nieistniejcego dziea pt. Der Volker-mord
(Ludobjstwo). Wyimaginowanym autorem tego wyimaginowanego dziea jest Niemiec,
Horst Aspernicus. Rzecz dotyczy historii ludobjstwa ilustrowanego gwnie ludobjstwem
hitlerowskim. Jednak jego analiza nie jest ostatecznym ukierunkowaniem zainteresowa auto-
ra. Ma mu jedynie posuy jako przesanka i dowd prowokacyjnej tezy, e czowiek jest z
natury istot czerpic gbokie satysfakcje z dokonywania mordw i e jego historia jest
wyrazem nieustannego poszukiwania pretekstw do tego, aby je popenia. Jako taki pretekst
su najczciej uzyskiwane z niego korzyci. W istocie s one jednak tylko form racjonali-
zowania i sankcjonowania dokonywanych gwatw. Chodzi bowiem o przydanie im pozorw
celowoci i nadanie rangi rodkw, majcych rzekomo suy wyszym, sprawiedliwym ce-
lom... Ani wyprawom kolonizacyjnym, ani poborom afrykaskiego niewolnika, ani wcze-
niej wyzwalania Ziemi witej, czy rozbiciu pastwa Indian poudniowoamerykaskich nie
patronowaa wprost intencja ludobjstwa, jako e szo o si robocz, o nawracanie pogan, o
zabr ziem zamorskich. I rzezie aborygenw oznaczay pokonywanie przeszkd na drodze do
celu. W rzeczywistoci jednak wszystkie one byy wanie formami lokaty mierci w kultu-
rze.
Ludobjstwo hitlerowskie, jako kolejna historyczna mistyfikacja, zbudowao cay system
organizacyjny i administracyjny, miao swoje komrki urzdowe i placwki naukowo-
badawcze, a wreszcie miejsce funkcjonowania samego przemysu mierci obozy zagady.
Wszystkie one zatrudniay urzdnikw, robotnikw, naukowcw, ktrzy yli w glorii dobrze
spenianego obowizku. Zbrodnia, pisze Lem, jeeli nie jest sporadycznym przekroczeniem
norm, lecz regu ksztatujc ycie i mier, wytwarza wasn autonomi, tak samo jak kul-
tura. Ludobjstwo hitlerowskie wytworzyo tak wanie wasn autonomi, wasne okrele-
nia i nazwy, bdce eufemizmami zbrodni, cay panteon wartoci i celw, godnych stoso-
wania wszelkich rodkw dla ich osignicia. Miao swoj nadbudow administracyjn i na-
ukow, swoje szacowne urzdy, sdy, kodeksy, gmachy... rzesze pracowitych biuralistw,
elazny sztab generalny.
Kada forma lokaty mierci w kulturze powouje si na wartoci bdce fundamentalnymi
zaoeniami istniejcych systemw, dy do zachowania pozorw zgodnoci z nimi, zostaje w
te systemy moliwie ciasno wkomponowana. Przydaje sobie uzasadnienia, czerpic z repertu-

82
aru nazw wartoci aktualnie najwyej cenionych, siga nawet do panteonu tych o najwyszej
randze i znaczeniu. Czyni to w taki sposb, aby to upragnione zabijanie zalegalizowa i
uwici, podnie do rangi obowizku, zasugi, a nawet bohaterstwa. Tak, aby ewentualne
prby jego zakwestionowania mona byo usytuowa wrd wykrocze przeciwko porzd-
kowi spoecznemu lub przeciwko prawowitej wadzy. Zdyskwalifikowa jako ataki na spo-
ecznie usankcjonowane, nienaruszalne wzory oceniania i podstawowe struktury ycia. W
takim zwartym systemie zmistyfikowanej aksjologii nie ma szpar, ani pkni, ktrymi mg-
by przenikn protest albo apel do rozumu, serca, litoci, odwoanie si do rozsdku czy
wspczucia. adne perswazje i apele, adne bagania, adne powoywanie si na ludzk
solidarno, czy na jakiekolwiek okolicznoci agodzce, adne proby o miosierdzie, adne
dowody bezsensu czy wrcz praktycznej bezskutecznoci mordu, adne argumenty nie zbijaj
oprawcw z tropu, poniewa dysponuj maszynk pseudouzasadnie... Kady taki apel ob-
raca si przeciwko apelujcemu, jako dowd jego obrazoburczych napaci na najwiksze
witoci systemu.
Lemowski Horst Aspernicus traktuje hitlerowskie ludobjstwo jako ostatni, kulminacyjny
akord historii ludobjstwa w dziejach obszaru rdziemnomorskiego, od rzymskich wypraw
zdobywczych i upieczych, poprzez redniowieczne sdy inkwizycyjne, a do wspczesne-
go terroryzmu. Terroryzm jest wedug autora prost kontynuacj hitleryzmu dokonuje
mordw w masce obowizku, wyrzecze i sprawiedliwego gniewu.
Oprcz tych omawianych przez Lema form lokaty mierci w kulturze mona by wymieni
jeszcze inne, jakkolwiek nie wszystkie z nich byy realizowane na tak rozleg skal jak tam-
te. Mona by do nich zaliczy walki rzymskich gladiatorw, hiszpask corrid, wyprawy
krzyackie i przez trzy wieki trwajce palenie na stosach kobiet podejrzanych o uprawianie
czarw. Kada taka lokata zachowuje wszystkie pozory zgodnoci z akceptowanym po-
wszechnie systemem wartoci i zostaje w ten system cile wkomponowana.
Po twierdzeniu, e ludobjstwo dotaro w hitleryzmie do swojej logicznej kocwki, ko-
czc si zbiorowym obdem suicydalnym, autor zadaje pytanie: C wicej pozostaje
ludzkoci na terenie tych ponurych robt? Jakie jeszcze wymyli sobie zabawy ze mierci
raz zakwefion, a raz podniecajc krwawym strip-teasem?.
Zwaywszy na istnienie i sposb funkcjonowania wspczesnych fabrycznych hodowli
zwierzt, mona by od razu odpowiedzie na to pytanie: Ta nowa zabawa ju zostaa wy-
mylona. Kolejn form lokaty mierci w kulturze jest zwierzobjstwo.
We wspczesnym systemie produkcji ywnoci ma swoje poczesne miejsce jak rwnie
uporzdkowan wewntrzn struktur organizacyjn. Ma take swoj nadbudow naukow i
administracyjn. Ma te swoje miejsce funkcjonowania samego przemysu mierci, s nimi
fermy hodowlane i rzenie. A nade wszystko jest z niezawodn precyzj wkomponowane w
system najwyej cenionych aktualnie wartoci. Wrd nich krluj: ludzkie zdrowie i dobro-
byt, dotychczasowe osignicia i dalsze postpy nauki oraz jej autorytatywne opinie, a po-
nadto codzienny znojny trud czowieka pracy. W tej formie lokaty mierci, jak jest zwierzo-
bjstwo, wszystkie te wartoci, jako idole naszych czasw, zostay zaangaowane i wykorzy-
stane. Nowoczesne zdobycze nauki potwierdzaj autorytatywnie potrzeb jadania misa dla
zachowania zdrowia. Obfito misa i wdlin w sklepach czy na stoach jest oczywistym do-
wodem dobrobytu kraju i kadej rodziny. A wszyscy pracownicy zatrudnieni w placwkach
obsugujcych przemys mierci administracyjnych, naukowych i przemysowych trudz
si pracowicie nad wykonywaniem swoich codziennych obowizkw. Otrzymuj za to zasu-
one wynagrodzenie. Ich pracowito, wydajno, pomysowo s cenione i premiowane tak
samo wysoko, jak zalety innych profesjonalistw. Administratorzy, uczeni i robotnicy traktuj
to, co robi jako prawo, jako wity obowizek, ofiarny moz i tytu do chway. To
przemianowanie nie tylko sankcjonuje, ale nawet uszlachetnia kade poczynanie, ktrego

83
realnym efektem jest zwikszenie liczby zwierzcych agonii. Ale wobec zbrodni uprzemy-
sowionej cakowicie bezradne staj si tradycyjne kategorie winy i kary....
System zwierzobjstwa posuguje si bardzo sprawnie uzasadnieniami z repertuaru nauki:
za jadaniem misa przemawiaj naukowe wzgldy ywieniowe i zdrowotne, a za uywaniem
zwierzt do okrutnych dowiadcze przemawiaj wzgldy poznawcze. W takiej ideologicznej
fortecy cay proceder zwierzobjstwa moe funkcjonowa nie tylko bezkarnie, ale nawet w
blasku wietnoci.
adna forma lokaty mierci w kulturze nie odbywa si bez klimatu spoecznego uznania i
akceptacji. Hitlera podtrzymywao arliwe Heil ogromnej wikszoci niemieckiego spoe-
czestwa. Stosy czarownic pony tylko dziki asycie gromadzcego si dokoa zacietrze-
wionego tumu. Walki gladiatorw na arenie rzymskiego Koloseum mogy si odbywa tylko
przy aplauzie bijcej brawo widowni i zachwytach rzymskich dam, wieczcych zwycizc
kwiatami. T rol przychylnej asysty i zachwyconej widowni speniaj obecnie nabywcy mi-
sa i jego konsumenci.
Nad wiatem wspczesnym zaciy przemys cierpienia i mierci milionw zwierzt.
Przemys ten funkcjonuje systematycznie, planowo, naukowo, starannie i nowoczenie. Wy-
konywany jest przez wykwalifikowanych, cenionych i dobrze zarabiajcych fachowcw. Nie
oni jednak, nie ci trudnicy si ofiarnie odgrywaj w tym przemyle decydujc rol. Jego
si napdow i podstawow inspiracj s oczekiwania konsumentw. To wanie presja po-
pytu podtrzymuje struktur uprzemysowionego zwierzobjstwa. To na skutek nieustannego,
nieustpliwego nacisku roszcze nabywcw misa dziaa ona co dzie od nowa, w dostoje-
stwie prawa i moralnoci i przy penej akceptacji wszystkich, ktrzy w nim uczestnicz jako
producenci, konsumenci i apologeci.
Istnienie przemysu hodowlanego, podobnie jak innych, wczeniejszych form lokaty
mierci w kulturze, wspieraj najwiksze potgi i autorytety wiata: prawo, ekonomia, prze-
mys, religia i nauka. Zwierzobjstwo dokonuje si zgodnie z istniejcymi ustawami i przepi-
sami, z uksztatowanym sumieniem i z osignit wiedz naukow. Aktorzy codziennego
spektaklu: transportu, uboju, preparowania i dystrybucji, mog go jednak realizowa tylko
dziki oklaskom zachwyconej widowni. Tak samo jak stosy dla czarownik mogy pon tyl-
ko w asycie wyjcych uczestnikw egzekucji, tak samo teraz egzekucje w rzeniach i na-
ukowych laboratoriach mog si odbywa jedynie w klimacie spoecznej przychylnoci dla
empirycznych bada naukowych i dla obfitoci produkowanego misa.
Hitleryzm skompromitowa ludobjstwo na duszy czas, zdemaskowa jego pseudouza-
sadnienia i ujawni mechanizm ich konstruowania. Obozy mierci dla ludzi czy te wezwania
do nowej krucjaty wojennej nie miayby szans uzyskania powszechnej akceptacji i moliwo-
ci wkomponowania si bez oporu w jakikolwiek system autentycznych wartoci. Zbyt silnie
skojarzyy si z hitleryzmem. Nowa forma lokaty mierci w kulturze musiaa odbiega ca-
kowicie od zdeprecjonowanych wzorw. Nie moga ju dotyczy adnej kategorii ludzi, ani w
czymkolwiek przypomina obozw ich zagady. Jako kolejna jej forma, nie obciona nega-
tywnymi wspomnieniami, nadaa si wic znakomicie przemysowa hodowla zwierzt. Obozy
zagady zwierzt stay si po roku 1950 najbardziej dogodn i moliw do zaakceptowania
now form lokaty mierci w kulturze. Nie nasuway analogii do tego, co ju zostao skom-
promitowane w przeszoci, a ceny i atrakcyjnoci przydawa im jeszcze fakt, e byy takie
nowoczesne i zmechanizowane. Przybray wic kostium zacnego mozou i zbonego trudu dla
dostarczania ludziom ywnoci, a nauce danych empirycznych. Idealna mistyfikacja, dosko-
naa maska prawie nie do zdarcia.
Snujc te gorzkie rozwaania, obracamy si wci w konwencji prowokacyjnej, hipote-
tycznej tezy Lema. Poruszajc si na tym grzskim gruncie, nie sposb otrzsn si cakowi-
cie z przygnbiajcego wraenia, e przykady z historii dawnej i najnowszej w dramatyczny
sposb zdaj si j potwierdza. Dla sprawy wegetarianizmu teza ta ma jednak przede

84
wszystkim warto heurystyczn: w tej wanie konwencji caa zgroza zjawiska zwierzobj-
stwa moe zosta przedstawiona w formie rwnie dramatycznej jak samo to zjawisko. Bez
wzgldu na to, czy tez Lema uznamy za trafn, czy chybion i czy zwierzobjstwo potrak-
tujemy jako now form lokaty mierci czy nie. Pozostajc jednak nadal w obszarze tej kon-
wencji, pytamy: czy czowiek ma szans, aby wybroni si od strasznego oskarenia o nie-
ustanne poszukiwanie pretekstw do popeniania morderstw? Czy to uporczywe znajdowanie
w kulturze coraz nowych kanaw dla bezkarnego zabijania i wci ponawiane dorabianie do
tego afirmujcych i racjonalizujcych uzasadnie jest przejawem prawdziwej ludzkiej natury
czy te jej wynaturzenia? Poniewa oczywicie nie sposb udzieli na to pytanie rozstrzy-
gajcej odpowiedzi, mona tylko postulowa: czymkolwiek ono jest, musi zosta wiadomie
przezwycione! Jeeli jest rzeczywicie przejawem ludzkiej natury, to naley yczy sobie
tak radykalnej przemiany tej natury i dy do tak gbokiego wewntrznego przeobraenia
osobowoci, aby osigno ono wymiar mutacji caego ludzkiego gatunku. Jeeli natomiast
oskarenie jest zbyt surowe i faszywe, to wystarczy moe tylko zedrze z siebie kostium
oprawcy, ujawni wraliwo i dobro i dotrze do prawdziwej ludzkiej natury czowieka.

Wspczucie
W caej dotychczasowej historii wegetarianizmu, we wszystkich jego nurtach i odmianach,
znaczenie decydujce i ostateczne miay motywy, ktre trudno byoby nazwa cile etycz-
nymi. Kada decyzja o nie jadaniu misa, na zawsze lub tylko przez pewien okres, bya po-
dejmowana nie ze wzgldu na dobro zwierzcia, a tylko ze wzgldu na jakie dobro czowie-
ka. Byy to wic motywy w zasadzie egoistyczne, ukierunkowane ku realizacji celw i aspira-
cji ludzkich. Intencja, aby ocali ycie zwierzcia, oszczdzi mu strachu i blu, aby go nie
skrzywdzi, pojawia si tylko sporadycznie i tylko jako wynik indywidualnego odczucia, a
nie zasady. Posty religijne byy zawsze form pokuty i zmierzay do oczyszczenia z win po-
szczcego, natomiast fakt, e wpywao to porednio na ocalenie ycia zwierzciu, nie by w
ogle brany pod uwag. Dopki panowao przekonanie, e zasug i warunkiem nagrody po
mierci jest skadanie krwawych ofiar, skadano je bez adnych oporw, aby tylko t nagrod
uzyska. Wskaza wegetariaskich zaczto przestrzega dopiero wtedy, gdy zapanowao
przekonanie, e zabijanie zwierzt nie jest zasug, lecz wanie win i pociga za sob kar
dla zabjcy. W wielu kultach zabronione jest jedzenie niektrych gatunkw misa, poniewa
s uznawane za nieczyste, co oznacza, e plami tego, kto je zjada.
O szczegowych zaleceniach dotyczcych spoywania misa mogy zawsze orzeka tylko
autorytety przewodnikw duchowych kapanw i mdrcw. Dlatego zapewne dotychczasowe
nurty tradycji wegetariaskiej byy zawsze zwizane z religi lub filozofi. Przestrzeganie
okrelonej diety, misnej lub bezmisnej, wynikao z prostego podporzdkowania si nor-
mom, stosowania do przepisw i zalece. Zalecenia te odwoyway si z reguy do dnoci i
pragnie osobistych, zawsze co w zamian obiecyway lub przed czym ostrzegay. Na przy-
kad obiecyway nagrod po mierci, oczyszczenie z win, udoskonalenie umysowe lub mo-
ralne, opanowanie namitnoci, rozwj wyszych wadz duchowych, zabezpieczenie od
ujemnych wpyww niskich wibracji misa itd.
Wspczesny wegetarianizm zachodni jest zjawiskiem zupenie odmiennym, nigdy dotd
na szersz skal niespotykanym. Punkt cikoci zostaje w nim przeniesiony z perfekcjoni-
stycznych i eschatologicznych korzyci czowieka na spraw losu zwierzcia, ktre ma zosta
zabite. W odrnieniu od poprzednio funkcjonujcych, egoistycznych motywacji, wspcze-
sny wegetarianizm jest bezporedni uczuciow reakcj na uwiadomienie sobie gehenny
zwierzt hodowlanych oraz praktycznym wnioskiem wysnutym z tego uwiadomienia i uczu-
cia. Najistotniejszym jego motywem i inspiracj jest wspczucie dla zwierzt yjcych w

85
nieskoczonej udrce, pozbawionych jakiejkolwiek nadziei. Wspczucie to narzuca si ra-
zem z wraeniem wspodpowiedzialnoci za t niezawinion krzywd, o ktrej nawet my-
le jest trudno, a ktra jest codziennym udziaem milionw czujcych istot. Poczucie budz-
cej si zgrozy pogbia zrozumienie, e sprawcami tej krzywdy s ludzie, czyli my! I wtedy
do wyboru diety wegetariaskiej skania nieodparta potrzeba wycofania si z uczestnictwa w
tym systemie uprzemysowionej mierci, odmowa dalszego brania w tym udziau.
Wspczucie, jako motyw bardzo osobisty, wyzwala decyzje niezalene od tego, co naka-
zane lub zabronione. Bdc bezporednim wewntrznym impulsem, samo kieruje si ku temu,
co uzna za sprawiedliwe, dobre i suszne. Dlatego wspczesny wegetarianizm jest ruchem
niezalenym, nie wynika z podporzdkowania si zewntrznym zaleceniom czy normom w
zamian za uzyskane dla siebie korzyci. Rodzi si i rozrasta jako suma osobistych, indywidu-
alnych decyzji i samodzielnego wyboru. Obywa si bez autorytatywnych wskaza, jest bez-
porednim, kategorycznym imperatywem serca, wraliwoci i wyobrani.
Przykadem tego nagego obudzenia si wspczucia, ktre przeobraa caego czowieka,
jego wiadomo i sposb ycia, jest historia Evy Batt. Opisuje ona wydarzenie, ktre wy-
zwolio jej wasn decyzj i miao gboki wpyw na jej dalszy umysowy i duchowy rozwj.
Pewnego dnia czekaa z mem na pocig na maej stacyjce, uywanej gwnie przez miej-
scowych farmerw do transportu byda. Na jednym kocu peronu stao przywizanych kilka
krw, a na drugim grupa cielt. Niektre z nich byy jeszcze takie mode, e z trudem utrzy-
myway si na swoich dugich nogach. Krowy nieustannie spoglday w kierunku cielt, za-
chowyway si bardzo niespokojnie, ryczay gono, a od strony cielt odpowiadao im ciche,
wzruszajce pobekiwanie. Eva zatrzymaa jednego z konwojentw, pytajc: Dlaczego ich
pan nie poczy, te zwierzta s strasznie zgnbione rozk?
Dlatego prosz pani odpowiedzia artobliwie e krowy jad teraz na targ, aby pani
moga mie swoje mleko do herbaty, a cielta bd zabrane od rzenika.
Dlaczego do rzenika?
Mczyzna cierpliwie prbowa to wytumaczy nieuwiadomionej mieszczance: Prosz
zrozumie, gdyby te biedne krowy nie miay dzieci, pani nie dostaaby przecie swojego mle-
ka, a nie mona trzyma zbyt wielu cielt. Dlatego wanie ta reszta zostaje zabita na cielci-
n, aby pani moga mie swj sznycel na obiad.
Byam wstrznita pisze Eva nie uwiadamiaam sobie, e rwnie i mleko jest przy-
czyn okruciestwa i uboju. Sdziam zawsze, e krowy pas si spokojnie po zielonych -
kach, a dobry gospodarz ujmujc nadmiar mleka z wymion przynosi im tylko ulg.
Stalimy blisko krw, zwrceni do nich plecami. W pewnej chwili odwrciam si, bo po-
czuam, e jedna z nich pooya swj wilgotny pysk na moim ramieniu. Nie wydaa adnego
gosu, tylko jej rojce si od much oczy spojrzay prosto w moje oczy. I wierzcie mi, ja sobie
tego nie wyobraziam, stanam twarz w twarz z milczcym baganiem. To spojrzenie byo
zupenie niepodobne do spokojnego wzroku krw, ktre widuje si na pastwiskach. W oczach
tej krowy by popoch i rozpacz. Ona bagaa mnie, aby odda jej cielaka. To cierpienie w
niczym nie rnio si od cierpienia ludzkiego. Ta nie wysuchana proba zostaa przy mnie
na zawsze i na zawsze mnie zobowizywaa. Ignorujc potem rady i przestrogi trwaam przy
swoim postanowieniu, aby nigdy wicej adnej krowie z mojego powodu nie odebrano ciela-
ka (The Vegan Way..., 1981).
Eva Batt podobnie jak wielu innych wegetarian i wegan, zostaa poraona wspczuciem,
olniona zrozumieniem dziejcej si zwierztom strasznej krzywdy. Ten ogromny adunek
emocjonalnego napicia, ktry kieruje si jedynie i bezporednio do przedmiotu litoci i alu,
jest we wspczesnym wegetarianizmie czym zupenie nowym i wiadczy o gwatownym
rozszerzeniu si zasigu ludzkiej moralnej wyobrani. wiadczy te o gbokiej przemianie
sposobu doznawania i oceniania, o przeomowym przeobraeniu reakcji i postaw. To wsp-
czucie, jako doznanie nieuwarunkowane adnymi osobistymi wzgldami czy rachubami, a

86
dotyczce jedynie cierpicego i krzywdzonego stworzenia, mona uzna za widomy objaw
awansu ludzkiej wiadomoci, za przekroczenie wysokiego ewolucyjnego progu.
Wspczesny wegetariaski styl ycia i mylenia i caa jego moralna orientacja wyrasta z
gbi ludzkich przekona, z subiektywnych sposobw oceniania i z bezporednich, indywidu-
alnych dowiadcze. Nie znajdujc oparcia w tradycji wasnej kultury moralnej, religijnej i
filozoficznej, musi szuka go i odkrywa zupenie od nowa. Aby jednak okrzepn i zjedna
sobie szersze zrozumienie i akceptacj, musi przebija si przez opr wasnej tradycji oby-
czajowej, przezwycia wiele nawykw, stereotypw mylenia i oceniania, przekona i do-
gmatw. W przeszoci nie ma si na co powoywa, odwrotnie, trzeba wci myle, ocenia
i dziaa wbrew zakorzenionym przyzwyczajeniom, wbrew utartym opiniom, wbrew ustale-
niom autorytetw medycyny, etyki, religii i filozofii. A tym wszystkim potgom mona prze-
ciwstawi tylko wasn wraliwo i wyobrani.
Z czasem to olnienie zrozumieniem i odczuciem gehenny zwierzt otwiera dostp do dal-
szych, nowych obserwacji, rwnie i w innych dziedzinach ycia. Patrzc przez pryzmat
wspczucia zauwaa si rne, nieuwzgldnione dotychczas aspekty sytuacji kulturalnej,
ekonomicznej i moralnej wspczesnego wiata aspekty niedostrzegane w ogldzie bezli-
tosnym. Lecz gdy si je wreszcie zobaczy, wtedy w caym obrazie ycia dokonuje si znacz-
ca przemiana proporcji spraw. Percepcja wspczujca powoduje gbokie przeobraenia w
gradacji de i osigni, przemieszcza wartoci z ich dotychczasowych hierarchicznych
szczebli przydaje ceny jednym, a odbiera j innym.
Obraz wiata, jakim go ludzie teraz i tutaj widz, przygniata swoim twardym, pragma-
tycznym realizmem. Ale szpark w tej nieustpliwej jednoznacznoci, luk, przez ktr mo-
na dojrze zupenie inn jego posta jest wspczucie. Patrzc przez ni, czowiek te od-
krywa na nowo samego siebie.
Zanim jednak nastpi olnienie zrozumieniem krzywdy dziejcej si innym, wynikajce z
tego wnioski nie przychodz nawet do gowy. A nie sposb je przekaza ani wytumaczy w
przyjtych powszechnie kategoriach pragmatycznych. Tak samo jak nie mona przekaza
guchemu na migi dwikw syszalnej muzyki. Gestykulacj tumaczcego potraktuje on
jako bezsensown i szalon, i dalej nie bdzie wiedzia o co chodzi. Wspczucie jest jakby
szstym zmysem, umoliwia widzenie wszystkich spraw w nowy sposb przydaje wiatu
dodatkowy wymiar.
Wspczesny wegetarianizm, kierujc si t trudn do przekazania, wspczujc wizj lo-
su zwierzt, przebija si wci przez mur oporw i zastrzee. Dlatego przecign w arliwo-
ci i konsekwencji dawne nurty tradycji antycznej i orientalnej. Lansuje zupenie nowy styl
ycia i mylenia, oparty na jednym tylko prostym bezdogmatycznym stwierdzeniu:
Wegetarianizm to po prostu zdrowy rozsdek i wspczucie.

87
88