WYDAWNICTWO

NAUKOWE PWN
WARSZAWA-KRAKW

Podstawy
1996

antropomotoryki
Jan Szopa
Edward Mleczko
Stanisaw ak
Projekt okadki i stron tytuowych
Maryna Winiewska

Poszczeglne rozdziay napisali: Jan

Szopa: II, III, IV, VI Edward
Mleczko: I, V, VII Stanisaw ak:
VIII Jan Szopa i Stanislaw ak: IX

Redaktor naukowy
Jan Szopa

Redaktor
Halina Baszak-Jaro

Korekta
Zespl

Tytu dotowany przez Ministerstwo

Edukacji Narodowej

COPYRIGHT BY
WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN SP. z O.O.
WARSZAWAKRAKW 1996

ISBN 83-01-11946-2
 SPIS TRECI

I. ANTROPOMOTORYKA JAKO DYSCYPLINA NAUKOWA 7

II. UWARUNKOWANIA, PRZEJAWY I STRUKTURA MOTORYCZNOCI 19

1. Podstawowe pojcia cechy ruchu 19

2. Strona potencjalna motorycznoci 23
3. Strona efektywna 42

III. SYSTEMATYKA CZYNNOCI RUCHOMYCH CZOWIEKA 49

IV. ROZWJ RUCHW CZOWIEKA W ONTOGENEZIE ASPEKTY 56

JAKOCIOWE

1. Rozwj motoryczny noworodka i niemowlcia 58

2. Rozwj motoryczny w okresie poniemowlcym i przedszkolnym 60
3. Rozwj motoryczny w modszym wieku szkolnym 62
4. Rozwj motoryczny w okresie pokwitania i okresie modzieczym 64
5. Motoryczno wieku dojrzaego oraz okresu starzenia si 65
V. ZMIENNO ONTOGENETYCZNA ZOOJ..NOCI MOTORYCZNYCH NA 68
TLE ICH PREDYSPOZYCJI
1. Zdolnoci motoryczne o podou strukturalno-energetycznym 72
2. Zdolnoci' koordynacyjne . 90
VI. GENETYCZNE UWARUNKOWANIA ZBOLNOCI MOTORYCZNYCH 98
ODZIEDZICZALNO A WYTRENOWALNO
1. Model dziedziczenia wielogenowego 98
2. Odziedziczalno a wytrenowalno okresy sensytywne 107
VII. RODOWISKOWE UWARUNKOWANIA ROZWOJU PREDYSPOZYCJI 120
I ZDOLNOCI MOTORYCZNYCH
VIII. SOMATYCZNE I ROZWOJOWE UWARUNKOWANIA SPRAWNOCI 144
MOTORYCZNEJ ASPEKTY TEORETYCZNE I IMPLIKACJE
PRAKTYCZNE
1. Sprawno motoryczna a poziom rozwoju somatycznego 144
2. Sprawno motoryczna jako funkcja zaawansowania rozwoju 154
3. Teoretyczne i pedagogiczne podstawy relatywnej oceny sprawnoci motorycznej 163

5
IX. TESTOWANIE SPRAWNOCI MOTORYCZNEJ 171

1. Przegld najwaniejszych testw sprawnoci motorycznej 178

2. Metody relatywnej oceny sprawnoci motorycznej propozycje wasne 195

BIBLIOGRAFIA 211
 Rozdzia I

ANTROPOMOTORYKA JAKO DYSCYPLINA

NAUKOWA

Ruch jest podstawowym atrybutem ycia. Aktywno ruchowa towarzyszy

wic czowiekowi od momentu jego poczcia. Pozostajc z ni w cisych
zwizkach najczciej w cigu ycia nie wzbudzamy w sobie refleksji nad jej istot.
Taka paszczyzna rozwaa pojawia si dopiero w sytuacjach szczeglnych, kiedy
specyficzna forma ruchu staje si wartoci podan, np. w sporcie, pracy
zawodowej czy te rehabilitacji.
Okazuje si bowiem, e przyjcie okrelonej koncepcji interpretacyjnej oma-
wianego zjawiska prowadzi do bardzo powanych konsekwencji praktycznych.
Aby uzasadni powysze stwierdzenie zaprezentujemy chociaby skrtowo ewolu-
cj pogldw na istot ruchu czowieka i ich zwizki z praktyk, np. sportem czy
te wychowaniem fizycznym.
Najczciej ruchowi wystpujcemu w rnych formach aktywnoci fizycznej
czowieka przypisywano, podobnie jak to dzieje si jeszcze dzisiaj w niektrych
sposobach interpretacji, znaczenie nadawane mu w naukach matematyczno-
fizycznych, a szczeglnie w biomechanice: (...) jest to zmiana pooenia ciaa lub
punktu materialnego w stosunku do innych punktw, dokonujca si w czasie
poruszania si w pewnym kierunku" (Doski 1963).
Wwczas, przy uwzgldnieniu w jego opisie zmiany miejsca, odwoywano si
do jednostek przejtych z kinematyki: czas, droga, prdko, a przy rozpat-
rywaniu przyczyn zjawiska, analizowano siy dziaajce w bezruchu (statyka)
i ruchu (kinematyka). Na tej podstawie wyrniono w kadym wiczeniu
struktur kinematyczn (form, tempo, rytm etc.) i dynamiczn (siy dziaajce)
(Fidelus 1969).
Wymieniony sposb interpretacji wystpowa ju w czasach staroytnych
(Arystoteles, Galen) umoliwiajc rozwaania nad istot ruchu czowieka. Kon-
tynuowali je z powodzeniem w czasach nowoytnych przedstawiciele renesansu
(Leonardo da Vinci), a take Szkoy filantropw" XVIII wieku oraz wybitni, jak
na wiek XIX, biomechanicy (W. i E. Weberowie). Na pocztku naszego stulecia

7
we Francji i Niemczech ukazay si pierwsze publikacje na temat teorii ruchu
wystpujcego w sporcie i wychowaniu fizycznym (Schmidt 1914, Shmith 1929).
Prezentoway one uznawane do tej pory podstawy naukowej klasyfikacji wicze
fizycznych, a take zalecenia dotyczce ich jakociowej i ilociowej oceny,
spotykane rwnie wspczenie.
Charakteryzujc oglnie rozwj wiedzy o ludzkim ruchu w XX wieku naley
podkreli, e odzwierciedla on typowe tendencje dla naszego stulecia do
wieloaspektowego ujcia przedmiotu poznania. W zwizku z tym omawiane
zjawisko, z upywem czasu, stao si ju nie tylko kategori poznania naukowego
w sensie fizycznym, biologicznym czy spoecznym, ale rwnie filozoficznym.
Te ostatnie, wydawa by si mogo, mao znaczce dla praktyki zagadnienia,
powodoway w rzeczywistoci wane dla niej konsekwencje. Jako przykad mona
poda nie tylko kwestie fundamentalne dla tego rodzaju rozwaa, jakimi s
problemy pocztku i koca ruchu czowieka, ale nade wszystko mao akcen-
towane znaczenie materialistycznie zorientowanych koncepcji teorii wychowania
fizycznego dla rozstrzygnicia dualizmu ciaa i ducha doskonalonego pod
wpywem wicze fizycznych. Warto rwnie zaznaczy, e wybr przez nauko-
wca okrelonej podstawy ontologicznej ma duy wpyw na efekty jego prezentacji
badawczych. Do niedawna dominujc rol w poznaniu istoty ruchu czowieka
odgryway kierunki empiryczno-materialistyczne. Koncentroway si one na
interpretacji omawianego zjawiska z punktu widzenia przyrodniczych prawid-
owoci. Wszelkie inne koncepcje metodologiczne lub te tylko prby pogodzenia
alternatywnych pogldw byy minimalizowane lub odrzucane jako nienaukowe.
Metodologia poznania ruchu ludzkiego, jak i mechanicznego, miaa te same
podstawy.
Taki sposb badania ma dotd swoich zwolennikw. Z powodzeniem
wykorzystuje go wspomniana na wstpie biomechanika, nauka badajca ruch
mechaniczny czowieka oraz jego przyczyny i skutki. Jak wiadomo ruch jest
nieodcznie zwizany z prac. W zwizku z tym, e urzdzenie techniczne, ktre
produkuje prac, nazywa si w mechanice maszyn, rozpatrywano rwnie
czowieka jako yw maszyn, ktr nazywano po prostu biomaszyn (Fidelus
1977).
Wydaje si, e przytoczona interpretacja, uwaana niekiedy za jedynie
naukow, staraa si udowodni hipotez, sugerowan przez fenomenologw, e
istot ludzk mona pozna obiektywnie tylko za pomoc metod matematyczno-
fizycznych. Poza tym wyraaa nadziej na urzeczywistnienie odwiecznego
marzenia o stworzeniu sztucznego substratu czowieka, a wic urzdzenia, ktre
dziki wykorzystaniu zjawisk przyrody byoby zdolne do wykonywania pracy
fizycznej i umysowej. Tak realn wizj roztacza ju w osiemnaste wiecznym
dziele pt. Czowiek-maszyna" filozof francuski La Mettrie (1953).
Wbrew tym optymistycznym przewidywaniom ycie czowieka, a tym samym
jego ruch, jest nadal zagadk, ktrej nie mona rozwiza wycznie za pomoc
czystego fenomenologizmu. Naley jednak zaznaczy, e znaczna cz osigni
biomechaniki znajdowaa i znajduje nalene jej miejsce w rnych dziedzinach

8
wiedzy, przewanie o charakterze stosowanym. W wikszoci maj one charakter
nauk granicznych, gdy korzystaj z metod nauk podstawowych, midzy innymi:
biologii, fizyki, chemii, a take pedagogiki, socjologii, psychologii itd.
Naley do nich niewtpliwie zaliczy rwnie kinezjologi, ergonomi, bio-
nik, biocybernetyk, mechanik zwierzt (animals mechanic), rehabilitacj
ruchow, fizjologi wysiku (w tym przede wszystkim fizjologi sportu). Duy
wpyw biomechaniki zaznaczy si take w nauce o ruchu, ktra w Polsce bardziej
znana jest pod synonimiczn nazw nauka o motorycznoci (szerzej o problemie
poj stosowanych w nauce o motorycznoci patrz Mleczko 1992).
Jej rozkwit przypada na ostatnie lata. Jednak granice okresu prekursorskiego
sigaj XVI lub XVII wieku (Osiski 1991). Dorobek nauki w I poowie naszego
stulecia wiadczy jednak, e o jej usamodzielnieniu si zdecydowa sprzeciw
praktykw w stosunku do zbyt cisego matematyczno-fizycznego ujcia istoty
ruchu czowieka. Ich dowiadczenia wskazyway na potrzeb poszerzenia jego
interpretacji, gwnie o wiedz z zakresu pedagogiki, psychologii i fizjologii.
W fazie ju bardziej dojrzaej problematyka poznania nauki o motorycznoci
koncentrowaa si bowiem wok zagadnie zwizanych z przystpn wykadni
rzeczywistoci, w ktrej miay przebiega procesy ksztacenia i nauczania.
W szczeglnoci dotyczya ona charakterystyki struktury waciwoci ruchu
czowieka (cechy ilociowe i jakociowe), metod pomiaru i oceny efektywnoci
ruchowej (sprawnoci) oraz opisu jej rozwoju w ontogenezie, a take klasyfikacji
wicze fizycznych i sposobw efektywnego nauczania czynnoci ruchowych, jak
rwnie oddziaywania nimi na organizm uczestniczcy w rnych formach
kultury fizycznej.
Std te przez wiele lat pozycj nauki o ruchu czowieka sprowadzono do roli
suebnej w stosunku do praktyki sportowej i szkolnego wychowania fizycznego.
Bardzo trafnie takie stanowisko zaprezentowa K. Meinel, niemiecki pionier
teorii motorycznoci, w pierwszym wydaniu swojego dziea Bewegungslehre"
(1960). Jego zdaniem pojcie motorycznoci tzw. motoryczno sportow
naley odnie (...) do wszelkich ruchw, ktre s rodkiem ksztacenia
i wychowania czowieka, wzmacniania jego zdrowia, podnoszenia sprawnoci
motorycznej przydatnej w sporcie, pracy i obronie ojczyzny oraz ktre przynosz
rado i wypoczynek" (Meinel 1967).
Stanowisko K. Meinela zaprezentowane w pierwszym wydaniu wymienionej
monografii ksztatowao (i niesusznie ksztatuje jeszcze) pogldy na motorycz-
no w naszym kraju ze wzgldu na przetumaczenie na jzyk polski wyej
wymienionej pracy pt. Motoryczno ludzka" (1967). Naley zaznaczy, e
przedstawione w niej ujcie istoty ruchu czowieka ulego znacznej ewolucji
w kolejnych jej edycjach wydawniczych (Meinel 1960, 1967, Meinel i Schnabel
1987).
Takie pedagogiczne rozumienie zagadnie motorycznoci byo bardzo charak-
terystyczne dla pocztkowego okresu rozwoju podstaw teoretycznych omawianej
dziedziny wiedzy. Nic te dziwnego, tworzyli j przecie wybitni pedagodzy (m.
in. w Polsce Mydlarski 1934, Trzeniowski 1963, Pilicz 1971a, Denisiuk 1974,

9
Demel i Skad 1976) i lekarze (Gilewicz 1964). Naley jednak zwrci uwag,
pomimo podkrelenia w ujciu istoty motorycznoci szerokiego kontekstu wielu
dyscyplin naukowych (co w pewnym stopniu wiadczyo, e ruchu czowieka nie
naley traktowa wycznie jako izolowanej funkcji narzdu ruchu, gdy jest
wytworem osobowoci), e zarwno w metodach badawczych, jak i definicjach
poj stosowanych w nauce o ruchu, uwidoczni si bardzo silny wpyw fizyki.
wiadczy o tym moe definicja motorycznoci, zaprezentowana w obowizu-
jcym do dzisiaj podrczniku teorii wychowania fizycznego: Motoryczno lub
motoryczno ludzka to pojcie obejmujce caoksztat czynnoci ruchowych
czowieka, inaczej sfer ruchowej aktywnoci, sowem, to wszystko, co dotyczy
poruszania si czowieka w przestrzeni na skutek zmian pooenia caego ciaa lub
poszczeglnych jego czci wzgldem siebie" (Demel i Skad 1976). Wydaje si, e
takie podejcie interpretacyjne niewiele rni si od wczeniej zaprezentowanego
w biomechanicznej definicji ruchu. Naley zwrci uwag, e powysza inter-
pretacja powoduje konsekwencje semantyczne. Pojcie motorycznoci" staje si
odpowiednikiem synonimicznym okrelenia ruch". Zamienne ich stosowanie
uwidocznio si szczeglnie u K. Meinela (1960).
W jeszcze wikszym stopniu wpyw motoryczno-fizycznego podejcia badaw-
czego zaznaczy si w postulowanych sposobach charakterystyki struktury
motorycznoci poprzez pomiar tzw. cech motorycznych" (wyrniono dwie
grupy cech motorycznych: ilociowe i jakociowe Meinel 1960, Naglak 1979,
Grabowski 1984). Podjto nawet prby dostosowania metodyki pomiarw
stosowanych w nauce o ruchu czowieka do wymogw fizyki (Fidelus 1970). Nie
przynioso to oczekiwanych rezultatw. Poza tym dao powd w Polsce do
gonych polemik i dyskusji midzy przedstawicielami rnych dziedzin wiedzy
(por. Fidelus 1970, Malarecki 1972, Wany 1981).
Meinelowska koncepcja motorycznoci czowieka, zaprezentowana w latach
szedziesitych, zostaa poddana krytyce w byej NRD. Podjli j naukowcy
zajmujcy si problematyk treningu sportowego (Hirtz 1964, Gundlach 1968).
Gwnie w wystpieniach Gundlacha (1970) dao si zauway tendencj do
zmiany pogldu na przedmiot poznania naukowego w nauce o ruchu czowieka.
Jak wczeniej zaznaczono, w fenomenologicznym ujciu dotyczy on badania
i interpretacji poruszania si czowieka w przestrzeni na skutek zmian pooenia
caego ciaa lub te jego czci wzgldem siebie". W zwizku z tym czowiek,
faktyczny twrca tak okrelonego zjawiska ruchu by wyczony z przedmiotu
penetracji badawczej.
Rne aspekty biologicznych, psychicznych i rodowiskowych determinantw
ruchu ludzkiego byy uznawane za przedmiot poznania innych dziedzin wiedzy.
Ich interdyscyplinarne powizanie z tradycyjnie ujmowan istot motorycznoci
podkrelay nazwy: psychomotoryka", neuromotoryka", sensomotoryka" itp.
Wydaje si, e chocia wyniki wymienionych kierunkw penetracji naukowej
wiele wniosy (i nadal wnosz) do poznania determinantw mechaniki ruchu, to
naley je uwaa za jednostronne i tylko przyczynkowe. Zdobyta w ten sposb
wiedza nie moe by skutecznie wykorzystana w praktyce. W zwizku z tym

10
w sposb naturalny zrodzia si potrzeba holistycznego ujcia zjawiska motorycz-
noci, w ktrym czowiek, kreator dziaania ruchowego, powinien znale nalene
mu miejsce. Bardzo trafnie uzasadni sens odejcia od fizycznej interpretacji istoty
ruchu ludzkiego niemiecki teoretyk Bujtendijk w twierdzeniu: Ruch mechanicz-
ny czowieka jest abstrakcj. Faktycznie istniej tylko poruszajcy si ludzie
(i zwierzta) i to tylko w okrelonych okolicznociach i okrelonych warunkach"
(Bujtendijk 1956).
Tendencje do rewizji fenomenologicznego ujcia ruchu czowieka znajdoway
bardzo silne oparcie w zaoeniach osobowociowych kierunkw psychologii
(por. Tomaszewski 1971), a wic akt wiadomy, skierowany na realizacj
okrelonego celu.
Naley zwrci uwag, e w psychologicznej interpretacji skupiano si na
zagadnieniach dotyczcych wiadomych i celowych procesw sterowania i regula-
cji. Wczano do niego rwnie problematyk kognitywnego przetwarzania
spostrzee przez procesy mylenia i magazynowania dowiadcze w pamici
(Rubinstein 1964, Hacker 1973). Natomiast w motorycznoci czowieka pojcie
dziaania zostao poszerzone o problematyk determinantw energetycznych
(Gundlach 1970, Bs i Mechling 1983). Std te, jak si wydaje, w wyniku coraz
peniejszego zrozumienia znaczenia roli czowieka w realizacji zjawiska fizycznego
doszo do stopniowego uznania, e to wanie on jest waciwym przedmiotem
poznania w nauce o ruchu (motorycznoci ludzkiej). Bardzo mocno podkrela to
stosowany od kilku lat w Polsce jej synonimiczny odpowiednik antropomotory-
ka, co w dosownym tumaczeniu oznacza, nauka o ruchach czowieka".
W wietle przedstawionych rozwaa wydaje si, e powysz nazw naley
rozumie jako odpowiednik nauki o czowieku realizujcym okrelone czynnoci
ruchowe, nie za nauki o ruchu, ktry jest realizowany w czowieku. (Czon
antropo w zaoeniach znaczy ludzki od greckiego antropos, natomiast dla
drugiego czonu motoryka mona znale kilka rdosoww aciskich, np. od
rzeczownikw, motio ruch, motus ruch, trzsienie ziemi, ale take motor
ten kto porusza i od czasownikw: movere rusza si oraz moveo
porusza).
Taka zmiana koncepcji interpretacyjnej pociga za sob konieczno uwzgld-
nienia w charakterystyce motorycznoci biologicznych podstaw efektw rucho-
wych. Nie oznacza to oczywicie dominacji nauk biologicznych. Tak jak kada
interdyscyplinarna dziedzina naukowa, rwnie antropomotoryka scala w okre-
lony sposb dorobek wielu obszarw penetracji badawczych zjawisk ruchu. Jak
wiadomo, ruch moe si przejawia, zgodnie z chociaby tylko XIX-wieczn
klasyfikacj, w piciu podstawowych formach: biologicznej, fizycznej, mechanicz-
nej, chemicznej i spoecznej. W ich obrbie daje si wyrni dodatkowo wiele
podgrup i stopni. Zatem istnieje konieczno wyranego okrelenia w poznaniu
zjawiska paszczyzn, na ktrych jest ono badane. Wspczesna antropomotoryka
stara si dokona interpretacji ruchu na najwyszym poziomie jego komplek-
sowoci. W innych dziedzinach naukowych przedmiot rozwaa moe obj tylko
cz caociowego wymiaru lub te schodzi do poziomu parametrw fizjologicz-

11
nych, biochemicznych, a nawet elementw tych procesw (neurologicznych,
chemicznych czy fizycznych). Warto zaznaczy, e dorobek naukowy w tym
zakresie bdzie warunkowa warto syntezy uzyskanej na szczeblu uoglnie
antropomotorycznych. Poza tym nie moe by on w nich pominity, ani te ich
zastpowa.
W zwizku z powyszym naley zwrci uwag rwnie na tre pojcia
motoryczno", ktre okrela zakres poznania naukowego antropomotoryki.
Wydaje si, e powinno przypisa si mu, znaczenie deskryptywnego konstruktu,
ktry przy uwzgldnieniu wszystkich poziomw realizacji ruchu oznacza
cigle tworzone i regulowane procesy przemian energetycznych oraz sterowania
i przebiegu wszystkich akcji mnemonicznych, sensorycznych i kognitywnych
pozwalajcych czowiekowi osign w sposb wymierny celowe efekty ruchowe.
Jak z powyszego wynika ruch czowieka (motoryczno) moe by uwaany za
synonimiczny odpowiednik dziaania ruchowego. Takie stanowisko prezentuj
rwnie niemieccy badacze Bs i Mechling (1983).
Szerokie rozumienie przedmiotu poznania naukowego bardzo mocno pod-
krelaj w Polsce definicje nauki o motorycznoci czowieka stworzone przez
wspczesnych jej przedstawicieli. Wedug prof. J. Raczka motoryczno",
rozumiana jako caoksztat przejaww, moliwoci i potrzeb ruchowych czowie-
ka tworzy elementarn paszczyzn w obiektywnej rzeczywistoci kultury
fizycznej, badana jest przez wiele dziedzin nauki. Funkcj integracyjno-
syntetyzujc w tym zakresie podejmuje teoria motorycznoci (Raczek
1989a).
Natomiast przez prof. J. Szop zakres penetracji badawczej antropomotoryki
zosta okrelony jako: dziedzina wiedzy, ktra bada stan i rozwj motoryki
czowieka, prawidowoci jej powstania i rozwoju w zalenoci od rozwoju nauki,
kultury a przede wszystkim kultury fizycznej" (Szopa 1992).
Zaprezentowany szeroki sens znaczeniowy nazwy zmusza do refleksji nad
moliwoci poznania bytu, ktry okrela, a tym samym nad uniwersalnoci,
generalnoci i spjnoci moliwych do wyrnienia jego elementw struktural-
nych. Jest to problem bardzo wany nie tylko w sensie teoretycznym: jego
rozwizanie naley do kluczowych kwestii rozstrzyganych w antropomotoryce.
Naley zdawa sobie spraw z tego, e selekcja wielu szczegowych i roz-
proszonych informacji, polegajca na redukcji i syntezie wynikw pochodzcych
z wielu dziedzin wiedzy, ze wzgldu na ich przydatno do opracowania
caociowego wymiaru zoonego zjawiska jest zagadnieniem niezwykle
trudnym i niekiedy dyskusyjnym. Okazuje si, e wzrastajca integracja
problematyki ukazuje cigle nowe zadania do rozwizania. Co na szczeblu
fizycznym, psychologicznym czy te fizjologicznym jest waciwe najczciej
doprowadza do niezgodnoci w ujciu caociowym. W zwizku z tym poszukuje
si najlepszych metod integracji wynikw bada z rnych poziomw realizacji
ruchu czowieka.
Od duszego czasu (Gundlach 1970) due nadzieje wie si z moliwoci
zastosowania metod cybernetyki. Dziki pracom Wienera (1971) mona bowiem
bada za pomoc nowego aparatu matematycznego, teorii sterowania, modelo-
wania dynamicznego, teorii informatyki oraz teorii systemw zoone procesy

12
zachodzce w organizmie czowieka. Rozdzielajc go jednak na funkcjonalne
bloki napotykamy, midzy innymi problemy wydzielania anatomicznej i funkc-
jonalnej struktury. Biorc za podstaw dowiadcze zalenoci typu: wej-
ciewyjcie", mona budowa modele matematyczne systemu dziaania rucho-
wego, czsto nawet bardzo skomplikowane, wice w sposb zadowalajcy
kontrolowan struktur (wejcie) i rejestrowane reakcje (wyjcie). Nie maj one
wikszego znaczenia, jeeli chodzi o struktur i dziaanie wewntrzne. Modele
takie mog by zadowalajce z punktu widzenia inyniera lub matematyka, s
jednak kontrowersyjnie przyjmowane przez biologw, lekarzy i trenerw. Mimo
to wydaje si, e prace takie s konieczne ze wzgldu na metody dydaktyczne oraz
ujcie strukturalno-funkcjonalne wybranych aspektw ruchu. Dlatego s te
rozwijane zwaszcza w ramach biocybernetyki (Tadeusiewicz i Marczewski 1993).
Tradycyjnie w motorycznoci czowieka wyrnia si, zgodnie z interpretacj
psychologiczn (Rubinstein 1964), dwie podstawowe jednostki jej struktury,
obejmujce swym wymiarem: stron potencjaln (wewntrzn) oraz efektywn
(zewntrzn) dziaania ruchowego czowieka (Raczek 1989a, Osiski 1990, Szopa
1992). Wspczenie uwaa si, e stron efektywn dziaania ruchowego naley
odnie do uzewntrznienia si zjawiska ruchu fizycznego, natomiast stron
potencjaln do jego determinantw biologicznych, ktre wzorujc si na
sownictwie technicznym s si napdow, czyli motorem. Mona zatem
nazwa j okreleniem: motoryka. W zwizku z tym ruch i motoryka s
okreleniami podstawowych jednostek motorycznoci (Mleczko 199//. Z kolei
przyjcie zaoenia o istnieniu midzy nimi bardzo cisej, funkcjonalnej wizi
pozwala przeprowadzi bardziej szczegow, oddzieln kategoryzacj na pod-
stawie charakterystyki tylko jednego aspektu wymiaru omawianego zjawiska: jest
to najczciej jego strona efektywna. W ten sposb powstaje obraz motorycznoci
czowieka jako ukad cech, ktre stanowi potencjaln podstaw do uzewntrz-
nienia si w okrelony sposb efektu ruchowego. W niektrych koncepcjach
psychologicznych przyjmuje si, e osobowo czowieka jest te ukadem
okrelonych cech. Pojcie cecha" naley rozumie jako pniejsze synonimiczne
odpowiedniki: dyspozycje", zdolnoci", czynniki", potencje", predyspozy-
cje" (Tomaszewski 1971). W takim znaczeniu weszo w obieg ju w psychologii
klasycznej i oznaczao nieznane wewntrzne warunki, od ktrych zaley za-
chodzenie zjawisk psychologicznych. Ich wykryciem zajmuje si psychofizyka,
psychofizjologia, psychologia eksperymentalna. Natomiast zrnicowanie
midzyosobnicze bada psychologia rnicowa (rnic indywidualnych).
Przyjcie takiej idei nasuwa sporo problemw, ktre stara si rozwiza
antropomotoryka. Koncentruj si one wok nastpujcych zagadnie: rodzaj
i liczba jednostek wymiaru motorycznoci (dziaania ruchowego), ich wzajemne
powizanie, zmienno oraz uwarunkowania biologiczne i rodowiskowe. W ich
rozwizywaniu badacze odwouj si do osigni naukowych biologii, fizyki,
psychologii i innych nauk podstawowych. Natomiast w postpowaniu naukowym
wykorzystuj z powodzeniem dwie metody: indukcyjn i dedukcyjn (Blume
1978a, Bo i Mechling 1983).

13
 Metoda indukcyjna bya stosowana najwczeniej. Opiera si na zaoeniu, e
na podstawie logicznej analizy tylko efektw ruchowych (najczciej w sporcie)
mona rwnie dokona klasyfikacji struktury potencjalnych determinantw
ruchu. Z bada prowadzonych w ostatnich latach wynika, e wymieniana metoda
podlegaa systematycznym ewolucjom. Pierwotnie w dowolny sposb, na pod-
stawie subiektywnej oceny, dokonywano arbitralnego wyrnienia nieograniczo-
nej liczby jednostek strukturalnych. Takie postpowanie mona porwna
z wczesnym etapem poszukiwania dyspozycji osobowoci czowieka
(Tomaszewski 1971) i przekonania goszonego przez niektrych naukowcw, e
tyle jest zdolnoci, co umiejtnoci". Tego rodzaju prace w motorycznoci
czowieka byy inspirowane potrzebami praktyki sportowej. W ten sposb, na
podstawie metody indukcyjno-logicznej, przeprowadzono w byej NRD bardzo
interesujce prby podziau homogenicznego ujcia wymiaru zwinnoci
koordynacji (Hirtz 1964, Hirtz i wsp. 1972, Mattausch 1973). Na podobnych
zasadach odbywaa si procedura klasyfikacyjna tzw. cech fizycznych
(motorycznych) zaliczanych pniej do grupy zdolnoci kondycyjnych
(energetycznych).
Jak z powyszego wynika zaprezentowana droga postpowania badawczego
musiaa by obciona duym subiektywizmem. W zwizku z tym pewnym
krokiem do zwikszenia obiektywizacji uzyskanych wynikw byo wykorzystanie
dowiadcze psychometrii w zakresie pomiaru dyspozycji psychicznych za pomo-
c testw.
Jednak dopiero niedawno udao si, przynajmniej czciowo, przeama
ugruntowany tradycj, atomistyczny pogld na struktur motorycznoci jako
zbioru niezalenych od siebie jednostek pomiarowych (cech", zdolnoci" czy
te uzdolnie"). Dokonano tego dziki wykorzystaniu technik statystycznych
(gwnie analizy czynnikowe) do ustalenia powiza midzy wyrnianymi
elementami struktury, badanymi za pomoc testw. Tak metod nazywa si
indukcyjno-analityczno-czynnikow (Bs i Mechling 1983).
Jak wynika z przegldu pimiennictwa w dorobku wiatowym niewiele
jest prac stosujcych wymieniony sposb penetracji badawczej (Fleischman
1964, Blahu 1970, 1973, Guilford 1971, Eggert 1973, Stamler i Eggert 1975,
Gropler i Thiess 1975, 1976, Pilicz i Witczak 1977, Mekota i Blahu 1983,
Malako 1986, Pilicz 1986), a w Polsce na szersz skal metody te zostay
zastosowane dopiero pod koniec lat osiemdziesitych w orodku krakowskiej
AWF przez Szop (1988).
Warto rwnie zaznaczy, e obecnie wykorzystywane s coraz bardziej
wyrafinowane metody statystyczne (Bs i Mechling 1983, Wtroba 1990, Szopa
i Wtroba 1992), ktre w maym stopniu przypominaj ich wzr stworzony przez
Spearmana. W zwizku z tym zaciera si stopniowo pierwotny, bardzo przejrzys-
ty, obraz struktury czynnikowej. Std te interpretacja uzyskanych wynikw musi
by oparta na bardzo duej wiedzy teoretycznej. Dochodzi wic w sposb
naturalny do wczenia w orbit zainteresowa drugiej drogi postpowania
badawczego w przeprowadzeniu strukturalizacji dziaania ruchowego metody
dedukcyjnej. Polega ona na wykorzystywaniu wiedzy teoretycznej z rnych

14
dziedzin nauk, gwnie biologicznych, do interpretacji procesw zachodzcych
w organizmie czowieka podczas dziaalnoci ruchowej. Na podstawie bardzo
szczegowej analizy zalenoci strukturalno-funkcjonalnych narzdw i ukadw
wyrnia si dwie ich grupy: procesy energetyczne, zwizane z pozyskiwaniem
energii potrzebnej do wykonania ruchu oraz procesy informacyjne (koordynacyj-
ne), ktre dotycz funkcji sterowania i kontroli ruchw dowolnych.
Jak wiadomo, dziki osigniciom wspczesnej anatomii, biochemii i fizjo-
logii dobrze poznany jest przebieg procesw energetycznych. Natomiast w wik-
szoci przypadkw interpretacja procesw koordynacyjnych (informacyjnych)
u dziaajcego czowieka ma charakter hipotetyczny.
Pomimo tych zastrzee w wielu orodkach naukowych, zwaszcza w Stanach
Zjednoczonych, za naukow uznawana jest tylko wiedza o ruchach czowieka,
oparta na wynikach opisanego postpowania badawczego. Wykorzystuje si j
z powodzeniem do opracowywania modeli nauczania czynnoci ruchowych
(Adams 1971, Schmidt 1975). Suy ona rwnie w bardzo szerokim zakresie nie
tylko teorii, ale rwnie praktyce treningu sportowego, rehabilitacji ruchowej,
a ostatnio take szkolnemu wychowaniu zdrowotnemu. Na wiecie podejmuje si
rwnie prby wykorzystywania jej do opracowywania koncepcji struktury
zdolnoci koordynacyjnych (Schnabel 1968, 1974), a take energetycznych
(Pickenhain 1972, Hollmann i Hettinger 1976, Israel 1978).
Wydaje si, e na obecnym poziomie moliwoci syntezy wiedzy teoretycznej
do tworzenia modelu struktury motorycznoci na potrzeby praktyki sportowej,
czy wychowania fizycznego za najwartociowsze naley uzna takie opracowania,
w ktrych wykorzystuje si obie scharakteryzowane drogi penetracji naukowej.
Wrd nielicznych publikacji prezentujcych modele struktury motorycznoci,
bdce wynikiem dedukcyjnej analizy rezultatw zastosowania metody analizy
czynnikowej, zwracaj uwag prace naukowcw niemieckich (Hirtz 1977, Bo
i Mechling 1983), amerykaskich (Powell i wsp. 1978) oraz polskich (Szopa 1988,
Raczek i Mynarski 1992, Szopa i Wtroba 1992, Szopa i Latinek 1995). Pomimo
uwidaczniajcych si w nich rnic, czy je wiele. Przede wszystkim prezentuj
one wieloaspektowy, hierarchiczny ukad elementw strukturalnych. Istnieje
rwnie zgodno co do tego, e podstawowe determinanty dziaania ruchowego
(zdolnoci, umiejtnoci etc.) i odpowiadajce im grupy czynnikw (cech o ni-
szym poziomie oglnoci) wystpuj kompleksowo u czowieka przy duym
zrnicowaniu wewntrznym i midzyosobniczym. Poza tym nie przypisuje si im
ju charakteru cechy czy atrybutu, lecz uwaa si je za zoony, cile okrelony
biologicznie, konstrukt, ktry czowiek zawsze posiada. Std te mona mwi
jedynie o pewnych jego wymiarach (dimension), a nie o zrnicowanym ilociowo
modelu strukturalnym. Daje si przy tym zauway rne wielowymiarowe
ukady stanowice podstaw do analizy motorycznoci. Jak dotd, najbardziej
rozbudowany wymiar dziaalnoci ruchowej zaprezentowali niemieccy
antropomotoryczny Bs i Mechling (1983): opracowany przez nich model w
duym stopniu wykorzystuje zaoenia przyjte ju przez Gundlacha (1970). W
Polsce w najbardziej przystpnej postaci zosta on opracowany przez Szop
(1988a). Jego

15
charakterystyka znajdzie si w kolejnych rozdziaach podrcznika. Warto zwrci
uwag, e w nowych pracach, w ktrych s wykorzystywane wymienione sposoby
penetracji badawczej, zostay wyrugowane z uycia niektre pojcia stosowane
w pocztkowym etapie rozwoju antropomotoryki. Midzy innymi w miejsce
okrelenia cecha motoryczna" wprowadzono przejte z psychologii zdolno
motoryczna". Nowego znaczenia nabieraj rwnie inne nazwy, m.in.: uzdol-
nienia", umiejtnoci", sprawno fizyczna i motoryczna" etc. Niewtpliwie
przyczynia si to do ucilenia przekazywanych znacze, jednake w wikszoci
przypadkw nowy ich sens funkcjonuje pod star nazw. Sprawia to wraenie,
bardzo trafnie sformuowane przez polskiego naukowca N. Wolaskiego, e (...)
w zagadnieniu motorycznoci czowieka istnieje tak wielki zamt pojciowy, jaki
nie charakteryzuje chyba adnej innej, moliwej do obiektywnych bada nauko-
wych dziedziny aktywnoci yciowej" (Wolaski i Pafizkova 1976).
Interesujce wydaje si rwnie to, e w wielu przypadkach nowe okrelenia,
podobnie jak i stare, s w rzeczywistoci nonikami abstrakcyjnych treci. Nazy-
waj bowiem tylko pewne konstrukty teoretyczne (zdolnoci, uzdolnienia), ktrym
nie mona przypisa sensu biologicznego. Szans oparcia struktury dziaania
ruchowego na biologicznych podstawach stwarza dopiero krakowska koncepcja
badania motorycznoci czowieka stworzona przez prof. J. Szop (1988a, 1992).
Nie wnikajc w szczegy jej zaoe (dokadn charakterystyk znajdzie
czytelnik w II rozdziale podrcznika), oglnie naley stwierdzi, e zmierza ona
w kierunku unaukowienia" konstruktw teoretycznych (zdolnoci, uzdolnienia,
umiejtnoci) poprzez identyfikacj ich z okrelonymi procesami koordynacyj-
nymi bd energetycznymi, ktre maj swj wymiar w formie cech biologicznych
(strukturalnych i funkcjonalnych), nazwanych predyspozycjami".
Jak z powyszego wynika mona uwaa wspomnian koncepcj za ewolucj
postpowania indukcyjno-dedukcyjnego w opracowaniu modelu motorycznoci.
Wane wydaje si rwnie to, e wyodrbnione w analizach statystycznych,
bardziej lub mniej zoone, biologiczne struktury, umoliwiaj w sposb bezdys-
kusyjny stosowanie metod biologicznych do badania zjawisk takich jak: zmien-
no ontogenetyczna czy uwarunkowania rodowiskowe i genetyczne. Wtpliwe
byo zatem ich badanie w przypadku posiadania tylko konstruktw teoretycznych
czy te fizycznych pomiarw efektw ruchowych (np. odlegoci skoku w dal,
czasu biegu, siy uytej przy rzucie itp.). Std te zgodnie z zaoeniami
omawianej koncepcji struktury motorycznoci, gwny akcent zainteresowa
badawczych antropomotoryki przemieszcza si z aspektu zewntrznego dziaania
ruchowego do wewntrznego (potencjalnego).
Jest to wany, ale nie jedyny zakres poznania. Oglnie przyjmuje si
w krakowskim ujciu motorycznoci zaoenie, e antropomotoryka jest nauk
o ruchu czowieka, ktra dy do obiektywnego zbadania zjawiska we wszystkich
jego przejawach w celu dostarczenia specjalistom rnych dziedzin wsplnego,
jednolitego pogldu na istot ludzkiej motoryki. W zwizku z tym mona
doszuka si jej zwizku z naukami humanistycznymi, w ktrych obiektem
zainteresowania jest rwnie czowiek i jego dziaanie.

16
 Zatem przedmiot poznania antropomotoryki nie jest zawony do tradycyjnie
pojmowanych przyrodniczych aspektw" ruchu. Jej przyrodniczy charakter
przejawia si w tym, e za obiektywne uwaa si tylko takie badania, w ktrych
stosuje si metody waciwe naukom przyrodniczym. Jak wiadomo s one oparte
na cisych obserwacjach ilociowych, rygorystycznym logicznym wnioskowaniu,
zgodnoci z caoksztatem dotychczasowej wiedzy przyrodniczej i przyjmowaniu
za wiarygodne tylko takich stwierdze, ktre sprawdzaj si w empirycznej
konfrontacji z rzeczywistoci. Wymienione podejcie zapewnia integracj wiedzy
zdobytej w toku mudnych czstkowych bada. Umoliwia rwnie wykorzys-
tanie efektw bada w praktyce. Jej gwnymi odbiorcami" s obecnie sport
i szkolne wychowanie fizyczne. Wykorzystuje si j bowiem do poprawy
skutecznoci nauczania czynnoci ruchowych oraz rozwizywania problemw
zwizanych z adaptacj organizmu do zwikszonych obcie wysikowych.
Jak z powyszego wynika, wiele faktw przemawia za tym, aby wspczesn
antropomotoryk uwaa za samodzieln dyscyplin naukow. wiadczy o tym
przede wszystkim:
1) wyranie sprecyzowany i spoecznie znaczcy przedmiot bada i zaintere-
sowa badawczych,
2) oryginalna terminologia i nazewnictwo,
3) zwarty system poj i twierdze,
4) dostosowana do przedmiotu poznania naukowego metodologia bada,
w tym metody, techniki, narzdzia i procedury badawcze (przedstawione warunki
wyodrbnienia si dyscypliny naukowej odpowiadaj kryteriom podanym przez
Wiatrowskiego (1976), za szersze uzasadnienie zaprezentowanych wnioskw
znajdzie si w kolejnych rozdziaach).
Powstawanie antropomotoryki jako odrbnej dyscypliny naukowej wspiera
stworzenie w ostatnim czasie platformy przebiegu i przetwarzania informacji
naukowej. Tak rol peni krajowe i midzynarodowe kontakty naukowe.
Powoano do ycia organizacj, ktra skupia specjalistw z zakresu
motorycznoci czowieka pod nazw Midzynarodowe Stowarzyszenie
Motoryki Sportowej" z siedzib w Polsce. Istniej rwnie specjalistyczne
czasopisma dajce szans publikowania najnowszych wynikw bada istotne
znaczenie miao tu niedawne (od 1989 roku) powoanie do ycia naukowego
czasopisma Antropomotoryka", wydawanego przez AWF w Krakowie
oraz Komitet Nauk o Kulturze Fizycznej PAN.
Due znaczenie popularyzatorskie autorskich koncepcji poznawania r-
nych aspektw motorycznoci maj pozycje wydawnicze, jakie ukazay si nie-
dawno w naszym kraju (m.in. Szopa 1992, Raczek i Mynarski 1992, Osiski
(red.) 1994).
Jednake w znacznie wikszym stopniu rozwinita jest paszczyzna wymiany
dowiadcze naukowych w krajach o bogatszych dowiadczeniach w zakresie
bada ruchu czowieka (Niemcy, Czechy, Sowacja, Stany Zjednoczone, Belgia),
gdzie istniej ju powszechnie uznane reprezentacje instytucjonalne i personalne
charakteryzowanej dziedziny wiedzy. Nie ma dotd zgodnoci co do jej nazwy.

2 Podstawy antropomotoryki *'

 Odpowiednikiem stosowanej w Polsce antropomotoryki" s: kinezjologia",
kinantropometria", antropokinetyka", gymnologia", motoryka sportowa",
nauka o ruchu" (Bewegungslehre), teoria motorycznoci".
W naszym kraju problematyka motorycznoci znalaza ju uznanie w nie-
ktrych orodkach akademickich. W AWF w Krakowie i Katowicach powoano
do ycia Katedry Antropomotoryki, w Poznaniu Katedr Kinezjologii.
W pozostaych naszym zdaniem niesusznie rola omawianej dziedziny
wiedzy sprowadza si do funkcji pomocniczej w rozwizywaniu problemw
z zakresu teorii sportu i wychowania fizycznego (naley take podkreli, e nadal
w wielu krajach, w tym take w Polsce, podstaw interpretacji ruchw s
skrytykowane w niniejszym rozdziale jednostronne, fenomenologiczne interpreta-
cje ruchu czowieka oraz waciwe im metody badania omawianego zjawiska).
Niewtpliwie osignicia antropomotoryki mog suy praktyce, nie mona
jednak przyj zaoenia, e jest to tylko dyscyplina pedagogiczna. Spenia ona
ju wiele warunkw (co podkrelano), pozwalajcych uzna j za samodzieln
dyscyplin naukow o charakterze teorii redniego zasigu. W duym stopniu
pogld taki zainspirowao powstanie pierwszego w Polsce skryptu akademickiego
pt. Zarys antropomotoryki" J. Szopy (1992).
W zamierzeniu Autorw niniejszego podrcznika, kierowanego przede wszy-
stkim do studentw kierunkw: wychowania fizycznego, rekreacji i rehabilitacji
ruchowej, ma on by nie tylko rozszerzon form ujcia zagadnie motorycznoci
czowieka (zaprezentowanych w wyej wymienionym skrypcie), ale rwnie
syntez dorobku wiedzy z ostatnich lat. Dokonanie tego przez reprezentantw
teje krakowskiej szkoy antropomotoryki" daje gwarancj jednolitego ujcia
badanego zjawiska, stwarzajc szans lepszego wykorzystania wynikw bada
naukowych w praktyce sportowej, rehabilitacji i wychowaniu fizycznym. Prezen-
tujc konsekwentnie wasne koncepcje bdziemy oczywicie odnosi je do
pogldw innych Autorw przynajmniej w kwestiach najbardziej kontrower-
syjnych.
Autorzy maj wiadomo, i podrcznik, ktry oddajemy w rce Czytel-
nikw ma charakter nietypowy, gdy jest rwnoczenie monografi naukow.
Sdzimy jednak, i pewne utrudnienia w posugiwaniu si nim dla potrzeb
dydaktyki, rekompensujemy moliwoci wykorzystania zawartych w nim infor-
macji do celw naukowych, w tym prac promocyjnych od magisterskich po
habilitacyjne.
 Rozdzia II

UWARUNKOWANIA, PRZEJAWY I STRUKTURA

MOTORYCZNOCI

1. Podstawowe pojcia cechy ruchu

Nie ulega wtpliwoci, i kady ruch czowieka jest efektem wspdziaania

podoa biologicznego (aparatu ruchu, rde energii i procesw sterowania) oraz
psycho-spoecznego (celu, motywacji itd.). Dlatego te w peni uzasadnione jest
wyrnianie w ruchu jego strony potencjalnej (mc, chcie, umie) i efektywnej
(przebieg ruchu i jego skutek).
Ta druga jest oczywicie cakowicie domen (zarwno w sferze badawczej,
jak i praktycznej) nauk kultury fizycznej, ta pierwsza bardzo wielu dyscyplin
podstawowych: przy tak duym zrnicowaniu nic dziwnego, i na przejawy
motorycznoci trzeba patrze bardzo wszechstronnie. Zgodnie z propozycj
Z. Gilewicza (1964) naley bra pod uwag co najmniej ide, tre, form i tzw.
cechy ruchu: rozdzia ten rozpoczynamy od prezentacji pogldw tego Uczonego,
oczywicie z wasnymi modyfikacjami.
Przez idee ruchu rozumiemy jego cel (motyw dziaania). Motoryczno bywa
bowiem odmienna w zalenoci od punktu widzenia: wychowania fizycznego,
pracy produkcyjnej, wyszkolenia wojskowego, twrczoci artystycznej czy wresz-
cie rehabilitacji leczniczej, sportu oraz rekreacji. Motywy dziaalnoci ruchowej
czowieka mog by nastpujce:
1) bezporednia potrzeba yciowa (zaspokojenie godu lub pragnienia, wyko
nywanie czynnoci samoobsugowych, porzdkowych itp.),
2) osiganie stawianego sobie celu (przejcie z miejsca na miejsce, przemiesz
czenie przedmiotu itp.),
3) czynienie zado potrzebom natury hedonistycznej (zabawa, przechadzka,
rozrywka itp.),
4) poczucie koniecznoci lub obowizku,
5) potrzeby twrcze (muzyka, malarstwo),
6) potrzeba wspzawodnictwa (sport).
Mona wic mwi, majc na uwadze idee ruchu, o motorycznoci produkcyj-
nej, wyrazowej i sportowej. Pierwsza suy wytwarzaniu dbr materialnych, druga

j. 19
 oddziaywaniu na ludzi i porozumiewaniu si midzy sob, a trzecia (szczegl
nie dla nas wana) znajduje swj wyraz w sporcie i zabawie. Niekiedy wyrnia
si motoryczno samoobsugow oraz motoryczno bojow linie podziau s
jednak nieostre.
Tre aktu ruchowego oznacza zasadniczy, najwaniejszy element danej
czynnoci, ktry wskazuje na jej uytkowo. W tym sensie mwimy o popycha-
niu, ciskaniu, przenoszeniu, chodzie, biegu, skoku, rzucie, odbiciu, skrcie,
zwrocie itd.
Forma ruchu (technika) stanowi zewntrzny przejaw ruchu, ktry okrelaj
stosunki czasowo-przestrzenne bdce wyrazem jakoci procesw koordynacyj-
nych w ukadzie nerwowym. Problem formy ruchu jest wic zwizany z jego
jakoci w sensie relacji midzy wykonaniem a zamierzeniem; sposobem jej opisu
zajmiemy si w dalszej czci tego rozdziau.
Cechy ruchu to wedug Gilewicza i wielu jego nastpcw tzw. cechy motorycz-
ne. Definiowano je jako takie waciwoci ilociowe organizmu, poprzez ktre
ujawnia si przetwarzanie energii zawartej w naturalnych zasobach energetycz-
nych ustroju oraz uzewntrznienie dziaalnoci caego aparatu nerwowo-mi-
niowego przy podejmowaniu rnorodnych czynnoci ruchowych. Waciwoci te
miay ujawnia si w postaci siy, szybkoci oraz wytrzymaoci (wedug nie-
ktrych badaczy rwnie tzw. zwinnoci).
Z uwagi na daleko idce wzajemne ich powizania, charakter kadego
wiczenia decydowaby o stopniu zaangaowania rnych tych cech" w da-
nym typie ruchu.
W tym przypadku rodzi si jednak bardzo wiele wtpliwoci zwizanych
zarwno z ilociowym, a nie jakociowym ich charakterem, jak i z sam istot
poszczeglnych cech" oraz sposobem ich okrelania (pomiaru) . Najwaniejsze
z nich wymienimy poniej:
Zachodzi pytanie, czy to rzeczywicie ruch jest silny, szybki, wytrzymay czy
te czowiek, ktry ten ruch wykonuje? Wydaje si niewtpliwe, e czowiek
cechy" te nie s wic waciwociami ruchu, lecz osobnika, tak zreszt jak
i sam ruch przez niego wykonany. Omawiane okrelenie jest wic treciowo
nietrafne, gdy odrywa waciwoci od ich podmiotu (czowieka). Nie rozwijajc
szerzej tego zagadnienia odsyamy zainteresowanych do pracy Raczka (1987), tu
podkrelimy jedynie, i konsekwencj takiego podejcia jest traktowanie nawet
w badaniach naukowych sprawnoci jako wartoci samoistnej, oderwanej od
osobnika, ktry j posiada (przejawia).
Sowo cecha" oznacza w naukach przyrodniczych wzgldnie jednorodn
waciwo organizmu uksztatowan na podou genetycznym. Tymczasem
cechy" motoryczne wykazuj tak znaczny stopie zoonoci (hybrydowoci), i
nie mog by traktowane jako waciwoci jednorodne co sugeruje chociaby
uycie w ich nazwie liczby pojedynczej.
Powane zastrzeenia budzi sposb pomiaru cech" motorycznych poprzez
rnego rodzaju testy sprawnociowe. Ze wzgldu na podkrelan wyej zoo
no nie mog one mie podanej trafnoci (pojcie to wyjanimy w rozdziale

20
dotyczcym zasad testowania), nie mog te stanowi podstawy do interpretacji
biologicznych. Nie mona, np. mwi o rozwoju ontogenetycznym czy uwarun-
kowaniach genetycznych wyniku biegu na 100 m czy skoku w dal trzeba by
wwczas zaoy istnienie odpowiednich genw warunkujcych ten wynik: jest to
za absurdalne.
Prby sprawnoci motorycznej charakteryzuj kompleksy uwarunkowa,
czsto ze sob nie skorelowanych. Skadowe te mog wykazywa rnokierun-
kow zmienno i jej dynamik, mog by (i najczciej s) w rnym stopniu
i niezalenie od siebie uwarunkowane genetycznie itd. (Szopa 1988).
Wyniki testw mierzcych cechy" motoryczne w znacznej mierze zalene s
od umiejtnoci ruchowych, stanowicych odrbn kategori i niemoliwych do
oddzielenia w trakcie wykonywanej prby.
Klasyfikacj, a zwaszcza sposb pomiarw zaczerpnito z typowych
konkurencji sportowych. Tymczasem ruchy wikszoci ludzi charakteru takiego
nie maj: czy wic czowiek, ktry nie biega i nie skacze nie posiada szybkoci, siy
itd.?
Powanych dowodw na rzecz zego zdefiniowania cech motorycznych",
a przede wszystkim nietrafnego ich pomiaru dostarczaj wielowymiarowe analizy
statystyczne (analiza czynnikowa, analiza taksonomiczna) wykazujce, i wiele
z testw badajcych w zaoeniu odrbne cechy" mierzy w rzeczywistoci ten
sam elementarny czynnik, za czynnikw niezalenych jest niewiele i nie po-
krywaj si one z wyodrbnionymi arbitralnie cechami" (Szopa 1988a, Szopa i
Wtroba 1992). Reasumujc, uywanie pojcia cech motorycznych" naley
uzna za biedne, a nawet szkodliwe szczeglnie w sytuacji, gdy wszystkie
szkoy" zagraniczne .albo go nigdy nie stosoway, albo te dawno od niego
odeszy.
C wic mona uzna za rzeczywiste cechy ruchu? Pomimo pewnych
zastrzee zgaszanych przez niektrych autorw (Raczek i wsp. 1994) wydaje si,
i s nimi tzw. cechy jakociowe, a wic atrybuty przebiegu ruchu (zewntrznego
obrazu przemieszczajcego si ciaa lub jego fragmentu w przestrzeni). Wedug
Schnabla (1987) cechy ruchu stanowi niezbdne instrumentarium" dla obser-
wacji i oceny czynnoci ruchowych zarwno z punktu widzenia dydaktyczno-
metodycznego (przekaz informacji, analiza i korekta ruchu), jak te metodolo-
gicznego (wybr kryteriw w analizie ruchu). Cechy ruchu odzwierciedlaj
(konkretyzuj) doskonao procesw koordynacyjnych, a tym samym stopie
opanowania czynnoci ruchowej (efekt zewntrzny), std te naley je rozpat-
rywa zawsze w cisym powizaniu z sob. Cechy ruchu nigdy nie przejawiaj si
w sposb izolowany, lecz zawsze we wzajemnych wspdziaaniach" (Raczek
i wsp. 1994). Jakie to s wic cechy? Wedug Schnabla (1987), ktry rozwin
wczeniejsz teori Meinela (1960), istnieje dziewi cech ruchu typowych dla
wikszoci czynnoci (tab. 1.), przy czym najistotniejsza (nadrzdna) jest struktura
ruchu stanowica o specyfice danego typu ruchu poprzez okrelenie
istoty i uporzdkowania fazowego jego elementw skadowych. Analizujc
przedstawione w tabeli l cechy i ich zwize charakterystyki nie sposb jednak
oprze

21
si wraeniu, i cz z wymienionych tu cech" pochodzi jedynie z dywagacji
teoretycznych, brak za (niesusznie chyba krytykowanych) czci atrybutw
estetycznych, ktre cho trudne do pomiaru s do ewidentne.

Jak atwo zauway, sprzenie i pynno okrelaj ten sam atrybut tj.
jego przebieg w tzw. acuchu kinematycznym. Podobnie, dokadno i stao,
polegajce na wykonywaniu ruchw precyzyjnych (precyzja byaby tu lepszym
okreleniem). Zakres ruchu jest pojciem enigmatycznym i czy w sobie typ
czynnoci ruchowej (zakres zaley przecie od tego czy mamy przesun talerz na
stole, czy wykona skok wzwy) oraz pojcie obszernoci ruchu bdce kategori
estetyczn w niektrych dyscyplinach sportowych. Z kolei moc i tempo ruchu s
kategoriami ilociowymi, mierzonymi takimi wanie metodami jak elementy
zdolnoci motorycznych (tempo wie si zreszt z rytmem ruchu). Wydaje si
wic, i z omawianej propozycji za realne i odpowiadajce celom klasyfikacji
mona uzna struktur, rytm, pynno i dokadno (stao) ruchu: jak atwo
zauway, s one rzeczywicie opisem zewntrznych przejaww procesw koor-
dynacji ruchw. Nie zwikszaj te naszym zdaniem tej listy propozycje
innych Autorw (Guteworth i Phlman 1966, Wolaski i Parizkova 1976, Bober
1982, i inni) opowiadajcych si za opisem ruchu w kategoriach takich jak:
szybko, niepodatno na zakcenia (jest to przecie stao ruchu), eksplozyw-
no (kategoria ilociowa), elastyczno, oszczdno (jest to dokadno - stao
ruchu), skoordynowanie (to przejaw oglny), harmonia (mieci si w pojciu
rytmu ruchu) czy te antycypacja (oglna waciwo czowieka a nie ruchu).
Pamita naley, i o wyodrbnieniu lub nie jakiej cechy decyduje rwnie
sposb pomiaru: tu za istniej ogromne luki.
Z kolei przejdziemy do omwienia i hierarchizacji poj dotyczcych ilo-
ciowych aspektw ruchu (podoa osobniczego efektw czynnoci ruchowych).

22
Rozpoczynamy od przypomnienia zasady fundamentalnej, a mianowicie, i
wyrniamy tu dwie strony": potencjaln i efektywn. Strona potencjalna
odzwierciedla moliwoci wewntrzne, czyli predyspozycje, zdolnoci i umiejtno-
ci ruchowe. Stron efektywn stanowi wynik danej czynnoci ruchowej: ze
wzgldu na sposb pomiaru i stopie oglnoci poj wyrniamy tu sprawno
motoryczn i sprawno fizyczn (Przewda 1973, Szopa 1989, 1993). Przypom-
nijmy wreszcie, i nie stosujemy ju pojcia cech motorycznych.

Koncepcja, jak prezentujemy jako zasadnicz powstaa w krakowskiej AWF

w 1989 roku i w toku dyskusji z przedstawicielami innych orodkw akademic-
kich przeprowadzonych na amach czasopisma Antropomotoryka" (Szopa
1989, 1990, 1993, 1994, Raczek 1990, Osiski 1990, Mynarski 1994) bya
doskonalona. Nie oznacza to, i pominiemy pogldy inne od naszych i uwagi
krytyczne: wydaje si jednak, i jej obecny stan pozwala na prezentacj w pod-
rczniku akademickim jako najbardziej caociowego i nowoczesnego ujcia
problemu.

2. Strona potencjalna motorycznoci

Podstawowymi pitrem" omawianej struktury s predyspozycje. Rozumiemy

przez nie wzgldnie elementarne cechy strukturalne i funkcjonalne organizmu
w znaczcym stopniu uwarunkowane genetycznie i moliwe do pomiaru za pomoc
metod specyficznych dla nauk podstawowych. W rnych kombinacjach i z rnym
stopniem udziau skadaj si one na potencjalne moliwoci ruchowe czowieka,
tzw. zdolnoci motoryczne; zagadnienie to bdzie przedmiotem rozwaa w dal-
szej czci podrcznika.
Pewne elementy tej definicji wymagaj jednak wyjanienia. Po pierwsze, dla-
czego wzgldnie elementarne". Ot mona sobie wyobrazi badanie cech
cakowicie elementarnych (np. struktury biaek); wymaga to jednak specjalistycz-
nej aparatury i badania ogromnej liczby cech, co jest obecnie cakowicie
niewykonalne. Dochodzi do tego tradycja rnych nauk, ktre opracoway miary
trafne, a bardziej kompleksowe oraz fakt, i wiele cech bardziej zoonych
w sposb zupenie wystarczajcy informuje o poziomie ich elementw skado-
wych. Dlatego wanie na pitrze tym lokalizujemy cechy tak elementarne, jak np.
czas reakcji prostej czy struktur wkien miniowych obok tak zoonych, jak

23
np. zdolno maksymalnego pochaniania tlenu (VO2max) mimo i znamy jej
elementy skadowe i s one moliwe nawet do pomiarw przy zastosowaniu
specjalistycznych metod biochemiczno-fizjologicznych. Elementarno" jest wic
tu umowna, a granica w pewnym stopniu arbitralna.
Kolejna uwaga dotyczy znaczcego stopnia uwarunkowa genetycznych".
Cechy ilociowe, do ktrych nale wszystkie predyspozycje wykazuj bardzo
zrnicowan sil kontroli genetycznej (patrz rozdz.VI) od adnej lub prawie
adnej do stosunkowo silnej. Sowoznaczcy" ma zabezpieczy przed wcze-
niem do listy predyspozycji cech" ksztatowanych wycznie przez rodowisko,
a wic bdcych wycznie skutkiem zewntrznym nie za pozostawieniu na
licie tylko cech o silnej determinacji genetycznej.
I wreszcie zagadnienie ostatnie w tej definicji sposb pomiaru. Jest
oczywiste, i w wikszoci przypadkw jest to badanie metodami powsze-
chnie stosowanymi w naukach podstawowych (antropologii, biomechanice,
biochemii, fizjologii itd.): wydaje si, i podejcie to (Mynarski 1994) ua -
twia klasyfikacj poszczeglnych cech do pitra predyspozycji szczeglnie
w przypadkach waciwoci bardziej zoonych (MMA, VO2max). Naley
przy tym pamita, e w czci z nich istot badania jest wykonanie okre-
lonych zada ruchowych (step-test, wyskok, testy psychomotoryczne), mie-
szcz si one jednak w metodologii bada fizjologicznych i psychologicz-
nych.
Ze wzgldu na dominujce podoe biologiczne grupujemy predyspozycje
w cztery kompleksy:

a. Predyspozycje morfologiczno-strukturalne

Nale tu podstawowe cechy charakteryzujce stan aparatu ruchu oraz te

cechy anatomiczne, ktre maj wpyw na efektywno ruchow osobnika. S to
m.in.:
1. Wysoko ciaa (najlepsz ilustracj jej znaczenia np. w sporcie s skrajne
przykady: koszykwki i gimnastyki).
2. Masa ciaa, a szczeglnie jej komponenty: masa ciaa szczupego (LBM)
okrelajca stan uminienia oraz masa tuszczu (FM) w wikszoci testw
sprawnoci odgrywajca rol negatywn.
3. Proporcje ciaa (np. relacje dugoci tuowia i koczyn dolnych jako
przykady mona poda proporcje ciarowcw i skoczkw wzwy), a przede
wszystkim proporcje dwigni kostnych wane dla rozwijania maksymalnych
momentw si.
4. Masa mini wprost proporcjonalna do liczby jednostek miniowych, od
ktrych aktywnoci (a wic stopnia unerwienia innerwacji) zaley wielko
rozwijanej siy. Przyblion miar masy mini jest masa ciaa szczupego
LBM.

24
 5. Proporcje wkien miniowych. Jak wiadomo z bada anatomiczno-
histopatologicznych u czowieka mona wyrni dwa ich zasadnicze typy (w
rzeczywistoci jest ich wicej):
wkna szybkokurczliwe, tzw. biae FT, charakteryzujce si mniejsz
liczb mitochondriw, sabszym ukrwieniem oraz zdolnoci do szybkiego
rozwijania siy maksymalnej. Rwnoczenie stosunkowo szybko ulegaj zmcze
niu ich liczba ma wic decydujce znaczenie w wykonywaniu ruchw szybkich
o znacznej intensywnoci, a rwnoczenie krtkim czasie trwania,
wkna wolnokurczliwe, tzw. czerwone ST, charakteryzujce si wiksz
liczb mitochondriw i silniejszym ukrwieniem oraz zdolnoci do dugotrwaej
pracy, przy wolniejszym rozwijaniu siy maksymalnej. Ich liczba odgrywa wic
decydujc rol w wysikach o mniejszej intensywnoci, ale duszym czasie
trwania.
Omawiana predyspozycja jest niezwykle istotna, gdy z wikszoci bada
wynika niezmienno proporcji FT/ST w cigu ycia. Wskazywaoby to na siln
kontrol genetyczn tej cechy i brak moliwoci jej zmiany (wytrenowania).
Pomimo zdarzajcych si doniesie o moliwoci wystpienia zmian proporcji
obu typw wkien w ontogenezie, naley uzna j za jedn z najbardziej
stabilnych a zarazem istotnych w naborze do sportu cech czowieka.
Problemem jest jednak sposb pomiaru, gdy utrudniona jest metoda bezpored-
nia (biopsja jako metoda inwazyjna wymaga zgody organw Samorzdu Lekars-
kiego). Z metod porednich funkcjonuj tylko dwie: okrelenie biomechanicznego
parametru szybkoci skurczu minia (czasu rozwijania maksymalnego momentu
siy) skorelowanej silnie z proporcj ST/FT oraz porwnanie wynikw wysiku
krtkotrwaego o maksymalnej intensywnoci (bieg na 50 m) z wynikiem wysiku
dugotrwaego o submaksymalnej intensywnoci (np. bieg 12 min.), oczywicie
w odpowiedniej skali.
Na pograniczu cech strukturalnych i funkcjonalnych lokujemy w strukturze
predyspozycji gibko, czyli ruchomo odcinkw ciaa w poszczeglnych sta-
wach.

b. Predyspozycje energetyczne

Dla skurczu minia niezbdna jest energia. Jej rdem w organizmie

czowieka jest ATP (adenozynotrjfosforan) powstajcy w rnych procesach
biochemicznych, zwanych cznie procesami oddychania komrkowego. Cz
drobin ATP zwizana jest w postaci fosfokreatyny i stanowi zapas" energii
zlokalizowany w miniu, moliwy do uruchomienia" w kadej chwili przy
udziale odpowiednich enzymw. Zapas ten wykorzystywany jest w pierwszej fazie
ruchu i wystarcza na kilka sekund wysiku o maksymalnej intensywn oci.
Wielko moliwej do rozwinicia przez misie mocy w takich wysikach zalena
jest oczywicie od wielu cech bardziej elementarnych (struktura mini, stopie
pobudzenia jednostek motorycznych, sprawno poszczeglnych enzymw itd.),

25
jest jednak moliwa do syntetycznego pomiaru i wyraenia jej wyniku w postaci
tzw. maksymalnej mocy anaerobowej niekwasomlekowej (w nomenklaturze
anglojzycznej alactacid anaerobic power, w polskiej MMA niekwasom-
lekowa). Funkcjonuje kilka metod pozwalajcych zbada jej wielko (metoda
Margani, Georgescu, testy cykloergometryczne szczegy znajdzie Czytelnik
w podrcznikach fizjologii wysiku). Najprostsz jest za metoda wyznaczenia
maksymalnej pracy anaerobowej (MPA) wykonanej w trakcie jednorazowego
wysiku (np. wyskok dosiny, skok w dal z miejsca) wielko ta jest silnie
skorelowana z wielkoci MMA. W miar wyduania si czasu trwania wysiku
(kilkadziesit sekund) uruchamiany jest mechanizm uzyskiwania energii z procesu
tzw. glikolizy: w pierwszej fazie przebiega ona w warunkach beztlenowych, a jej
produktem jest kwas mlekowy (tab. 3.). Sprawno mechanizmw glikolitycz-
nych, aczkolwiek czsto wczona treciowo rwnie do pojcia maksymalnej
mocy anaerobowej (ze wzgldu na beztlenowy przebieg procesw rozkadu
glikolizy) i czsto mierzona wspomnianymi wyej testami, jest w rzeczywistoci
mechanizmem odrbnym, wymagajcym przynajmniej w cechach naukowych
rwnie odrbnego pomiaru (w nomenklaturze anglojzycznej jest to lactacid
anaerobic capacity) a wic nie tyle moc, ile wydolno procesw anaerobowych
(w Polsce mwimy o MMA kwasomlekowej). Stosowane s tu gwnie testy
cykloergometryczne o maksymalnej intensywnoci trwajce okoo 30 sekund.

Ze wzgldu na skomplikowany charakter poszczeglnych przemian, za

prawdziwe predyspozycje naleaoby uzna (zgodnie z definicj) cechy moliwie
elementarne, takie jak ilo i efektywno dziaania poszczeglnych enzymw,
sprawno utylizacji substratw i ich ilo, liczb jednostek miniowych,
proporcje wkien FT i ST itd. Ze wzgldw praktycznych jednak wydaje si
moliwe i celowe zakwalifikowanie do tego pitra MMA niekwasomlekowej
i kwasomlekowej, a co za tym idzie ich syntetyczny pomiar.
Wysiki o duszym czasie trwania mog by wykonane jedynie w oparciu
o energi dostarczon z procesw tlenowych: tzw. cyklu Krebsa oraz acucha
oddechowego. Nie rozpoczynaj si one dopiero po wyczerpaniu rde bez-
tlenowych, poniewa s dalszym cigiem" glikolizy: rozruch" nastpuje od
pocztku wysiku, jednak dopiero po tym okresie mechanizmy tlenowe staj si
podstawowe. Pod wzgldem energetycznym s one znacznie bardziej wydajne":
o ile w wyniku glikolizy beztlenowej powstaj 2 czsteczki ATP, o tyle
w warunkach tlenowych glikoliza, cykl Krebsa i acuch oddechowy daj a 38

26
czsteczek ATP, a wic znacznie wicej. Na wydajno wysikow procesw
tlenowych maj wic wpyw wszystkie elementy skadowe tych procesw:
substraty (w tym zapewnienie odpowiedniej iloci tlenu, a wic liczba eryt-
rocytw, ilo hemoglobiny itd.), enzymy przeprowadzajce poszczeglne reakcje
wspomnianych cykli, liczba mitochondriw w komrkach mini (w nich od-
bywaj si reakcje acucha oddechowego) itd. Przy wysikach o intensywnoci
przekraczajcej moliwoci zaopatrzenia tlenowego istotnymi parametrami staj
si: tolerancja komrek na zakwaszenie (cz substratw pozostaje wtedy nie
utleniona w formie kwasu mlekowego), utrzymywanie rwnowagi kwaso-wo-
zasadowej itp. parametry biochemiczne moliwe do pomiaru klasycznymi
metodami fizjologicznymi.
Trudno oczywicie (poza specjalistycznymi pomiarami) bada wszystkie ww.
predyspozycje: dla potrzeb bada populacyjnych oraz mniej precyzyjnych analiz
stosowanych w fizjologii absolutnie wystarczajcy jest pomiar syntetyczny dwu
reprezentatywnych wielkoci: zdolnoci maksymalnego minutowego pochaniania
tlenu (VO2max) oraz odpornoci na zmczenie okrelonej poprzez czas trwania
wysiku o submaksymalnej intensywnoci (wytrzymaoci"). Charakteryzuj one
caociowo wydolno ukadw krenia i oddychania (ang. cardio-respiratory
endurance), std uwaane s za jedne z najwaniejszych skadowych sprawnoci
zwizanych ze zdrowiem (tzw. health-related fitne). Przez analogi do oceny
rde beztlenowych, w literaturze anglojzycznej traktuje si je jako dwie miary:
\rO2max okrelajca maksymaln ilo tlenu moliw do zuycia w procesach
oddechowych w cigu minuty (wyraona globalnie lub relatywnie na kilogram
masy ciaa lub masy ciaa szczupego), ktra jest odpowiednikiem mocy aero-
bowej" (maximal aerobic power), za czas trwania wysiku wydolnoci
aerobowej" (maximal aerobic capacity). Oczywicie odmienne s te sposoby
pomiaru: VO2 max okrela si laboratoryjnie na podstawie analiz gazw wdycha-
nych i wydychanych oraz czstoci skurczw serca w trakcie standardowego
wysiku (metody bezporednie) lub populacyjnie tzw. metodami porednimi
(Margarii, Astranda itp.) opartymi na prostoliniowej korelacji czstoci skurczw
serca w trakcie wysiku z wielkoci VO2max. Wydolno" mechanizmw
tlenowych bada si albo przez prowadzenie (w warunkach standardowych
obcie wysikowych) testw do odmowy" (wyczerpania osobnika), albo
porednio poprzez testy (na og biegowe) trwajce co najmniej 10 minut
(krtsze wysiki zawieraj zbyt duy adunek" przemian beztlenowych).

c. Predyspozycje koordynacyjne

Problem istoty, identyfikacji i klasyfikacji predyspozycji koordynacyjnych

naley do najsabiej zbadanych zagadnie antropomotoryki. Wynika to gwnie
z trudnoci w ich precyzyjnym wyodrbnieniu i zdefiniowaniu, spowodowanych
istot procesw koordynacji ruchw a jest ni funkcjonowanie centralnego
ukadu nerwowego i narzdw zmysw. Nie bez znaczenia jest te sposb

27
wyodrbniania poszczeglnych predyspozycji (czsto intuicyjny) i ich pomiar,
zazwyczaj uzaleniony od posiadanej aparatury.
Zanim jednak przejdziemy do omwienia systemu sterowania ruchami,
wynikajcego std podziau poszczeglnych predyspozycji i moliwoci ich
diagnozy, przedstawimy poniej krtko pogldy niektrych Autorw na ten
temat. Poniewa uywaj Oni w wikszoci terminu zdolnoci", pozostawimy go
w ujciu oryginalnym, uzupeniajc go jedynie cudzysowem.
Liczba wyrnianych predyspozycji koordynacyjnych waha si od piciu do
osiemnastu (!). Schnabel (1973, 1974) wyrnia trzy podstawowe i jedenacie
specjalnych zdolnoci", Hirtz (1976, 1977) dzieli je na cztery grupy i w ich ramach
wymienia osiemnacie zdolnoci", za w pniejszych badaniach eksperymental-
nych wydziela sze czynnikw majcych obrazowa struktur koordynacji
ruchowej. Mattausch (1973) wymienia z kolei dziesi, a Blume (1978b) siedem
zdolnoci". Najczciej wymienianymi s tu zdolnoci" orientacji, reakcji,
rnicowania, rwnowagi, rytmu, czenia ruchw, dostosowania i przestawiania
si. Wedug Blumego (1981) wystpuj one w zrnicowanych powizaniach
strukturalnych znajdujcych wyraz w trzech zoonych kompleksach koordyna-
cyjnych": uczenia si motorycznego, sterowania i regulacji ruchami oraz adaptacji
motorycznej. Z kompleksem zdolnoci uczenia si motorycznego wi si
wszystkie zdolnoci" koordynacyjne, z kompleksem sterowania ruchami gwnie
te zdolnoci", ktre zwizane s z wykonywaniem ruchw standardowych
(zdolnoci" czenia ruchw, rnicowania, rwnowagi, orientacji i rytmizacji),
natomiast z kompleksem adaptacji motorycznej przede wszystkim te zdolnoci",
ktre okrelaj moliwoci dostosowania czynnoci ruchowych do zmiennych
warunkw i sytuacji (zdolnoci" orientacji, rytmizacji, reakcji i dostosowania
motorycznego). Warto zauway, i zaprezentowany podzia jest nieostry, gdy
wikszo zdolnoci" nakada si na siebie w obrbie rnych kompleksw.
Na uwag zasuguje te koncepcja Hirtza (1985), w ktrej Autor wyodrbnia
pi fundamentalnych dla kultury fizycznej zdolnoci": reakcji, rytmizacji,
orientacji, rnicowania i rwnowagi oraz podejmuje prb ich hierarchicznego
uporzdkowania. Zdolnoci orientacji przestrzennej oraz rnicowania kinestety-
cznego to waciwoci bazujce przede wszystkim na informacjach sensorycznych
w procesie sterowania ruchem (a wic funkcjach receptorw). Z kolei zdolnoci"
reakcji, poczucia rytmu i rwnowagi to waciwoci, ktre charakteryzuj bardziej
skomplikowane funkcje sensoryczne oraz zoone programowo-wykonawcze
operacje ruchowe. Okrelaj one efekty w zakresie utrzymania i przywracania
rwnowagi, sterowania czasowo-przestrzenn kolejnoci dziaa ruchowych oraz
sterowania krtkotrwaymi reakcjami caego ciaa. Naley podkreli, i koncepcja
ta jest ju w znacznej mierze zgodna z neurofizjologicznymi mechanizmami
sterowania ruchem (Nacz 1991), do ktrych wrcimy w dalszej czci rozdziau.
Przedstawione wyej propozycje rozjaniaj nieco problem podstaw i is -
toty predyspozycji koordynacyjnych, nie rozwizuj jednak zagadnienia ich
diagnostyki i pomiaru. Aktualnie stosowane s bardzo rnorodne testy ba-
dajce poszczeglne predyspozycje. Rwnowag np. odmiennie badali Fleish -

28
ma (1964), Wolaski i Pafizkova (1976), Mekota (1983), Ciela (1985), wyrnia-
jc dodatkowo kilka jej typw (statyczna, lokomocyjna i obrotowa). Orientacja
przestrzenna badana bya przez testy rzutw do kosza (Wolaski i Pafizkova 1976),
rzutw do ruchomej tarczy (Starischka i wsp. 1990), aparatu krzyowego (Szopa
i wsp. 1985, Mleczko 1991, ak 1991), testu podskokami do celu" (Raczek
i Mynarski 1992) itd. Rnicowanie ruchw (czucie kinestetyczne) testowano za
pomoc kinestezjometru" z goniometrem (Starosta i Szychowski 1987, Starosta
1975, 1985), prby rnicowania siy (tzw. czucia siy) rk lub ng (np. Bojdziski
i Stronczyski 1990, Szopa i Latinek 1995), testu Boigeya (dokadno odtwarzania
ruchw dalekich i bliskich np. Szopa i wsp. 1985) itd. Niektre predyspozycje
koordynacyjne badane byy od dawna jako tzw. cechy psychomotoryczne przez
uczonych zajmujcych si gwnie psychologi eksperymentaln, uywajcych
typowych dla tej dyscypliny aparatw pomiarowych: miernika czasu reakcji,
tremometru, aparatw krzyowego i Pirkowskiego. Proponowano ponadto
pomiary populacyjne kompleksowej zdolnoci reakcji caego ciaa, szybkoci
reakcji rki, nogi, reakcji z pik itp. (Grabosz 1987). Bardzo obszerny przegld
stosowanych testw zawieraj prace Raczka i Mynarskiego (1992) oraz Mekoty
i Blahua (1983): najtrafniejsze z nich przedstawimy w ostatnim rozdziale
niniejszego podrcznika.
Podsumowujc dotychczasowe rozwaania mona pokusi si o stwierdzenie,
e bez wzgldu na liczb wyodrbnianych predyspozycji i stosowanych testw
obejmuj one w wikszoci albo funkcje sensoryczne (zwizane z dziaaniem
okrelonych narzdw zmysw), albo pewne funkcje (dziaania) bardziej global-
ne: od receptora do efektora, jednak bez moliwoci oceny przebiegu poszczegl-
nych etapw koordynowania tych funkcji. Wie si to oczywicie z moliwo-
ciami aparaturowymi ograniczajcymi badania do reakcji cybernetycznej wej-
cie-wyjcie" (sam przebieg procesu wymagaby bada inwazyjnych, co jest jak
do tej pory niemoliwe).
Odrbnym zagadnieniem jest istnienie lub nie, koordynacji caego ciaa",
przejawiajcej si rzekomo w testach tzw. zwinnoci". Zgodnie z wynikami
ostatnich bada (Szopa 1988a, Raczek i Mynarski 1992, Szopa i Latinek 1995)
cecha" taka nie zostaa zidentyfikowana: jak ju wspominalimy, jej testy
wysycone s gwnie czynnikiem energetycznym MMA.
Jak wic wida, problem predyspozycji koordynacyjnych daleki jest od
ostatecznego rozwizania. Wydaje si, i wynika to gwnie z braku oparcia ich
klasyfikacji i diagnozy na podstawach neurofizjologicznych mechanizmw stero-
wania ruchami na rnych pitrach centralnego ukadu nerwowego. Ze wzgldu
na sab znajomo tych zagadnie w rodowisku nauk kultury fizycznej
przedstawimy poniej najwaniejsze fakty.
Schemat zasadniczy (podstawowy) sterowania ruchami jest zbliony we
wszystkich typach ruchw od odruchw bezwarunkowych do zoonych
aktw ruchowych. Jego podstaw s dwa elementy: istnienie i funkcjonowanie
tzw. programw ruchowych w orodkach neuronalnych oraz stopie zinteg-
rowania i sprawnoci funkcjonowania ukadw neuronalnych tworzcych systemy

29
generujce dane ruchy decyduj one o jakoci skoordynowania danego ruchu.
Dwa pozostae elementy systemu sterowania odgrywaj rn rol: o ile efektory
(minie) s niezbdne do wykonania kadego ruchu (ale ze wzgldu na brak
zrnicowania nie stanowi podstawy do adnej klasyfikacji), o tyle receptory
albo rozpoczynaj akt ruchowy (impuls pocztkowy), albo te su do ewentual-
nej jego korekcji. Ta druga funkcja wydaje si by waniejsza, gdy sam sygna do
wykonania ruchu moe pochodzi wprost z orodkw.
W biocybernetyce wyrnia si (Tarnecki i wsp. 1991) trzy zasadnicze typy
reakcji ruchowych:
1) reakcje wrodzone generowane przez zadane genetycznie ukady neuronalne,
2) reakcje ruchowe nabyte (ruchy manipulacyjne, ruchy dowolne) uwarun
kowane tworzeniem si w orodkach centralnego ukadu nerwowego programw
ruchowych (zapisu schematu danego ruchu) oraz sekwencji sterowania miniami
(tzw. acuchw kinematycznych),
3) ruchy posturalne uwarunkowane funkcjonowaniem centralnych pro
gramw koordynujcych powstaych i utrwalonych w toku rozwoju osobniczego
(integracja narzdu rwnowagi, ukadu wzrokowego i ukadu ruchowego).
U zwierzt wykryto istnienie w rdzeniu nerwowym ukadw neuronalnych,
genetycznych, tworzcych tzw. centralny generator wzorca lokomocyjnego (sie
interneuronw). Odbiera on sygnay z receptorw oraz (poprzez tzw. moto-
neurony) wysya sygnay do mini.
U czowieka sterowanie jest bardziej skomplikowane, gdy znacznie wiksza
jest liczba ruchw dowolnych. Bierze w nim udzia wiele struktur centralnego
ukadu nerwowego z rnych jego piter na rnych etapach: planowania,
programowania, wykonania i korekty.
 Istniej dwa gwne systemy projekcyjne (sterujce): piramidowy i poza-
piramidowy.
System piramidowy tworz te obszary pl kory mzgowej (tzw. kora
ruchowa), ktrych neurony stanowi drogi: korowo-rdzeniowa i korowo-motoneu-
ronalna przenoszce sygnay do rdzenia (a ich odgazienia do wielu struktur,
a mianowicie zwojw podstawy, wzgrza, jder mostu, mdku itd.). Pola te
otrzymuj sygnay z receptorw kinestetycznych, a niektre z ukadu wzrokowe-
go i suchowego.
Gwne funkcje kory ruchowej to organizowanie i umoliwianie ruchw
dowolnych (zoonych): wybieranie odpowiednich programw ruchowych, toro-
wanie lub hamowanie aktywnoci niszych orodkw, bezporednia kontrola
ruchw sekwencyjnych itp.
System pozapiramidowy jest mniej zbadany, cho w koordynowaniu ruchw
odgrywa bardzo istotn rol. S z nim zwizane m.in. reakcje okoruchowe, ruchy
oddechowe, ruchy koczyn (orodki w rdzeniu krgowym) itd. Struktury te
wspdziaaj z systemem piramidowym (mog nawet przejmowa jego funkcje)
i wystpuj we wszystkich poziomach centralnego ukadu nerwowego od kory
mzgowej do rdzenia. Wchodz tu jdra prkowia, rdmzgowia, midzymz-
gowia i rdzenia przeduonego (np. jdro czerwienne, substancja czarna, twr
siatkowaty, jdra ukadu przedsionkowego, oliwy i znaczne obszary mdku nie
zwizane z ukadem piramidowym).
Szczegln rol odgrywaj zwoje podstawy (basal ganglia): kieruj uwag na
nowe bodce, kieruj wyuczonymi reakcjami i kontroluj aktywno ruchow
(odruchowe wykonywanie czynnoci nabytych i zautomatyzowanych, sterowanie
ruchami lokomocyjnymi). O wadze tego systemu wiadczy fakt, e jego zaburze-
nia przejawiaj si rwnie zaburzeniami tonusu mini i wykonywania ruchw
dowolnych.
Podkrelenia wymaga te rola mdku, ktry wchodzi zarwno w system
piramidowy, jak i pozapiramidowy, a ktry kontroluje znaczn cz ruchw
czowieka. Typowym przykadem jest tu sterowanie rwnowag: jest to integracja
bodcw z narzdw zmysw (przedsionkowego, wzroku, czucia kinestetycz-
nego) oraz funkcjonowania orodkowego ukadu nerwowego. Co waniejsze
jednak, mdek uczestniczy w tworzeniu wszelkich programw ruchowych na
wszystkich etapach ich powstawania i korekcji jest wic narzdem decydujcym
o nauczaniu i doskonaleniu aktw ruchowych. O ile np. istnieje moliwo
wydania dyspozycji ruchowej przez orodki korowe wprost do centrw motorycz-
nych (do mdku przesyana jest tylko informacja), o tyle bodce czy informacje
zwrotne mog przechodzi do orodkw wycznie za porednictwem mdku.
Na tle przedstawionego wyej systemu sterowania najbardziej zasadn z do-
tychczasowych koncepcji strukturalnych wydaje si przedstawiana ju koncepcja
Blumego (1981). Podkreli jednak naley nieostro podziau oraz niezbyt
zasadne wyodrbnianie niektrych predyspozycji (np. czenie ruchw" czy
dostosowanie"). Opierajc si na omwionym ju mechanizmie sterowania
najbardziej trafny wydaje si podzia na dwie grupy:

31
 a. Predyspozycje oparte na sprawnoci uruchamiania istniejcych ju w orod
kach programw ruchowych albo poprzez funkcje sensoryczne (bodce z narz
dw zmysw), albo dyspozycje wprost z orodkw ruchowych. Za rzeczywicie
istniejce (zidentyfikowane w badaniach empirycznych) i moliwe do pomiaru
mona w tej grupie uzna niej wymienione, czyli:
szybko reakcji (prostej lub zoonej) na rne bodce (wzrokowy,
suchowy, dotykowy) pomiar przez mierniki elektroniczne lub testy popula-
cyjne" (Mekota i Blahu 1983),
koordynacj receptorowo-ruchow (wzrokowo-suchowo-dotykow) po
miar poprzez elektroniczne aparaty typu Pirkowskiego, krzyowy, lub testy
populacyjne,
szybko czstotliwo ruchw (sprawno procesw pobudzania i hamo
wania), lec na pograniczu z predyspozycjami energetycznymi pomiar
metod kinematograficzn lub testami populacyjnymi (np. pite tapping),
czucie kinestetyczne (funkcje proprioreceptorw) brak jednoznacz
nych technik pomiaru, stosowane s rne testy (np. czucie siy, czucie poo
enia itp.),
rnicowanie ruchw (funkcje proprioreceptorw i orodkw sterujcych)
predyspozycja zbliona zarwno pod wzgldem definicji, jak i pomiaru do
czucia kinestetycznego,
rytmizacja ruchw (funkcje orodkw czuciowych i ruchowych), pomiar
testami badajcymi poczucie rytmu,
rwnowaga (funkcje systemu proprioreceptorw i orodkw sterujcych
oraz narzdu przedsionkowego) pomiar np. wedug testu Eurofit (1988).
b. Predyspozycje majce znaczenie w procesie tworzenia nowych programw
ruchowych, oparte na funkcjonowaniu sieci sprze zwrotnych miedzy recep
torami a orodkami sterujcymi oraz midzy tymi orodkami (tworzenie sieci
neuronalnych) w procesie uczenia si nowych ruchw lub korekty znanych.
Nazywamy je uzdolnieniami ruchowymi: do zagadnienia tego wrcimy jeszcze
w dalszej czci.
Zagadnieniem niezmiernie wanym s wzajemne relacje midzy poszczegl-
nymi predyspozycjami, a zwaszcza wyrnionymi kompleksami. Dotyczy to
bowiem zwizkw midzy moliwociami efektywnego sterowania poszczegl-
nymi ruchami a uczeniem si motorycznym: wedug wielu Autorw dla skutecz-
nego uczenia si niezbdny jest pewien minimalny" poziom pozostaych predys-
pozycji. Jak wynika jednak z ostatnich naszych bada (Szopa i Wtroba 1992,
Szopa i Latinek 1995), uzdolnienia ruchowe wykazuj w analizach statystycznych
swoist odrbno, za z pozostaymi predyspozycjami z kompleksu pierwszego
cz si poprzez czucie kinestetyczne co jest oczywiste biorc pod uwag
znaczenie tej cechy w systemie korekcji, a wic tworzeniu sieci sprze
zwrotnych.
Zgodnie ze zweryfikowanymi pogldami wikszoci badaczy na uzdolnienia
ruchowe skadaj si:
szybko uczenia si,

32
 dokadno uczenia si (obie te predyspozycje okrelaj atwo tworzenia
programw ruchowych),
trwao uczenia si (stabilno powstaych programw i sieci neuronal-
nych).
Stwierdzi trzeba, e nie jest to podejcie nowe, jednak rwnoczenie
konieczne jest wyrane podkrelenie, i od dawna dobrze zdefiniowane jako
osobnicza waciwo do szybkiego, dokadnego i trwaego uczenia si ruchw,
byy one bowiem rwnie od dawna cakowicie le mierzone. Stosowane
testy (Oziereckiego, Johnsona, Brace'a) baday bowiem w wikszoci umiejtnoci
ruchowe, w znacznej mierze wiczone w ramach szkolnego wychowania fizycz-
nego. Zwraca na to uwag ju w 1960 roku L. Denisiuk nie przynioso to
jednak istotnych zmian. Tymczasem, uzdolnienia ruchowe s predyspozycjami
umiejtnoci, nie mog wic by z nimi utosamiane. Naley te pamita o cigle
aktualnym stwierdzeniu Pietera (1948), i stosujc testy ruchowe badamy zawsze
sprawno, nie za zdolnoci czy uzdolnienia. W tym kontekcie istotne staje si
podejcie metodologiczne zarwno co do trafnoci stosowanych testw (skoro
maj mierzy atrybuty uczenia si, musz to by ruchy czy ich sekwencje nie znane
badanemu), jak i rodzaju badanego materiau". Ze wzgldu na potrzeb
wyeliminowania udziau umiejtnoci ruchowych naleaoby do bada uzdolnie
dobiera osobnikw o moliwie ujednoliconych umiejtnociach. Prace takie
powstaj dopiero w ostatnich latach.
Omawiajc poszczeglne typy predyspozycji nie moemy zapomnie, i ich
znaczenie ujawnia si w trakcie ruchu czowieka. Jest oczywiste, e kady
ruch (o tym ju wspominalimy) wymaga udziau w nim predyspozycji ze
wszystkich grup (nie ma ruchu bez aparatu ruchu, energii, sterowania), jed -
nak w zalenoci od typu tego ruchu (rodzaju pracy miniowej, czasu trwa -
nia wysiku, stopnia komplikacji itd.) pewne z nich s bardziej lub mniej
wane" (istotne). Z tego powodu jako pitro porednie midzy podoem
biologicznym a efektem motorycznym wyrniamy w strukturze
motorycznoci pojcie porednie, czce oba te atrybuty. Jest to pitro zdolnoci
motorycznych.
Naley na wstpie uprzedzi, i jest ono najbardziej kontrowersyjne, prezen-
tujc tu wic pogldy wasne odnosi je bdziemy rwnie do koncepcji innych
Autorw.
Skoro jak wspominalimy aspekty ilociowe ruchu zale od poziomu
okrelonych predyspozycji, ich klasyfikacja winna opiera si nie tylko na
spekulacjach czy intuicji, ale rwnie na wynikach konkretnych analiz nauko-
wych. Tak wanie koncepcj prezentujemy poniej.
Zdolnoci motoryczne s to kompleksy predyspozycji zintegrowanych wsplnym,
dominujcym podoem biologicznym i ruchowym, uksztatowanych przez czynniki
genetyczne i rodowiskowe oraz pozostajcych we wzajemnych interakcjach. Wraz
z umiejtnociami ruchowymi tworz potencjaln stron motorycznoci, warunkujc
stan gotowoci organizmu do efektywnego wykonywania rnego typu zada
ruchowych.
3 Podstawy antropomotoryki
 Z podanej definicji wynika, e zdolnoci motoryczne s wyszym pitrem"
struktury motorycznoci: potwierdza to fakt, i w wielowymiarowych analizach
statystycznych poszczeglne ich typy daj si wyselekcjonowa w postaci odrb-
nych czynnikw (grup) , co pozwala identyfikowa elementy integrujce oraz
wybiera najbardziej trafne sposoby testowania (Fleishman 1964, Szopa 1988a,
Raczek i Mynarski 1992, Szopa i Wtroba 1992, Latinek i Szopa 1995 i inni): dla
ilustracji przedstawiamy tu fragmenty tych bada.
Nie ulega wtpliwoci rwnie druga waciwo zdolnoci motorycznych
(wynikajca niejako ex definitione), a mianowicie hybrydowo (zoono,-
kompleksowo). Nie wydaje si wic zasadne, jak to czyni niektrzy Auto-
rzy (np. Raczek 1993) wyrnianie zdolnoci jednorodnych" i hybrydo-
wych". Jest to o tyle oczywiste (i w niniejszym podrczniku ju wspomniane),
i nie moe by ruchu bez podoa strukturalnego, energetycznego i steruj-
cego rwnoczenie: rny moe tylko by rozkad akcentw dominujcych".
Hybrydowo zdolnoci motorycznych powoduje oczywicie pewne ogranicze-
nia w moliwociach ich badania i interpretacji, szczeglnie biologicznych
(np. rozwaajc ich zmienno ontogenetyczn czy uwarunkowania genetycz-
ne analizujemy wypadkow" z wielu predyspozycji o nie cakiem jeszcze
znanym udziale w danym typie zdolnoci). Naley rwnie pamita, e zdol-
noci testujemy poprzez sprawnoci (testy motoryczne), ktre zawieraj okre-
lony adunek umiejtnoci ruchowych niemoliwych do oddzielenia jest
to jednak nieuniknione.
Cz Autorw (np. Osiski 1990) kwestionuje w ogle realno istnienia
pitra tak rozumianych zdolnoci motorycznych, twierdzc, i jest to twr
abstrakcyjny. Podobny pogld prezentowa niegdy rwnie Autor niniejszej
koncepcji (Szopa 1990a, 1992), podkrelajc jednak walor systematyzujcy
i integrujcy takiego podejcia. Wydaje si jednak, i naley tu podzieli pogldy
Raczka (1993) o jednak realnym istnieniu zdolnoci motoryczBych jako nie tylko
jednostki systematycznej", ale rwnie nowej jakoci powstaej aa podou
biologicznym, ale integrowanej czynnikiem rucbowyn. Rozumowanie to mona
zilustrowa przykadem banalnym, ale chyba trafnym: dom (czy inna budowla)
jest nie tylko zbiorem cegie, okien, drzwi, przewodw itd., ale wanie now
jakoci zaistnia poprzez zewntrzny czynnik porzdkujcy (integrujcy)
w tym przypadku okrelon koncepcj czenia elementw w cao pod ktem
ich funkcji (przeznaczenia).
Jak ju wspominalimy, poszczeglne typy zdolnoci motorycznych wyrnia
okrelony, dominujcy czynnik zwizany albo z podoem biologicznym (predys-
pozycjami), albo z rodzajem efektw ruchowych (istota aktw ruchowych,
parametry pracy miniowej, czas trwania wysiku i jego intensywno itd.),
dlatego w naszej koncepcji wyrniamy cztery ich typy, ktre omwimy poniej
wskazujc zarazem na ich podoe integrujce, sposoby przejawiania si oraz
metody testowania.
a. Zdolnoci siowe. Okrelaj one moliwoci organizmu w zakresie pokony-
wania oporu zewntrznego lub oporu wasnego ciaa w warunkach statyki lub

34
ruchach o maej prdkoci a znacznej intensywnoci. Zasadniczymi elementami
integrujcymi ten typ zdolnoci s: maksymalne, moliwe do rozwinicia przez
misie, momenty si, beztlenowe (fosfagenowe) podoe energetyczne oraz
wspomniane wyej typy ruchw (testy dynamometryczne wysiki izo-
metryczne, unoszenia, podcigania itp.). Z wyrnianych do tej pory przez
nauki kultury fizycznej rodzajw siy miniowej (statyczna, dynamiczna,
eksplozywna) w ramach tej definicji mieci si tylko sia statyczna (z na-
szych bada wynika, e wyodrbnia si ona jako niezaleny czynnik), za
sia eksplozywna identyfikuje si w analizach wraz z testami zdolnoci szyb-
kociowych. Sia dynamiczna w zalenoci od zastosowanego testu albo
identyfikuje si w czynniku siy statycznej, albo wysycona jest wieloma
czynnikami). Gwnymi predyspozycjami zdolnoci siowych s:
wielko (przekrj) mini: jak wynika z bada, l cm 2 przekroju minia
moe rozwin si o wielkoci 710 kG: wielko ta jest nazywana si
bezwzgldn,
liczba jednostek motorycznych minia i stopie ich inerwacji (decyduj
o stopniu pobudzenia minia),
proporcja wkien miniowych ST i FT,
proporcje dwigni kostnych,
sprawno mechanizmw enzymatycznych uwalniania energii z rozpadu
fosfokreatyny (MMA niekwasomlekowa).
Oprcz przedstawionego ju pojcia siy bezwzgldnej funkcjonuj
w powszechnym uyciu jeszcze dwa, uszczegowiajce zdolnoci siowe i stano-
wice sposb ich pomiaru:
Sia absolutna rozumiana jako wielko siy rozwijanej przez minie bez
wzgldu na ich rozmiary. Jest ona wic bardzo silnie zwizana z wielkoci ciaa
osobnika, nic wic dziwnego, e we wszystkich analizach statystycznych iden-
tyfikuje si w czynniku wielkoci ciaa: std np. pomiar dynamometryczny siy
chwytu rki mierzy w znacznej czci wielko rki, nie za rzeczywist si
skurczu mini. Niemniej, w wielu dyscyplinach sportu czy innych typach
dziaalnoci ruchowej ma ona istotne znaczenie (np. rzuty, zapasy i podnoszenie
ciarw w najciszych kategoriach itp.).
Sia wzgldna wyraana jako stosunek wielkoci siy absolutnej (a raczej
momentw si) do masy ciaa lub masy ciaa szczupego LBM. Jest
to miara znacznie bardziej obiektywna i trafna dla scharakteryzowania rze-
czywistej siy miniowej jest te znacznie waniejsza w bardzo wielu
typach aktywnoci ruchowej wymagajcych przemieszczania ciaa w przestrzeni
(np. gimnastyka, sporty limitowane kategoriami wagowymi, biegi, skoki)
Dlatego te, jako zalecany sposb pomiaru zdolnoci siowych, rekomen-
dujemy pomiar siy wzgldnej: w warunkach laboratoryjnych pomiary momentw
si najwikszych zespow miniowych (a nastpnie ich zsumowanie i wyraenie
w jednostkach wzgldnych), za w warunkach bada populacyjnych pomiar
dynamometryczny, ktrego z zespow mini (moliwie duego) i rwnie

35
wyraenie go w jednostkach wzgldnych. Prb zastpcz (ale ju mniej trafn)
moe by podciganie (u kobiet zwis) na drku.
b. Zdolnoci szybkociowe. Okrelaj one moliwoci organizmu w zakresie
przemieszczania caego ciaa lub jego czci w przestrzeni w jak najkrtszym
czasie. Od strony energetycznej ich istot jest rozadowanie moliwie maksymal-
nej energii w jak najkrtszym czasie, a wic nadanie ciau maksymalnego
przyspieszenia.
Zasadniczymi elementami integrujcymi ten typ zdolnoci s wic podoe
energetyczne (rda beztlenowe) oraz szybko skurczu minia (czas rozwinicia
siy maksymalnej) zalena w znacznym stopniu od sfery koordynacyjnej.
Najwaniejszymi predyspozycjami skadajcymi si na zdolnoci szybkociowe
s:
proporcje wkien miniowych (FT),
sprawno ukadw enzymatycznych rozpadu fosfokreatyny i glikolizy
beztlenowej (MMA),
czas reakcji i czstotliwo ruchw (koordynacja nerwowo-miniowa),
proporcje dwigni kostnych.

Typowe efekty motoryczne, w ktrych przejawiaj si zdolnoci szybkociowe

to skoki, rzuty, uderzenia (oparte na MMA niekwasomlekowej), sprinty (biego-
we, pywackie, kolarskie itp. oparte na MMA kwasomlekowej), ale rwnie
ruch typu zawodowego (np. maszynopisanie) czy artystycznego (gra pianisty,
skrzypka itp.).
Ze wzgldu na wikszy, ni w przypadku zdolnoci siowych, udzia predys-
pozycji koordynacyjnych w zdolnociach szybkociowych, wydaje si, i ich
pomiar powinien uwzgldnia zarwno aspekt energetyczny, jak i koordynacyjny
winny to by wic dwa testy. W warunkach laboratoryjnych proponujemy
pomiar MMA (i to obu komponentw) oraz szybkoci ruchw (np. metod
kinematograficzn). W warunkach bada populacyjnych zalecamy pomiar mak-
symalnej pracy anaerobowej MPA, obliczanej z wynikw testw skoku w dal
z miejsca lub wyskoku dosinego (jest to wielko silnie skorelowana z MMA
niekwasomlekow) oraz pomiar czstotliwoci ruchw (np. test pite tapping
wedug Eurofitu).
Naley jeszcze raz wyranie podkreli, i pojcie siy eksplozywnej naley w
tym ujciu do zdolnoci szybkociowych, nie za siowych, stanowic rwnoczenie
pomost czcy (tak jak podoe anaerobowe) oba te typy zdolnoci.
c. Zdolnoci wytrzymaociowe. Okrelaj one moliwoci organizmu w za
kresie wykonywania dugotrwaej pracy miniowej o okrelonej intensywnoci
bez oznak zmczenia.
Gwnym czynnikiem integrujcym ten typ zdolnoci jest funkcjonowanie
ukadu krenia (tzw. wytrzymao kreniowo-oddechowa) warunkujce mo-
liwie sprawny przebieg uwalniania energii ze rde tlenowych. Std najwaniej-
sz superpredyspozycj" jest dla nich zdolno maksymalnego pochaniania

36
tlenu VO2 max (przypomnijmy, i odpowiada ona pojciu maksima! aerobic power
mocy aerobowej, czy te potencjau aerobowego): w tym ujciu zdolnoci
wytrzymaociowe maj znaczenie szersze zbliajc si pojciowo do maximal
aerobic capacity, a wic maksymalnej wydolnoci aerobowej.
Oprcz wsplnego podoa biologicznego, czynnikiem integrujcym zdolnoci
wytrzymaociowe jest podoe ruchowe: s to ruchy najczciej cykliczne,
powtarzane wielokrotnie z intensywnoci submaksymaln (przynajmniej w wa-
runkach testowania), takie jak biegi drugie, pywanie, kolarstwo, wiolarstwo
ale i wiele typw pracy zawodowej.
Z predyspozycji bardziej elementarnych ni VO2 max budujcych " zdolnoci
wytrzymaociowe naley wymieni liczb mitochondriw, erytrocytw, poziom
hemoglobiny, pojemno wyrzutow serca, skad ciaa (gwnie mas tuszczu
skorelowan negatywnie), proporcj wkien miniowych, cechy wolicjonalne
itd.
Sposb pomiaru tych zdolnoci zaleny jest oczywicie od moliwoci tech-
nicznych. W warunkach laboratoryjnych winno si bada raczej predyspozycje,
wzgldnie stosowa tzw. bezporednie metody okrelania poziomu VO2max (w
jednostkach relatywnych) syntetycznie badajce wikszo wymienionych predys-
pozycji oraz badanie cakowitych moliwoci wysikowych organizmu poprzez
stopniowany, dugotrway wysiek okrelonego typu wykonywany do odmowy".
Odpowiednikiem tych pomiarw w warunkach populacyjnych s metody pore-
nie okrelania puapu tlenowego (np. Margarii czy Astranda) oraz bieg dugi
o czasie trwania ponad 10 minut (np. bieg wahadowy w narastajcym tempie
Eurofit, czy te test Coopera).
Naley zwrci uwag jeszcze na dwa istotne problemy, dotyczce wszys-
tkich dotychczas omwionych typw zdolnoci. Pierwszym jest konieczno
dostosowania (w miar moliwoci) rodzaju stosowanych testw do specyfiki
ruchw w poszczeglnych typach aktywnoci sportowej czy zawodowej,
szczeglnie, gdy stosujemy je do oceny przydatnoci czy efektw teje ak-
tywnoci. Czsto bowiem zdarza si, i np. wyniki bada VO2max przepro-
wadzane za pomoc prb biegowych lub step-testu u sportowcw o innej
specyfice ruchu daway znacznie znieksztacone wyniki (np. u pywakw czy
kajakarzy).
Drugim problemem jest fakt, i wyrnione typy zdolnoci motorycznych
maj po czci wsplne podoe (somatyczne i energetyczne), co powoduje
wzajemne ich przenikanie", cho z wyran dominant rnicujc. To przeni-
kanie, zrozumiae ze wzgldu na hybrydowy charakter wszystkich zdolnoci, lego
u podstaw innych koncepcji a raczej kryteriw podziau np. tzw. szkoy
niemieckiej lansowanej w naszym pimiennictwie gwnie przez J. Raczka (1992,
1993), oczywicie z wasnymi modyfikacjami tego Autora. Przyjmuje on, i
zdolnoci motoryczne nie s pitrem porednim midzy predyspozycjami a efek-
tami motorycznymi, lecz zespoami cech strukturalno-funkcjonalnych organizmu
[predyspozycji podkr. wasne] pozostajcych w okrelonych wzajemnych
oddziaywaniach i zalenociach". I dalej (...) A zatem zdolnoci motoryczne

37
a nie wyizolowane predyspozycje s pitrem podstawowym w strukturze moto-
rycznoci". W lad za tym rozumowaniem omawiany Autor wyrnia, przyj-
mujc jako podstaw klasyfikacji dominant podoa (podobnie do naszej koncep-
cji), trzy grupy zdolnoci:
kondycyjne (energetyczne) zdeterminowane gwnie procesami ener
getycznymi i motywacyjnymi,
koordynacyjne (informacyjne) zdeterminowane gwnie procesami steru-
jco-regulacyjnymi i kognitywnymi,
kompleksowe (hybrydowe) zdeterminowane ww. czynnikami bez wyra
nej dominanty.

W koncepcji tej mona zaobserwowa jednak (obok oczywistych plusw)

wyrane niekonsekwencje. Po pierwsze, skoro zdolnoci s zespoami cech, nie
mog by rwnoczenie cechami (predyspozycjami), co zreszt Autor sam zauwaa
ilustrujc graficznie swoj koncepcj w tym samym artykule! Po drugie, o ile
wyrnienie zdolnoci kondycyjnych" (energetycznych) i koordynacyjnych ma
pewne poparcie w analizach strukturalnych (cho nie mona zapomina, i
podoe tlenowe i beztlenowe to jednak odrbne mechanizmy sam Autor
wyrnia zreszt w ich obrbie zdolnoci siowe i wytrzymaociowe), o tyle
wyrnienie zdolnoci hybrydowych jest pozbawione przekonujcego
uzasadnienia. Wszystkie bowiem zdolnoci z natury rzeczy s hybrydowe, za
naprawd nie bardzo wiadomo, dlaczego akurat zdolnoci szybkociowe i
zwinnociowe (?) miayby by wyjtkiem: u podoa zdolnoci szybkociowych
le beztlenowe mechanizmy energetyczne i funkcje sterujce, za
zwinnociowe" nie wyodrbniaj si w adnych analizach, wchodzc w
czynnik zdolnoci szybkociowych, co wynika zreszt m.in. z bada Autora
tej koncepcji.
Wspomniane wyej przenikanie" si zdolnoci o podou energetycznym
uzasadnia natomiast wprowadzenie (np. w sporcie wyczynowym) okrele
eksponujcych charakter tego przenikania, np. wytrzymao siowa", wy-
trzymao szybkociowa", oglna i lokalna" ma to jednak znaczenie wycznie
utylitarne.
d. Zdolnoci koordynacyjne. Okrelaj one moliwoci organizmu w zakresie
wykonywania dokadnych i precyzyjnych ruchw w zmieniajcych si warunkach
zewntrznych (zmiany kierunku, paszczyzn i osi ruchu).
Czynnikiem podstawowym integrujcym ten typ zdolnoci, a zarazem wyra-
nie odrniajcym je od uprzednio omawianych jest ich podoe biologiczne:
funkcje centralnego ukadu nerwowego i narzdw zmysw, a szczeglnie
zdolno neuronw do zapamitywania informacji i ich odtwarzania w procesie
sterowana ruchami. Poniewa zagadnieniu temu powicilimy wiele uwagi
w czci dotyczcej predyspozycji, odsyamy Czytelnika do tych rozwaa: tam
te wyliczylimy najwaniejsze zidentyfikowane predyspozycje.
Ze wzgldu na niezbdny w kadym ruchu element procesu sterowania trudno
wskaza integrujce podoe ruchowe tych zdolnoci (typowe ruchy). Dlatego te

38
w definicji zwracamy uwag waciwie tylko na zoony (skomplikowany)
charakter ruchu (np. gry sportowe, sterowanie maszynami itp.). By moe dlatego
nie ma do tej pory adnego godnego zalecenia syntetycznego testu tych zdolnoci
(jak wspominalimy, testy tzw. zwinnoci badaj w gwnej mierze zdolnoci
szybkociowe, inne za, jak lansowany przez Autora test Starosty wyskok
w miejscu z obrotami badaj gwnie umiejtnoci); nic wic dziwnego, i
w tecie tym ywiarze figurowi uzyskuj wyniki nieporwnanie lepsze od
przedstawicieli innych dyscyplin.
Poniewa jednak w niektrych analizach statystycznych cz predyspozy-
cji koordynacyjnych identyfikuje si we wsplnych czynnikach (grupach), lub
wykazuje pokrewiestwa" dalszego rzdu, pozwala to na przypuszczenie, i
prawdopodobnie moliwe jest skonstruowanie testw syntetycznych
(by moe kilku) badajcych te wanie zespoy (choby kompleksy wyodrb-
niane przez Blumego czy dwie grupy wyrniane w naszej koncepcji). Oczy-
wicie, znaczne zrnicowanie predyspozycji koordynacyjnych stanowi tu po-
wane ograniczenie: wynika ono z tego, e np. zupenie nieskorelowane mog
by u danego osobnika funkcje receptorowe (moe mie dobry such, zy
wzrok itp.) dlatego do tej pory uznajemy tylko moliwoci pomiaru ana-
litycznego, a wic na poziomie predyspozycji. Prawdopodobnie dlatego nie-
ktrzy Autorzy (np. Raczek i Mynarski 1992, Raczek 1992) odnosz pojcie
zdolnoci" wprost do pitra predyspozycji (np. zdolno reakcji, zdolno
antycypacji itd.).
Odrbnym zagadnieniem jest pomiar uzdolnie ruchowych ze wzgldu na ich
nierozerwalne zwizki z umiejtnociami. Pomimo teoretycznej prostoty w roz-
rnieniu tych poj, najwiksze problemy le w praktycznym oddzieleniu
jednych od drugich w trakcie pomiaru.
Istot uzdolnie ruchowych omwilimy uprzednio. Co do umiejtnoci
ruchowych wikszo badaczy jest zgodna, i s one nabyte, aczkolwiek ich
podoe utrwalone jest w strukturach centralnego ukadu nerwowego. Nale
one wraz ze zdolnociami motorycznymi do strony potencjalnej
motorycznoci, stanowic uwarunkowania lub dyspozycje do efektywnego wy-
konywania okrelonych zada ruchowych. Jak podkrela Raczek (1992), is-
tot umiejtnoci ruchowych nie jest (...) jakociowo wymierna warto,
lecz celowo i skuteczno wykorzystywania moliwoci organizmu do bar-
dziej doskonaego wykonywania danej czynnoci ruchowej". Jest to spostrze-
enie bardzo istotne, cho nieco zagmatwane: istot jest jednak to, i umie-
jtnoci te maj charakter ilociowy (lepiej-gorzej), nie za jakociowy (u-
miem-nie umiem) problem ten rzutuje bowiem w sposb istotny na po-
miar!
Umiejtnoci ruchowe warunkuj prawidow struktur ruchu, mog wic
uzewntrznia si tylko w trakcie wykonywania okrelonej czynnoci. Jak pisze
Raczek W odrnieniu od zdolnoci motorycznych maj zatem wybitnie
specyficzny charakter, wykazujc te bardzo silny i bezporedni zwizek z dan
czynnoci ruchow. Std nazwy ich s na og identyczne z nazwami realizowa-

39
nych dziaa ruchowych". Dodatkowo, dla ujawnienia si wikszoci umiejtno-
ci ruchowych niezbdny jest odpowiedni poziom zdolnoci motorycznych (tzw.
poziom minimum).
Ze wzgldu na niewtpliw zaleno midzy posiadanym zasobem umiejtno-
ci ruchowych a uzdolnieniami ruchowymi (w procesie uczenia si nowych
ruchw czy ich sekwencji) naley przypomnie, i uzdolnienia s predyspozycjami
umiejtnoci.
Mona zgodzi si z oglnie przyjmowanym pogldem, i umiejtnoci
ruchowe dziel si na:
a) elementarne, zwizane z podstawowymi formami ruchw naturalnych, jak
czworakowanie, pezanie (u niemowlt), chodzenie, bieganie, skakanie, rzucanie,
chwytanie itd.,
b) specjalne, zwizane z wykonywaniem okrelonego zawodu, dziaalnoci
artystycznej, uprawiania sportu wyczynowego itd.

Pomiar umiejtnoci ruchowych jest trudny, gdy wymaga kadorazowo

zastosowania testu odpowiadajcego wanie danej czynnoci, a wic jej wykona-
nia, za ocena moe polega wycznie na odniesieniu przebiegu czynnoci do
wzorca. Niestety, wzorce rzadko s stabilne w czasie (np. technika sportowa
w dodatku uzaleniona od indywidualnych cech zawodnika) czsto za nie do
okrelenia (np. mistrzowska, ale rwnoczenie indywidualna technika gry pianis
ty). W tej sytuacji pomiar obiektywny jest utrudniony i powinien naszym zdaniem
bazowa gwnie na skutecznoci ruchu, tj. jego zgodnoci z zamierzonym
celem, nie za wycznie (czy gwnie) na jego przebiegu (np. powtarzalnoci czy
dokadnoci ruchu).
Podobnie do zalecanych metod pomiaru zdolnoci motorycznych, testy
umiejtnoci ruchowych powinny zawiera jak najmniejszy adunek zdolnoci
aktualnie wydaje si to mao prawdopodobne do osignicia.
Zaprezentowan w niniejszym podrozdziale struktur predyspozycji i zdol
noci motorycznych potwierdzaj wyniki wielu bada z zastosowaniem tzw.
wielowymiarowych analiz statystycznych (analiza czynnikowa, taksonomia
itp.). Metody te pozwalaj na wychwycenie w zbiorze wielu rnych cech
(testw) tzw. czynnikw wsplnych, a wic reprezentujcych elementy integ
rujce okrelone czynniki. Wyraone s one w postaci tzw. adunkw czyn
nikowych: im wysze ich wielkoci, tym silniejsze jest wysycenie" danym
czynnikiem okrelonej cechy. Jeeli istnieje logiczna, przyrodnicza moliwo
interpretacji (identyfikacji) takiego czynnika, uznajemy go za realnie istniejc
jako wyszego rzdu. Przeprowadzone w ostatnich latach analizy (Szopa
1988a, Szopa i Wtroba 1992, Raczek i Mynarski 1992, Szopa i Latinek 1995)
potwierdzaj w 'peni zarwno istnienie omwionych wyej typw zdolnoci
motorycznych (wyodrbniaj si jako czynniki), jak i niespjno grupy zdol
noci koordynacyjnych (tylko cz predyspozycji grupuje si w jednym czyn
niku). Zilustrujemy to przykadem analizy czynnikowej (tab. 4) pochodzcym
z pracy Szopy (1988a).

40
 Jak wida, spord 19 analizowanych testw wyodrbnia si sze czynnikw.
Pierwszy z nich obejmuje prby wyskoku dosinego, skoku w dal z miejsca,
biegu na 10 metrw, biegu zwinnociowego", mas tuszczu (oczywicie skorelo-
wan z tymi czynnikami ujemnie) oraz MM A bdc gwn predyspozycj
zdolnoci szybkociowych: czynnik ten odpowiada wic tym zdolnociom.
Czynnik drugi obejmuje wysikow czsto skurczw serca (w znacznym
stopniu skorelowan z wielkoci VO2max) oraz wynik biegu na 1000 metrw:
odpowiada wic wyrnionym przez nas zdolnociom wytrzymaociowym.
Czynnik trzeci buduj sia cigu (pomiar siy statycznej) oraz jej gwna
predyspozyja masa ciaa szczupego: odpowiada wic zdolnociom siowym.
Czynniki czwarty i pity wysycaj predyspozycje koordynacyjne (czas reakcji,
orientacja przestrzenna, koordynacja wzrokowo-ruchowa, szybko ruchw),
odpowiadaj wic zdolnociom koordynacyjnym. Czynnik szsty nie ma logicz-
nego wyjanienia, jego wyodrbnienie si jest artefaktem metody.
Struktur zdolnoci koordynacyjnych lepiej ilustruje przykad przedstawiony
na rysunku 2, pochodzcy z pracy Szopy i Latinka (1995) powiconej specjalnie
temu zagadnieniu (zastosowano tu metod taksonomiczn Warda). Nie wchodzc
szczegowo w analiz (wymagaoby to opisu testw) pragniemy podkreli
z jednej strony wyranie widoczn odrbno uzdolnie ruchowych od pozos-
taych predyspozyji (potwierdza to nasze wczeniejsze rozwaania), z drugiej za
jednak czenie si ich w grup zdolnoci koordynacyjnych, cho w dalszej
odlegoci".
3. Strona efektywna
W-wietle dotychczasowych rozwaa atwo sformuowa wniosek, i do
strony efektywnej zaliczamy rezultaty wszelkich dziaa ruchowych czowieka, a
wic stopie przejawienia si strony potencjalnej (zdolnoci i umiejtnoci) w
konkretnych ruchach. Nazywamy go sprawnoci motoryczn. Ujmujc rzecz
podrcznikowe, jest to stopie uzewntrznienia poziomu zdolnoci i umiejtnoci
ruchowych osobnika w konkretnych aktach ruchowych (np. testach sprawnoci).
Jest to wic waciwo osobnicza i specyficzna, moe by zatem rna
w rnych testach: osobnik moe np. osiga bardzo dobre wyniki zada
ruchowych bazujcych na zdolnociach wytrzymaociowych, a rwnoczenie

42
bardzo sabe w testach opartych na zdolnociach siowych (co zreszt czsto si
zdarza, np. w sporcie wyczynowym). Wynikw takich testw nie powinno si
wic ani sumowa, ani urednia, gdy wyniki rednie" (czsto okrelane jako
tzw. sprawno oglna) stanowi faktycznie zbir pusty i nie maj adnej wartoci
informacyjnej dla okrelenia struktury sprawnoci osobnika.
Co do sposobw testowania sprawnoci motorycznej istniej dwa moliwe
podejcia metodologiczne: badanie wycznie efektw rnych czynnoci pod
ktem np. przydatnoci zawodowej czy wyniku sportowego lub te stosowania
baterii testw badajcych poszczeglne zdolnoci motoryczne w celu okrelenia
potencjau motorycznego" osobnika (zdajemy sobie spraw z tego, i badamy
w ten sposb zdolnoci poprzez sprawnoci jest to jednak praktycznie nie do
oddzielenia). Opowiadajc si za tym drugim podejciem (przynajmniej dla celw
naukowych i pedagogiczno-zdrowotnych), dokadne omwienie stosowanych
i zalecanych testw zamieszczamy w kolejnym rozdziale.
Znacznie bardziej oglny (szerszy) sens nadajemy pojciu sprawnoci fizycznej,
odnoszc je do caoci zdolnoci i umiejtnoci czowieka umoliwiajcych efektyw-
ne wykonywanie wszelkich zada ruchowych. Jest to wic (ilustrujc przykadem
ekstremalnym) raczej sprawno komandosa czy wieloboisty, ni np. marato-
czyka: ten ostatni prezentuje natomiast bardzo wysok sprawno motoryczn
bazujc na zdolnociach wytrzymaociowych. Reasumujc nasze rozwaania,
na rysunku 3 (str. 46) przedstawiamy schematycznie cao struktury motorycz-
noci w koncepcji krakowskiej.
Po przedstawieniu pogldw wasnych przedstawimy teraz pogldy nie-
ktrych Autorw dotyczce sprawnoci czowieka, co winno z jednej strony
uatwi Czytelnikowi wyrobienie sobie wasnego pogldu na ten temat, z drugiej
zas mocniej uzasadni przedstawione przez nas propozycje.
Rozpoczniemy od przykadu wyjtkowej niefrasobliwoci panujcej w tym
zakresie w pimiennictwie zachodnioeuropejskim. Tak powani Autorzy
jak H. Maes, G. Beunen i inni (1993) w artykule powiconym co prawda
genetycznym uwarunkowaniom sprawnoci (abstrahujc od sensu takich roz-
waa) dziel sprawno na dwie kategorie:
sprawno zwizan ze zdrowiem (health-related fltnes), do ktrej zaliczaj
otuszczenie (!), VO2max, gibko, si mini grzbietu (?) i si funkcjonaln (?)
mierzon czasem zwisu na drku,
sprawno zewntrzn" (pokazow?) performance related fltnes, gdzie zali-
czaj z kolei si eksplozywn (wyskok dosiny), si statyczn (si cigu ramion),
szybko biegow, szybko ruchw koczyn grnych (pite tapping) i rwnowag.
Niezalenie od zupenego lekcewaenia kryteriw podziau (czy te ich braku),
czego dowodzi choby kwalifikowanie rnych przejaww tej samej przecie siy
miniowej do dwu rnych grup, sama nomenklatura i sens takiego podziau
budz powane wtpliwoci. Mona odnie wraenie, i definiowanie poj byo
w tym przypadku cakowicie dowolne: jest to o tyle niezrozumiae, i Autorzy
njnowszego testu sprawnoci fizycznej Eurofitu (1988) podaj znacznie
bardziej logiczne wymiary" i czynniki motorycznoci. Przedstawiamy je poniej:
 I tu dopatrzy si mona jednak pewnych niekonsekwencji. O ile wymiary"
odpowiadaj w oglnych zarysach wyodrbniajcym si w analizach zdolno-
ciom motorycznym" (za wyjtkiem rwnowagi, gdy nie jest ona jedynym
wymiarem" zdolnoci koordynacyjnych), o tyle czynniki" budz due za-
strzeenia. Dotyczy to gwnie zdolnoci szybkociowych i siowych, bowiem sia
eksplozywna naley do zdolnoci szybkociowych (podoem jest MMA), bieg
zwinnociowy" nie jest czynnikiem (raczej zwinno" ta jednak nie jest
najbardziej reprezentatywna dla zdolnoci szybkociowych), podobnie szybko
ruchw koczyny grnej" to nie czynnik, a test (w dodatku nalecy do zdolnoci
koordynacyjnych). Generalnie, w propozycji tej jest zbyt wiele testw badajcych
zdolnoci energetyczne", za mao za koordynacyjne.
Zrnicowane byy rwnie (cho w znacznie mniejszym stopniu) pogldy
Autorw polskich, szczeglnie w zakresie okrelanym przez nas jako sprawno
motoryczna". Funkcjonoway tu rne pojcia (sprawno ruchowa, sprawno
motoryczna, sprawno fizyczna) o zakresach pojciowych czsto zbienych
z sob lub z innymi, ju funkcjonujcymi terminami. Zilustrujemy to na
wybranych fragmentach.
R. Przewda (1973) pisze: Sprawno ruchowa jest definiowana jako stopie
opanowania wasnego ciaa, jako umiejtno wadania swoim aparatem ruchu.
Skadaj si na ni przede wszystkim zesp umiejtnoci, bdcych efektem
osobistych dowiadcze, oraz odpowiedni stan rozwoju ukadu ruchowego,
umoliwiajcy wykorzystanie tych umiejtnoci". W. Osiski (1985) przytacza
w swoim skrypcie definicj L. Denisiuka, i oznacza ona umiejtnoci wszech-
stronnego wadania swoim ciaem dziki opanowaniu podstawowych nawykw
poprzez wiczenia". Wysoce sprawnym ruchowo bdzie zatem ten, kto potrafi
dobrze biega, skaka, rzuca itd. Autor ten przyjmowa, i podstawowe
znaczenie ma wyrnianie oglnej i szczegowych postaci sprawnoci ruchowej.
Posta ogln sprawnoci ruchowej utosami z koordynacj ruchow sta-
nowic (jego zdaniem) baz wyjciow dla kadego rodzaju zoonej reakcji
ruchowej, uzewntrzniajc si gwnie poprzez orientacj przestrzenn oraz
celowo i adekwatno wszystkich ruchw (jest to zasig znaczeniowy wyr-

44
 nianej przez wielu Autorw zrcznoci i zwinnoci). Za klasykiem polskiej teorii
wychowania fizycznego Z. Gilewiczem cytowany Autor rozumie pod tym
pojciem tzw. zborno i zaradno ruchow. Trudno zgodzi si z takim
podejciem, zmieni je te Autor w swym nowszym opracowaniu. Koordynacja
ruchowa jest konglomeratem wielu konkretnych predyspozycji, ktry nazywamy
zdolnociami koordynacyjnymi, i ktre niewtpliwie le w sferze potencjalnej
(moliwoci), nie za efektywnej sprawno ruchowa jako ich pochodna nie
moe wic by synonimem.
Posta szczegowa sprawnoci ruchowej bya definiowana jako konkretne
umiejetnoci ruchowe. Z postaci t spotykamy si w licznych ruchach
samoobsugowych, produkcyjnych czy sportowych stanowi ona wtedy
waciwie sprawno techniczn. W wietle przyjtej przez nas klasyfikacji
poszczeglnych piter i motorycznoci rozumowanie takie jest nie do przyjcia.
Oryginaln koncepcj sprawnoci ruchowej, opart na pojciach fizyki,
przedstawili N. Wolaski i J. Pafizkova (1976). Wychodzc z zaoenia, e
sprawno jest to stosunek energii uzyskanej (uytkowej) do uytej
(zastosowanej), definiuj sprawno ruchow jako stosunek efektywnoci do
predyspozycji, specyficzny dla poszczeglnych typw ruchw. Przez efektywno
rozumiemy tu konkretny rezultat danej prby (efekt motoryczny), predyspozycje
za okrelone s w tym samym znaczeniu, jakie przypisalimy temu pojciu
uprzednio. Gbsza analiza tej definicji doprowadza jednak do wniosku, e okrela
ona w istocie tylko umiejtnoci ruchowe. Jeeli np. osobnik posiada niski poziom
predyspozycji (w stosunku do populacji), a uzyskuje relatywnie wyszy wynik
okrelonej prby sprawnoci, okrelamy go jako sprawniejszego w porwnaniu
z tym, u ktrego wystpia zaleno odwrotna. Zilustrujemy to nastpujcym
przykadem: osobnik uzyska w skoku wzwy wynik 160 cm przy redniej populacji
150 cm (a wic powyej redniej). Zamy (aczkolwiek jest to znaczne
uproszczenie), i gwn predyspozycj skoku wzwy jest wysoko ciaa
wynoszca u tego osobnika 170 cm przy redniej populacji 175 cm: predyspozycja
ta wic jest u niego poniej redniej. W tej sytuacji powiemy, i jest on sprawny
(mona tu oczywicie stosowa precyzyjne miary liczbowe dla matematycznego
okrelenia stopnia tej sprawnoci i ewentualnych porwna midzy
osobnikami). C to jednak w istocie oznacza? Oczywicie to, i posiada on
wiksze umiejtnoci (technik skoku).
Jak wida z proponowanych definicji sprawnoci ruchowej albo umiejscawia si
j na innym od przyjtej przez nas struktury pitrze (np. utosamiajc j z
koordynacj), albo utosamia treciowo z umiejtnociami ruchowymi. W tej
sytuacji pojcie takie nie jest potrzebne. Wydaje si wic, e najblisza istoty rzeczy
a naszym zdaniem jest ni pojciowe uporzdkowanie najwyszego" pitra
struktury, tj. efektw motorycznych jest definicja przytoczona za R. Przewd,
gdy czy ona zdolnoci motoryczne (kompleksy predyspozycji) z umiejtno-
ciami ruchowymi, te za dwie skadowe s zasadniczymi elementami warun-
kujcymi rezultaty okrelonych testw (pamita naley, i mimo oglnie skon-
struowanych definicji poszczeglnych poj, miar realn jest zawsze wynik

45
 jakiego testu). Jeli tak, to pojcie sprawnoci ruchowej winno by zastpione
sprawnoci motoryczn.
Naley wyranie podkreli w tym miejscu aczkolwiek wrcimy jeszcze do
tego tematu w rozdziale dotyczcym uwarunkowa sprawnoci znaczenie
jeszcze jednego czynnika, a mianowicie czynnika rozwojowego. W okresie dynami-
cznego rozwoju (szczeglnie w okresie pokwitania) wystpuje wyrany zwizek
midzy procesami wzrastania a rozwojem zdolnoci motorycznych (znana z bio-
logii zaleno midzy struktur i funkcj). Poniewa rozwj somatyczny jest
W przypadku wikszoci zdolnoci (poza koordynacyjnymi) elementem
pierwotym, dzieci przyspieszone" rozwojowo uzyskuj lepsze wyniki w
prbach Sprawnoci motorycznej nie dlatego, i rzeczywicie reprezentuj wyszy
poziom zdolnoci i umiejtnoci, lecz dlatego, e na skutek tego przyspieszenia s
jakby starsze" biologicznie.
Jest to zagadnienie szczeglnie wane w ocenie szkolnej (o ile jest opierana
w jakimkolwiek stopniu na poziomie uzyskiwanej sprawnoci motorycznej), ktra
winna uwzgldni poziom rozwoju somatycznego dziecka i jego zawansowanie
rozwojowe.
Znacznie mniej kontrowersji w sferze teoretycznego zdefiniowania budzi
pojcie sprawnoci fizycznej. R. Przewda (1973) pisze np. Sprawno fizyczna
jest pojciem szerszym, wie si bowiem ze stanem caego organizmu czowieka,
a nie tylko z jego aparatem ruchu. Mona j okreli jako aktualn moliwo
wykonania wszelkich dziaa motorycznych, decydujcych o zaradnoci czowie-
ka w yciu". Podobnie definiuje j W. Osiski (1985) piszc, i niezalenie wic
od okrelonego zasobu opanowanych wicze ruchowych na sprawno fizyczn
skada si dany poziom wydolnoci wszystkich narzdw i ukadw, stan cech
motorycznych (sia, szybko, wytrzymao), a nawet pewne prawidowoci
budowy ciaa. Skuteczno dziaania poszczeglnych fizjologicznych funkcji
organizmu, a w szczeglnoci sposobw przetwarzania energii oraz zdolno
dostatecznego przystosowania do zmiennych warunkw otoczenia posiadaj wic
w obrbie sprawnoci fizycznej pierwszoplanowe znaczenie".
Istniao i istnieje oczywicie znacznie wicej prb definiowania pojcia
sprawnoci fizycznej. Niniejszy podrcznik nie jest jednak podrcznikiem historii,
stad odsyajc zainteresowanych czytelnikw do pozycji oryginalnych (Deni-
siuk 1972, Wolaski, Pafizkova 1976, Pilicz 1979) przypominamy jedynie dwie
definicje, z ktrych pierwsza jest wynikiem obrad Komitetu Ekspertw wiatowej
Organizacji Zdrowia z 1968 roku, a brzmi nastpujco: Sprawno fizyczna to
zdolno do efektywnego wykonywania pracy miniowej". Jest to definicja
bardzo kontrowersyjna i naszym zdaniem zbyt mechanistyczna. Druga,
sformuowana przez L. A. Larsona (za Piliczem 1979) zasuguje na uwag ze
wzgldu na jej wszechstronno. Jako elementy warunkujce sprawno fizyczn
wymienia on:
zdrowie i dziedziczne uzdolnienia, E
si fizyczn i wydolno,
zdolno wykonywania ruchw przy minimalnym wydatku energii,
 zdolno eliminowania napi psychicznych,
umiejtno oceny wasnych moliwoci przy wybieraniu odpowiedniej
pracy,
umiejtno wspycia w grupie.
Z tego krtkiego przegldu wydaj si wynika do jasne elementy wsplne,
ktre mona przyj jako skadowe definicji sprawnoci fizycznej. Po pierwsze
jest to pojcie odnoszce si do caoci moliwoci i umiejtnoci czowieka w
wykonywaniu wszelkich dziaa ruchowych, jest wic pojciem szerokim i holis-
tycznym (caociowym). Sprawny fizycznie jest ten czowiek, ktry potrafi
efektywnie wykonywa rnorodne zadania motoryczne nie wystarczy np. by
sprawnym tylko w biegach dugich czy innych specjalistycznych konkurencjach.
Ideaem czowieka sprawnego fizycznie jest osobnik wszechstronny, a wic jak
pisalimy wyej, bardziej komandos ni wyczynowy sportowiec wysoko wyspec-
jalizowany.
Po drugie w sposb wyrany definicja sprawnoci fizycznej zaczyna zblia
si do krgu znaczeniowego pojcia zdrowia. Zgodnie ze znan definicj
wiatowej Organizacji Zdrowia Zdrowie to nie tylko nieobecno choroby
i niedostwa, ale stan dobrego fizycznego, psychicznego i spoecznego samopo-
czucia" (Demel 1980), wymienione tu zdrowie fizyczne" mona utosami
z omawianym pojciem sprawnoci fizycznej. Jak susznie zauwaa Osiski
(1985), ma to powane implikacje pedagogiczne. Upowszechnienie takiego
podejcia w wiadomoci spoecznej mogoby spowodowa istotne przewarto-
ciowania. Sprawno fizyczna byaby wwczas elementem zdrowia, a tym samym
jej kontrolowanie miaoby (np. w procesie wychowania fizycznego czy rekreacji)
aspekt znacznie szerszy ni tylko usprawnienie motoryczne.
 Rozdzia III

SYSTEMATYKA CZYNNOCI RUCHOWYCH

CZOWIEKA

Zgodnie z przyjtymi w niniejszym podrczniku zasadami, w rozdziale tym

zapoznamy Czytelnikw z podstawowymi pojciami z tego zakresu. Na wst-
pie naley podkreli, i pionierskie osignicia w tej kwestii nale do pol-
skiego uczonego Zygmunta Gilewicza. Analizujc rne szczeble zoonoci
ruchu zaproponowa On systematyk obejmujc pi poziomw (Gilewicz
1964):
1) ruchowa struktura czyli przemieszczanie w stawie dwu elementw
okadu kostnego (odpowiednik liter alfabetu),
2) ruchowy akt skadajcy si z kilku struktur, jak sylaba z liter,
3) ruchowe dziaanie w ktrym cz si ze sob rne akty (jak sylaby
w wyraz),
4) ruchowa czynno zespalajca dziaania w jedn kompozycj podporzd
kowan celowi, jaki czowiek chce osign (tak jak poczone w odpowiednim
porzdku wyrazy tworz zdanie, ktre zawiera treci o wiele bogatsze od
pojedynczego wyrazu),
5) ruchowe postpowanie w ktrym czynnoci mog wystpowa w rnych
kolejnociach, tak jak rny ukad zda decyduje o wartoci eseju.
% Systematyka ta aczkolwiek klarowna i na owe czasy nowoczesna w wie-
tle dzisiejszych pogldw nie wyczerpuje caoci zagadnienia. Najpowaniejsze
obecnie i najpeniejsze opracowania dotyczce czynnoci motorycznych (rucho-
wych) to prace niemieckich teoretykw motorycznoci K. Meinela i G. Schnabla.
Zarys ich pogldw przedstawimy poniej.
Pojcie czynnoci ruchowej w najszerszym tego sowa znaczeniu okrela
aktywne zachowanie okrelonego systemu, w naszym przypadku czowieka. Jest
to proces oddziaywania osobnika na rodowisko zewntrzne, sterowane przez
ukad nerwowy podczas czynnoci ruchowych dochodzi wic do interakcji
czowieka z jego otoczeniem. Jednoczenie za porednictwem czynnoci czowiek
dziaa sam na siebie i zmienia si. Std np. wiczenia fizyczne wykorzystywane
w wychowaniu fizycznym, sporcie, rekreacji i rehabilitacji ruchowej s specyficz-
nym rodzajem czynnoci, a rwnoczenie przedmiotem ich oddziaywania.
Rwnolegle z pojciem czynnoci w teorii kultury fizycznej, a take w ant-
ropomotoryce, uywane jest pojcie aktywnoci (z jzyka aciskiego activitas
czynno). Jest ono czsto preferowane, poniewa kadzie nacisk nie tyle na
czynno trwa, ale przeciwiestwo pasywnoci.
Mwic o czynnoci (aktywnoci) ruchowej podkrelamy ruchowy (motorycz-
ny) charakter czynnoci nadajc aspektowi ruchowemu charakter decydujcy
(dominujcy nad aspektem percepcyjnym czy poznawczym): podkrela to dyna-
miczny charakter czynnoci. W zwizku z wiczeniami fizycznymi mamy zwykle
na myli wikszy zakres przestrzenny, a take energetyczne problemy ruchu
wystpujce w danej czynnoci. Czynnociami ruchowymi s wic zarwno
pierwsze ruchy czowieka wykonywane w ontogenezie (np. manipulacje), jak
i zabawa w wieku przedszkolnym, praca w wieku dojrzaym itd.
Czynno ruchowa (aktywno motoryczna) obejmuje zarwno zachowanie
ruchowe, jak i postpowanie. Zachowanie ruchowe jest bardziej elementarne,
obejmujc wszystkie przejawy ruchowe (wiadome i niewiadome) i jest jedyn
form aktywnoci ruchowej zwierzt. Postpowanie ruchowe jest form czynnoci
typowo ludzk, gdy jest ukierunkowane wiadomie i celowo, a konkretyzuje si
w postaci poszczeglnych czynnoci ruchowych. S to wic odpowiedzi (nie
reakcje) na bodce zewntrzne i wewntrzne, poniewa osobnik ma okrelon
przestrze dla swego dziaania i postpowania wedug programu (programw),
ktry nie jest stay, ale moe ulega zmianom przystosowawczym.
Drugim centralnym pojciem jest akt ruchowy. Jest to konkretyzacja aktywno-
ci ruchowej. W wikszoci przypadkw moemy go uwaa za postpowanie
ruchowe obejmujce elementy zachowania. Na przykad jazda na nartach
w terenie jest aktywnoci ruchow, ktra ma charakter postpowania ruchowe-
go. Poszczeglne akty ruchowe (skrty, odbicia), w ktrych si ta aktywno
konkretyzuje, moemy nazwa dziaaniami (postpowaniami), poniewa wykonu-
jemy je na podstawie wyboru (oceny sytuacji, antycypacji itd.). Jazda na nartach
obejmuje wic zarwno elementy zachowania ruchowego, jak i wielu elementar-
nych reakcji ruchowych.
Akt ruchowy jest pojedyncz czynnoci ruchow (wzgldnie samodzieln
caoci pierwszego rzdu): moe mie charakter cykliczny (np. chd) lub
acykliczny (np. skok w dal), moe by relatywnie prosty (np. przysiad) lub
zoony (np. skok na nartach), moe obejmowa ruch zamknity czy te
seryjny itd.
Poczenie wikszej liczby aktw ruchowych daje cao ruchu wyszego
rzdu, ktr nazywamy aktywnoci ruchow (niekiedy pomidzy akt ruchowy
i aktywno ruchow wprowadza si pojcie operacji ruchowej, uywajc tego
okrelenia raczej w dziedzinie pracy ni w odniesieniu do motoryki wychowania
fizycznego czy sportu).
Naley podkreli, i w wychowaniu fizycznym i sporcie spotykamy si
z wieloma dalszymi terminami, ktre s prawie synonimami aktu ruchowego. S

50
to nazwy takie jak wiczenie" (np. w gimnastyce czy ywiarstwie figurowym),
konkurencja" (np. w lekkiej atletyce), umiejtno" itd. Z wyjtkiem pojcia
dyscyplina", ktre raczej okrela dziedzin czynnoci ni pojedyncz czynno,
i te pojcia s uywane i wygodne, jednak nie s do oglne (np. wiczenie
akcentuje element uczenia si, a wic doskonalenie aktu ruchowego, za umiejt-
no akt finalny).
Pojcie akt ruchowy" dotyczy przede wszystkim przebiegu ruchu, jego
wykonania czy nastpstw ruchw poczonych. Jest wic dostpny obserwacji,
a jego przebieg moemy charakteryzowa nie tylko parametrami fizycznymi
(kierunek, czas itd.), ale take za porednictwem wielu cech, zwanych przez nas
jakociowymi cechami ruchu: zagadnienie to byo przedmiotem rozwaa w po-
przednim rozdziale.
Najwaniejszym elementem opisujcym istot aktu ruchowego jest jednak
jego struktura. Wspczesne, biocybernetyczne podejcie okrela struktur jako
organizacj (uporzdkowanie) wieloci elementw okrelonego celu. Badanie
struktury oznacza wic:
okrelenie caoci i zidentyfikowanie jej elementw skadowych,
badanie uporzdkowania, tj. wzajemnych pocze (sekwencji) i interakcji
elementw.
Obowizuje przy tym zasada, e cao to wicej ni suma elementw, jest
bowiem now jakoci. Cao powiza strukturalnych opisuje specyfik i to-
samo okrelonego obiektu czy procesu, w tym przypadku aktu ruchowego
(rne akty mog mie odmienn struktur lub podobn). Struktura bywa take
decydujca dla nazywania aktw ruchowych (np. skok, uderzenie, wyciskanie).
Struktur ruchow mona definiowa jako sposb uporzdkowania kluczowych
mchw w ramach caoci ruchowej. T caoci moe by dany akt ruchowy lub
okrelona aktywno ruchowa.
W ramach aktu ruchowego za kluczowe uwaamy gwne ruchy ciaa
hib jego czci, ktre s niezbdne do jego wykonania. W ramach oglnej
aktywnoci ruchowej za elementy struktury uwaamy poszczeglne akty ruchowe.
Musz one by uporzdkowane, gwnie w okrelonym nastpstwie czasowym:
struktur tworzy wic w tym przypadku ich organizacja (poczenie w cao
ruchow). Podstaw struktury jest wic struktura fazowa. Cakowity czas
trwania aktu mona podzieli (biorc pod uwag procesy czciowe) na odcinki,
zwane fazami: ruchy czstkowe wykonywane w tych fazach mona uwaa
za jej elementy. Fazy aktu ruchowego okrela si poprzez analiz logiczn,
w wikszoci na podstawie zapisu filmowego (metoda kinematograficzna lub
obecnie powstajca metoda komputerowej analizy danych z filmw
video), jak rwnie informacji wynikajcych z innych metod poszczeglnych
dyscyplin naukowych. Badanie struktury jest rwnie moliwe w wielu innych
aspektach, std w literaturze pojawiaj si i inne nowe pojcia, jak np.
struktura energetyczna, informacyjna itd.
Liczba faz bywa w przypadku poszczeglnych aktw ruchowych rna i jest
okrelona liczb elementarnych zada, ktre naley w trakcie aktu ruchowego

51
wykona. W przypadku bardziej zoonych aktw ruchowych poszczeglne fazy
mog by nazywane samodzielnie.
Przebieg aktu ruchowego mona scharakteryzowa nie tylko poprzez opis
jego faz, ale i dynamiczno-czasowej struktury aktu jest to tzw. struktura
rytmiczna.
Poszczeglne akcenty aktu ruchowego mog zmienia si nie tylko w sposb
prosty, ale rwnie grupowa si wytwarzajc tzw. wzorce rytmiczne: tak wanie
powstaje struktura rytmiczna.
Pomimo e liczba faz poszczeglnych aktw ruchowych jest rna, mona
w uoglnieniu doj do modelu trjczonowego struktury fazowej kadego
acyklicznego aktu ruchowego i do modelu dwuczonowego struktury fazowej
aktw cyklicznych.
W modelu struktury fazowej aktu acyklicznego wyrnia si faz przygotowa-
wcz, gwn i kocow. Celem fazy przygotowawczej jest stworzenie optymal-
nych warunkw do ekonomicznego i efektywnego wykonania fazy gwnej,
zwykle za porednictwem wstpnego napicia mini, poprzez ktre rozwija si
si skierowan przeciwnie ni w trakcie waciwego ruchu w fazie gwnej.
Przygotowanie fazy gwnej polega na zajciu dogodnego pooenia wyjciowego
ciaa (np. ugiciu koczyn dolnych i obnieniu rodka cikoci przed odbiciem
do skoku pionowego), uzyskaniu wymaganej energii kinetycznej (np. najazd przy
skoku narciarskim), przygotowaniu funkcjonalnym zaangaowanych grup mi-
niowych (tzw. napicie wstpne) oraz koncentracji psychicznej do wykonania
waciwego ruchu w fazie gwnej.
Faza gwna polega na rozwizaniu danego zadania ruchowego. Zadanie
czsto polega na udzieleniu impulsu ruchowego jakiemu przyborowi lub przeciw-
nikowi. Tak dzieje si np. w przypadku rzutw, odbi, kopni, uderze
bokserskich. Jeeli celem jest lokomocja, do impulsu ruchowego, jaki naley
nada ciau, dochodzi jeszcze jego wykorzystanie w fazie lotu czy fazie polizgu.
W przypadku skokw faza gwna obejmuje nie tylko odbicie, ale i lot. Mimo i
poczenie tych dwu czci w jedn faz moe wyda si nielogiczne, tym niemniej
zwizek przyczynowy jest tu oczywisty: po ukoczeniu odbicia trudno ju
w trakcie lotu zmieni drog czy te trajektori rodka cikoci.
W momencie ukoczenia fazy gwnej ciao lub jego czci znajduj si jeszcze
w trakcie ruchu lub te w pooeniu labilnym. Celem fazy kocowej jest realizacja
przejcia do pozycji statycznej lub przygotowanie w sposb niespecyficzny
dalszego aktu ruchowego (np. w grach sportowych). Czsto w kocowej fazie
chodzi nie o pasywne zahamowanie ruchu, ale take o jego zahamowanie
aktywne (np. naley nie dopuci do przekroczenia progu przy rzucie) lub
0 ustalenie ciaa w pozycji moliwie stabilnej (np. przy staniu na rkach).
Wiele zada ruchowych moe by wykonanych jedynie pod warunkiem, e
okrelona cao strukturalna (cykl) powtarza si wicej ni raz, zwykle wielo-
krotnie: s to tzw. akty cykliczne. Charakter taki maj poszczeglne ruchy
lokomocyjne, jak np. chd, bieg, pywanie itd., ale rwnie zamachy na porczach
1 inne tego typu wiczenia.

52
 Struktura cyklicznego aktu ruchowego jest odwrotnie ni w przypadku
ruchw acyklicznych jedynie w niewielkim stopniu zmienialna. Ze wzgldu
na pynny sposb wykonania przecinaj si i pokrywaj fazy: kocowa pier -
wszego i przygotowawcza kolejnego aktu, w wyniku czego powstaje midzy-
faza, ktra obejmuje funkcje obu wymienionych faz. Faza gwna zostaje
zachowana i zmienia si z midzyfaz w sposb cigy, w wyniku czego
struktura jest waciwie dwuczonowa. Te zalenoci midzy fazami pozostaj
stae.
Bogactwo ruchw czowieka jest tak wielkie, i dla ich opisu powstaj
w antropomotoryce rne terminy tzw. pokrewne, ktrych znaczenie warto
przybliy.
Kombinacja ruchowa powstaje przez poczenie co najmniej dwu samodziel-
nych aktw ruchowych w sukcesywnym nastpstwie czasowym. Przy jej po-
wstawaniu z dwu acyklicznych aktw ruchowych znowu dochodzi do przecinania
si fazy kocowej i pocztkowej kolejnych aktw i powstania midzyfazy,
niekiedy za nawet jej zaniku i poczenia z sob faz gwnych.
Kombinacje sukcesywne s moliwe midzy dwoma aktami ruchowymi o cha-
rakterze cyklicznym (np. poczeniu biegu i pezania w trakcie pokonywania toru
przeszkd) lub midzy aktem cyklicznym i acyklicznym (np. bieg i przeskok nad
przeszkod).
Warto podkreli, i mimo wszystko skok lekkoatletyczny czy rzut wykonany
z rozbiegu nie s kombinacj ruchw, gdy rozbieg jest w peni podporzd -
kowany celowi gwnemu stajc si w ten sposb czci (faz) przygotowawcz
acyklicznego aktu ruchowego.
Kombinacje symultaniczne to kombinacje ruchowe, podczas ktrych dwa
samodzielne akty ruchowe wystpuj w tym samym czasie (np. w grach
sportowych, gdzie zawodnik prowadzc pik rwnoczenie broni si przed
atakujcym go przeciwnikiem).
Forma ruchu to pojcie dotyczce ksztatu wykonania ruchu, a wic jego
aspektw jakociowych i strukturalnych jest ono bardzo bliskie okreleniu
figura ruchowa", ktre naley rozumie jako akt ruchowy o okrelonym
ksztacie przestrzennym powodujcym stworzenie obrazu (ywiarstwo figurowe,
gimnastyka itp.).
Technika ruchu oznacza okrelony, oglnie stosowany sposb wykonania
zadania ruchowego. Nie jest to wic sposb dowolny, lecz zgodny z prawami
ruchu, czyli uzasadniony naukowo lub zweryfikowany przez praktyk (np.
kryterium efektywnoci, bardzo wane w sporcie wyczynowym). Oczywicie,
czsto typowe zadania ruchowe mog by realizowane efektywnie za pomoc
rnych technik.
W przypadku, gdy chodzi o uwzgldnienie waciwoci indywidualnych
nadajcych technice okrelony wyraz (wraenia), mwimy wwczas o stylu.
Styl jest wic indywidualnym sposobem realizacji zadania ruchowego w ra-
mach konkretnej, wybranej techniki: charakteryzuje przede wszystkim sportow-
cw ju dojrzaych.

53
 Pojciem o najszerszym znaczeniu jest aktywno ruchowa. Mona j zdefinio-
wa jako zachowanie si i postpowanie czowieka, w ktrym skadowa motory-
czna jest dominujca. Odznacza si wieloma atrybutami odpowiadajcymi
czynnociom ludzkim w ogle: jest ukierunkowana, wiadoma, zdeterminowana
socjalnie, poczona z procesami komunikacji midzy ludmi. W
antropomotoryce pojcie to stosowane jest w dwu znaczeniach:
dla okrelenia jednego, konkretnego rodzaju zachowania si ruchowego
i postpowania,
dla oznaczenia sumy wszystkich zachowa ruchowych i postpowania
ruchowego jednostki czy te grupy ludzi.
O aktywnoci ruchowej w pierwszym (wszym) znaczeniu tego sowa
mwimy, majc na myli konkretny zesp czynnoci (aktw) ruchowych (gra
w tenisa, chodzenie do pracy itp.). W tym przypadku aktywno ruchowa jest
sum aktw ruchowych rnego rodzaju, ukierunkowanych na osignicie
jednego wsplnego celu. Tre ruchowa tych konkretnych rodzajw aktywnoci
moe by zupenie dowolna (kreacja taneczna) lub ograniczona pewnymi (np.
sportowymi) prawidami.
Przy charakteryzowaniu przebiegu poszczeglnych form aktywnoci ruchowej
mona zastosowa podobne okrelenia jak w przypadku badania aktu ruchowe-
go. Nie tylko pojedyncze uderzenie tenisowe, ale i caa gra w tenisa moe by
obserwowana pod ktem rytmicznoci, pynnoci, precyzji itd.
Podstaw konkretnej aktywnoci ruchowej jest znw jej struktura: istotny
jest wic nie tylko sam skad aktw ruchowych, ale rwnie zwizki midzy
nimi.
O aktywnoci ruchowej w szerszym znaczeniu mwimy wtedy, gdy mamy na
myli sum wszelkich zachowa i postpowa ruchowych. Ich tre i ukierun-
kowanie zale przede wszystkim od celu, jaki zosta wyznaczony (std np.
wspominany ju w poprzednim rozdziale podzia na motoryczno produkcyjn,
artystyczn, sportow itd.).
Szczeglnego znaczenia nabiera pojcie aktywnoci ruchowej w jej znaczeniu
spoecznym i zdrowotnym. Aktywno ruchowa jest dla ycia czowieka niezbd-
na, poniewa ukady anatomiczno-fizjologiczne nie mog pozostawa bez dziaa-
nia bez funkcji. Rozwj ruchowy, ale i oglny rozwj czowieka nie jest
moliwy bez adekwatnej aktywnoci ruchowej. Niestety, w wikszoci wspczes-
nych cywilizacji zaznacza si niekorzystne zjawisko hipokinezji (zbyt maej
aktywnoci), ktrego negatywne skutki s wyranie odczuwalne zarwno przez
dzieci i modzie, jak i osoby dorose. Pejoratywne okrelenie Homo sedentarius
ma swe uzasadnienie rwnie w badaniach empirycznych: z danych np. Tempie
(1981) pochodzcych z populacji czeskiej (a wic relatywnie aktywnej) wynika, i
czowiek spdza w pozycji siedzcej rednio 56 godzin tygodniowo, stanie
i chodzenie zajmuj okoo 29 godzin, ruch o charakterze produkcyjno-rekreacyj-
nym (a wic o niskiej intensywnoci) okoo 28 godzin. Reszt czasu (168 godzin)
spdza czowiek w pozycji lecej. Porusza si wic 4 godziny dziennie, a siedzi
okoo 8 godzin! Skoro wymienione dane uzyskano w badaniach ludzi o pozytyw-

54
nym stosunku do aktywnoci ruchowej, mona zada sobie retoryczne pytanie,
jak wyglda ten problem u innych?
Szczeglnego znaczenia nabiera problem aktywnoci ruchowej dzieci i mo-
dziey (ruch jest dla nich wanym stymulatorem rozwoju). Ich dzienne pensum
aktywnoci jest jeszcze mniejsze ni dorosych (aczkolwiek po czci rwnoway je
tzw. spontaniczna aktywno ruchowa), poniewa wspomniany siedzcy tryb
ycia jest narzucany wszystkim dzieciom bez wyjtku. Dorosy, ktremu praca
siedzca nie odpowiada, moe j zmieni dziecko nigdy. Poniewa zagadnienie
to ma wyrane dwa aspekty: biologiczny i pedagogiczny, w tym miejscu nie
bdziemy go szerzej rozwaa pozostawiajc ten pierwszy do omwienia w kolej-
nych rozdziaach niniejszego podrcznika, drugi za specjalistom z zakresu
pedagogiki zdrowia i teorii wychowania fizycznego.
 Rozdzia IV

ROZWJ RUCHW CZOWIEKA W ONTOGENEZIE

ASPEKTY JAKOCIOWE

Przebieg rozwoju motorycznoci ludzkiej w poszczeglnych etapach on-

togenezy jest wypadkow dwu zasadniczych elementw: procesu ewolucji, jak
przeszed nasz gatunek oraz szeroko pojtych czynnikw rodowiskowych
gwnie cywilizacyjnych. Jeeli zestawimy z sob niespotykan w wiecie
zwierzt nieporadno ruchow niemowlcia z bogactwem ruchw czowieka
dorosego, atwo wyobrazi sobie jak dug drog przechodzi kady osobnik
w toku swego ycia. Biorc pod uwag tak bogat i rnorodn motoryczno,
a rwnoczenie pamitajc, i nawet tak prostej czynnoci jak chd czowiek musi
by uczony (znane s przypadki dzieci porzuconych w dungli, ktre nigdy
pniej nie nauczyy si chodzi), atwo zrozumie, jak istotn rol odgrywa tu
proces nauczania. Wydawa by si mogo, i minimalizuje to znaczenie czyn-
nikw wrodzonych (genetycznych) tak jednak nie jest. Czynniki genetyczne
limituj przede wszystkim zdolnoci motoryczne (np. szybkociowe, koordynacyj-
ne itp.), a raczej podstawow baz ruchw jak stanowi predyspozycje struk-
turalne, energetyczne i koordynacyjne czynniki rodowiskowe za (cywilizacyj-
ne) gwnie sfer jakociow", tj. rodzaj wykonywanych czynnoci.
Aspektami ilociowymi oraz rozwojem i uwarunkowaniami zasadniczych
zdolnoci motorycznych w skali populacji zajmiemy si w nastpnym rozdziale:
niniejszy za powicony jest oglnej charakterystyce rozwoju ruchowego osob-
nika w kolejnych etapach ycia. Motoryka czowieka musi by bardzo plastyczna:
kady osobnik winien posiada moliwie szeroki wachlarz umiejtnoci pod-
stawowych, umoliwiajcych mu nie tylko wykonywanie czynnoci codziennych,
ale rwnie adaptacj do czsto zmieniajcych si warunkw otoczenia. Midzy
innymi dlatego tak istotny jest proces wychowania fizycznego.
Rozwj ruchowy czowieka jest wypadkow wielu rnych przemian za-
chodzcych w organizmie w trakcie ontogenezy. Wan rol odgrywaj tu
czynniki endogenne, np. rozwj somatyczny, dojrzewanie ukadu nerwowego,
zmiany biochemiczne i fizjologiczne, a take egzogenne: styl ycia, reagowanie na

56
bodce, poziom umysowy, wymagania stawiane przez wykonywan prac czy
urzdzenia techniczne itp.
Istotn rol odgrywaj predyspozycje wrodzone, a wic uwarunkowania
genetyczne: zagadnieniu temu powicimy odrbny rozdzia.
Zasadnicz rol w rozwoju motorycznoci odgrywa ukad nerwowy, a zwa-
szcza struktury i procesy zachodzce w mzgu. Ruchy dziecka sterowane s
najpierw przez pitra nisze (jdra podkorowe), przy czym gwn rol koor-
dynacyjn peni tzw. gaka blada, zlokalizowana w rejonie midzymzgowia.
W miar rozwoju funkcje sterowania przejmuje ciao prkowane z obrbu
kresomzgowia, co wie si z zanikiem niektrych odruchw wrodzonych oraz
przejawianiem si nowych ruchw, bardziej zrnicowanych i celowych
(Przewda 1973). W dalszej kolejnoci funkcje sterujce przenosz si do drg
piramidowych i innych orodkw kory mzgowej (funkcje orodkw
podkorowych zanikaj), o ktrych pisalimy obszernie w poprzednim
rozdziale.
Wanymi z punktu widzenia moliwoci rozwoju ruchw procesami roz-
wojowymi s mielinizacja wkien nerwowych oraz inerwacja mini.
Mielinizacja polega na tworzeniu si na wknach nerwowych (auksonach)
osonki mielinowej wytwarzanej przez komrki Schwanna, ktra jest izolatorem
wkien nerwowych. Zapobiega ona rozchodzeniu si bodcw na obszary
ssiednie, a tym samym zbdnemu pobudzaniu innych komrek. Poprawia to
szybko i efektywno przewodnictwa nerwowego, ograniczajc typowe dla
maych dzieci przyruchy" (dziecko reaguje rozrzutnie", caym sob), a do
wytworzenia si ruchw celowych przejcia od ruchw bdnych do sen-
somotorycznych (okrelonych reakcji motorycznych na okrelone bodce). Jest to
oczywicie wynik nie tylko procesu mielinizacji, ale rwnie ksztatowania si
wspzalenoci midzy sfer czuciow i ruchow, bdcego wynikiem midzy
innymi powtarzania si okrelonych reakcji ruchowych.
Inerwacja mini polega na stopniowym wrastaniu w gb wkien mi-
niowych okrelonych zakocze nerwowych, a wic coraz precyzyjniejszym
unerwieniu mini. Pozwala to na coraz doskonalsz koordynacj nerwo-wo-
miniow, a wic precyzyjne wykonywanie poszczeglnych czynnoci. Proces ten
koczy si dopiero okoo 6 roku ycia, a wic warunkujc opanowanie
midzy innymi czynnoci manualnych decyduje w pewnym stopniu o tzw.
dojrzaoci szkolnej" dziecka.
Polscy autorzy M. Demel i A. Skad (1976) sformuowali 10 zasad obej -
mujcych podstawowe reguy rozwoju motorycznego. S to (cyt. za Osiskim
1985) nastpujce zasady:
1) rozwj przebiega od reakcji oglnych do specyficznych (aktywno
zgeneralizowana poprzedza aktywno zlokalizowan),
2) rozwj ruchw przebiega wedug nastpstwa cefalokaudalnego (stop
niowe zstpowanie od gowy ku innym czciom ciaa),
3) rozwj ruchw przebiega wedug nastpstwa proksimodalnego odrod
kowo (stopniowo postpujc od osi gwnej ku innym czciom ciaa),
4) rozwj ruchw przebiega od ruchw symetrycznych do asymetrycznych,

57
 5) atwiejsze i wczeniejsze s ruchy acykliczne,
6) rozwj motoryczny polega na wizaniu sfery czuciowej (sensorycznej) ze
sfer ruchow,
7) rozwj ruchowy polega na stopniowym opanowywaniu ruchw i wdraa
niu si do ich kontroli,
8) rozwj ruchw biegnie ku ich interioryzacji (uwewntrznieniu) i intelek-
tualizacji,
9) rozwj ruchw odbywa si na zasadzie asocjacji i dysocjacji
(syntezy
i analizy),
10) rozwj motoryczny wspierany jest najpierw przez prorioreceptory (recep-
tory wewntrzne) i tangoreceptory (receptory dotykowo-kontaktowe), a pniej
przez telereceptory (receptory odbierajce wraenia z pewnej odlegoci np.
wzrok i such).
Oczywicie ciso i wano wyej wymienionych regu jest rna jednak
dla zrozumienia prawidowoci rozwojowych s one bardzo przydatne.
Po tych, wstpnych wiadomociach, przejdziemy teraz do skrconego przed-
stawienia kolejnych etapw rozwoju i ewolucji motorycznoci. Za takim ich
przedstawieniem przemawiaj dwa fakty. Po pierwsze, rozwj ruchowy jest
w znacznej mierze (o czym ju wspominalimy) funkcj rozwoju somatycznego
(rozwj struktury zawsze poprzedza rozwj funkcji), ten za jest omawiany
szczegowo w ramach innych przedmiotw (antropologia, biologiczny rozwj
czowieka itp.). Po drugie, zagadnienie rozwoju motorycznego jest bardzo
rozlege i posiada bogat, oglnie dostpn, literatur.

1. Rozwj motoryczny noworodka i niemowlcia

Czowiek rodzi si prawie bezbronny. Noworodek wyposaony jest w niewiel-

k liczb odruchw wrodzonych (bezwarunkowych). Okres ten nazywany jest
faz premotoryczn (Przewda 1973).
Odruchy te maj rne znaczenie, rny jest te czas ich trwania i zanikania.
Pierwsz grup tworz odruchy zapewniajce podstawowe funkcje yciowe. S to
odruchy ssania, oddychania, wydzielania liny w trakcie karmienia, poykania,
krzyku, czkawki, kichania, zwania renic itd. Druga grupa to odruchy dajce
pocztek powstawaniu odruchw warunkowych i tym samym stwarzajce baz
dla dalszego rozwoju. S to trzy gwne odruchy: zaciskania doni przy
dotkniciu jej wewntrznej powierzchni, naprzemiennego stawiania ng przy
dotykaniu stopami paszczyzny (bez wzgldu na pozycj dziecka) oraz na-
przemianstronne ruchy przypominajce pezanie, wykonywane w pozycji lecej.
Grupa trzecia to odruchy stanowice ewolucyjn pozostao" po przodkach,
bdce potwierdzeniem prawa Haeckla (ontogeneza jest skrconym powtrze-
niem filogenezy). Najbardziej typowe z nich to odruch pywania (zanikajcy po
kilku tygodniach, jednak noworodek zanurzony w wodzie pywa utrzymujc si

58
na powierzchni i zachowujc zdolno oddychania), odruch Moro (w przypadku
dotknicia brzucha dziecko wysuwa rczki do przodu i zaciska donie tak mocno,
i mona je podnie do gry i trzyma w tej pozycji okoo minuty) sucy
chwytaniu si matki i zanikajcy po 3-5 miesicach, oraz odruch Babiskiego
(wyprost palucha i rozstawienie pozostaych palcw po podranieniu stopy).
Od momentu nabywania przez dziecko nowych ruchw rozpoczyna si
kolejny etap rozwoju, zwany faz protomotoryczn (wczesnoruchow). W tej fazie
ruchy dziecka s mimowolne, impulsywne, pozbawione akcji zamierzonych
i dowolnych (Przewda 1973). Polski psycholog S. Szuman (1957) nazywa je
ruchami bdnymi", gdy nie s skierowane na aden cel, s za nie skoor-
dynowane i mimowolne. Dziecko reaguje na niewielkie nawet bodce caym
sob", a wic niewspmiernie do siy bodca. Jest to skutek braku zwizkw
midzy sferami czucia i dziaania, wywoany brakiem dowiadczenia z jednej
strony oraz niedojrzaoci analizatorw i orodkw korowych z drugiej.
Z czasem dochodzi do cilejszego powizania sfery sensorycznej (zmysowej)
z motoryczn (ruchow) rozpoczyna si powstawanie czynnoci sensomotorycz-
nych. R. Przewda (1973) ilustruje to za S. Szumanem przykadem ewolucji
chwytu. Dziecko 3-miesiczne reaguje na widok przedmiotu caym ciaem s to
ruchy bdne. Jeli przedmiot ten znajdzie si w zasigu rki dziecka, moe ono
schwyta go przypadkowo dziki odruchowi chwytnemu. Podniet do uchwyce-
nia przedmiotu jest wwczas bodziec kontaktowy (dotyk). W trakcie tej czynnoci
zaangaowany jest rwnie wzrok odbierajcy bodziec telereceptoryczny
a wic nastpuje tu rwnoczesne dziaanie dwu bodcw. Czste powtarzanie
takiej sytuacji doprowadza do skojarzenia tych dwu momentw (typowy odruch
warunkowy) i okoo 5 miesica ycia dziecko wyciga rce starajc si schwyta
przedmiot dostrzegany. Jest to wanie etap sensomotoryczny w rozwoju ruchu
chwytania. W wieku 7 miesicy dziecko wykonuje ju takie ruchy niele, cho
nadal z przyruchami i reakcjami dodatkowymi.
Po opanowaniu czynnoci chwytania rozpoczynaj si prby manipulowania
schwytanym przedmiotem. Wedug Schumana jest to pojawienie si ruchw
manipulacyjnych kolejnego etapu po ruchach sensomotorycznych. Dziki tym
ruchom dziecko zaczyna poznawa wiat, nabywa pierwszych dowiadcze
ruchowych, poznaje stosunki przestrzenne, podstawowe prawa przyrody. Uru-
chamiajc poszczeglne narzdy zmysw (wzrok, such, dotyk, czucie kines-
tetyczne, smak itd.) poznaje cechy rnych przedmiotw uczc si wiata".
Prowadzi to stopniowo do intelektualizacji rozwoju motorycznego, gdy w miar
poznawania otoczenia dziecko zaczyna rnicowa jego elementy i przedmioty,
zmieniajc czy dostosowujc do nich zespoy ruchw (czsto przez naladownict-
wo). Te wanie ruchy nazwane zostay praksjami: s one podstaw do tworzenia
(oczywicie stopniowo) nawykw ruchowych. Ruchy te ksztatuj si najwyraniej
w 2-3 roku ycia naley jednak pamita, i istnieje dua zmienno
midzyosobnicza tempa rozwoju wywoana zarwno czynnikami genetycznymi,
jak i rodowiskowymi (np. stopniem zainteresowania si dzieckiem przez rodzi-
cw, posiadaniem rodzestwa itd.). Wymienione wyej etapy nie s zreszt

59
wyranie oddzielone, tzn. ruchy manipulacyjne mog wystpowa rwnoczenie
z sensomotorycznymi, praksje z ruchami manipulacyjnymi itd. Dlatego, jak to
susznie zauway Przewda (1973), ledzenie faz rozwoju motorycznego w okresie
niemowlcym polega gwnie na wyrnianiu kolejnych zmian (sekwencji)
w obrbie jednej czynnoci, np. chwytw lub lokomocji nie za na obserwac-
jach caociowych. Za wspomnianym wyej Autorem ilustrujemy ten etap
rozwoju na przykadzie ruchw lokomocyjnych. Ich rozwj wie si z po-
szczeglnymi etapami pionizacji postawy ciaa, ktre przebiegaj nastpujco:
unoszenie gowy w pozycji lecej na brzuchu (na og 1-2 miesic ycia),
unoszenie gowy i tuowia z podporem rkami (3-4 miesic ycia); przejcie
do pozycji na czworakach,
przejcie do siedzenia samodzielnego (6-9 miesic ycia),
wstawanie z oparciem (np. z chwytem o krawd eczka) okoo
9 miesica ycia,
wstawanie samodzielnie (bez podparcia) okoo 12-15 miesica ycia
(nieco wczeniej przejawia si umiejtno stania bez podparcia, jednak z pomoc
dorosych). Oczywicie, pozycja stojca dziecka w tym wieku jest jeszcze chwiejna
(nogi lekko ugite i szeroko rozstawione).
Odpowiednio do wyej wymienionych etapw pionizacji pojawiaj si okrelo-
ne ruchy lokomocyjne. Pierwszymi z nich s typowe dla fazy protomotorycznej
ruchy pezajce i kroczne. Zanikaj one w czasie dojrzewania wyszych
orodkw mzgowych (ok. 3-5 miesica ycia), po czym rozpoczyna si rozwj
waciwych ruchw lokomocyjnych. S to kolejno: raczkowanie (8-10 miesic
ycia), a z chwil opanowania pozycji stojcej chd (pocztkowo bokiem
i z podporem, pniej midzy przedmiotami lub osobami, w kocu samodzielnie).
Zmiany te wystpuj na og na przeomie l i 2 roku ycia, przy znacznej zmiennoci
indywidualnej. Chd pocztkowo niezgrabny na caych stopach, przy ugitych
stawach biodrowych, atwy do zakcenia nawet przez niewielkie przeszkody
ulega szybkiemu doskonaleniu w nastpnym okresie, tj. okresie poniemowlecym.
Naley wspomnie, i w okresie niemowlcym szczeglnie wyranie za-
znaczaj si wypunktowane w czci wstpnej rozdziau zasady rozwoju motory-
cznego. Najwczeniej pojawiaj si ruchy w obrbie gowy, potem koczyn,
tuowia i ng (nastpstwo cefalokaudalne i proksimodalne), najpierw pojawiaj
si ruchy symetryczne (np. obu rk), pniej niesymetryczne itd.

2. Rozwj motoryczny w okresie poniemowlecym i przedszkolnym

Umownie przyjt granic wieku niemowlcego jest moment rozpoczcia

samodzielnego chodu. Od tego czasu rozpoczyna si okres poniemowlcy (ok. 1-3
roku ycia) i przedszkolny (ok. 4 do 6-7 roku ycia) rwnie oddzielone
umown granic.

60
 Zmiany w motorycznoci dziecka w wieku poniemowlcym polegaj z jednej
strony na udoskonaleniu czynnoci ju znanych, z drugiej na opanowywaniu
ruchw nowych. Chd jest coraz sprawniejszy, pojawiaj si kontrolowane formy
biegu, pierwsze czynnoci samoobsugowe, w kocowej fazie umiejtnoci rzutw
i podskokw. W drugim roku ycia dziecka doskonaleniu ulegaj narzdy
zmysu, co wie si z pionizacj postawy ciaa i doskonaleniem chodu umo-
liwiajcym bogatsze kontakty z otoczeniem: ta interakcja ma niezwykle istotne
znaczenie stymulujce rozwj. Dalszymi jego przejawami s: umiejtno pokony-
wania pierwszych przeszkd (ok. 2-3 roku ycia np. wchodzenie i schodzenie ze
schodw), pocztki biegu (z zaznaczeniem fazy lotu), pierwsze skoki i niezbyt
dobrze skoordynowane jeszcze rzuty. W ruchach dziecka coraz wicej jest praksji,
przejawiaj si zabawy o charakterze konstrukcyjnym. W trzecim roku ycia
zauway mona ju pocztki tworzenia ruchw acyklicznych np. kombinacji
biegu i skoku, biegu i rzutu itd.
Znaczny, mona nawet powiedzie decydujcy wpyw na rozwj motorycz-
ny dziecka w wieku poniemowlcym ma wspomniana ju intelektualizacja
czynnoci ruchowych. Rozwj inteligencji, mowy, pamici i wyobrani, stopniowe
przechodzenie od mylenia obrazowo-konkretnego do mylenia abstrakcyjnego
powoduj ogromn rnorodno ruchw. Trudno wic przeceni si rodowiska
(gwnie rodziny) w ksztatowaniu nie tylko bogactwa ruchowego, ale i zwi-
zanego z nim w tym okresie wyjtkowo silnie rozwoju intelektualnego dziecka:
zwracaj na to uwag liczni Autorzy (Meinel 1967, Przewda 1973, Osiski 1985
i inni).
Naley zwrci uwag na jeszcze jedno zjawisko. Do okoo 18 miesica ycia
dziecko cechuje znaczne napicie mini (tonus), przekraczajce rzeczywiste
potrzeby i bdce wynikiem przewagi procesw pobudzania nad hamowaniem.
Po tym okresie nastpuje do due jego obnienie i stabilizacja na waciwym
poziomie.
Szybki rozwj motoryczny jest charakterystyczny dla okresu przedszkolnego.
Ju opanowane ruchy ulegaj dalszemu doskonaleniu, pojawiaj si umiejtnoci
nowe, dziecko zaczyna konstruowa kompozycje" ruchw nie znane mu
wczeniej, co daje pocztek tzw. kombinacjom ruchowym jak to okrela
R. Przewda (1973) akordom dziaa". Okres ten charakteryzuje si ogromn
spontaniczn aktywnoci dziecka wywoan zjawiskami autostymulacji", pole-
gajcymi na wspomnianym wielokrotnie cisym zwizku struktury i funk-
cji. Rozwijajce si narzdy domagaj si" ruchu, ruch za doskonali i rozwija te
narzdy: jest to dodatnie sprzenie zwrotne. Procesy te s z rozwojowego punktu
widzenia bardzo korzystne, trudno je wic jak to czynia cz autorw
nazywa rozrzutnoci ruchow" (Wolaski i Pafizkova 1976).
Okres przedszkolny charakteryzuje si nie tylko przyrostami jakociowymi"
w postaci nabywania nowych umiejtnoci, poprawy precyzji, rytmu, pynnoci
i innych atrybutw ruchu ale rwnie wyranym i dynamicznym rozwojem
wikszoci zdolnoci motorycznych mierzonych uzyskiwaniem okrelonych rezul-
tatw w prbach sprawnoci typu sportowego (Gniewkowska 1965): szczeglnie

61
intensywny rozwj ma miejsce midzy 4 a 6 rokiem ycia. Z punktu widzenia
pedagogicznego bardziej istotne s jednak zmiany jakociowe". Doskonaleniu
ulegaj chd i bieg, wyrane postpy czyni dziecko rwnie w innych ruchach
typu sportowego, jak rzuty, chwyty, skoki, wspinanie, pywanie, jazda na rowerze
itd. Poszczeglne czynnoci charakteryzuje waciwy rytm i harmonia (Przewda
1973), co spowodowao, i okres okoo 6 roku ycia nazywany jest w literaturze
zotym okresem motorycznoci" lub pierwszym apogeum motorycznoci". Jest
to skutek dynamicznego rozwoju zdolnoci koordynacyjnych. Jedyne trudnoci
wystpuj w ruchach wymagajcych precyzji, jak np. sznurowanie butw,
zapinanie guzikw, samodzielne jedzenie itp.: przyczyn jest tu nie zakoczony
proces inerwacji mini.
Podsumowujc przytoczymy za Przewda (1973) najbardziej charakterystycz-
ne waciwoci rozwoju ruchowego dzieci w wieku przedszkolnym:
1) zdolno przyswajania sobie kilku umiejtnoci ruchowych jednoczenie (w
odrnieniu od dzieci modszych),
2) biologiczna potrzeba (gd") ruchu prowadzca do nadruchliwoci"
z jej skutkami, o ktrych pisalimy powyej,
3) specyfika ruchu dziecka (samoregulacja i spontaniczno) powodujce, i
nie potrafi ono przystosowa si do wszystkich czynnoci czy obcie czowieka
dorosego (np. kilkukilometrowy spacer jest dla dziecka zbyt mczcy, natomiast
biega po podwrku moe ono znacznie duej),
4) niska zdolno koncentracji na jednej czynnoci (potrzeba czstych zmian
obiektw zainteresowania i rodzaju zajcia ruchowego),
5) rado z udanych ruchw nowych (przeywanie sukcesu motorycznego),
stanowi element motywacji do powtarzania czynnoci, to za sprzyja szybkiemu
uczeniu si ruchw,
6) dominowanie w ksztatowaniu motorycznoci wzorcw spoecznych"
(rodzina, rodzestwo, koledzy) oraz wicych si z rozwojem umysowym
refleksji i zainteresowania sukcesem,
7) wystpowanie wysokiej harmonii, pynnoci i poczucia rytmu ruchu,
8) zaznaczenie si dymorfizmu pciowego w sprawnociach i zainteresowa
niach ruchowych, wywoane gwnie przyczynami spoeczno-obyczajowymi.

3. Rozwj motoryczny w modszym wieku szkolnym

Przekroczenie progu szkoy jest powanym stresem w yciu czowieka,

z punktu widzenia rozwoju motorycznoci zdecydowanie niekorzystnym. Z okre-
su przedszkolnego, penego swobody w zabawach ruchowych, nie ograniczonej
rygorem lekcyjnym spontanicznej aktywnoci, przechodzi dziecko do szkoy,
ktrej aktualny system klasowo-lekcyjny zmusza do powanych ogranicze.
Poniewa w mzgu dziecka w tym wieku nadal przewaaj procesy pobudzania

62
nad hamowaniem, konieczno przebywania w klasie i spdzania na siedzco
w awce kilku nawet godzin pozostaje w sprzecznoci z koniecznoci ruchu.
Dlatego obserwuje si w pocztkach nauki szkolnej trudnoci nauczyciela
w opanowaniu zespou klasowego, gwatowne i haaliwe zachowanie ruchowe
dzieci czsto stwarza nawet sytuacje niebezpieczne. Szczeglnie wana jest wic
znajomo przez nauczycieli prawidowoci rozwojowych i taka organizacja przez
szko zaj lekcyjnych oraz przerw midzylekcyjnych, aby rozadowa po-
wstajce napicia ruchowe. Jak pisa K. Meinel dobry nauczyciel pierwszych
klas tak prowadzi lekcj, e dzieci maj moliwo poruszania si podczas nich.
Samo dojcie do tablicy dla napisania czegokolwiek, wstawanie czy ruchy
wskazujce i akceptujce wykonywane przez dzieci w czasie odpowiedzi, przy
nauce piewu, podczas liczenia itd., zaspokajaj w czci pobudliwo ruchw
dzieci i uatwiaj lekcje. Absolutnie faszywa jest metoda wymuszajca na
dzieciach rygorystyczny obowizek spokojnego siedzenia" ( za Przewd 1973).
Pomimo wspomnianych ogranicze, rozwj motoryczny dziecka w omawia-
nym wieku trwa nadal i jest intensywny. W szybkim tempie nastpuje doskonale-
nie precyzyjnych ruchw rk, nabywanie nowych umiejtnoci w posugiwaniu si
narzdziami, rysowaniu i pisaniu. Okoo 9-10 roku ycia ronie rwnie zdolno
koncentracji, co sprzyja ksztatowaniu si wspomnianych wyej ruchw na
wysokim poziomie jakociowym: oszczdnych, dokadnych i bez przyruchw;
w poczeniu z dalszym rozwojem ruchw typu lokomocyjnego i sportowego
(pene opanowanie biegu, zrnicowanie rzutw, znaczne wzbogacenie wachlarza
innych czynnoci) wraz z postpujc intelektualizacj czynnoci (wzrost zaintere-
sowania efektami, ch wspzawodnictwa, zadowolenie z udanych wicze itd.)
doprowadza to do osignicia stanu nazywanego przez wikszo autorw etapem
dziecka doskonaego lub drugim apogeum motorycznym". Okres ten, trwajcy
do momentu rozpoczcia skoku pokwitaniowego wysokoci ciaa (10-11 rok ycia
u dziewczt i 12-13 rok ycia u chopcw), charakteryzuje niezwyka atwo
uczenia si ruchw, nawet o skomplikowanej strukturze. Sprzyja to podej -
mowaniu w tym okresie aktywnoci sportowej jest to wiek wstpnego naboru
do szkolenia w wikszoci dyscyplin sportowych, a nawet treningu specjalistycz-
nego (gimnastyka, jazda figurowa na ywach, pywanie itp. ). Nie oceniajc
w tym miejscu biologicznych skutkw takiego postpowania naley jednak
zaznaczy, i bez intencjonalnego oddziaywania na rozwj, szczeglnie sfery
koordynacyjnej, a tym samym nauki ruchw, nie ma mowy o rwnie atwym ich
opanowaniu w innym okresie ontogenezy.
Dua podatno w tym wieku na wzorce ze sportu, teatru, cyrku itd.
powoduje, i w tym wieku nastpuje wybr" czynnoci szczeglnie lubianych,
nawet na cae ycie. Ogromn, aczkolwiek w wikszoci sabo wykonywan, rol
w tych procesach winno speni szkolne wychowanie fizyczne gwnie za
jako animator, nauczyciel. Modszy wiek szkolny jest rwnie okresem
dynamicznego rozwoju zdolnoci motorycznych i cho w wielkociach bezwzgld-
nych wyniki poszczeglnych testw dalekie s od moliwoci maksymalnych (co
wie si oczywicie z nie zakoczonym jeszcze rozwojem somatycznym),

63
w wielkociach wzgldnych (uwzgldniajcych zaawansowanie rozwojowe) s to
czsto wyniki maksymalne lub do nich zblione. Dotyczy to tak wanych
parametrw, jak: sia wzgldna, zdolno maksymalnego pochaniania tlenu,
maksymalne ttno wysikowe, maksymalna moc anaerobowa, a bardzo wyranie
zjawisko to wystpuje u dziewczt. Fakty te potwierdzaj uznanie okresu
przedpokwitaniowego za zoty wiek motorycznoci".

4. Rozwj motoryczny w okresie pokwitania i okresie modzieczym

Okres pokwitania jest okresem powanych zmian zachodzcych w organiz-

mie. Rozpoczyna si on midzy 10-12 rokiem ycia u dziewczt i 12-14 rokiem
ycia u chopcw zwikszeniem wydzielania hormonw pciowych oraz hormonu
wzrostu, co manifestuje si tzw. skokiem pokwitaniowym. Jest to znaczne
przyspieszenie wzrastania, szczeglnie koci dugich, co w efekcie daje nie tylko
wyranie wiksze tempo rozwoju wysokoci ciaa, ale poprzez szybsze
przyrosty gwnie dugoci koczyn zmiany jego proporcji (smuklenie sylwe-
tki, przenoszenie rodka cikoci ciaa w gr itd.). Proces dojrzewania trwa
kilka lat: okoo 2 lat od szczytu skoku pokwitaniowego wysokoci ciaa wystpuj
podstawowe objawy dojrzaoci pciowej, po czym rozpoczyna si okres pe-
nienia", w ktrym nastpuje szybszy przyrost parametrw szerokociowych
szczeglnie masy ciaa i masy tuszczu (gwnie u dziewczt). Dokadniejszy
opis zmian fizjologicznych i somatycznych w omawianym okresie naley do
innych dyscyplin w tym miejscu skoncentrujemy si na skutkach tych zmian
dla rozwoju motorycznego.
Najwaniejsze z nich le w sferze psychiki. Bogate ycie emocjonalne,
zachwianie rwnowagi w procesach pobudzania i hamowania, zmiana zaintereso-
wa (szczeglnie u dziewczt) powoduj zmniejszenie motywacji i zainteresowa-
nia ruchem to za odbija si natychmiast na poziomie zdolnoci motorycznych.
Z wikszoci bada wynika, e u dziewczt po okresie pokwitania (a nawet ju
w jego trakcie) nastpuje1 obnienie wynikw osiganych prawie we wszystkich
testach sprawnoci motorycznej. Poniewa (poza wydolnoci aerobow) zjawis-
ko takie nie wystpuje u chopcw, omawiany okres charakteryzuje si powik-
szeniem dymorfizmu pciowego w zakresie wszystkich zdolnoci motorycznych.
Warto zaznaczy, i u dziewczt uprawiajcych sport nie obserwuje si opisanej
powyej tendencji do wstrzymania lub regresu rozwoju sprawnoci motorycznej.
Jest wic szczeglnie wane, aby rodzina i szkoa dziaay w tym okresie
w kierunku podtrzymania aktywnoci ruchowej na bazie nawykw wypracowa-
nych w okresie poprzednim.
W obszarze jakociowej sfery motoryki okres pokwitania charakteryzuje si
w wikszym lub mniejszym stopniu tzw. pubertaln niezrcznoci. Opisane
wyej zmiany w rozwoju somatycznym i funkcjonalnym powoduj, i ruchy staj
si niezrczne, brak im harmonii, mniejsza jest ich dokadno i rytm. Zmniejsza
si take zdolno uczenia si ruchw. Czstym objawem jest rwnie ociao

64
i apatia ruchowa wywoana wspomnianym ju brakiem rwnowagi midzy
procesami pobudzenia i hamowania. Wedug K. Meinela (cyt. za Osiskim 1986)
zakcenia te ujawniaj si w nastpujcych dziaaniach:
1) w trudnych ruchach acyklicznych (np. wiczenia gimnastyczne na przy
rzdach),
2) w ruchach kombinowanych,
3) przy uczeniu si nowych ruchw,
4) w postawie ciaa podczas wykonywania ruchw oraz w przyruchach,
5) w ruchach wymagajcych wyjtkowej dokadnoci i precyzji.
Wspomniane wyej zaburzenia s jednak przejciowe i nie naley ich trak-
towa jako objaww nienormalnych, czy te kryzysu motorycznoci". S
bowiem naturaln konsekwencj procesw rozwojowych i ustpuj po zako-
czeniu pokwitania. Maj zreszt przede wszystkim charakter jakociowy, gdy
pod wzgldem ilociowym obserwuje si dalszy (cho nieco wolniejszy) rozwj
poziomu predyspozycji koordynacyjnych.
Kolejny okres, umownie nazywany modzieczym, cechuje powrt do rwno-
wagi i uksztatowanie si motorycznoci penej, zrwnowaonej, z duym
bogactwem ruchw i wysokim poziomem zdolnoci motorycznych. Jeszcze
wyraniej zaznacza si dymorfizm pciowy wywoany postpujcym ich rozwojem
u chopcw i regresem u wikszoci dziewczt. Przyczyny tego zjawiska s
rnorodne. Pierwsz s rnice dymorficzne w budowie ciaa: inne proporcje
szerokociowo-dugociowe (gwnie szerokoci bioder i dugoci koczyn dol-
nych w stosunku do tuowia), wiksza bezwzgldna i relatywna masa tuszczu,
sabsza konstrukcja staww te cechy kobiet s naturaln przyczyn ich niszej
sprawnoci fizycznej. Druga grupa przyczyn rnic dymorficznych to inne funkcje
yciowe i obyczajowe, rnice psychiczne, inny rytm biologiczny itd. Jedynie pod
wzgldem niektrych czynnoci kobiety przewyszaj mczyzn: s to ruchy
wymagajce duej precyzji, zachowania rwnowagi oraz gibkoci. W sumie jak
pisze Przewda (1973) motoryczno kobiet wydaje si blisza motorycznoci
dziecicej ni mskiej, a rozwj ruchowy przechodzi drog nie tylko dusz, ale
rwnoczenie obfit w przemiany". U chopcw omawiany okres, szczeglnie
wiek 19-20 lat jest okresem osigania szczytowych moliwoci wielu zdolnoci
motorycznych, szczeglnie szybkociowych i koordynacyjnych. Jest to jednak
rwnoczenie pocztek zaznaczania si rnic wywoanych trybem ycia (upra-
wian dyscyplin sportu, zainteresowaniami rekreacyjnymi, a nawet wykonywa-
nym zawodem).

5. Motoryczno wieku dojrzaego oraz okresu starzenia si

Jak wspominalimy powyej, ju w okresie modzieczym zaznacza si

zrnicowanie motorycznoci wywoane pci, trybem ycia i wykonywanym
zawodem. W rozdziale nastpnym zajmiemy si dokadniej przebiegiem

5 Podstawy antropomotoryki ^*^

zmian poszczeglnych zdolnoci motorycznych w caym rozwoju osobniczym
tu zwrcimy uwag na zagadnienia oglne. O ile mona z ca pew -
noci przyzna, i wiek dojrzay a szczeglnie okres midzy 20 a 40
rokiem ycia jest potencjalnie okresem utrzymywania wysokich moliwo-
ci ruchowych, o tyle ich stan realny jest waciwoci w duej mierze oso-
bnicz. Sportowcy wyczynowi (poza niektrymi dyscyplinami) w tym okresie
uzyskuj swe maksymalne osignicia, osobnicy podejmujcy prac zawodo-
w rozwijaj motoryczno specjaln, ukierunkowan na wykonywany za-
wd jednak najczciej jednostronn i stereotypow. Dla wikszoci po-
pulacji wiek dojrzay jest pocztkiem inwolucji motorycznej przebiegajcej
w rnym tempie i rnie w odniesieniu do poszczeglnych zdolnoci mo-
torycznych. Bez staej aktywnoci sportowo-rekreacyjnej i higienicznego try-
bu ycia jest to proces nieunikniony: std tak ogromne znaczenie maj wa -
nie nawyki wyniesione ze szkoy oraz ksztatowanie w spoeczestwie wia-
domoci potrzeby ruchu jako warunku zachowania zdrowia i sprawnoci fi-
zycznej.
Jednak nawet taki tryb ycia nie moe cakowicie powstrzyma natural-
nego, biologicznego i w znacznym stopniu genetycznie uwarunkowanego pro-
cesu starzenia si. Oczywicie, opnienie tego procesu przez waciwy tryb
ycia ma znaczenie ogromne, lecz zawsze ograniczone czasowo. Starzenie si
wywoane jest redukcj liczby komrek czynnych w najistotniejszych narz-
dach (szczeglnie w mzgu i miniach) oraz stopniowym obnianiem si
wydolnoci tych narzdw i mechanizmw adaptacyjnych. Wystpuj trudno-
ci w dostosowaniu si do nowych sytuacji, wolniejszy jest powrt do stanu
rwnowagi. Regres w ukadzie nerwowym objawia si osabieniem pamici,
koncentracji uwagi, labilnoci emocjonaln. Zanika naturalna potrzeba ru-
chu, pojawia si tendencja do ucieczki przed nauczaniem ruchw nowych
(neofobia") i znaczniejszymi wysikami fizycznymi (Osiski 1985). Znaczne
obnienie poziomu koordynacji w okresie starczym (J eS granica osobnicza
jest bardzo zrnicowana) oraz postpujca demielinizacja wkien nerwo-
wych powoduj postpujce zuboenie ruchowe, starcz nieporadno. Rw-
nie w tym okresie celowe i potrzebne s wiczenia ruchowe nawet
w ograniczonym do ruchw samoobsugowych zakresie maj one ogromne
znaczenie psychologiczne i utylitarne.
Na zakoczenie niniejszego rozdziau przedstawimy ladem klasykw
polskiej teorii motorycznoci zbiorowe zestawienie podstawowych cech roz-
wojowych i charakterystyk zasadniczych przejaww motorycznoci, dokonane
po raz pierwszy przez Z. Gilewicza (1964). Przy jego studiowaniu naley jednak
pamita o dwu elementach: zjawisku trendu sekularnego przejawiajcego si
m.in. w akceleracji (przyspieszeniu rozwoju) oraz znacznym zrnicowaniu
midzyosobniczym. Zestawienie ma wic charakter oglno-informacyjny, nie za
regu czy norm rozwojowych.

66
 Z przegldu dotychczasowych bada nad zmiennoci ontogenetyczn mo-
torycznoci czowieka wynika, e ich zakres i charakter bardzo mocno zwi-
zany jest z zaoeniami epistemoogicznymi, jakie stay u podstaw drogi po-
znania i interpretacji ruchu czowieka. Dominujcy do niedawna w antropo-
motoryce fenomenologiczny nurt penetracji naukowej zaznaczy bardzo wyra-
nie swoje pitno na wynikach tych bada. Wymownym tego przykadem jest
koncentracja uwagi w licznych pracach (Gilewicz 1964, Meinel 1967, Demel
i Skad 1976, Przewda 1973, 1980, Wolaski 1979) na opisie rozwoju tylko
efektw motorycznych (umiejtnoci) w kontekcie rozwoju fizycznego czy
psychicznego czowieka. Jest to tak silnie ugruntowany sposb charakterystyki
zmian w czasie motoryki czowieka, e u niektrych badaczy (Wolaski 1979)
nie mg by pokonany, mimo penej wiadomoci jego ograniczonoci. Zja-
wisko ruchu (motoryki) byo wic jakby odrywane od determinujcych go
uwarunkowa biologicznych: powicilimy tym elementom wiele uwagi w roz-
dziale I i II.
W pewnym sensie za ekwiwalent przyrodniczego podejcia do poznania
potencjalnego aspektu motorycznoci (w rozumieniu wspczesnej antropomoto-
ryki) oraz biologicznego ujcia zmiennoci w czasie mona uwaa badania
rozwoju sprawnoci fizycznej" (Trzeniowski 1963, Denisiuk i wsp. 1969,
Milicerowa 1968, Hurlock 1985). Jak wiadomo, wedug tradycyjnych pogldw
sdzono, e jej wymiar tworz okrelone cechy (zdolnoci) motoryczne (Osiski
1991).
Jak zaznaczalimy w rozdziaach poprzednich, w rzeczywistoci byy to tylko
konstrukty teoretyczne, ktrym nie mona przypisa bez zastrzee sensu
biologicznego. Std te wiele wtpliwoci budzio, i budzi, badanie rozwoju
ontogenetycznego takich rzekomych cech biologicznych. Wydaje si, e dopiero
identyfikowanie zdolnoci motorycznych z podstawami anatomiczno-funkcjonal-
nymi stwarza moliwoci zastosowania bez zastrzee technik i metod badaw-
czych charakterystycznych dla nauk przyrodniczych.

68
 Wydaje si, e w prezentowanej przez nas koncepcji motorycznoci nie
tylko jej struktura jest blisza interpretacji biologicznej, ale nade wszystko
zasig znaczenia pojcia rozwj motorycznoci": musi by on poszerzony
poza ramy wyznaczone zagadnieniami dotyczcymi zmiennoci w funkcji czasu
elementw sprawnoci motorycznej", czy te przejaww ruchowych (zjawiska
fizycznego i kulturowego a nie biologicznego). Naley bowiem do niego w-
czy przede wszystkim problematyk rozwoju cech biologicznych sensu stricto
(funkcjonalnych i strukturalnych), ktre stanowi podstawowe tworzywo"
wyszego pitra wewntrznych determinantw ruchu zdolnoci motorycz-
nych. W rzeczywistoci one podlegaj kontroli genetycznej, stymulacji trenin-
gowej, a w konsekwencji warunkuj rozwj motorycznoci. Std te do pod-
stawowych jego elementw naley zaliczy wszelkie zjawiska dotyczce roz-
woju aparatu ruchowego (koca, mini, czci ukadu nerwowego) jak rw-
nie zmiennoci funkcji organizmu na rnych poziomach jego skomplikowa-
nej organizacji.
Naley wic z du ostronoci podchodzi nie tylko do pomiaru, ale take
do badania zmiennoci sprawnoci motorycznej w rozwoju osobniczym. Zdajemy
sobie oczywicie spraw, e w niektrych przypadkach (praktyka szkolna,
sportowa itp.) moliwy jest jedynie poredni sposb poznania potencjalnych
moliwoci wykonania ruchu i konieczna jest jednak wwczas wiadomo jego
ogranicze. Nie uda nam si oczywicie unikn oceny zdolnoci poprzez
sprawno (jak na razie, nie ma innych metod), bdziemy starali si jednak
wykaza, jak zmienia si ich obraz w zalenoci od kryteriw oceny i rodzajw
(treci) poszczeglnych testw. Poza tym, w rozdziale VIII podejmiemy szerzej
problem somatycznych i rozwojowych uwarunkowa sprawnoci motorycznej,
za w rozdziale IX jej testowania. Logiczne wic wydaje si skoncentrowanie
naszej uwagi w tym rozdziale na stronie potencjalnej, a wic zdolnociach
motorycznych i ich predyspozycjach.
Rozpoczniemy od przypomnienia podstawowych, oglnych prawidowoci
dotyczcych rozwoju osobniczego (ontogenezy).
Jest to proces rozwoju organizmu czowieka przebiegajcy na rnych
poziomach jego organizacji od momentu zapodnienia komrki jajowej przez
plemnik do koca ycia (mierci). Obejmuje on acuch kolejno nastpujcych
ogniw interakcji zachodzcych w cisej kolejnoci, ktrych rdo ley w genety-
cznym podou organizmu. W charakterystyce zmiennoci ontogenetycznej przed-
stawionej przez wspczesnych badaczy daje si zauway wiele rozbienych
pogldw. W zwizku z tym wydaje si, e naley przyj pewne ustalenia, aby
unikn nieporozumie w interpretacji opracowania zmiennoci ontogenetycznej
potencjalnej strony motoryki czowieka przedstawionej w dalszej czci rozdziau.
Zgodnie z nowymi polskimi pogldami (Wolaski 1979, Malinowski i Strza-
ko 1985) uwaa si, e rozwj ontogenetyczny skada si z trzech jakociowo
odrbnych procesw: rozrostu, rnicowania i dojrzewania.
Rozrost polega na zwikszaniu si wymiarw ciaa. Rnicowanie to dosko-
nalenie struktury (cytogeneza, histogeneza i organogeneza). Natomiast doj-

69
rzewanie polega na doskonaleniu funkcji poszczeglnych narzdw i ukadw
oraz na dostrajaniu si ich w ramach caego ustroju (specjalizacja i integracja).
Innym sposobem charakterystyki ontogenezy jest opis tego procesu z punktu
widzenia uzyskiwania przez organizm okrelonego poziomu rozwoju czy te
tempa lub rytmicznoci zmian.
Poziom, na ktrym przebiega rozwj okrela si mianem kinetyki. Natomiast
dynamik zmian charakteryzuje si tempo, czyli wielko przyrostu badanych
cech przypadajca na okrelon jednostk czasu. Rozpatruje si wwczas zmiany
bez wzgldu na poziom (kinetyk), na ktrym one zachodz oraz okresowe
wahania ich kierunku. W zwizku z tym drugim aspektem opisu dynamiki
rozwoju jest jej rytmiczno (rytm). Okrela ona w wybranym okresie szybko
(tempo) zmian oraz ich kierunek.
Powysze zagadnienia dotyczce charakterystyki ontogenezy maj due zna-
czenie praktyczne. Dziki takiemu podejciu mona uzyska, np. informacje
o poziomie rozwoju wyznacznikw struktury motorycznoci u danego osobnika
wzgldem zmiennoci midzyosobniczej. Na podstawie wynikw bada istnieje
moliwo stwierdzenia biologicznych prawidowoci, wyraonych matematycz-
nie (m. in. w postaci podstawowych charakterystyk statystycznych). Pozwala to
na uchwycenie ewentualnych odchyle lub wrcz nieprawidowoci w tempie
badanych przemian, jak rwnie kierunku zachodzcych zmian (akceleracje,
trend) w stosunku do okrelonych wzorcw biologicznego rozwoju czowieka.
W niniejszym rozdziale uwaga nasza zostanie rwnie zwrcona na pewne
waciwoci rozwoju poszczeglnych cech strukturalnych i funkcjonalnych oraz
ich wzajemnych powiza, jakie warunkuj osiganie zamierzonych efektw
dziaania ruchowego.
Przypomnijmy rwnie, e proces rozwoju organizmu na rnych poziomach
jego organizacji przebiega w cisej kolejnoci. W pewnym sensie uatwia to
wydzielenie jego etapw, nazywanych okresami. Jednake zoono zjawiska
uniemoliwia zastosowanie jednolitych kryteriw podziau (patrz przegld Mali-
nowski i Strzako 1985). Mona oglnie stwierdzi, e kada z dotd za-
proponowanych metod periodyzacji ontogenezy bya tylko prb uoglnienia
zdarze szczegowych, ktrej podjcie dyktoway w wikszym stopniu wzgldy
praktyczne ni naukowe. Midzy innymi z tego wzgldu przeprowadzono j tylko
na wybranych etapach rozwoju osobniczego. Najczciej by to wiek szkolny
dzieci i modziey.
Wydaje si, e w charakterystyce zmiennoci elementw skadowych motory-
cznoci czowieka, bardzo przydatne moe okaza si kryterium podziau
ontogenezy ze wzgldu na charakter przemian biochemicznych, jakie zachodz
w organizmie czowieka w czasie jego ycia. Jak wiadomo, metabolizm jest
jednym z podstawowych czynnikw warunkujcych i regulujcych przebieg
rozwoju. Std te przyjmuje si zaoenie, e organizm jest jednostk autonomicz-
n na zasadzie genetycznego zdeterminowania jego waciwoci metabolicznych,
ktre s realizowane w ramach okrelonych limitami biocenotycznymi i spoecz-
nymi. Owe ukady autonomicznie zmieniaj si w procesie ontogenezy w miar

70
formowania si organizmu. Zewntrznym obrazem tych przemian jest kinetyka
i dynamika rozwoju strukturalnego i funkcjonalnego czowieka umoliwiajcego,
midzy innymi lokomocj i inne akty ruchowe.
Na tej podstawie istnieje moliwo wyrnienia trzech podstawowych etapw
ontogenezy:
1) okres rozwoju progresywnego (ewolucja anaplasis). Jego wystpienie
jest spowodowane przewag procesw anabolicznych. Przyswajanie i synteza
przez plazm komrek zwizkw chemicznych prowadzi do zwikszenia liczby
i wielkoci komrek ustroju, co w konsekwencji prowadzi do rozrastania
i rnicowania jego struktury,
2) okres stabilizacji (transwolucja metaplasis). Jest on efektem stanu
rwnowagi morfologicznej i fizjologicznej w wyniku zrwnowaenia procesw
anabolicznych i katabolicznych,
3) okres rozwoju regresywnego (inwolucja kataplasis). O jego wystpieniu
decyduj nasilajce si procesy kataboliczne, ktre systematycznie przewaaj
nad anabolicznymi. Prowadzi to w konsekwencji do zmian wstecznych w wyniku
zmniejszonych zdolnoci funkcjonalnych ustroju.
Naley zaznaczy, e w obrbie elementw strukturalnych i funkcjonalnych
czowieka, ktre warunkuj efektywne wykonanie zada ruchowych, mona
spodziewa si zrnicowania przebiegu ich rozwoju ontogenetycznego. Wynika
to std, e rozwj poszczeglnych cech strukturalnych i funkcjonalnych oraz
stopie ich wzajemnych powiza nie jest taki sam i nie przebiega w podobnym
tempie, zgodnie z ogln, jak i swoist determinacj genetyczn samego procesu
rozwoju. Moe rwnie nasila lub te zmniejsza intensywno dziaania genw
warunkujcych poszczeglne cechy.
Warto rwnie zaznaczy, i wikszo branych pod uwag elementw
potencjalnej strony motorycznoci (Szopa 1988a, 1992, 1994a), a przede wszyst-
kim poziom zdolnoci motorycznych, ma charakter zoony. Std te w przebiegu
ich rozwoju moe ujawni si kumulatywny, czy te dominujcy efekt genetycznie
zdeterminowanych torw rozwoju cech, tworzcych caociowy obraz wymiaru
poszczeglnych elementw struktury motoryki (predyspozycji, zdolnoci).
W zwizku z tym w zalenoci od jego charakteru (zoonoci", gruboci")
mona spodziewa si zrnicowania intensywnoci i dugoci trwania etapw ich
rozwoju w ontogenezie.
W kontekcie zaproponowanego sposobu periodyzacji naleaoby zwrci
uwag jeszcze na umowny charakter granic okresw: progresywnego, stabilizacji,
regresu.
Najbardziej kontrowersyjne moe by wydzielenie w toku rozwoju okresu
stabilizacji. Zasadniczo naleaoby mwi tylko o dwch etapach, ktrych
cezur byby wiek uzyskiwania najlepszych rezultatw. Cechy mog wykazywa
(i najczciej wykazuj) okres rozwoju progresywnego w jednym kierunku,
a regresywnego w drugim (przeciwnym). Niewiele jest cech, ktre wykazuj
w toku ycia czowieka jednokierunkowy tor rozwoju: materia nie moe
istnie bez zmian. Osignicie wielkoci szczytowych (maksymalnych, najlepszego

71
wyniku) stanowi jednoczenie moment, od ktrego faktycznie rozpoczyna si
regres.
Teoretycznie istnieje moliwo utrzymania takiego poziomu rozwoju lub
bardzo do niego zblionego. Faktycznie zachodz jednak cige zmiany. Cecha,
ktra nie rozwija si na skutek okrelonych bodcw natury genetycznej lub
rodowiskowej musi ulega uwstecznieniu (Wolaski 1979). Mona wic mwi
tylko o okresie wzgldnej stabilizacji poziomu rozwoju, w ktrym organizm
osiga rwnowag procesw anabolizmu i katabolizmu.
Czas trwania oraz moment wystpowania wymienionego okresu, jak rwnie
szczytu rozwoju, moe by odmienny dla rnych cech. Kada ze struktur
i funkcji ma przecie wasny tor zmiennoci ontogenetycznej, ktry wiedzie
w rnym zakresie przez wszystkie wymienione etapy ontogenezy. Najczciej
przyjmuje si umownie, e okres stabilizacji wystpuje w granicach 90% wielkoci
ostatecznej (najlepszego wyniku czy te najwyszego poziomu rozwoju). Jak ju
zaznaczono, jest to tylko wzgldna stabilno rozwojowa. Podobnie ksztatuje si
przebieg toru progresji i regresu. Przyczyny labilnoci tego zjawiska w duym
stopniu wyjania teoria limitowego ukierunkowania rozwoju (Waddington 1957,
Wolaski 1979).
Niezwykle problematyczne jest wic uoglnienie wieku osigania najlepszych
rezultatw cech funkcjonalnych. W wietle wasnych dowiadcze uwaamy, e
takie ustalenia mog mie warto tylko populacyjn. W wikszoci przypadkw
determinuj go wpywy rodowiskowe (wykonywany zawd, aktywno ruchowa
itp.), a take dobr i liczebno grupy w badaniach przekrojowych.
Std te pomimo licznych zastrzee bardziej miarodajne wydaje si okre-
lenie etapu wzgldnej stabilizacji rozwoju (w granicach 90% najlepszego wyniku),
w ktrym najprawdopodobniej wystpi szczyt progresji.
Jak wynika z dotychczasowych rozwaa, nie mona zrozumie i waciwie
scharakteryzowa zmiennoci ontogenetycznej motorycznoci bez uwzgldnienia
inicjujcych j bodcw oraz bez znajomoci mechanizmw genetycznych deter-
minujcych wraliwo organizmu na czynniki rodowiskowe. Zagadnienie to
bdzie omwione w kolejnych rozdziaach. W niniejszym, jak zaznaczono
wczeniej, zostanie zwrcona uwaga jedynie na oglne prawidowoci dotyczce
kinetyki i dynamiki rozwoju wybranych wskanikw dwch podstawowych piter
motoryki czowieka (a wic wewntrznego aspektu dziaalnoci ruchowej):
zdolnoci i predyspozycji.

1. Zdolnoci motoryczne o podou strukturalno-energetycznym

Podrozdzia niniejszy rozpoczniemy od przypomnienia, e zdolnoci motory-

czne tworz kompleksy predyspozycji zintegrowanych wsplnym podoem
biologicznym i ruchowym. Wyodrbnione (rozdz. II) ich typy (czynniki) potwier-

72
dzaj suszno tradycyjnego podziau na zdolnoci o podou struktural-no-
energetycznym i koordynacyjnym. Jednake w przeciwiestwie do innych
koncepcji zidentyfikowane czynniki (zdolnoci motoryczne) maj zawsze charak-
ter hybrydowy, a wiec zawieraj rne rodzaje predyspozycji (cechy strukturalne
i funkcjonalne).
Jak zaznaczono w poprzednim rozdziale, stwarza to pewne ograniczenia
w moliwociach ich badania i biologicznej interpretacji. W kontekcie roz-
waanych zagadnie naley stwierdzi, e moemy analizowa zmienno albo
kompleksu czynnikw (cech) pozostajcych we wzajemnych interakcjach, albo te
najbardziej w nich dominujc grup skadowych (predyspozycji).
W zwizku z tym postanowilimy przyj metod prezentacji zmiennoci
ontogenetycznej zarwno caociowego pomiaru zdolnoci motorycznych (biorc
pod uwag wyniki okrelonych testw), w ktrych istnieje pewna doza umiejtno-
ci ruchowych (niemoliwych do oddzielenia), jak i tych predyspozycji, ktre s
najbardziej reprezentatywne dla poszczeglnych ich rodzajw.
Naley zaznaczy, e rnorodno propozycji testowania zdolnoci energety-
cznych" tradycyjnymi metodami zmusza do dokonania ich selekcji. W niniejszym
opracowaniu wskazwk w tym postpowaniu bd kryteria trafnoci testw
motorycznych przedstawione przez Szop (1988a, 1992, 1994a). W niektrych
przypadkach zostan one poszerzone, ze wzgldu na znacznie wikszy dorobek
badawczy osignity przy zastosowaniu tradycyjnych metod pomiaru struktury
motorycznoci. Jednak wyniki te bd traktowane tylko jako dane uzupeniajce.
Sdzimy, e ujcie takie pozwoli rwnie na uwiadomienie sobie przez Czytelnika
problemu trafnoci testw zdolnoci motorycznych (najtrafniejsze s te, ktrych
zmienno jest najbardziej zbliona do zmiennoci gwnych predyspozycji).

a. Zdolnoci szybkociowe
Tradycyjnie, potencjalne moliwoci osignicia w ruchach policyklicznych
jak najwikszej prdkoci (nazywane zdolnociami szybkociowymi lub synonimi-
cznym odpowiednikiem szybkoci), badano wykorzystujc testy biegowe na
krtkich dystansach: 1060 metrw. W tecie Eurofit zaproponowano rwnie
bieg wahadowy 5x10 metrw (tradycyjnie zaliczany do testw zwinnocio-
wych!). Jest to spowodowane tym, e w analizie czynnikowej wyniki biegw
wahadowych wyodrbniaj si w czynniku sia eksplozywna MMA", ktry
mierzy maksymaln moc anaerobow (Szopa 1988a), a wic gwn predyspozy-
cj ruchw krtkotrwaych o maksymalnej intensywnoci, rwnie ruchw
acyklicznych (np. skok czy rzut). Analizie poddamy rwnie zalecane w naszej
koncepcji wyniki testw wyskoku dosinego i obliczonych na jego podstawie
wielkoci MPA.
Na podstawie dostpnej literatury mona oglnie stwierdzi, e niezalenie od
metody pomiaru zdolnoci szybkociowe badane byy gwnie w wieku dzieci-
cym i modzieowym. Do rzadkoci nale badania w pniejszym okresie
ontogenezy, jak te u dzieci w wieku poprzedzajcym edukacj szkoln. W zwiz-

73
ku z powyszym nie ma moliwoci scharakteryzowania u obu pci penej
zmiennoci ontogenetycznej omawianej zdolnoci.
W dokonanym zestawieniu (rys. 4) zaprezentowano zmienno wynikw
pomiaru szybkoci" uzyskanej na rnych dystansach. Jak si wydaje, pozwala
ona stwierdzi bardzo wyrany zwizek dynamiki rozwoju omawianej zdolnoci
motorycznej z czasem trwania obcienia wysikowego. Poza tym daje si
zauway (w porwnywalnych testach) zrnicowanie midzypciowe jej kinetyki
i dynamiki rozwoju.
 W zalenoci od dugoci dystansu rny by czas trwania progresywnego
rozwoju oraz wiek osigania najlepszych rezultatw. Im dystans jest duszy
(tym samym duszy czas wysiku) tym wczeniej (zwaszcza u pci eskiej)
wystpuje okres wzgldnej stabilizacji i wiek uzyskania szczytowych rezultatw.
Std te mona ustali nastpujc kolejno rangow czasu trwania okresu
progresywnego: 10 m > 20 m > 50 m> 60 m >5x 10 m. Znajc energetyczne
podoe wysikw fizycznych mona wic wnioskowa, e znacznie szybciej
nastpuj w ontogenezie procesy inwolucyjne wydolnoci beztlenowej
kwasomlekowej ni beztlenowej niekwasomlekowej. By moe jest to zwizane nie
tyle ze specyfik zmian procesw metabolicznych, co z bardzo sabym
tolerowaniem przez dzieci zakwaszenia miniowego (Klimek 1978, Cempla 1990)
w wysikach fizycznych, gdy czas trwania wysiku w biegu na 50 m, czy duszym,
znacznie przekracza granic uzyskiwania maksymalnej prdkoci u dzieci.
Na podstawie przedstawionych wynikw bada mona stwierdzi, e w porw-
nywalnych grupach wystpi niszy poziom wynikw u pci eskiej ni mskiej.
Z wiekiem badanych nastpuje wzrost powyszego kierunku zrnicowania
dymorficznego. Jeszcze wyraniej rnice midzypciowe ujawniaj si w dynamice
rozwoju, dziewczta osigny bowiem wczeniej ni chopcy szczyt moliwoci
rozwojowych (zakoczenie etapu progresji wynikw). Zaznaczy si take u nich
wczeniej okres wzgldnej stabilizacji, co wpyno zdecydowanie niekorzystnie na
zasig progresji wynikw.
Interesujce wydaje si rwnie to, e u osobnikw pci mskiej w krzywej
zmiennoci wynikw biegu na 60 m daje si zauway bardzo krtki etap wzgldnej
stabilizacji poziomu rozwoju (wiek 16-19 lat). Nieco duszy jest on u dziewczt.
Procesy inwolucyjne zdolnoci szybkociowych u mczyzn przebiegaj wolno
do 45 roku ycia, po czym ich zasig jest bardzo duy. Poziom omawianej
zdolnoci w grupie wiekowej 61-65 lat jest niszy ni u chopcw w wieku 8 lat.
Na tle testw badajcych z zaoenia kompleksowo poziom zdolnoci
szybkociowych interesujco przedstawia si zmienno ontogenetyczna pod-
stawowych ich predyspozycji.
Naley zaznaczy, e chocia wieloczynnikowa teoria szybkoci (Geblewiczowa
1973) znalaza uznanie ju w latach szedziesitych, to niewtpliwie jej rozwinicie
w krakowskiej antropomotoryce jest znacznym krokiem w poznanie rzeczywistych,
biologicznych, determinantw zdolnoci szybkociowych. Wrd nich wymienia
si szczeglnie dwie gwne: maksymalna moc anaerobowa (MMA) oraz szybko
ruchu (predyspozycj charakteryzujc sprawno procesw koordynacyjnych).
Obie s zoonymi cechami funkcjonalnymi scalajcymi wiele elementarnych
struktur i funkcji organizmu w ukadzie miniowym i nerwowym. Std te ich
rozwj w duym stopniu moe by funkcj wzrostu, zrnicowania i dojrzewania
biologicznego czowieka. Takie przypuszczenie znajduje potwierdzenie w bada-
niach fizjologicznych, z ktrych wynika istnienie zwizku midzy poziomem
rozwoju somatycznego a MMA, czy te szybkoci ruchw (Woodworth i Schlos-
berg 1966, Geblewiczowa 1973, Kubica 1975, Sozaski i Witczak 1981, Kozowski
i Nazar (red.) 1981).

75
 Poniewa laboratoryjny pomiar obu komponentw MMA jest niemoliwy do
stosowania w badaniach populacyjnych, jak rwnie w zwizku z zastrzeeniami

76
do rzetelnoci niektrych testw (Szopa i wsp. 1985, Jurczak 1988, Januszewski
1991, 1992), opierajc si na badaniach Szopy (1989a) oraz Januszewskiego
(1992) przyjto zaoenie, e wystarczajco miarodajna jako wskanik mocy
anaerobowej jest rwnie MPA (maksymalna praca anaerobowa). Natomiast
w przypadku szybkoci ruchw powszechne uznanie zdoby test do pomiaru
czstotliwoci ruchw (plate tapping) zalecany w Euroficie.
Uwzgldniajc powysze, zmienno ontogenetyczna mocy anaerobowej zo-
stanie przedstawiona za pomoc trzech parametrw: wynikw MMA z testu
Margani, MPA jako rezultatu przelicznika masy ciaa i wyskoku dosinego oraz
biorc pod uwag jej zewntrzny efekt surowego wyniku wyskoku
dosinego.
Jak wynika z danych zamieszczonych na rysunku 5, zmienno ontogenetycz-
na efektu ruchowego (testu wyskoku dosinego) i wielkoci wykonanej pracy
MPA jest bardzo podobna. Wynika to po czci ze sposobu obliczania MPA,
ale wiadczy zarazem o bardzo cisym zwizku kinetyki rozwoju z rozrostem
masy ciaa w etapie progresywnego rozwoju oraz procesami inwolucji budowy
somatycznej i wzrostu masy tuszczu, zwaszcza (u kobiet) w okresie dorastania
i w pniejszych latach ontogenezy.
W obu przypadkach do 14 roku ycia zrnicowanie poziomu rozwoju jest
niewielkie. W kolejnych latach u osobnikw mskich wzrasta on do 18 roku
ycia, kiedy osigane s najlepsze wyniki. Z kolei w etapie inwolucji daje si
zauway tendencj odwrotn.
U kobiet zasig rozwoju jest mniejszy i w etapie progresywnym trwa do 14
roku ycia, ktry pocztkuje 5-letni okres wzgldnej stabilizacji. Wystpuje u nich
rwnie wikszy zakres inwolucji w tecie wyskoku dosinego. Powoduje to
wzrost wyranego ju we wczeniejszym okresie zrnicowania dymorficznego.
Charakterystyczn cech zmian wyskoku dosinego chopcw, MPA, a take
skoku w dal z odbicia obun (Szopa 1988a, Januszewski 1992) jest wic
wystpowanie progresywnego etapu rozwoju do 19 roku ycia i brak etapu jego
wzgldnej stabilizacji.
Wiek osignicia najlepszego rezultatu jest rwnoczenie pocztkiem okresu
inwolucji, wyraniej zaznaczonej dopiero po 55 roku ycia.
Rozwj MMA midzy 7-19 rokiem ycia jest taki sam jak w przypadku
wczeniej scharakteryzowanych pomiarw. Daje si zauway jedynie u dziewczt
pniejsze wystpienie etapu wzgldnej stabilizacji i nieznaczne zaamanie si
tempa rozwoju u chopcw przed wiekiem osignicia najlepszego rezultatu, co
mogoby wiadczy o stabilizacji dynamiki rozwoju.
Najbardziej interesujca wydaje si analiza wzgldnych wielkoci MMA.
Wskazuje ona wyranie na wpyw masy ciaa na wynik oszacowania wskanika
mocy beztlenowej. W wietle przedstawionych wynikw (rys. 5) mona stwierdzi,
e zasadniczo nie wzrastaj jakociowo funkcje organizmu w zakresie metaboliz-
mu beztlenowego, a u dziewczt mona zauway nawet ich niewielki spadek. By
moe jest to zwizane ze stosunkowo siln kontrol genetyczn omawianej cechy
(Szopa 1989a), za wzrost wszystkich wskanikw obliczanych z udziaem masy

77
ciaa jest wynikiem dynamiki rozwoju tej cechy (a wic czynnikw somatycznych),
nie za rozwoju sprawnoci mechanizmw energetycznych.
Aczkolwiek czstotliwo ruchw nie zalicza si do predyspozycji energetycz-
nych, lecz koordynacyjnych, charakteryzujcych sprawno procesw sterowania
i kontroli (Szopa 1988, 1994), to uwaa si, e stanowi ona wan skadow
zdolnoci szybkociowych (Geblewiczowa 1968, Harre 1970, Zaciorski 1970,
Sozaski i Witczak 1981, Harre i Hauptman 1988). wiadczy to wic o
hybrydowoci i niezalenoci podstawowych elementw struktury zdolnoci
szybkociowych. W zwizku z tym celowe wydaje si zaprezentowanie
zmiennoci omawianej cechy funkcjonalnej w toku ontogenezy jako wanej
skadowej hybrydowej struktury zdolnoci szybkociowych (szybkoci).
Jak wynika z przedstawionych na rysunku 5 danych, pochodzcych z ba-
da populacji krakowskiej (Szopa 1988b) progresywny etap rozwoju czstot-
liwoci ruchw trwa u chopcw do 16 roku ycia, po czym zaznacza si
bardzo wyranie jego wzgldna stabilizacja do grupy wiekowej 21-25 lat.
Dynamika inwolucji jest bardzo wyrana i rwnie silna, jak tempo rozwoju
w okresie progresywnym.
Porwnujc dynamik rozwoju czstotliwoci ruchw midzy 7-19 rokiem
ycia u obu pci oraz u mczyzn midzy 21-60 rokiem ycia ze stwierdzon
w bezwzgldnych wielkociach MMA, MPA oraz testach zdolnoci
motorycznych (bieg na 10, 50, 60 metrw, wyskok dosiny), mona stwierdzi
bardzo due ich podobiestwo.
Wydaje si, e wiadczy to o znacznym udziale omawianej predyspozycji
koordynacyjnej w kontroli tempa rozwoju wyszego poziomu integracji cech
funkcjonalnych tworzcych struktur zdolnoci szybkociowych. Przyjmujc
powysze zaoenia naley podkreli, e w takim przypadku uznaje si zrw-
nowaony udzia w nich predyspozycji energetycznych i koordynacyjnych. Nie
powinno to jednak by argumentem na rzecz ich wyjtkowo hybrydowej
struktury (problem ten zosta przedyskutowany w poprzednim rozdziale), a jedy-
nie wiadczy o podobnej wanoci wielu elementw tworzcych dyspozycje do
ruchw wykonywanych z jak najwiksz prdkoci. W rnym stopniu takie
zwizki strukturalne predyspozycji istniej rwnie w wymiarze pozostaych
zdolnoci (Bs i Mechling 1983, Szopa 1988b). Mona natomiast stwierdzi, e
rozwj zdolnoci szybkociowych (bez wzgldu na sposb testowania) jest
wypadkow zmian ich predyspozycji i charakteryzuje si zmienn dynamik
zarwno okresu progresywnego, jak i inwoucji.

b. Zdolnoci siowe

Zdolno czowieka do pokonywania oporu zewntrznego lub przeciwstawia-

nia si mu, bdca efektem skurczu minia, charakteryzuje si najczciej
kilkoma przejawami (patrz rozdzia II). Moe by rwnie rozwijana w warun-
kach statyki lub dynamiki (ruchy monocykliczne Gundach 1970).

78
 Obecnie stosuje si w antropomotoryce wiele testw do oceny zdolnoci
siowych. Oglnie dzieli si je (Wany 1989) na: wykorzystujce aparatur
pomiarow (dynamometry, platformy tensometryczne itp.) oraz wybrane for-
my maksymalnej pracy mini w rnych wiczeniach statycznych lub o ma-
ej prdkoci (np. podniesienie lub utrzymanie ciaru wasnego ciaa itp.).
Nie s zatem zdolnoci siowe odpowiednikiem siy w sensie fizycznym: wska-
zuj one bowiem jedynie na potencjalne moliwoci osignicia okrelonych
parametrw fizycznych w wybranych czynnociach czowieka. Jak dotd naj-
bardziej popularne s oceny zdolnoci siowych na podstawie pomiaru siy
statycznej rcznym dynamometrem Collina (krytyka tej metody jest przed-
stawiona we wczeniejszych rozdziaach). Nowsze polskie badania struktury
motorycznoci (Szopa 1988b, Pilicz i Piotrowska 1989, Szopa i Wtroba
1992) potwierdzaj spostrzeenie Larsona (1940), e absolutny wymiar siy
statycznej czowieka jest mocno skorelowany z mas ciaa i w analizie czyn-
nikowej wyodrbnia si w czynniku niezalenym od innych, do ktrych
wchodz pozostae jej odmiany (sia wzgldna, sia bezwzgldna, sia dynami-
czna, sia eksplozywna). Wykazano rwnie sab, ale istotn korelacj z po-
miarem zdolnoci szybkociowych (bieg na 10 m) oraz predyspozycji ener-
getycznych (MMA, MPA).
Interesujce wydaje si to, e sia wzgldna wykazuje najsilniejszy zwizek
z MMA, o czym wiadczy fakt wystpienia jej w czynniku obejmujcym typowe
predyspozycje szybkociowe Sia eksplozywna MMA" (Szopa i Wtroba
1992).
Mona wic uwaa obie wymienione predyspozycje: mas ciaa ewentualnie
(trafniej) mas ciaa szczupego (LBM), jak i maksymaln moc procesw
beztlenowych (MMA), za typowe predyspozycje zdolnoci siowych, ktre
ujawniaj si w okrelonych efektach motorycznych. W zwizku z tym zaprezen-
tujemy zmienno ontogenetyczn oglnego wymiaru" wymienionych zdolnoci
motorycznych (wyniki testw siy statycznej i dynamicznej), podobnie jak to
zastosowano w przypadku zdolnoci szybkociowych, na tle gwnych jej
predyspozycji, tj. masy ciaa i siy wzgldnej. Wielkoci MMA i MPA pominito
z uwagi na uwzgldnienie ich w poprzednim rozdziale.
Na podstawie danych zamieszczonych na rysunku 6 mona stwierdzi bardzo
podobny przebieg zmiennoci ontogenetycznej wszystkich branych pod uwag
pomiarw zdolnoci siowych oraz masy ciaa. Rni si od nich jedynie tok
rozwoju siy wzgldnej. Jak zaznaczono wczeniej, w analizie czynnikowej
wyodrbnia si ona w czynniku zawierajcym gwnie predyspozycje energetycz-
ne, std te mona uzna, e wskazuje ona na moliwoci utylizacji energii dla
pracujcych mini w procesach beztlenowych.
Przebieg zmiennoci zdolnoci siowych w wymiarze bezwzgldnym (rys. 6)
charakteryzuje si w okresie progresywnym zrwnowaonym wzrostem poziomu
(przyspieszonym tylko w okresie skoku pokwitaniowego), dugim etapem wzgld-
nej stabilizacji rozwojowej i krtkim, silniej zaznaczonym, etapem inwolucji po 50
roku ycia.

79
 Natomiast w rozwoju siy wzgldnej (podobnie jak relatywnych wskanikw
M M A) uwidoczni si bardzo krtki okres progresywnego rozwoju koczcy si
zarwno u dziewczt, jak i chopcw przed skokiem pokwitaniowym (okoo 10
roku ycia u pci mskiej i 8 roku ycia u pci eskiej). Na etapie wzgldnej
stabilizacji zaznaczya si w sabym, skokowym, rytmie dynamiki nieznaczna
tendencja wzrostowa poziomu rozwoju u mczyzn i spadkowa u kobiet. U obu
pci wyrane procesy inwolucyjne uwidoczniy si po 50 roku ycia, podobnie jak
w wymiarach bezwzgldnych.
W wietle tych wynikw nasuwa si spostrzeenie, e wpyw predyspozycji
somatycznych i energetycznych na zmienno ontogenetyczn zdolnoci siowych
w poszczeglnych okresach rozwoju czowieka jest zrnicowany. Wydaje si, e
etap progresywnego rozwoju i wzgldnej stabilizacji (do pewnego wieku) jest
mocno uzaleniony od rozwoju somatycznego. W pniejszym okresie o poziomie
zdolnoci siowych decyduj procesy inwolucyjne predyspozycji energetycznych.
Jest oczywiste, e silna determinacja kinetyki i dynamiki rozwoju zdolnoci
siowych przez wymienione wyej grupy predyspozycji rzutuje rwnie na zasig
i kierunek zrnicowania dymorficznego. Jest ono we wszystkich przypadkach
bardzo nieznaczne do okresu zakoczenia przez dziewczta etapu progresywnego
rozwoju (13-14 lat), nastpnie zasig rnic midzypciowych wzrasta na korzy
pci mskiej do wieku osignicia przez mczyzn najlepszych wynikw (wiek 19-25
lat) i tylko nieznacznie zmniejsza si w pniejszych okresach ontogenezy.
Interesujce jest rwnie to, e podobne tendencje daje si zauway we
wskanikach siy wzgldnej. Wydaje si, e w interpretacji tego zjawiska nie
mona pomin wpywu androgenw na poziom zrnicowania dymorficznego
zdolnoci siowych. Jak wiadomo u dojrzaych osobnikw pci mskiej s one
produkowane przez jdra (testosteron) i kor nadnerczy. Stawia wic to pe
msk na uprzywilejowanej pozycji (produkcja wymienionego hormonu zachodzi
u kobiet tylko w korze nadnerczy), ma bowiem wiksze moliwoci rozwoju
zdolnoci siowych.
Przypuszcza naley, e na wahanie rytmu rozwoju we wszystkich etapach
zmiennoci ontogenetycznej duy wpyw mog mie czynniki rodowiskowe,
a zwaszcza aktywno fizyczna. Ich znaczenie jest moliwe do obserwacji
zwaszcza w okresie wzgldnej stabilizacji rozwoju. Na przykad czstsze wykony-
wanie przez mczyzn pracy fizycznej moe by przyczyn sabo zarysowanej
tendencji do wzrostu poziomu rozwoju zdolnoci siowych w okresie ich wzgld-
nej stabilizacji. Taka hipoteza jest uzasadniona, tym bardziej, e omawiane
zdolnoci s sabo kontrolowane genetycznie (Szopa 1983, Mleczko 1991, Szopa
1992).
Mona te sdzi, e czynniki rodowiskowe decyduj rwnie o wieku
wystpienia najlepszych wynikw w bardzo dugim okresie wzgldnej stabilnoci
ich poziomu rozwoju. To przypuszczenie potwierdzaj osignicia w pnych
okresach ontogenezy wysokich wynikw w testach zdolnoci siowych przez
osoby aktywne fizycznie oraz rekordowych wynikw w sportowych dyscyplinach
siowych przez starszych zawodnikw.
01
6 Podstawy antropomotoryki l
c. Zdolnoci wytrzymaociowe

Rne podejcie interpretacyjne do zagadnienia wytrzymaoci" (zdolnoci

wytrzymaociowych) w teorii motorycznoci oraz innych dziedzinach nauki
rzutuje w bardzo duym stopniu na sposb jej pomiaru oraz na dorobek nauki
w zakresie poznania rozwoju ontogenetycznego.
Wspczenie do czsto akceptowany jest pogld (Gundlach 1970, Harre
i wsp. 1988) o koniecznoci uwzgldnienia w charakterystyce omawianych
zdolnoci motorycznych dwch elementw: czasu trwania wysiku oraz stopnia
jego intensywnoci, odnoszc go kadorazowo do wczeniej omwionych elemen-
tw potencjalnego aspektu dziaania ruchowego szybkoci i siy skurczu
minia. Std te wyrnia si, np. w praktyce sportowej (teorii treningu) m.in.
wytrzymao: krtkiego, redniego i dugiego czasu lub te siow i szybko-
ciow, lokaln i ogln itp.
Biologiczne uwarunkowania poziomu rozwoju zdolnoci wytrzymaociowych
okrela si czsto bardzo oglnym wyznacznikiem: wydolno. W celu jej
ucilenia stosuje si take takie epitety jak: fizyczna, tlenowa (aerobowa),
beztlenowa (anaerobowa), tlenowo-beztlenowa itp. Stwarza to z kolei podstaw
do opracowania kolejnych kryteriw klasyfikacji wytrzymaoci", m.in. tleno-
wej, beztlenowej czy tlenowo-beztlenowej (Hollmann i Hettinger 1976, Raczek
1981, Cempla i Mleczko 1989, arek 1990).
W niniejszym opracowaniu zwrcimy uwag na gwny aspekt wielowymiaro-
wego zjawiska zdolnoci wytrzymaociowych (Bs i Mechling 1983): pro-
blematyk wykorzystania moliwoci organizmu w zakresie dugotrwaej pracy
0 okrelonej intensywnoci wykonywanej bez oznak zmczenia (Szopa 1992).
Zgodnie z licznymi badaniami (por. przegld pimiennictwa: Cempla i Mlecz-
ko 1989) ich uwarunkowania biologiczne wi si z superpredyspozycj", jak
jest zdolno do maksymalnego poboru tlenu (maximal aerobic power). Istotnymi
czynnikami warunkujcymi jej poziom (aczkolwiek trudnymi do pomiaru nauko-
wego) s take predyspozycje psychiczne: sia woli, motywacja, odporno
psychiczna (arek 1990, Szopa 1992).
W praktyce szkolnej, jak rwnie w wielu badaniach populacyjnych, pod-
staw do oceny wytrzymaoci" byy i s bardzo rne testy: od zdolnoci do
utrzymania intensywnoci submaksymalnej w krtkim czasie (bieg na 300
metrw, test Burpego), w rednim czasie (bieg na dystansach od 600 do 1000
metrw) do wysikw o duszym czasie trwania.
Jak wiadomo, w takim czasie gwnymi substratami dostarczajcymi energi
dla zachowania zdolnoci minia do skurczw s: zasoby ATP, fosfokreatyna
oraz glikogen wchodzcy w reakcje zarwno beztlenowe, kwasomlekowe, jak
1 tlenowe (Kozowski i Nazar 1984). Tego rodzaju wysiki wytrzymaociowe
rni si zatem od wczeniej scharakteryzowanych rodzajem metabolizmu
miniowego. Naley zaznaczy, e wspczenie do czsto z typowymi zdolno
ciami wytrzymaociowymi kojarz si takie wysiki, ktre trwaj duszy czas.
Dlatego w niniejszym opracowaniu za podstaw charakterystyki zmiennoci

82
ontogenetycznej wytrzymaoci" przyjmiemy wyniki biegu 12 minut (test Co-
opera).
Jak zaznaczono wczeniej dla tak rozumianej zdolnoci motorycznej zasad-
nicz predyspozycj energetyczn (o charakterze hybrydowym) jest poziom
maksymalnego pochaniania tlenu. Dlatego rozwj zdolnoci wytrzymaocio-
wych przedstawimy na tle zmiennoci ontogenetycznej ich gwnej predyspozycji
energetycznej (w ujciach relatywnych: YC^maK-kg"1, VO2 max kg LBM ~' oraz
w wielkociach globalnych VO2max). Warto zaznaczy, e w wielu badaniach
fizjologicznych wskazano na istotn korelacj midzy efektem w biegu na 12
minut a VO2maK-kg~~l (Cooper 1978, Kuski 1987), istniej'rwnania regresji
pozwalajce szacowa poziom maksymalnego poboru tlenu z wyniku biegu na 12
minut (Cooper 1978).
Dla porwnania zostanie zaprezentowany rwnie przebieg zmiennoci w wy-
branych okresach ontogenezy wskanikw dwch innych testw omawianych
zdolnoci, a mianowicie wynikw biegu na 300 m (wytrzymao krtkiego
czasu" beztlenowa) oraz 600 i 1000 m (wytrzymao redniego czasu"
beztlenowo-tlenowa).
Z danych zamieszczonych na rysunku 7 wynika, e przebieg zmiennoci
ontogenetycznej wynikw testw kilku odmian wytrzymaoci biegowej jest rny
zarwno pod wzgldem kinetyki, jak i dynamiki. Mona te stwierdzi due
zrnicowanie wskanikw dymorfizmu. Szczeglnie interesujce wydaje si
natomiast, e wraz z wydueniem si czasu trwania wysiku submaksymalnego,
skraca si okres progresywnego rozwoju zdolnoci wytrzymaociowych.
Poza tym naley zauway, e zasig tej tendencji jest silnie zrnicowany
dymorficznie. Wyraniej uwidocznia si ona u pci eskiej. W zamieszczonych
materiaach porwnawczych, zakoczenie etapu progresywnego rozwoju mona
stwierdzi u dziewczt w wieku: 15 lat bieg na 300 m i 9 lat bieg na 600 i 800
m, 10 lat bieg na 1000 m i 9 lat bieg na 12 minut. Natomiast u chopcw
wyej wymieniony etap rozwoju trwa duej: w biegu na 300 metrw nie
zakoczy si jeszcze w wieku 20 lat, jak rwnie nie mona zauway jego finau
do 18 roku ycia w biegu na 800 m. Tylko nieco wczeniej uwidacznia si
zakoczenie progresywnego etapu rozwoju zdolnoci wytrzymaociowych w bie-
gu na 1000 m (16-17 rok ycia) i 12 minut (wiek 16 lat).
Interesujce wydaje si te, e wraz z dugoci dystansu, a tym samym czasem
trwania wysiku, skraca si okres trwania wzgldnej stabilnoci rozwojowej
okrelonej odmiany wytrzymaoci". Midzy 7-19 rokiem ycia procesy in-
wolucyjne, koczce wyej wymieniony etap rozwoju daje si zauway najwcze-
niej u dziewczt w biegu na 1000 m (19 rok ycia), a u obu pci w biegu na 12
minut (19 lat u chopcw i 14 lat u dziewczt). Wynika z tego, e w wysikach
dugotrwaych trwa on zaledwie trzy lata (rys. 8).
Rwnie zakres i tempo inwolucji rozwoju tego przejawu zdolnoci wy-
trzymaociowych u pci eskiej s bardzo due. O skali regresu moe wiadczy
porwnanie poziomu wynikw uzyskanych przez 19-letnie dziewczta z Polski
i kobiety dwudziestoletnie ze Stanw Zjednoczonych (rys. 8). Ot jest on u Polek

6- 83
niszy i moe by porwnywany tylko z tym, jaki osigay kobiety amerykaskie
w szstej dekadzie ycia. Natomiast osobnicy pci mskiej, pomimo stabilizacji
rozwoju w wieku 19 lat, przewyszali poziomem wynikw Amerykanw.
Na podstawie wynikw bada wymienionej ju populacji amerykaskiej
(Cooper 1978) mona sdzi, e procesy inwolucyjne wytrzymaoci dugiego
czasu" (a wic wysikw aerobowych) przebiegaj u obu pci w wolnym tempie
midzy trzeci a pit dekad ycia, po czym ulegaj przyspieszeniu (rys. 8).
Naley rwnie zaznaczy, e tak stopie, jak i wiek ich wystpowania moe by
przesunity w czasie, o czym wiadcz dokonania sportowcw, u ktrych regres
zdolnoci wytrzymaociowych pojawia si dopiero w czwartej dekadzie ycia
(Costill 1976, Kuski 1987).
Z przedstawionych materiaw wynika, e stosunkowo niewielkie zrnicowa-
nie midzypciowe poziomu rozwoju zdolnoci wytrzymaociowych w okresie
dziecistwa ronie na korzy pci mskiej w wyniku stabilizacji, a nawet ich
regresu u dziewczt.
Wydaje si, e zasygnalizowanym tendencjom rozwoju i wzgldnej stabilizacji
omawianych zdolnoci motorycznych oraz przyspieszeniu procesw inwolucyj-
nych wraz z wydueniem si czasu trwania wysikw submaksymalnych nie
naley przypisywa wycznie determinacji przyrodniczej.
Dowiadczenia praktyki sportowej, rekreacyjnej, a take eksperymenty peda-
gogiczne pozwalaj na wskazanie take wielu innych czynnikw. Wrd nich
naleaoby niewtpliwie wymieni uwarunkowania psychiczne (motywacja, silna
wola, odporno na zmczenie) oraz umiejtnoci ruchowe, skadajce si na tzw.
ekonomik wysiku.
Z bada fizjologicznych wiadomo, e dzieci do skoku pokwitaniowego maj
nisze ni doroli moliwoci funkcjonalne wykonywania wysikw w warunkach
beztlenowych, a po wyej wymienionym okresie rozwoju efekt jest uzaleniony od
indywidualnych moliwoci zacigania dugu tlenowego i tolerowania poziomu
zakwaszenia (Keul i wsp. 1978, Klimek 1978, Halicka-Ambroziak 1984, Roniker
1986, Macek 1987, Raczek 1987, Astrand 1992). W biegu na 12 minut, np.
dochodzi, przy uwzgldnieniu optymalnej intensywnoci, do przekroczenia progu
niekompensowanej kwasicy metabolicznej, co powoduje wiksz koncentracj
mleczanu ni w biegach krtszych (Cempla i Mleczko 1989). Moe to by zatem
czynnikiem dodatkowo ograniczajcym osiganie dobrych wynikw w dugo-
trwaej pracy (przy znacznej niechci dziewczt do wszystkich wysikw fizycz-
nych).
Z licznych bada wynika rwnie, e istnieje dua zaleno midzy umiejt-
noci wykonania zadania ruchowego a wynikiem pomiaru w tecie motorycz-
nym. Wbrew powszechnym opiniom naleaoby dyskutowa z pogldami o zna-
cznych moliwociach kontynuowania biegu z submaksymaln prdkoci przez
dzieci i osobnikw nie trenujcych. W licznych doniesieniach naukowych zwraca
si uwag na stosunkowo nisk ekonomik biegu (running economy) u dzieci
(Daniels i Olbridge 1971, Krahenbuhl i wsp. 1983, 1989, Rowland i wsp. 1988).
Wydaje si, e ten czynnik, a take brak czucia czasu" (prdkoci) moe by

85
rwnie przyczyn niepowodze w testach dugotrwaych, przede wszystkim
u osobnikw pci eskiej, w zwizku z ich mniejszymi dowiadczeniami
ruchowymi. Niemniej przedstawione dane pozwalaj na wycignicie wniosku, i
testowanie zdolnoci wytrzymaociowych jest tym trafniejsze, im duszy jest czas
trwania wysiku a wic mniejszy udzia w nim procesw anaerobowych.
Biologiczne uwarunkowania zdolnoci wytrzymaociowych, o czym ju
wspominano, s ju dobrze poznane (Kubica 1975, Kozowski i Nazar 1984,
arek 1990). Zwizek podstawowych predyspozycji energetycznych z wybranymi
testami zdolnoci wytrzymaociowych zosta potwierdzony w wielu analizach

86
statystycznych (Szopa 1988b). Naley jednak zaznaczy, e rozwj kadej zdolnoci
motorycznej, w tym take wytrzymaoci, jest determinowany oddziaywaniem wielu
cech strukturalnych i funkcjonalnych. O ich efektywnoci w konkretnym dziaaniu
ruchowym decyduj rwnie umiejtnoci, stanowice przecie niezaleny od zdolno-
ci element struktury wewntrznego aspektu motoryki czowieka.
Poza tym mona przyj, e na rnych etapach rozwoju biologicznego
czowieka w strukturze wieloczynnikowego wymiaru okrelonej odmiany zdolno-
ci wytrzymaociowej dominujce znaczenie mog posiada rne cechy funkc-
jonalne i strukturalne.
Na rysunku 8 zaprezentowano rozwj zdolnoci wytrzymaociowych
badanych testem Coopera na tle dominujcej predyspozycji energetycznej ja-
k jest wydolno tlenowa, mierzona wskanikiem maksymalnego pocha-
niania tlenu (w ujciu globalnym VO 2 max i relatywnym VO 2 max-kg~'
i VO2max-kgLBM-').
Jak wynika z dokonanego zestawienia trudno jest znale proste powizanie
pomidzy zmiennoci ontogenetyczn omwionych odmian zdolnoci wytrzy-
maociowych (wytrzymaoci) a wskanikami wydolnoci tlenowej. Nie ma
rwnie analogii midzy specyfik rozwoju zdolnoci wytrzymaociowych krt-
kiego czasu" (wynik biegu na 300 m) a zamieszczon wczeniej ilustracj
przebiegu zmiennoci wskanikw wydolnoci beztlenowej (MMA, MPA,
MMA-kg' 1 ) (rys. 8).
Zmienno w toku ontogenezy globalnych wskanikw maksymalnego minu-
towego poboru tlenu (VO2max) wzrasta dynamicznie u obu pci w pierwszej
dekadzie ycia, po czym zaczyna stopniowo obnia si. Dugo etapu pro-
gresywnego rozwoju jest zrnicowana dymorficznie. U dziewczt koczy si on
ju okoo 15 roku ycia, natomiast u chopcw kilka lat pniej.
Podobnie zrnicowana jest faza wzgldnej stabilizacji. U kobiet wystpuje
ona od 14 roku ycia do koca obserwacji (grupa wieku 53-57 lat). Natomiast
u mczyzn charakteryzuje si wiksz labilnoci poziomu rozwoju w po-
szczeglnych rocznikach oraz znacznie krtszym etapem wystpowania (wiek
15-40 lat). Poczwszy od pitej dekady ycia u mczyzn nasilaj si procesy
inwolucyjne. Interesujce jest to, e nie stwierdzono ich u kobiet.
Do wystpienia etapu wzgldnej stabilizacji u dziewczt zrnicowanie
dymorficzne kinetyki rozwoju jest bardzo mae. Jego wzrost do 30% jest funkcj
duszego okresu progresji wynikw u chopcw, a znaczne obnienie si
wskanika dymorfizmu w pitej i szstej dekadzie ycia jest spowodowane
inwolucj procesw rozwojowych wydolnoci mczyzn przy duej stabilnoci jej
poziomu u kobiet.
Jak wiadomo, globalne wskaniki maksymalnego poboru tlenu nie oddaj
w sposb rzeczywisty dynamiki zmian wydolnoci tlenowej, gdy jego wielkoci
zale od przyrostu masy ciaa.
W badaniach wasnych mona zauway rwnie tak tendencj. Potwier-
dzono j w wielu badaniach fizjologicznych (Kozowski 1987). Etap progresyw-
nego rozwoju VO2max u chopcw przebiega prawie rwnolegle do wzrostu

87
masy i wysokoci ciaa. Natomiast podobnych relacji nie mona doszuka si
u dziewczt. Prawdopodobnie s one zaburzone w wyniku duego udziau tkanki
tuszczowej w masie ciaa po okresie skoku pokwitaniowego (Kozowski 1987).
Std te, za znacznie lepszy wskanik moliwoci wydolnociowej uznaje si
relatywne wielkoci maksymalnego minutowego poboru tlenu odniesione do
masy ciaa, ewentualnie, w celu wyeliminowania wpyww biernej tkanki tusz-
czowej na wynik pomiaru, zaleca si stosowanie przelicznika w relacji do masy
ciaa szczupego (LBM).
Zaprezentowane wyniki na rysunku 8 dobrze oddaj udokumentowan
tendencj w badaniach fizjologicznych mwic o tym, e w ujciu relatywnym
dzieci posiadaj wysz wydolno tlenow ni osobnicy doroli. Natomiast
w rozwoju ontogenetycznym znajduje potwierdzenie prawidowo sygnalizowa-
na w wielu badaniach populacyjnych, e u dziewczt tendencje spadkowe
w VO2max-kg~1 i VO2 max-kg LBM ~' uwidaczniaj si ju w pierwszej dekadzie
ycia (Astrand 1952, Andersen i wsp. 1971, Klimek 1978, Raczek 1978, Selinger
i wsp. 1978, Szopa i wsp. 1985).
Wynika z tego, e dugi etap regresu cechy moe by poprzedzony w tej grupie
krtkim okresem progresywnym lub stabilizacji we wczesnym dziecistwie.
W badanej populacji etap progresywnego rozwoju mia miejsce we wskanikach
VO2max kg LBM~' i wzgldnej stabilizacji w VO2mnx-kg~1.
Bardzo interesujcy przebieg ma rozwj relatywnych wskanikw wydol-
noci tlenowej u pci mskiej. Ot w pierwszych dekadach (wiek 7-19 lat)
ycia zaznaczy si jedynie etap wzgldnej stabilizacji wynikw, poprzedzajcy
okres regresu w kolejnych grupach wiekowych. Podobn tendencj rozwojow
stwierdzono w wielu innych populacjach (por. Mleczko 1991, przegld bada
Cempla 1993). Naley zaznaczy, e rzadziej stwierdza si przebieg zmienno-
ci sugerujcy wystpienie regresu wydolnoci ju w pierwszej dekadzie ycia,
co wystpio m.in. w reprezentowanych materiaach u pci eskiej (Bink
i Wafelbakker 1968, Dehn i Bruce 1972, Selinger i wsp. 1978,
Andersen i wsp. 1980).
Jak z powyszych danych wynika, proces rozwoju relatywnych wskanikw
wydolnoci tlenowej nie pozwala na wydzielenie typowej etapowoci przebiegu
zmiennoci ontogenetycznej: progres stabilizacja regres.
Naley jednak zaznaczy, e wystpujce tendencje spadkowe w tak bardzo
wanej funkcji organizmu czowieka, zwaszcza u dziewczt, mog mie charakter
populacyjny i rodowiskowy. U sportowcw i osb aktywnych fizycznie wy-
stpuj znacznie pniej (Kubica 1975, Costill 1976, Raczek 1978, Cempla
i Mleczko 1989). Interesujce wydaje si rwnie to, e s one szybsze u m-
czyzn.
Fakt wolniejszego regresu wydolnoci tlenowej u kobiet jest dobrze udoku-
mentowany w licznych badaniach populacyjnych (przegld Astrand 1952, Dehn
i Bruce 1972, Holmann i Hettinger 1976, Szopa i wsp. 1985).
wiadczy to moe o duej stabilnoci rozwojowej kobiet, zwaszcza w za-
kresie zdolnoci do kontynuowania wysikw dugotrwaych o niskiej inten-
QC
OO
sywnoci: by moe jest to efekt adaptacji filogenetycznej oraz jedna z przy-
czyn wikszej dugoci ycia i duszej ywotnoci pci eskiej (Szopa
1992).
Scharakteryzowana tendencja rozwojowa u kobiet (odwrotna jak u mczyzn)
jest moliwa do obserwacji we wszystkich wskanikach wydolnoci. Wpywa
ona zdecydowanie na zmniejszenie si zrnicowania midzypciowego poziomu
rozwoju, (ktre jest najwiksze na korzy pci mskiej w drugiej i trzeciej
dekadzie ycia): w kinetyce rozwoju, np. VO 2 max kg LBM ~' zaznacza si
po 50 roku ycia nawet przewaga poziomu wynikw u kobiet. Warto zaznaczy,
e takie relacje uwidaczniay si sporadycznie we wszystkich wskanikach
wydolnoci tlenowej do momentu rozpoczcia jej procesw inwolucyjnych
u dziewczt.
Przedstawiona charakterystyka przebiegu zmiennoci ontogenetycznej wska-
nikw wydolnoci tlenowej bardzo wyranie potwierdza wczeniej postawion
hipotez, e nie ma prostej analogii midzy zmiennoci rnych przejaww
zdolnoci wytrzymaociowych a ich gwnymi predyspozycjami energetycznymi.
W pewnym stopniu mona doszuka si tylko zwizku midzy regresem relatyw-
nych wskanikw wydolnoci tlenowej (zwaszcza VO2max-kgLBM~') u dziew-
czt a wyranym obnieniem si wynikw w testach dugotrwaych (np. bieg na
12 minut).
Istniej rwnie podstawy do czenia u obu pci rozwoju somatycznego oraz
wskanikw globalnych VO2 max z okresem progresywnym zdolnoci wytrzyma-
ociowych. Sugeruje si nawet (Szopa 1992), e progresja wynikw w testach
zdolnoci wytrzymaociowych jest funkcj czynnikw rozwojowych (gwnie
wielkoci ciaa), natomiast jej regres moe by spowodowany duym spadkiem
relatywnych wskanikw maksymalnego poboru tlenu.
Naley zaznaczy, e moliwoci czenia u obu pci okresu progresywnego
rozwoju z przyrostem ilociowym cech somatycznych (gwnie masy ciaa
szczupego) oraz procesw inwolucyjnych z wyranym obnieniem si poziomu
rozwoju predyspozycji energetycznych zauwaono rwnie w analizie zmiennoci
ontogenetycznej siowych i szybkociowych zdolnoci motorycznych.
W wietle tych rozwaa naley na zakoczenie jeszcze raz podkreli
hybrydowo zdolnoci wytrzymaociowych. Jak wykazano, kinetyka i dynami-
ka ich rozwoju determinowana jest przez wiele predyspozycji o rnym charak-
terze. Std te ich kwalifikacja jako typowych zdolnoci energetycznych jest
w pewnym stopniu uproszczeniem.

89
 2. Zdolnoci koordynacyjne

Jak wynika z poprzednich rozdziaw krakowska koncepcja struktury moto-

rycznoci (Szopa 1988a, 1992) nawizuje do tradycyjnego podziau motorycznoci
na dwa kompleksy, zgodnie z klasyfikacj zaprezentowan przez Gundlacha
(1970). Jednake podejcie interpretacyjne do zagadnienia zdolnoci koordynacyj-
nych, tworzcych kompleks dyspozycji organizmu w zakresie procesu sterowania
i kontroli ruchu, zdecydowanie rni si od starszych i nowszych pogldw
teoretycznych (por. przegld bada: Raczek i Mynarski 1992, Starosta 1994).
Dotyczy to szczeglnie braku moliwoci syntetycznego testowania tych zdolno-
ci, a wic koniecznoci oparcia analiz na pitrze predyspoz ycji. Dlatego
w niniejszym opracowaniu prezentacja zmiennoci ontogenetycznej ograniczona
zostanie do tych podstawowych predyspozycji, ktre byy uwzgldnione w bada-
niach populacyjnych w szerszym przedziale wieku. S to szybko (czas) reakcji
prostej, koordynacja wzrokowo-ruchowa, orientacja przestrzenna, rwnowaga
i czucie proprioceptywne. Kada z nich decyduje o efektywnoci zadania
ruchowego, realizowanego w rnych warunkach przestrzennych i czasowych,
oczywicie w cisym powizaniu z wczeniej scharakteryzowanymi zdolnociami
energetycznymi. Naley rwnie podkreli, i w kadym dziaaniu musz by
zaangaowane w wikszym czy mniejszym'stopniu podstawowe funkcje central-
nego ukadu nerwowego przejawiajce si w procesach kognitywnych, mnemoni-
cznych i sensorycznych: zatem okrelony zesp waciwoci funkcjonalnych,
nazywany przez nas predyspozycjami mona zidentyfikowa ze wzgldu na
dominujcy receptor, inicjujcy wyej wymieniony proces lub te biorc pod
uwag stopie zaangaowania poszczeglnych orodkw ukadu sterowania
i kontroli. Natomiast podstaw ich wyrnienia s metody indukcyjne stosowane
w analizach statystycznych (Szopa 1988a, Szopa i Wtroba 1992).
Jak wynika z wczeniej przytoczonego zestawienia predyspozycji koordyna-
cyjnych (rozdzia II) posiadaj one bardzo umowne nazwy. Dokonujc inter-
pretacji wynikw ich pomiaru naley podkreli rwnie kwestie ich
rzetelnoci i trafnoci. Poznanie struktury zdolnoci koordynacyjnych odbywa si
bowiem zawsze w sposb poredni, nawet kiedy posugujemy si elektroniczn
aparatur pomiarow.
Koncepcja nasza postulujc badanie podstawowych funkcji centralnego
ukadu nerwowego rni si od wspczesnych predyspozycji metodologicznych
np. katowickiej (Raczek i Mynarski 1992), a take od podejcia do badania
zjawiska koordynacja-zwinno", prezentowanego przez zwolennikw starego
ujcia struktury motorycznoci (Pilicz 1967, Wany 1977, 1989, Starosta 1978,
Naglak 1979, Grabowski 1987 i inni).
Stwarza to na pewno ograniczenia w zakresie moliwoci interpretacyjnych,
ale rwnoczenie, co ju zaznaczono we wstpie do niniejszego opracowania, daje
obiektywn podstaw do badania takich zjawisk przyrodniczych, jak zmienno
ontogenetyczna. Predyspozycje, chocia badane porednio, s przecie cechami

90
biologicznymi, a nie konstruktami teoretycznymi o bliej nie zidentyfikowanej
strukturze i funkcji.
Podstaw do wyrnienia szybkoci reakcji (czsto uywa si synonimicznego
okrelenia czas reakcji) spord zoonych cech funkcjonalnych, okrelajcych
sprawno organizmu w zakresie koordynacji sensoryczno-motorycznej (Mleczko
1991) s wyniki bada (Szopa 1988a, Szopa i Latinek 1995), z ktrych wynika, e
wyodrbnia si ona w oddzielnym czynniku, niezalenym od innych predys-
pozycji.
Naley zaznaczy, e badania nad jej zmiennoci ontogenetyczn maj ju
bardzo dug histori (por. przegld bada: Woodworth i Schlosberg 1966,
Geblewiczowa 1973, Szopa i wsp. 1985, Mleczko 1992), jednak w wikszoci
posiadaj one charakter przekrojowy i obejmuj wybrane okresy rozwoju.
Dlatego do prezentacji omawianego zagadnienia wybrano materiay pochodzce
z obszernych bada populacji krakowskiej w przedziale wieku 7-62 lata (Szopa
i wsp. 1985, Szopa 1988b).
Jak wynika z danych przedstawionych na rysunku 9 w toku wyej wymienio-
nego okresu ontogenezy uwidaczniaj si wszystkie etapy rozwoju. Interesujce
wydaje si to, e etap progresywny trwa krtko, bo koczy si pomidzy 12 a 13
rokiem ycia i jest mao dynamiczny, natomiast okres wzgldnej stabilizacji jest
bardzo dugi. Procesy inwolucyjne zaznaczaj si dopiero w pitej dekadzie ycia
u kobiet i szstej u mczyzn.
Dane pochodzce z innych populacji pozwalaj sdzi, e tak dugi okres
stabilizacji moe by skutkiem wpywu czynnikw rodowiskowych. W populac-
jach wiejskich bowiem stwierdzono regres omawianej predyspozycji znacznie
wczeniej, by on te wikszy ni w zaprezentowanym materiale (Wolaski
i Pafizkova 1976).
Ciekawych informacji dostarcza analiza kierunku i zakresu zrnicowania
midzypciowego kinetyki rozwoju. Ot prawie w caym badanym okresie
zrnicowanie dymorficzne jest mae i na korzy pci mskiej. Nieznaczne jego
nasilenie daje si zauway tylko w dziecistwie i pnej staroci.
Kolejne predyspozycje, tj. orientacj przestrzenn i koordynacj wzroko-wo-
ruchow omwimy cznie. Jest to uzasadnione, gdy wyniki ich pomiaru s
skorelowane (Szopa i wsp. 1985), a w analizach statystycznych grupuj si
w jednym czynniku (Szopa 1988a, Szopa i Wtroba 1993). Mona zatem
domniemywa, e mierz podobne funkcje ukadu nerwowego na rnych
pitrach koordynacji sensoryczno-motorycznej (Mleczko 1991): decyduje o tym
zapewne podobiestwo ich pomiaru (aparat krzyowy i aparat Pirkowskiego).
Z danych przedstawionych na rysunku 9 wynika, e dynamika rozwoju obu
predyspozycji rni si od wczeniej scharakteryzowanego czasu reakcji, daje si
rwnie zauway pewne zrnicowanie midzy nimi.
Cech charakterystyczn etapu ich progresywnego rozwoju jest wysoka
dynamika i wikszy ni w szybkoci reakcji jego zasig. Warto podkreli, e
tempo przyrostu wynikw jest znacznie szybsze ni cech somatycznych (Mleczko
1991).

91
 W przypadku orientacji przestrzennej okres wzgldnej stabilizacji rozpoczyna
si dopiero midzy 14 a 15 rokiem ycia. Trwa on dugo, bo koczy si u obu pci
dopiero w pitej dekadzie ycia. Stopie inwolucji jest wolny. Zwraca uwag
bardzo may zakres zrnicowania dymorficznego kinetyki rozwoju w okresie
progresywnym. Godne podkrelenia jest rwnie to, e jego kierunek wskazuje
w wikszoci przypadkw na przewag poziomu rozwoju tej cechy u dziewczt.
W okresie stabilizacji, a szczeglnie inwolucji zasig rnic pciowych nieznacznie
wzrasta na korzy pci mskiej.
Koordynacja wzrokowo-ruchowa etap progresywnego rozwoju koczy p-
niej, bo midzy 17 a 19 rokiem ycia. Inaczej przebiega take okres wzgldnej
stabilizacji. Tylko u pci mskiej istniej podstawy do jego wyodrbnienia midzy
18 a 50 rokiem ycia. Natomiast u pci eskiej stabilizacja rozwoju przebiega na
dwch poziomach. Pierwszy wystpi w wieku 17-19 lat, a drugi, duszy, trwa
przez kolejne dekady ycia i koczy si, podobnie jak u mczyzn, po 50 roku
ycia.
Zasig i tempo regresu koordynacji wzrokowo-ruchowej s u obu pci
znacznie wysze ni w przypadku wczeniej omawianych cech.
W okresie stabilizacji rozwoju u pci mskiej uwidocznio si due zr-
nicowanie dymorficzne. Nieznaczne jego zmniejszenie daje si zauway w okresie
inwolucji, co jest wynikiem silniejszego regresu rozwoju u mczyzn ni u kobiet.
Natomiast na etapie progresji wystpuje, podobnie jak w orientacji przestrzennej,
bardzo may zasig rnic pciowych i zaznacza si w nim sporadycznie przewaga
poziomu rozwoju dziewczt.
Reasumujc mona stwierdzi, e koordynacja wzrokowo-ruchowa wyka-
zuje nastpujce waciwoci kinetyki i dynamiki rozwoju oraz rnic dymor-
ficznych:
tempo rozwoju w etapie progresywnym jest szybsze ni orientacji prze
strzennej i szybkoci reakcji. Moe to wynika z mniejszego zaawansowania
rozwoju tej cechy w okresie dziecistwa i pniejszego dojrzewania struktur
i funkcji zwizanych ze specyficzn form koordynacji sensoryczno-motorycznej,
pniej osigany jest etap wzgldnej stabilizacji, co powoduje wyduenie
okresu progresywnego,
w stosunku do orientacji przestrzennej i szybkoci reakcji etap wzgldnej
stabilizacji poziomu rozwoju trwa najkrcej,
mocniej uwidaczniaj si procesy inwolucyjne,
zasig zrnicowania midzypciowego w okresie progresywnym jest bardzo
may, a najbardziej uwidacznia si na etapie stabilizacji.
W zwizku z powyszym mona przyj, e zmienno ontogenetyczna
koordynacji wzrokowo-ruchowej uwidacznia waciwoci charakterystyczne dla
pniej dojrzewajcych, zoonych cech funkcjonalnych. Cechy zabezpieczajce
podstawowe dla ycia funkcje rozwijaj si szybciej, std te wykazuj w relacji
z innymi, w porwnywalnym wieku, wyszy poziom zaawansowania rozwoju.
Najczciej s to funkcje bardzo proste. Zatem mona przyj, e im bardziej
zoona funkcjonalnie jest cecha, tym duszy bdzie etap rozwoju progresyw-

92
nego, krtszy okres wzgldnej stabilizacji i szybszy regres. Moe uwidoczni si
rwnie w niektrych okresach wikszy dymorfizm pciowy.
Moliwo utrzymania rwnowagi jest procesem niezwykle skomplikowanym
koordynacyjnie (Tarnecki 1991). Wynika to z uwarunkowania jej przez wiele
czynnikw, ktre s kwalifikowane do dwch grup tworzcych ukad
bierny i czynny (Wany 1989).
Ukad bierny to szkielet i stawy, a do czynnego zalicza, si minie i ukad
nerwowy. Ich integracja w konkretnym dziaaniu motorycznym umoliwia
osignicie efektu, ktrym jest poczucie rwnowagi.
Wspczenie stosuje si wiele sposobw pomiaru omawianej predyspozycji.
Do zilustrowania zagadnienia jej zmiennoci ontogenetycznej wybrano materiay
pochodzce z populacji niemieckiej (Hirtz 1989), w ktrych zastosowano test
rwnowagi dynamicznej i objto badaniami osobnikw obu pci w wieku 6-24 lat.
Ich uzupenieniem bd wyniki bada polskiej populacji miejskiej w wieku 26-62
lat, w ktrych wykorzystano test rwnowagi marszowej (Wolaski i Pafizkova
1976).
Na podstawie zaprezentowanych wynikw (rys. 9) mona oglnie stwierdzi,
e midzy 6 a 24 rokiem ycia uwidoczniy si trzy etapy rozwoju.
Stosunkowo dugi i dynamiczny okres progresji wynikw trwa, podobnie jak
w przypadku koordynacji wzrokowo-ruchowej, do 17 roku ycia.
Okres wzgldnej stabilizacji poziomu rozwoju jest bardzo krtki u obu pci.
Mona go wyznaczy tylko midzy 17-19 rokiem ycia. Proces inwolucji jest
dynamiczny i ma stosunkowo duy zakres. Wyraniej taka tendencja zaznacza si
u kobiet.
Zasig dymorfizmu w toku caej ontogenezy jest nieduy, a jego rozkad
wykazuje du labilno co do kierunku i nasilenia. W okresie progresywnym
sporadycznie wystpuje przewaga pci eskiej nad msk. Zwolnienie tempa
dynamiki rozwoju wynikw u dziewczt w okresie przyspieszonego rozwoju
biologicznego powoduje zwikszenie rnic dymorficznych. Z kolei przyspieszony
regres poziomu rozwoju rwnowagi u kobiet przyczynia si po raz drugi do
nieznacznego wzrostu zrnicowania midzypciowego.
Oglnie mona wykaza due podobiestwo rozwoju poczucia rwnowagi do
scharakteryzowanej wczeniej zmiennoci ontogenetycznej koordynacji wzroko-
wo-ruchowej. Wydaje si jednak, e dynamika i kinetyka rozwoju rwnowagi
moe wykazywa due zrnicowanie rodowiskowe. wiadcz o tym badania
populacji krakowskiej (rys. 9) zebrane testem Flamingo balance (Szopa 1988b,
ak 1991), a take wielu innych bada (Raczek i Mynarski 1992). Na ich
podstawie mona zdecydowanie przesun w d zakoczenie etapu progresyw-
nego rozwoju (wiek 14 lat) i skrci okres stabilizacji do wieku uzyskania
najlepszego wyniku. Mimo to potwierdzaj one wystpienie charakterystycznego
przebiegu rozwoju ontogenetycznego rwnowagi: wysokiego tempa rozwoju
w okresie progresywnym, krtkiego okresu wzgldnej stabilizacji, dynamicznej
inwolucji i maego zrnicowania dymorficznego z zaznaczajc si sporadycznie
przewag pci eskiej.

93
 Do predyspozycji koordynacyjnych zalicza si take tzw. czucie propriocep-
tywne, obejmujce waciwoci interoreceptorw (receptorw wewntrznych).
Dziaanie ich jest bardzo skomplikowane (Ufland 1965, Gawroski 1966,
Wolaski 1979). Oprcz receptora (zakoczenia nerww eferentnych, komrki
Renshawa, ciaka Paciniego) w dziaaniu motorycznym zaangaowana jest
wikszo piter centralnego ukadu nerwowego. Cao bodcw przewodzonych
drog nerwow scalanych jest w mdku. Pewne informacje s przekazywane do
zwojw podstawy, ktre zawiaduj miostatyk. Wan rol spenia rwnie
wzgrze i pola czuciowe kory mzgowej.
Funkcja receptorw wewntrznych czy si z moliwoci odbioru wrae
kinestetycznych oraz ocen zrnicowania przebiegu ruchu w zakresie: prze-
strzeni, czasu, intensywnoci napi miniowych itp. Niekiedy przypisuje si im
zatem znaczenie analizatorw kinestetycznych (Starosta 1994, Hirtz i Starosta
1994).
Pomimo bardzo wanej roli jak peni czucie proprioceptywne w koordynacji
motorycznej, nie zostaa opracowana metoda jego pomiaru bezporedniego.
Stosowane dotd testy (najczciej metoda de Boigeya (1920)) budz liczne
wtpliwoci (Szopa i wsp. 1985). Std te do materiaw zebranych na ich
podstawie naley podchodzi z du ostronoci.
Jak na razie istniej dwa pene opracowania zmiennoci ontogenetycznej
omawianej cechy (Jarosz i Wolaski 1967 oraz Szopa i wsp. 1985). Do jej
charakterystyki wybralimy dane pochodzce z bada przekrojowych populacji
wielkomiejskiej (Szopa i wsp. 1985) jako nowsze i bardziej reprezentatywne
ilociowo.
Wyniki zaprezentowane na rysunku 9 pozwalaj zauway bardzo interesuj-
cy przebieg rozwoju czucia proprioceptywnego ocenianego na podstawie bada
dokadnoci odtwarzania ruchw bliskich" i dalekich". Przede wszystkim
bardzo sabo zaznaczony jest etap progresywny i inwolucyjny. Mona zasadniczo
stwierdzi tylko istnienie okresu wzgldnej stabilizacji od momentu jego rozpo-
czcia w pierwszej dekadzie ycia do pnej staroci. Etap progresywny daje si
wyodrbni midzy 7 a 19 rokiem ycia u obu pci w czuciu ruchw dalekich",
za regres w szstej dekadzie ycia u kobiet (podobnie jak w ruchach bliskich
mczyzn).
By moe obraz taki jest zwizany z omawian ju specyfik rozwoju
elementarnych" cech funkcjonalnych, ktre zabezpieczaj podstawowe funkcje
egzystencji organizmu. Ich podstawa strukturalna dojrzewa wczeniej (Wolaski
1979).
Ciekawy jest rwnie kierunek zrnicowania dymorficznego. Jego charak-
terystyczn cech jest (oprcz niewielkiego wzrostu zakresu) przede wszystkim
przewaga poziomu wynikw u kobiet w toku caego okresu rozwoju czucia
proprioceptywnego ruchw bliskich". W przypadku ruchw dalekich" taki
kierunek rnicowania midzypciowego wystpowa sporadycznie i podobnie
jak w innych predyspozycjach koordynacyjnych tylko w okresie progresyw-
nym. Wydaje si jednak, e omawiane zjawisko moe mie charakter specyficzny

95
dla badanej populacji, gdy inny przebieg rozwoju stwierdzili Jarosz i Wolaski
(1967) w badaniach prowadzonych w rodowisku wiejskim.
Przeprowadzone w niniejszym rozdziale analizy zmiennoci ontogenetycznej
wynikw testw sprawnoci motorycznej, porednio badajcych poziom rozwoju
zdolnoci motorycznych, gwnych ich predyspozycji somatycznych, energetycz-
nych i koordynacyjnych pozwalaj sformuowa pewne prawidowoci oglne,
ktre przedstawimy kolejno.
1. Wszystkie zdolnoci motoryczne oraz niektre predyspozycje wykazuj
typowe dla rozwoju etapy: progresywny, wzgldnej stabilizacji oraz regresu.
2. Kinetyka i dynamika zdolnoci motorycznych, badanych w sposb pore
dni, jest wypadkow procesw rozrostu, zrnicowania i dojrzewania struktur
oraz funkcji narzdw i ukadw organizmu czowieka (predyspozycji) zaan
gaowanych w realizacji zadania ruchowego, jak rwnie stopnia opanowania
umiejtnoci jego rozwizania. wiadczy to o hybrydowoci potencjalnych
determinantw efektu ruchowego i o znacznym stopniu umownoci przeprowa
dzenia ich podziau.
3. Tempo rozwoju zdolnoci motorycznych, a przede wszystkim skok ich
zmian w okresie progresywnym, jest determinowane gwnie dynamik zmienno
ci ontogenetycznej predyspozycji somatycznych (masy ciaa, a zwaszcza masy
ciaa szczupego).
4. Przebieg zmiennoci zdolnoci motorycznych w okresach wzgldnej stabili
zacji i inwolucji jest z kolei skutkiem dynamiki rozwoju gwnych predyspozycji
energetycznych.
5. Czas trwania poszczeglnych etapw rozwoju energetycznych" zdolnoci
motorycznych, jego dynamika w okresie progresywnym oraz inwolucji wykazuje
due zrnicowanie: im dana zdolno w wikszym stopniu angauje metabolizm
beztlenowy kwasomlekowy, tym krcej trwaj okresy progresywny i wzgldnej
stabilizacji i tym szybszy jest etap inwolucji. Oczywicie, znaczny wpyw na
kinetyk i dynamik rozwoju, zwaszcza u pci eskiej, maj czynniki rodowis
kowe, a przede wszystkim tryb ycia (aktywno fizyczna).
6. Tory rozwoju ontogenetycznego zdolnoci motorycznych oraz ich gw
nych predyspozycji s bardzo zrnicowane: wyrane odrbnoci wykazuj
szczeglnie cechy strukturalne i funkcjonalne.
7. Dynamika rozwoju poszczeglnych predyspozycji jest uzaleniona od
stopnia ich zoonoci: w im wikszym stopniu ich funkcja lub struktura dotyczy
caego organizmu (jest zoona), tym wiksza dynamika w okresie progresywnym,
pniejszy i krtszy okres wzgldnej stabilizacji oraz silniejsza inwolucja.
8. Predyspozycje zabezpieczajce elementarne (proste, mao skomplikowane)
funkcje oraz wskaniki relatywnie ujmujce zoone predyspozycje (wytrcenie
czynnika somatycznego) wykazuj zrnicowany i odmienny od zdolnoci
motorycznych i zoonych predyspozycji typ rozwoju. Mona wskaza na
stpujce jego warianty:
krtki okres progresywny (pierwsza dekada ycia) dugi etap inwolucji
cechy (VO2max-kgLBM-1 pe eska),

96
 wzgldna stabilizacja rozwoju (pierwsza i druga dekada ycia) inwolucja
(VO2max-kg-1, VO2max-kgLBM-1 (pe eska), MMA-kg'1),
wzgldna stabilizacja rozwoju (czucie proprioceptywne ruchy bliskie"
pe eska),
krtki okres progresywny (pierwsza dekada lub pocztek drugiej) dugi
etap wzgldnej stabilizacji rozwoju krtki, wolny regres (szybko reakcji
prostej, sia wzgldna, czucie proprioceptywne ruchy dalekie i bliskie (pe
mska)).
9. Zasig i kierunek dymorfizmu pciowego w toku ontogenezy jest mocno
zrnicowany w zalenoci od wieku i rodzaju cechy:
najmniejszy w okresie progresywnym, za najwikszy w czasie osigania
wynikw maksymalnych,
jest wikszy w przypadku zdolnoci motorycznych ni ich predyspozycji
funkcjonalnych. W wikszoci przypadkw poziom jest wyszy u pci mskiej,
korzystny dla pci eskiej kierunek zrnicowania midzypciowego wy
stpuje sporadycznie w okresie progresywnym (gwnie w predyspozycjach
koordynacyjnych i relatywnych wskanikach maksymalnego poboru tlenu)
i okresie inwolucji (VO2max-kgLBM~1). Wyjtkiem jest tu czucie propriocep
tywne ruchw bliskich w caym okresie osiga wyszy poziom u kobiet,
kobiety szybciej od mczyzn osigaj okres wzgldnej stabilizacji i procesy
inwolucyjne przebiegaj u nich wolniej,
spord poszczeglnych zdolnoci najwikszy jest w przypadku zdolnoci
siowych, kolejno szybkociowych, wytrzymaociowych i koordynacyjnych.
 Rozdzia VI

GENETYCZNE UWARUNKOWANIA ZDOLNOCI MOTORYCZNYCH

ODZIEDZICZALNO A WYTRENOWALNO

1. Model dziedziczenia wielogenowego

Wszystkie cechy skadajce si na zdolnoci motoryczne (predyspozycje)

nale z genetycznego punktu widzenia do tzw. cech ilociowych. Rni si one
od omawianych jako typowe przykady podrcznikowe" tzw. cech jakociowych
zarwno typem dziedziczenia, jak i fenotypowym (zewntrznym) obrazem zmien-
noci w populacji.
W typowych, tzw. mendlowskich krzywkach obrazujcych podstawowe
prawa genetyki mamy do czynienia z determinacj danej cechy przez alee (geny
tego samego locus miejsca chromosomu) o dziaaniu caociowym (tzw. major
genes), tzn. pojedynczo wywoujcych wystpienie (lub nie) danej cechy. Ponie-
wa u jednego osobnika mog wystpi tylko dwa spord tych alleli, z natury
rzeczy ich zmienno zarwno w potomstwie pary rodzicw, jak i populacji jest
ograniczona przyjmujc obraz zmiennoci skokowej (albo-albo-albo...), od dwu
fenotypw w przypadku jednej pary alleli z dominacj do wikszej liczby
w przypadku alleli wielokrotnych (np. ukadu grupowego krwi ABO) zawsze
jednak alternatywnych. Ze wzgldu na ogln znajomo tych modeli (przed-
stawiane m.in. w podrcznikach dla szk rednich), w niniejszym podrczniku je
pomijamy, powicajc uwag znacznie mniej popularnemu (cho w przyrodzie
znacznie powszechniejszemu) dziedziczeniu cech ilociowych.
Charakteryzuje si on kilkoma waciwociami widocznymi w populacji przy
obserwacji zmiennoci fenotypowej poszczeglnych cech (np. wysokoci ciaa
w dowolnej grupie wieku czy pci):
a) brakiem wyodrbniajcych si kategorii cechy, a wic zmiennoci w okre
lonych granicach (od-do): jest to tzw. zmienno ciga,
b) rozkadem ilociowym fenotypw w postaci tzw. krzywej Queteleta (patrz
rys. 12): najwicej jest osobnikw rednich, najmniej skrajnych pozostae
zajmuj pooenie porednie,
c) znacznym, zalenym od genotypu rodzicw, zrnicowaniem cechy w po
tomstwie (najwiksze u osobnikw heterozygotycznych rednich),

98
 d) wiksz, ni cechy jakociowe podatnoci na bodce zewntrzne (rodowi-
skowe).
Nale tu jak wspominalimy prawie wszystkie cechy organizmu
stanowice predyspozycje motorycznoci czowieka, a wic cechy somatyczne,
energetyczne, koordynacyjne itd.
Jest oczywiste, i istnienia tak duej liczby genotypw o bardzo maych, naj-
czciej zatartych przez wpyw rodowiska rnicach midzy nimi, nie da si wyjani
w oparciu o model dziedziczenia cech jakociowych. Wyjania to model poligeniczny
(wielogenowy), w ktrym zakada si, e dana cecha jest determinowana przez wiele
par aileli rnych ld. Model ten oznacza wic, i jeden osobnik posiada wiele par
genw (a nie dwa spord wielu) warunkujcych dan cech, co oczywicie znacznie
zwiksza rnorodno produkowanych przez niego gamet i w konsekwencji rno-
rodno cechy w potomstwie. Dodatkowym zaoeniem omawianego typu dziedzicze-
nia jest przyjcie, i w kadej parze alleli jeden z nich ma tzw. dziaanie potgujce (tzn.
wywouje powstanie pewnej porcji" efektu np. iloci barwnika czy hormonu
wzrostu) za drogi takiego dziaania nie ma. czny efekt jest w tej sytuacji sum efektw
czstkowych" poszczeglnych alleli potgujcych (dziaajcych) i zaley od cznej ich
liczby, nie za lokalizacji. Ze wzgldu na porcjowy" system dziaania, geny te (tzw.
poligeny) nazywane s czasami genami maymi" (minor genes).
Model dziedziczenia wielogenowego zilustrujemy przykadem stosunkowo
prostym, wybierajc jako przykad cechy wysoko ciaa i zakadajc, i jest ona
determinowana przez cztery pary alleli (w rzeczywistoci jest ich kilkadziesit),
w ktrych wystpuj geny o dziaaniu sumujcym, decydujce o poziomie danej
cechy (w tym przypadku cech najwaniejsz jest poziom hormonu wzrostu):
locus allele
a A, a
b B, b
c C, c
d D, d
Ze wzgldu na czste nieporozumienia jeszcze raz przypominamy, i geny
oznaczone duymi literami to nie geny dominujce, ale dziaajce.
Genotypy skrajne przedstawiaj si nastpujco:

osobnik osobnik
wysoki niski
AA aa
BB bb
CC cc
DD dd

Jak wida, osobnicy bardzo wysocy posiadaj komplet alleli dziaajcych", za

bardzo niscy nie posiadaj ich w ogle. W przypadku krzywki takich osobnikw
cae potomstwo jest jednolicie heterozygotyczne (zgodnie z reguami Mendla),
posiadajc po cztery allele dziaajce": krzywk tak przedstawiamy poniej.

T- 99
 Liczba moliwych kombinacji znacznie ronie, jeeli osobniki rodzicielskie s
heterozygotyczne znacznie bowiem ronie liczba rodzajw produkowanych
gamet. Zilustrujemy to przykadem krzywki dwu osobnikw rednich hetero-
zygot we wszystkich parach alleli (daje to najwiksz liczb kombinacji). Osobnik '
w tworzy (zgodnie z pierwszym prawem Mendla) 16(4 2) rodzajw gamet:
 W przypadku krzywki istnieje wic 256 (16x16) kombinacji rnych
genotypw w potomstwie. Analiza takiej krzywki byaby niesychanie
skomplikowana atwo za wyobrazi sobie trudnoci, jakie wynikny-
by przy wikszej liczbie alleli! Zagadnienie staje si jednak znacznie prostsze,
jeeli uwiadomimy sobie, e efekt fenotypowy nie zaley od miejsca, w kt-
rym zlokalizowany jest dany gen dziaajcy, lecz od cznej liczby genw
(porcja efektu" jest przecie jednakowa dla kadego genu). Wwczas okae
si, i rozwaany osobnik produkuje tylko pi rodzajw gamet zawieraj-
cych odpowiednio 4, 3, 2, l i O alleli dziaajcych (oczywicie w rnej
proporcji w naszym przykadzie l gameta z 4 allelami, 4 gamety z trzema
allelami, 6 gamet z dwoma, cztery z jedn i jedna bez alleli dziaajcych: ma
to jednak tylko wpyw na liczb osobnikw w poszczeglnych rodzajach
genotypw, nie za na liczb fenotypw). W takiej interpretacji w krzywce
dwojga osobnikw rednich moe powsta 9 fenotypw zawierajcych od-
powiednio 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, l i O alleli dziaajcych a wic prezen-
tujcych wysoko ciaa od najwyszej do najniszej (peny zakres zmienno-
ci). Przedstawiona niej krzywka ilustruje zarwno omawiane kombinacje,
jak i rn ich liczebno (najwicej kombinacji rednich, najmniej skraj-
nych):

Poniewa rn liczebno wykazyway rwnie poszczeglne rodzaje gamet,

stosunek ilociowy fenotypw ustalamy w oparciu o ilociowe rozwinicie
dwumianu (a + b) 8 , gdzie a oznacza allele dziaajce, b nie dziaajce,
a wykadnik potgi 8 liczb alleli ogem. Rozwinicie to przedstawia si
nastpujco: (a + b)8 = a8 + 8a7 b + 28a6 b2 + 56a5 b3 + 70a4b4 + 56a3 b5 + 28a2 b6 + + 8ab7
+ b8 i oznacza ono, i w potomstwie naley spodziewa si l osobnika o 8
allelach dziaajcych a* a wic najwyszego, 8 osobnikw o 7 allelach
dziaajcych 8a76, 28 osobnikw o 6 allelach dziaajcych a6b2 itd..., najwicej
(70) osobnikw rednich, oraz l osobnika bez alleli dziaajcych a wic
o najniszej wysokoci ciaa. Przedstawienie graficzne tych stosunkw ilo-

101
ciowych daje tzw. krzyw Queteleta mona wic przyj, e model wielo-
genowy zaprezentowany wyej wyjania zarwno znaczn liczb fenotypw
dajc w efekcie (przy udziale czynnikw rodowiskowych) zmienno cig, jak
i stosunki ilociowe w postaci wspomnianej krzywej.
Najwaniejszymi waciwociami tego typu dziedziczenia s:
1. Znacznie wiksza ni w przypadku cech jakociowych rnorodno cech
w potomstwie. Jest ona, jak ju wspominalimy, zalena od stopnia hetero-
zygotycznoci rodzicw: najwiksz skal zmiennoci potomstwa obserwuje si
u rodzicw o redniej wielkoci cechy (rys. 11).
2. Wiksza wraliwo na dziaanie czynnikw rodowiskowych spowodowa
na sumujcymi si (z wielu par alleli) efektami, niewidocznymi w przypadku cech
jakociowych.
3. Najwiksze (statystycznie a wic w caoci potomstwa) podobiestwo
cech dzieci do tzw. wielkoci redniorodzicielskiej (redniej cechy matki i ojca)
nie moe tu wic by przypadku dziedziczenia tylko po ojcu lub matce: przy
blione rozkady liczebnoci cech dzieci w rnych kategoriach wielkoci rednio-
rodzicielskich przedstawiamy na rysunku poniej. Wida tu wyranie, i np. po
tomstwo obojga rodzicw rednich wykazuje pen skal zmiennoci, znaczne jest
te zrnicowanie w innych kombinacjach utrudnia to (lub wrcz uniemo
liwia) dokonanie prognozy dotyczcej cech dzieci na podstawie cech rodzicw.
4. rednia cechy w potomstwie wykazuje tendencj do odchylania si od
redniej rodzicw w stron redniej populacji (tzw. zasada zotego rodka).
Oczywicie, prawidowoci te zaznaczaj si tym wyraniej, im silniejsza jest
kontrola genetyczna danej cechy (poza p. 2). O stopniu tej kontroli wiadczy m.
in. zjawisko tak zwanej kanalizacji rozwoju, to jest utrzymywania si osobnika na
okrelonym w stosunku do populacji poziomie (determinowanym genetycznie)
w toku jego rozwoju. Odchylanie si od tak wyznaczonego toru rozwojowego"
jest moliwe tylko w granicach tzw. normy reakcji : jest to stopie reakcji danej
cechy na bodce rodowiskowe (stan zdrowia, ywienia, trening itp.). Ilustracj
takiej kanalizacji" jest rwnie rys. 11, na ktrym przedstawiono przebieg roz
woju wysokoci ciaa chopcw z Krakowa w 5 kategoriach wielkoci rednio-
rodzicielskich (Szopa 1990b).
Jak wspomniano, zaprezentowany model dziedziczenia nie jest atwy dla
prognozowania poziomu okrelonych cech dziecka na podstawie ich wielkoci
u rodzicw: prognozy takie mog mie tylko sens orientacyjny (od-do) i s tym
trudniejsze, im bardziej heterozygotyczni s rodzice. Dlatego te do tego celu
znacznie przydatniejsza jest ocena poziomu rozwoju danej cechy dziecka na tle
populacji: jeeli cecha jest silnie kontrolowana genetycznie, istnieje due praw-
dopodobiestwo utrzymania si dziecka w okrelonym kanale" w toku dalszego
rozwoju.
Empiryczn (z bada chopcw krakowskich) ilustracj omawianego zagad-
nienia s rozkady liczebnoci wysokoci ciaa synw w okrelonych kombina-
cjach tej cechy u rodzicw, przedstawione na (rysunkach 12-17) (Szopa i ak
1990). W znacznej mierze zblione s one do rozkadw teoretycznych.

102
2. Odziedziczalnoe a wytrenowalno okresy sensytywne

Zanim przejdziemy do bardziej szczegowych rozwaa, musimy przekaza

kilka istotnych uwag. Ot zasadniczym problemem jest uwiadomienie sobie, kiedy
i w odniesieniu do czego mona stosowa miary i pojcia biologiczne, takie jak
rozwj" czy dziedziczenie". Ot moliwe jest to tylko w odniesieniu do
rzeczywistych cech organizmu, a wiec takich, ktre maj realne podoe w struktu-
rze lub funkcji organizmu. Nie mona wiec wyobrazi sobie, aby np. wynik testu
sprawnoci motorycznej by cech, w dodatku uwarunkowan odrbnymi genami.
Tymczasem takie wanie podejcie prezentowao (i prezentuje) wielu badaczy,
wycigajc wnioski dotyczce np. siy uwarunkowa genetycznych zdolnoci
motorycznych (a nawet predyspozycji) na podstawie zoonych testw motorycz-
nych. Jest to postpowanie niewaciwe rwnie z innych powodw. Po pierwsze,
nawet zdolnoci motoryczne s kompleksami cech bardziej elementarnych o rnej
wadze, rnej sile kontroli genetycznej i rnych powizaniach wzajemnych. Po
drugie za, na wynik wikszoci prb sprawnoci motorycznej do znaczny (i
rny) wpyw maj umiejtnoci ruchowe, bdce odrbn kategori, niemoliw
wrcz do opisu w kategoriach biologicznych. Dlatego wanie omawia bdziemy
uwarunkowania genetyczne poszczeglnych cech, odpowiadajcych w przyjtej
przez nas koncepcji struktury motorycznoci pitru predyspozycji, za przedstawia-
jc dane dotyczce cech bardziej kompleksowych (zdolnoci) zwraca uwag na
okrelony stopie uoglnienia w nich zespow cech elementarnych.
Podstawowym pojciem w okrelaniu siy uwarunkowa genetycznych cech
ilociowych jest odziedziczalno. Pojcie to wynika z tzw. analizy wariancji
(Falconer 1974, Szopa 1986), gdzie przez termin statystyczny wariancji (kwadrat
odchylenia standardowego) rozumiemy cakowity zakres zmiennoci cechy w po-
pulacji (od-do). Zgodnie z modelem, na cakowit (fenotypow) wariancj cechy
Vt skadaj si dwie gwne skadowe: wariancja genetyczna Vg (a wic zmienno
midzyosobnicza wynikajca ze zrnicowania genw) oraz wariancja rodowis-
kowa Ve (zmienno wynikajca z dziaania rnorodnych czynnikw rodowiska
na poszczeglne genotypy). Dokadniejsza analiza pozwala wyodrbnia elementy
skadowe: w obrbie wariancji genetycznej s to wariancja addytywna (wynikajca
z sumujcego dziaania genw) Va, wariancja dominacji Vd (wystpujca wtedy,
gdy w systemie genw determinujcych dan cech znajduj si geny dominujce)
oraz wariancja interakcji Vt (oddziaywanie wzajemne genw z rnych loci).
Wariancj rodowiskow powoduj natomiast dugofalowe (Veg) i krtkotrwae
(Ver) wpywy zewntrzne. Pomijajc (co w badaniach antropogenetycznych jest
regu) wariancj interakcji genotyp-rodowisko i wariancj bdu pomiarowego,
mona przedstawi uproszczony model w sposb nastpujcy:
a jeszcze prociej

Na tej podstawie skonstruowano tzw. wskanik odziedziczalnoci bdcy ilor;

em wariancji genetycznej do wariancji cakowitej (fenotypowej):

gdzie h2 oznacza wskanik, nie za jego kwadrat (niektrzy Autorzy uywaj

symbolu H).
W tym znaczeniu wielko wskanika odziedziczalnoci okrela procentowy
(lub odsetkowy) udzia zmiennoci (wariancji) wywoanej zrnicowaniem genety-
cznym osobnikw w populacji w cakowitej zmiennoci fenotypowej danej cechy.
Biorc pod uwag, e F, = Vg+Ve wskanik przyjmuje posta:

Interpretacja tego rwnania jest bardzo pouczajca. Ot w obrbie danej

populacji (w innych moe by inaczej) wielko wariancji genetycznej jest cile
okrelona, a wic Vg z licznika i mianownika wzoru jest jednakowa. W tej sytuacji
wielko ilorazu (h2) zaley od wystpujcej w mianowniku wielkoci Ve, a wic
wariancji rodowiskowej! Poniewa moe by ona (i najczciej jest) rna
w rnych populacjach, std i rnice miedzypopulacyjne wielkoci h2 stwierdzane
przez wielu Autorw. Oznacza to, i wskanik odziedziczalnoci ma sens wycznie
populacyjny, nie za osobniczy, za jego interpretacja moe mie wycznie
znaczenie porwnawcze, tj. w kategoriach silniej-sabiej, nie za w sensie
bezwzgldnej wielkoci h2. Oceniajc np. si kontroli genetycznej predyspozycji
funkcjonalnych naley porwna ich wskaniki odziedziczalnoci z analogicznymi
wielkociami obliczonymi dla cech o znanej, silnej determinacji genetycznej (np.
wysokoci ciaa). Z tego punktu widzenia ma warto naukow maj prace,
w ktrych badana jest maa grupa predyspozycji (nie daje to moliwoci takich
porwna), jak rwnie te, w ktrych wszystkie cechy wykazuj bardzo zblione
(wysokie lub niskie) wielkoci h2 takich przypadkw jest wiele, szczeglnie
w badaniach nad blinitami.
Jak wida, pomimo pozornej prostoty ustalenie stopnia kontroli genetycznej
jest bardzo trudne, zaley bowiem zarwno od rodzaju populacji, jak i stosowanej
metody oblicze. Nie wchodzc w zbytnie szczegy, zwrcimy uwag na sprawy
najwaniejsze, a wic metodologi.
Stosowane s obecnie trzy zasadnicze metody, z ktrych kada (z czego wielu
badaczy nie zdaje sobie sprawy) okrela inny komponent (komponenty) wariancji
cakowitej.

108
 Najbardziej popularna jest metoda blinit. Opiera si ona na zaoeniu, e
wielko wariancji danej cechy u blinit monozygotycznych (jednojajowych) MZ
jest rwna wielkoci wariancji rodowiskowej (maj one bowiem jednakowe
genotypy), za wariancja u blinit dizygotycznych (dwujajowych) DZ jest sum
wariancji genetycznej i rodowiskowej (a wic wariancj cakowit). Tym samym
wskanik odziedziczalnoci mona obliczy ze wzoru:

Jest to oczywicie odziedziczalno w szerokim sensie, gdy obejmuje cao

wariancji genetycznej (V a+V d+Vi).
Niezalenie od stosowanego wzoru (istniej te moliwoci obliczania h2
z wielkoci wspczynnikw korelacji midzy blinitami) same zaoenia przed-
stawionej metody s jednak dyskusyjne. Nie mona przyj, i wariancja cechy
u blinit MZ odpowiada wielkoci wariancji rodowiskowej w populacji, gdy s
one grup wyselekcjonowan, a w dodatku sztucznie (poprzez wsplne i zunifiko-
wane wychowanie tzw. cohabitational effeci) upodobnion. Rwnie wariancja
u blinit DZ nie moe (z podobnych przyczyn) by utosamiona z wielkoci
wariancji cakowitej. Dlatego zapewne wikszo (zwaszcza starych) bada t
metod dawaa nie w peni wiarygodne wyniki (np. wysokie i mao zrnicowane
wskaniki h2 wszystkich badanych cech), zwaszcza i przeprowadzano je na
bardzo maych liczebnociach par blinit. Dokadne analizy wartoci tej metody
znajdzie zainteresowany Czytelnik w pracach Bergmana (1988) czy Szopy (1986,
1990) w tym miejscu podkrelimy wic jedynie, i z tych powodw przydatno
tej metody, stosowanej bez pogbionych analiz jest wtpliwa niestety,
wikszo danych dotyczcych genetycznych uwarunkowa cech funkcjonalnych
pochodzi z tych wanie rde. Drug z metod, ze zrozumiaych wzgldw
stosowan bardzo rzadko, jest badanie podobiestw rodzinnych. W tym przypadku
wskanik odziedziczalnoci okrelany jest na podstawie wielkoci wspczyn-
nikw korelacji midzy wielkoci danej cechy u rodzicw i dzieci. Teoretycznie
(przy zaoeniu wycznie genetycznych rde zmiennoci a wic brakw
wpywu rodowiska, kojarzenia wybirczego midzy rodzicami, dominacji itd.)
korelacje te powinny wynosi r = 0,5 w kombinacjach rodzic-dziecko i 0,71
w kombinacji wielko redniorodzicielska-dziecko. Wskanik odziedziczalnoci
ma wic najprostsz posta:

Nie wchodzc w dalsze szczegy rwnie i tej metody (opis m.in. Falconer
1974, Susanne 1976, Szopa 1986) naley podkreli, i jest ona znacznie
precyzyjniejsza od metody blinit, prowadzc do okrelenia odziedziczalnoci
w wskim sensie, tj. udziau wariancji addytywnej (a nie cakowitej wariancji
genetycznej) w wariancji fenotypowej danej cechy. Najwaniejszym problemem jest
w tej metodzie wyeliminowanie wpywu rnic midzypokoleniowych w dziaaniu
czynnikw rodowiskowych (w innych warunkach yli rodzice w innych dzieci).

109
 Bardzo wartociowym uzupenieniem zarwno metody blinit, jak i po-
dobiestw rodzinnych jest badanie stopnia kanalizacji rozwoju" danej cechy
dzieci pochodzcych z rnych kategorii" rodzicw (Szopa 1990b): oczywi-
cie, im silniejsze rozwarstwienie (kanalizacja), tym silniejsza kontrola genety-
czna.
Najbardziej kontrowersyjna jest trzecia z metod okrelenie tzw. lon-
gitudinalnej stabilnoci rozwojowej, a wic utrzymywania si lub nie osob-
nika na okrelonym poziomie w stosunku do populacji rwienikw w toku
rozwoju (Kovaf 1980). Wysokie wspczynniki korelacji midzy pozycj osobnika
na tle grupy w kolejnych atach bada miayby oznacza siln kontrol
genetyczn, niskie sab. Metoda ta zweryfikowana w odrbnym opracowa-
niu (Szopa 1991) moe by jednak uznana tylko za uzupeniajc, gdy pozwala
wycznie na ustalenie cech o sabych uwarunkowaniach genetycznych (w
przypadku niskich wspczynnikw korelacji). Wysokie wartoci wspczynnikw
korelacji mog natomiast wynika zarwno z silnej kontroli genetycznej, jak
i wrcz odwrotnie z duej podatnoci na stae, kierunkowe wpywy
rodowiskowe. Ze wzgldu na niemoliwo oddzielenia wpyww genetycznych
od rodowiskowych wspczynnik longitudinalnej stabilnoci rozwojowej moe
by wic traktowany wycznie jako grna granica odziedziczalnoci.
Zagadnieniom metodologicznym dotyczcym bada genetycznych powicili-
my wiele uwagi nieprzypadkowo. Sia uwarunkowa genetycznych predyspozycji
motorycznoci jest bowiem zagadnieniem kluczowym nie tylko dla teorii, ale
i praktyki decyduje bowiem zarwno o wanoci" danej cechy w naborze do
sportu (naley uwzgldnia cechy istotne w danej dyscyplinie, ale rwnoczenie
silnie kontrolowane genetycznie cechy o sabej kontroli atwo przecie
wytrenowa), jak te w procesie treningu.
Drugim wanym pojciem, cilej ni h2 wicym si z osobnikiem jest
wytrenowalnoc: podatno cechy i osobnika na bodce zewntrzne, gwnie
trening. Jej stopie zaley od rodzaju cechy (stopnia kontroli genetycznej),
genotypu osobnika oraz okresu rozwojowego (problem ten bdzie rozwaany
w dalszej czci rozdziau).
W licznych badaniach nad wpywem treningu potwierdzono znane w biologii
zjawisko wikszej reaktywnoci rodowiskowej osobnikw heterozygotycznych (o
rednim poziomie danej cechy), ni homozygotycznych (o poziomie niskim lub
wysokim): z praktycznego punktu widzenia oznacza to, i osobnicy redni" maj
rwnie szans osigania bardzo wysokiego poziomu oczywicie pod warun-
kiem, i dana cecha nie jest bardzo silnie uwarunkowana genetycznie (trudno np.
wyobrazi sobie moliwo wytrenowania wysokoci ciaa, cho wskanik odzie-
dziczalnoci tej cechy wynosi ok. 0,7).
Po tych metodologicznych i terminologicznych uwagach moemy przej do
zasadniczych zagadnie tego rozdziau, a mianowicie przedstawienia siy uwarun-
kowa genetycznych poszczeglnych predyspozycji tworzcych wymienione
w rozdziale II zdolnoci motoryczne. Omwienie tego problemu oprzemy gwnie
na tych opracowaniach (szczeglnie w przypadku cech funkcjonalnych), ktre

110
bazoway na odpowiednich materiaach i metodologii: czci nowoczesnych
bada blinit (niestety bardzo rzadkich) i badaniach rodzinnych.
Przegld rozpoczniemy od predyspozycji wchodzcych w skad zdolnoci
siowych. Sia absolutna jest sabo kontrolowana genetycznie, szczeglnie w mo-
dszych grupach wieku, przy czym kontrola ta wydaje si by wiksza u chop-
cw (Kovaf 1980, Szopa 1983). Jest to o tyle zrozumiae, i np. z praktyki
sportowej wiadomo od lat, e jest to waciwo bardzo podatna na trening.
Poniewa jednak w czci prac, zarwno starszych, jak i nowych (np. M aes
i wsp. 1993) uzyskiwano odmienne wyniki (do wysokie wskaniki odziedzi-
czalnoci, cho wahajce si od 0,21 do 0,72), konieczne jest szersze omwienie
tego zagadnienia.
Wikszo materiau oparto na materiale blinit (o zastrzeeniach do
tej metody pisalimy obszernie), badajc si zespow miniowych o rnej
wielkoci (a wic rnym stopniu reprezentatywnoci), nie uwzgldniajc rwnie
faktu jej silnego skorelowania z wielkoci ciaa. Tymczasem, z bada rodzinnych
wynika, i kontrola genetyczna wydaje si by tym wiksza, im wikszy
zesp mini badamy (by moe istnieje jaki czynnik siy oglnej"?). Ze
wzgldu na wspomnian w rozdziale II korelacj siy statycznej z wielkoci
ciaa, wskaniki odziedziczalnoci zawieraj" w sobie czci wariancji ge-
netycznej tej wanie cechy, co biorc pod uwag wysoki stopie uwarunkowa
genetycznych wymiarw (zwaszcza dugociowych) ciaa powoduje zawyanie
wskanikw h2.
Od tej zalenoci wolne s miary tzw. siy wzgldnej. Ta wielko jednak
prezentuje stosunkowo sabe uwarunkowania genetyczne (Kovaf 1980, Szopa
1983, Perusse 1987): h2 przyjmuje wielkoci od 0,2 do 0,5, nie zaznaczaj si te
rnice midzypciowe.
Cytowane dane wskazuj, i sia statyczna naley do cech o relatywnie sabych
uwarunkowaniach genetycznych i duej ekosensytywnoci (podatnoci na bodce
rodowiskowe), a ewentualne wysokie wskaniki odziedziczalnoci s wynikiem
jak wspominano duego znaczenia (udziau) predyspozycji somatycznych.
Poniewa maj one swj udzia rwnie w ksztatowaniu pozostaych typw
zdolnoci motorycznych, przedstawimy skrtowo najwaniejsze informacje doty-
czce ich uwarunkowa genetycznych.
Najsilniejsz z cech ilociowych kontrol genetyczn wykazuj wymiary
dugoci ciaa: ich wskaniki odziedziczalnoc wahaj si w granicach 0,6-0,8 i s
nieco wysze u osobnikw mskich. Rosn one wraz z wiekiem zagadnienie to
podejmiemy w dalszej czci rozdziau.
Nieco sabsze uwarunkowania genetyczne wykazuj wymiary szerokociowe
szkieletu, tym razem nieco silniejsze u dziewczt.
Pozostae, zasadnicze komponenty ciaa wykazuj znacznie sabsze uwarun-
kowania genetyczne, co powoduje spore wahania w cigu ycia w zalenoci od
ywienia, trybu ycia, aktywnoci ruchowej itd. C prawi, wskaniki odzie-
dziczalnoci masy ciaa szczupego (LBM) s rednie (k. i,4-t,5), wynika to
jednak z silnego zwizku tej cechy z wysokoci ciaa: jak wiadomo, moliwoci

111
wytrenowalnoci masy mini s bardzo due, nie moe wic pozostawa ona pod
siln kontrol genetyczn.
adnych wtpliwoci nie budzi natomiast kwestia bardzo sabej kontroli
genetycznej masy tuszczu (przegld bada Szopa 1985). Stwierdzane w nie-
ktrych badaniach rodzinne podobiestwa tej cechy maj prawdopodobnie
podoe rodowiskowe (ten sam typ ywienia, tryb ycia itd. upodabniajce
czonkw rodziny).
Bardzo siln kontrol genetyczn (wedug niektrych Autorw jest to cecha
niezmienna w cigu ycia) wykazuje natomiast struktura mini, a wic proporcje
wkien szybkokurczliwych do wolnokurczliwych (FT/ST). Poniewa jest to
cecha niezwykle wana dla osignicia wysokiego poziomu zdolnoci szybko-
ciowych i wytrzymaociowych, winna by brana pod uwag przy naborze do
prawie wszystkich dyscyplin sportu, gdy w zasadzie nie ma moliwoci jej
wytrenowania.
Kolejnym, wanym zagadnieniem rwnie z punktu widzenia sportu
wyczynowego jest odziedziczalno tzw. somatotypu, a wic proporcji ciaa.
Pomimo duego przywizania czci antropologw do tego pojcia naley
wyranie podkreli, i jest ono w znacznej mierze sztuczne, kompiluje bowiem
w jedn cao elementy o rnym podou (czynniki dugoci, tgoci budowy
i otuszczenia) i rnej sile genetycznych uwarunkowa: jest to wic jedynie
urednienie tych elementw.
Sia uwarunkowa genetycznych cech somatycznych (i nie tylko) wykazuje
charakterystyczn zmienno z wiekiem. Jest stosunkowo saba w niemowlctwie,
ronie w wieku przedszkolnym (w niektrych badaniach stwierdza si w tym
wieku wiksze podobiestwo dzieci do matek, ni do ojcw, stanowice by moe
pozostao po okresie podowym i okrelane jako regulator matczyny"),
utrzymuje si na zblionym poziomie do okresu pokwitania, w ktrym obserwuje
si najczciej obnianie si wskanikw odziedziczalnoci. Wedug hipotezy
Iwamoto i Knussmana (Bergman 1988), potwierdzonej zarwno w badaniach
blinit, jak i rodzinnych, jest to skutek wczania si" do kontroli rozwoju
dodatkowej sekwencji genw, tzw. pokwitaniowych genw wzrastania. S one
niezalene od genw sterujcych poziomem rozwoju poszczeglnych cech, std
ich dziaanie moe powodowa pozorne obnianie wskanikw odziedziczalnoci
i wyciganie nieuzasadnionych wnioskw dotyczcych zwikszenia podatnoci na
bodce rodowiskowe w tym okresie (w rzeczywistoci jest odwrotnie, gdy
dodatkowa kontrola genetyczna musi obniy ekosensytywno, za dojrzewajcy
organizm zuywajc na potrzeby rozwoju zwikszone iloci budulca i energii
jeszcze ten proces pogbia). Do problemu tego wrcimy omawiajc zagadnienia
tzw. okresw sensytywnych. W okresie popokwitaniowym wskaniki odziedziczal-
noci ponownie rosn i stabilizuj si.
Kolejnym, sygnalizowanym ju zagadnieniem jest zrnicowanie siy kontroli
genetycznej u obu pci. O ile w pimiennictwie naukowym istniej pewne
rozbienoci co do tego, ktrych cech dotyczy to najbardziej (wspomniane
rnice cech dugociowych" i tgoci budowy), nie ulega wtpliwoci, e

112
generalnie wysz odziedziczalno i rwnoczenie mniejsz podatno na wpywy
rodowiskowe (ekosensytywnoc) prezentuj dziewczta. Ta wiksza stabilno
genetyczna pci eskiej ma swe gbokie uzasadnienie biologiczne: to przecie
pe eska jest nosicielk" ycia i kolejnych pokole musi wic zapewnia
wiksz konserwatywno gatunku.
Zrnicowan si uwarunkowa genetycznych prezentuj predyspozycje
zdolnoci szybkociowych, co jest zrozumiae ze wzgldu na ich rnorodne
podoe (energetyczne i koordynacyjne).
Wysokie wskaniki odziedziczalnoci wykazuje najbardziej kompleksowa
miara tych zdolnoci, tj. maksymalna moc anaerobowa MM A. Z nowszych
bada blinit (Simoneau i wsp. 1986, Maes i wsp. 1993) oraz znacznych
materiaw rodzinnych (Szopa 1983) wynika, i MM A (szczeglnie jej kom-
ponent fosfagenowy-niekwasomlekowy) jest kontrolowana genetycznie w stopniu
rwnym, a nawet wyszym od wysokoci ciaa (cechy o silnych uwarunkowaniach
genetycznych). Nie oznacza to jednak automatycznie braku moliwoci wy-
trenowalnoci jest ona jednak wyranie ograniczona, co potwierdzaj dowiad-
czenia z praktyki sportu wyczynowego.
Jak wynika z bada Lortie i wsp. (1986), z kolei cae podoe enzymatyczne
procesw anaerobowych (szczeglnie glikolitycznych) jest sabo kontrolowane
genetycznie i podatne na dziaanie czynnikw rodowiskowych.
Maa liczba prac (Bouchard 1980, Byard i wsp. 1984, Maes i wsp. 1993)
dotyczcych szybkoci ruchw (czstotliwoci) nie pozwala na okrelenie z ca
pewnoci odziedziczalnoci tej predyspozycji. Mona jednak z pewnym praw-
dopodobiestwem wnioskowa, i jest ona niezbyt dua. Ma to zapewne zwizek
z uwarunkowaniami genetycznymi predyspozycji koordynacyjnych (do ktrych
w pewnym stopniu cecha ta naley), gdzie cechy bardziej elementarne wykazuj
sabsz kontrol genetyczn od cech sterowanych na wyszych pitrach" ukadu
nerwowego. Szybko ruchw jest wic w do znacznym stopniu podatna na
wpywy zewntrzne, w tym trening.
Z przedstawionych danych wynika wic, i uwarunkowania genetyczne
zdolnoci szybkociowych, przede wszystkim MMA niekwasomlekowej, ktre
okrelamy jako silne, s skutkiem bardzo silnej kontroli genetycznej ich predys-
pozycji gwnej, a mianowicie struktury wkien miniowych. Cecha ta winna
by wic, jako praktycznie niewytrenowalna, jedn z podstawowych, branych pod
uwag przy naborze do tych konkurencji sportowych, u ktrych podstaw le
zdolnoci szybkociowe.
Stosunkowo najwicej danych na temat genetycznych uwarunkowa cech
funkcjonalnych dotyczy wydolnoci aerobowej mierzonej zdolnoci maksymal-
nego pochaniania tlenu VO2 max, a wic podstawowej superpredyspozycji zdolno-
ci wytrzymaociowych. Pochodz one z bada blinit (przegld Bouchard
1984), z bada rodzinnych (Szopa i wsp. 1985, Mleczko 1991), jak rwnie z wielu
prac nad wytrenowalnoci tej cechy (przegld Boulay i wsp. 1984, Dionne i wsp.
1991). Wynika z nich, e wydolno aerobowa jest rednio silnie kontrolowana
genetycznie (wskaniki odziedziczalnoci od 0,4 do 0,6), nieco silniej u pci

8 Podstawy antropomotoryki **^

mskiej, a odziedziczalno ronie z wiekiem. Pamita jednak naley o duym
stopniu zoonoci tej zdolnoci (Kozowski i Nazar 1984), ktry powoduje, i
wskaniki cakowite s wypadkow odziedziczalnoci elementw skadowych.
Dlatego te za fundamentaln prac w tym zakresie uznajemy badania Dionne
i wsp. (1991), w ktrych oceniano zarwno si uwarunkowa genetycznych
VO2max, jak i jej wytrenowalno czc te badania ze struktur mitochond-
rialnego DNA a wic struktur genw. Autorzy ci ustalili, e odziedziczalno
VO2max jest niska (okoo 25%), ale znaczca (Bouchard 1986). Oznacza to, i
mimo istnienia podoa genetycznego moliwoci oddziaywania czynnikw
rodowiskowych s bardzo znaczne. Tak niskie oszacowanie wielkoci wpyww
genetycznych wydaje si zaskakujce (w licznych wczeniejszych badaniach
wielkoci te byy znacznie wysze) Autorzy wytrcili jednak podczas szacowa-
nia wielkoci wskanikw h2 wpywy wieku, masy ciaa i jej komponentw, czego
w innych badaniach nie robiono. Stwierdzono rwnie, i wielko VO2max u
dzieci jest skorelowana z wielkoci tej cechy u matek, ale nie u ojcw! Sugeruje to
wystpowanie efektu matczynego" (Lesage i wsp. 1985) zwizanego praw-
dopodobnie z faktem, i przemiany tlenowe zachodz gwnie w mitochondriach,
te za dziedziczone s tylko po matce (plemnik zawiera tylko jdro komrkowe).
Stwierdzono rwnie, i VO2 max jest cech o znacznej wytrenowalnoci: pod
wpywem treningu wytrzymaociowego mona zwikszy jej poziom nawet
o 88%, przy znacznym zrnicowaniu midzyosobniczym wynoszcym od 5% do
88% (Saltin i wsp. 1968, Lortie i wsp. 1984, Boulay i wsp. 1986, Bouchard 1986).
Wykazano rwnie, i moliwoci wytrenowania zale, od czynnikw genetycz-
nych (Bouchard i wsp. 1988, Hamel i wsp. 1986) innymi sowy s uwarun-
kowane niezalenie od samego poziomu VO2max.
Jest oczywiste, e zrnicowanie genetyczne kadej cechy ma swe rdo
w zrnicowanej strukturze genu, a wic DNA. Do tej pory w naukach kultury
fizycznej nikt jeszcze nie siga tak gboko: dlatego cytowane prace stanowi
wyrany przeom. Przy duym stopniu zoonoci VO2 max (wpyw maj tu m.in.
wielko serca, wyrzut minutowy serca, pojemno tlenowa krwi itd.) wan
rol odgrywaj pojedyncze biaka, gwnie enzymy miniowe i mitochondrialne,
kodowane przez pojedyncze geny tworzce mitochondrialne DNA. Wykryto
genetycznie uwarunkowan zmienno aktywnoci enzymw miniowych w od-
powiedzi na trening aerobowy (Hamel i wsp. 1986) i wysokiej intensywnoci
trening mieszany (Simoneau i wsp. 1986). Stwierdzono rwnie ma zmienno
miniowej kinazy kreatynowej (Bouchard i wsp. 1989), za du 9 enzymw
cyklu Krebsa oraz 11 enzymw szlaku glikolitycznego (Bouchard i wsp. 1988,
Marcotte i wsp. 1987). Nic wic dziwnego, i najsilniejsz kontrol genetyczn
wykazuje MMA niekwasomlekowa, za znacznie sabsz pozostae predyspozycje
energetyczne.
Zdaniem Dionne i wsp. (1991) polimorfizm DNA moe by wan przyczyn
zarwno zmiennoci VO2max, jak i jej wytrenowalnoci. Najciekawsze jednak jest
to, e Autorzy ci, stosujc wyrafinowane metody oznaczania struktury DNA,
wykryli wpyw genw zlokalizowanych w mitochondrialnym DNA na poziom

114
i struktur enzymw przeprowadzajcych acuch oddechowy i fosforylacj
oksydacyjn (m.in. oksydazy cytochromowej c, cytochromu bcl oraz dehyd-
rogenazy NADH). Poniewa maj one istotny wpyw na wydolno aerobow,
a mitochondria jak wspomniano s dziedziczone wycznie po matce,
tumaczy to wystpowanie efektu matczynego" w genetycznych uwarunkowa-
niach VO2max , jak rwnie w jej wytrenowalnoci.
Badania genetyczne nad uwarunkowaniami wydolnoci aerobowej ilustruj
przy okazji drog, jak przesza w ostatnim dwudziestoleciu tzw. genetyka
sportowa: od prymitywnych bada na maych prbach blinit, szacujcych
odziedziczalno tej cechy" na ponad 90% do precyzyjnych bada struktury
genw i oceny odziedziczalnoci na zaledwie 25%.
Jak dotychczas, najmniejszym zainteresowaniem badaczy cieszyy si zdol-
noci koordynacyjne. Wikszo prac powstaa w Polsce (Skad 1973, Wolaski
i Kasprzak 1979, Szopa i wsp. 1985, Mleczko 1991) i cho stopie pewnoci
ich wynikw jest ograniczony (niektre s wrcz sprzeczne, co wynika z r-
nych metod i liczebnoci materiaw), wydaje si, i opierajc si na wynikach
bada orodka krakowskiego (przekrojowych i cigych materiaach rodzin-
nych), mona przedstawi, w oglnych zarysach, dotychczasowy stan wiedzy
w tym zakresie.
Badaniami objto jedynie cz predyspozycji koordynacyjnych: czas reakcji
prostej, koordynacj wzrokowo-ruchow, orientacj przestrzenn, czucie pro-
prioceptywne (kinestetyczne). Spord wymienionych waciwoci najsilniejsze
uwarunkowania genetyczne (wskaniki odziedziczalnoci w granicach 0,4-0,6,
zblione do wysokoci ciaa w tej populacji) wykazuje orientacja przestrzenna,
a wic predyspozycja reprezentujca wysoki poziom koordynacji (sterowania
ruchami). Nieco sabsza mona j sklasyfikowa jako relatywnie redni
jest kontrola genetyczna koordynacji wzrokowo-ruchowej (h2 od 0,27 do 0,52),
a wic predyspozycji o nieco niszym poziomie koordynacji (prby przep-
rowadzano na aparacie Pirkowskiego, narzucajcym prostsze koordynacyjne
zadania ni aparat krzyowy, na ktrym badano orientacj przestrzenn).
W przypadku obu omawianych cech zaznacza si wzrost siy uwarunkowa
genetycznych wraz z wiekiem oraz wikszy udzia czynnika genetycznego u chop-
cw (do zagadnienia tego jeszcze powrcimy).
Powysze informacje nie potwierdzaj dawnych sugestii Bernsteina (Liach
1990) o silniejszej kontroli genetycznej cech koordynowanych na niszych
(starszych ewolucyjnie) pitrach ukadu nerwowego. Wydaje si, i ma to wanie
uzasadnienie w istocie mechanizmw ewolucji: to przecie cechy ewolucyjnie
nowe stanowi o specyfice gatunku (s wic dla niego waniejsze"), std
i silniejsza kontrola genetyczna.
Przedstawione dane s rwnie wane z punktu widzenia zarwno zasad
naboru do sportu wyczynowego, jak i spodziewanych efektw treningu: zdolnoci
koordynacyjne nie tylko warunkuj skuteczne i prawidowe wykonanie ruchu, ale
i proces jego nauczania. Szczepanik i Szopa (1993) udowodnili, i wczesne
ksztatowanie predyspozycji koordynacyjnych sprzyja nauczaniu techniki ruchu.

115
Co ciekawe, stwierdzili oni rwnie, i wytrenowalno predyspozycji koor-
dynacyjnych u dzieci 11-13 letnich pozostaje w identycznej zalenoci (najwiksza
w przypadku rwnowagi i orientacji przestrzennej): waciwoci te nale wic do
cech, ktre przy silnej kontroli genetycznej wykazuj rwnoczenie znaczn
ekosensytywno, podobnie do wysokoci ciaa i innych cech somatycznych
(rwnie wykazuj silne zrnicowanie rodowiskowe). Ten pozorny paradoks
jest prosty do wyjanienia, jeeli rozumie si istot dziedziczenia wielogenowego,
gdzie znaczna liczba genw determinujcych poszczeglne cechy powoduje
rwnoczenie stosunkowo due moliwoci reagowania genotypw na bodce
zewntrzne (nawet wysokie wskaniki odziedziczalnoci rzdu 0,7-0,8 nie stano-
wi przecie 100% zmiennoci). Odrbn spraw jest oczywicie sia i kierunek
bodcw stosowanych, np. w eksperymentach treningowych: niezwykle trudno
byoby zastosowa tu identyczne dawki" dla wszystkich poddanych badaniom
osobnikw i cech.
Aczkolwiek z niektrych bada (Skad 1973, Wolaski i Kasprzak 1979)
wynika, i czas reakcji prostej jest do silnie uwarunkowany genetycznie,
rezultaty nowszych i poprawniejszych metodologicznie prac (Kovaf 1980, Szopa
i wsp. 1985, Szopa i Mleczko 1987, Mleczko 1991) zaprzeczaj tym sugestiom.
Czas reakcji prostej wydaje si by cech o sabych uwarunkowaniach genetycz-
nych, bardzo labiln nie tylko w sensie szacowania wielkoci wariancji genetycz-
nej w populacji (h2), ale i tzw. zmiennoci wewntrzosobniczej (due zr-
nicowanie wynikw nawet kolejnych testw tego samego osobnika). Naley wic
przypuszcza, i predyspozycj t mona w znacznym stopniu wytrenowa
(szczeglnie reakcj na bodce suchowe i dotykowe), cho w cytowanych
uprzednio badaniach wytrenowalno bya maa: przyczyn byo wspomniane
wyej ukierunkowanie wicze i czas eksperymentu. O znacznej podatnoci
czasu reakcji na bodce rodowiskowe wiadcz m. in. porwnania tej cechy
u sportowcw wyczynowych na tle populacji nie trenujcych, czy te znaczne
zrnicowanie w populacji osb dorosych w zalenoci od miejsca zamieszkania,
wykonywanego zawodu itd. (Szopa 1988b).
Zupeny brak kontroli genetycznej stwierdzono w jedynych, jak do tej pory,
badaniach nad uwarunkowaniami czucia proprioceptywnego (kinestetycznego)
przeprowadzonych w Krakowie (Szopa i wsp. 1985) cecha ta bya wic
ksztatowana wycznie rodowiskowo. Wydaje si jednak, i wniosek taki byby
przedwczesny, zarwno ze wzgldu na unikalno bada, jak i ma rzetelno
testu, ktrym waciwoci te badano (test Boigeya) niestety, lepszych do tej
pory nie skonstruowano.
Podobnie, istnieje do tej pory tylko jedno opracowanie (Skad 1973) po-
wicone uwarunkowaniom genetycznym uzdolnie ruchowych. Rwnie i w tym
przypadku trudno byoby o uoglnienia, mona tylko stwierdzi, i wykrycie
w ww. badaniach wikszego podobiestwa krzywych uczenia si ruchw"
u blinit jednojajowych, ni u dwujajowych wiadczy o istnieniu czynnika
genetycznego w ksztatowaniu zdolnoci do trwaego, szybkiego i dokadnego
uczenia si ruchw.

116
 Jak wspomniano uprzednio, z wikszoci bada wynika silniejsza kontrola
genetyczna cech funkcjonalnych u chopcw. Jest to jednak stwierdzenie dys-
kusyjne, gdy nie ma ono wyranego uzasadnienia biologicznego. Wydaje si, i
oszacowanie wielkoci wskanikw odziedziczalnoci mogo by w tych przypad-
kach obarczone bdem wynikajcym ze znanego faktu mniejszej aktywnoci
ruchowej pci eskiej (stanowicej gwny bodziec rozwoju omawianych cech).
Moe to powodowa niepene ujawnienie si ich rzeczywistego potencjau
genetycznego, a tym samym zanienie oszacowania udziau czynnika genetycz-
nego. Podobne zastrzeenia budz zreszt liczne prby oceny podatnoci rodo-
wiskowej predyspozycji funkcjonalnych na podstawie ich zrnicowania w gru-
pach wydzielonych wedug statusu spoeczno-ekonomicznego rodziny (wynika
z nich na og maa ekosensytywno tych cech). O ile jednak w stosunku do cech
somatycznych wyznaczniki takie jak: zawd i wyksztacenie rodzicw, liczebno
rodziny, warunki mieszkaniowe itd. rzeczywicie okrelaj oglny poziom bytowy
i kulturowy rodziny ten za istotnie jest zasadniczym elementem warunkw
rodowiskowych ksztatujcych poziom rozwoju somatycznego, o tyle w stosunku
do cech funkcjonalnych wyznaczniki te s po prostu nietrafne. Ich rozwj
ksztatowany jest bowiem przede wszystkim przez aktywno ruchow (czy
szerzej tryb ycia): jej uwzgldnienie (np. w badaniu klas sportowych)
wykazuje znaczn (cho zrnicowan) podatno tych cech na bodce rodowis-
kowe. Zagadnieniu temu powicimy odrbny rozdzia.
Na zakoczenie niniejszego rozdziau omwimy jeszcze jedno zagadnienie,
wice si cile z genetyczn determinacj rozwoju: problem tzw. okresw
sensytywnych i krytycznych.
Zgodnie z sugestiami wielu Autorw (Wolaski i Pafizkova 1976, Guaowski
1977, Raczek 1984, Sozaski 1985) okresy sensytywne s to okresy zwikszonej
(maksymalnej, optymalnej) podatnoci na bodce rodowiskowe, w tym trening.
Przypadaj one na fazy przyspieszonego rozwoju danej cechy wedug tych
Autorw stanowice naturalne (biologiczne) podoe efektywniejszej stymulacji.
Nieliczni z badaczy zauwaaj rwnie, i musz to by rwnoczenie okresy
zmniejszonej kontroli genetycznej wytrenowalno zaley przecie od niej oraz
od genotypu osobnika.
Problem ten jest jednak bardzo zoony, za argumenty przemawiajce za
istnieniem w cile okrelonych przedziaach czasowych takich faz bardzo
dyskusyjne. Jak zwraca uwag Raczek (1989) naley po pierwsze wyranie
oddzieli pojcia okresw sensytywnych od okresw krytycznych. Okres krytycz-
ny jest bowiem wycinkiem fazy sensytywnej, ostatnim momentem", w ktrym musi
nastpi stymulacja, aby osign pozytywne efekty. Jest to zaoenie cakowicie
bdne, a nawet abiologiczne. Wynikaoby z niego bowiem, i po tym okresie nie
mona osign ju adnych efektw tymczasem sensytywno (podat-no-
reaktywno) jest podstawow cech kadego organizmu ywego w cigu caego
jego ycia. Zaprzeczaj temu rwnie dowiadczenia praktyczne: w kadym
wieku mona osiga okrelone rezultaty stymulacji rodowiskowej mog one
tylko by wiksze lub mniejsze, zaley to jednak od wytrenowalnoci danej

117
cechy, nie za wycznie od dynamiki jej rozwoju (gdyby tak nie byo, bezsensow-
na byaby dziaalno rekreacyjna i rehabilitacyjna).
Generalnie tez o istnieniu cile okrelonych czasowo okresw krytycznych
naley uzna za nieuzasadnion.
W odniesieniu do okresw sensytywnych problem jest bardziej zoony. Nie
ulega wtpliwoci, i okresy takie istniej wiele zastrzee budzi jednak
metodologia ich okrelania, a take same zaoenia (patrz opis zagadnie
wytrenowalnoci). Nie mona okrela sensytywnoci, ktra jest waciwoci
osobnicz, na podstawie bada, np. dynamiki rozwoju poszczeglnych predys-
pozycji w populacji, szczeglnie bada przekrojowych. Wyznaczenie w ten sposb
okresw przyspieszonego rozwoju obrazuje rednie przyrosty w populacji, wnio-
ski mogyby wic dotyczy osobnikw o wielkociach przecitnych tych przyros-
tw. Wystpuje poza tym znaczne zrnicowanie midzypopulacyjne dynamiki
rozwoju wnioski byyby wic dodatkowo ograniczone tylko do badanej
populacji.
Zasadnicze mankamenty le jednak naszym zdaniem w istocie
definicji. Z niektrych bada wynika istotnie, i okresy przyspieszonego roz-
woju s fazami zwikszonej podatnoci na bodce, dane te dotycz jednak
tylko zdolnoci koordynacyjnych, majcych odrbny tor rozwojowy: dla po-
zostaych zdolnoci prawidowoci takiej, jak do tej pory, nie stwierdzono
(musiayby to by badania wytrenowalnoci prowadzone we wszystkich fa -
zach ontogenezy). Z kolei, z adnych wiarygodnych danych nie wynika, e
okresy przyspieszonego rozwoju s zgodne w czasie ze zmniejszaniem siy
uwarunkowa genetycznych (czsto te zmniejszenie takie jest pozorne, b-
dc skutkiem dodatkowej kontroli genetycznej problem ten rozwaalimy
uprzednio). Wreszcie, co rwnie podkrelalimy, mniejsza czy wiksza
odziedziczalno w populacji nie jest rwnoznaczna z wytrenowalnoci da-
nej cechy u osobnika.
Do zagadnienia okresw sensytywnych naley podchodzi wic bardzo
ostronie, a za miarodajne w tym zakresie uzna mona tylko bezporednie
badania nad wytrenowalnoci, prowadzone za pomoc adekwatnych (rwno-
wanych) bodcw we wszystkich okresach ontogenezy. Jest oczywiste, i
w takich warunkach prowadzenie odpowiednich bada jest bardzo trudne, jeli
nie niemoliwe: dlatego przedstawimy skrtowo najwaniejsze z dotychczasowych
wynikw bada eksperymentalnych. Prowadzono je gwnie w dawnych ZSRR
i NRD, a ich wyniki nie s w peni zgodne. W rozwoju, na przykad zdolnoci
szybkociowych jedni autorzy okrelaj okresy sensytywne na 14-16 lat u chop-
cw i 11-14 u dziewczt inni na wiek od 5-10 roku ycia (Liach 1990), Wedug
bada wasnych tego Autora (eksperymenty na duych liczebnociach) w okresie
dojrzewania liczba okresw sensytywnych zdolnoci koordynacyjnych wyranie
si zmniejsza, a u dziewczt wystpuj one przed i po skoku pokwitaniowym
(9-11 i 14-15 rok ycia). Prawidowoci te nie dotycz jednak wszystkich zdolnoci
koordynacyjnych, gdy maj one rn dynamik i rne tory rozwojowe, std
rwnie w okresie pokwitania mona uzyska efekty treningowe.

118
 Gdyby zaakceptowa zaoenie, i istotnie zwikszona sensytywno przypada
na okresy dynamicznego rozwoju, pomimo braku danych eksperymentalnych
mona zaoy, i dla pozostaych zdolnoci winny one przypada na nieco
pniejsze okresy wieku i w sekwencji czasowej: najwczeniej zdolnoci szybko-
ciowe (ok. 14-15 rok ycia u dziewczt i 15-19 u chopcw), kolejno siowe (15-25
rok ycia u kobiet i 18-30 u mczyzn) i wytrzymaociowe (15-35 u kobiet i 20-35
u mczyzn). S to jednak dane orientacyjne.
W wietle przedstawionych rozwaa wydaje si, i najbardziej uzasadnione
byoby uznanie caego okresu ycia czowieka za sensytywny, za wyodrbnienie
okresu progresywnego rozwoju poszczeglnych cech jako najbardziej sensytyw-
nego (z pewnymi ograniczeniami w okresie skoku pokwitaniowego). W tym to
bowiem okresie efekty okrelonych dziaa treningowych s zblione (Raczek
1989), za sia kontroli genetycznej poszczeglnych cech jeszcze nie w peni
ujawniona.
Mona i trzeba natomiast formuowa pewne wskazania oglne, dotyczce,
np. moliwoci i celowoci ksztatowania poszczeglnych zdolnoci ju w okresie
przedpokwitaniowym (zwaszcza koordynacyjnych) czy te formuowania prze-
ciwwskaza wynikajcych ze znajomoci procesw rozwojowych (np. do inten-
sywnego treningu zdolnoci siowych przed ukoczeniem wzrastania). Jedna za
zasada wydaje si niewtpliwa: najskuteczniejszym sposobem postpowania
w ksztatowaniu zdolnoci motorycznych jest dziaanie zgodnie z naturalnym
kierunkiem i rytmem rozwoju osobniczego.
 Rozdzia VII

RODOWISKOWE UWARUNKOWANIA ROZWOJU PREDYSPOZYCJI

I ZDOLNOCI MOTORYCZNYCH

Przed omwieniem zagadnie rodowiskowych uwarunkowa rozwoju poten-

cjalnego aspektu motorycznoci czowieka, naley poczyni kilka uwag. Wiado-
mo, e przebieg rozwoju kadej cechy biologicznej, w tym take predyspozycji
i zdolnoci motorycznych, musi by determinowany przez czynniki endogenne
i egzogenne. Ich rozdzielenie jest niemoliwe. Preferowanie w rozwaaniach
naukowych tylko jednego z nich jest uproszczeniem, sucym usystematyzowa-
niu bardzo skomplikowanej problematyki uwarunkowa biologicznego rozwoju
czowieka.
W rzeczywistoci wymiar kadego fenotypu jest wynikiem interakcji obu
wyej wymienionych czynnikw. Rozwaajc kwesti ich wzajemnej zalenoci
naley podkreli, e czynniki genetyczne (endogenne) dziaaj w toku rozwoju
czowieka z jednakow si (pomijajc okresowe zmiany ilociowe zespou DNA).
Natomiast ekspresja czynnikw rodowiskowych (egzogennych) przejawia si
z rn intensywnoci i w bardzo odmiennych konfiguracjach. W zwizku z tym
mona zaoy, e to one s gwn przyczyn zmiennoci fenotypowej. Jednak
wykorzystanie takiej szansy jest ograniczone.
Wiadomo, e w cechach jakociowych fenotyp jest pod bardzo siln kontrol
genotypu. Moliwoci wpywu czynnikw rodowiskowych s niewielkie. Ich
znaczenie ronie dopiero w rozwoju cech ilociowych, do ktrych m.in. zaliczaj
si predyspozycje i zdolnoci motoryczne. Nie jest to jednak proces dowolny, lecz
cile kontrolowany genetycznie. Istniej bowiem pewne geny, ktre kontroluj
poziom rozwoju, a inne jego dynamik. Zatem czynnik rodowiskowy moe
jedynie modyfikowa genetycznie zdeterminowany przebieg rozwoju. Zakres
odchylenia od niego jest moliwy w zakresie tzw. normy reakcji. W skali populacji
sum owych norm nazywa si norm adaptacyjn" (Malinowski 1987).
Warto zwrci rwnie uwag na mechanizm zmian w zakresie genetycznie
uwarunkowanego toru rozwoju. Jest on podporzdkowany przede wszystkim
zjawisku homeostazy ontogenetycznej. Polega ona na utrzymaniu rwnowagi
dynamicznej w ramach normy reakcji midzy czynnikami wewntrznymi

120
organizmu a cigle zmieniajcym si oddziaywaniem rodowiska. Nazywa si
j zdolnoci do samoregulacji. Zasygnalizowana problematyka doczekaa si
licznych interpretacji (por. teorie: plastycznoci, kanalizacji, limitowanego
ukierunkowanego rozwoju, wielopoziomowego rozwoju fenotypowego osobni-
ka). Istota zagadnienia, niezalenie od ujcia sprowadza si do tego, e me-
chanizm zdolnoci do samoregulacji zabezpiecza rozwj w ramach genetycz-
nie zdeterminowanych norm reakcji, nawet podczas niekorzystnych i przypad-
kowych odchyle toru rozwoju wywoanych przez czynniki egzogenne.
Charakter owych modyfikacji zaley od wielu uwarunkowa, midzy innymi
takich jak: rodzaj bodca rodowiskowego, jego sia, czas trwania, zakres
rezystencji (opr stawiany przez organizm czynnikom rodowiskowym) caego
organizmu lub poszczeglnych jego struktur. Istotn rol odgrywa rwnie
osobnicza wraliwo na czynniki rodowiskowe, nazywana ekosensytywnoci.
Z kolei jej ramy wyznacza typ dziedziczenia (hetero-homozygotycznego), a take
determinacja pci.
Naley nadmieni, e powysze reakcje organizmu mog nastpi tylko
wwczas, gdy bodce rodowiskowe przekrocz pewn granic, nazywan
progiem tolerancji. Jednak ich skuteczno w zakresie wywoania okrelonych
zmian rozwojowych bywa rna. Zaley bowiem zarwno od wyej wymie-
nionych zdolnoci przystosowawczych (adaptabilnoci), jak i ekosensytywno-
ci. Trwae zmiany mog wywoa bodce mocne i dziaajce w duszym
czasie.
Przy omawianiu roli czynnikw egzogennych naley bardzo wyranie akcen-
towa odrbno zjawisk: przystosowania i zdolnoci przystosowawczych (adap-
tacji i adaptabilnoci). Przystosowanie (adaptacja) jest pojciem bardzo oglnym:
oznacza zjawisko przeywania osobnikw najlepiej przystosowanych do danego
rodowiska, czy to dziki cechom biologicznym, czy te zachowaniu kulturo-
wemu. Takie zjawisko doprowadza na drodze genetycznej selekcji do eliminacji
osobnikw niezaadaptowanych do warunkw, w ktrych egzystoway. Jest to
zatem genotypowe przystosowanie gatunku i konkretnych jego populacji do
okrelonego rodowiska. Powysza adaptacja wynika wic z mechanizmw
ewolucyjnych i reguluje czsto genw w populacji.
Rol czynnikw modyfikacyjnych speniaj tylko te elementy rodowiska, do
ktrych czowiek nie jest przystosowany. Mwi si (Malinowski 1987), e s
czynne w ksztatowaniu waciwoci fenotypowych". Do nich nastpuje przy-
stosowanie w procesie rozwoju ontogenetycznego na drodze fizjologicznej, a nie
genetyczno-ewolucyjnej. Tego rodzaju adaptacje, w relacji do wczeniej scharak-
teryzowanej s uwarunkowane zdolnociami przystosowawczymi (adaptabilno-
ci organizmu).
Oglnie mona stwierdzi, e taki proces jest czynn zmian zainicjowan
w organizmie w wyniku kontaktu ze rodowiskiem, ktre pozwala utrzyma stan
rwnowagi (na wyszym od normalnego poziomie) przez wyzwolenie caego
szeregu fizjologicznych reakcji przystosowawczych. Prowadzi on najczciej do
przyswojenia nowych funkcji oraz wystpienia zmian strukturalnych, umo-

121
liwiajcych osignicie takiej sprawnoci i intensywnoci reakcji ustrojowych,
ktre odpowiadayby nowym wymaganiom (Kubica 1975).
Jak ju zaznaczono trwao zmian przystosowawczych jest rna. Zaley
bowiem m. in. od czasu i natenia bodca. Biorc pod uwag te dwie skadowe,
adaptacj fizjologiczn mona rozpatrywa jako:
szybkie zmiany regulujce (kompensacyjne),
wolniejsze reakcje przystosowawcze powodujce czasowe zmiany odwra
calne (morfologiczne, funkcjonalne). Na ich okrelenie uywa si kilku poj:
adiustacja (Jasicki i Wolaski 1987), aklimatyzacja (trening) (Kubica
1975), zmiany potreningowe (Cempla i Mleczko 1989), fenotypowe zmiany
plastyczne (Jasicki i Wolaski 1987), ktre nie s dziedziczone, ale powoduj
skutki nieodwracalne. Niekiedy nazywa si je zmianami adaptabilnymi (Fal -
kiewicz i Bogucki 1987). Naley podkreli, e wystpuj one najczciej.
Zasadniczo cay przebieg ontogenezy jest cigiem tego rodzaju adaptacji. Or
ganizm tylko pozornie moe wraca do stanu poprzedniego (Jasicki i Wola
ski 1987).
W kontekcie omawianego zagadnienia naley rwnie zwrci uwag na
konieczno odrnienia zdolnoci przystosowawczych (adaptabilnoci) do ele-
mentw rodowiska od reakcji organizmu na okrelony tryb ycia. Nie mona
przecie mwi o adaptabilnoci czowieka do wypoczynku. W tym przypadku
rozpatruje si tylko reakcje organizmu na bodce wywoane okrelon form
aktywnoci fizycznej (trybu ycia), ktre mog prowadzi do efektw adaptacyj-
nych.
W zwizku z powyszym og czynnikw zewntrznych (nieendogennych)
wpywajcych modyfikujco na rozwj czowieka mona podzieli zgodnie
z klasyfikacj Wolaskiego (1975, 1983), na nastpujce grupy:
1. Czynniki biogeograficzne, czyli modyfikatory naturalne, a wrd nich:
otaczajcy wiat rolinny (flora) i zwierzcy (fauna), wrd nich mikroor
ganizmy i pasoyty,
waciwoci mineralne, charakter otaczajcych wd i powietrza, a wic
m.in. skad gleb, czysto i chemiczne waciwoci wd, skad powietrza, w tym
pyy i gazy przemysowe,
charakter klimatu, a wic nasonecznienie, temperatura, wilgotno, ci
nienie atmosferyczne, ruchy powietrza i inne waciwoci fizyczne, jak np.
promieniowanie,
uksztatowanie terenu.
2. Czynniki spoeczno-ekonomiczne, czyli modyfikatory cywilizacyjno-kul-
turowe:
wysoko dochodw rodziny,
poziom wyksztacenia i kultury rodzicw rzutujcy na higien ywienia,
atmosfer ycia rodzinnego, organizacj czasu wolnego itp.,
wielko i charakter rodowiska spoecznego, w ktrym wzrasta dziecko,
np. wie, miasto,
tradycje i zwyczaje spoeczne, w tym pewne zakazy religijne.

122
 3. Tryb ycia:
aktywno fizyczna (praca zawodowa, trening sportowy, rekreacyjny,
wiczenia fizyczne),
wypoczynek, sen.
Zaliczenie trybu ycia do czynnikw rodowiskowych budzi dyskusje. Uwaa
si, e zaley on zarwno od czynnikw genetycznych (np. temperamentu), jak
i rodowiskowych (np. klimatu) czy te, np. od umiejtnoci ruchowych,
wiadomoci itp. (Wolaski 1979, 1983).
Ostatnio zwraca si rwnie uwag na zagadnienia wpywu czynnikw
psychicznych na proces przebiegu ontogenezy (Wolaski 1983, Malinowski 1987).
Wchodz one (zwaszcza stany emocjonalne) w zakres czynnikw spoecznych i s
dla nich waciwe, ale ich znaczenie w pewnych okresach rozwoju jest szczeglnie
wane i godne podkrelenia.
Poznanie oddziaywania poszczeglnych czynnikw rodowiskowych na roz-
wj czowieka niezwykle utrudnia fakt wystpowania ich w pewnych zr-
nicowanych powizaniach. Z duymi zastrzeeniami mona wic mwi o wpy-
wie pojedynczych elementw rodowiskowych na rozwj somatyczny czy funk-
cjonalny. By moe dlatego do tej pory do koca nie zosta poznany mechanizm
dziaania wikszoci czynnikw rodowiskowych. Wnioski naukowe najczciej s
formuowane na podstawie analogii do wynikw sztucznych eksperymentw
przeprowadzanych na zwierztach lub obserwacjach subpatologicznych czowieka
(Wolaski 1983).
O wiele bogatsze s rda wiedzy na temat reakcji fizjologicznych na okre-
lone obcienia wysikowe dziki znacznym postpom medycyny sportu i fizjologii
klinicznej (Kubica 1975, Malarecki 1981, Kozowski i Nazar 1984). Rwnie
bardzo interesujce s prace badawcze nad si uwarunkowa genetycznych
poziomu rozwoju cech somatycznych i funkcjonalnych, ktre okrela si na
podstawie podobiestw rodzinnych (Jarosz i Wolaski 1967, Wolaski 1968, Szopa
1976, 1978, 1981, 1982, 1983, 1985, 1989b, Szopa i wsp. 1985, Mleczko 1991).
Wynika z nich, e rodowisko moe aktywizowa dziaania okrelonych genw
i wikszo z nich przejawia si odpowiednio do warunkw ekologicznych, w jakich
znajduje si organizm. Przypuszcza si take, e w optymalnych warunkach
rodowiskowych (w tym przede wszystkim ywieniowych oraz intensywnego
treningu sportowego) geny maj wiksz moliwo realizacji swych potencjalnych
moliwoci (Waddington 1957, Szopa 1986, 1989b, 1992, Mleczko 1991).
W zwizku z powyszym do oceny oddajcej udzia czynnika genetycznego
i rodowiskowego w wyrazie fenotypowym zdolnoci i predyspozycji motorycz-
nych naley podchodzi z du ostronoci. Chocia na tak potrzeb zwracaj
uwag starsze i nowsze opracowania podstaw teoretycznych modelu dziedziczenia
cech ilociowych (por. Wolaski i Pafizkova 1976, Szopa 1986, 1992), to
w niektrych opracowaniach powouje si na prace (Kovaf 1980), w ktrych
dokonano bardzo dokadnego oszacowania udziau czynnikw genetycznych
i rodowiskowych w zmiennoci fenotypowej wyznacznikw sprawnoci moto-
rycznej, a nawet w umiejtnociach (np. w skoku wzwy) co jest absurdem! Jak

123
wiadomo, takie cise matematyczne oceny s bdne. Ukad proporcji obu
skadowych jest za kadym razem bardzo przybliony i odnosi si do konkret-
nych przypadkw (rozdzia VI). Dzieje si to na skutek wspomnianej wczeniej
a uwarunkowanej genetycznie wraliwoci (ekosensytywnoci) na bodce
rodowiskowe, a z drugiej strony w wyniku rnej siy dziaajcych bodcw.
W zwizku z tym stosunek genotyp-rodowisko jest zmienny w toku ontogenezy.
Poza tym naley podkreli, na co zwracano uwag w polskich pracach
podejmujcych problem uwarunkowa rozwoju predyspozycji motorycznych
(Szopa i wsp. 1985, Szopa i Arlet 1989, Szopa 1990b, Mleczko 1991), e
i podatno na bodce rodowiskowe i uwarunkowania genetyczne nie s
pojciami komplementarnymi (o waciwej interpretacji wskanikw odziedziczal-
noci pisalimy w rozdziale VI).
Jak wynika z dorobku bada nad egzogennymi uwarunkowaniami rozwoju
czowieka (w tym predyspozycji i zdolnoci motorycznych), wikszo prac
dotyczya problematyki wspwystpowania poziomu rozwoju cech somatycz-
nych lub funkcjonalnych w okrelonych warunkach rodowiskowych, biorc pod
uwag cay przebieg ontogenezy lub tylko jego cz. Naley zaznaczy, e nie jest
to bezdyskusyjne postpowanie badawcze. Wspwystpowanie nie jest tosame
ze wspzalenoci (Wolaski 1983, ekoski i Wolaski 1987). Jak na razie
niewiele jest prac uwzgldniajcych inne ni tradycyjne metody bada. W zwiz-
ku z tym w niniejszym opracowaniu nie mog by one podstaw do ilustracji
problematyki rodowiskowych uwarunkowa predyspozycji i zdolnoci moto-
rycznych. Z dotychczasowego dorobku badawczego jednoznacznie wynika, e
istniej do przekonujce dowody na potwierdzenie wystpowania zjawiska
bardzo dobrego przystosowania si populacji ludzkich do warunkw ekologicz-
nych (czynnikw biogeograficznych), w ktrych yj od pokole (Jasicki i Wola-
ski 1987, ekoski i Wolaski 1987, Falkiewicz i Bogucki 1987, Drozdowski
1994). Problematyka ta midzy innymi dotyczy adaptacji w zakresie cech
somatycznych i funkcjonalnych, ktre s wane dla struktury motorycznoci
czowieka.
Stwierdzono bowiem bardzo cisy zwizek midzy mas ciaa a warunkami
klimatycznymi panujcymi na danym obszarze geograficznym. Jest to zaleno
odwrotnie proporcjonalna do temperatury otoczenia. Im strefa klimatyczna jest
zimniejsza, tym wysz mas ciaa stwierdza si u jej mieszkacw (Falkiewicz
i Bogucki 1987).
Od dawna prbuje si wyjani za pomoc wielu teorii (Bergmana, Allena,
Glogera, Thomsona) rnice w proporcjach ciaa u mieszkacw ciepych
i zimnych obszarw kuli ziemskiej. Dotychczasowy stan wiedzy pozwala stwier-
dzi, e u tubylcw zamieszkujcych tereny o gorcych klimatach, rozwiny si:
dusze koczyny (grna i dolna) oraz dusze ich segmenty, mniejsze obwody
i wymiary poprzeczne ciaa, co sprawia, e s oni smuklejsi (Roberts, za
Wolaskim 1979). Na takich obszarach spotyka si rwnie ludzi o lepiej
rozwinitym ukadzie y powierzchniowych. Z kolei w zimnych strefach klimaty-
cznych wystpuj tendencje odwrotne (dugi tuw - krtkie koczyny itd.).

124
Wszystko to, zgodnie z prawem Bergmana (Falkiewicz i Bogucki 1987), ma
sprzyja utracie ciepa w klimacie ciepym i przeciwdziaa takim tendencjom
w strefach klimatu zimnego. Wymienione efekty przystosowania do specyficznych
warunkw rodowiskowych maj niebagatelne znaczenie dla ruchu czowieka.
Wykorzystuje si je z powodzeniem w sporcie wyczynowym, zwaszcza w lekkiej
atletyce. W wielu konkurencjach sukcesy odnosz potomkowie lub te mieszka-
cy Afryki.
Znana jest take prawidowo, e im dalej na pomoc i poudnie od terenw
rdziemnomorskich, tym pniej dojrzewaj dziewczta. Z kolei regua Glogera
(Falkiewicz i Bogucki 1987), zwraca uwag na zwizek midzy iloci melaniny
w skrze czowieka a nasonecznieniem i odbiciem promieni. Mamy rwnie
podstawy, aby stwierdzi, e w krajach o gorcym klimacie populacje, mimo
rnych form adaptacji (metabolicznej, hipotermicznej, izolacyjno-hipotermicz-
nej), posiadaj mniejsze wskaniki wydolnoci fizycznej (Wolaski 1979). Czyn-
niki te maj niebagatelne znaczenie dla ustalenia koncepcji szeroko pojtego
wychowania fizycznego.
W ostatnim czasie powstao duo prac dokumentujcych i interpretujcych
przystosowanie czowieka do warunkw rodowiskowych zaistniaych na skutek
uksztatowania terenu (Kubica 1975). Za bodziec, ktry najbardziej oddziauje na
specyfik procesw adaptacyjnych, uwaa si rnice cinienia atmosferycznego.
Badania ludzi yjcych na duych wysokociach (powyej 2500 m) wykazay, e
przy stosunkowo niskiej wysokoci ciaa dzieci, co wskazywaoby na ich
opnienie w rozwoju, populacje w caoci odznaczay si w relacji do rwie-
nikw z nizin wikszym obwodem klatki piersiowej, wysz pojemnoci yciow
puc, wiksz liczb i wielkoci czerwonych ciaek krwi, niszym zuyciem tlenu
w standardowych wysikach, podwyszonym poziomem: hemoglobiny, hemato-
krytu, mioglobiny w miniach oraz korzystniejszym rozwojem naczy woso-
watych i lepszym przystosowaniem do niskich temperatur (Kubica 1975, Fal-
kiewicz i Bogucki 1987). Stwierdzone efekty stay si podstaw do prowadzenia
zaj treningowych ze sportowcami w specjalnych orodkach wysokogrskich
(powyej 2000 m) w celu wywoania u nich podanej adaptacji. Udokumen-
towane s rwnie sukcesy zawodnikw wywodzcych si z terenw wysokogrs-
kich (Kenia i Meksyk) w biegach wytrzymaociowych.
Niezwykle rzadkie i trudno dostpne s prace nad zwizkiem midzy
charakterem rodowiska naturalnego a poziomem rozwoju wyrnianych wsp-
czenie elementw struktury motorycznoci. Do pionierskich poczyna nauko-
wych w tym zakresie nale polskie badania populacyjne (por. przegld Wolaski
1983). Chocia obejmoway one gwnie tereny naszego kraju (Wolaski i Siniars-
ka 1982), to stwierdzone midzypopulacyjne zrnicowanie mogo w duym
stopniu wynika z przystosowania osobnikw do specyficznych warunkw
ekologicznych. Warto zaznaczy, e dotyczyo ono kinetyki rozwoju. Nie
zaobserwowano natomiast wpywu rodowiska biogeograficznego na dynamik
i tempo rozwoju podstawowych cech somatycznych i funkcjonalnych oraz
zdolnoci motorycznych (rys. 18).

125
Rys. 18. Zrnicowanie rodowiskowe kinetyki rozwoju wybranych predyspozycji i zdolnoci
motorycznych midzy populacjami regionu Suwalszczyzny oraz Zagbia lsko-Maopolskiego.
Opracowano na podstawie materiaw zebranych przez Pracowni Ekologii Czowieka PAN
(Elanowska i Siniarska 1982, Studies in Human Ecology" t. l, 2, 3)
 Podobny charakter zrnicowania midzypopulacyjnego stwierdzono w stru-
kturze motorycznoci modziey greckiej yjcej w regionach wysokogrskich,
nizinnych nadmorskich i kontynentalnych (Hatziharistou 1992). Wedug Przew-
dy (1994) jest to, by moe, dalekie i bardzo ju sabe echo dawnych motorycz-
nych przystosowa rodowiskowych. Nie tak dawno jeszcze mona byo rozpo-
zna po przejawach i sprawnoci motorycznej ludzi pochodzcych z rnych
rejonw geograficznych.
Jak wynika z powyszych bada, obecnie w krajach rozwinitych gospodarczo
zwizek midzy przejawami i uwarunkowaniami motorycznoci a rodowiskiem
naturalnym jest bardzo sabo uchwytny.
Naley podkreli take czynniki rzutujce na sabo zaznaczone wpywy
rodowiska naturalnego w ksztatowaniu poziomu rozwoju sprawnoci motorycz-
nej. Ot badamy j poprzez testy, na wyniki ktrych, jak to stwierdzono
wczeniej, skadaj si umiejtnoci oraz wiele predyspozycji (cech somatycznych
i funkcjonalnych). S one w rnym stopniu podatne na bodce rodowiskowe.
W takim przypadku na wynik moe rzutowa pomijajc bd pomiarowy
nie tylko prosty, kumulatywny efekt oddziaywania rodowiska na wszelkie
skadowe zdolnoci motorycznych, ale take rezultat dominacji niektrych lub te
interakcji wszystkich elementw zoonej struktury bdcych najczciej w r-
nym stopniu poddanych modyfikujcym wpywom czynnikw egzogennych. By
moe dlatego atwiej jest uchwyci zwizek midzy czynnikami biogeograficznymi
a poziomem rozwoju bardziej elementarnych cech strukturalnych czy funkcjonal-
nych. Obecnie coraz czciej mwi si (Wolaski 1991, Przewda 1994) o przy-
stosowaniu si czowieka do niszy ekologicznej, a nie do warunkw biogeo-
graficznych. Pojcie niszy ekologicznej" w takim ujciu ma znacznie szerszy
wymiar ni miejsce geograficzne, w ktrym yj populacje. Wedug Wolaskiego
(1991) jest to ... pozycja w przestrzeni ^-wymiarowej, gdzie n oznacza liczb
istotnych czynnikw w przestrzeni, w ktrej zlokalizowany jest osobnik poprzez
penione funkcje i pozycje, ktre determinuj jego dostp do zasobw natural-
nych, wykorzystywanie rodowiska technicznego i uczestnictwo w dziaaniach
spoecznych". Std te naleaoby obecnie rozwaa kwestie zrnicowania
poziomu rozwoju populacji ze wzgldu na kryterium, jakim jest struktura
modyfikatorw naturalnych, determinujcych proces adaptacji.
Poza tym warto podkreli, e oprcz zintegrowanego dziaania modyfikatorw
naturalnych ma miejsce proces eliminowania niektrych czynnikw biogeograficz-
nych z grup bodcw wpywajcych na zjawisko adaptacji. Uwaa si bowiem, e
w krajach bogatych, poprzez tzw. filtr spoeczny moliwa jest kompensacja
niedostatkw klimatycznych czy te poday waciwej ywnoci, dziki szeroko
rozwinitej wymianie towarowej oraz moliwoci czstej zmiany miejsca pobytu
(Malinowski 1987). Wydaje si, e w kontekcie omawianego zagadnienia naleaoby
zwrci uwag na rol odpowiedniego trybu ycia, ktry moe stymulowa rozwj
predyspozycji i zdolnoci motorycznych nawet w nie sprzyjajcych warunkach
geograficznych, gdy istnieje wiadomo potrzeby stosowania odpowiednich form
ruchu w celu wywoania waciwej adaptacji cech strukturalnych i funkcjonalnych.

127
Rys. 19. Zrnicowanie rodowiskowe kinetyki rozwoju wybranych predyspozycji i zdolnoci
motorycznych midzy populacjami rnych pastw. Opracowano na podstawie materiaw;
Beunen i wsp. 1988, Mechelen i wsp. 1991, Ostyn i wsp. 1980, Eurofit 1988, Osiski i
Biernacki 1993

128
 Z powyszego wynika wic, e mwic o wpywie modyfikatorw naturalnych
na procesy adaptacyjne naley mie na uwadze miejsce czowieka w polu
interakcji", czy jak to jeszcze inaczej okrela Wolaski (1991) w jego wszech-
zwizku z innymi elementami rodowiska". Wydaje si, e wyranie potwierdza
to stwierdzenie dokonany przez Osiskiego i Bieraackiego (1993, 1994) przegld
wynikw pomiaru sprawnoci motorycznej badanej testem Eurofitu w kilku
krajach europejskich.
Jak wynika z danych przedstawionych na rysunku 19 zakres i kierunek
zrnicowania nie pozwala uchwyci zwizku midzy typowymi dla danego
regionu cechami naturalnych czynnikw rodowiskowych a poziomem sprawno-
ci motorycznej. Charakterystyczne jest to, e kada z branych pod uwag
zdolnoci motorycznych rozwija si jakby we wasnym kanale, ktrego poziom
mg zosta uksztatowany we wczeniejszym okresie ontogenezy.
W pewnym sensie wskazuje to na moliwo wystpienia podobnych tendencji
do stwierdzonych w kinetyce rozwoju cech somatycznych dzieci z rnych grup
spoeczno-ekonomicznych (Szopa 1990b, Mleczko 1991), co bdzie przedmiotem
naszych rozwaa. Std te mona by przyj, e zaistniae zjawisko ma rdo
wanie w zrnicowaniu cech somatycznych pod wpywem rnych modyfikato-
rw spoeczno-kulturowych. Jak wiadomo dobrze udokumentowana jest ju
zaleno midzy rozwojem somatycznym i sprawnociowym w rnych grupach
etnicznych. Akcentowali to w swoich pracach: Szopa (1989b), porwnujc rozwj
dzieci polskich i tunezyjskich, Haleczko (1989) oceniajc wpyw wieku mor-
fologicznego na rozwj sprawnoci dzieci z Ghany i Polski, i Claessens i wsp.
(1993) w badaniach chopcw zairskich i belgijskich.
Wydaje si, e w wielu populacjach niekorzystny wpyw parametrw so-
matycznych (rozwijanych w okrelonych warunkach rodowiskowych) na cechy
funkcjonalne i sprawno fizyczn moe by kompensowany poprzez waciw
ich stymulacj specyficzn form aktywnoci fizycznej. W zwizku z tym
czynnik ten musi by brany pod uwag w interpretacji zauwaonego zjawiska
we wczeniej zaprezentowanym materiale. W pewnym sensie na poparcie po-
wyszego stwierdzenia mona przytoczy zestawienie wielkoci unormowanych
rnic podstawowych wskanikw rozwoju somatycznego oraz zdolnoci mo-
torycznych (badanych testem Eurofit) midzy populacj 14-letnich chopcw
krakowskich i ich rwienikw (wszystkich ras) z rnych regionw wiata
(rys. 20).
Warto zaznaczy, e obserwowana jest rwnie tendencja do akceleracji
poziomu rozwoju morfologicznego i retardacji rozwoju sprawnoci motorycznej,
jeeli brak jest ukierunkowanej stymulacji rozwoju funkcjonalnego poprzez
aktywno fizyczn (Raczek 1986b, Kozowski 1987). Wniosek taki nasuwa si
te przy analizie zrnicowania u dorosych mieszkacw rnych regionw
wiata superpredyspozycji energetycznej maksymalnego, minutowego poboru
tlenu.
Jak wynika z danych przedstawionych na rysunku 21 bardzo zbliony, redni
poziom relatywnych jej wielkoci (VO2max-kg~1) stwierdzono w niektrych

190
l 7
9 Podstawy antropomotoiyki ^
krajach europejskich, u mieszkacw Jemenu a take u Pigmejw, Eskimosw
i w murzyskim szczepie Bantu. Natomiast niski poziom odnotowano u miesz-
kacw Iraku, Maroka, Malezji, Irlandii, wyizolowanej Wyspy Wielkanocnej, jak
i Indian Alacut, Laponek, Nomadek czy biaych obywateli USA.
Z powyszego wynika, e podobny poziom VO2max-kg~' mog osign
grupy etniczne, charakteryzujce si odmienn budow somatyczn, a take
kontrastowo rnymi warunkami rodowiskowymi (np. Eskimosi Murzyni
Bantu). Z kolei zrnicowane wskaniki maksymalnego poboru tlenu s moliwe
do stwierdzenia w bardzo zblionych strefach klimatycznych, czy te populacjach
yjcych w podobnych warunkach geograficznych.
Zdaniem Kozowskiego (1987) wiadczy to wanie o wpywie specyficznego
trybu ycia, gwnie aktywnoci fizycznej, na poziom wydolnoci, mierzonej
wskanikiem VQ2max*kg~l, a take o braku susznoci opinii o istnieniu silnej
kontroli genetycznej tej cechy funkcjonalnej. Wydaje si, e powysza sugestia
znalaza uzasadnienie w nowszych badaniach uwarunkowa genetycznych predys-
pozycji energetycznych (patrz rozdzia VI).
Wspczenie do powszechnie zanieczyszczenie rodowiska naturalnego
uwaane jest za rdo zagroenia zdrowia, przyczyn chorb cywilizacyjnych
oraz nieprawidowoci rozwoju psychicznego i fizycznego (Czarnocki 1987).
Mona zatem spodziewa si, e skoro cechy funkcjonalne szybciej ni somatycz-
ne reaguj na niekorzystne zmiany rodowiskowe (Wolaski 1983, Bielicki i wsp.
1988, Mleczko 1991), to przede wszystkim w ich wymiarze mog ujawni si
niepodane skutki postpu cywilizacji naszego stulecia.

. 131
 Materiay zebrane w wysoko uprzemysowionych regionach naszego kraju
(por. Wolaski i Siniarska (red.) 1982, Bocheska i wsp. 1984, Kalczyski 1987,
Szopa 1990b, Mleczko 1991), w ktrych skaenie powietrza atmosferycznego
gazami i pyami przekraczao dopuszczalne normy (Biuletyn PAN 1988, 2),
pozwalaj zauway, e tak bardzo zdegradowane rodowisko naturalne nie
stworzyo barier w zakresie szeroko pojtego rozwoju fizycznego (w tym take
motorycznego), pomimo ostrzee lekarzy i ekologw. Nieco odmienne wnioski
wynikaj z prac prowadzonych na terenie Grnego lska (Mikusek 1986).
Stwierdzono w nich bowiem opnienie rozwoju fizycznego dziewczt, co
wizano z niekorzystnym wpywem zanieczyszczenia rodowiska tego regionu.
Sugesti tak wspieraj wymienione wczeniej obserwacje rozwoju somatycz-
nego i funkcjonalnego dzieci wychowywanych w miejscowociach o rwnie
silnym zanieczyszczeniu pyami i gazami przemysowymi do spotykanego na
terenie lska. W tych orodkach poprawa warunkw bytowych bya uwaana
(Bocheska i wsp. 1984) za czynnik kompensujcy niewtpliwe negatywne skutki
skae rodowiska naturalnego na pewne struktury i funkcje organizmu czowie-
ka. Czynniki te nie rzutoway jednak na oglny wymiar zdolnoci motorycznych
(zjawisko kompensacji i interakcji).
Niewtpliwie w tym przypadku wikszy wpyw na proces adaptacji w okre-
lonej niszy ekologicznej mogy posiada modyfikatory spoeczno-kulturowe ni
naturalne. Historia bada nad znaczeniem tego rodzaju uwarunkowa rozwoju
biologicznego czowieka ma dug tradycj.
W Polsce ju J. niadecki wiza rnice w wygldzie ludzi oraz ich rozwoju
somatycznym z przynalenoci do klas spoecznych oraz grup zawodowych, czy
nawet wyznaniowych (Malinowski 1987). Po blisko dwch wiekach rozwoju
bada wikszo takich prekursorskich spostrzee nie ulega zmianie, aczkol-
wiek liczba prac wzrosa imponujco. Drogi wspczesnych kierunkw penetracji
badawczej zmierzaj w dwch kierunkach.
W jednym przypadku porwnuje si stan biologiczny (oczywicie w tym rwnie
motorycznoci) reprezentantw rnych warstw spoecznych bd populacji yj-
cych w skrajnych warunkach bytowych. Zaliczy do nich mona porwnanie
rozwoju osobnikw zamieszkaych w poszczeglnych regionach czy te populacjach
lokalnych.
Natomiast w drugim kierunku bada porwnuje si zmiany, jakie zachodz
w konkretnych populacjach, czy caych spoeczestwach w cigu duszego czasu
pod wpywem warunkw spoeczno-ekonomicznych.
W obu przypadkach dokonuje si okrelenia zakresu wspwystpowania
poziomu rozwoju poszczeglnych cech, a take coraz czciej wspzalenoci
midzy wyznacznikami zrnicowania rodowiskowego i rozwoju biologicznego
(w tym take struktury motorycznoci). Naley zaznaczy, e przyczynia si do
tego, w coraz wikszym stopniu, postp w zakresie moliwoci zastosowania
nowoczesnych metod statystycznych. Umoliwiaj one okrelenie w zbiorze
zmiennych dominujcego czynnika lub te siy zwizku midzy poszczeglnymi
skadowymi na podstawie analizy czynnikowej, korelacji wielorakich czy te

132
metody taksonomicznej (por. Piasecki i Panek 1982, Szopa 1988a, Szopa
i Wtroba 1992). Wynika z tego, e wspczenie stosuje si w zalenoci od
aktualnych potrzeb lub indywidualnych zainteresowa badacza rne metody.
Utrudnia to w pewnym sensie porwnywalno wynikw. Przeszkod jest take
operowanie przez badaczy odmiennym zespoem czynnikw i metod pomiaru
zrnicowania rodowiskowego. Jak wiadomo, ich dobr w duym stopniu
decyduje o efektach penetracji badawczej. Ten problem nie doczeka si dotd
waciwego rozwizania, pomimo podejmowania go w licznych pracach dotycz-
cych prognozowania i planowania w szeroko pojtej polityce spoecznej (por.
przegld ekoski i Wolaski 1987). Nie jest atwy te wybr wskanikw
zrnicowania spoeczno-ekonomicznego (por. propozycje OECD, 1977), a jesz-
cze wiksze trudnoci napotykamy, gdy zachodzi konieczno ich agregacji.
W pierwszym przypadku naley znale kryteria wyboru, a w drugim prze-
sanki do okrelenia znaczenia, ktre mona by byo nada poszczeglnym
czynnikom.
Najczciej stosuje si tradycyjnie dychotomiczny podzia warunkw ekono-
miczno-kulturowych dokonany ze wzgldu na wielko i charakter rodowiska
spoecznego (np. wie miasto, due miasto region uprzemysowiony itp.).
Podkrela si jednak, e trudno jest oddziela grup rodowiskowych czynnikw
spoeczno-kulturowych od naturalnych. W rzeczywistoci tworz one jedn cao
w ramach nisz ekologicznych lub te ekosystemw (miejskich lub wiejskich)
(Wolaski 1983, ekoski i Wolaski 1987, Przewda 1994). Dlatego te tylko
orientacyjnie mona przyj za wyrnik zrnicowania wielko populacji
i charakter spoecznoci zamieszkujcej na danym terenie.
Z wielu bada, prowadzonych w Polsce nad zrnicowaniem rozwoju
somatycznego w tych dwch rodowiskach wynika, e jego poziom jest wyszy
w orodkach miejskich ni wiejskich (Jedliski 1985, Malinowski 1987, Bielicki
i wsp. 1988, Hulanicka i wsp. 1990). Takie obserwacje potwierdzaj rwnie
spostrzeenia poczynione za granic (Tanner 1963, Wurst 1964). Jest to jednak
stwierdzenie oglne. Jak wynika chociaby z polskich bada populacyjnych
(Biaecka i Kasprzak 1982) mieszkacy wsi maj lepiej rozwinite niektre
segmenty ciaa (tab. 6).
Wydaje si, e podobny wniosek mona sformuowa w podsumowaniu
wynikw poszukiwa badawczych zrnicowania rozwoju sprawnoci motorycz-
nej. Ot zaznaczy si w niej wyszy oglny poziom u mieszkacw miast. Jednak
mona zauway w pomiarach niektrych zdolnoci przewag populacji wiejskiej
(gwnie w siowych i tzw. zwinnociowych) (Wolaski i Lasota 1964, Miernik
1965, Wolaski 1974, Dutkiewicz 1975, 1980, Elanowska i Siniarska 1982).
W zwizku z tym coraz mocniej przewaa pogld, e osobnicy mieszkajcy na wsi,
charakteryzuj si typem sprawnoci opartej na zdolnociach siowych, a yjcy
w miecie na szybkociowych. Bardzo nieliczn grup stanowi badania nad
midzypopulacyjnym zrnicowaniem bardziej elementarnych struktur motorycz-
noci. Z wieloaspektowych prac badawczych Pracowni Ekologii Czowieka PAN
(por. przegld Studies in Human Ecology" t. I - III, Wolaski i Siniarska (red),

133
1982) wynika, e w wikszoci branych pod uwag cech polska populacja wiejska
rnia si na niekorzy, w porwnaniu z osobnikami yjcymi w duych
miastach oraz regionach uprzemysowionych naszego kraju (tab. 7).
 Obraz mao korzystnych procesw adaptacyjnych zauwaonych w omawia-
nym ekosystemie mog dopenia wyniki testw sprawnoci intelektualnej (Kost-
rzewski 1972, Dutkiewicz 1980, Strzyewski 1983, Wlazo 1993). Jednake
w powyszym przypadku, jak rwnie w ocenie wczeniej scharakteryzowanej
sprawnoci motorycznej nie uwzgldnia si czynnika rozwojowego. Jak wiadomo,
w obu przypadkach na wyniki surowe w znacznym stopniu rzutuje czynnik
somatyczny, skorelowany z rozwojem biologicznym. Std te wydaje si, e
wyciganie daleko idcych wnioskw z wyej przytoczonych spostrzee nie jest
uzasadnione. (Szerzej problematyka relatywnego ujcia sprawnoci fizycznej
patrz rozdzia VIII).
W kolejnej orientacji badawczej jako czynnik wyrniajcy zrnicowanie
rodowiskowe brane s pod uwag warunki bytowe okrelonych populacji.
W zwizku z tym mona powiedzie, e w ten sposb dokonuje si charakterys-
tyki zrnicowania wewntrzpopulacyjnego, a poprzednio omwiony kierunek
pracy badawczej szuka wielkoci rnic midzypopulacyjnych.
Naley podkreli, e w tym przypadku wystpuj jeszcze wiksze trudnoci
wskazania wyznacznikw statusu spoeczno-ekonomicznego ni wwczas, kiedy
poszukiwano kryteriw wielkoci i charakteru rodowiska przyrodniczego. Dlate-
go te wyrnia si wiele kierunkw badawczych tego zagadnienia (w Polsce np.
Brzeziski 1964 abc, Milicerowa 1968, Welon 1971, Damon 1974, Koodziej 1975,
Gob 1979, Piasecki i Panek 1982, Charzewski 1984, Szopa 1985 i 1990b, Szopa
i wsp. 1985, Przewda 1986, Szopa i Arlet 1989, Mleczko 1991, Gob 1993).
Najczciej jako kryterium rnicujce przyjmuje si pojedyncze wyznaczniki
pozycji spoecznej okrelanej ze wzgldu na: wykonywany zawd, wyksztacenie,
pochodzenie spoeczne lub te wyznaczniki poziomu zamonoci warunkowane,
np. liczb dzieci w rodzinie, wysokoci zarobkw, sposobem wydatkowania
dochodw, zasobnoci gospodarstwa domowego itp.
W duej grupie prac poszukiwano rwnie wpywu na rozwj biologiczny (w
tym take motoryczny, gwnie dzieci i modziey) zespou czynnikw ujmowa-
nych w tzw. globalnych wskanikach zrnicowania rodowiskowego. W Polsce
list ich twrcw otwiera Brzeziski (1964c), ktry stara si przystosowa do
krajowych warunkw system punktowy Graffara (ekoski i Wolaski 1987).
W pniejszych latach powstay inne, mniej lub bardziej rozbudowane wskaniki
punktowe (Welon 1971, Charzewska 1976, Gob 1979, Szopa i Arlet 1989, Szopa
1990, Mleczko 1991, Gob 1993). Interesujce s rwnie niedawne prby
konstrukcji globalnego wskanika dobroci rodowiska" (Bergman i Sawicki
1988), chocia istniej ju obawy co do jego siy rnicujcej (Szopa i wsp. 1994),
a take ju odlege w czasie propozycje opracowania miernikw wiadomoci
i zachowa" na podstawie analizy zwizkw korelacyjnych wielu czynnikw
rodowiskowych (Latosiska i Mackiewicz za Wolaskim 1987).
Niezalenie od przyjtych kryteriw rnicowania rodowiskowego oraz
zasigu interpretacyjnego spostrzee, scharakteryzowany nurt penetracji badaw-
czej uwidoczni liczne prawidowoci dotyczce zakresu i kierunkw zrnicowa-
nia kinetyki i dynamiki rozwoju w rnych grupach rodowiskowych.

135
 Istnieje zgodno co do tego, e zarwno w przypadkach uwzgldnienia
globalnego wskanika zrnicowania spoecznego, jak i te jego oddzielnych
elementw, zaznaczy si cisy zwizek midzy wyszym statusem spoecznym
a poziomem rozwoju somatycznego, (zwaszcza wysokoci ciaa). Stwierdzono
bowiem, e dzieci z rodzin o wysokim poziomie wyksztacenia rodzicw wykazu-
j, w porwnywalnych grupach wiekowych, lepszy poziom rozwoju cech somaty-
cznych ni ich rwienicy, ktrych rodzice legitymowali si wyksztaceniem
podstawowym lub zawodowym.
Zaznaczyy si rnice stanowisk w kwestii, czy w wikszym stopniu ma
wpyw na zauwaone zjawisko wyksztacenie ojca czy matki? W starszych
pracach uwaano, e zawd ojca (Brzeziski 1964c, Milicerowa i Denisiuk
1969, Gob 1979) natomiast w nowszych podkrelano znaczenie wyksztacenia
matki (Piasecki, Panek 1982). Wydaje si, e takie rozbienoci mog mie
zwizek ze specyfik populacji, a moe rwnie tendencjami przemian spoecz-
nych. Zwrcono rwnie uwag na zwizek midzy lepszym rozwojem wysokoci
i masy ciaa u dzieci rodzicw pracujcych umysowo oraz pochodzenia in-
teligenckiego (Trzeniowski 1961, Miernik 1965, Denisiuk 1974, Koodziej 1975,
Koodziej 1975b, ak 1978, ak i Zagrski 1981, Przewda 1986). Jednak
z nowszych bada Szopy (1985) oraz Szopy i wsp. (1985) wynika, e takie
czynniki nie rnicuj ju w wikszym stopniu poziomu rozwoju somatycznego
populacji wielkomiejskiej. Na konieczno ostronego podchodzenia do wyej
wymienionych wskanikw w badaniach naukowych zasygnalizowanej prob-
lematyki zwrci uwag rwnie Sikora (1984).
Bardziej wyrane zrnicowanie somatyczne uwidocznio si w przypadku
podziau jednorodnej biologicznie populacji na grupy wydzielone wedug statusu
ekonomicznego. Stwierdzono bowiem, niezalenie od badanego rodowiska
i uwzgldnionych cech, due opnienia tempa rozwoju oraz gorszy stan cech
biologicznych warstw uboszych (Wolaski 1987). Wyrazem tego jest, midzy
innymi due zrnicowanie dynamiki dojrzewania dziewczt w rnych krajach
wiata i warstwach spoecznych.
Zaobserwowano take ciekaw prawidowo dotyczc regresu z wiekiem
(gwnie u kobiet) wysokoci ciaa. Jest on wolniejszy wrd warstw zamoniej-
szych (Himes i Mueller, za Wolaskim 1987). W krajach o wysokim poziomie
rozwoju ekonomicznego dochodzi czsto do wyrwnywania si rnic midzy
warstwami spoecznymi, o czym wiadcz rwnie polskie i zagraniczne badania
populacyjne (Szopa 1985, ekoski i Wolaski 1987).
Jak wynika z innych doniesie (Brzeziski 1964b, Welon 1971, Dutkiewicz
1975, Szopa i Arlet 1989, Szopa 1990b, Mleczko 1991) znacznie bardziej
przydatne do tego rodzaju bada okazao si zastosowanie globalnego wskanika
statusu spoeczno-ekonomicznego (SES). Wykazano to w pracach badajcych
zarwno wspwystpowanie branych pod uwag cech, jak i ich wspzaleno.
Midzy innymi w badaniach Latosiskiej i Mackiewicz (za Wolaskim 1987) przy
zastosowaniu kompleksowego wskanika uzyskano wiksze wspczynniki kore-
lacji, ni badajc zwizki pojedynczych elementw.

136
 Z materiaw zebranych tradycyjnymi metodami w poudniowo-wschodnim
regionie naszego kraju (Szopa i Arlet 1989, Sobiecki 1989, Szopa 1990b, Mleczko
1991, Gob 1993) wynikaj bardzo interesujce spostrzeenia dla teorii i prak-
tyki:
po pierwsze, czynniki statusu spoeczno-ekonomicznego (SES) w wikszym
stopniu rnicuj poziom rozwoju somatycznego pci mskiej ni eskiej, co
wynika z dobrze udokumentowanej wikszej ekosensytywnoci tej pci,
po drugie, ksztatowanie si torw rozwoju cech somatycznych w gru
pach SES ma miejsce we wczesnych okresach ontogenezy, gdy w pniej
szym okresie (powyej 7 roku ycia) dystans rodowiskowy nie ulega wik
szym zmianom. Narzuca to konieczno zwrcenia szczeglnej uwagi (wcz
nie z dziaalnoci i praktyk socjaln pastwa) na zapewnienie optymalnych
warunkw rozwoju dzieciom w wieku niemowlcym i przedszkolnym (Szopa
1990b),
po trzecie, kierunek zrnicowania dymorficznego w grupie o najniszym
statusie ekonomicznym wskazuje na przewag poziomu rozwoju osobnikw pci
eskiej. Istnieje zatem konieczno uwzgldnienia w interpretacji wynikw
bada populacyjnych skadu spoeczno-ekonomicznego osobnikw (zwaszcza
pci mskiej) i opracowania norm populacyjnych dla jednorodnych grup (Szopa
1990b, Malinowski 1994, Wolaski 1994).

Z niektrych wyej wymienionych prac (Szopa i Arlet 1989, Mleczko 1991)

wynika, e zachodzi odmienny zwizek midzy gradientem statusu ekonomicz-
no-spoecznego osobnikw z populacji wielkomiejskiej a poziomem rozwoju
somatycznego i funkcjonalnego. Cz bowiem dzieci z rodzin o niszym statusie
spoecznym (zwaszcza dziewczta) uzyskiwao znacznie lepszy poziom rozwoju
ni ich rwienicy lepiej sytuowani ekonomicznie. W pewnym sensie kontrastuje
to z wynikami bada, w ktrych uwzgldniano pojedyncze wskaniki statusu
ekonomicznego. Midzy innymi z obserwacji Przewdy (1985, 1992), a take
Charzewskiego i Przewdy (1988) mona sdzi, e dzieci z rodzin, ktrych
rodzice posiadali wysze wyksztacenie, legitymoway si rwnie wysz spraw-
noci fizyczn i lepszym rozwojem somatycznym. Na ich podstawie sfor-
muowano wniosek, e zwizki oglnej sprawnoci fizycznej uczniw z poziomem
wyksztacenia ich rodzicw ukadaj si w zaleno monotoniczn. Oznacza to,
e w miar podnoszenia si poziomu wyksztacenia rodzicw, wzrasta poziom
sprawnoci dzieci, co jest dowodem wpywu rodowiska rodzinnego na motorycz-
no dzieci i modziey.
Wydaje si, e do tego rodzaju wynikw bada naley podchodzi z du
ostronoci, poniewa w ocenie sprawnoci nie wytrcono wpyww czynnika
rozwojowego. Poza tym naley zwrci uwag, e w niektrych pracach nie
stwierdzono tak bardzo wyranej monotonicznej zalenoci (Denisiuk i Mili-
cerowa 1969, Dutkiewicz 1975). W zwizku z tym w podobny sposb naleaoby
oceni spostrzeenia dotyczce zrnicowania poziomu sprawnoci modziey na
korzy uczszczajcych do szk rednich o wyszym prestiu spoecznym, co

137
rwnie wizano z wpywem rodowiska kulturowego na obserwowane zjawisko
(Fetz 1982, Przewda 1994).
W grupie prac badajcych zrnicowanie poziomu sprawnoci dzieci i mo-
dziey z uwzgldnieniem poszczeglnych czynnikw spoeczno-kulturowych,
zwraca uwag efekt poszukiwania zwizkw pomidzy pochodzeniem spoecznym
a poszczeglnymi zdolnociami motorycznymi. Na podstawie bada aka
i Zagrskiego (1981), ktre s zbiene z obserwacjami Dutkiewicza (1985, 1990)
i Przewdy (1985, 1994), mona sdzi, e istnieje zwizek midzy pochodzeniem
spoecznym a rozwojem zdolnoci motorycznych. Dzieci pochodzenia inteligenc-
kiego osigay lepsze rezultaty w testach zwinnociowo-szybkociowych, nato-
miast chopskie prezentoway typ sprawnoci siowo-wytrzymaociowej. Wrd
dzieci robotnikw nie stwierdzono dominacji adnej zdolnoci, a wic okrelano
ten typ sprawnoci jako poredni.
Uwzgldnienie w badaniach globalnego wskanika statusu ekonomicz-no-
spoecznego, jak ju zaznaczono, potwierdzaj spostrzeenia, e korzystnym
zmianom w rozwoju fizycznym, bdcym skutkiem korzystnych przemian rodo-
wiskowych, nie towarzyszy postp w zakresie sprawnoci fizycznej i motorycznej
(Raczek 1986, Szopa i ak 1986, Szopa i Arlet 1989, Mleczko 1991). wiadczy
o tym mog interesujce spostrzeenia poczynione w cigych badaniach popula-
cji wielkomiejskiej (Mleczko 1991), wrd ktrych za najwaniejsze naleaoby
uzna:
1. Istnienie odmiennej zalenoci midzy statusem spoeczno-ekonomicznym
dzieci a poziomem rozwoju somatycznego i funkcjonalnego, czego dowodem
byy:
mniejszy, bardziej labilny zakres zrnicowania rozwoju cech funkcjonal
nych w grupach statusu spoecznego (SES),
wiksze zrnicowanie midzygrupowe u dziewczt ni u chopcw,
wyraniejsze zrnicowanie rodowiskowe poziomu rozwoju funkcjonal
nego na korzy osobnikw z grup o niszym statusie spoecznym.
2. Stwierdzenie, e stratyfikacja spoeczna nie jest wspczenie czynnikiem
rnicujcym wyranie poziom rozwoju funkcjonalnego osobnikw.
3. Ustalenie, e w rozwarstwionym spoeczestwie czynniki sprzyjajce roz
wojowi somatycznemu nie odzwierciedlaj podobnych zalenoci w rozwoju
funkcjonalnym.
4. Wykrycie wyszego poziomu rozwoju funkcjonalnego dzieci z niszych
warstw spoecznych, gwnie dziewczt, co naley uwaa za efekt oddziaywania
wzorcw kulturowych ograniczajcych pen realizacj potencjau biologicznego
lepiej rozwinitych fizycznie osobnikw pci mskiej oraz obu pci z grup
o wyszym statusie SES, a take za rezultat korzystnego wpywu trybu ycia
(szczeglnie spontanicznej aktywnoci fizycznej i pomocy w pracach domowych)
na rozwj funkcjonalny grup o gorszym rozwoju somatycznym.

Nadal wic otwarty i dyskusyjny jest problem dobroci" warunkw rodowis-

kowych stwarzanych dzieciom dla penego rozwoju biologicznego.

138
 Jak z powyszego wynika, trudno jest wspczenie dokona jednoznacznej
interpretacji zjawiska fenotypowego przystosowania si organizmu na poziomie
struktur morfologicznych czy funkcjonalnych (predyspozycji) lub te bardziej
globalnym sprawnoci motorycznej do zmian rodowiska biologicznego.
Jeszcze ciej wskaza, jakie czynniki spoeczno-kulturowe sprzyjaj korzystnym
tendencjom rozwojowym (przemiany ywieniowe, zacieranie si rnic spoecz-
nych, rasowych, etnicznych, regionalnych, czy te postp higieny medycznej itd).
Niewtpliwy wpyw na rozwj maj, co wielokrotnie podkrelano, czynniki
stresowe spowodowane trybem ycia, gwnie aktywnoci fizyczn. Wrd nich
znaczn rol przypisuje si bodcom treningowym stosowanym przez sportow-
cw. Czsto uwaa si bowiem, e poziom adaptacji okrelonej cechy somatycznej
lub funkcjonalnej, osignity pod wpywem takich stressorw, mona uwaa za
optymalny dla zakresu osobniczej normy reakcji.
Niezalenie jednak od tych ekstremalnych ju skutkw adaptacyjnych uwaa
si, e kademu czowiekowi do ycia potrzebny jest okrelony poziom obcienia
wysikowego pod wpywem rnych form aktywnoci ruchowej. Przekonanie to
bardzo trafnie wyraa sentencja badacza motorycznoci czowieka A. Sengera:
Movement is life and life is movement (ruch jest yciem, ycie jest ruchem). Aby
osign optymalny efekt adaptacyjny, najczciej o charakterze adiustacyjnym,
naley jednak formy aktywnoci fizycznej dostosowa do okrelonego etapu
ontogene/y, waciwoci adaptacyjnych organizmu, uwarunkowa genetycznych
cech poddanych dziaaniu stressorw oraz do istniejcych warunkw rodowisko-
wych (naturalnych i spoeczno-kulturowych), w ktrych yje osobnik.
Dotychczasowy, bardzo duy, dorobek naukowy wiadczy, e istnieje zwizek
midzy rozwojem i aktywnoci ruchow. Wynika to chociaby z wczeniej
przytoczonych porwna wydolnoci fizycznej grup ludzi yjcych w diametral-
nie rnych warunkach klimatycznych, jak rwnie w nieporwnywalnych
warunkach ywienia. Nie ma jednak przekonywajcych dowodw na wpyw
aktywnoci fizycznej na rozwj podstawowych cech morfologicznych i funk-
cjonalnych dzieci i modziey.
Zdaniem niektrych autorw (Wolaski 1979, Kozowski 1987) nie mona
traktowa jako zjawiska udowodnionego, stymulujcego wpywu aktywnoci
ruchowej na tempo wzrostu wysokoci ciaa. Istniej jedynie sugestie co do tego,
e zbytnie przecienie organizmu wysikami fizycznymi, zwaszcza w okresie
skoku pokwitaniowego, moe doprowadzi do zahamowania tempa rozwoju, co
rzutuje na ostateczny jego poziom. Opisywane s rwnie zmiany patologiczne
w rnych ukadach ciaa czowieka, pojawiajce si w wyniku przecienia
ustroju zbyt cikimi wysikami sportowymi lub te prac fizyczn. Znane s
jednak doniesienia sugerujce pozytywny wpyw waciwie zorganizowanej sty-
mulacji na poziom rozwoju somatycznego i funkcjonalnego (Raczek 1978,
Komorowski 1982).
W wietle nowszych i starszych prac (por. przegld Przewda 1977, 1978)
trudno o jednoznaczny osd, w jaki sposb na poziom rozwoju dzieci, poddanych
eksperymentalnie zwikszonym obcieniom wysikowym, moe rzutowa czas

139
i intensywno bodcw treningowych, a w jakim stopniu wpyw wstpnej
selekcji. Spord wielu dotychczasowych prac na ten temat adna nie dostarcza
przekonujcych faktw, gdy nie pozwala na oddzielenie wpyww doboru
wstpnego od wpywu treningu.
Pewne wiato na rozwizanie zasygnalizowanego procesu rzucaj tylko
wyniki cigych obserwacji efektw doboru wstpnego oraz zwikszonej ak-
tywnoci ruchowej w przebiegu rozwoju somatycznego, funkcjonalnego i spraw-
noci motorycznej uczniw klas sportowych midzy 11-14 rokiem ycia prze-
prowadzone przez Szop i rutowskiego (1990). W eksperymencie tym za-
stosowano ciekaw metod doboru parami osobnikw na starcie" bada,
ktrzy prezentowali taki sam poziom rozwoju okrelonej cechy i posiadali
podobne dowiadczenia ruchowe, a jeden z nich poddany by oddziaywaniom
standardowych obcie w szkoach sportowych. Uzyskane wyniki w obu
przypadkach (trenujcych i nietrenujcych) poddano porwnaniu w stosunku
do losowo dobranej grupy rwienikw z populacji. Zebrane wyniki pozwoliy
zauway, e w wikszoci branych pod uwag cech somatycznych, funkcjonal-
nych oraz sprawnoci motorycznej w okresie obserwacji wystpi podobny
zasig rnic midzy populacj nietrenujcych i osobnikami dobranymi parami,
oraz:
zwikszona aktywno ruchowa wpywaa w niewielkim stopniu na dynami
k rozwoju masy ciaa szczupego, szerokoci barkw i bioder, a nie powodowaa
redukcji niewielkiej iloci tkanki tuszczowej,
zaznaczy si wpyw zwikszonej dawki ruchu na poziom rozwoju czasu
reakcji prostej, orientacji przestrzennej oraz wydolnoci tlenowej,
w zakresie zdolnoci motorycznych obserwowano w grupach trenujcych
pozytywny efekt oddziaywania obcie, ale by on krtkotrway i zanikajcy
po obnieniu aktywnoci fizycznej. W duym stopniu powysze spostrzeenia
zostay potwierdzone w eksperymencie prowadzonym przez Szczepanika i Szo
p (1993) sprawdzajcym wytrenowalno predyspozycji koordynacyjnych
u siatkarzy.
W zwizku z tym za wczenie jest jeszcze na pozytywn ocen wpywu
obcie fizycznych stosowanych w ramach zaj w szkoach sportowych na
rozwj biologiczny dzieci i modziey byoby jednak absurdem negowanie
potrzeby ruchu w tym wieku. Naley oczekiwa, e w kadym przypadku wpyw
stymulujcy moe wywiera aktywno ruchowa tylko w ramach pewnego
optimum biologicznego, czyli normy reakcji. Istnieje zatem potrzeba okrelenia
ich wymiaru w momencie naboru i selekcji, czego przewanie nie uwzgldnia si
w programach funkcjonujcego systemu szkolenia sportowego. Wan kwesti
jest take przecienie modego organizmu zbyt duymi wysikami, ktrego
skutki mog negatywnie rzutowa na rozwj czowieka w dalszym okresie
ontogenezy.
Wydaje si, e nie ma potrzeby uzasadniania w niniejszym podrczniku
znaczenia aktywnoci ruchowej, w ramach dobrze zorganizowanego systemu
wychowania fizycznego i rekreacji dla stymulacji rozwoju fizycznego i psychicz-

140
nego rozwijajcego si organizmu. Jest to jednak efekt o charakterze adiustacyj-
nym, a wic nietrway. Poza tym nasuwaj si cigle ywe kwestie, do jakich
granic mona i trzeba zwiksza zdolnoci przystosowawcze ustroju? Przecie
w krajach rozwinitych dzieci i modzie nie maj potrzeby wykonywania cikich
wysikw fizycznych ani te nie s naraone na drastyczne wpywy rodowiska.
Po c maj wic zwiksza swoje moliwoci wysikowe?
Odpowied na powysze pytanie uatwia spojrzenie na okres dziecistwa
i wczesnej modoci z perspektywy caego ycia czowieka. Dziecistwo i modo
nie stanowi izolowanych okresw ycia, a s okresami, ktrych przebieg pod
wieloma wzgldami determinuje dalsze biologiczne losy czowieka. Aktywno
ruchowa w tym okresie ontogenezy stymuluje rozwj fizyczny w znaczeniu
ksztatowania morfologicznych i czynnociowych cech ustroju warunkujcych
jego zdolnoci do przystosowania si do pracy i rodowiska oraz zdolnoci
tolerowania wpyww obu wymienionych czynnikw.
Jak stwierdza Kozowski (1987) zlekcewaenie biologicznych walorw aktyw-
noci ruchowej, jej znaczenia ksztatujcego przebieg rozwoju fizycznego w okre-
sie dziecistwa i modoci znajdzie odbicie w wydolnoci fizycznej i zwizanych
z ni zdolnociach przystosowawczych w wieku dojrzaym i starczym.
Nasuwa si rwnie wany problem rozwizania kwestii siy bodca ob-
cieniowego. Z licznych bada (por. Astrand 1952, Kuera 1980) wynika, e
w okresie dziecistwa spontaniczna aktywno dostarcza wystarczajcej dawki
ruchu dla stymulacji rozwoju wikszoci podstawowych predyspozycji somatycz-
nych, energetycznych i koordynacyjnych, jeli nie jest ograniczona le pojtymi
wpywami wychowawczymi rodowiska spoeczno-kulturowego. W wieku mo-
dzieczym naley jednak stymulowa rozwj ukierunkowanymi formami aktyw-
noci ruchowej. Jak stwierdza wyej wymieniony polski fizjolog, brak jest
naukowych dowodw na poparcie czsto spotykanych tendencji do doszukiwania
si ujemnego wpywu na ustrj znacznej, lecz nie przeciajcej go, aktywnoci
ruchowej (Kozowski 1987).
We wspczesnych opracowaniach (Malinowski 1987, Przewda 1994) pod-
krela si, e oprcz niezwykle wanej adaptacji biologicznej, osiganej w charak-
teryzowanym okresie ontogenezy pod wpywem dobrze zorganizowanych form
aktywnoci fizycznej, istotne jest take (ale nie zawsze doceniane) psychologiczne
przystosowanie si do caociowej troski o wasne ciao. Jest to przecie jedyny
okres, w ktrym mona atwo wyksztaci nawyki aktywnoci ruchowej i nauczy
si rnych form jej realizacji.
Niezalenie od wczeniejszych stwierdze naley zaznaczy, e systematyczna
aktywno ruchowa jeli jest dostatecznie dua moe wywoa w rednim
wieku analogiczn popraw zdolnoci przystosowawczych jak u ludzi modych,
przy czym osiganie tego poziomu jest trudniejsze (Costill 1976, Ku i wsp. 1981,
Kuski 1987, Kozowski 1987). Obraz tych zmian jest czciowo inny w okresie
stabilizacji rozwoju, jeeli wczeniej brak byo dowiadcze ruchowych. Nawet
intensywny trening nie wywouje w ustroju czowieka w rednim wieku zmian
cech morfologicznych, wanych dla wydolnoci fizycznej, ktre moliwe s do

141
osignicia w okresie progresywnego rozwoju (Kozowski 1987). Jest to bardzo
istotna wskazwka dla praktyki sportowej.
Warto zaznaczy, e osignicie wysokiego poziomu adaptacji w tym okresie
poszczeglnych cech strukturalnych i funkcjonalnych wcale nie jest jednoznaczne
z moliwociami uzyskania wysokich rezultatw sportowych. W postpowaniu
treningowym w sporcie wyczynowym dokonuje si jednak poprawy wybranych
predyspozycji, niekoniecznie najwaniejszych dla przystosowania si do warun-
kw rodowiskowych czy te pracy zawodowej. Naley zwrci uwag rwnie na
wany element szkolenia, jakim s umiejtnoci. Zatem realizacji celw spor-
towych, np. w biegach dugodystansowych, nie gwarantuje posiadanie tak
wanego wskanika dla kontynuowania wysikw dugotrwaych, jakim jest
zdolno do maksymalnego poboru tlenu (VO2max). Wedug Astranda (1952) od
pierwszych dobrze udokumentowanych bada dugodystansowcw przeprowa-
dzonych w latach trzydziestych przez Robinsona, nie stwierdzono wspczenie
wyszych wielkoci omawianej predyspozycji u wyczynowo uprawiajcych biegi
na dugie dystanse.
Z wasnych obserwacji (Cempla i Mleczko 1989) wynika, e w cyklu
szkoleniowym sportowcw nie ulegaj wikszym zmianom rwnie inne wska-
niki predyspozycji energetycznych. Std te wydaje si suszny pogld wyraony
przez Kozowskiego (1987), e lepsze wyniki osigane w sporcie wyczynowym
dzisiaj, ni przed kilkudziesiciu laty, nie pozwalaj na snucie adnych sugestii na
temat lepszego rozwoju wydolnoci fizycznej ludzi yjcych dzisiaj. Wydaje si, e
jest to wypadkowa wszystkich czynnikw wpywajcych na wynik, jakie wymie-
nia teoria sportu (Ulatowski (red.) 1981, Wany 1981, arek 1981). Wrd nich
warto wymieni nie zawsze docenian koordynacj nerwowo-miniow oraz
coraz bardziej doskonalon technik konkurencji sportowych.
Powysze optymistyczne rozwaania nad pozytywnym wpywem aktywnoci
ruchowej na rozwj biologiczny czowieka musz by stonowane w przypadku
uwzgldnienia okresu zawansowanej inwolucji rozwoju (wiek dojrzay i starczy).
Nieliczne materiay zdaj si sugerowa, i aktywno ruchowa nie wpywa na
zahamowanie procesu starzenia si ustroju moe go tylko opnia (Malinow-
ski i Strzako 1985). Wedug niektrych pogldw (Pafizkova za Wolaskim
1979) okoo sidmej dekady ycia utrata metabolicznie aktywnych tkanek
zaczyna postpowa ze sta szybkoci, ktrej nie zmienia ju aktywno
ruchowa.
Optymistycznym akcentem moe by jednak stwierdzenie (Kuch i Zaremba
1981, Kozowski i Nazar 1984, Kuski 1987), e wiele przemawia za tym, i
poziom do jakiego obnia si wydolno fizyczna i sprawno fizyczna ludzi
w starczym wieku jest nie tyle wynikiem nieuniknionych procesw starzenia si
ustroju, ile biologicznie uzalenionego obniania intensywnoci i liczby bodcw
ruchowych w miar upywu lat. S one zatem korzystne i podane nawet i w tym
okresie rozwoju czowieka.
Wydaje si, e w podsumowaniu niniejszego rozdziau mona wskaza na
sygnalizowane zwizki midzy trzema podstawowymi czynnikami warunkujcymi

142
rozwj wewntrznych aspektw motorycznoci czowieka: determinantw, mody-
fikatorw i trybu ycia. Ich wzajemne powizania tworz, jak wynikao z przed-
stawionych materiaw, okrelone modele adaptacyjne:
1) niewykorzystanie moliwoci rozwojowych. Jest to model typowy dla
wspczesnych ekosystemw miejskich. Jak wykazano, istniej w nich sytuacje,
w ktrych stymulowanie motoryki czowieka jest ograniczone, co uniemoliwia
realizacj genetycznych uwarunkowa. Powoduje to niekorzystne tendencje
rozwojowe, zwaszcza w okresie dziecicym,
2) stymulacja adekwatna do genetycznie wyznaczonych norm reakcji. Do
prowadza to do optymalnego rozwoju zdolnoci i predyspozycji motorycznych.
Jest to model, ktrego realizacj postuluje wspczesna teoria i praktyka
wychowania fizycznego oraz rekreacji,
3) stymulacja na granicy zdolnoci przystosowawczych. Ten model adaptacji
charakterystyczny jest dla treningu sportowego,
4) przewyszenie genetycznie zdeterminowanych moliwoci przystosowaw
czych. Taki model wystpuje w przypadku niepodanych sytuacji ekonomicz-
no-spoecznych lub te niewaciwych obcie treningowych. Stymulacja roz
woju jest wwczas nieadekwatna do moliwoci danej populacji lub konkretnego
osobnika. Dlatego dochodzi do stanw przetrenowania lub te naturalnej selekcji
(eliminowania osobnikw nie przystosowanych do okrelonych warunkw rodo
wiskowych lub trybu ycia). Taki model wystpuje zatem midzy innymi
w populacjach, gdzie praca fizyczna przewaa nad wypoczynkiem, co jest
charakterystyczne dla spoeczestw o niskim rozwoju ekonomicznym oraz dla
niewaciwego procesu szkolenia sportowego.

W zwizku z powyszym penetracja badawcza antropomotoryki moe przy-

czyni si:
po pierwsze, do ustalenia warunkw osignicia przez poszczeglne popula
cje (uwzgldniajc wiek, pe a take stopie dowiadcze ruchowych) takiego
stopnia adaptacji struktury i funkcji organizmu, ktry znalazby si midzy
pierwszym a drugim modelem. W ten sposb byoby moliwe osignicie co
najmniej przecitnej moliwoci adaptacji, co pozwolioby zahamowa postpuj
cy regres wielu cech biologicznych pod wpywem niesprzyjajcych czynnikw
rodowiskowych,
po drugie, do okrelenia granic midzy trzecim a czwartym modelem w celu
niedopuszczenia do stanw przetrenowania i dezadaptacji. Zagadnienie to jest
szczeglnie wane dla zjawisk rozwojowych w okresie progresywnym, gdy
czynniki rodowiskowe i tryb ycia mog by zarwno bodcem pobudzajcym,
jak i hamujcym rozwj modego organizmu,
po trzecie, do wskazania moliwoci wykorzystania modelu drugiego
i trzeciego w opnieniu procesw starzenia si organizmu,
po czwarte, do ustalenia sytuacji stwarzanych przez model czwarty, ktre s
zawsze niekorzystne dla rozwoju.
 Rozdzia VIII

SOMATYCZNE I ROZWOJOWE UWARUNKOWANIA SPRAWNOCI

MOTORYCZNEJ ASPEKTY TEORETYCZNE I IMPLIKACJE
PRAKTYCZNE

O ile w rozdziaach poprzednich skupilimy uwag gwnie na wewntrznej

strukturze motorycznoci oraz genetycznych i rodowiskowych uwarunkowaniach
rozwoju zdolnoci motorycznych, o tyle w niniejszym rozdziale pragniemy przy-
bliy Czytelnikowi zagadnienia bardzo istotne zwaszcza w kontekcie dziaa
praktycznych, tj. ksztatowania zewntrznych przejaww motorycznoci osobnika
(chodzi oczywicie o efekty motoryczne odzwierciedlajce aktualny poziom
zdolnoci motorycznych i umiejtnoci ruchowych), m.in. w procesie pedagogicz-
nym. Dla potrzeb kontroli i oceny tych efektw konieczne jest zastosowanie
obiektywnych i rzetelnych instrumentw" pomiarowych umoliwiajcych nie
tylko badanie sprawnoci, ale take (u dzieci i modziey) kontrolowanie zmian
spowodowanych zajciami z zakresu wychowania fizycznego i sporu. Zadania te
wynikaj m.in. ze swoistych celw, realizowanych przez nauczyciela w toku jego
pracy dydaktyczno-wychowawczej, polegajcej na podnoszeniu, rozwijaniu i jak
najduszym utrzymaniu sprawnoci motorycznej ucznia.
Jak wiadomo, poziom sprawnoci motorycznej mona ocenia dwojako: w as-
pekcie absolutnym", tj. rezultatw osignitych w konkretnych testach bez wzgl-
du na stan predyspozycji osobnika lub w ujciu wzgldnym, gdzie ocena uwa-
runkowana jest poziomem podstawowych predyspozycji (np. wynik prby siy ci-
gu rk i barkw w przeliczeniu na jednostk masy ciaa lub masy ciaa szczupego).
Pomiar pierwszy znajduje zastosowanie w sporcie wyczynowym, natomiast
relatywne spojrzenie na sprawno motoryczn winno by zawsze podstaw oceny
szkolnej oraz tych wszystkich dziaa, w ktrych sprawno motoryczn traktowa-
na jest jako przejaw zdolnoci motorycznych i umiejtnoci ruchowych.

1. Sprawno motoryczn a poziom rozwoju somatycznego

Jak wynika z rozwaa prowadzonych w rozdziaach poprzednich indykato-
rem (wskanikiem) poziomu poszczeglnych zdolnoci motorycznych moe by

144
tylko splot rnorodnych, wzajemnie przenikajcych si i dziaajcych z rn
si predyspozycji. Sprawno motoryczna okrelana wynikami konkretnych
testw identyfikuje si natomiast bardziej przynajmniej w okresie pro-
gresywnego rozwoju z czynnikiem zaawansowania rozwoju somatycznego.
Naukowe badania jej uwarunkowa somatycznych, jak i wieku biologicznego,
nie nale do zagadnie nowych i posiadaj w naszym kraju bogat dokumen-
tacj (przegld zagadnienia Przewda 1985, Osiski 1988b, Haleczko 1989,
Raczek 1989, ak 1991). W niniejszym podrozdziale zamierzamy problem ten
rozwin w bardziej szczegowych rozwaaniach, wybierajc do analizy rezul-
taty prb sprawnoci motorycznej uznanych za najbardziej trafne i reprezen-
tatywne dla danych typw zdolnoci motorycznych (ak 1991). Wpyw wiel-
koci podstawowych parametrw morfologicznych (wysoko ciaa, masa ciaa,
masa mini i masa tuszczu) na osiganie okrelonych efektw w realizacji
zada ruchowych oraz udziau czynnika zaawansowania rozwoju somatycz-
nego w ksztatowaniu si sprawnoci motorycznej osobnika omwimy wycz-
nie na przykadzie najnowszych bada.
Wczeniejsze prace i studia ukierunkowane byy co prawda na poszukiwanie
zalenoci pomidzy podstawowymi cechami somatycznymi a wyizolowanymi
elementami sprawnoci motorycznej, stanowiy jednak najczciej tylko fragmen-
taryczny, schematyczny i uproszczony opis analizowanych zjawisk. W Polsce
badania te prowadzono ju w latach dwudziestych i kontynuowano a do czasw
wspczesnych (przegld m.in. Przewda 1985, Osiski 1988b). Pozwoliy one
rzuci pewne wiato na prezentowany problem gwnie przez ustalanie
rnorodnych powiza sprawnoci motorycznej z elementarnymi wyznacz-
nikami budowy ciaa, nie rozwizujc go jednak w sposb
kompleksowy i ostateczny. Bardziej przydatne w tym wzgldzie wydaj si by
opracowania podejmujce kwestie wspzalenoci pomidzy rozmaitymi efektami
motorycz-nymi a w rny sposb okrelanymi proporcjami budowy ciaa
(Milicerowa 1978, Janusz i Jarosiska 1979, 1981, Drozdowski 1984, Przewda
1985, ak 1986, 1987, Haleczko 1989). Z zagadnieniami tymi wiza naley
rwnie ocen sprawnoci motorycznej (temat ten rozwiniemy w nastpnym
rozdziale).
Wad wikszoci cytowanych wyej bada byo jednak ustalanie i interpreta-
cja poszczeglnych zwizkw przy zastosowaniu modeli regresji liniowej (tzn.
wiksza wielko jednej cechy wspwystpuje z wiksz wielkoci drugiej lub
odwrotnie), podczas gdy zwizki prostoliniowe s zjawiskiem bardzo rzadko
wystpujcym w przyrodzie, a prawidowoci jest raczej wystpowanie pewnych
parametrw optymalnych, na og zblionych do wielkoci rednich. Zjawisko to
tumaczy naley oddziaywaniem najczciej spotykanego w przyrodzie dobo-
ru stabilizujcego (Szarski 1976), preferujcego osobniki o rednich wielkociach
danej cechy (najbardziej typowych dla danego gatunku).
Wyniki najnowszych bada (m.in. Osiski 1988b, ak 1991, 1994b) zdaj si
w caej rozcigoci potwierdza t obserwacj. Tylko rezultaty testw siy
statycznej (absolutnej) wykazuj prawie prostoliniowy zwizek z wielkoci ciaa
(tab. 8).

10 Podstawy antropomotoryki l T" 3

 Mona uzna, i wikszej sile miniowej odpowiadaj wysze parametry
cech morfologicznych i odwrotnie. Warto rwnie zwrci uwag na stosunkowo
najsilniejsze powizanie niezalenie od pci zmiennych charakteryzujcych
poziom siy statycznej z wielkoci masy ciaa szczupego (LBM). Spostrzeenie
to nie wymaga szerszych komentarzy, gdy LBM jako jedyny z komponentw
ciaa, okrela w miar dokadnie wielko (mas) mini, ktr uzna naley
za gwn predyspozycj zdolnoci siowych (zobacz rozdzia II). Tak u cho-
pcw, jak i dziewczt zwizek ten najsilniej zaznacza si w okresie pokwitania
i jest bardziej znaczcy u chopcw. Spord pozostaych cech z si statyczn
koreluj w sabszym ju stopniu wysoko i masa ciaa, przy czym pojawia
si (zwaszcza w przypadku wysokoci ciaa) spadek siy ich zwizku w okresie
popokwitaniowym. Moe to wynika z faktu, i znacznym przyrostom wysokoci
ciaa nie zawsze towarzyszy proporcjonalny rozwj aktywnej masy miniowej.
Std spotykane w literaturze i wspominane wyej silniejsze powizania efektw
motorycznych z niektrymi wskanikami budowy ciaa ni z wyselekcjonowanymi
cechami somatycznymi. Zwizkw zachodzcych pomidzy si miniow a wy-
sokoci i mas ciaa, jak wykazuj wczeniejsze badania (Osiski 1985), nie
naley traktowa jednak jako bezporedniej zalenoci przyczynowo-skut-

146
kowej. S one raczej efektem rnorodnych sprze zwrotnych, a ich interpreta-
cja nie jest atwa. Wspomniane wyej zwizki siy miniowej z mas ciaa
szczupego rwnie wykazuj pewne zakcenia" w miar zbliania si do
wielkoci ekstremalnych (o ile w caym prawie przedziale zmiennoci obu cech
wikszym wielkociom LBM odpowiadaj wiksze wielkoci siy absolut-
nej, przyrosty te s coraz mniejsze w przypadkach ekstremalnie duych
wielkoci).
Odmiennie ksztatuj si zwizki wynikw testw siy statycznej z mas
tuszczu, wykazujc bardziej wyrany kierunek zmian u chopcw anieli u dziew-
czt. W badanych grupach mskich wspczynniki korelacji przejawiaj tendencj
malejc wraz z wiekiem i s znamienne tylko w grupie chopcw modszych
(7-12 lat). O ile przyrostom masy tuszczu odpowiada w tym okresie do
proporcjonalny przyrost siy miniowej, to ju w starszych rocznikach zjawisko
to sukcesywnie zanika, co znajduje uzasadnienie w ustpujcym wspwys-
tpowaniu otuszczenia ciaa z narastajc iloci uytecznej tkanki miniowej
(rosnc zmiennoci otuszczenia). U dziewczt znamienny zwizek siy mi-
niowej z mas tuszczu widoczny jest tylko w okresie pokwitania a wic w fazie
zmniejszenia otuszczenia.
Znacznie trudniejsza jest interpretacja zwizkw midzy struktur a funk-
cj w obrbie pozostaych testw sprawnoci motorycznej (rwnie o podou
energetycznym). Obliczone wspczynniki korelacji, przy zastosowaniu modelu
regresji liniowej, sugeruj tylko istnienie pewnych zalenoci, a ich niewielkie
wartoci pozwalaj raczej sdzi, i chodzi tu o zwizki rnokierunkowe,
by moe krzywoliniowe i porednie.
Wyniki zebrane w pracy aka (tab. 8) pozwalaj przypuszcza, i najlepsze
rezultaty w prbie skoku w dal z miejsca (najtrafniejszy test sprawnoci opartej na
zdolnociach szybkociowych) osigaj osobnicy wysocy, o relatywnie duym
udziale LBM, powodowanym gwnie rozwojem tkanki aktywnej. Zjawisko to
nie wystpuje prawdopodobnie u chopcw i dziewczt bardzo wysokich,
charakteryzujcych si wyjtkowo leptosomatyczn budow ciaa. Sabsze rezul-
taty osigaj rwnie osobnicy wysocy, ktrych skad ciaa znamionuje wiksza
zawarto masy tuszczu. Pozytywny wpyw wysokoci ciaa na wyniki skoku
w dal z miejsca wynika niewtpliwie z jej zwizku z zaawansowaniem roz-
wojowym, by moe te w pewnym stopniu z samej istoty pomiaru, gdy obok
tkanki miniowej znaczn rol odgrywaj tu proporcje ciaa, szczeglnie dugo
koczyn dolnych te zreszt w duej mierze zalene od zaawansowania
rozwoju. Ciekawy jest take wzrost siy zwizku wynikw tego testu z wysokoci
ciaa (w przeciwiestwie do zwizkw z mas ciaa szczupego) w grupach
dziewczt bdcych w okresie pokwitania: potwierdza to dominacj czynnika
rozwojowego.
Wyniki biegu dugiego, a wic prby bazujcej na zdolnociach wytrzymao-
ciowych (tab. 8) wykazuj zrnicowane powizania z cechami somatycznymi
u obu pci. Za podstawow prawidowo przyj tu naley do znaczne
silniejsze u dziewczt negatywne zwizki rezultatw tej prby z mas

,. 147
tuszczu. W wietle literatury s to wyniki oczekiwane, gdy jak wykazay
badania Szopy (1988) prba biegu na dystansie 1000 m jest w znacznym
stopniu zalena od zdolnoci maksymalnego pochaniania tlenu (VO2max), ta
z kolei w najwikszej mierze koreluje ze skadem ciaa, konkretnie z proporcj
tkanki aktywnej (Astrand 1952, Adams i wsp. 1961, Woynarowska 1973,
Januszewski i Kubica 1974). Potwierdzaj to istotne zwizki masy ciaa szczup-
ego z wynikami omawianego testu. Zalenoci te, aczkolwiek niewielkie i ma-
lejce z wiekiem badanych (istotne w grupach wiekowych u chopcw pomidzy
7 a 15 rokiem ycia, za u dziewczt w przedziale wiekowym 7-11 lat), wskazuj
na pewne tendencje osigania lepszych rezultatw przez osobnikw dysponu-
jcych relatywnie wikszym udziaem masy mini. Interesujce jest rwnie
wystpowanie zwizku rezultatw biegu z wysokoci ciaa. Zalenoci te s
co prawda niewielkie i dotycz jedynie chopcw 7-13 letnich, ale z ca
pewnoci wiadcz o pozytywnym wpywie wyszych parametrw wysokoci
ciaa na efektywno w zakresie wykonywania dugotrwaych wysikw fizycz-
nych o charakterze lokomocyjnym. Fakt ten o tyle zastanawia, i w dotych-
czasowym pimiennictwie zgodnie podkrelano negatywny wpyw wyszych od
rednich wielkoci podstawowych cech morfologicznych na ksztatowanie si
wskanikw wydolnoci fizycznej (Asmussen 1970, Malarecki 1975, Januszewski
i wsp. 1978, Lin 1982, Szopa i wsp. 1985). Obserwowane zalenoci s wic
nie tyle spowodowane somatycznymi uwarunkowaniami predyspozycji wydol-
nociowych, ale raczej wynikaj z wikszego zaawansowania rozwoju osob-
niczego i dojrzaoci biologicznej chopcw wyszych. O poprawnoci takiej
interpretacji wiadcz bardzo niskie, malejce z wiekiem (nisze od wielkoci
0,2) analogiczne wspczynniki korelacji w najstarszych grupach dziewczt
i chopcw.
Nie obserwuje si rwnie silnych zwizkw midzy elementarnymi cechami
morfologicznymi a prb gbokoci skonu w przd tzw. gibkoci (cecha
anatomiczno-funkcjonalna). Jakkolwiek istotna zbieno powiza cech so-
matycznych z wynikami w tej prbie w seriach dziewczt i chopcw nie
pozwala uzna tych zalenoci za przypadkowe, to ich przyczynowo-skutkowa
interpretacja nie jest atwa. Zawarte w tabeli 8 wyniki sugerowa mog np.
bardziej korzystny wpyw krpej budowy ciaa na uzyskiwane efekty w prbie
gibkoci. Jest to o tyle interesujce, e podobne wyniki uzyska Przewda
(1985) w badaniach przekrojowych dzieci i modziey polskiej. Mona wic
zaoy, i powizania gibkoci z mas ciaa szczupego maj zwizek z ak-
tywnoci ruchow, natomiast zaleno amplitudy ruchw od wysokoci ciaa
zwaszcza w okresie pokwitania moe znajdowa uzasadnienie w zmie-
niajcych si proporcjach budowy ciaa, na co wskazywa ju wczeniej Denisiuk
(1968b).
Odmiennie prezentuj si zalenoci midzy cechami somatycznymi a testa-
mi koordynacji ruchowej (tab. 9). Obserwowane zwizki s tu w wikszo -
ci nieistotne statystycznie i podlegaj rnokierunkowym zmianom w onto-
genezie. Podobne wyniki dotyczce powiza czasu reakcji prostej, czucia

148
proprioceptywnego, orientacji przestrzennej oraz koordynacji wzrokowo-rucho-
wej z wysokoci i mas ciaa szczupego otrzymali we wczeniejszych badaniach
Szopa i wsp. (1985). Niskie wartoci wspczynnikw korelacji pozwalaj sdzi,
i uwzgldnione w analizach cechy morfologiczne nie stanowi waciwoci
organizmu decydujcych o ksztatowaniu si zdolnoci koordynacyjnych w roz-
woju osobniczym. Stanowi one zatem odrbn grup zdolnoci o zoonym
i wieloaspektowym charakterze, zwizanych ze stanem i funkcjonowaniem
orodkw centralnego ukadu nerwowego i narzdw zmysu, ktra wykazuje
odmienny tor rozwojowy.
Niezbyt silne zwizki liniowe obserwowane pomidzy podstawowymi cechami
somatycznymi a wynikami prb sprawnoci motorycznej skoniy niektrych
autorw do bardziej wnikliwych analiz w tym obszarze zjawisk. Polegay one
m.in. na weryfikacji hipotezy o krzywoliniowym ich charakterze. Odejcie od
tradycyjnych metod poszukiwania zwizkw midzy zmiennymi wycznie
w ukadzie prostoliniowym, miao na celu ukazanie jak dalece
skomplikowane i wielokierunkowe s interakcje zachodzce pomidzy struktur i
funkcj ciaa. Jakkolwiek i te obserwacje nie pozwoliy na uzyskanie
klarownego obrazu badanej rzeczywistoci, a przez zastosowanie innych
uproszcze nie doprowadziy
do sprecyzowania penych i ostatecznych wnioskw, to z pionierskiej pod tym
wzgldem pracy Osiskiego (1988b) wynikaj wszelako pewne prawidowoci na
tyle oglne, aby mogy stanowi informacje kierunkowe dla przyszych nauczycieli
i trenerw. S to jednake jak przyznaje sam Autor spostrzeenia
wnoszce jedynie okrelone wartoci poznawcze i teoretyczne, a nie jak mogo
by si wydawa szczeglnie wane implikacje praktyczne. Oglnie biorc,
dotycz one wielostronnej analizy rzeczywistych torw przebiegu wspzalenoci
zachodzcych midzy fenotypow zmiennoci struktury i funkcji ustroju wyra-
onych przez wybrane parametry morfologiczne oraz efekty motoryczne w okre-
sie progresywnego rozwoju. Zjawiska te omwi cytowany Autor w aspekcie
zwizkw zachodzcych pomidzy pojedynczymi parametrami, jak rwnie przy
zastosowaniu modelu regresji wielokrotnej krzywoliniowej, gdzie bada zwizki
pojedynczych zmiennych zalenych (wybrane efekty motoryczne) z zespoem
zmiennych niezalenych (masa ciaa, wysoko ciaa i grubo czterech fadw
skrno-tuszczowych).
Stosujc rwnania I, II i III stopnia wyszed z zaoenia, i s one bardziej
adekwatn miar rozpatrywanych zwizkw w porwnaniu ze stosowanym do tej
pory modelem regresji prostoliniowej. Umoliwiaj one bowiem nie tylko
trafniejsze uchwycenie ksztatu i siy okrelonych zalenoci, ale take pozwalaj,
w miar precyzyjnie, opisa je na tle fenotypowego obrazu przebiegu zjawisk
w rzeczywistoci. Autor podj ponadto prb ustalenia, dla zalenoci opisanych
rwnaniami wyszego rzdu (II lub III stopnia), tzw. wzorcowych wielkoci
poszczeglnych cech somatycznych, najkorzystniejszych z punktu widzenia osi-
gania optymalnych wynikw w okrelonych testach sprawnoci motorycznej.
Nie wnikajc w bardziej szczegowe rozwaania nad matematycznymi
modelami zaprezentowanych wyej rozwiza, sprbujemy w sposb wybirczy
ustosunkowa si do uzyskiwanych przy ich zastosowaniu wynikw. Ot
okazuje si, i dla osigania najlepszych rezultatw w prbach badajcych
zdolnoci szybkociowe, wytrzymaociowe, a czciowo rwnie koordynacyjne,
najkorzystniejszymi parametrami somatycznymi s wielkoci masy ciaa i masy
tuszczu nieco nisze lub zblione do rednich. Przy innym przebiegu zalenoci
tych efektw motorycznych od wysokoci ciaa (bardziej liniowym) oznacza to, e
osiganiu lepszych rezultatw w tych prbach sprzyja" smuklejsza budowa
ciaa. W miar jednak oddalania si" parametrw somatycznych od wielkoci
optymalnych i to w obu kierunkach (a wic i wielkoci mniejszych i wikszych)
wyniki ulegaj pogorszeniu. Mona wic (oglnie rzecz biorc) opisa te
zalenoci parabol. Model ten odpowiada przede wszystkim zwizkom z mas
ciaa i jego komponentami. Tak np. wielko masy tuszczu implikuje szczeglnie
negatywne konsekwencje w sferze motorycznoci: parabol ilustrujca jej zwizek
z wynikami prb sprawnoci motorycznej (poza si statyczn) jest przesunita
wyranie w stron wielkoci mniejszych od redniej.
Ukad paraboliczny opisywanych tu zalenoci nie jest oczywicie zjawiskiem
systematycznym i powszechnym. Jak rnorodne s te zwizki, zilustrujemy na
przykadzie dwch wybranych (skrajnych) zmiennych zalenych; rezultatw prb

150
wyskoku dosinego (test oparty na zdolnociach szybkociowych) oraz wydolno-
ci aerobowej (rys. 22 i 23)
Jeeli powizania zachodzce pomidzy parametrami somatycznymi a wiel-
kociami wyskoku dosinego (rys. 22) w znacznym stopniu odpowiadaj
przedstawionym wyej uoglnieniom, to zjawiska tego nie mona odnie ju do
zwizkw obserwowanych midzy elementami struktury ciaa a wydolnoci
fizyczn (rys. 23).
 W pierwszym przypadku (rys. 22) obserwowane zwizki, zwaszcza z mas
ciaa, daj bardzo wyrany obraz symetrycznie rysujcych si paraboli, ktrych
wierzchoki tak u chopcw, jak i u dziewczt odpowiadaj wielkociom przecit-
nym tej cechy morfologicznej. Inny wpyw wywiera natomiast wysoko ciaa. Jej
wysza wielko w sposb dodatni i prostoliniowy okrela moliwoci w zakresie
realizacji analizowanej prby. Zwizki wyskoku dosinego z parametrami

152
okrelajcymi otuszczenie ciaa i jego smuko (wskanik Rohrera) przesuwaj
wierzchoek paraboli (predyspozycje optymalne) w kierunku wartoci znacznie
niszych od przecitnych. Wysokim wartociom wyskoku dosinego nie sprzyjaj
rwnie wyjtkowo smuka budowa ciaa oraz rosnce wielkoci wskanika
miedniczno-barkowego.
Analogiczna analiza przeprowadzona dla wynikw uzyskanych w prbie
wydolnoci fizycznej (rys. 23) pozwala zauway diametralnie rny ukad
rysujcych si zalenoci. Przewaajca liczba zwizkw ma przebieg prosto-
liniowy i w sposb oczywisty wyznacza ich ujemny charakter (wyszym od
rednich parametrom morfologicznym odpowiadaj systematycznie obniajce
si wyniki wskanika wydolnoci fizycznej).
Jakkolwiek by nie spojrze na cytowane wyej prby okrelenia zalenoci
pomidzy struktur i funkcj ludzkiego ciaa, mimo oczywistych wartoci
poznawczych wyraonych w miaych i nowatorskich rozwizaniach teoretycz-
nych, nie znajduj one wikszego zastosowania w praktyce wychowania fizycz-
nego i sportu. Powizania te s bowiem tak rnoksztatne i wielokierunkowe, i
nawet uwzgldniajc tylko trzy cechy: wysoko, mas ciaa oraz otuszczenie, nie
mona w sposb autorytatywny ustali wielkoci wzorcowych" lokujcych si
w realnych, rzeczywistych granicach. Oznacza to, e kad z tych zalenoci
traktowa naley odrbnie: inna jest, np. wielko optymalna dla osigania
najlepszych rezultatw w prbach zdolnoci szybkociowych, masy tuszczu czy
wysokoci ciaa, jeszcze inna masy ciaa. Odmiennie ksztatuj si identyczne
rezultaty dla wynikw prb zdolnoci wytrzymaociowych i koordynacyjnych
(Osiski 1988b).
Wiarygodno istnienia czystych" i realnych zalenoci krzywoliniowych,
opisanych co najwyej wielomianem III czy II stopnia, osabiaj rwnie do
niskie (z wyjtkiem masy ciaa i jej komponentw oraz statycznej siy mi-
niowej) wspczynniki determinacji. Zjawisko to pogbia si w przypadku
zastosowanych uoglnie, polegajcych na poszukiwaniu zalenoci krzywo-
liniowych midzy zmiennymi w ukadzie caej populacji (cznie ujtych grup
wiekowych 7-18 lat). Wydaje si, i typowo nieliniowy charakter badanych
zwizkw mona opisa jeszcze wieloma innymi rwnaniami wyszego rzdu
(o znacznie wikszym stopniu komplikacji). Jest to jednak bezcelowe, gdy
mimo uzyskania bardziej adekwatnych wynikw ich interpretacja byaby jesz-
cze bardziej utrudniona, a w wielu przypadkach wrcz niemoliwa. Warto
rwnie jeszcze raz podkreli, i wartoci wzorcowe" przy zastosowaniu
modelu regresji wielokrotnej krzywoliniowej (wiksza liczba cech niezalenych),
czsto lokuj si poza rzeczywistymi granicami zmiennoci cech morfologicz-
nych. Obserwowane zwizki maj co oczywiste (zjawisko powszechnie
spotykane w przyrodzie) charakter krzywoliniowy, ale gwnie na skrajach
przedziaw zmiennoci. Jeli wic zaproponowany model zwizkw struktury
ciaa z jego"funkcj z teoretycznego punktu widzenia jest do przyjcia (wytycza
pewne kierunki bada), to nie stwarza adnych przesanek do empirycznych
zastosowa.

153
 Biorc pod uwag caoksztat uwarunkowa sprawnoci motorycznej czowie-
ka (a wic rwnie czynnikw pozamorfologicznych) wydaje si, i holistyczne
spojrzenie na sfer dziaalnoci ruchowej czowieka z naukowego punktu widze-
nia jest bardziej zasadne ni tradycyjne (fenomenologiczne) pojmowanie tych
zjawisk. Ich uzasadnienia szuka naley nie tylko w anatomicznych i bio-
mechanicznych uwarunkowaniach aparatu ruchu, ale w rwnej mierze w wik-
szym zaawansowaniu rozwoju osobniczego i dojrzaoci biologicznej. wiadcz
0 tym zmieniajce si w rnych grupach wieku wielkoci wspczynnikw
korelacji i ksztaty zalenoci krzywoliniowych.
Zmniejszanie si siy zwizkw midzy cechami somatycznymi a wynikiem
prb sprawnoci motorycznej (gwnie o podou energetycznym) po okresie
pokwitania moe sugerowa, e czynnik zaawansowania rozwojowego, zaznacza-
jcy si do koca okresu pokwitania (najsilniej w tej fazie rozwoju) ustpuje
miejsca czynnikom genetycznym i rodowiskowym (zwizanym gwnie z aktyw-
noci ruchow osobnika) (ak 1991).
Precyzyjny pomiar i ocena efektw motorycznych le wic w sferze oceny
1 opisu zjawisk dotyczcych zarwno poziomu predyspozycji somatycznych, jak
i tych efektw. Jeli jednak wyznaczenie poziomu sprawnoci motorycznej
w kategoriach zewntrznej efektywnoci (wyniki testw) jest stosunkowo atwe, to
uwzgldnienie predyspozycji z uwagi na ich liczb i jako jest trudne i na og
nieprecyzyjne. Z tych wzgldw bardzo podane jest poszukiwanie cech na tyle
reprezentatywnych, aby w swym cznym wymiarze w moliwie trafny sposb
okrelay zaawansowanie rozwojowe osobnika. Dla tych potrzeb najbardziej
prost i zarazem waciw wydaje si by metoda tzw. wieku morfologicznego.
Problem ten rozwiniemy szerzej w kolejnym podrozdziale.

2. Sprawno motoryczna jako funkcja zaawansowania rozwoju

Zanim przejdziemy do szczegowej analizy sygnalizowanego zjawiska, ju

w tym miejscu musimy podkreli, i w wietle przedstawionych uprzednio
faktw konstruowanie wszelkich skal punktowych, opracowanych wycznie
w kategoriach wieku kalendarzowego jest bdem. Te bowiem dzieci, ktre s
bardziej zaawansowane pod wzgldem rozwoju somatycznego, uzyskuj lepsze
wyniki w wikszoci testw sprawnoci motorycznej nie dlatego, i prezentuj
wyszy poziom zdolnoci i umiejtnoci ruchowych, ale dlatego e s starsze
rozwojowo; nie uwzgldnianie w ich ocenie warunkw fizycznych" powoduje jej
nieobiektywno, zwaszcza u dzieci w wieku rozwojowym.
Jedn z metod stosowanych dla wyeliminowania wpywu poziomu zawan-
sowania rozwojowego jest przyjcie za jego miar wysokoci ciaa. Zastosowano
j w opracowaniach Trzeniowskiego (1981), Siniarskiej (1984), Maliny (1984),
Szopy i aka (1986) oraz Szopy i Sakowicza (1987). Prace te dotycz porwna
midzypopulacyjnych i midzygrupowych w zakresie poziomu sprawnoci moto-

154
rycznej, przy rwnoczesnym wytrceniu oddziaywania czynnika wysokoci
ciaa, rnic si jedynie metodologicznym podejciem do omawianego problemu.
Jeszcze dalej w swej koncepcji posunli si Osiski (1988b), Haleczko (1989)
oraz Wtroba (1990), konstruujc rwnania regresji do obliczenia nalenych"
wynikw prb sprawnoci motorycznej przy okrelonych parametrach soma-
tycznych. Naley jednak zda sobie spraw, i metody te nie s zbyt precyzyjne,
a uzyskane dziki ich zastosowaniu wyniki traktowa naley jako szacunkowy,
przybliony obraz rzeczywistoci (gwnym problemem jest tu pomijanie faktu,
e poziom parametrw somatycznych jest nie tylko efektem zaawansowania
rozwojowego, ale i odrbnych, swoistych dla danej cechy, uwarunkowa ge-
netycznych).
Jak dotd, tylko w opracowaniach aka (1986, 1987, 1991, 1994b) podjto
prby poszukiwania wpywu zaawansowania rozwojowego wyraonego tzw.
wiekiem morfologicznym, obliczonym na podstawie trzech skadnikw (wieku
metrykalnego, wieku wysokoci ciaa i wieku masy ciaa szczupego). Jes t to
miara bardziej kompleksowa i trafniejsza ni pojedyncze elementy somatyczne,
ktr mona uzna za wzgldnie poprawnie oddajc wiek biologiczny. Na
przykadzie tych wanie bada omwimy problem rozwojowych uwarunkowa
sprawnoci motorycznej dzieci i modziey w wieku szkolnym (7-19 lat).

Jak wida, wiek morfologiczny w istotny sposb rnicuje badanych we

wszystkich kategoriach wieku fazy progresywnego rozwoju (rys. 24). Cakowita
rozpito wieku morfologicznego w poszczeglnych rocznikach (a wic u rwie-
nikw kalendarzowych) wynosi w skrajnych przypadkach nawet 7 lat.
Dotyczy to okresu 10-13 lat u dziewczt i 14 roku ycia u chopcw. Mwic
bardziej obrazowo, wrd kalendarzowych 14-latkw znajduj si dzieci w wieku
morfologicznym od 11 do 17 lat. Dokadniejsz, statystyczn miar rozproszenia
s oczywicie wielkoci tzw. wariancji oglnej (s2): wskazuj one na najwiksze

155
zrnicowanie u dziewczt pomidzy 11 a 14 rokiem ycia, za u chopcw
w przedziale wiekowym 13-16 lat. S to okresy tzw, skoku pokwitaniowego. Jest
to o tyle zrozumiale, i w tych okresach obserwuje si rwnie zwikszon
wariancj wielkoci wysokoci ciaa i masy ciaa szczupego, a wic dwch
parametrw somatycznych wykorzystanych do okrelenia wieku morfologicz-
nego. Mniejsze natomiast zrnicowanie podstawowych cech somatycznych
w modszym wieku szkolnym rzutuje rwnie na mniejsze wielkoci wariancji
wieku morfologicznego w tych grupach. W caym omawianym okresie s one
najmniejsze w wieku metrykalnym 7-8 lat (wynosz odpowiednio dla dziewczt
0,80 i dla chopcw 0,81), przy najwikszym rozproszeniu ksztatujcym si na
poziomie 2,03 i 1,69 w rocznikach najsilniej zrnicowanych.
Przedstawione rozkady wieku morfologicznego dzieci i modziey krakowskiej
w duym stopniu koresponduj z wynikami bada 1112-letnich
dziewczt i chopcw z makroregionu poudniowo-wschodniego,
przeprowadzonych w latach 19741980 na stosunkowo reprezentatywnym
materiale (ak 1987): jest to wic zjawisko typowe i powszechne.
Dua zmienno populacji w zakresie wieku rozwojowego (morfologicznego)
pozwala sformuowa kluczowe (w tej problematyce) pytanie: czy rnicuje on
w sposb istotny sprawno motoryczn dzieci i modziey?
Odpowied na to pytanie jest jednoznaczna: zdecydowanie tak. Wiek morfo-
logiczny w sposb bardzo znamienny wpywa na wyniki osigane w poszczegl-
nych prbach sprawnoci (rys. 25 i 26).
I tak, we wszystkich wydzielonych zespoach wieku kalendarzowego od 7 do 18-19
lat tak u dziewczt, jak i chopcw wraz z wieki em morfologicznym wy-
stpuje konsekwentne narastanie rezultatw testu siy statycznej, przy czym zmiany
te wyraniej zaznaczaj si u chopcw. Procentowy udzia czynnika morfologicz-
nego w zrnicowaniu poziomu analizowanego efektu motorycznego jest znaczny
i przejawia si z rn si w kolejnych kategoriach wieku chronologicznego
z najwiksz w przedziale wiekowym 1215 lat u chopcw oraz w 11, 13 i 14
roku ycia u dziewczt. Ma to niewtpliwy zwizek z wiksz zmiennoci cech
somatycznych w tych okresach, a take z silnym w okresie pokwitania
zwizkiem siy miniowej z parametrami morfologicznymi (ak 1991) szcze
glnie mas ciaa szczupego. Po 15 roku ycia u dziewczt, a rok pniej
u chopcw rola czynnika zaawansowania rozwojowego znacznie si zmniejsza.
Charakterystyczna jest rwnie u obojga pci dua zbieno przebiegu
zmiennoci wynikw okrelanych w kategoriach wieku morfologicznego i kalen-
darzowego w caej badanej populacji (ak 1991). Zwraca uwag take znaczne
podobiestwo rednich arytmetycznych obliczonych w tych samych kategoriach
wieku morfologicznego bez wzgldu na wiek kalendarzowy. Powysze fakty
potwierdzaj hipotez o decydujcej roli czynnika zaawansowania rozwoju somatycz-
nego w ksztatowaniu wynikw testw statycznej siy miniowej. Traktujc go jako
miar zaawansowania rozwojowego w ogle, nie naley zapomina, e obejmuje on
oczywicie rwnie takie czynniki, jak doskonalenie struktury tkanki miniowej,
dojrzewanie chemizmu mini, moliwo angaowania optymalnej liczby ner-
wowo-miniowych jednostek motorycznych i inne (Tanner 1963, Fleishman 1964,
Wany 1977). Wydaje si jednak niewtpliwe, i waniejsze s tu zmiany
powodowane tempem rozwoju morfologicznego, nie za wieku kalendarzowego.
Udzia czynnika wieku morfologicznego w ksztatowaniu efektw motorycz-
nych, bazujcych na zdolnociach szybkociowych, zaznacza si wyraniej u chop-
cw ni u dziewczt (we wszystkich kategoriach wiekowych, z wyjtkiem grupy 7-
latkw). Podobnie jak w przypadku siy statycznej i tu progresja wynikw w
kategoriach wieku morfologicznego jest wyrana. Nieco mniejsze s natomiast
wielkoci tych zmian. Procentowy udzia tego czynnika w zrnicowaniu wynikw
prby skoku w dal z miejsca przyjmuje najwiksze rozmiary pomidzy 13 a 15
rokiem ycia (rys. 26), a wic w okresie zwikszonej zmiennoci cech morfologicz-
nych gwnie wysokoci ciaa (skok pokwitaniowy). W tej fazie rozwoju
ontogenetycznego obserwuje si rwnie najwiksz zgodno przyrostw wynikw
omawianego testu obliczonych w kategoriach kalendarzowych i morfologicznych.
Po 15 roku ycia wpyw zaawansowania rozwojowego sabnie osigajc najmniej-
sze rozmiary na etapie dorastania i stabilizacji.
Wyniki dziewczt w prbie skoku w dal z miejsca rwnie s czue na
oddziaywanie czynnika rozwojowego. Zaawansowanie wieku morfologicznego
wywiera tu istotny wpyw na zrnicowanie ich poziomu pomidzy 8 a 12 rokiem
ycia (rys. 25). W pozostaych kategoriach wiekowych udzia ten jest mniejszy.
Zaznaczy jednak naley, i w obrbie wszystkich analizowanych rocznikw
rednie arytmetyczne wynikw tej prby wykazuj jednolite tendencje wzrostowe,

158
przy czym obserwowana progresja wynikw w wielu przypadkach jest zgodna
z kinetyk zmian mierzon kryterium wieku metrykalnego. Procentowy udzia
wieku somatycznego" w zrnicowaniu rezultatw skoku w dal z miejsca
u dziewczt osiga najwiksz wielko w 11 roku ycia (skok pokwitaniowy
wysokoci ciaa), po tym okresie za stopniowo maleje. Zjawisko to koresponduje
z przebiegiem zmian wskanikw tempa rozwoju tak wysokoci ciaa, jak i masy
ciaa szczupego w ontogenezie.
Uoglniajc mona powiedzie, i bez wzgldu na pe, czynnik rozwojowy
okrelony parametrami wieku morfologicznego wywiera ewidentny wpyw na
poziom wynikw testu zdolnoci szybkociowych zdecydowanie wikszy ni
czynnik wieku kalendarzowego. wiadcz o tym rwnie wielkoci wskanikw ilora-
zowych wariancji obliczonych w poszczeglnych grupach wieku morfologicznego
(rys. 25 i 26). S one niewielkie i we wszystkich przypadkach nieistotne statystycznie.
Znamienny udzia czynnika zaawansowania rozwoju somatycznego zaznacza
si take w zmiennoci wynikw prby biegu na 1000 metrw (rys. 25 i 26)
testu bazujcego na zdolnociach wytrzymaociowych. Zjawisko to (podobnie
do obserwowanych poprzednio) nie dotyczy jednak wszystkich grup wiekowych
i rwnie z wiksz si zaznacza si u chopcw. Procentowy udzia wieku
morfologicznego w zrnicowaniu wynikw tego testu w caym badanym okresie
nie przekracza u nich wielkoci 13% i jest zrnicowany, przybierajc najwiksze
rozmiary w wieku 10, 12 i 15 lat (rys. 26). W przedziale wiekowym 715 lat
wpyw ten jest wyrany, po tym okresie za sia oddziaywania tego czynnika
gwatownie sabnie. Zaznaczy naley jednak, i przyrosty wynikw tej prby
w grupach wieku metrykalnego chopcw reprezentujcych szkoy ponadpod-
stawowe s rwnie bardzo mae, a w ostatniej klasie obserwuje si nawet regres
(ak 1991). Zwraca uwag take gwatowne zmniejszanie si wielkoci wskanika
ilorazowego wariancji w 13 roku ycia (skok pokwitaniowy wysokoci ciaa).
Kierunek zmian rezultatw testu wytrzymaoci biegowej w kategoriach wieku
morfologicznego jest oglnie konsekwentny i logiczny. Jest on w znacznym
stopniu zbieny z przebiegiem zmiennoci w grupach wieku kalendarzowego.
Zgodno ta w rwnej mierze dotyczy rwnie dziewczt.
Oddziaywanie czynnika wieku rozwojowego ronie u nich tylko do 9 roku
ycia, po czym wykazuje tendencje malejce osigajc w okresie pokwitaniowym
wartoci nieistotne statystycznie (rys. 25). Wie si to oczywicie z kierunkiem
zmian wynikw tej prby, ktre mierzone w kategoriach wieku metrykalnego
po 14 roku ycia ulegaj pogorszeniu. Istotny udzia czynnika somatycznego"
okrelony w wieku 18 lat ma ju znaczenie negatywne", gdy wie si
z przyrostem masy tuszczu po zakoczeniu fazy progresywnego rozwoju
uwzgldnianie wieku morfologicznego w ocenie poziomu wytrzymaoci nie
znajduje ju wic uzasadnienia. Ewidentne natomiast podobiestwo poziomu
wynikw w tej prbie okrelonego w kategoriach wieku somatycznego i metrykal
nego biorc pod uwag fakt niskich wspczynnikw korelacji pomidzy jej
podstawow predyspozycj (wydolnoci aerobow) a poszczeglnymi cechami
morfologicznymi jest wyranym wskanikiem decydujcej roli czynnika roz-

159
wojowego w ksztatowaniu poziomu sprawnoci motorycznej w progresywnej
fazie rozwoju.
Rwnie gibko (traktowana przez niektrych autorw jako prba sprawno-
ci motorycznej) poprawia si wraz z wiekiem morfologicznym (ak 1991). S to
oglne tendencje, ktre u chopcw najmocniej zaznaczaj si w 15 roku ycia.
Istotny udzia tego czynnika nie ujawnia si jednak we wszystkich grupach
wiekowych. W kategoriach 18 i 19 lat jest on nieistotny statystycznie, natomiast
pomidzy 8 a 10 rokiem ycia jedynie zbliony do znamiennego (rys. 25).
W okresie 712 lat zrnicowanie wynikw prby gibkoci powodowane
zaawansowaniem rozwoju somatycznego ukada si mniej wicej na jed-
nakowym poziomie. W dalszych latach (do 15 roku ycia) wskanik ilorazowy
wariancji ronie, a w fazie dorastania i stabilizacji ulega stopniowo ponownemu
zmniejszeniu. Zaznaczy naley, i rnice w obrbie siy oddziaywania czynnika
wieku morfologicznego i kalendarzowego s w porwnaniu z rozmiarami tego
zjawiska w omawianych efektach o podou energetycznym najmniejsze,
a najwyraniej zaznaczaj si w przedziale wieku 1316 lat. Jest to rwnie okres
najwikszej progresji wynikw. Biorc pod uwag du zbieno kinetyki zmian
obserwowanej w kategoriach wieku morfologicznego i metrykalnego, zrnico-
wanie to wydaje si by logiczne i zrozumiae.
U dziewczt gibko rwnie zwiksza si w miar zaawansowania rozwoju
somatycznego. Udzia tego czynnika podobnie jak w grupach chopcw nie
zawsze jest jednak istotny statystycznie. Wpyw wieku morfologicznego na
zmienno wynikw testu gibkoci zwiksza si do 13 roku ycia, po czym
wykazuje wyranie tendencje malejce. W okresie 1113 lat uwidacznia si
najwiksza zmienno wielkoci rnic wywoanych oddziaywaniem czynnikw
morfologicznego i chronologicznego (rys. 25). Zjawisko to wytumaczy mona
w podobny sposb jak w przypadku chopcw, zaznaczy jednak naley, i
decydujc rol odgrywa tu zmienno cech somatycznych, ktra u dziewczt jest
najwiksza wanie w przedziale wiekowym 1113 lat.
W wietle dotychczasowych bada, na podstawie ktrych wykazano brak
powiza gibkoci z elementami dugoci ciaa, jak rwnie z jakimikolwiek
innymi waciwociami jego budowy (Mathews i wsp. 1957, 1959, Wear 1963),
stwierdzone przyrosty gibkoci wraz z wiekiem morfologicznym s interesujce.
By moe zmiany amplitudy ruchu, uwarunkowane elastycznoci mini i ci-
gien, wynikaj wic w wikszym stopniu z przyjtej metody oceny, a nie jak
mogoby si wydawa ze zmiennoci parametrw wielkoci ciaa skorelowanych
ze stopniem dojrzaoci ustroju. Naleaoby wobec tego pomyle o zastosowaniu
relatywnej oceny gibkoci z wytrceniem" czynnika proporcji ciaa. Prace takie s
ju prowadzone (ak i Sakowicz 1995). Wynika z nich jednoznacznie, i
wyeliminowanie z pomiaru gibkoci proporcji ciaa (dugoci tuowia, dugoci
koczyn grnych i dolnych) diametralnie zmienia przebieg jej zmiennoci
w ontogenezie, jak rwnie wielko dymorfizmu pciowego. Znamienny wpyw na
zrnicowanie gibkoci wywiera moe take specyficzna i zaznaczajca si z rn
si w poszczeglnych okresach rozwoju somatycznego aktywno ruchowa.

160
 W przeciwiestwie do zjawisk obserwowanych w sferze motorycznej o pod-
ou strukturalno-energetycznym, wyniki prb koordynacji ruchowej nie wydaj
si by zalene od uwarunkowa somatycznych (rys. 27 i 28). Zrnicowanie
rezultatw w obrbie wszystkich analizowanych predyspozycji koordynacyjnych
tak chopcw, jak i dziewczt jest w kategoriach wieku morfologicznego
niewielkie i bardzo rzadko przekracza warto 5%. Zdecydowanie wiksze jest
natomiast oddziaywanie czynnika wieku metrykalnego, obserwowane w po-
szczeglnych grupach, jednorodnych pod wzgldem zaawansowania w rozwoju
somatycznym. Zmienno wynikw w tych seriach wykazuje jednolite tendencje,
zmierzajc w kierunku poprawy rezultatw wraz z wiekiem kalendarzowym.
Wpyw wieku morfologicznego na poziom predyspozycji koordynacyjnych dzieci
i modziey jest wiec nieduy i nie wykazuje logicznych tendencji (w wikszoci
przypadkw obserwuje si bardzo labilny i wielokierunkowy charakter zmian
wielkoci rednich arytmetycznych).
W podsumowaniu rozdziau pragniemy podkreli jeszcze raz pewne kwestie,
ktre naszym zdaniem s szczeglnie wane, gdy mog by punktem
wyjcia do dalszych rozwaa na temat koniecznoci relatywnej oceny sprawnoci
motorycznej.

162
 Ot okazuje si, i wiek morfologiczny w istotny sposb rnicuje po-
ziom sprawnoci motorycznej opartej na podou energetycznym oraz gibko-
ci zarwno u dziewczt, jak i u chopcw. Fakt ten wie si niewtpliwie
z du zmiennoci cech somatycznych w progresywnym okresie rozwoju.
Traktujc to zrnicowanie jako kolejne etapy dojrzaoci morfologicznej mo-
na mwi o kinetyce zmian tych efektw motorycznych (identycznej jak
w kategoriach wieku kalendarzowego), ktre wykazuj pewne odrbnoci
w rnych frakcjach wydzielonych wedug zaawansowania rozwojowego (ak
1991). Naley podkreli, i udzia czynnika somatycznego w ich zrnicowa-
niu nie jest jednolity i ujawnia si mocniej w grupach chopcw ni dziew-
czt. Najwiksze wpywy dotycz testw siy statycznej, kolejno testw
zdolnoci szybkociowych, wytrzymaoci biegowej i w najmniejszym stopniu
gibkoci. Nasilenie udziau czynnika wieku morfologicznego w okresie
pokwitania z uwagi na najwiksz zmienno cech somatycznych w tej
fazie rozwoju wydaje si zrozumiae i nie wymaga szczegowych wyja-
nie, warte jest jednak zapamitania ze wzgldw praktycznych. Kinetyka
zmian analizowanych efektw motorycznych, okrelana w kategoriach wieku
morfologicznego, ma wiele punktw zbienych z przebiegiem zmiennoci tych
efektw, stwierdzonym na podstawie kryterium wieku chronologicznego w ca-
ej populacji. Wskaniki ilorazowe stosunku wariancji midzygrupowej do
oglnej w zdecydowanej wikszoci kategorii wiekowych s wiksze w przy-
padku oddziaywania czynnika wieku morfologicznego ni kalendarzowego,
a rednie arytmetyczne w poszczeglnych rocznikach, zgromadzone w obrbie
jednej jego kategorii wykazuj zblione do siebie wielkoci. S to jak ju
wspominalimy ewidentne dowody decydujcej roli czynnika rozwojowego
w ksztatowaniu sprawnoci motorycznej dzieci i modziey, szczeglnie w okresie
pokwitania. Tak wic czynnik ten musi by uwzgldniony, szczeglnie w
praktyce szkolnej, poprzez stosowanie relatywnych metod oceny sprawnoci
motorycznej oraz (w miar moliwoci) tak organizacj zaj, ktra pozwoli
na ich prowadzenie w grupach jednorodnych pod wzgldem poziomu rozwoju
somatycznego, nie za kalendarzowego. Zdajemy sobie spraw z maej realno-
ci tego postulatu w sensie organizacji pracy szkoy: nie jest on jednak
niemoliwy do zrealizowania w ramach indywidualizacji procesu dydaktycz-
nego przez konkretnego nauczyciela.

3. Teoretyczne i pedagogiczne podstawy relatywnej oceny sprawnoci

motorycznej

Podrozdzia ten rozpoczniemy od przypomnienia podstawowych prawidowo-

ci biologicznych, cho oczywistych i powszechnie znanych, to jednak bardzo
istotnych dla przedstawionych tu zagadnie.
Spord rnorodnych uwarunkowa przebiegu rozwoju ontogenetycznego
Wolaski (1983) wyodrbnia kilka podstawowych grup nazywajc je czynnikami.

163
S to czynniki endogenne (genetyczne i paragenetyczne), egzogenne oraz tryb
ycia czynnik dziaajcy porednio.
Najbardziej interesujcy w ontogenezie jest niewtpliwie okres progresywnego
rozwoju, a w tym okres pokwitania, ktry charakteryzuje si szczegln dynami-
k. Jej zewntrznym przejawem interesujcym gwnie nauczyciela wf i trene-
ra, s zmiany w obrbie podstawowych cech morfologicznych. Zaznaczy naley
co oczywiste e procesy wzrastania, choby ze wzgldu na uwarunkowania
genetyczne i rodowiskowe maj bardzo zrnicowany przebieg w ontogenezie
u rnych osobnikw. Tempo rozwoju osb wczeniej dojrzewajcych jest szybsze
i intensywniejsze, ni pno dojrzewajcych.
Ta charakterystyczna zmienno indywidualna jest rna w kolejnych okre-
sach rozwoju ontogenetycznego, w wyniku czego w rnych pod wzgldem
wieku chronologicznego grupach osobnikw spotykamy jednostki o zr-
nicowanych wielkociach cech biologicznych (zaawansowaniu rozwojowym).
W zwizku z tym wiek metrykalny nie jest i nie moe by miar dojrzaoci
biologicznej czowieka. Rodzi si wic pytanie jak w moliwie precyzyjny
sposb dokonywa oceny wybranych aspektw rozwoju. Poszukiwanie trafnych,
rzetelnych i dostpnych dla nauczyciela czy trenera kryteriw oceny rozwoju
osobniczego wynika ze szczeglnych potrzeb. Jak wynika z naszych bada (ak
1991), oraz pogldw innych autorw (Przewda 1981) klasy szkolne stanowi
zespoy uczniw do jednorodne pod wzgldem wieku kalendarzowego i pozio-
mu umysowego, natomiast s najczciej wybitnie niejednorodne w zakresie
rozwoju fizycznego. Jak udowodnilimy to uprzednio w skrajnych przypadkach
mona nawet znale uczniw, ktrzy pod tym wzgldem rni si midzy sob
a o 78 lat. Zjawiska te, staj si trudn do pokonania przeszkod w wy-
chowaniu fizycznym i bardzo czsto s przyczyn niepowodze dydaktycznych.
Aby temu wanie zapobiec stworzono wiele metod pozwalajcych okreli
zaawansowanie rozwojowe osobnika. Takie pojcia jak wiek rozwojowy, bio-
logiczny, morfologiczno-fizjologiczny lub tym podobne wskazuj jednoznacznie,
i chodzi tu nie o wiek w potocznym znaczeniu okrelajcy dugo ycia dziecka,
lecz stopie zaawansowania procesw rozwoju fizycznego. Oczywicie z czterech
stosowanych metod okrelania wieku rozwojowego (wiek szkieletowy, zbowy,
cech pciowych i wiek wzrastania lub sylwetki) najbardziej obiektywn i rzeteln
jest ocena tzw. wieku szkieletowego, jednake ze wzgldw organizacyj-no-
prawnych nie ma moliwoci powszechnego jej stosowania. W praktyce
badawczej, szkolnej lub treningu sportowego najprostsz, trafn a zarazem
najdogodniejsz jest zaprezentowana przez nas uprzednio metoda okrelania
wieku morfologicznego. Jest to podejcie suszne tym bardziej, e rozwj
somatyczny i motoryczny przebiegaj w okresie progresywnym w tym samym
kierunku, natomiast rozwj struktury jak to ju zaznaczalimy wielokrotnie
wyprzedza rozwj funkcji. Poza tym tak obliczony wiek morfologiczny czy
w sobie czynniki genetyczne (wpyw genw warunkujcych, np. ma czy du
wysoko ciaa) i rozwojowe (dynamika zmian) jest wic najlepszym sposobem
relatywizacji wynikw sprawnoci motorycznej, zalenej od obydwu z nich.

164
 W pomiarach wieku morfologicznego stosuje si wiele rnorodnych formu
wprowadzajcych do wzoru rn liczb jakociowo rnych cech somatycz -
nych. Opowiadamy si za formu bdc rednim wynikiem trzech skadowych:
wieku kalendarzowego oraz wieku wysokoci ciaa i masy ciaa szczupego
(obliczonych na podstawie norm populacyjnych). Suszno takiego podejcia
metodologicznego postaramy si udowodni poniej. Ot wedug Tannera
(1963) podstawow wad tego sposobu jest brak rozgraniczenia midzy poj-
ciem dojrzaoci, a rozmiarami ciaa. Rwnie Milicerowa (1968) przestrzega
przed utosamianiem wielkoci dziecka z bardziej zaawansowan dojrzaoci
biologiczn, gdy niekiedy oznacza to jedynie dziedziczenie wysokoci ciaa po
rodzicach. Ju jednak Schitz (1929) uzna za oczywiste, e sprawno fizyczna
ronie z wiekiem, jak rwnie, e w obrbie kadego stopnia wieku wzrasta
ona wraz z wysokoci i mas ciaa w zakresie ich normalnych granic. Ja ko
dowd susznoci takiego rozumowania metodologicznego przedstawi liczne
fotografie wykazujce, jak dalece race rnice rozwojowe w obrbie danej
kategorii wieku metrykalnego, w znacznym stopniu ulegaj wyrwnaniu po
wczeniu do wzoru wysokoci, masy ciaa i wieku chronologicznego (cyt.
Haleczko 1989).
Wbrew temu niektrzy antropolodzy zalecaj usunicie z formuy wieku
morfologicznego skadnika okrelajcego wiek kalendarzowy osobnika, gdy ich
zdaniem zamazuje on rzeczywisty obraz rozwoju. Jego wyeliminowanie z oceny
stopnia dojrzaoci biologicznej, przynajmniej w dziedzinie wychowania fizycz-
nego i sportu wydaje si jednak niesuszne. Wiek metrykalny wywiera bowiem
wpyw na biologiczne dojrzewanie caego organizmu, a tym samym na doskonale-
nie jego wszystkich funkcji (nie zawsze zwizanych z parametrami somatycz-
nymi), co w efekcie wyraa si pozytywnymi zmianami w dziaalnoci ruchowej.
Na poparcie tej tezy przytoczymy wyniki bada Haleczki (1982), z ktrych jasno
wynika, i np. z dwu osobnikw reprezentujcych te same warunki somatyczne
i podobny poziom aktywnoci ruchowej, wysz sprawno motoryczn mimo
wszystko osiga osobnik starszy metrykalnie. Wynik ten tumaczy Haleczko
zrnicowanym poziomem dowiadcze ruchowych wydaje si jednak, e
przyczyn jest wicej.
Wyranie zaznaczajcy si w wynikach testw wpyw dowiadcze ruchowych
(umiejtnoci), specyfika rozwoju poszczeglnych zdolnoci motorycznych oraz
stopie reagowania ich na wpyw rodowiska nakazuj traktowa sprawno
motoryczn czowieka jako wypadkow oddziaywania bodcw ruchowych na
podoe genetyczne (Milicerowa 1968, Wolaski 1983, Szopa 1992). Takie ujcie
w peni uzasadnia znaczenie wieku kalendarzowego jako jednego z czynnikw
skadajcych si na formu okrelajc stopie rozwoju biologicznego dziecka,
a tym samym niezbdnego do obiektywnej oceny jego sprawnoci motorycznej.
Wprowadzenie czynnika masy ciaa szczupego (LBM), w miejsce oglnej masy
ciaa wydaje si rwnie logiczne, gdy wielko ta jest wolna od udziau masy
tuszczu, ktra, jak wykaza to m.in. Osiski (1988b) wywiera szczeglnie
negatywny" wpyw na poziom efektw motorycznych.

165
 W wietle przedstawionych faktw w peni uzasadniona jest krytyka stosowa-
nia jednolitych norm punktowych w zakresie pomiaru sprawnoci motorycznej.
Jest to bardzo istotny problem, gdy ocena sprawnoci motorycznej za pomoc
skal punktowych opracowanych wycznie w kategoriach wieku kalendarzowego
mimo tylu wspomnianych zastrzee nadal jest uparcie stosowana w wielu
krajach.
Surowy" wynik testw poziomu sprawnoci motorycznej, pozwala tylko
okreli jakie jest badane dziecko, nie dajc podstaw do stwierdzenia czy stan
ten jest zadowalajcy, czy nie. Wedug Wolaskiego (1975) moliwo uzyskania
takiej oceny istnieje pod warunkiem dokonania analizy wynikw na tle norm
populacji wzorcowej". Powszechnie za tak populacj wzorcow uznaje si
t, z ktrej pochodzi badane dziecko lub zblion do niej pod wzgldem
antropologicznym, etnicznym, ekologicznym itp. W sowniku waniejszych ter-
minw motorycznoci czowieka Autor ten (1975) podaje, i normy motoryczne,
inaczej; standardy, ukady odniesienia s to wielkoci odpowiadajce danej
waciwoci uzyskane z bada empirycznych okrelonej populacji wzorcowej
zazwyczaj sklasyfikowane wedug pci i wieku kalendarzowego, budowy ciaa
itp."-
W teorii motorycznoci czowieka (antropomotoryce) naley wyodrbni
jednak co najmniej dwa rodzaje norm". Pierwsza z nich opiera si na rednich
arytmetycznych i polega na ustaleniu pozycji, jak w populacji zajmuje badane
dziecko jest to wic porwnanie danego osobnika z jego rwienikami
(norma populacyjna"). Norma ta ma swoje znaczenie przy okrelaniu poziomu
wyjciowego sprawnoci motorycznej osobnika. Pomaga rwnie w kontroli
efektw zastosowanych metod i rodkw. Oczywicie mona si spiera, czy nie
wystarczy ograniczy si do okrelenia poziomu efektw motorycznych poprzez
wyniki surowe", porwnanie ktrych w rnych odstpach czasu pozwolioby
rwnie oceni postp uzyskiwanych rezultatw co w pedagogice jest zagad-
nieniem najistotniejszym. Przy zastosowaniu tej metody nie bylibymy jednak
w stanie okreli, jaka jest warto tego postpu w relacjach midzyosobniczych.
Podstawowym mankamentem norm obliczonych na podstawie rednich
arytmetycznych populacji jest nieuwzgldnienie indywidualnej drogi rozwojowej
osobnika (tempo dojrzewania i dorastania). Tak wic porwnanie rocznych
przyrostw efektw motorycznych do norm nie respektujcych zrnicowania
osobniczego wydaje si przynajmniej z pedagogicznego punktu widzenia
pozbawione logiki. Osobnik pno dojrzewajcy we wczeniejszych okresach
w wyniku nie uksztatowanej jeszcze do koca struktury somatycznej moe
osiga mniejszy postp wynikw w prbach sprawnoci motorycznej ni rednia
populacji, by w pniejszym etapie wyrwna" to opnienie. Z drugiej strony
w odniesieniu do sprawnoci stanowicej warto zdrowotn trudno byoby
zgodzi si z zaoeniem, i norm jest wielko rednia (tak jak i w przypadku
stanu zdrowia czy kryteriw moralnych): norm winna by tu wielko podana
(najlepsza z moliwych do osignicia), a wic tzw. norma docelowa. Pamita
naley, i aczkolwiek w sensie teoretycznym jest ona doskonaa, to rwnoczenie

166
w znacznym stopniu nierealna, norma ta wie si bowiem z osiganiem
maksymalnych wynikw, a wic i wyrwnywaniem rnic midzyosobniczych, co
(choby z przyczyn genetycznych) nie jest moliwe. Wydaje si wiec, i naley
poszukiwa sposobw porednich wprowadzajcych, np. normy populacyjne, ale
opracowane na podstawie wynikw uzyskanych przez osobnikw zgrupowanych
w zespoach jednorodnych pod wzgldem wieku rozwojowego. Jeli coroczn
kontrol wynikw sprawnoci motorycznej poprzedzimy badaniami wieku mor-
fologicznego, to z takiej oceny wytrcimy" oczywicie w duym uproszczeniu
uwarunkowany genetycznie czynnik tempa rozwoju (predyspozycje somatycz-
ne). Tez t opieramy na pogldach Milicerowej (1968), Wolaskiego (1983),
Przewdy (1985), Szopy (1992) i wielu innych autorw, traktujcych poziom
efektw motorycznych czowieka jako wypadkow rozwoju somatycznego i funk-
cjonalnego. Zaznaczy wszelako naley, e zarwno tempo wzrastania, jak
i ostateczne wymiary ciaa, a wic porednio i moliwoci wytrenowania, s
rwnie zaprogramowane genetycznie. Zaproponowane przez nas tabele uwzgld-
niajce aktualny wiek morfologiczny badanego osobnika w jego rozwoju on-
togenetycznym, co atwo zauway, opieraj si take na rednich arytmetycz-
nych, ale zaistniae rnice uzyskiwanych rezultatw s w znacznej mierze
uwolnione" od wpywu zaawansowania rozwoju somatycznego.
Niestety, mimo wielu argumentw (m.in. przedstawionych powyej), popartych
wynikami ostatnich prac (Malina 1984, Siniarska 1984, Szopa i Sakowicz 1987,
ak 1987, Osiski 1988b, Haleczko 1989, Wtroba 1990, ak 1991) wyranie
wskazujcych na konieczno powrotu do stosowanych ju w przeszoci ocen
relatywnych (Mydlarski 1934), w dalszym cigu uparcie stosuje si i tworzy skale
punktowe opracowane w kategoriach wieku kalendarzowego (np. obowizujcy
w polskich szkoach test Chromiskiego czy szeroko propagowany Eurofit). Jak
wynika z treci caego niniejszego rozdziau s one niezgodne z prawidowociami
biologicznymi i zasadami pedagogicznymi, faworyzuj bowiem modzie dys-
ponujc lepszymi predyspozycjami fizycznymi, dyskryminujc rwnoczenie osob-
nikw o przecitnych lub niszych parametrach morfologicznych.
Niesie to powane, negatywne skutki wychowawcze. Jak wynika z ostatnich
bada (ak 1994b) w opinii nauczycieli osobnicy opnieni" w rozwoju
charakteryzuj si wiksz niewiar we wasne siy i poczuciem osamotnienia.
W przeciwiestwie do nich modzie wczeniej dojrzewajca lub wysza zwasz-
cza chopcy przejawia ch podporzdkowania sobie innych, jest rwnie
bardziej agresywna. Osobnicy pniej dojrzewajcy i nisi ujawniaj natomiast
wicej cech wskazujcych na ich niedostosowanie spoeczne. Modzie starsza"
biologicznie dziki lepszym warunkom fizycznym, szybciej adaptuje si do
nowych sytuacji.
Powysze fakty i opinie koresponduj w znacznym stopniu z obserwacjami
innych autorw. Tak np. Hurlock (1985) zauwaa, e dzieci aktywniejsze
ruchowo, a zatem i sprawniejsze odznaczaj si lepsz koncentracj uwagi,
wytrzymaoci, odpornoci psychiczn, maj nadto poczucie wasnej kompeten-
cji w przeciwiestwie do poczucia bezradnoci, charakteryzujcego dzieci mniej

167
sprawne. Jeszcze inne badania wskazuj na istotny zwizek rozwoju ruchowego
z akceptacj spoeczn i przystosowaniem spoecznym dzieci (Strzyewski 1974,
Porbska 1982, Hurlock 1985). Najczciej jako skutki niszej sprawnoci
motorycznej u dzieci wymienia si: poczucie niszoci, uczucie zazdroci, kierowa-
nie zoci przeciwko dorosym, odrzucenie spoeczne, zaleno, niemiao,
znudzenie itp. Przyzna naley, e konsekwencje spoeczne i psychiczne tego
zjawiska s znacznie groniejsze od fizycznych. Mog one pozostawi trwae
pitno w psychice dziecka nawet po wyrwnaniu brakw rozwojowych. W dal-
szych badaniach powinno si wic skoncentrowa uwag w wikszym stopniu na
zagadnieniach zwizanych z tzw. wiekiem psychicznym, ktry w przeciwiestwie
do rozwoju somatycznego naley do mniej poznanych, oraz dojrzaoci spoecznej
aspektu ledwo dotykanego w teoretycznych dociekaniach nad sprawnoci
fizyczn.
Podsumowujc tre niniejszego rozdziau pragniemy jeszcze raz zwrci
szczegln uwag na sprawy najistotniejsze. Po pierwsze, oceniajc efekty
dziaalnoci ruchowej ucznia, pamita naley o podstawowym prawie biologicz-
nym, jakim jest nierozerwalno struktury, dojrzaoci i funkcji.
Po drugie, zwizek stopnia zaawansowania w rozwoju biologicznym z moto-
ryk naley traktowa jako przyrodnicz prawidowo: tak wic czynnik ten
musi by uwzgldniany, szczeglnie w praktyce szkolnej, poprzez stosowanie
relatywnych metod oceny sprawnoci motorycznej. Najnowsz jest propozycja
testu opracowanego od strony doboru prb przez Szop (1988a, 1989c), za
przygotowanego do stosowania w kategoriach wieku morfologicznego przez
aka (1991). Jako jedyne tego rodzaju rozwizanie omwimy go w ostatnim
rozdziale niniejszego podrcznika wraz z instrukcj stosowania i punktacj
oczekujc, i zastpi ona skutecznie dotychczas stosowane metody. Miar tej
skutecznoci winno by spenienie przez ocen jej podstawowych funkcji, tj.
wytwarzania systemu bodcw pozytywnie motywujcych osobnika (wychowan-
ka) do systematycznej aktywnoci ruchowej niezbdnego czynnika prawid-
owego rozwoju. Ta pozytywna motywacja jest niezbdna do uzyskania optymal-
nej dla danego osobnika sprawnoci fizycznej.
Po trzecie, naley zwrci uwag na fakt, i w systemie wartoci sprawno
fizyczn rozpatrywa naley w kategoriach biologiczno-zdrowotnych oraz kul-
turowo-spoecznych. Te dwa aspekty wartoci czy ze sob przejawiana aktyw-
no ruchowa. Trudno w tym miejscu pomin rwnie czynnik psychiczny.
Kady bowiem akt ruchowy uzna naley za przejaw psychomotorycznej dziaal-
noci czowieka. Pomimo i problemy te s domen innych nauk, ze wzgldu na
krg potencjalnych Czytelnikw powicimy im nieco uwagi.
W paszczynie biologicznej ruch jest wartoci, gdy przyczynia si do
spotgowania zdrowia. Uaktywnienie ruchowe dziecka wywiera pozytywny
wpyw nie tylko na jego rozwj motoryczny, ale i na pozostae sfery rozwoju
i funkcjonowania jego organizmu ksztatuje zdrow, sprawn i odporn na
negatywne wpywy rodowiska jednostk. Zwikszona aktywno ruchowa
ksztatuje wiele waciwoci odpornociowych, adaptacyjnych, a take wpywa

168
korzystnie na prawidowy przebieg procesw metabolicznych i hormonalnych
rozwijajcego si ustroju. Powoduje zwikszenie masy aktywnych tkanek
i zmniejszanie si tkanki tuszczowej, co ma istotne znaczenie w profilaktyce
otyoci (Romanowski i Eberhard 1972, Przewda 1985). Za wspln paszczyzn
zdrowia i sprawnoci fizycznej uzna naley przede wszystkim wydolno
organizmu. Stanowi ona element skadowy sprawnoci, a rwnie warunek
zdrowia. Wysoki poziom wydolnoci fizycznej w okresie progresywnego rozwoju
oraz dbao o utrzymanie dobrej kondycji w cigu caego ycia stanowi
doskonae zabezpieczenie przed chorobami cywilizacyjnymi, ktre czsto stano-
wi jedn z przyczyn starzenia si (wspomniana w rozdziale II health-related
fitness).
W sferze psychicznej i spoecznej zwikszona aktywno ruchowa pomaga
uzyska wiele cech niezbdnych w yciu dojrzaym takich, jak: rwnowaga
emocjonalna, hart psychiczny, odporno na stresy, umiejtno psychicznej
adaptacji do zmieniajcych si warunkw. Ksztatuje ponadto poczucie od-
powiedzialnoci, zdyscyplinowania, wytrzymao w pokonywaniu trudnoci,
sprzyja przyswajaniu norm spoecznych i internalizacji wartoci kulturowych
(Strzyewski 1990).
Spoeczna warto sprawnoci fizycznej polega gwnie na tym, i ciao samo
w sobie jest wartoci. Poprzez budowanie prestiu, zdobywanie autorytetu,
akceptacj wpywa ona na miejsce jednostki w spoeczestwie. Wygld zewntrz-
ny, sylwetka, sprawno motoryczna, umiejtnoci ruchowe sprawiaj, e jedno-
stka oceniana bywa pozytywnie lub negatywnie. Normalnymi wartociami
parametrw morfologicznych i fizjologicznych s bowiem jak wspominalimy
wielkoci wystpujce u ludzi wykazujcych zwikszon aktywno ruchow,
czsto o charakterze sportowym, albo intensywnej pracy zawodowej (normy
docelowe).
Omawiane wartoci wynikaj rwnie z czynnikw przynoszcych korzyci
dostrzegalne niekoniecznie bezporednio. Sprawno fizyczna jest przecie istot-
nym elementem naszej osobowoci, swoistym wyrnikiem spoecznym, przeja-
wem kultury, wyrazem sposobu ycia. Jej wyszy poziom potrafi wzbogaci
egzystencj jednostki w nowe formy zabawy czy aktywnego wypoczynku. Bardzo
czsto uatwia midzyosobnicze kontakty towarzyskie nowe moliwoci
spdzania wolnego czasu, a modziey uatwia znalezienie miejsca w grupie.
Z tych te powodw sprawno fizyczna moe by rozpatrywana jako warto
rwnie w kategoriach szkolnych. Uczniowie sprawniejsi, wysportowani, bardziej
ruchliwi zajmuj wysz pozycj w strukturze klasy. Musi by to jednak proces
kontrolowany, rozwijajcy gwnie tzw. rywalizacj wewntrzn. Ucze walczy ze
swoimi sabociami, poprzez poprawianie wasnych rezultatw budzi wiar we
wasne siy, uzyskuje wiele pozytywnych emocji, ksztatuje osobowo.
W wietle przedstawionych wyej faktw zastosowanie wikszej i skuteczniej-
szej stymulacji ruchowej w pracy z modzie opnion rozwojowo (niezalenie
od tego czy przyczyn jest dynamika rozwoju, czy podoe genetyczne) nabiera
szczeglnego znaczenia, gdy jest to jeden z elementw ksztatowania jej zdrowia

169
oraz zapewnienia prawidowego i wszechstronnego rozwoju biologicznego,
psychicznego i spoecznego. Wynikajcych std implikacji organizacyjnych i me-
todycznych nie bdziemy rozwija, gdy stanowi one domen subdyscypliny
pedagogiki teorii wychowania fizycznego. Podkrelimy jedynie, i bez obiek-
tywnej oceny osigniecie tych celw jest niemoliwe.
 Rozdzia IX TESTOWANIE SPRAWNOCI

MOTORYCZNEJ

Zanim przejdziemy do bardziej szczegowych rozwaa na temat pomiaru

sprawnoci motorycznej sprbujemy odpowiedzie na podstawowe pytanie:
dlaczego naley testowa sprawno motoryczn czowieka?
Nie ulega wtpliwoci, i zagadnienie kontroli i oceny efektw motorycznych
w procesie wychowania fizycznego nabiera coraz to wikszego znaczenia. Wynika
to z nastpujcych faktw:
1. Obserwowane w ostatnim dziesicioleciu przemiany spoeczno-gospodar-
cze, procesy urbanizacyjne, zagroenia ekologiczne itp. powoduj zauwaalne
zmiany tak w obrbie rozwoju cech somatycznych, jak i sprawnoci motorycznej
wspczesnej populacji dzieci i modziey. Zmiany te nie przebiegaj jednak
rwnolegle, co wykazay m.in. ostatnie badania populacji krakowskiej (ak
i Szopa 1989, ak 1991). Trwajcemu mianowicie trendowi sekularnemu rozwoju
somatycznego towarzysz niekorzystne zmiany sprawnoci motorycznej, polega-
jce na wyranym pogarszaniu si poziomu wynikw wikszoci testw gw-
nie badajcych zdolnoci szybkociowe i wytrzymaociowe. Problem odrbnoci
przemian midzypokoleniowych dotyczy rwnie populacji dzieci i modziey
z caej Polski. Udowodni to m.in. Trzeniowski (1981). Prowadzc badania na
ogromnym materiale (kilkaset tysicy osobnikw) wykaza, i mode pokolenie
Polakw zmienio si w sensie pozytywnym w zakresie rozwoju podstawowych
cech morfologicznych, stao si bardziej smuke i wysze dorwnujc w tym
wzgldzie populacjom krajw zachodnioeuropejskich. Zmianom tym towarzyszy
jednak regres sprawnoci motorycznej szczeglnie bazujcej na zdolnociach
siowych, wytrzymaociowych i gibkoci.
Na pogbiajcy si stale regres sprawnoci motorycznej dzieci i modziey,
bdcy konsekwencj oddziaywania czynnikw rodowiskowych, wskazywao
wielu innych autorw (Wolaski i Pafizkova 1976, Raczek 1978, Malina 1980,
1981, Siniarska 1984, Dutkiewicz 1985, Przewda 1986, Szopa 1988b, Trzeniow-
ski i Pilicz 1989), przy czym wiksze skutki tych oddziaywa obserwowano
najczciej w populacji dziewczt, szukajc przyczyn tego zjawiska w ich
relatywnie mniejszej aktywnoci ruchowej oraz niekiedy sabszej kontroli

171
genetycznej waciwoci funkcjonalnych dziewczt. Zjawisko tych przemian na tle
rozwarstwienia spoecznego i pogbiajcych si rnic rodowiskowych miasto--
wie niepokoi badaczy, ktrzy jak np. T. Bielicki i N. Wolaski, w artykuach
popularnonaukowych zwracaj niejednokrotnie uwag wadz i odpowiednich
czynnikw pastwowych na groc degradacj modziey polskiej i mniejsz
warto biologiczn" populacji w wieku produkcyjnym.
Z tych te wzgldw badania nad rozwojem dzieci i modziey budz
coraz wiksze zainteresowanie przedstawicieli nauk biologiczno-medycznych
oraz (w zakresie oceny i kontroli rozwoju) szerokiej praktyki spoecznej an-
gaujcej pedagogw, lekarzy, placwki zdrowotne i instytucje wychowawcze
oraz rodzicw.
2. Katastrofalny poziom redniej aktywnoci ruchowej i wysiku dziennego
wspczesnej populacji dzieci i modziey oznacza, i sport i wychowanie fizyczne
stay si najczciej jedyn form wicze w jakich bior one udzia (ak 1994a).
Wyniki wielu prac i bada eksperymentalnych pozwalaj przypuszcza, e
negatywny trend polegajcy na obnianiu si niektrych efektw motorycz-
nych mgby by zatrzymany, a przy konsekwentnym stosowaniu odpowied
nich zabiegw moliwa byaby rwnie znaczna poprawa poziomu oglnej"
sprawnoci motorycznej, a tym samym ryzyko chorb zwaszcza serco-
wo-naczyniowych zostaoby w duym stopniu zmniejszone. Biorc pod uwag,
i wspczesne pokolenie dzieci i modziey ma atwiejszy dostp do kultury
fizycznej, a tym samym do aktywnoci w czasie wolnym, kontrola i uzyskiwane t
drog informacje o poziomie i moliwociach poprawy sprawnoci motorycznej
nabiera szczeglnego znaczenia, tym bardziej e moe podnie motywacj do
uprawiania wicze tak sportowych, jak i rekreacyjnych.
3. Sprawno motoryczna jak przedstawilimy to w poprzednim rozdziale
uwarunkowana jest nie tylko samym uprawianiem wicze. Wprawdzie
zdolnoci motoryczne, rozumiane jako wielkoci okrelajce potencjalne mo
liwoci ruchowe danego osobnika, w wiczeniach w peni przejawiaj si tylko
poprzez umiejtnoci, to znaczy technik konkretnego ruchu (Fidelus i wsp. 1972,
Raczek 1987), to jednak zalene s one od: uwarunkowanych genetycznie
predyspozycji somatycznych, fizjologicznych i koordynacyjnych, wieku biologicz
nego, warunkw fizycznych, spoecznych itp. Pogld ten wnikliwie i wszechstron
nie uzasadnilimy w poprzednim rozdziale. Tak postawiony problem implikuje
konieczno odpowiedniego spojrzenia na kinetyk rozwoju motorycznego czo
wieka okrelenie sprawnoci motorycznej osobnika w kontekcie jego bio
logicznych moliwoci i predyspozycji. Rodzi si wic rwnie potrzeba szukania
nowych, doskonalszych, jednolitych i porwnywalnych testw badajcych gw
nie zdolnoci motoryczne.
4. Aby rozwj fizyczny modziey przebiega w sposb prawidowy i har
monijny, naley zapewni jej wszelkie formy kontrolowanej aktywnoci ruchowej.
Du rol odgrywa tu m.in. nauczyciel wychowania fizycznego. Poprzez sw
dziaalno dydaktyczno-wychowawcz kieruje on procesem polegajcym na
racjonalnym doborze rodkw i metod oraz dostosowaniu wielkoci obcie do

172
wieku, pci, konstytucji i sprawnoci motorycznej wychowanka. Nie bez znaczenia
jest wic ciga obserwacja rozwoju fizycznego i motorycznego uczniw. Dla tych
potrzeb konieczne jest zastosowanie obiektywnych i rzetelnych instrumentw
pomiarowych umoliwiajcych nie tylko badanie sprawnoci, ale take kontrolo-
wanie zmian spowodowanych zajciami z zakresu wychowania fizycznego.
Na podstawie przedstawionych wyej rozwaa i docieka teoretycznych
z ca pewnoci mona przyj, i obok ewidentnych korzyci diagnostycznych
testy stwarzaj moliwo obiektywnej oceny sprawnoci motorycznej uczniw,
uatwiajc w ten sposb nauczycielowi dokonanie podziau zespou na grupy
wiczebne, dobrane wedug wyrwnanego poziomu usprawnienia i warunkw
fizycznych. Stosowanie miernikw obok oglnej" charakterystyki sprawnoci
motorycznej umoliwia uzyskiwanie informacji o poziomie efektw motorycz-
nych, co z kolei pozwala czuwa nad prawidowym i harmonijnym rozwojem
sprawnoci motorycznej wychowanka. Badania testowe, prowadzone na szerok
skal, stwarzaj nadto moliwo okrelania progresji indywidualnej sprawnoci
motorycznej, grup wiczebnych i populacji. W zakresie profilaktyki testy mog
ujawni indywidualne lub grupowe ubytki zdrowia, dostarczajc podstaw do
szacowania i stosowania odpowiedniego leczenia. Podstawowe zdolnoci motory-
czne, a w szczeglnoci sia mini s bowiem bardzo wraliwe na wszelkie
niedomagania organizmu. Regres sprawnoci motorycznej jest czsto jednym
z podstawowych symptomw wskazujcych na procesy chorobowe zachodzce
w organizmie dziecka. Testy jako rodek wychowawczy stanowi zacht dla
uczniw, mobilizujc ich do dalszej pracy. Rozwj pozytywnych postaw wobec
wasnego ciaa,czy te ksztatowanie samowiadomoci na temat jego stanu
fizycznego sprzyjaj motywacji do podtrzymywania lub poprawiania sprawnoci.
Nauczycielowi uatwi stawianie ocen z kultury fizycznej, rodzicw za zachc
do autentycznego zainteresowania si stanem sprawnoci motorycznej ich dzieci.
Pomiar sprawnoci motorycznej, obok wymienionych korzyci praktycznych,
dostarcza take danych niezbdnych do konstrukcji programw nauczania. Jak
pisz autorzy Eurofitu (1989) na polu naukowym oddaje nieocenione usugi jako
rdo informacji, na bazie ktrych mona programowa odpowiednie podejcie
i polityk wobec warunkw ycia dzieci, a take jeli to niezbdne korygo-
wa j, czsto z implikacjami dla caego spoeczestwa. Sprawno motoryczna
nie jest bowiem dziedzin, za ktr ponosz odpowiedzialno wycznie nauczy-
ciele wychowania fizycznego powinna ona jednoczy zainteresowania i wysiki
dzieci, rodzicw, szkoy i caego spoeczestwa. Wszyscy wic, ktrzy s zwizani
ze zdrowiem, sportem i wychowaniem fizycznym winni by bezporednio zainte-
resowani testowaniem sprawnoci. Testy musz jednak wyj poza granice zaj
lekcyjnych i pomc w zmianie pozycji kultury fizycznej w szkole. Mog wpywa
na nauczanie przedmiotw opartych na innych podstawach naukowych i tworzy
pomost z innymi dyscyplinami, np. z biologi, higien czy wychowaniem
zdrowotnym. Testy mog by modyfikowane do badania osb niepenospraw-
nych oraz pomaga w rozwijaniu dostosowanych do nich form aktywnoci
fizycznej. W praktyce sportowej na pewno oka si przydatne w naborze

173
i selekcji, jak rwnie przyczyni si do ujawniania saboci w oglnych lub
specyficznych aspektach motorycznoci i w ten sposb pomog unikn spor-
towych urazw; z drugiej za strony pozwol odkry utajone zdolnoci, ktre
dziecko moe rozwija.
Za masowym stosowaniem prb sprawnoci motorycznej przemawia fakt, i
s one najoszczdniejsz form bada sprawnoci czowieka. W samym zaoeniu
opieraj si na prostych formach ruchowych, nie wymagajcych skomplikowanej
aparatury pomiarowej s wic dostpne dla wszystkich. Jako rodek utylitarny
zaleca si stosowanie ich na szerok skal.
Naley zda sobie spraw, i testy sprawnoci motorycznej nie mog by
narzdziem do oceny jakoci pracy nauczyciela wf. Sprawno motoryczna dzieci
odzwierciedla bowiem ich styl ycia w caoci, nie za ich udzia w kilku
godzinach tygodniowo zaj z kultury fizycznej, jakie zapewnia im program
szkoy.
Przedstawione wyej argumenty naszym zdaniem s w peni wystar-
czajce, aby przekona Czytelnika o susznoci i celowoci stosowania testw
w szerokiej praktyce pedagogicznej, sportowej i pozaszkolnej. Przejdziemy zatem
do drugiej rwnie bardzo istotnej kwestii: co testowa?
Uzyskiwanie informacji dziki stosowaniu testw najczciej wie si z dzia-
alnoci naukowo-badawcz oraz dydaktyczno-wychowawcz. Nie ulega wtp-
liwoci, i dla potrzeb naukowego poznania przedmiotem bada musz by
rzeczywiste cechy funkcjonalne organizmu, a wic rnorodne predyspozycje,
bowiem jako pitro podstawowe" tylko one daj si mierzy kryteriami
biologicznymi. Jeli natomiast, przedmiotem bada s aspekty dydaktyczne lub
wychowawcze mona i naley wykorzystywa wyniki testw (zestaww prb)
sprawnoci motorycznej, majc oczywicie wiadomo, i mierz one tylko
konkretne efekty motoryczne. S przecie wypadkow poziomu zdolnoci i umie-
jtnoci ruchowych jednak w nieokrelonych bliej proporcjach. W warunkach
szkolnych sytuacj tak wymuszaj z reguy ograniczone moliwoci technicz-no-
organizacyjne.
W tym miejscu naley rwnie przypomnie o silnych somatycznych i roz-
wojowych uwarunkowaniach sprawnoci motorycznej (omwionych szczegowo
w poprzednim rozdziale).
W krajach wysoko rozwinitych, ktre w dziedzinie kultury fizycznej zgroma-
dziy ju bogate dowiadczenia, wprowadza si do programw wychowania
fizycznego odpowiednie normy, tzw. mierniki rozwoju fizycznego i sprawnoci
motorycznej. W naszym kraju dopracowalimy si rwnie wielu takich testw,
znajdujcych zastosowanie zwaszcza w praktyce szkolnej i sportowej. S one
wyrazem wysokiego poziomu rozwoju systemw wychowania fizycznego i przy-
nosz wiele opisanych wyej korzyci. Zanim dokonamy ich krtkiego przegldu
i oglnej charakterystyki, omwimy podstawowe kryteria, jakim winna od-
powiada kada prba wchodzca w skad baterii testw. Uporzdkowanie tych
pogldw bdzie punktem wyjcia do naszych dalszych rozwaa nad zaletami
i wadami oraz przydatnoci poszczeglnych zestaww.

174
 Kady test przeznaczony do powszechnego uytku powinien spenia na-
stpujce warunki:
1. Obiektywizm. Ocena winna by autonomiczna i wolna od subiektywizmu.
Wymg ten ma gwarantowa uzyskiwanie w miar jednorodnych wynikw
w prbach prowadzonych przez rne osoby oczywicie przy zaoeniu, i
pomidzy badaniami nie ulegnie zmianie stan badanego obiektu. W praktyce
kryterium to jest o tyle trudne do spenienia, o ile labilne s mierzone efekty
motoryczne (a takie s wanie cho w rnym stopniu wszelkie prby
sprawnoci).
2. Trafno. Kryterium to jedno z najwaniejszych odnosi si do
trafnoci wewntrznej danej prby, jak rwnie okrela jej trafno zewntrzn.
Oznacza ono stopie adekwatnoci pomiaru, a wic zgodno treci, ktre test
mierzy, z tym, co w zaoeniu mia mierzy przy redukcji udziau jak
najwikszej iloci innych komponentw. Cakowite spenienie tych warunkw jest
oczywicie w testowaniu sprawnoci motorycznej nierealne. Na og nie ma
bowiem moliwoci oddzielenia elementw zdolnoci motorycznych od umiejt
noci. Dalsze komplikacje wynikaj z faktu, i kady akt ruchowy (prba)
zawiera w sobie pewne kwantum wszystkich grup predyspozycji. Trudno jest wic
precyzyjnie okreli, co mierzymy? Z tych te powodw w praktyce poszukuje si
najczciej prb najbardziej reprezentatywnych dla okrelenia danych waciwoci
organizmu. Bardzo przydatna w tym wzgldzie wydaje si by metoda analizy
czynnikowej. Pozwala ona na wybr jednej prby, spord wielu intuicyjnie
dobranych. Jej wewntrzn trafno determinuj sia i rodzaj poszukiwanego
adunku czynnikowego". Sposb ten, aczkolwiek poprawny z metodologicznego
punktu widzenia, obarczony jest jednak pewnym bdem zwizanym z liczb
i waciwoci analizowanych testw (ich dobr stwarza praktycznie nieograni
czone moliwoci). Mimo tych niedogodnoci jest to naszym zdaniem
jedyna, suszna droga ustalenia trafnoci testw, o ile w badanym zestawie
znajduj si cechy elementarne. Wszelkie inne metody s dyskusyjne i niepewne
w praktycznym zastosowaniu. I tak, np. badanie siy zwizku (korelacji)
wybranego testu z inn prb, przyjt a priori za mierzc poszukiwan
waciwo, uzna naley za metod o niewielkiej wartoci, gdy nie ma dowodw
na trafno prby pierwszej. Trafno wewntrzna danego testu wie si cile
z jego trafnoci zewntrzn winna by dowiedziona przez skuteczne odzwier
ciedlenie poziomu sprawnoci w normalnych populacjach oraz odpowiednie
zrnicowanie midzy odmiennymi grupami (np. frakcje wydzielone wedug
stopnia przejawianej aktywnoci ruchowej lub uwzgldniajce poziom umiejtno
ci ruchowych itp.).
3. Rzetelno, inaczej powtarzalno" jest to kryterium informujce w
zaoeniu" o wielkoci bdu pomiaru, a wic o stabilnoci wynikw bada
realizowanych przez t sam osob w okrelonych odstpach czasu. Tylko jej
wysoki poziom pozwala sdzi, i przyjta w pomiarach prba spenia waciw
rol jako instrument" badawczy. Jest to warunek bardzo istotny, gdy kada
prba nierzetelna jest zazwyczaj rwnie mao trafna. Wedug Szopy (1992)

175
stopie rzetelnoci wyprowadza si z klasycznej teorii testw, w zaoeniu ktrej
wynik pomiaru (Xi) skada si z wyniku prawdziwego" (Ti) oraz wielkoci bdu
pomiarowego Et:

W przedstawionym wyej modelu wskaniki rzetelnoci oblicza si ze stosun-

ku wariancji wynikw prawdziwych do wariancji cakowitej. Sposb ten nasuwa
jednak pewne wtpliwoci. Licznik bdcy tzw. wariancj prawdziw jest bowiem
trudny do okrelenia. Okrelaj go rwnie inne czynniki moliwe do zmierzenia,
jak np. stan badanego, motywacja, warunki prb wreszcie specyfika cechy.
Zdarzaj si cechy o znacznym stopniu labilnoci wewntrznej", wynikajcej
z ich uwarunkowa. Wystarczy tu wymieni czsto ttna spoczynkowego,
ktrego wielko w gwnej mierze zaley od pobudzenia emocjonalnego.
Labilno ta ma rwnie czsto podoe genetyczne (s to cechy sabo kon-
trolo walne genetycznie).
Zgodnie z modelem analizy wariancji fenotypowej (przedstawionym w roz-
dziale IV), rzetelno testu odpowiada wielkoci cznej wariancji genetycznej
i rodowiskowej (bez wariancji bdu pomiarowego). W rzeczywistoci jednak
to, co obejmuje tzw. wspczynnik powtarzalnoci (wspczynnik korelacji
midzy kolejnymi pomiarami danej cechy), bdcy oglnie uznan miar
rzetelnoci testu, zaley od rodzaju cechy (siy jej uwarunkowa genetycznych)
oraz od czasu, jaki upywa miedzy kolejnymi badaniami. Jeli czas ten jest krtki,
wspczynnik powtarzalnoci zaley gwnie od wariancji bdu pomiarowego.
W miar wyduania czasu (np. do 23 tygodni) staje si miar czn
wariancji genetycznej i wariancji krtkotrwaych efektw rodowiskowych lub
(przy odstpach kilkuletnich) czn miar VEg+VEs+Ver. Ten ostatni sposb
zwany jest okreleniem longitudinalnej stabilnoci rozwojowej, (omawianej w
rozdziale IV).
Z rozwaa powyszych wynika, e dla potrzeb standaryzacji testw naley
okreli wspczynnik powtarzalnoci w krtkich odstpach czasu. Niska rzetel-
no prby powanie ogranicza jej warto jako narzdzia pomiarowego. Test
mao rzetelny nie spenia bowiem innych warunkw (postulatu obiektywizmu,
trafnoci itd.). Nie oznacza to bynajmniej, i naley zrezygnowa z badania
pewnych cech tylko dlatego, i odznaczaj si one niskim wspczynnikiem
powtarzalnoci. Jak ju zaznaczylimy wczeniej, moe on wynika z labilnoci
cechy (np. czsto ttna spoczynkowego): suszniejsze wydaje si w takich
przypadkach maksymalizowanie obiektywnych warunkw pomiaru poprzez m.in.
zwikszenie liczby prb, ustalenie stabilnych warunkw zewntrznych, sta
(jednakow) i moliwie du motywacj itd. Dlatego jedynie dla orientacji
podajemy oglnie przyjmowane w teorii kryteria rzetelnoci (powtarzalnoci)
testw:
0.95 < rt ^ 1.0 rzetelno doskonaa
0.90 < r t ^ 0.94 rzetelno dobra
0.80 < r t < 0.89 rzetelno dopuszczalna

176
 0.70 ^ r t < 0.79 rzetelno bardzo saba
0.60 ^ r i ^ 0.65 rzetelno wtpliwa
Naley zdecydowanie podkreli, i wikszo testw uywanych do pomiaru
poszczeglnych efektw motorycznych i ich predyspozycji wykazuje z natury
wzgldnie niskie wspczynniki powtarzalnoci (0,50,8). Nie oznacza, to jednak
ich bezuytecznoci: nakazuje jedynie odpowiednio ostron interpretacj ich
wynikw z jednej strony oraz poszukiwanie coraz doskonalszych metod pomiaru
z drugiej.
4. Standaryzacja. Sposb wykonania kadego testu winien by zawsze
okrelony dokadn instrukcj, nie pozostawiajc adnych wtpliwoci od
nonie do interpretacji warunkw jego przebiegu. Oznacza to konieczno
ujednolicenia zasad przeprowadzania poszczeglnych prb, w zakresie miejs
ca, sprztu, sposobu oceny, liczby powtrze, stroju itd. Wymagania te s
niezmiernie wane w przypadku posugiwania si testami sprawnoci moto-
rycznej. Bardzo czsto obserwuje si bowiem swoist, absurdaln tendencj
zmierzajc w kierunku optymalizacji (zwikszenia precyzji) pomiaru, nie zwa
ajc, np. na jako rozgrzewki elementu stokro waniejszego. Jej brak
lub niewaciwa forma aplikowania mog prowadzi do uzyskiwania faszy
wych wynikw, zmieniajc obraz rzeczywistej sprawnoci osobnika. Przekra
czaj one niekiedy w znacznym stopniu zasig jednostki przyjtej jako kryte
rium dokadnoci pomiaru.
5. Normalizacja. Dobry test wdraany szczeglnie do praktyki wychowania
fizycznego powinien pozwala na atw interpretacj wynikw, tak aby badany
mg dowiedzie si, jaki prezentuje poziom sprawnoci motorycznej. Jest rzecz
oczywist, i surowe" wyniki przy braku danych porwnawczych nie przed
stawiaj wikszej wartoci w zakresie oceny poziomu sprawnoci motorycznej
osobnika. Chodzi mianowicie o to, aby istniaa moliwo okrelenia pozycji,
jak zajmuje badana osoba w caej populacji. Kryterium to jest spenione
wwczas, jeli zosta ustalony ukad odniesienia w postaci norm testowych (skal
punktowych mog to by; skala T, skala C, wielkoci znormalizowane itp.),
opracowanych na podstawie bada reprezentatywnych dla danej populacji. Prba
reprezentatywna musi by dobrana na zasadach naukowych tzn. musi by
prb losow. Wielkoci klasyfikuje si najczciej w zalenoci od pci i wieku
kalendarzowego, czasami rwnie z uwzgldnieniem podstawowych cech somaty
cznych, a ostatnio jeszcze precyzyjniej w kategoriach wieku morfologicznego.
Niezalenie od zawartych w poprzednim rozdziale uwag na temat konieczno-
ci uwzgldniania stopnia zaawansowania rozwoju somatycznego w ocenie
sprawnoci motorycznej (w tym przypadku konstrukcji skal punktacji), nasuwa
si w tym miejscu jake kontrowersyjna sprawa normalizacji wszelkich testw
egzaminacyjnych. Czsto strona oceniana (np. studenci) czy co gorzej
oceniajca postuluje ustalenie skali ocen testu przed egzaminem. Jest to
cakowite nieporozumienie, gdy testy takie naleaoby po pierwsze znormalizo
wa (a wic ujawni, co jest w sytuacji egzaminu niemoliwe), po drugie za
przeprowadza na populacji reprezentatywnej a taka jest nieosigalna.

177
12 Podstawy antropomotoryki
 W podsumowaniu stwierdzi naley, i w praktyce kultury fizycznej spenienie
wszystkich warunkw stawianych naukowo opracowanym testom jest zadaniem
bardzo trudnym, o ile w ogle moliwym.

1. Przegld najwaniejszych testw sprawnoci motorycznej

Testowanie sfery funkcjonalnej czowieka nabiera szczeglnego znaczenia

w pracy nauczyciela wychowania fizycznego, trenera i instruktora rekreacji.
Dokonujc krtkiego przegldu dotychczas stosowanych testw, ze wskazaniem
rde ich szczegowego opisu, pragniemy przede wszystkim zwrci uwag na
ich niewtpliwe wady i saboci. Si rzeczy bdzie to wic materia w znacznej
mierze historyczny. Jego prezentacja uatwi jednak zrozumienie istoty konstrukcji
testw bardziej nowoczesnych, ktre rwnie pragniemy przedstawi wraz z ich
zaletami i wadami oraz propozycj wasnych rozwiza. Zrezygnujemy natomiast
z informacji o metodach typowych dla poszczeglnych dyscyplin szczegowych,
jak np. biomechaniki czy fizjologii, odsyajc Czytelnika do odpowiednich
opracowa specjalistycznych celem naszym jest bowiem zaprezentowanie
testw podstawowych, a wic uatwienie praktykom wychowania fizycznego,
rehabilitacji i sportu wyboru najodpowiedniejszych metod pomiaru sprawnoci
motorycznej dla danej populacji, grupy wiekowej, pci, zaawansowania itp.
W konstruowaniu miernikw sprawnoci motorycznej mona wyrni dwa
podejcia zasadnicze (Osiski 1991):
a) tradycyjne czyli autoteliczne, okrelajce w gwnej mierze osignicia
w rnych czynnociach ruchowych. Rzecz najistotniejsz jest tu efektywno
dziaania, a zatem skuteczno poruszania si czy te pokonywania przeciwnika
w walce sportowej. Przeskoczenie przeszkody, przebiegnicie dystansu w op
tymalnym czasie, uzyskanie najlepszych odlegoci w rzucie pik lekarsk, to
typowe przykady de zgodnych z istot tego podejcia,
b) podejcie heteroteliczne w swym gwnym zaoeniu najblisze definicji
zdrowia. Zagadnieniem priorytetowym jest tu bowiem promocja zdrowia. Pomiar
sprawnoci motorycznej ma wic nie tylko wzmacnia motywacj do zachowania
zdrowia, ale w rwnym stopniu powinien ksztatowa wszelkie postawy akcep
tujce ruch oraz styl ycia nastawiony na satysfakcj z wasnej sprawnoci,
dobrego samopoczucia i innych wartoci utylitarnych sprawnoci motorycznej.
To podejcie jest szczeglnie popularne w ostatnich latach, np. w konstrukcji
baterii testw Eurofit (nie bez powodu cz prb nazwano tu healt related fitness
sprawno zwizana ze zdrowiem).
Wszystkie zestawy testw badajce sprawno motoryczn a jest ich
bardzo wiele mona pogrupowa w trzy podstawowe zbiory wedug ich celu
zaoonego (nie za osiganego, gdy ten jest bardzo zbliony):
1) testy oceniajce gwnie umiejtnoci ruchowe (sprawno techniczn),
2) testy majce ambicje mierzenia czystych" cech (zdolnoci) motorycznych
(np. test Denisiuka),

178
 3) testy cznie oceniajce umiejtnoci i zdolnoci motoryczne (np. bateria
testw Trzeniowskiego).
O ile grup pierwsz mona uzna za celow i poyteczn gwnie w sporcie
wyczynowym (aczkolwiek i tutaj nie da si oddzieli zdolnoci motorycznych),
0 tyle testy z grup drugiej i trzeciej mierz w istocie rzeczy cznie poziom
zdolnoci i umiejtnoci motorycznych.
Pod wzgldem sposobu podejcia do badania sprawnoci mona wyrni
dwie grupy:
1) syntetyczn,
2) analityczn.
Testy syntetyczne, w swej konstrukcji obejmuj zazwyczaj jedn prb o takim
stopniu zoonoci, aby reprezentowane w niej byy w moliwie rwnym stopniu
wszystkie, podstawowe zdolnoci motoryczne. Zazwyczaj maj one posta toru
przeszkd o rnym stopniu komplikacji, a ich miar jest czas wykonania prby.
Oryginalnym testem tego typu jest tzw. test Kurasia, zaproponowany przez
Autora (1968) dla potrzeb oceny sprawnoci fizycznej kandydatw na studia
w Akademii Wychowania Fizycznego. Jakkolwiek test ten zosta zweryfikowany
naukowo w sferze diagnostycznoci oraz rzetelnoci i by z powodzeniem
stosowany w praktyce, nie wydaje si by doskonaym narzdziem mierzcym
sprawno motoryczn. Podobnie jak i inne testy syntetyczne mierzy on bowiem
sprawno fizyczn (w sensie przyjtym w naszej klasyfikacji). Z tych te
powodw omawiane testy mog by wykorzystywane tylko do oceny sprawnoci
globalnej", a nie do szacowania poziomu poszczeglnych zdolnoci motorycz-
nych.
Testy analityczne. W odrnieniu od omawianych wyej metod pomiaru
sprawnoci, testy analityczne skadaj si z wikszej lub mniejszej liczby prostych
prb, ktre badaj odrbnie poszczeglne aspekty motorycznoci. Takie podej-
cie metodologiczne pozwala na stawianie bardziej wnikliwych diagnoz w zakresie
aktualnego poziomu sprawnoci motorycznej badanych jednostek czy caych
populacji.
Pocztki naukowych opracowa dotyczcych oceny sprawnoci motorycznej
datuj si od roku 1923 (Luba, ak 1980). Spord bada prowadzonych w tym
kierunku w Anglii, Szwecji, Norwegii, RFN i USA na wyrnienie zasuguje
dorobek naukowcw amerykaskich, gdzie koncepcja testw znalaza bardzo
podatny grunt. Na szczeglne podkrelenie zasuguj tu wskaniki i testy
uwzgldniajce parametry somatyczne. S to: wskaniki klasyfikacyjne McCloya
(1954), Nixona i Cozensa (1959), test prognostyczny oglnej potencji motorycznej
McCloya oraz testy siy miniowej Sargenta-Rogersa, Krausa-Webera, Larsona
1 McCloya i wiele innych (Luba i ak 1980). Mimo i olbrzymia literatura
dotyczca tego zagadnienia doczekaa si licznych opracowa niepodobna nie
wspomnie rwnie o pracach prowadzonych w innych krajach. Na szczegln
uwag zasuguj testy sprawnoci fizycznej dla dorosych opracowane przez
naukowcw japoskich (Meshizuka 1967). Japoskie testy powstay midzy
innymi z myl wykorzystania ich jako narzdzia obserwacji naukowej dotyczcej

179
zmian zachodzcych w obrbie sprawnoci fizycznej w cigu ycia, a rwnie jako
metoda umoliwiajca porwnanie sprawnoci ludzi z rnych rodowisk, od-
miennych ras i typw antropologicznych. Idea ta zrodzia koncepcj opracowania
midzynarodowego testu oglnej sprawnoci fizycznej (Pilicz 1969, Pawucki
1972), a w nastpnej kolejnoci europejskiego testu sprawnoci fizycznej (Eurofit
1989).
W lad za dowiadczeniami innych krajw badania zmierzajce w kierunku
opracowania obiektywnej metody oceny sprawnoci motorycznej prowadzono
rwnie w Polsce. I tu, obok oceny opartej wycznie na wynikach testw mierzcych
efekty motoryczne, spotka mona prby okrelenia sprawnoci motorycznej
w kontekcie parametrw budowy ciaa. Naukowe opracowania testw poprzedziy
prace Poomskiego (za Trzeniowskim 1969). W 1928 roku podj on prb ustalenia
zasad oceny sprawnoci motorycznej uczniw stosujc ocen wzgldn, polegajc
na czeniu wynikw prby z pomiarem ciaa. Nie wiadomo jednak czy metoda ta
znalaza zastosowanie w praktyce szkolnej: tote za pioniersk prac w tym zakresie
uzna naley miernik Mydlarskiego (1934), w ktrym autor uzaleni ocen
sprawnoci motorycznej od wieku i poziomu podstawowych cech somatycznych
osobnikw. Myl t odzwierciedla rwnie praca kontynuatora tej idei Trzeniow-
skiego (1963). Podobny miernik przed Mydlarskim sporzdzi Schitz (1929)
dla modziey norweskiej. W dalszych badaniach prowadzonych na terenie Polski
zdecydowanie odrzucono koncepcj stosowania wzgldnej oceny sprawnoci moto-
rycznej na rzecz pomiarw konkretnych wynikw w rnych wiczeniach rucho-
wych, reprezentujcych odpowiedni stopie wysycenia tzw. cechami motorycznymi
(patrz rozdzia II): si, szybkoci, wytrzymaoci, zwinnoci" oraz gibkoci
(przegld Luba i ak 1980). Idea relatywizacji efektw motorycznych odya pod
koniec lat siedemdziesitych. W ocenie sprawnoci motorycznej prbuje si
uwzgldni elementy budowy i proporcji ciaa (ak 1978, Przewda 1985), a ostatnio
tzw. wiek morfologiczny (ak 1991).
Omawiajc poszczeglne, wybrane baterie testw zwrcimy uwag tylko na
te, ktre s jeszcze w obiegu, komentujc ich aktualno i przydatno do
pomiaru rnych (moliwie wszystkich) zdolnoci motorycznych. W przegldzie
naszym zamiecimy dwa testy o znaczeniu ju historycznym (miernik Mydlars-
kiego z 1934 roku i powojenny miernik Trzeniowskiego), jednak konieczne do
omwienia ze wzgldu na oryginalno ich koncepcji i znaczenie dla rozwoju
nauk kultury fizycznej. Podstawowym natomiast zaoeniem porzdkujcym ten
wybirczy przegld jest wiek, dla potrzeb ktrego testy zostay zaprojektowane:
od metody oceny rozwoju motorycznego niemowlt Zdaskiej-Brincken i Wolari-
skiego (za Wolaskim i Pafizkoy, 1976), do indeksu sprawnoci fizycznej
Zuchory moliwego do stosowania nawet u osb po 70 roku ycia. Rezyg-
nujemy przy tym z opisw wykonywania poszczeglnych prb znajduj si one
w opracowaniach oryginalnych, do ktrych naley sign po zdecydowaniu si
na stosowanie, ktrego z testw. Jedynie test aka (1991) jako nowy i
oryginalny miernik relatywnej oceny sprawnoci motorycznej przedstawimy w
caoci, cznie z instrukcj, normami oraz punktacj.

180
a. Miernik rozwoju psychomotorycznego niemowlt
(Zdaskiej-Brincken i Wolaskiego)
Za podstaw oceny rozwoju psychomotorycznego dziecka Autorzy przyjli
cztery rodzaje ruchw: 6 faz rozwoju ruchw gowy i tuowia, 9 faz rozwoju
pozycji siedzcej, 9 faz rozwoju pozycji stojcej oraz 10 faz rozwoju lokomocji
(Osiski 1991) cznie wic 34 typowe ruchy. Okrelajc przecitny wiek
pojawiania si poszczeglnych ruchw u dziewczt i chopcw dokonali oceny
punktowej stanowicej podstaw do oceny graficznej metod zbiorcz.
Skonstruowali te oddzielnie dla kadego rodzaju ruchu tzw. siatki
centylowe, na podstawie ktrych mona oceni czy rozwj ruchowy jest przy-
spieszony, opniony, czy te przebiega w normie.
Zanim przedstawimy przecitny wiek wystpowania poszczeglnych etapw
rozwoju ruchowego niemowlt, zmuszeni jestemy odesa Czytelnika do om-
wionych w poprzednim rozdziale uwag dotyczcych stosowania wszelkich
norm sucych ocenie rozwoju. W wietle tych konstatacji naley z du
ostronoci podchodzi do wszystkich norm rozwojowych, pamitajc o uwa-
runkowaniach poszczeglnych waciwoci czowieka, o celach, w jakich stosuje
si poszczeglne testy oraz o znacznym zrnicowaniu midzyosobniczym (in-
dywidualnych torach rozwojowych).
W takim wic znaczeniu prezentacji rednich okresw wystpowania
poszczeglnych czynnoci, przedstawimy Przecitny wiek wystpowania po-
szczeglnych etapw rozwoju ruchowego niemowlt" w ujciu ww. Autorw.
 b. Ocena sprawnoci dzieci przedszkolnych

Badania motorycznoci dzieci w wieku przedszkolnym nie nale do atwych.

Trudno wyzwoli bowiem wysok motywacj u dzieci, ktra w tym wieku jest
bardzo zrnicowana. Dalsza przeszkoda wynika z niemoliwoci stosowania
niektrych prb (np. wydolnociowych czy zoonych koordynacyjnych).
Z tych te powodw, do chwili obecnej, skonstruowano bardzo niewiele baterii
testw dla tego przedziau wieku. Przytoczymy tu dwa zestawy prb: pierwszy
z nich oparty na wiczeniach lekkoatletycznych, bazujcych na ruchach
naturalnych (Gniewkowska 1964) obejmuje nastpujce prby:
1) szybko w biegu na 20 metrw,
2) dugo skoku w dal z rozbiegu,
3) odlego rzutu pieczk palantow.
Niewtpliwym mankamentem tego zestawu jest maa wszechstronno i traf-
no. Wszystkie prby mierz ten sam czynnik: si eksplozywn MMA
(zdolnoci szybkociowe), natomiast prba trzecia dodatkowo umiejtno

182
rzucania. Brak jednak zada badajcych pozostae zdolnoci, a wic siowe,
wytrzymaociowe oraz koordynacyjne (w myl powyszych uwag chodzi oczywi-
cie o te najprostsze, jak np. szybko ruchw).
Druga z baterii testw przeznaczonych dla dzieci przedszkolnych jest bardziej
wszechstronna, aczkolwiek take niepena. Zostaa opracowana przez Sekit
(1987) i obejmuje nastpujce prby:
1) rzut pik lekarsk l kg znad gowy prba siy,
2) skok w dal z miejsca prba mocy",
3) bieg wahadowy 4 x 10 m prba zwinnoci",
4) nakuwanie otworw w specjalnej pytce prba szybkoci ruchw rki.
Testy te posiadaj wysoki stopie rzetelnoci oraz s dostosowane do wieku
pod wzgldem stopnia trudnoci. I w tej jednak baterii trzy testy (nr l, 2 i 3)
mierz ten sam czynnik (si eksplozywn MMA), a wiec zdolnoci szybko-
ciowe, brak za prby zdolnoci wytrzymaociowych. Test l jest cile zwizany
z wysokoci ciaa winien wic by wyraony w jednostkach wzgldnych.

c. Miernik sprawnoci fizycznej Mydlarskiego

Opracowany zosta w 1934 roku z inicjatywy Przewodniczcego Rady

Naukowej Wychowania Fizycznego Marszaka J. Pisudskiego, ma posta
baterii zoonej z trzech prb:
1) bieg 60 m ze startu niskiego,
2) skok wzwy z rozbiegu,
3) rzut pik palantow 80 g lew i praw rk (suma wynikw).
Opracowany miernik by pierwszym w Polsce powanym osigniciem nau-
kowym i pedagogicznym, zmierzajcym w kierunku obiektywizacji testw spra-
wnoci motorycznej i jak na owe czasy odznacza si najbardziej poprawn
konstrukcj.
Praca J. Mydlarskiego spenia miaa wiele funkcji, a mianowicie:
a) ustali obiektywne, a zarazem indywidualne oceny oglnej" sprawnoci
fizycznej,
b) okrela postpy sprawnoci fizycznej modziey w caym pastwie oraz
by ogln miar tej sprawnoci,
c) szacowa poziom elementw sprawnoci motorycznej uczniw w stosunku
do tyche elementw sprawnoci ich rwienikw zamieszkujcych w rnych
regionach kraju,
d) okrela minimaln sprawno motoryczn uczniw rnych grup wieko
wych, jak powinni oni osign w procesie wychowania fizycznego.
Wszystkie prby wykonywano w sposb cile okrelony (standaryzowany),
a ich punktacja majca suy indywidualnej ocenie sprawnoci u dzieci
i modziey midzy 10 a 19 rokiem ycia zostaa oparta na nowoczesnych
podstawach statystycznych oraz zrelatywizowana (uwzgldniaa nie tylko
wiek i pe, ale take zaawansowanie rozwoju somatycznego). Byo to
podejcie

183
pionierskie w skali wiatowej szkoda, i pniej (poza pracami Trzeniows-
kiego) zapomniane.
Oczywicie stosowanie dzi miernika Mydlarskiego (1934) jest niewskazane
i to nie dlatego (jak twierdzi wikszo Autorw), i dane na skutek akceleracji
rozwoju fizycznego modziey powojennej, ulegy zdezaktualizowaniu: mona
przecie wykona nowe badania i skonstruowa normy aktualne. Przyczyna ley
w zestawie prb obejmujcym tylko dwie spord znanych zdolnoci motorycz-
nych (szybkociowe i siowe), i to badane za pomoc testw o zbyt duym
adunku umiejtnoci ruchowych (testy nr 2 i 3). Brak w zestawie testw zdolnoci
wytrzymaociowych oraz koordynacyjnych rwnie obnia aktualn warto
miernika.

d. Miernik sprawnoci fizycznej Tr/eniowskiego

Kontynuacj prac J. Mydlarskiego bya bateria testw opracowana w latach

1951-1963 pod kierunkiem prof. R. Trzeniowskiego. Autor opracowa j
w wyniku wieloletnich prac i studiw na podstawie bada sprawnoci fizycznej
modziey powojennej w liczbie 45000 osobnikw. Nowa wersja testu od -
powiadaa podobnym zasadom jak miernik Mydlarskiego i obejmowaa uczniw
uczszczajcych do rnych typw szk, od pierwszej klasy szkoy podstawowej
do ostatniej redniej. Zmodyfikowany test uwzgldnia ocen wieku kalen -
darzowego, pomiar wysokoci i masy ciaa oraz pomiar sprawnoci w 3 lub
4 prbach:
1) bieg na 40 m ze startu wysokiego dla dzieci w wieku 7-9 lat lub na 60 m ze
startu niskiego dla modziey powyej 9 roku ycia,
2) skok wzwy z rozbiegu,
3) skok w dal z rozbiegu,
4) rzut pik palantow (7-13 lat) i rzut granatem (14-18 lat) dowolnym
sposobem z miejsca lub rozbiegu.

Miernik mona byo stosowa w trzech wersjach: trjboju (bieg, skok wzwy
i rzut pieczk), czwrboju (z dodatkiem skoku w dal oraz wymian rzutu pik
na rzut granatem), a take picioboju.
Kad z przedstawionych prb okrelono przez tabele punktowe sporzdzone
wg pci i wieku oraz specjalne tabele pozwalajce przeliczy uzyskany wynik
w kadej prbie na percentylowe punkty.
Umoliwia to porwnanie poziomu sprawnoci fizycznej uczniw o rnym
wieku i pci, i o rnych wskanikach somatycznych i sprawnociowych oraz
ledzenie relatywnego rozwoju sprawnoci w ontogenezie (Trzeniowski 1963).
Normy oparte na rednich wynikach, a nie jak u Mydlarskiego na wyniku
znajdujcym si w dolnej granicy redniego odchylenia od redniej arytmetycznej,
stawiaj wysze wymagania przed wiczcymi.
Niezalenie od faktu dezaktualizacji materiau oraz przeprowadzonej uprzed-
nio krytyki stosowania tego typu norm", podstawowym mankamentem oma -

184
wlanego miernika jest znw dobr prb, badajcych ten sam typ zdolnoci
motorycznych (szybkociowych), a wic brak prb zdolnoci siowych, wy-
trzymaociowych i koordynacyjnych. Poza pomiarem pozostawiono wiec znacz-
ny obszar motorycznoci osobnika: powoduje to, i omawiana bateria testw nie
moe by wspczenie stosowana.

e. Test sprawnoci motorycznej Denisiuka

Bateria testw opracowana przez L. Denisiuka w 1969 roku poprzedzona bya

dugotrwaymi badaniami metodologicznymi i populacyjnymi na terenie War-
szawy. Po jej opublikowaniu bya przez kilkanacie lat gwnym instrumentem
badania sprawnoci motorycznej w Polsce: szczeglnie w szkoach, a take czsto
dla potrzeb bada naukowych. Punktacja stanowica integraln cz testu
uatwiaa ocen szkoln, w wielu przypadkach stanowic jej podstaw. Zasad-
niczym zaoeniem omawianej baterii testw jest przyjcie istnienia w miar
czystych" cech motorycznych istniejcych niezalenie i mierzalnych poprzez
odpowiednie prby: szybkoci, zwinnoci, siy, mocy i wytrzymaoci.
Niezalenie od bdnego zaoenia (zobacz rozdzia powicony klasyfikacji
motorycznoci) test ten posiada znacznie wicej wad, o ktrych dalej. Z tych te
wzgldw nie podajemy dokadnego opisu poszczeglnych prb nie chcc
stworzy wraenia, i jest to test nadal zalecany.
W skad zestawu prb zaproponowanego przez Denisiuka (1969) wchodz:
1) bieg krtki (30 m dla dzieci z klas IIII, 40 m dla dzieci z klas IVV oraz
60 m od klasy VI) jako prba szybkoci",
2) bieg 20 m z przewrotem na materacu i okreniem chorgiewek ustawio
nych w odlegoci 5 m od siebie jako prba zwinnoci",
3) rzut pik lekarsk znad gowy w przd jako prba siy,
4) wyskok dosiny lub skok w dal z miejsca jako prba mocy",
5) test Burpeego (przysiady z wyrzutem ng w ty w czasie jednej minuty dla
chopcw i 30 sk. dla dziewczt) lub bieg na 300 m dla modziey starszej,
powyej 15 lat jako prba wytrzymaoci".
Test ten uzyska bardzo dobre recenzje, gdy zdaniem wielu autorw posiada
ogromne zalety (Luba i ak 1980, Osiski 1991). Zwolennicy baterii testw L.
Denisiuka upatrywali jego szczeglnych wartoci w korzyciach, jakie miaa ona
przynosi w procesie wiadomego kierowania rozwojem cech motorycznych
ucznia. Opracowany test ich zdaniem pozwala sdzi o stopniu rozwoju
poszczeglnych cech motorycznych oraz globalnej" sprawnoci fizycznej. Byo
to moliwe dziki opracowaniu tabel punktowych wg skali T umo-
liwiajcych sporzdzenie tzw. profili sprawnoci fizycznej. Graficzna metoda,
obrazujca motoryk badanego osobnika, informowaa, ktra z badanych cech
bya cech dominujc", a ktra wymagaa dalszego wiczenia. Unormowanie
poszczeglnych prb zezwalao na sumowanie ich, co miao ukazywa peny
obraz ksztatowania si sprawnoci oglnej". Znamienny by rwnie fakt

185
wprowadzenia przez Autora po raz pierwszy do polskich bada nad ocen
sprawnoci fizycznej dwch jake wanych i istotnych poj rzetelnoci
i trafnoci testw. Dziki wyodrbnionym przez Denisiuka prbom, mierzcym
umownie przyjte czyste" cechy motoryczne, wyniki jedynie w niewielkim
stopniu miay by znieksztacone poprzez rny poziom opanowania techniki
sportowej.
Rozwamy, czy byo tak istotnie. Czyste" cechy motoryczne zostay wy-
odrbnione arbitralnie i przy obecnym stanie wiedzy jest to pojcie nie do
utrzymania. Wydzielone przez L. Denisiuka jako niezalene cechy" szybko
i moc reprezentuj t sam grup zdolnoci motorycznych (szybkociowych na
podou MMA). Proponowana prba siy jest w decydujcym stopniu zalena od
zaawansowania rozwojowego i wysokoci ciaa. Prba wytrzymaoci" trwa zbyt
krtko (angauje gwnie przemiany beztlenowe), a jej pierwsza wersja (wyrzuty
ng z przysiadu i powroty do postawy stojcej) bada przede wszystkim
koordynacj i umiejtnoci ruchowe: jest wic zupenie nietrafna.
Nie istnieje te (przynajmniej nie udowodniono tego do tej pory) zwinno
w sensie kompleksowej koordynacji (Szopa 1988a), a rezultaty tej prby zalene
s gwnie od zdolnoci szybkociowych (identyfikuj si w czynniku sia
eksplozywna MMA"). Omawiana bateria nie pokrywa wic caego obszaru"
zdolnoci motorycznych, badajc gwnie zdolnoci szybkociowe. Punktacja
testu na poziomach klasowych jest w wietle znanego nam ju zrnicowania
rozwojowego zupenym nieporozumieniem.
Reasumujc, trudno oprze si refleksji, i test Denisiuka i jego upowszech-
nienie przynioso due szkody rozwojowi nauk kultury fizycznej (zahamowao
suszn lini rozpoczt przez J. Mydlarskiego), jak rwnie praktyce szkolnej
(uczniom ocenianym wg tego testu).

f. Test sprawnoci fizycznej Chromiskiego

Najnowszym testem stosowanym obecnie w szkoach, wprowadzonym decyzj

Ministra Owiaty i Wychowania z 1985 roku jest test opracowany przez
Z. Chromiskiego (1978) i obejmujcy trzy prby:
1) bieg krtki: 40 m ze startu wysokiego dla dzieci w wieku 7-9 lat, 60 m ze
startu niskiego dla dzieci od 10 roku ycia,
2) rzut pik lekarsk oburcz w ty ponad gow (ciar piki l kg dla dzieci
w wieku 7-8 lat, 2 kg 9 lat, 3 kg od 10 lat),
3) bieg wytrzymaociowy:
dla wieku 7-9 lat trucht za liderem w tempie 7-8 minut l km,
od 10 lat bieg 600 m dla dziewczt i 1000 m dla chopcw.
Test posiada 3-stopniowe przedziay norm oraz tabel poprawek dla wynikw
w rzucie pik lekarsk.
W stosunku do wczeniej omawianych baterii, test ten jest lepszy, poniewa
mierzy (mniej czy bardziej dokadnie) trzy gwne rodzaje zdolnoci motorycz-

186
nych: szybkociowe, siowe i wytrzymaociowe. S to jednak oglne spo-
strzeenia. Gbsza analiza pozwala dostrzec sporo mankamentw, ktre wymie-
nimy w punktach:
skale punktowe oparte s wycznie na kategoriach wieku kalendarzowego,
bieg wytrzymaociowy wydaje si zbyt krtkim dystansem w grupach
starszych (w maym stopniu angauje mechanizmy tlenowe), bardziej trafne
byoby utrzymanie rwnie dla tej grupy wieku formy przyjtej dla dzieci
modszych,
brak testw badajcych zdolnoci koordynacyjne.

g. Test sprawnoci studentw Pilic/a

Test ten jest twrcz adaptacj testw amerykaskich Barrowa i w zamiarze

przeznaczony jest do bada modziey akademickiej. Skada si z trzech prb
(Pilicz 1971a):
1) skok w dal z miejsca prba mocy",
2) rzut pik lekarsk znad gowy w przd (kobiety 2 kg, mczyni
3 kg) prba siy,
3) bieg zwinnociowy zygzakiem" (bieg po kopercie" 5x3 m).
Zalety testu Pilicza wynikaj z atwoci wykonania, natomiast gwnym
mankamentem jest may obszar" motorycznoci objtej badaniami (brak prb
zdolnoci wytrzymaociowych i koordynacyjnych bieg zwinnociowy mierzy
przede wszystkim zdolnoci szybkociowe). Charakter zaproponowanych prb
nie uzasadnia bynajmniej stosowania ich wycznie do bada studentw.

h. Indeks sprawnoci fizycznej Zuchory

Inny charakter maj prby zestawione w skonstruowanym przez K. Zuchor

(1982) indeksie sprawnoci fizycznej. Jego podstawowe cele ukierunkowane
zostay na autoocen i wzmacnianie w ten sposb u wiczcych motywacji do
podnoszenia swej sprawnoci. Zaproponowane tu wiczenia s moliwe do
stosowania w zasadzie w kadych warunkach. Ocena nie stwarza wikszych
trudnoci, gdy zawiera normy dla poszczeglnych kategorii wieku, umo-
liwiajce porwnanie osigni osb od 6 do 71 lat i starszych. S one tak
obliczone, i ocen minimaln moe osiga 90% populacji, dostateczn 80%,
dobr 60%, bardzo dobr 40%, wysok 20% i wybitn 10%.
Niezalenie od naszych wczeniejszych uwag dotyczcych stosowania wszelkich
norm, trudno zaprzeczy, i taka ocena ma istotnie charakter motywacyjny.
Indeks" obejmuje 6 prb poza zdolnociami koordynacyjnymi badaj-
cych wszystkie zasadnicze aspekty motorycznoci. S to:
1) prba szybkoci ruchw bieg sprinterski w miejscu w cigu 10 sekund
z rwnoczesnym klaniciem pod uniesion nog. Miar jest liczba klani,

187
 2) prba siy eksplozywnej (zdolnoci szybkociowe) skok w dal z miejsca,
3) prba siy wzgldnej zwis wolny na drku lub gazi (jednorcz lub
oburcz), miar jest czas wytrzymania w odpowiedniej pozycji,
4) prba gibkoci gboko skonu tuowia w przd,
5) prba wytrzymaoci bieg w tempie 120 krokw na minut, o wyniku
decyduje czas trwania biegu lub dugo pokonanego dystansu,
6) prba siy mini brzucha poprzeczne noyce" w pozycji lecej na
plecach, wynikiem jest czas wykonania wiczenia.
Oddany do powszechnego uytkowania zestaw naley oceni pozytywnie.
Poza zdolnociami koordynacyjnymi, niemoliwymi do badania w kadych
warunkach, a uwzgldnionymi w Indeksie" tylko czciowo (prba szybkoci
ruchw zawiera w sobie do znaczny adunek czynnikowy koordynacji), pozos-
tae zdolnoci motoryczne s reprezentowane poprzez testy rzeczywicie badajce
podstawowe czynniki motorycznoci. Mimo pewnych nieuniknionych manka-
mentw wydaje si, i jest to w chwili obecnej najlepszy z prostych testw
moliwych do stosowania na szerok skal.

i. Bateria testw TKKF do oceny sprawnoci fizycznej osb dorosych

S. Pilicz i J. mudzki (1973) w broszurze pt: Sprawd swoj sprawno

fizyczn" zaproponowali testy do samokontroli i samooceny sprawnoci motory-
cznej osb dorosych. Bateria skada si z nastpujcych prb:
1) prba zdolnoci siowych (uginanie i prostowanie ramion w podporze
przodem) dla kobiet w wersji zagodzonej, w podporze klcznym,
2) prba zdolnoci szybkociowych (mocy) wyskok dosiny,
3) prba gibkoci (gboko skonu tuowia w przd),
4) prba zdolnoci wytrzymaociowych dla wieku 20-39 lat bieg na 1000
m, dla grup starszych marsz na 3 km (kobiety) lub 5 km (mczyni), a od 60
roku ycia odpowiednio 2 lub 3 km.
Autorzy opracowali normy dla poszczeglnych przedziaw wieku w od-
stpach co 10 lat.
Zestaw prb w tym tecie posiada naszym zdaniem mniejsz warto
diagnostyczn ni Indeks" K. Zuchory, ktry wart jest szerokiej popularyzacji
szczeglnie wrd osb dorosych.

j. Midzynarodowy Test Sprawnoci Fizycznej (ICSPFT)

W trakcie kongresu zorganizowanego z okazji Igrzysk Olimpijskich w Tokio

w 1964 roku podjto prb unifikacji metod badania sprawnoci (Pilicz 1969,
Pawucki 1972). W wyniku dyskusji powoano Midzynarodowy Komitet do
spraw Standaryzacji Testw Sprawnoci Fizycznej (ICSPFT) International
Committee for Standardization of Physical Fitness Tests. Wieloletnie prace

188
zmierzajce do opracowania wzorcw zakoczono i zatwierdzono w roku 1970
podczas konferencji w Oxfordzie. W rzeczywistoci oznaczao to przejcie do
zasadniczych bada nad sprawnoci fizyczn modziey rnych czci wiata,
ktre prowadzone byy midzy innymi pod patronatem UNESCO oraz innych
organizacji midzynarodowych.
Zatwierdzony test zawiera nastpujce prby:
1) szybkoci" bieg na 50 m ze startu wysokiego,
2) mocy" skok w dal z miejsca,
3) wytrzymaoci" marszobieg lub bieg 600, 800 i 1000 m w zalenoci od
wieku i pci,
4) siy statycznej dynamometryczny pomiar siy chwytu rki,
5) siy dynamicznej skony z leenia do siadu w cigu 30 sekund,
6) siy wzgldnej rk i barkw podciganie si na drku (chopcy) lub
wytrzymanie w zwisie (dziewczta),
7) zwinnoci" bieg wahadowy 4x10 m z przenoszeniem klockw,
8) gibkoci gboko skonu tuowia w przd.
Autorzy (w wikszoci naukowcy japoscy) nie podali adnych norm czy skal
punktowych. Pierwsze normy opisanego wyej miernika opracowali naukowcy
NRD, w Polsce za tabele takie opracowano w orodku krakowskim (ak 1977),
a w 1989 roku normy oglnopolskie (Trzeniowski i Pilicz 1989), oparte na
badaniach z 1979 roku.
Oddany do uytku miernik dla osb w wieku 6-32 lat, zyska olbrzymie
zastosowanie gwnie w pracach naukowych. Pomimo nadanego mu rozgosu,
posiada jednak liczne wady. Po pierwsze arbitralnie zaoono w nim istnienie a
omiu wymiarw" motorycznoci, co spowodowao uwzgldnienie w zestawie a
trzech prb zdolnoci siowych (prby nr 4, 5 i 6), z ktrych tylko jedna (test siy
wzgldnej) bada je w miar trafnie. Jej skony rozkad utrudnia jednak konstruk-
cj tabel punktowych. Pomiar siy statycznej posiada ma warto diagnostycz-
n, gdy wynik tradycyjnej prby zaciskania rki" jak to wielokrotnie
dowodzono jest tak silnie zdeterminowany wielkoci ciaa, e w gruncie
rzeczy mierzy gwnie wanie ten czynnik. Dyskusyjny jest odrbny pomiar
szybkoci lokomocyjnej za pomoc prb o bardzo duych adunkach siy
eksplozywnej MMA, mierzonej oddzielnie. Zdolnoci szybkociowe reprezen-
towane s przez trzy testy (l, 2, 7). Brak w zestawie testu zdolnoci koordynacyj-
nych i szybkoci ruchw. Klasyfikacja zdolnoci koordynacyjnych, ktre rozpat-
rywane s tu jako jedna waciwo motoryczna, nazwana zwinnoci" budzi
wiele zastrzee. Pojcie to z uwagi na swj oglny i zoony charakter nie
odpowiada ju dzisiaj potrzebom zrnicowanego poznania i ksztatowania
koordynacyjnych zdolnoci. Dowodz tego liczne badania (m.in. Szopa 1988a,
Raczek 1992) z ktrych wynika, i zwinno" to nie pojedyncza waciwo
motoryczna, lecz zoony i skomplikowany zbir wielu zdolnoci koordynacyj-
nych. Stosowane (rwnie w innych testach) w tym obszarze motorycznoci
prby polegajce na aplikowaniu biegu ze zmian kierunku, przewrotw,
przenoszenia przyborw lub torw przeszkd o rnym stopniu trudnoci

189
i komplikacji s wic bezzasadne i nie speniaj zada teoretycznych
gwnie postulatu trafnoci. S one wysycone gwnie jak to udowodni
Szopa (1988a) czynnikiem sia eksplozywna - MMA", w zwizku z czym nie
mog by uyte do bada zdolnoci koordynacyjnych. Bardziej adekwatne w tym
miejscu wydaje si stosowanie pomiaru metod analityczn, za pomoc kilku
niezalenych prb.
Prba wytrzymaoci" trwa zbyt krtko, aby angaowa wikszo mechani-
zmw tlenowych. W wietle prowadzonych bada niesuszna jest take obawa
przed stosowaniem biegw dugich do pomiaru wytrzymaoci dzieci znaj-
dujcych si w okresie przedpokwitaniowym. Z prac wielu autorw wynika
(przegld Raczek 1981), e najbardziej adekwatn form wicze wytrzymao-
ciowych dla dzieci i modziey jest praca o znacznej objtoci, wykonywana
w warunkach tlenowych. Organizm dziecka atwiej adaptuje si do duszych
wysikw o umiarkowanej intensywnoci, ni do wysikw krtkotrwaych,
wykonywanych w warunkach maksymalnych obcie. Wad gwn tego testu
podobnie jak i innych zestaww jest stosowanie jednolitych kryteriw
punktowych (brak innych wytycznych) dla uczniw znajdujcych si w tym
samym wieku kalendarzowym. By moe wszystkie te mankamenty spowodowa
y, e test nie przyj si w praktyce szkolnej, a poszczeglne rodowiska naukowe
nadal pracoway nad skonstruowaniem doskonalszych narzdzi pomiarowych.
Najnowszy z nich opisany jest poniej.

k. Europejski Test Sprawnoci Fizycznej Eurofit

W 1988 roku Komitet Bada nad Sportem, obradujcy pod patronatem Rady
Europy, opublikowa bateri testw bdc efektem prawie 10 lat pracy uczonych
z wielu krajw Europy Zachodniej. Jest on kolejn prb unifikacji w skali
ponadpastwowej pomiarw sprawnoci fizycznej dzieci i modziey, o szerokim
spektrum, jednak bez ambicji porwna midzypopulacyjnych (np. midzy
krajami). Opracowanie zestawu poprzedziy liczne badania nad doborem najwa-
ciwszych prb, z zastosowaniem nowoczesnych metod diagnostycznych (np. przy
wyodrbnianiu poszczeglnych czynnikw motorycznoci, ustalaniu trafnoci,
rzetelnoci i obiektywnoci testw itp.), dyskusje na licznych seminariach itd.
Wystarczy wspomnie, i ju w 1983 roku wydano zestaw wstpny (Strassbourg,
Eurofit Provisional Handbook), a badaniami objto ponad 50 tysicy dzieci
i modziey z rnych krajw. Od innych testw rni Eurofit (w sensie
pozytywnym) znacznie wiksza wszechstronno: uwzgldnia on niektre zdolno-
ci koordynacyjne (prby rwnowagi i szybkoci ruchw), wprowadza te
ciekawe (oparte na fizjologicznych zasadach metodologicznych) testy wytrzyma-
oci kreniowo-oddechowej zamiennie dla bada naukowych i populacyj-
nych. Za czynnik sprawnoci motorycznej przyjmuje si co bardzo wane
skad ciaa. Autorzy wskazuj te na znaczenie niektrych testw dla bada
sprawnoci zwizanej (warunkujcej) ze zdrowiem.

190
 Poniewa opis testu Eurofitu jest oglnie dostpny w tumaczeniu polskim
(Krakw 1989), poniej przedstawimy jedynie zestaw testw badajcych (zdaniem
autorw) 6 wymiarw" i 9 czynnikw" sprawnoci motorycznej. Zachowamy
tu terminologi oryginaln, cho podzia na wymiary" i czynniki" budzi
wtpliwoci: w naszej nomenklaturze odpowiadaj one raczej czynnikom w sensie
wynikw analizy czynnikowej i to nie zawsze w ukadzie nadrzdnoci i podrzd-
noci:

Oprcz niewtpliwych podkrelonych wyej - zalet, zestaw Eurofitu

posiada jednak rwnie pewne prby kontrowersyjne. Podobnie jak w przypadku
testu Midzynarodowego" dyskusyjne wydaj si: odrbny pomiar szybkoci
biegowej i prby siy statycznej (uzasadnienie powyej). O ile pierwszy pomiar
wydaje si zbdny (jest ju skok w dal z miejsca) to drugi mona by zastpi
prb siy wzgldnej z zaangaowaniem wikszego zespou mini (np. siy cigu
barku i ramienia jak w pierwszej wersji Eurofitu z 1983 roku). Wtpliwe jest
rwnie wydzielenie wymiaru" wytrzymao miniowa, i w nim czyn-
nikw" sia funkcjonalna (kada z danych cech jest funkcjonalna, a prba

191
zwisu o ugitych ramionach mierzy si wzgldn) i sia tuowia (dlaczego nie np.
koczyn dolnych): wyniki prb badajcych te czynniki" nie identyfikuj si
w analizach we wsplnym czynniku, a prba siadw z leenia jest mao
diagnostyczna ze wzgldu na poczenie w niej zdolnoci szybkociowych
i koordynacyjnych.
Uwagi powysze nie zmieniaj jednak faktu, e Eurofit jest najnowoczeniej-
szym i najwszechstronniejszym ze wspczesnych testw sprawnoci motorycznej,
obejmujc wszystkie podstawowe zdolnoci motoryczne. Brak norm czy skal
punktowych nie powinien by przeszkod w jego stosowaniu (zobacz uwagi na
temat stosowania norm) w praktyce szkolnej czy badawczej. Mona oczywicie
podejmowa prby jego uproszczenia i udoskonalenia: do tematu tego wrcimy
w zakoczeniu rozdziau.
Znacznie trudniejszym problemem lecym nieco na uboczu niniejszego
rozdziau (nie jest to sprawno motoryczna) jest badanie uzdolnie ruchowych.
Przypomnijmy, i w przyjtej przez nas strukturze nale one czciowo do
zdolnoci koordynacyjnych i polegaj na szybkoci, dokadnoci i trwaoci
uczenia si ruchw. Przedstawiajc poniej najbardziej znane testy uzdolnie
ruchowych musimy uprzedzi, i w wietle wspczesnych analiz aden z nich nie
bada wyej wymienionych elementw, co wicej przesycone s one (poza testem J.
Pietera) umiejtnociami mchowymi nabywanymi m.in. w toku realizacji
programw szkolnych. Tymczasem zgodnie z definicj uzdolnienia ruchowe
winny by badane w trakcie nauczania nowych dla dziecka ruchw, a przed-
miotem bada ich zasadnicze elementy, a wic czas opanowania tych ruchw,
precyzja wykonania oraz trwao nabytych umiejtnoci (np. przez okresowe
badania ich zapominania).
Niezbdny jest rwnie pomiar zdolnoci koordynacyjnych. Niestety, ta-
kich testw do tej pory nie skonstruowano. Zagadnienia te zostay dokad -
nie omwione w rozdziale II, gdzie wskazano na najnowsze prby takich
analiz podjte w orodku krakowskim (Szopa i Wtroba 1992, Szopa i La-
tinek 1995).

1. Test uzdolnie ruchowych Oziereckiego w modyfikacji

Baraskiego

Test ten, opracowany przez rosyjskiego badacza N. Oziereckiego w 1927 roku

zosta zaadaptowany do bada dzieci polskich przez A. Baraskiego (1963). Jego
konstrukcja oparta jest na susznych cho niekompletnych zaoeniach
(brak badania szybkoci i trwaoci uczenia si), gdy w kategorii wieku (od 4 do
16 lat) bada si nastpujce elementy:
koordynacj statyczn,
koordynacj dynamiczn,
koordynacj rk,
szybko ruchw,

192
 wykonywanie ruchw jednoczesnych,
precyzj ruchw.
Dla kadej grupy wieku zaproponowano oddzielne zestawy wicze nie-
stety, wbrew zaoeniom, pene elementw wyuczonych lub wzitych z ycia
codziennego. Liczba zada jest do dua, a ich rodzaj i stopie trudnoci rosn
z wiekiem powoduje to z jednej strony du czasochonno bada, z drugiej
za uniemoliwia porwnania midzy rnymi grupami wieku.
Istot oceny jest wskazanie takiej kategorii wieku, w ktrej badany wykonuje
wszystkie wiczenia oraz takiej, w ktrej nie wykonuje ju adnego. W ten sposb
okrela si miar rozpitoci uzdolnie ruchowych" osobnika, a kolejno
wedug okrelonych zasad wiek uzdolnie ruchowych dziecka". Ten
ostatni pozwala na okrelenie czy dziecko jest w stosunku do populacji w
normie", czy te jest opnione" lub przyspieszone". Zaoenie to jest rwnie
bardzo kontrowersyjne, gdy z istoty swej wszelkie uzdolnienia maj podoe
genetyczne, genetycznie sterowane jest te tempo ich rozwoju: do zagadnienia
tego stosuj si wszystkie uwagi krytyczne przedstawione podczas analizy
konstruowania wszelkich norm".
Aczkolwiek badania uzdolnie ruchowych testem Oziereckiego maj w Polsce
pewn tradycj, to ze wspczesnego punktu widzenia ma on warto wycznie
historyczn.

. Test uzdolnie ruchowych Pietera

Najbardziej zblionym do istoty treci uzdolnie ruchowych jest test skon-

struowany przez polskiego psychologa J. Pietera w 1948 roku. Aczkolwiek
niepeny, test ten bada pewne podstawowe zdolnoci koordynacyjne, wyodrb-
nione na podstawie psychologicznej teorii zdolnoci. Szkoda, i dalsze badania
uczonych polskich nie poszy w kierunku twrczego rozwoju tego testu: by moe
dzi mielibymy ju nowoczesne narzdzie pomiaru tych tak wanych predys-
pozycji.
Test Pietera obejmuje nastpujce prby:
1) prba ekonomii wysiku (czucia miniowego, zdolnoci rnicowania
ruchw). Wykonywana jest na specjalnym urzdzeniu zoonym z drewnianej
rynny i dostosowanego do niej suwaka. Zadaniem badanego jest wypchnicie
suwaka na odlego 50 cm (zadanie pierwsze), a nastpnie 100 cm (zadanie
drugie). Rejestruje si wyniki poszczeglnych prb, a z kolei oblicza przecitne
odchylenie rezultatw od zaoonych wielkoci,
2) prba pamici i wyobrani motorycznej (schematw geometrycznych).
Badany majc oczy przewizane opask obwodzi palcami ukad 6 figur wykona
nych z metalowych prtw (figury s zakrelone liniami prostymi, wystopniowane
pod wzgldem stopnia trudnoci). Zadanie polega na odtworzeniu GUZ przy
otwartych oczach) ksztatu figur, z zachowaniem proporcji odcinkw i ktw;
ocen wyraa si w punktach (zasady okrelono wczeniej).
in-5
13 Podstawy antropomotoryki UJ
 Prba ta nie wydaje si zbyt trafna. O ile trzeba si zgodzi, e jest prb
pamici i wyobrani, to na pewno nie motorycznej (brak tu zada ruchowych),
3) prba szybkoci i koordynacji dynamicznej ruchu. Polega ona na trafieniu
kred z odlegoci 40-50 cm do tarczy, na ktrej wyrysowanych jest pi k
wsprodkowych. Tarcza ta, umocowana w specjalnej prowadnicy, opada si
cikoci. Ocena testu polega na zsumowaniu liczby trafie w rodek tarczy
spord 10 rzutw. Jest to jednak raczej prba antycypacji poczonej z orienta-
cj przestrzenn.
Test Pietera nie jest obecnie stosowany, niemniej niektre prby (np. l i 3)
mogyby by uyteczne w pracach nad nowymi, kompleksowymi testami zdolno-
ci koordynacyjnych na pewno jednak nie uzdolnie ruchowych.

m. Testy uzdolnie ruchowych Johnsona i Johnsona -Metheny

Jednym z najpopularniejszych testw uzdolnie ruchowych jest test Johnsona,

stosowany te w wersji uproszczonej, zaprezentowanej przez E. Metheny (cyt. za
Osiskim 1991). Obydwa testy polegaj na wykonywaniu okrelonych prb na
specjalnym dywaniku podzielonym na odrbne pola (w tecie Johnsona o wymia-
rach 4,60x1,38 m, w tecie Johnsona-Metheny 4,60x0,61 m). Test Johnsona
obejmuje nastpujce wiczenia:
1) podskoki z rozkrokiem,
2) podskoki jednon zmienne (skone),
3) przeskoki skone obun,
4) przeskoki skone jednon ze zmian ng i chwytem rk nogi prze
ciwnej,
5) przewroty w przd,
6) skoki obun pobrotem w t sam stron,
7) przewroty w ty,
8) przeskoki z pobrotami w obie strony,
10) przeskoki z penymi obrotami.
wiczenia s wykonywane w okrelonej sekwencji na caej dugoci i szeroko-
ci dywanika. Kade z nich oceniane jest od O do 10 punktw, a punkty s
odejmowane za okrelone bdy (przekroczenie linii, brak rytmu, niepeny obrt
itd.). W trakcie bada grupowych kade z wicze rozpoczyna inna osoba,
wedug przyjtego ukadu rotacji badanych. Czas badania grupy 20 osobowej
wynosi okoo 120 minut.
W wersji uproszczonej poza zmian wymiarw dywanika zmniejszono
liczb wicze, wybierajc z caego zestawu na drodze analizy te, ktre byy
najsilniej zwizane z wynikiem caoci testu. S to cztery wiczenia dla chopcw
oraz trzy dla dziewczt wszystko to ogranicza czas badania trzykrotnie.
W badaniu chopcw stosuje si cztery wiczenia:
1) przewroty w przd,
2) przewroty w ty,

194
 3) przeskoki z pobrotem w obie strony,
4) przeskoki z penymi obrotami.
U dziewczt pomija si ostatnie z wymienionych wicze. Odpowiednio
zmienia si te punktacj, maksimum wynosi dla chopcw 40, dla dziewczt
30 pkt.
Testy te mimo ich popularnoci budz powane zastrzeenia meto-
dologiczne. Dobr prb jest jednostronny, a ruchy s w znacznym stopniu
wiczone, rwnie na lekcjach wf. Nie posiadaj te odpowiedniej trafnoci,
gdy nie mierz ani szybkoci, ani dokadnoci, ani trwaoci uczenia si daj
tylko obraz stanu bdcego w wikszoci efektem posiadanych umiejtnoci
ruchowych. W pimiennictwie spotyka si take inne mniej znane prby
konstrukcji narzdzi pomiaru uzdolnie ruchowych. Byy to jednak albo mo-
dyfikacje testw ju omwionych (np. Oziereckiego), albo te pojedyncze prby
o charakterze fragmentarycznym.
Na zakoczenie mona wic postawi pytanie zasadnicze: jakim narzdziem
posugiwa si wspczenie, aby zbada tak wane predyspozycje motorycznoci,
jak uzdolnienia ruchowe? Wydaje si, i naley skoncentrowa si na badaniu
zdolnoci koordynacyjnych, gdy ich poziom warunkuje wiele uzdolnie rucho-
wych (np. w znacznym stopniu szybkoci i dokadnoci uczenia si). Uzupe-
nieniem tych bada (do czasu skonstruowania nowych testw) powinny by
obserwacje tempa uczenia si nowych zada ruchowych (dla dowiadczonego
nauczyciela czy trenera jest to zadanie do proste) oraz obserwacja trwaoci
utrzymania si nabytych umiejtnoci. S to metody subiektywne, ale atwiejsze
od dostpnych testw uzdolnie ruchowych.

2. Metody relatywnej oceny sprawnoci motorycznej propozycje

wasne

W nawizaniu do rozwaa i sugestii zawartych w rozdziale VIII za-

proponujemy obecnie Czytelnikom wasne koncepcje pomiaru sprawnoci moto-
rycznej. Naszym zdaniem moliwe jest stosowanie tylko tych prb, ktre badaj
najistotniejsze i logicznie wyodrbnione zdolnoci motoryczne, lece u podstaw
moliwoci ruchowych czowieka. Tak analiz przeprowadzilimy w rozdziale II
przypomnijmy wic tylko, e s to zdolnoci siowe, wytrzymaociowe,
szybkociowe i koordynacyjne. Zdolnoci siowe winny by badane poprzez
miary siy wzgldnej. Zdolnoci szybkociowe naley mierzy w dwu aspektach:
potencjau anaerobowego oraz szybkoci ruchw (pogranicze ze sfer koor-
dynacyjn). Zdolnoci wytrzymaociowe winny by badane poprzez prby
wysikw dugotrwaych (o podou aerobowym) z wytrceniem" miary tuszczu
jako czynnika wnoszcego szczeglnie negatywne implikacje w sferze sprawnoci
motorycznej.

195
 Najwikszy problem czsto przez nas poruszany stanowi pomiar
zdolnoci koordynacyjnych. Zapatrujc si sceptycznie na moliwoci skonstruo-
wania testu syntetycznego, pozostaje ich badanie analityczne, a wic odrbnie:
rwnowagi, koordynacji wzrokowo-ruchowej, orientacji przestrzennej itd.
Z rozwaa powyszych wynika, i test badajcy naprawd wszechstronnie
zdolnoci motoryczne powinien obejmowa co najmniej nastpujce prby
(Szopa 1992):

Proponowany zestaw wymaga jednak pewnych uzupenie, szczeglnie o pod-

stawowe cechy anatomiczno-strukturalne, tj. wysoko ciaa, mas ciaa, LBM,
mas tuszczu oraz gibko (rwnie ocenian relatywnie, tj. z wytrceniem"
czynnika proporcji ciaa). Nie jest on oczywicie bezdyskusyjny, a jego
podstawow (ju wspomnian przez nas uprzednio) wad jest brak syntetycznego
testu (testw) zdolnoci koordynacyjnych. Narzuca to konieczno bada anality-
cznych, co z teoretycznego punktu widzenia jest o tyle dyskusyjne, e bada inny
poziom" struktury, a mianowicie predyspozycje. Dlatego, do celw bada
masowych wydaje si niezbdne dalsze poszukiwanie syntetycznego testu (testw)
zdolnoci koordynacyjnych.

Test relatywnej oceny sprawnoci motorycznej aka

Podstawowym motywem opracowania naszego testu sprawnoci motorycznej

byy prace nad Europejskim Testem Sprawnoci Fizycznej (Eurofit 1989),
a punktem wyjcia doboru stosowanych prb przeprowadzona przez Szop

196
(1988) analiza czynnikowa struktury motorycznoci czowieka wraz z zaprezen-
towan wyej propozycj. Autor kontynuujc ide unifikacji metod pomiaru
motoryki czowieka zdecydowa si na wiele zmian i uproszcze, dotyczcych
obu ww. propozycji, opracowa te skal relatywnej oceny.
I tak, w miejsce skomplikowanego sposobu pomiaru zdolnoci wytrzymao-
ciowych polegajcego na wielostopniowym biegu wahadowym (Eurofit) i pomia-
rze wydolnoci aerobowej (test PWC170 czy metody porednie), wprowadzono
prb biegu na dystansie 1000 metrw. Poniewa z nowszych bada wynika, i
organizm dziecka atwiej adaptuje si do duszych wysikw o umiarkowanej
intensywnoci ni do wysikw krtkotrwaych, wykonywanych w warunkach
maksymalnego obcienia, a take majc na uwadze cele porwnawcze, zdecydo-
wano si przeznaczy t prb do bada dzieci i modziey niezalenie od wieku
i pci. Badania przeprowadzone w Krakowie (ak 1991) s pierwszymi na tym
dystansie u dzieci w modszym wieku szkolnym (ich wyniki stay si podstaw
punktacji).
Tradycyjn prb chwytu rki", ze wzgldu na jej silne uwarunkowanie
wielkoci ciaa, zastpiono prb angaujc wikszy zesp mini (barkw
i ramion) i polegajc na rozciganiu dynamometru. Wpyw czynnika somatycz-
nego (m. in. w tej prbie) wytrcono poprzez zastosowanie kryteriw wieku
morfologicznego (o czym pisze autor w dalszej czci rozdziau).
W stosunku do Eurofitu zrezygnowano rwnie z prby biegu wahadowego
10 x 5 m, gdy jak wykazay badania Szopy (1988) nie mierzy on czynnikw
szybkoci lokomocyjnej i zwinnoci, lecz posiada w istocie bardzo duy adunek
czynnika sia eksplozywna MMA", ten za znacznie atwiej mierzony jest
testem skoku w dal z miejsca. Z tych samych powodw nie uwzgldniono
w baterii testw prby siadw z leenia", ktra w swym zaoeniu miaa
okrela si tuowia (dynamiczn), w rzeczywistoci za identyfikuje si w anali-
zach z rnymi czynnikami (trudno wic okreli co bada).
Wyeliminowano prb zwisu na ramionach ugitych, przeznaczon przez
Autorw Eurofitu do pomiaru siy funkcjonalnej" (wytrzymaoci mini
ramion i barkw), by unikn dublowania pomiaru (si'ramion i barkw mierzy
prba siy statycznej). Poza tym jej wyniki w znacznym stopniu zalene s od
masy ciaa badanego osobnika i posiadaj rozkad skony, co w duej mierze
utrudnia konstrukcj tabel punktowych.
Jedn z najwaniejszych grup zdolnoci motorycznych s niewtpliwie zdolno-
ci koordynacyjne. Ich pomiar, jak to wspominano wczeniej, jest niemoliwy
przy zastosowaniu pojedynczej prby. Z tych te wzgldw zdecydowano si na
uzupenienie baterii testw prb koordynacji wzroko-ruchowej, badanej przy
zastosowaniu aparatu krzyowego, oraz pomiaru czasu reakcji prostej na bodziec
suchowy. Autor zdaje sobie w peni spraw, e wprowadzenie elektronicznej
aparatury do bada testowych, prowadzonych dla potrzeb szkolnego wychowa-
nia fizycznego, jest pewnym utrudnieniem dla nauczyciela, jednak brak testu
syntetycznego z jednej strony, z drugiej za atwo obsugi, niezbyt wysokie
koszty oraz dostpno proponowanych urzdze winny spowodowa, aby

197
znalazy si one w wyposaeniu szkolnych gabinetw lekarskich, tym bardziej, e
w szkoach coraz czciej zatrudnia si etatowych psychologw.
W zestawie testw mierzcych zdolnoci koordynacyjne pozostawiono dwie
prby z Eurofitu: szybkoci ruchw (pite tapping) i rwnowagi ciaa, ogranicza-
jc si tylko do ich modyfikacji. W prbie rwnowagi zmiany dotyczyy sposobu
testowania. Poniewa jednorazowa prba obarczona jest znacznym stopniem
przypadkowoci, zdecydowano si na pomiar czasu utrzymania rwnowagi ciaa
w najlepszej z piciu przeprowadzonych prb. W tecie szybkoci ruchw w celu
wyeliminowania elementw zmczenia zmniejszono liczb wykonywanych cykli
do 15 (30 uderze).
W rezultacie szerokiej analizy, dyskusji i rutynowych oblicze, zmierzajcych
w kierunku pogodzenia naukowych wymaga z bardziej praktycznymi wzgldami
zwizanymi z przyjtymi kryteriami doboru prb do baterii testw, wyselek-
cjonowano osiem prb mierzcych wszystkie podstawowe zdolnoci motoryczne
oraz gibko:

Zestaw prb winien by zawsze uzupeniony pomiarami antropometrycznymi

obejmujcymi: wysoko i mas ciaa, trzy fady skrno-tuszczowe oraz informa-
cj na temat wieku metrykalnego badanych. Parametry te su do obliczania
wieku morfologicznego uczniw. Jak pisalimy, mimo pewnych uproszcze
stanowi on najlepsz metod okrelania wieku rozwojowego, zalecan dla
potrzeb szkolnego wychowania fizycznego.
W celu zapewnienia wysokiej obiektywizacji i efektywnoci stosowanych
testw wszystkie prby naley przeprowadzi cile wedug zamieszczonej poniej
instrukcji, z zachowaniem motywacji wytworzonej wrd uczniw przez nauczy-
ciela wychowania fizycznego.
Przed rozpoczciem kadej prby naley wyjani i zademonstrowa jej
wykonanie grupie badanych oraz upewni si czy wszyscy zainteresowani j
rozumiej.

198
 Badany ubrany w strj sportowy powinien przystpi do realizacji
kadej prby po dokadnej rozgrzewce.
Testy naley przeprowadza w kolejnoci, ktra jest podana w zestawieniu
testw. Jeeli jednak z przyczyn obiektywnych testowanie ma miejsce w rnych
okolicznociach (np. w systemie obwodowym), test rwnowagi powinien zawsze
rozpoczyna, a test wytrzymaoci koczy sekwencj bada. Testowanym
naley rwnie zapewni wystarczajco duo czasu na odpoczynek pomidzy
poszczeglnymi prbami.
Ze wzgldu na zmienno warunkw, przeprowadzanie testw na otwartej
przestrzeni z wyjtkiem wytrzymaoci biegowej nie jest wskazane.
Dla uzyskania wyszego stopnia motywacji przeprowadzajcy pomiary nau-
czyciel powinien wyjani uczniom, w jakim celu realizowane s badania oraz
skompletowa ich wyniki przy zastosowaniu norm rozwoju i skal punktowych.
Wskazane jest, aby przeprowadza testy dwukrotnie w cigu roku (na
pocztku i kocu roku szkolnego), w warunkach jednakowych tak dla kadego
ucznia, jak i kadej sekwencji (np. miejsce, wyposaenie, temperatura itp.).
Wyniki testw powinny by podane kademu uczniowi indywidualnie, naj-
lepiej w formie tzw. profilw sprawnoci motorycznej. Naley rwnie dy do
zainteresowania badaniami rodzicw, aby mogli oceni i stymulowa rozwj
sprawnoci motorycznej swoich dzieci.

Sposb wykonania prb

Bateria testw skada si z omiu prb i jest narzdziem wychowawczym,

przeznaczonym do mierzenia efektw motorycznoci u dzieci i modziey w wieku
7-19 lat ksztatujcych si w toku rozwoju ich podstawowych predyspozycji
i zdolnoci motorycznych. Z tych te wzgldw nie naley traktowa jej jako
zestawu wicze, jeli bowiem ma ona spenia swj cel, prby w niej zawarte nie
powinny by ani nauczane, ani wiczone. Przedstawiony zbir testw jest take
naukowym instrumentem badawczym.

Prba pierwsza: postawa rwnowana na jednej nodze

Czynnik: rwnowaga.
Opis testu: utrzymanie rwnowagi stojc na jednej nodze na belce o ustalo-
nych wymiarach.
Wyposaenie: belka metalowa o dugoci 50 cm, wysokoci 4 cm i szerokoci
3 cm. Dwie podprki zapewniajce stabilno o wymiarach: dugo 15 cm,
szeroko 2 cm
Czasomierz (stoper elektroniczny).
Drabinki gimnastyczne.
Wykonanie: testowany staje bos stop na listwie wzdu jej osi podunej.
Chwyta z tyu za stop nogi wolnej ugitej w kolanie, przyjmujc postaw

199
przypominajc flaminga". Drug rk opiera o szczebel drabinki gimna-
stycznej w celu przyjcia waciwej pozycji i utrzymania rwnowagi. Prba
zaczyna si, gdy badany zwolni chwyt odsuwajc rk od szczebla drabinki i trwa
do momentu utraty rwnowagi (np. puszczenie trzymanej stopy lub dotknicie
podogi wzgldnie drabinek jak czci ciaa). Prb powtarza si piciokrotnie.
Pomiar, rejestruje si wynik najlepszy z piciu prb z dokadnoci do 0,1
sekundy.
Uwagi: badany moe wykona jedn prb w celu bliszego zapoznania si
z zadaniem i upewnienia si, e rozumie instrukcj. Po tej wstpnej prbie nastpuje
waciwe wykonanie zadania testowego. Po kadym upadku badany ma prawo
ustali pozycj wyjciow chwytajc szczebel drabinki. Jeli badany utrzymuje
rwnowag w czasie przekraczajcym skal punktow dla waciwej mu kategorii
wiekowej, prb naley przerwa przyznajc testowanemu ocen 100 pkt.

Prba druga: zaciskanie kciuka na sygna suchowy

Czynnik: czas reakcji.

Opis testu: po usyszeniu sygnau dwikowego naciskanie przycisku klucza
elektronicznego miernika czasu kciukiem rki sprawniejszej.
Wyposaenie: elektroniczny miernik czasu reakcji, np. ELPOM-301, emitujcy
bodce o sile co najmniej 40 decybeli. St, krzeso.
Wykonanie: badany siada przy pulpicie (stole) z kciukiem pooonym na
przycisku klucza elektronicznego, tak aby nie widzia on badajcego. Na kady
z nadanych sygnaw dwikowych naciska przycisk klucza tak szybko, jak
potrafi. Pomiar czasu jest uruchomiony wraz z sygnaem, zatrzymany z chwil
nacisku klucza. Czas jaki upyn midzy nadaniem sygnau akustycznego
a naciniciem przez testowanego klucza wiadczy o szybkoci reakcji na bodziec
i jest wywietlany na ekranie miernika. Badany ma prawo wyboru rki, ktr
naciska bdzie klucz.
Pomiar: wynik naley odczyta z dokadnoci do 0,001 sekundy, rejestrujc
redni rezultat z piciu prb po odrzuceniu wynikw: najlepszego i najgorszego.
Uwagi: prb naley przeprowadzi w pomieszczeniu zamknitym, odizolowa-
nym od zakcajcych jej przebieg haasw. Naley zapewni badanemu od-
powiednie warunki do penej koncentracji uwagi. Badany moe wykona jedn
prb w celu bliszego zapoznania si z zadaniem i upewnienia si, e rozumie
instrukcj. Po tej wstpnej prbie nastpuje waciwe wykonanie zadania testu.
Poszczeglne sygnay dwikowe winny by nadawane w nierwnych odstpach
czasu.

Prba trzecia: realizacja zadania na aparacie krzyowym

Czynnik: koordynacja wzrokowo-ruchowa.

Opis testu: naciskanie przycisku lecego na skrzyowaniu dwu poziomo
i pionowo zapalajcych si wiate.

200
 Wyposaenie: aparat krzyowy AKN-102 lub inny, stolik.
Wykonanie: badany staje przed aparatem krzyowym umieszczonym na
pulpicie (stole). Urzdzenie zostaje wczone po zasygnalizowaniu przez tes-
towanego gotowoci do podjcia prby. Realizacja zadania polega na jak
najszybszym naciskaniu kolejnych przyciskw lecych na skrzyowaniu dwu
poziomo i pionowo zapalajcych si wiate w jednym z dziesiciu rzdw
poziomych i pionowych. Nacinicie niewaciwego przycisku powoduje blokad
kolejnego sygnau wietlnego, ktry zostaje wyzwolony tylko w momencie
prawidowej korekty zadania. Prba koczy si w chwili rozwizania ostatniego
zadania (wygaszenie wiate i wywietlenie na ekranie urzdzenia czasu trwania
prby).
Pomiar: stosuje si seri free" (bez narzuconego rytmu) rejestrujc czas
wykonania zadania (49 impulsw) dowoln rk, z dokadnoci do l sekundy.
Uwagi: prb naley przeprowadzi w pomieszczeniu zamknitym, zapew-
niajcym maksymaln koncentracj. Badany moe wykona wstpn prb
polegajc na realizacji kilku zada w celu bliszego zapoznania si ze sposobem
wykonania testu i upewnienia si, e rozumie instrukcj. Po tej wstpnej prbie
nastpuje waciwe wykonanie zadania testowego. Bdne nacinicie przycisku
nie eliminuje badanego z kontynuacji prby, gdy wiato nastpnego zadania
zapala si tylko w momencie dokonania korekty bdu. Wiksza liczba bdw
powoduje odpowiednie wyduenie czasu trwania prby, a wic obnia warto
uzyskanego wyniku.

Prba czwarta: stukanie w krki (pite tapping)

Czynnik: szybko ruchw.

Opis testu: szybkie dotykanie na przemian dwch odpowiednio rozstawionych
krkw wybran (sprawniejsz) rk.
Wyposaenie: st z regulowan wysokoci (lub gimnastyczna skrzynia). Dwa
gumowe krki o rednicy 20 cm poziomo przymocowane do deski o dugoci
l metra i szerokoci 20 cm. rodki krkw s oddalone od siebie o 80 cm (tym
samym odlego midzy ich brzegami wynosi 60 cm). Pytka prostoktna
o wymiarach 10 x 20 cm przymocowana porodku midzy krkami.
Czasomierz (stoper elektroniczny).
Wykonanie: testowany stoi przed stoem, stopy lekko rozstawione, do rki
mniej sprawnej kadzie na prostoktnej pytce przymocowanej porodku pomi-
dzy krkami. Do rki sprawniejszej kadzie skrzynie na przeciwlegym
krku. Prb rozpoczyna na sygna prowadzcego przenoszc rk sprawniejsz
z jednego krka na drugi ponad rk spoczywajc na pytce tak szybko, jak to
moliwe. Naley dotkn kadego krka 15 razy (cznie 30 dotkni) wykonu-
jc jak najszybsze ruchy koczyn grn. Prba zostaje przerwana na sygna
stop". Test przeprowadza si dwukrotnie.

201
 Pomiar, z dwch prb odnotowany jest rezultat lepszy. O wyniku decyduje
czas potrzebny na dotknicie kadego krka 15 razy, mierzony z dokadnoci
do 0,1 sekundy.
Uwagi: st ustawi naley na takiej wysokoci, aby jego blat znajdowa si
nieco poniej ppka badanego. Przeprowadzajcy prb gono odlicza wykona-
nie kadego cyklu. Czasomierz zostaje uruchomiony na sygna start". Przyj-
mujc, e badany rozpocz prb od krka A, naley zatrzyma stoper kiedy
dotknie go po raz 15. W ten sposb czna liczba dotkni obydwu krkw
wyniesie 30. W czasie trwania prby rka wolna musi spoczywa na prostoktnej
pytce. Przed pomiarem waciwym badany moe wykona zadanie prbne,
w celu wyboru rki sprawniejszej. Pomidzy pierwsz i drug prb zalecana jest
przerwa na odpoczynek, ktr mona wykorzysta dla przetestowania innego
osobnika. Wskazane jest, aby przy realizacji tego zadania byo dwch prowadz-
cych, jeden do mierzenia czasu, drugi za do liczenia ruchw rki.

Prba pita: w siadzie prostym skon tuowia w przd

Czynnik: gibko.
Opis testu: w pozycji siedzcej o kolanach prostych siganie rkami w przd
tak daleko, jak to moliwe.
Wyposaenie: skrzynia o wymiarach: dugo 40 cm, szeroko 45 cm,
wysoko 35 cm. Wyskalowany blat skrzyni o dugoci 65 centymetrw wystaje
na odlego 25 cm ponad boczn ciank wyznaczajc szeroko skrzyni
i przeznaczon do oparcia stp. Blat skrzyni zamocowany jest w ten sposb, e
wyrysowana na nim podziaka wskazuje wielko 50 w miejscu zetknicia si stp
z powierzchni skrzyni. Skala podziaki podzielona jest na odcinki o dugoci
l cm i maleje w kierunku kolan badanego, natomiast w przeciwnym kierunku jej
wielkoci uszeregowane s w sposb rosncy. Zasig skali zawarty jest midzy
wielkociami 25 i 90 cm. Do bardziej precyzyjnych bada mona do blatu
przymocowa odpowiednio skonstruowany suwak.
Wykonanie: badany wykonuje siad prosty tak opierajc stopy o boczn
ciank skrzyni, aby wystajca cz blatu przebiegaa nad jego stopami.
Trzymajc cay czas kolana wyprostowane, pochyla tuw w przd sigajc
rkami wzdu wyrysowanej podziaki tak daleko, jak to moliwe (ruch rk
powinien by jednostajny i wolny). W tej pozycji pozostaje nieruchomo. Prb
naley przeprowadzi dwukrotnie.
Pomiar: rezultat lepszy jest odnotowywany w centymetrach, ktre s od-
czytywane na skali umieszczonej na powierzchni blatu. Na przykad badany,
ktry signie rkami na wysoko palcw stp uzyskuje wynik 50. Ten kto sign
10 cm poza palce stp osiga rezultat 60 (50 + 10).
Uwagi: skrzyni naley ustawi na pododze opierajc j o cian, tak aby
wystajca cz blatu skierowana bya w stron badanego. W trakcie prby
testujcy przytrzymuje wyprostowane kolana badanego rk lub stop. Badany
przesuwa rwnolegle donie po podziace skali ruchem jednostajnym i wolnym.

202
Wynik jest ustalony na podstawie najdalszej pozycji, jak badany osign
kocami palcw na skali. Powinien on utrzyma t pozycj tak odpowiednio
dugo, aby mona byo odczyta rezultat. Jeli koce palcw obydwu rk nie
osign tej samej odlegoci, naley uwzgldni redni odlego dla obydwu rk.
Drug prb naley podj po krtkiej przerwie.

Prba szsta: skok w dal z miejsca

Czynnik: sia eksplozywna.

Opis testu: skok na odlego z pozycji stojcej.
Wyposaenie: nie liskie, twarde podoe i dwa poczone wzdu materace
gimnastyczne. Kreda i gbka.
Wykonanie: testowany staje w niewielkim rozkroku ze stopami przed lini
startow. Ugina kolana przenoszc rwnoczenie ramiona doem w ty, a nastp-
nie wykonuje zamach rkami w przd i odbijajc si mocno od podoa wykonuje
skok jak potrafi najdalej. Ldowanie nastpuje na obydwie stopy z utrzymaniem
postawy pionowej. Prb wykonuje si dwa razy.
Pomiar: z dwch prb odnotowany jest rezultat lepszy, wynik naley
rejestrowa w cm z dokadnoci do l cm.
Uwagi: w poprzek materacw wyrysowane s poziome linie co 10 cm
rwnolegle do linii pocztkowej, znajdujcej si od nich w odlegoci l m. Tama
miernicza przymocowana prostopadle do tych linii umoliwia dokadny pomiar.
Testujcy staje z boku materaca i rejestruje wynik. Odlego jest mierzona od
linii pocztkowej do miejsca zetknicia tylnego brzegu pity z podoem.
Dodatkow prb przyznaje si, jeli badany upadnie do tyu lub dotknie podoa
inn czci ciaa. Materac w miejscu odbicia i ldowania musi znajdowa si na
tym samym poziomie i by cile przymocowany do podoa. Zaleca si
stosowanie materacw cienkich i twardych.

Prba sidma: rozciganie dynamometru

Czynnik: sia statyczna.

Opis testu: rozciganie dynamometru z maksymaln si za pomoc rki
i barkw.
Wyposaenie: niewielka metalowa obrcz zaopatrzona w dwa haki przymoco-
wane z dwch przeciwlegych stron obrczy. Czujnik zegarowy (wmontowany
w obrcz). Uchwyt zaczepowy w postaci drka z regulacj odlegoci. Drabinki
gimnastyczne.
Wykonanie: badany przyjmuje postaw rozkroczn o nogach prostych,
rozstawionych na szeroko bioder, bokiem do drabinek gimnastycznych, w od-
legoci wycignitej koczyny grnej. Rk sprawniejsz chwyta za uchwyt
siomierza, drug za za szczebel drabinki usytuowany o jeden poziom wyej od
szczebla, na ktrym zaczepiony jest dynamometr. Po krtkiej koncentracji
rozciga obrcz dynamometru zachowujc w trakcie prby pen pionizacj ciaa.
Prb naley wykonywa dwukrotnie.

203
 Pomiar: lepszy rezultat jest zapisywany w kilogramach z dokadnoci
do l kg.
Uwagi: dynamometr naley zawiesi na wysokoci zblionej do dolnego koca
mostka badanego osobnika. Uchwyt dynamometru zawieszonego na drabince
winien znajdowa si w odlegoci wycignitego przedramienia. Przed badaniem
kadego ucznia naley ustawi wskazwk dynamometru w pozycji zero".
Druga prba jest wykonywana po krtkiej przerwie. Wskazwka dynamometru
nie musi by cofana po pierwsze prbie.

Prba sma: bieg cigy na dystansie 1000 metrw

Czynnik: wytrzymao biegowa.

Opis testu: nieprzerwany bieg na dystansie 1000 metrw po bieni 400 m lub
w terenie.
Wyposaenie: czasomierz (stoper elektroniczny).
Chorgiewki.
Pistolet startowy lub inne urzdzenie startowe.
Wykonanie: na komend na miejsca" badany staje za lini startu w pozycji
startowej wysokiej i na sygna biegnie wyznaczony dystans (1000 m) w jak
najkrtszym czasie, odpowiadajcym mu tempem.
Pomiar: uzyskany czas biegu rejestruje si z dokadnoci do l sekundy.
Uwagi: przerwana prba biegu jest niewana. Bieg naley wykonywa
w obuwiu sportowym (bez kolcw). Trasa powinna by paska i w dobrym stanie.
Przed waciwym testowaniem naley przeprowadzi kilka prb w celu odpowied-
niego przygotowania biorcych w niej udzia uczniw do okrelonego wysiku
oraz poznania wasnych moliwoci (rozoenie si, tempa biegu).

Technika wykonywania pomiarw antropometrycznych wedug zasad przyjtych

w antropometrii.

Sposb posugiwania si normami i tabelami

Dla atwiejszej interpretacji uzyskiwanych wynikw w poszczeglnych pr-

bach, obliczono tabele punktowe uwzgldniajce pe oraz wiek morfologiczny
badanych dzieci i modziey. Uatwiaj one indywidualn lub grupow ocen
stanu ich sprawnoci motorycznej. Przy przeliczeniu surowych" wynikw na
punkty w prbach mierzcych efekty motoryczne, bazujce na podou ener-
getycznym i ruchomoci w stawach (sia statyczna, sia eksplozywna, wy-
trzymao biegowa i gibko) naley przyj nastpujcy tryb postpowania:
najpierw ustali wiek morfologiczny badanego, nastpnie odszuka waciw
tabel (np. dla chopca w wieku morfologicznym 12 lat), po czym w odpowiedniej
kolumnie odszuka surowy" wynik, np. czas biegu na dystansie 1000 m 260

204
sk., potem w tym samym wierszu, ale w kolumnie pierwszej (zawierajcej liczb
punktw wg skali T) odczyta warto tego wyniku w punktach 52 pkt.
Poniewa pena punktacja testu wymagaaby opracowania odrbnego pod-
rcznika odsyamy Czytelnika do pozycji rdowej (ak 1991). W tym miejscu
proponujemy natomiast stosowanie uproszczonego sposobu obliczania punktw
z wykorzystaniem danych zawartych w tabelach 12 i 13, ktre naley
wprowadzi do nastpujcego wzoru:

gdzie: T = warto punktowa w skali T; x = rednia arytmetyczna dla populacji;

s odchylenie standardowe od redniej arytmetycznej dla populacji; xt = wynik
uzyskany w prbie; * Jeli wynik wyraony jest w jednostkach czasu naley
zmieni kolejno wyrae zawartych w liczniku (x x{).
W celu obliczenia wieku morfologicznego naley w pierwszej kolejnoci ustali
mas ciaa szczupego (LBM) badanego. Dla tych potrzeb konieczne jest
dokonanie pomiaru oglnej masy ciaa i sumy trzech fadw skrno-tusz-
czowych. Dane te podstawione do odpowiedniego dla danej kategorii wieku
kalendarzowego rwnania pozwalaj obliczy mas ciaa szczupego (tab. 10).
Jednoczenie naley pamita, i symbol Y to masa ciaa wyraona w kg,
natomiast symbol x oznacza sum trzech fadw skrno-tuszczowych w cm.
I tak, np. chopiec w wieku metrykalnym 10 lat, ktrego cakowita masa ciaa
wynosi 40 kg, a suma trzech fadw skrno-tuszczowych 2,8 cm dysponuje
nastpujc mas ciaa szczupego:
LBM = 40 - 2,975 2,8 = 31,7 kg (gdzie: Y = 40 kg, x = 2,8 cm).
 Po obliczeniu wyniku naley odszuka w tabeli 11 w kolumnie zatytuo-
wanej masa ciaa szczupego (LBM) wielko masy ciaa szczupego
w najwikszym stopniu zblionej do liczby 31,7. Wielkoci t jest LBM
rwne 31,3 kg, co odpowiada wiekowi morfologicznemu 12 lat. Kolejn
czynnoci jest dokonanie pomiaru wysokoci ciaa i porwnanie go do
skali norm zawartych w tabeli 11, w kolumnie zatytuowanej wysoko
ciaa. Przypumy, i nasz chopiec" osign wysoko ciaa 159,2 cm,
a wic wedug tabeli 11 jego wiek wysokoci ciaa wynosi 13 lat i 6 miesi-
cy. Dysponujc trzema parametrami naley przystpi do obliczania wieku
morfologicznego:
fFm = (101at+ 13,5 lat + 121at):3 = 11,8 lat
Ze wzgldw technicznych dokonuje si zaokrglenia wynikw. Na przy-
kad chopiec znajdujcy si w przedziale wieku morfologicznego 11,51
12,50 lat zawsze kwalifikowany jest do kategorii wieku 12 lat. Badany
chopiec mimo wieku metrykalnego 10 lat, faktycznie znajduje si w wieku
lat 12. W tej te kategorii wiekowej dokonuje si przelicze punktowych
uzyskanych przez niego wynikw w zakresie prb opartych na zdolnociach
energetycznych i gibkoci. Dla pewnych uproszcze zamieszczono w tabeli 11
rwnie normy cakowitej masy ciaa, dopuszczajc moliwo gwnie dla
potrzeb szkolnego wf wprowadzenia do wzoru w miejsce LBM masy ciaa,
co jest znacznie atwiejsze.
Warto punktow wynikw w pozostaych prbach (szybkoci ruchw
koczyny grnej, czas reakcji prostej na bodziec suchowy, rwnowaga caego
ciaa, koordynacja wzrokowo-ruchowa) naley ustali w podobny sposb jak
w przypadku zdolnoci energetycznych i gibkoci z t tylko rnic, i stosuje si
tu kryterium wieku kalendarzowego, a wic rezultat odczytywany jest bezpored-
nio z tablic lub obliczany ze wzoru uproszczonego z pominiciem oblicze
dotyczcych wieku morfologicznego.
rednia warto punktowa z omiu prb jest ogln ocen sprawnoci
motorycznej, na podstawie ktrej mona zakwalifikowa ucznia do jednej
z szeciu podanych niej norm klasyfikacyjnych:
1. 76 pkt. i wicej wyrniajca
2. 75 pkt. 66 pkt. bardzo dobra
3. 65 pkt. 56 pkt. dobra
4. 55 pkt. 45 pkt. dostateczna
5. 44 pkt. 30 pkt. mierna
6. 29 pkt. i mniej niedostateczna
Naley w tym miejscu wyranie podkreli, i pojcie sprawnoci oglnej"
jest powszechnie krytykowane jako zamazujce" specyfik struktury sprawnoci
motorycznej osobnika czy populacji (Szopa 1992). Jednak dla celw ustalenia
oceny szkolnej jego stosowanie wydaje si by uzasadnione, gdy wymusza" ono
harmonijny rozwj poszczeglnych zdolnoci.

206
 BIBLIOGRAFIA

Adams F. H., Bengtsson E., Berven H., Wegelius C. 1961. The Physical working capacity ofnormal
school children. Pediatriess, vol. 28.
Adams J. A. 1971. A cloosed-loop theory of motor leaming. J. Motor Behavior., nr 2. Adams J.
A. 1976. Issuesfor a cloosed-loop theory of motor leaming. In: Stelmach G. E. (red.), Motor
Control-Issues and Trends. New York Academic Press. Andersen B., Froberg K. 1980.
Maximal oxygen uptake and lactate concentration during puberty. Acta
Physiol. Scand., vol. 2, nr 6. Andersen K. L., Denolin H., Shepard R. J., Yarnauskas E.,
Masironi. 1971. Fundamentals ofexercise
testing. WHO, Genewa. Asmussen E. 1970. The influence of size on physical performance. In:
Physical fitness and its laboratory
assessment. Universitas Carolina Praguensis, Praha. Astrand P. O. 1952. Experimental studies
onphysical working capacity in relation to sex and ag. Ejnar
Munksgaard, Copenhagen.
Astrand P.O. 1992. Dzieci i mlodzie, zdolno wysikowa, rozwj fizyczny. Sport Wyczynowy, nr 5-6.
Baraski A. 1963. Charakterystyka zdolnoci ruchowych dzieci omioletnich na podstawie bada
testowych. Rozprawy Naukowe, WSWF, Wrocaw, t. 2. Bergman P. 1988. Zagadnienia
genetycznej determinacji rozwoju w okresie pokwitania. Mat. i Prace
Antrop., nr 108.
Bergman P., Sawicki K. 1988. Zarys metody blinit. Mat. i Prace Antrop., nr 108. Beunen G. P.
(red). 1988. Adolescent growth and motor performance. A longitudinal study of belgian
boys. Hum. Kinet. Books, Champaign, Illinois. Beunen G. P., Borms J., Yrijens J., Lefevre J.,
Claessens A. 1991. Fysieke fitheid van de Ylaamsejeugd
van 6 tot 18 jaar. BLOSO. Ministerie van de Ylaamse Gemeenschap, Brussel. Biaecka M.,
Kasprzak E. 1982. Ksztaltowanie si niektrych wlaciwoci somatycznych w populacjach
zamieszkujcych tereny o rnym poziomie uprzemysowienia. W: Ekologia populacji ludzkich. Red:
N. Wolaski i A. Siniarska. PAN, Instytut Ekologii. Bielicki T., Szczotka H., Grny S.,
Charzewski J. 1981a. Rozwarstwienie spoleczne ludnoci
Polski: analiza wysokoci dala poborowych, urodzonych w 1957 roku. Przegld Antrop., t.
47, nr 2. Bielicki T., Welon Z., Waliszko A. 1981b. Zmiany w rozwoju fizycznym mlodziey w
Polsce w okresie
19551978. Zakad Antropologii PAN, Wrocaw. Bielicki T., Welon Z., ukowski W. 1988.
Problem nierwnoci biologicznej warstw spoecznych. Mat.
i Prace Antrop., nr 109. Bink B., Wafelbakker F. 1968. Physical working capacity at maximum
levels of work of boys 12-18
years of ag. Zstchr. Arzt. Forbild, nr 62.
Biuletyn PAN. 1988. Problemy rodowiskowe wojewdztwa krakowskiego. Ossolineum, nr 2.
Blahui P. 1970. Nekture problemy pofiti faktorove analyzy prizkoumani struktury motorickie
\ykonnosti. Teor. Praxe Tel. Vych., nr 18, z. 2.

14* 211
Blahus P. 1973. Teoreticke koncepce ruznych faktoravych modelu pohybovych skopnosti. Teor. Praxe
Tel. Vych., nr 21, z. 2. Blume D. D. 1978a. Grundsatze und metodische Massnamen ur
Schulung koordinativer Fahigkeiten.
Theor. Prax. Krperkult., nr 2. Blume D. D. 1978b. Zu einigen wesentlichen theoretischen
Grundpositionen fur die Untersuchung der
koordinativen Fahigkeiten. Theor. Prax. Krperkult., nr 1. Blume D. D. 1981. Kennzeichnung
koordinater Fahigkeiten und Moglichkeiten ihrer Herausbildung im
Trainingsprozess. Wiss. Ztschr. DHfK Leipzig, nr 3. Bober T. 1982. O stosowaniu kryteriw
oceny techniki sportowej. Zeszyty Naukowe, AWF, Wrocaw,
nr 30. Bocheska Z., Chrzanowska M., Cichocka B., arw R. 1984. Poziom rozwoju
biologicznego dzieci
i modziey ze szkl podstawowych w Skawinie na tle aktualnych norm rozwoju i serii porwnawczych.
Zeszyty Naukowe AWF, Krakw, nr 31. Boigey H. 1920. Manua scientiflque d'education
physiue. Paris. Bojdziski M., Stronczyski W. 1990. Poziom czucia uderzenia piki a
skuteczno gry pikarza
nonego. Materiay z Midzynarodowej Konferencji Naukowej Koordynacja ruchowa w sporcie".
AWF, Pozna. Bouchard C. 1980. Transcient environmental effects detected in sibling correlations.
Ann. Hum. BioL,
vol. 7. Bouchard C. 1986. Genetics of aerobic power and capacity. In: Sport and Human Genetics.
Hum. Kin.
Publ., Champaign, Illinois. Bouchard C., Bouay M. R., Simoneau J. A., Lortie G., Perusse L.
1988. Heredity and trainability of
aerobic and anaerobic performances. A update. Sports Med., vol. 5. Bouchard C., Chagnon
M., Thibault M. C. 1989. Muscle genetic variants and relationship with
performance and trainability. Med. Sci. Sports Exerc., vol. 21.
Bouchard C., Lortie G. 1984. Heredity and endurance performance. Sports Medicine, nr 1.
Bouay M. R., Lortie G., Simoneau J. A., Bouchard C. 1986. SensitMty of maximal aerobic power and
capacity to anaerobic training ispartly genotype dependent. In: R. M. Malina, C. Bouchard (Eds.),
Sport and Human Genetics. Human Kinetics. Publ., Champaign, Illinois. Bs K., Meching
H. 1983. Dimensionen sportmotorischer Leistungen. Yerlag Karl Hofmann,
Schorndorf. Brzeziski Z. J. 1964a. Odrbnoci rodowiskowe w rozwoju somatycznym i
dynamice wzrastania
chopcw. Wych. Fiz. i Sport, nr 2. Brzeziski Z. J. 1964b. Badania nad wpywem warunkw
spoleczno-bytowych na rozwj somatyczny.
Zdrowie Publiczne, nr 8. Brzeziski Z. J. 1964c. Warunki spoleczno-bytowe a rozwj
somatyczny chopcw. Mat. i Prace
Antrop., nr 68. Brzeziski Z. J., Kopczyska J. 1964. Wzrastanie i dojrzewanie dzieci
wiejskich. Pediatria Polska,
t. 39, nr 3.
Bujtendijk F. J. J. 1956. Allgemeine Theorie der menschlichen Haltung und Bewegung. Berlin.
Byard P., Sharmak K., Russel J. M., Rao D. C. 1984. A family study of anthropometric
traits on a Punjabi community: II. A imestigation of familia! transmission. Amer. J. Phys.
Anthrop., vol. 64. Cempla J. 1990. Dynamika rozwojowych zmian wydolnoci aerobowej,
maksymalnej mocy anaerobowej
oraz wybranych reakcji fizjologicznych podczas wysikw o rnej intensywnoci u dziewczt
i chlopcw w wieku od 8 do 15 lat. Wyd. Monogr. AWF, Krakw, nr 40. Cempla J. 1993.
Wydolno aerobowa, maksymalna moc anaerobowa oraz poziom wybranych
parametrw fizjologicznych. W: Rozwj somatyczny, fizjologiczny i psychiczny dzieci i mlodziey
o rnym poziomie sprawnoci fizycznej w wietle bada dugofalowych. Wyd. Monogr. AWF,
Krakw, nr 52. Cempla J., Mleczko E. 1989. Badania zalenoci midzy objtoci, struktur i
dynamik obcie
treningowych biegaczy a rozwojem sportowym i reakcjami fizjologicznymi na wysiek fizyczny
o rnej mocy. Wyd. Monogr. AWF, Krakw, nr 33.

212
Charzewski J. 1984. Spoleczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci warszawskich. Studia
i Monografie. AWF, Warszawa. Chromiski Z. 1978. Powszechny bilans sprawnoci fizycznej
modziey szkolnej. Kultura Fizyczna,
nr 8. Ciela T. 1985. Sprawno reakcji rwnowanych a postawa ciaa dzieci i mlodziey.
Autoreferat pracy
doktorskiej. AWF, Warszawa.
Cooper K. H. 1978. The aerobic way. Corbi Book, London.
Costill D. L. 1976. Naukowe postawy treningu dugodystansowca. Sport Wycz., nr 8. Czarnooki
A. 1987. Zanieczyszczenie rodowiska a zdrowie i moliwoci rozwoju czowieka. W:
Czynniki rozwoju czowieka. Wstp do ekologii czowieka. Red: N. Wolaski. PWN, Warszawa.
Damon A. 1974. Human ecology in the Salomon Islands: Biometrical obserwations among four tribal
societies. Human Ecology, t. 2, nr 3. Daniels J., Olbridge N. 1971. Changes in oxygen
consumption ofyoung boys during growth and running
training. Med. Sci. Sports, nr 3. Dehn M. M., Bruce R. A. 1972. Longitudinal variations in
maximal oxygen intake with ag andactivity.
J. Appl. Physiol., nr 33.
Demel M. 1980. Od wicze cielesnych do kultury fizycznej. Wych. Fiz. i Hig. Szkolna, nr 9.
Demel M., Skad A. 1976. Teoria wychowania fizycznego dla pedagogw. PWN, Warszawa.
Denisiuk L. 1960. Badania nad uzdolnieniami ruchowymi. Wych. Fiz. i Sport, nr 4. Denisiuk L.
1968a. Program WF a sprawno modziey szkolnej. SiT, Warszawa. Denisiuk L. 1968b. Tempo
rozwoju cech motorycznych dzieci i mlodziey. Sport Wycz., nr 2, 3. Denisiuk L. 1969. Metoda
oceny sprawnoci fizycznej. Wych. Fiz. i Sport, nr 3. Denisiuk L. 1972. Okresowe badania postpu
motorycznego. W: Proces wychowania fizycznego. PZWS,
Warszawa. Denisiuk L. 1974. Z bada nad sprawnoci motoryczn dzieci i mlodziey.
Wych. Fiz. i HBg.
Szkolna, nr 4. Denisiuk L., Fidelus K., Krawczyk M. 1969. Elementy teorii i historii wychowania
fizycznego. PZWS,
Warszawa. Denisiuk L., Milicerowa H. 1969. Rozwj sprawnoci motorycznej dzieci i modziey w
wieku szkolnym.
PZWS, Warszawa. Dionne F. T., Turcotte L., Thibault M. C., Boulay M. R., Skinner J.
S., Bouchard C. 1991.
Mitochondrial DNA seuence polymorphism, Fb2 max, and response to endurance training. Med.
Sci. Sports Exerc., vol. 23.
Doski D. 1963. Biomechanika wicze fizycznych. SiT, Warszawa. Drozdowski Z. 1984.
Antropologia sportowa. Morfologiczne podstawy wychowania fizycznego i sportu.
Wyd. III. PWN, Warszawa. Drozdowski Z. 1994. Filogenetyczny rozwj motorycznoci
czowieka. W: Motoryczno czowieka
jej struktura, zmienno i uwarunkowania. Mon. Podr. Skr. AWF, Pozna, nr 310.
Dutkiewicz W. 1975. Poziom rozwoju biologicznego i sprawnoci ruchowej dzieci w wieku 8-13 lat
w nawizaniu do warunkw socjalno-bytowych rodzin i warunkw pracy szkoy. Roczn. Nauk.
AWF, Krakw, t. 13. Dutkiewicz W. 1980. Rnice rodowiskowe w rozwoju biologicznym i
sprawnoci ruchowej dzieci
w okresie dorastania. IKNiBO, Kielce. Dutkiewicz W. 1985. Zmiany w procesach rozwoju
biologicznego i sprawnoci fizycznej mlodziey
w wietle poprawy warunkw bytowych. WSP, Kielce. Eggert D. 1973. ur psychomotorik
behinderten Kinder: Untersuchungen mit einer neuen Testbatterie.
W: Bericht uber 27 Kongress der DG. fur Psych. Hrsg. G. Reinert. Gttingen. Elanowska
D., Siniarska A. 1982. Sprawno psychomotoryczna ludzi z terenw o rnym stopniu
uprzemysowienia. W: Ekologia populacji ludzkich. Red: N. Wolaski i A. Siniarska. Ossolineum.
Eurofit. 1983. Experimental test battery. Strasbourg. Eurofit. 1988. European test of physical
fitness. Brussels. Eurofit. 1989. Europejski test sprawnoci fizycznej. AWF, Krakw. Przek. z j. ang.:
H. Grabowski i J.
Szopa.

213
Falconer D. S. 1974. Dziedziczenie cech ilociowych. PWN, Warszawa.
Falkiewicz B., Bogucki J. 1987. Czynniki klimatyczne i ich wpyw na rozwj ontogenetyczny czowieka.
Red: N. Wolaski. PWN, Warszawa.
Fetz F. 1982. Sportmotorische Entwicklung. sterreichischer Bundesverlag, Wien. Fidelus K. 1968
. Prba ustalenia podstawowych czynnikw motorycznych wpywajcych na rezultat
sportowy. W: Studia nad motorycznoci ludzk. Red: Fidelus K., Przewda R., Wohl A. Rocznik
Naukowy AWF, Warszawa, t. 16. Fidelus K. 1969a. Cechy motoryczne. W: Elementy teorii
i historii wychowania fizycznego. Red:
L. Denisiuk i wsp. WSiP, Warszawa. Fidelus K. 1969b. Analiza gwnych struktur form
ruchowych. W: Elementy teorii i historii wychowania
fizycznego. Red: L. Denisiuk i wsp. WSiP, Warszawa. Fidelus K. 1970. Miejsce i znaczenie
techniki ruchu w teorii sportu. W: Sympozjum teorii techniki
sportowej. SiT, Warszawa.
Fidelus K. 1977. Zarys biomechaniki wicze fizycznych. AWF, Warszawa. Fidelus K., Przewda
R., Wohl A. (red). 1972. Studia nad motorycznoci ludzk. PWN, Warszawa. Figwer U., Sobiecki J.,
Starzewska J., Orowska-Siwczyk E., Mleczko M., Mleczko A. 1993. Rozwj
sprawnoci fizycznej. W: Rozwj somatyczny, fizjologiczny i psychiczny dzieci i modziey o rnym
poziomie sprawnoci fizycznej w wietle bada dugofalowych. Red: Z. Bocheska i M. Chrzanows-
ka. Wyd. Monogr. AWF, Krakw, nr 52.
Fleishman E. A. 1954. Dimensional analysis of psychomotor abilities. J. of Exp. Psychol., vol. 48.
Fleishman E. A. 1964. The structure and measurement of physical fitness. New York. Fleishman
E. A. 1972. Structure and measurement of psychomotor abilities. In: Singer R. N. (red). The
psychomotor domain movement behavior, Phiadelphia.
Fleishman E. A. 1975. Toward a taxonomy of human performance. Amer. Psychol., nr 30.
Gawroski R. (red). 1966. Bionika system nerwowy jako uklad sterowania. PWN, Warszawa.
Geblewiczowa M. 1968. Wieloczynnikowa teoria szybkoci czowieka. Kult. Fiz., nr 8.
Geblewiczowa M. 1973. Badania nad szybkoci ruchw czowieka. Studia i Monografie AWF,
Warszawa, nr 6.
Gilewicz Z. 1964. Teoria wychowania fizycznego. SiT, Warszawa.
Gniewkowska H. 1965. Rozwj sprawnoci ruchowej dzieci przedszkolnych. Wych. Fiz. i Sport, nr 2.
Gob S. 1979. Poziom rozwoju morfologicznego i sprawnoci ruchowej dzieci w zalenoci od wybranych
czynnikw rodzicielskich. Zesz. Nauk. AWF, Krakw, nr 19.
Gob S. (red). 1993. Biologiczne i spoeczne uwarunkowania zmiennoci przebiegu rozwoju fizycz-
nego dzieci i modziey z Nowej Huty (wyniki bada cigych). Wyd. Monogr. AWF, Krakw,
nr 53. Grabosz E. 1987. Koordynacyjne zdolnoci motoryczne w wietle analizy
teoretycznej i bada
diagnostycznych. Informacja o zamierzonej pracy doktorskiej. AWF, Katowice. Grabowski
H. 1984. Teoria wychowania fizycznego. (Tezy wykadw i wskazwki bibliograficzne).
AWF, Krakw.
Grabowski H. 1987. O ksztaceniu i wychowaniu fizycznym. Ossolineum. Gropler H., Thiess G.
1975. ur einheitlichen Herausbildung von Fdhigkeiten und Fertigkeiten im
Prozess der korperlichen Grundausbildung. Theor. Prax. Korperkult., nr 2. Gropler H., Thiess
G. 1976. Die Kennzeichnung der inneren Struktur der korperlichen Leistungs-
fdhigkeit von Kinder und Jugendlichen der Deutschen Demkratischen Republik. Theor. Prax.
Korperkult., nr 7.
Guilford J. P. 1971. Personlichkeit. Wenheim. Gundlach H. 1968. Systembeziehungen
korperlicher Fdhigkeiten und Fertigkeiten. Theor. Prax.
Korperkult, nr 2. Gundlach H. 1970. O systemie zalenoci pomidzy zdolnociami i
umiejtnociami fizycznymi. W:
Sympozjum teorii techniki sportowej. SiT, Warszawa. Guteworth H., Phlman R. 1966.
BiomechanikMotorik. Gedanken ur Terminologie Yersuch von
G. Schnabel. Theor. Prax. Korperkult., nr 15. Guaowski A. A. 1977. Okresy krytyczne w
rozwoju motorycznoci dziecka. Sport Wycz., nr 11-12.

214
f Hacker W. 1973. Allgemeine Arbeits und Ingenieurpsyekologie. Berlin.
* Haleczko A. 1982. Wiek jako czynnik rnicujcy sprawno fizyczn dzieci i modziey. Zesz. Nauk.
J AWF, Krakw, nr 19.
l Haleczko A. 1989. Biologiczne aspekty ewaluacji sprawnoci motorycznej dzieci w wieku szkolnym
wybrane zagadnienia metodologiczne. Antropomotoryka, nr 1.
Halicka-Ambroziak H. D. 1984. Wpfyw czynnika genetycznego na zmienno midzyosobnicz
J adaptacji do wysiku fizycznego u dzieci w wieku 11-14 lat. AWF, Warszawa.
Hamel P., Simoneau J. A., Lortie G., Bouay M. R., Bouchard C. 1986. Heredity and muscle
adaptation to endurance training. Med. Sci. Sports Exerc., vol. 18.
Harre D. 1970. Trainigslehre. Sportverlag, Berlin.
Harre D., Hauptman J. 1988. Szybko i trening szybkoci. RCMSzKFiS, Warszawa.
Hatziharistou Z. 1992. Wplyw czynnikw rodowiskowych na rozwj fizyczny i sprawno dzieci
z pnocnej Grecji. AWF, Warszawa (praca doktorska).
Hirtz P. 1964. ur Bewegungseigenscha.fi Gewandheit. Theor. Prax. Krperkult., nr 8. Hirtz P.
1976. Untersuchungen ur Entwicklung koordinativer Leistungsvoraussetzungen bei Schulkin-
dern. Theor. Prax. Krperkult., nr 7.
j Hirtz P. 1977. Struktur und Entwicklung koordinativer Leistungsvoraussetzungen bei Schulkindern.
j Theor. Prax. Korperkult., nr 7.
\ Hirtz P. 1985. Koordinative Fdhigkeiten im Schulsport. Volk u. Wissen Yolkseigener Yerlag, Berlin.
Hirtz P. 1989. Phdnomen koordinati\e Fahigkeiten. Theor. Prax. Krperkult., nr 2. Hirtz P.,
Riibesamen H., Wagner H. 1972. Gewandtheit als Problem der sensomotorischen Entwicklung.
Theor. Prax. Krperkult., nr 8. Hirtz P., Starosta W. 1994. Kinastesie und Sport. In: Sport
Kinetics 93, 3'd International Conference,
Pozna.
Hollmann W., Hettinger Th. 1976. Sportmedizin Arbeits und Trainingsgrundlagen. Stuttgart.
Hulanicka B., Brajczewski C., Jedliska W., Slawiska T., Waliszko A. 1990. Due miasto male
miasto wie. Rnice w rozwoju fizycznym dzieci w Polsce. Zakad Antropologii PAN, Wrocaw.
Hurlock E. B. 1985. Rozwj dziecka. Wyd. III zm. T. 12 PWN, Warszawa. Inbar O., Bar-Or
O. 1986. Anaerobic characteristics in male children and adolescents. Med. Sci. Sports
Exerc., vol. 18. Israel S. 1978. Sportmedizinische Positionen zu Leistungsprufi/erfahren im
Sport. Theor. Prax.
Korperkult., nr 11. Ivanovi B., Wolaski N., Kozio R. 1984. Respiratory and cardiovasculator
traits some mountainous
and seaside populations in Montenegro. Studies in Human Ecology, nr 6. Janusz A.,
Jarosiska A. 1979. Wspzaleno pomidzy cechami morfologicznymi i motorycznymi
dzieci w wieku 9-12 lat. Mat. i Prace Antrop., nr 6. Janusz A., Jarosiska A. 1981.
Zwizki midzy sprawnoci fizyczn a budow dala dzieci
wrocawskich w wieku pokwitania. Mat. i Prace Antrop., nr 100. Januszewski J. 1991. Bd
pomiaru maksymalnej mocy anaerobowej przy braku standaryzacji prby
Margarii-Kalamena. Antropomotoryka, nr 6. Januszewski J. 1992. Zmienno ontogenetyczna
maksymalnej^ pracy anaerobowej wyniki bada
porwnawczych. Antropomotoryka, nr 8. Januszewski J., Babiak D., Bednarowicz K. 1978.
Ocena wydolnoci wysikowej dziewczt w odniesieniu
do wieku rozwoju fizycznego i motorycznego. Wych. Fiz. i Sport, nr 3. Januszewski J.,
Kubica R. 1974. Zmiany wydolnoci anaerobowej u chopcw w wieku od 9 do 19 lat.
Sport Wycz., nr 3. Jarosz E., Wolaski N. 1967. Podobiestwo czucia proprioceptywnego u
dzieci i ich rodzicw (wyniki
bada rodzinnych). Wych. Fiz. i Sport, nr 11. Jasicki B., Wolaski N. 1987. Rozwj
ontogenetyczny a formowanie si gatunku Homo Sapiens jako
funkcje zmian przystosowawczych do rodowiska. W: Czynniki rozwoju czowieka. Red: N.
Wolaski. PWN, Warszawa. Jedliska W. 1985. Wpyw niektrych czynnikw rodowiska
spoecznego na wysoko ciaa dzieci
szkolnych w Polsce. Przegld Antrop., nr 1-2.

215
Jurczak A. 1988. Zmiany wydolnoci anaerobowej oraz parametrw mechanicznych charakteryzujcych
sil eksplozywn mini koczyn dolnych u chlopcw i mczyzn w wieku 8-23 lat. AWF, Krakw
(praca doktorska). Kalczyski L. 1987. Wplyw niektrych czynnikw rodowiskowych na poziom
sprawnoci motorycznej
dzieci z Polic w wojewdztwie szczeciskim. AWF, Krakw (praca doktorska). Keul J.,
Kindermann W., Simon G. 1978. Die aerobe und anaerobe Kapazitat als Grundlage fur die
Leistungsdiagnostik. Leistungssport, t. l, nr 22. Klimek A. 1978. Dynamika zmian cech
motoryki, wydolnoci aerobowej, funkcji ukladu oddechowego
i kreniowego oraz rwnowagi kwasowo-zasadowej od obcienia wysilkiem fizycznym 8-15-letnich
chlopcw. Wyd. Monogr. AWF, Krakw, nr 12. Klimek A. 1981. Przebudowa czynnoci
ustrojowych limitujcych efektywno wysiku fizycznego
dziecka w okresie rozwoju. Monografie AWF, Pozna, nr 196. Koodziej J. 1975. Wplyw
czynnikw rodowiska spoecznego na rozwj somatyczny i ruchowy dzieci
i modziey wojewdztwa kieleckiego. Roczn. Nauk. AWF, Krakw, t. 13. Koodziej M.
1975. Rozwj somatyczny i ruchowy oraz postpy w nauce dzieci wojewdztwa kieleckiego
w zalenoci od zrnicowanej dzietnoci w grupach spoleczno-zawodowych: chopskiej,
robotniczej
i inteligencji pracujcej. Roczn. Nauk. AWF, Krakw, t. 13. Komorowski L. 1982. Ocena 4-
letniego cyklu szkolenia sportowego dziewczt i chopcw w szkole
sportowej w Nowej Hucie w wietle ksztatowania si ich rozwoju fizycznego i sprawnoci
motorycznej. AWF, Krakw (praca doktorska). Kostrzewski J. 1972. Poziom rozwoju
intelektualnego a niektre cechy osobowoci dzieci wiejskich
i miejskich. W: Roczniki Fizjologiczne, nr 4.
Kovaf R. 1980. Human variation in motor abilities and its genetic analysis. Carl. Univ. Press, Praha.
Kozio R., Wolaski N. 1980. Endurance fitness in populations of industrialized and non industrialized
regions in Poland and Yugoslaria. Studies in Human Ecology, vol. 4. Kozowski S. 1987.
Znaczenie aktywnoci ruchowej w rozwoju fizycznym czowieka. W: Czynniki
rozwoju czowieka. Wstp do ekologii czowieka. Red: N. Wolaski, PWN, Warszawa.
Kozowski S., Nazar K. 1984. Fizjologia wysikw fizycznych. W: Wprowadzenie do fizjologii klinicznej.
Red: S. Kozowski i K. Nazar, PZWL, Warszawa. Krahenbuhl G. S., Morgan D. W.,
Pangrazi R. P. 1989. Longitudinal changes in distance-running
performance of young males. Int. J. Sports Med., nr 10. Krahenbuhl G. S., Pangrazi R. P.
1983. Charakteristics associated with running performance in young
boys. Med. Sci. Sports Exerc., nr 15. Kubica R. 1975. Gwne problemy fizjologii pracy i
wydolnoci fizycznej. Wyd. Skrypt. AWF, Krakw,
nr 24.
Kuera M. 1980. Analiza spontanicznych czynnoci ruchowych u dzieci. Wych. Fiz. i Hig. Szkolna, nr 1.
Kuch J., Zaremba Z. 1981. Serce a ruch. PZWL, Warszawa. Kuski H. 1987. Ruch i zdrowie.
IWZZ, Warszawa. Kura Z. 1968. Metoda syntetycznej oceny oglnej sprawnoci fizycznej.
Roczn. Nauk. AWF,
Warszawa, 1.10. Ku W. M., Sotysiak J., Steciska-Majkowska E., Wyszogrodzki P. 1981.
Czas wolny, rekreacja
i zdrowie. IWZZ, Warszawa.
La Mettrie J. O. 1953. Czlowiek-maszyna. PWN, Warszawa. Larson L. A. 1940. Afactor and
validity analysis ofstrenght variables and tests with a test combination
of chinning dipping and vertical jump. Res. Quart, nr 11. Lesage R., Simoneau A., Jobin J.,
Leblanc J., Bouchard C. 1985. Familial resemblance in maximal
heart rat, blood aciate, and aerobic power. Hum. Hered., vol. 35. Liach W. 1990.
Sensitiwnyje pieriody rozwitia koordinacionnych sposobnostiej dietiej w szkolnom
rozrastie. Tieor. i Prakt. Fiz. Kult., nr 3. Lieyed J., Yrijens J., Bouckaert J. 1993. Ethnic
differences in body structure and physical fitness in
surinamean boys aged 14-years. In: World-wide variation in physical fitness. Claessens A. L.,
Letevie J., Yanden Eynde B. (Eds.). Institute of Physical Education, Leuven.
Lin H. 1982. Fundamentals of zoological scaling. Amer. J. Physies, vol. 50, nr 1.

216
Lortie G., Simoneau J. A., Hamel P., Boulay M. R., Landry F., Bouchard C. 1984. Responses of
maximal aerobic power and capacity to aerobic training. Int. J. Sports Med., vol. 5. Lortie
G., Simoneau J. A., Boulay M. R., Bouchard C. 1986. Muscle fibr type composition and
enzyme activities in brothers and monozygotic twins. In: Sport and Human Genetics. Human
Kinetics Publ., Champaign, USA. Luba J., ak S. 1980. Przegld najwaniejszych testw
oglnej sprawnoci fizycznej stosowanych
w praktyce szkolnego wychowania fizycznego i sportu. Roczn. Nauk. AWF, Krakw,
t. 17. Macek M. 1987. Indications for sport in children. In: Sports in health and disease. Red: M.
Macek and
M. Kuera. Thechoslovak Medical Press, Prague. Maes H., Beunen G., Ylietinck R., Lefevre J.,
Yanden Bossche C., Claessens A. L., Derom R., Lysens
R., Renson R., Simons J., Yanden Eynde B. 1993. Haritability of health and performance
related fitness. Data from the Leuven, longitudinal twn study. Kinanthropometry IV, E & FN,
SPON, London. Malako J. 1986. Strukturnyje {zmienienia morfologiczeskich sposobnostiej pod
programmirowannoj
treninoj roboty w djetskoj futbolnoj. W: Motoryczno dzieci i modziey. Red: J. Raczek, AWF,
Katowice. Malarecki I. 1972. Biologiczne podstawy wytrzymaoci jako zdolnoci do wykonywania
dugotrwaych
wysikw fizycznych. W: Podstawowe elementy wspczesnego treningu cech motorycznych. PKO1,
Warszawa.
Malarecki I. 1975. Wpyw wymiarw ciaa na wydolno i sprawno fizyczn. Wych. Fiz. i Sport, nr 1.
Malarecki I. 1981. Zarys fizjologii wysilku i treningu sportowego. Wyd. II. popr. SiT, Warszawa.
Malina R. 1980. Zmiany struktur sprawnoci fizycznej. Wych. Fiz. i Hig. Szkolna, nr 10. Malina
R. 1981. Trend sekularny sprawnoci fizycznej. Wych. Fiz. i Hig. Szkolna, nr 2. Malina R. 1984.
Secular changes in strenght and physical performance. Studies in Human Ecology,
nr 6.
Malinowski A. 1987. Norma biologiczna a rozwj somatyczny czowieka. IWZZ, Warszawa.
Malinowski A., Strzako J. (red). 1985. Antropologia. PWN, Warszawa Pozna. Marcotte M.,
Chagnon M., Cote C., Thibault M. C., Boulay M. R., Bouchard C. 1987. Lach of
genetic polymorphism in human sceletal muscle enzymes of the tricarboxylic acid cycle. Hum.
Genet., vol. 77. Mathews D. K., Shaw V., Bohnen M. 1957. Hip flexibility of college women as
relatedto length ofbody
segments. The Research Quarterly, vol. 28, nr 4. Mathews D. K., Shaw V., Woods J. B. 1959.
Hip flexibility of elementary school boys as related to body
segments. The Research Quarterly, vol. 30, nr 3. Mattausch W. D. 1973. Zu einigen
Problemen der begrifflichen fixierung der konditionellen und
koordinaten Fahigkeiten. Theor. Prax. Krperkult., nr 9. Mattausch W. D. 1974.
Untersuchungen ur physisch-motorischen Entwicklung von Kinder im
ausserunterrichtlichen Sport. Theor. Prax. Krperkult., nr 6. McCloy C. H., Young N. D. 1954.
Tests and measurements in health and physical education. Appl.
Cent. Crofts, New York. Mechelen W., Yan Lier W., Hlobil H., Crolla H., Kemper J.
1991. Euroflt. Handleiding met
referentieschalen voor 12-tot en met 16-jarige jongens en meisjes in Nederland. Uitgeverij de
Yrieseborch Haarlem. Yrije Universiteit en Universiteit van Amsterdam.
Meinel K. 1960. Bewegungslehre. Yolk u. Wissen Yolkseigener Yerag, Berlin.
Meinel K. 1967. Motoryczno ludzka. SiT, Warszawa.
Meinel K., Schnabel G. (red). 1976. Bewegungslehre. Yolk u. Wissen Yolkseigener Yerag, Berlin.
Meinel K., Schnabel G. (red). 1987. Bewegungslehre Sportmotorik. Yolk u. Wissen Yolkseigener
Yerag, Berlin.
Mekota K. 1983. Kapitoly z antropomotoriky. I. (Lidsky pohyb 6 motorika loveka), Up, Olomouc.
Mekota K., Blahus P. 1983. Motoricke testy v telesne yychowe. Praha. Meshizuka H. 1967. Adult
physical fitness tests andits aplication upon Japanese adults. Res. J. Physic.
Educ., vol. 11, nr 3.

217
Miernik Z. 1965. Sprawno ruchowa chopcw z miasta i ze wsi w wieku 7,5-15,5 lat. Roczn. Nauk.,
WSWF, Krakw, t. 4.
Mikusek J. 1986. Dynamika wzrastania dziewczt w okresie pokwitania z terenw o duym zanieczysz-
czeniu powietrza atmosferycznego w Grnolskim Okrgu Wglowym. AM, Katowice (praca
habilitacyjna). Milicerowa H. 1968. Wiek menarchy dziewczt wrodawskich w 1966 r. w wietle
czynnikw rodowiska
spoecznego. Mat. i Prace Antrop., nr 76.
Milicerowa H. 1978. Budowa somatyczna jako kryterium selekcji sportowej. Wych. Fiz. i Sport, nr 4.
Milicerowa H., Denisiuk L. 1969. Dziedziczne podoe sprawnoci fizycznej. W: Rozwj sprawnoci
motorycznej dzieci i mlodziey w wieku szkolnym. PZWS, Warszawa. Mleczko E. 1986.
Poziom i dynamika rozwoju czasu reakcji prostej i koordynacji wzrokowo-ruchowej
w populacji krakowskiej, w przedziale wieku 7-62 lat. Zesz. Nauk. AWF, Krakw, nr 45.
Mleczko E. 1988. Zakres wahni behavioralnych w malej serii pomiarw czasu reakcji prostej
u osobnikw pici mskiej i eskiej z populacji wielkomiejskiej w przedziale wieku 8-62 lat. Wych.
Fiz. i Sport, nr 2. Mleczko E. 1990. Ontogenetischen Yariabilitdt elementaler
Koordinationanlagen und ihre Zusammen-
hangen mit der somatischen Struktur, ausgewdhlten funktiondlen Eigenschaften und der korperlichen
Leistungen. W: Bewegungskoordination. Int. Wiss. Konf. (Hgs) W. Starosta. Gorzw Wlkp.
Mleczko E. 1991. Przebieg i uwarunkowania rozwoju funkcjonalnego dzieci krakowskich midzy 7 a 14
rokiem ycia. Wyd. Monogr. AWF, Krakw, nr 44.
Mleczko E. 1992. Przegld pogldw na temat motorycznosci czowieka. Antropomotoryka, nr 8.
Mleczko E. 1993. Zrnicowanie rodowiskowe a poziom i dynamika rozwoju funkcjonalnego dzieci
krakowskich midzy 7 a 14 rokiem ycia. Antropomotoryka, nr 10.
Mydlarski J. 1934. Sprawno fizyczna mlodziey w Polsce. Przegld Fizjologii Ruchu, nr 1.
Mynarski W. 1994. O strukturze motorycznosci dalsze uwagi i propozycje. Antropomotoryka, nr
12-13.
Naglak Z. 1979. Trening sportowy. Teoria i praktyka. PWN, Wrocaw. Nacz M. 1991. (red).
Problemy biocybernetyki i inynierii biomedycznej. Biosystemy. Wyd. Kom.
i czn., Warszawa, t. 1. Nixon E. W., Cozens F. W. 1959. Introduction physical
education. WB, Saunders. Co, Philadel-
phia-London. Nkiama E. 1993. Physicalflttness status ofschool children at Bunia in Zaire. In:
World-Wide Yariation
in Physical Fittness. A. L. Claessens, J. Lefevre, B. Yanden Eynde (Eds.). Institute of Physical
Education, Leuven. Nowicki G. 1989. Zrnicowanie morfologiczne i motoryczne a wiek i
rodzaj pracy zawodowej
mczyzn. Mon. Podr. Skr. AWF, Pozna, nr 265.
Osiski W. 1985. Zagadnienia motorycznosci czowieka. Mon. Podr. Skr. AWF, Pozna, nr 66.
Osiriski W. 1988a. Ontogenetyczna zmienno oraz morfologiczne uwarunkowania siy miniowej i jej
wartoci wzgldnej. Wych. Fiz. i Sport, nr 3. Osiski W. 1988b. Wielokierunkowe zwizki
zdolnoci motorycznych i parametrw morfologicznych.
Badania dzieci i mlodziey wielkomiejskiej z uwzgldnieniem poziomu stratyfikacji spoecznej.
Monografie AWF, Pozna, nr 261. Osiski W. 1990. Uwagi na tle definicji i klasyfikacji
podstawowych poj charakteryzujcych
motoryczno czowieka. Antropomotoryka, nr 3. Osiski W. 1991. Zagadnienia motorycznosci
czowieka. Wyd. II. popr. i uzup. Mon. Podr. Skr. AWF,
Pozna, nr 66a. Osiriski W. (red.). 1993. Motoryczno czowieka jej struktura, zmienno i
uwarunkowania. Mon.
Podr. Skr. AWF, Pozna, nr 310. Osiski W., Biernacki J. 1993. Sprawno fizyczna
dzieci poznaskich na tle ich rwienikw
z wybranych krajw europejskich. Wych. Fiz. i Sport, nr 1. Osiski W., Biernacki J. 1994.
The physical fitness of children from Pozna compared with their
peers from the selected European Countries. W: Sport Kinetics 93, 3'A International Conferen-
ce. Pozna.

218
Ostyn M., Simons J., Beunen G., Renson R., Van Gerven D. 1980. Somalie and motor development of
Belgiem secondary schoolboys. Norms and standards. Leuven University Press. Paliczka M. A.,
Craig M., McKee C. 1990. The development and evaluation offitness testing eguipment
andprocedures suitablefor use in the physical and Health education ofprimary school children. Final
Report 1987-1989. The Queens University of Belfast. Paweczyska A. 1966. Dynamika
przemian kulturowych na wsi. Metoda bada gwnych tendencji.
PWN, Warszawa. Pawucki A. 1972. Z aktualnych prac Midzynarodowego Komitetu do Spraw
Standaryzacji Testw
Sprawnoci Fizycznej. Kult. Fiz., nr 2. Piasecki E., Panek S. 1982. Czynniki rnicujce rozwj
fizyczny modziey nowohuckiej. Mat. i Prace
Antrop., nr 102. Pickenhain L. 1972. Grundlagenerkenntnisse iiber das motorische System.
Theor. Prax. Krperkult,
nr 21.
Pierson W. R., Montoye H. J. 1958. Movement time, reaction time and ag. J. Gerontol., nr 4.
Piter J. 1948. Testy uzdolnie ruchowych. Rocznik Kultury Fizycznej, t. l, nr 1. Pilicz S. 1967.
Z bada nad rozwojem fizycznym i sprawnoci fizyczn mlodziey zasadniczych szkl
zawodowych. Wych. Fiz. i Sport, nr 2.
Pilicz S. 1969. O prbie standaryzacji testw sprawnoci fizycznej. Wych. Fiz. i Sport, nr 3.
Pilicz S. 1971 a. Metoda oceny sprawnoci fizycznej studentw. Wych. Fiz. i Sport, nr 1. Pilicz S.
1971 b. Testy sprawnoci fizycznej dla mlodziey akademickiej. INKF, Warszawa. Pilicz S. 1979.
Sprawno fizyczna. Roczn. Nauk. AWF, Warszawa, t. 24. Pilicz S. 1986. Analiza czynnikowa
struktury sprawnoci fizycznej. W: Motoryczno dzieci i mlodziey.
Red: J. Raczek. AWF, Katowice.
Pilicz S. (red). 1988. Rozwj sprawnoci i wydolnoci fizycznej dzieci i mlodziey. AWF, Warszawa.
Pilicz S., Piotrowska H. 1989. Analiza czynnikowa testw siy. Wych. Fiz. i Sport, nr 3. Pilicz
S., Witczak T. 1977. Struktura szybkoci w zalenoci od pici, wieku i zaawansowania ruchowego
badanych. Wych. Fiz. i Sport, nr 1.
Porbska R. 1982. Osobowo i jej ksztatowanie si w dziecistwie i modoci. WSiP, Warszawa.
Powell A., Katzko M., Royce R. 1978. A Multifactor-system theory of the structure and dynamics of
motor functions. J. Motor Behavior., nr 3.
Prat J. A., Subirian J. (Eds.). 1991. Batterie Eurofit". Rapports ICEF et D. Reports.
Przewda R. 1973. Rozwj somatyczny i motoryczny. WSiP, Warszawa. Przewda R. 1977, 1978.
Klasy sportowe w polskich szkoach. Kultura Fizyczna, nr 12 (1977), nr
l (1978).
Przewda R. 1980. O zmianach motorycznych w yciu czowieka. PTNKF, Warszawa. Przewda
R. 1981. Rozwj somatyczny i motoryczny. Wyd. II. WSiP, Warszawa. Przewda R. 1985.
Uwarunkowania poziomu sprawnoci fizycznej polskiej modziey szkolnej. Z warsztatw badawczych.
AWF, Warszawa. Przewda R. 1986. Sprawno fizyczna mlodziey i jej przemiany i uwarunkowania
oraz zwizane z ni
dylematy wspczesnego wychowania fizycznego. W: Motoryczno dzieci i modziey. AWF,
Katowice, cz. II. Przewda R. 1994. rodowiskowe uwarunkowania motorycznoci czowieka. W:
Motoryczno czlowie-
ka jej struktura, zmienno i uwarunkowania. Monografie, AWF, Pozna, nr 310. Pyuk
M. 1974. Rozwj dziecka a wraliwo na czynniki rodowiskowe. PAN IE Midzynarodowy
Program Biologiczny. PWN, Warszawa. Pyuk M., Wolaski N. 1972. Ukad oddychania
i krenia u dzieci w rnych warunkach
rodowiskowych. PWN, Warszawa.
Raczek J. 1968. Wytrzymao u dzieci w wieku od 10 do 14 lat. Sport Wycz., nr 8. Raczek J.
1978. Stan biologiczny wspczesnej populacji szkolnej w wietle bada wydolnoci fizycznej.
Wych. Fiz. i Sport, nr 1.
Raczek J. 1981. Rozwj wytrzymaoci dzieci i mlodziey szkolnej. SiT, Warszawa. Raczek J.
1984. Model treningu sportowego dzieci i mlodziey pogldy, kontrowersje, propozycje.
Sport Wycz., nr 5.

219
Raczek J. 1986a. Motoryczno czowieka, pogldy, kontrowersje i koncepcje. W: Motoryczno dzieci
i modziey. Red. J. Raczek. AWF, Katowice,cz. I. Raczek J. 1986b. Tendencje przemian w
rozwoju sprawnoci motorycznej populacji szkolnej. W:
Motoryczno dzieci i modziey. Red. J. Raczek AWF, Katowice, cz. II. Raczek J. 1987.
Motoryczno czowieka w wietle wspczesnych pogldw i bada. Wych. Fiz.
i Sport, nr 1.
Raczek J. 1989a. Teoria motorycznoci (Antropomotoryka) w systemie nauk o kulturze fizycznej.

j
Antropomotoryka, nr 1.
Raczek J. 1989b. Problem okresw sensytywnych i krytycznych w rozwoju ontogenetycznym. An-
tropomotoryka, nr 2. Raczek J. 1990. Czy rzeczywicie nowa i zasadna koncepcja klasyfikacji i
struktury motorycznoci
czowieka. Antropomotoryka, nr 4. Raczek J. 1993. Koncepcja strukturalizacji i klasyfikacji
motorycznoci czowieka. W: Motoryczno
czowieka jej struktura, zmienno i uwarunkowania. Red. W. Osiski. Monogr. Podr. Skr.
AWF, Pozna, nr 310. Raczek J. 1994. Teoria motorycznoci czowieka Przedmiot,
zadania i metody bada. W:
Motoryczno czowieka jej struktura, zmienno i uwarunkowania. Red. W. Osiski. Monogr.
Podr. Skr. AWF, Pozna, nr 310. Raczek J., Krl H., Bacik B. 1994. Z bada nad okreleniem
obiektywnych kryteriw analizy i oceny
cech ruchu cz. I. Stao ruchu. Antropomotoryka, nr 11. Raczek J., Mynarski W. 1991. Z
bada nad struktur koordynacyjnych zdolnoci motorycznych.
Antropomotoryka, nr 5.
Raczek J., Mynarski W. 1992. Koordynacyjne zdolnoci motoryczne dzieci i modziey. Struk-
tura wewntrzna i zmienno osobnicza. W: Studia nad motorycznoci ludzk. AWF, Katowice,
nr 1. Romanowski W., Eberhard A. 1972. Profilaktyczne znaczenie zwikszonej aktywnoci
ruchowej
czowieka. PZWL, Warszawa.
Roniker A. 1986. Kwas mlekowy a wysilek fizyczny. Wydawnictwa Instytutu Sportu, Warszawa.
Rowland T. W., Auchinachie J. A., Keenan T. J., Green G. M. 1988. Submaximal aerobic running
economy and treadmill performance in pre-pubertal boys. Int. J. Sport Med., nr 9.
Rubinstein S. L. 1964. Podstawy psychologii oglnej. KiW, Warszawa. Saltin B., Blomuist G.,
Mitchell J. H., Johnson K., Wildenthal K., Chapman C. B. 1968. Response to
exercise after bed rest and after training. Circulation (Supl. 7). Saris W. H. M. 1982. Aerobic
power and daily physical activity in children with special reference to
methods and cardio-vascular risk indicators. Krips Repro. Heppel, Nijmgen. Schitz C. 1929.
Masson Untersuchungen uber die sportliche Leistungfahigkeit von Knaben und
Mddchen der hoheren Schulen. Weidmansche Buchhandlung, Berlin. Schitz C. 1929. Moment
rasowy w wieku fizycznym. Wychowanie Fizyczne, nr 9, 10. Schmidt F. A. 1914. Physioogie der
Leibesubungen. Leipzig. Schmidt R. A. 1972. The index of preprogramming (IP): a statistical
methodfor evaluating the role of
feedback in simpie movements. Psychol. Sci., vol. 27.
Schmidt R. A. 1975. A schema theory of discrete motor skill earning. Psych. Rev., nr 4.
Schmidt R. A. 1976a. Contro processes in motor skills. Exerc. Sport Sci. Rev., nr 4. Schmidt R.
A. 1976b. A schema as a solution to some persistent problems in motor learning theory. In:
Motor control-issues and trends. Ed. Stelmach G. E., New York.
Schmidt R. A. 1982. The schema concept. In: Human Motor Behavior. Ed. Hillsdale N. J., Erlbaun.
Schnabel G. 1968. ur Bewegungskoordmation. Wiss. Ztschr. der DHfK, Leipzig, nr 1. Schnabel
G. 1973. Die koordinative Fahigkeiten und das Problem der Gewandheit. Theor. Prax.
Krperkult., nr 3. Schnabel G. 1974. Koordinathe Fahigkeiten im Sport ihre Erfassung und
zielgerchtete Ausbildung.
Theor. Prax. Krperkult., nr 7. Schnabel G. (Hrsg). 1987. Methoden ur Gewinnung empirischen
Wissens. In: Forschungsmethoden in
sportmethodischen Wissenschaftsdisziplinen. Wiss. Ztschr. DHfK, Sonderheft. Leipzig nr 3.

220
t!

| Selinger V., Macek M., Skranc O., Horak J., Piric J., Handzo P., Rous J., Jirka Z. 1978. Work
capacity of the Tchechoslovakian population. Europ. J. Appl. Physiol., vol. 39.
| Setschenov J. N. 1953. Die Psychologie der Nervenzentren. Moskwa.
j Shmith O. 1929. Die Bewegungsvorgange in Leben und Lehre. ur Bevegungslehre des Sports. Die
! Leibesiibungen, nr 19.
Sikora P. 1984. Rozwj modziey szkolnej z terenw Polski Poudniowej. W: Rozwj fizyczny dziecka
w rodowisku przemysowym. Zesz. Nauk. AWF, Krakw, nr 31. Simoneau J. A., Lortie G.,
Leblanc G., Bouchard C. 1986. Anaerobic alactacid work capacity
in adopted and biological siblings. In: Sport and Human Genetics, Human Kinetic Publ.,
Champaign, USA. Siniarska A. 1982. Stan biologiczny populacji ludzkich. W: Ekologia
populacji ludzkich. Red: N.
Wolaski i A. Siniarska. Ossolineum. Siniarska A. 1984. Physical fitness in Polish population
(genetic and development). In: Genetics of
psychomotor traits in Ma. Warszawa.
Skad M. 1973. Rozwj fizyczny i motoryczno blinit. Mat. i Prace Antrop., t. 85. Sobiecki J.
1989. Czynniki warunkujce poziom sprawnoci fizycznej 13-letnich chopcw i dziewczt
z Nowej Huty. W: rodowiskowe uwarunkowania sprawnoci fizycznej. Zesz. Nauk. AWF,
Krakw, nr 60. Sozaski H. (red). 1985. Teoretyczne podstawy ksztatowania sprawnoci fizycznej
w procesie szkolenia
sportowego dzieci i modziey. AWF, Warszawa. Sozaski H., Witczak T. 1981. Trening
szybkoci. SiT, Warszawa. Stamler H., Eggert D. 1975. Modelltheoretische Aspekte der
Bedeutung der Motorik fur die
Entwicklung behinderter Kinder auf Grund faktoranalytischer Untersuchungen. In: Rehabilitation
Behinderter durch Frderung der Motorik. (Hrsg). Heese G., Berlin. Starischka S., Doming
H., Hagedorn H., Sleber L., Schmidt R. 1990. Koordinative Fahigkeiten alterer
Menschen Diagnostische und geschlechtsspezifische Aspekte. Bewegungskoordination im Sport.
Beitrage von der Internationalen Wissenschaftlichen Konferenz. AWF, Pozna.
Starosta W. 1975. Symetria i asymetria ruchu w sporcie. SiT, Warszawa.
Starosta W. 1978. Nowy sposb pomiaru i oceny koordynacji ruchowej. Monografie AWF, Pozna, nr 96.
Starosta W. 1985. Rola koordynacji ruchowej w selekcji i treningu sportowym. W: Wybrane problemy
doboru i selekcji w sporcie. Red: M. Skad. Instytut Sportu, Warszawa. Starosta W. 1994.
Suche nach den Ercheblich und umweltbedingten Yoraussetzungen fur das Niveau der
Koordinationsfdhigkeiten. In: Sport Kinetic 93, 3' d International Conference, Pozna. Starosta
W. 1994. Koordynacja ruchowa czowieka. W: Motoryczno czowieka jej struktura,
zmienno i uwarunkowania. Red. W. Osiski. Monografie AWF, Pozna, nr 310. Starosta
W., Szychowski K. 1978. Dokadno wrae kinestetycznych w zalenoci od rodzaju wysilku
fizycznego. Monogr. Podr. Skr. AWF, Pozna, nr 115. Strzyewski S. 1974. Tempo
dojrzewania biologicznego a niektre cechy osobowoci dziewczt w wieku
dorastania. WSWF, Katowice. Strzyewski S. 1983. Sprawno umysowa dzieci z miast
Grnolskiego Okrgu Przemysowego i wsi
wojewdztwa kieleckiego oraz jej zwizki z rozwojem fizycznym, uzdolnieniami ruchowymi,
sprawnoci fizyczn i wybranymi komponentami rodowiska rodzinnego. W: Materiay do
nauczania psychologu. Red: L. Wooszynowa. PWN, Warszawa. Strzyewski S. 1990. Proces
wychowania w kulturze fizycznej. WSiP, Warszawa. Sulisz S. 1975. Okrelenie siy oglnej
modych kobiet i mczyzn metod dynamometryczn. Mat.
i Prace Antrop., nr 89. Susanne C. 1976. Heredity of anthropometric measurements: analysis with
the method of Fisher (1918).
Gasnik Antrop. Dr. Jugoslavije, vol. 13.
Szarski H. 1976. Mechanizmy ewolucji. Wyd. II. popr. i uzup. Ossolineum, Krakw. Szczepanik
M., Szopa J. 1993. Wpyw ukierunkowanego treningu na rozwj predyspozycji koordynacyjnych
oraz szybkoci uczeniu si techniki ruchu u modych siatkarzy. Wyd. Monogr. AWF, Krakw, nr 42.
Szopa J. 1983. Zmienno oraz genetyczne uwarunkowania niektrych przejaww siy mini czowieka.
Wyniki bada rodzinnych. Mat. i Prace Antrop., nr 103.

221
Szopa J. 1985. Zmienno ontogenetyczna, zrnicowanie rodowiskowe oraz genetyczne uwarunkowania
rozwoju komponentw dala w populacji wielkomiejskiej w przedziale wieku 7- 62 lat. Wyd. Monogr.
AWF, Krakw, nr 22. Szopa J. 1986. Genetyka w wychowaniu fizycznym i sporcie wybrane
zagadnienia metodologiczne.
Wych. Fiz. i Sport, nr 2. Szopa J. 1988a. W poszukiwaniu struktury motorycznoci: analiza
czynnikowa cech somatycznych,
funkcjonalnych i prb sprawnoci fizycznej u chopcw i dziewczt w wieku 8-19 lat. Wyd. Monogr.
AWF, Krakw, nr 35. Szopa J. 1988b. Zmienno podstawowych cech somatycznych i
funkcjonalnych u doroslych mieszkacw
Krakowa w przedziale wieku 19- 62 lat, z uwzgldnieniem zrnicowania spoleczno-zawodowego.
Mat. i Prace Antrop., nr 109.
Szopa J. 1989a. Zmienno ontogenetyczna oraz genetyczne i rodowiskowe uwarunkowania maksymal-
nej pracy anaerobowej (MPA) wyniki bada rodzinnych. Anropomotoryka, nr 1. Szopa J.
1989b. Sprawno fizyczna 12-18-letnich chopcw z miasta Sfax (Tunezja) na tle ich
rwienikw z Krakowa z uwzgldnieniem zaawansowania rozwoju somatycznego (ujcie relatywne).
Antropomotoryka, nr 1. Szopa J. 1989c. Nowa koncepcja klasyfikacji i struktury motorycznoci
czlowieka. Antropomotoryka,
nr 2. Szopa J. 1990a. W obronie przyrodniczych podstawowych klasyfikacji motorycznoci:
uwagi na tle
polemiki J. Raczka. Antropomotoryka, nr 4. Szopa J. 1990b. Genetyczne i rodowiskowe
uwarunkowania rozwoju somatycznego midzy 7 a 14
rokiem ycia: wyniki longitudinalnych bada rodzinnych. Wyd. Monogr. AWF, Krakw, nr 42.
Szopa J. 1991. Longitudinalna stabilno rozwoju jako metoda okrelenia genetycznych uwarunkowa
rozwoju (analiza na przykadzie wybranych cech somatycznych [funkcjonalnych). Antropomotory-
ka, nr 5.
Szopa J. 1992. Zarys antropomotoryki. Wyd. Skrypt. AWF, Krakw, nr 117. Szopa J. 1993. Raz
jeszcze o strukturze motorycznoci prba syntezy. Antropomotoryka, nr 10. Szopa J. 1994a.
Kolejny krok w stron integracji: uwagi na tle artykuu W. Mynarskiego O strukturze
motorycznoci dalsze uwagi i propozycje". Antropomotoryka, nr 12-13. Szopa J. 1994b.
Uwarunkowania, przejawy i struktura motorycznoci czlowieka w wietle pogldw
szkoy krakowskiej". Antropomotoryka, nr 12-13. Szopa J., Arlet T. 1989. Rozwj fizyczny i
motoryczny dzieci nowosdeckich midzy 7 a 14 rokiem ycia,
z uwzgldnieniem stratyfikacji spoecznej. Wyd. Monogr. AWF, Krakw, nr 37. Szopa J.,
Latinek K. 1995. Badania nad istot uzdolnie ruchowych i ich lokalizacj w strukturze
zdolnoci koordynacyjnych. Wyd. Monogr. AWF, Krakw (w druku).
Szopa J., Mleczko E. 1987. Genetyczne uwarunkowania czasu reakcji. Wych. Fiz. i Sport, nr 3.
Szopa J., Mleczko E., Cempla J. 1985. Zmienno oraz genetyczne i rodowiskowe uwarunkowanie
podstawowych cech psychomotorycznych i fizjologicznych w populacji wielkomiejskiej w przedziale
wieku 7-62 lat. Wyd. Monogr. AWF, Krakw, nr 25. Szopa J., Sakowicz B. 1987.
Zrnicowanie relatywnego poziomu sprawnoci fizycznej krakowskich
dziewczt i chopcw w wieku 8-J8 lat w zalenoci od wybranych wskanikw spolecz-
no-rodzinnych. Wych. Fiz. i Sport, nr 1. Szopa J., rutowski A. 1990. Prba odrbnego
oszacowania efektw doboru wstpnego oraz zwikszonej
aktywnoci ruchowej w przebiegu rozwoju somatycznego, funkcjonalnego i sprawnoci motorycznej
uczniw klas sportowych midzy 11 a 14 rokiem ycia. Wyd. Monogr. AWF, Krakw, nr 41.
Szopa J., Wtroba J. 1992. Dalsze badania nad struktur motorycznoci ze szczeglnym uwzgldnieniem
uzdolnie ruchowych. Antropomotoryka, nr 8. Szopa J., Wtroba J. 1993. Further studies on
motoricity structure with a special regard to motor
capabilities. Antropomotoryka, nr 10. Szopa J., Wtroba J., Jaworski J. 1994.
rodowiskowe uwarunkowania rozwoju somatycznego
i funkcjonalnego chopcw i dziewczt z Krakowa w wieku 10,14 i 18 lat. Antropomotoryka, nr 11.
Szopa J., ak S. 1986. Zmiany sprawnoci fizycznej dzieci i modziey miasta Krakowa w latach
1974-1983 na tle trendu sekularnego wysokoci dala. Wych. Fiz. i Sport, nr 1.

222
Szopa J., ak S. 1990. Wysoko dala rodzicw jako czynnik rnicujcy zmienno tej cechy
u chlopcw w wieku 12-19 lat. Roczn. Nauk. AWF, Krakw, t. 24. Szuman S. 1957.
Rozwj motoryki niemowlcia. Kultura Fizyczna, nr 11. Tadeusiewicz R., Kot L., Mikrut Z.
1982. Biocybernetyka. WNT, Warszawa. Tadeusiewicz R., Marczewski W. 1993. Antropomotoryka
biocybernetyczna. Zeszyty Naukowe AWF,
Krakw, nr 69.
Tanner J. M. 1963. Rozwj w okresie dojrzewania. PZWL, Warszawa.
Tomaszewski T. 1971. Wstp do psychologu. PWN, Warszawa.
Tomaszewski T. 1986. Glwne idee wspczesnej psychologii. WP. Seria Omega, Warszawa.
Tarnecki R., Zawadzki T., Kauny P. 1991. Neuronalne mechanizmy organizacji i koordynacji aktw
ruchowych. W: Problemy biocybernetyki i inynierii biomedycznej, (red.) M. Naecz. Biosystemy,
t. 1. Wyd. Kom. i czn., Warszawa.
Trzeniowski R. 1961. Rozwj fizyczny i sprawno modziey polskiej. Nasza Ksigarnia, Warszawa.
Trzeniowski R. 1963. Miernik sprawnoci fizycznej uczniw i uczennic w wieku 7-19 lat. PZWS,
Warszawa.
Trzeniowski R. 1969. O rozwoju miernika sprawnoci fizycznej w Polsce. Wych. Fiz. i Sport, nr 3.
Trzeniowski R. 1981. Rozwj fizyczny i sprawno fizyczna modziey szkolnej w Polsce. Sejmik
Kultury Fizycznej, PAN, Warszawa. Trzeniowski R., Pilicz S. 1989. Tabele sprawnoci
fizycznej modziey w wieku 7-19 lat. AWF,
Warszawa.
Ufland J. M. 1965. Fizjologija dwigatielnogo apparata czeowieka. Izd. Medicina, Leningrad.
Ulatowski T. (red). 1981. Teoria i metodyka sportu. SiT, Warszawa. Waddington C. H. 1957.
The strategy ofthe genes. A discussion ofsome aspects of theoretical biology.
Allen and Univin, London.
Wany Z. 1975. Sprawno specjalna w lekkiej atletyce. Wyd. II. popr. o uzup. SiT, Warszawa.
Wany Z. 1977. Trening siy miniowej. SiT, Warszawa.
Wany Z. 1981. Wspczesny system szkolenia w sporcie wyczynowym. SiT, Warszawa. Wany Z.
1989. May leksykon treningu sportowego. AWF, Katowice. Wtroba J. 1990. Analiza wpywu
proporcji i wielkoci ciaa na poziom i struktur sprawnoci
motorycznej na przykadzie 8-letnich chlopcw z Krakowa. Antropomotoryka, nr 3. Wear C.
L. 1963. Relationship of flexibility measurements to length ofbody segments. The Reasearch
Quarterly, vol. 34, nr 2.
Welon Z. 1971. Somatotypy dziewczt a ich rozwj fizyczny. Mat. i Prace Antrop., nr 82.
Wiatrowski Z. 1976. Kryteria wyodrbniania i samodzielnoci dyscyplin naukowych. Ogln. Konf. Pd.
i Pracy. IKZ, Warszawa. Wiatrowski Z. 1981. Cybernetyka pedagogiczna w wietle
kryterium odrbnoci i samodzielnoci
dyscyplin. Postpy Cybernetyki, PWN, z. 4. Wiener N. 1971. Cybernetyka, czyli
sterowanie i komunikacja w zwierzciu i maszynie. PWN,
Warszawa. Wlazo E. 1993. Propozycja oceny poziomu sprawnoci umysowej uczniw szkoy
podstawowej ze
rodowiska wiejskiego. W: Populacja dzieci wiejskich w badaniach longitudinalnych. Studia
i Monogr. AWF, Wrocaw, z. 3. Wolaski N. 1968. Wplyw niektrych czynnikw
biologiczno-socjalnych rodziny na rozwj fizyczny
dziecka. Problemy Rodziny, nr 5. Wolaski N. 1969. rodowiskowe czynniki biologiczno-
socjalne i ich wpyw na rozwj fizyczny dziecka.
Problemy Rodziny, nr 4. Wolaski N. 1974. Offspring growth and assortative mating of
parents. Studies in Human Ecology,
nr 2.
Wolaski N. 1975. Metody kontroli i normy rozwoju dzieci i modziey. PZWL, Warszawa.
Wolaski N. 1979. Rozwj biologiczny czowieka. Wyd. IV. PWN, Warszawa. Wolariski N.
(red). 1979. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. PWN, Warszawa. Wolaski N. 1983.
Zmiany rodowiskowe a rozwj biologiczny czowieka. Ossolineum, Wszechnica
PAN.

223
Wolaski N. (red). 1987. Czynniki rozwoju czowieka. Wstp do ekologii czowieka. Wyd. III. PWN,
Warszawa.
Wolaski N. 1991. Koncepcja niszy ekologicznej i teorie .kultury fizycznej. Antropomotoryka, nr 5.
Wolaski N., Kasprzak E. 1979. Similarity in some physiological, biochemical andpsychomotor traits
between parents and 2-45 years old offspring. Studies in Human Ecology, vol. 3. Wolaski
N., Lasota A. 1964. Physical development of countryside children and youth aged 2 to 20
years as compared with the development oftown youth ofthe same ag. Z. Morph. Anthr., nr 54.
Wolaski N., Pafizkova J. 1976. Sprawno fizyczna a rozwj czowieka. SiT, Warszawa.
Wolaski N., Siniarska A. (red). 1982. Ekologia populacji ludzkich. Instytut Ekologii PAN,
Ossolineum. Wolaski N., Siniarska A. 1986. Rozwj motoryczny ludnoci Polski od 2 do ponad
90 lat. Wych. Fiz.
i Sport, nr 3. Woodworth R., Schlosberg H. 1966. Psychologia eksperymentalna. Wyd. II.
T. l2. PWN,
Warszawa. Woynarowska B. 1973. Odrbnoci morfologiczno-czynnociowe organizmu dziewczt a
ich zdolnoci do
wysiku fizycznego. Wych. Fiz. i Hig. Szkolna, nr 1. Woynarowska B., Kozowski S. 1984.
Zdolnoci przystosowawcze a wiek czowieka. W: Wprowadzenie
do fizjologii klinicznej. Red: S. Kozowski i K. Nazar. PZWL, Warszawa. Wurst F. 1964.
Untersuchungen ur Akzeleration auf dem Lande. Off. Gesundh. Dienst, nr 26. Zaciorski W. M.
1970. Ksztacenie cech motorycznych sportowca. SiT, Warszawa. ak S. 1977. Tabele punktacji
Midzynarodowego Testu Sprawnoci Fizycznej (ICSPFT) dla mlodziey
w wieku 12-18 lat. Wyd. Skrypt. AWF, Krakw, nr 32. ak S. 1978. Ksztatowanie si
sprawnoci fizycznej modziey szkolnej z makroregionu Polski
Poudniowej z uwzgldnieniem podstawowych cech morfologicznych i pochodzenia spoecznego.
AWF, Krakw (praca doktorska). ak S. 1986. Poziom sprawnoci fizycznej 12-letnich
dziewczt i chopcw w zalenoci od wieku
morfologicznego. Roczn. Nauk. AWF, Krakw, t. 21. ak S. 1987. Czynniki rozwoju
morfologicznego w zrnicowaniu sprawnoci fizycznej 11-12-letnich
dziewczt i chopcw. Wych. Fiz. i Sport, nr 3. ak S. 1991. Zdolnoci koordynacyjne dzieci i
mlodziey z populacji wielkomiejskich na tle wybranych
uwarunkowa somatycznych i aktywnoci ruchowej. Wyd. Monogr. AWF, Krakw, nr 43.
ak S. 1994a. Spoeczne i pedagogiczne skutki zrnicowanej aktywnoci ruchowej dzieci i mlodziey.
Wych. Fiz. i Sport, nr 1. ak S. 1994b. Developmental conditionings of selected motor abilities of
children andyouthfrom Cracow
population. Antropomotoryka, nr 11. ak S., Sakowicz B. 1995. Prba relatywnej oceny gibkoci
uwarunkowania strukturalne i zmienno
osobnicza. Antropomotoryka, nr 14. ak S., Szopa J. 1989. Poziom rozwoju motorycznego
dzieci i modziey z wybranych szk Krakowa
w roku 1983 na tle norm dla makroregionu poludniowo-wschodniego lat 1973-1974. Roczn. Nauk.
AWF, Krakw, t. 23. ak S., Zagrski B. 1981. Profil sprawnoci fizycznej mlodziey
szkolnej w wieku 12-18 lat
z makroregionu poludniowo-wschodniego z uwzgldnieniem pochodzenia spoecznego. Roczn. Nauk.
AWF, Krakw, t. 18.
arek J. 1981. Wstp do teorii sportu. Wyd. Skrypt. AWF, Krakw, nr 47. arek J. 1990.
Wytrzymao w sporcie. Wyd. Skrypt. AWF, Krakw, nr 108. ekoski Z., Wolaski N. 1987.
Warunki spoleczno-bytowe jako czynniki rozwoju czowieka. W:
Czynniki rozwoju czowieka. Wstp do ekologii czowieka. Red: N. Wolaski. PWN, Warszawa.
Ksigarnie PWN, w ktrych mona
kupi i zamwi wszystkie publikacje
naszego wydawnictwa:

Ksigarnie wasne PWN

KATOWICE
Ksigarnia PWN i DK, ul. 3 Maja 12, 40-096 Katowice

KRAKW
Ksigarnia PWN, ul. w. Tomasza 30, 37-027 Krakw

D
Ksigarnia PWN, ul. Wieckowskiego 13, 90-721 d

POZNA
Ksigarnia PWN, ul. Wodna 8/9, 61-782 Pozna

WARSZAWA
Ksigarnia PWN, ul. Miodowa 10, 00-251 Warszawa

WROCAW
Ksigarnia PWN, ul. Kunicza 56, 50-138 Wrocaw

Ksigarnie promocyjne PWN

BIAYSTOK
Ksigarnia, ul. Lipowa 43, 15-424 Biaystok
Ksigarnia ORPAN, ul. witojaska 13, 15-082 Biaystok

BIELSKO-BIAA
Ksigarnia Owiata", ul. 11 Listopada 33, 43-300 Bielsko-Biala

BYDGOSZCZ
Ksigarnia Naukowa", ul. Jezuicka 8/10, 85-102 Bydgoszcz
Ksigarnia Wspczesna", ul. Gdaska 5, 85-005 Bydgoszcz

CHORZW
Ksigarnia Sowo", ul. Wolnoci 15, 41-500 Chorzw

CZSTOCHOWA
Ksigarnia i Antykwariat, al. NMP 18, 42-200 Czstochowa

GDASK
Ksigarnia Naukowa", ul. Grunwaldzka 111/113, 80 -244 Gdask

GLIWICE
Ksigarnia Mercurius", ul. Konstytucji 14b, 44-100 Gliwice

KATOWICE
Ksigarnia ORPAN, ul. Bankowa 11, 40-007 Katowice

KIELCE
Ksigarnia Naukowa", ul. Paderewskiego 19/23, 25-536 Kielce

KRAKW
Ksigarnia Skarbnica", Os. Centrum C bl. l, 31 -929 Krakw
Ksigarnia Techniczna", ul. Podwale 4, 31 -118 Krakw Ksigarnia
Elefant", ul. Podwale 6, 31-118 Krakw Ksigarnia Suszczyski i
S-ka", Rynek Gwny 23, 31-008 Krakw

15 Podstawy antropomotoryki
LUBLIN
Ksigarnia Wspczesna", Aleje Racawickie 26, 20-037 Lublin
Ksigarnia ORPAN, pl. Marii Skodowskiej-Curie 5, 20-031 Lublin

D
Ksigarnia Akademicka", ul. Narutowicza 50, 90-135 d
Ksigarnia Naukowa", ul. Piotrkowska 102a, 90-004 d
Ksigarnia E. Stompel", ul. Piotrkowska 11, 90-406 d

OLSZTYN
Ksigarnia ak" ul. Oczapowskiego 6, 10-718 Olsztyn
Ksigarnia LOGOS", ul. Koobrzeska 5, 10-414 Olsztyn
Ksigarnia Centrum Ksiki", pl. Wolnoci 2/3, 10-959 Olsztyn

OPOLE
Ksigarnia Omega", Rynek 19/21, 45-015 Opole

PIA
Ksigarnia, MJL" ul. 14 Lutego 2, 64-920 Pia

POZNA
Ksigarnia Uniwersytecka UNIMARKET", ul. Zwierzyniecka 7, 60-586 Pozna
Ksigarnia Naukowa" Ossolineum, ul. Marcinkowskiego 30, 61-745 Pozna
Ksigarnia ORPAN, ul. Mielyskiego 27/29, 61-725 Pozna

RZESZW
Ksigarnia nr 208, ul. Dbrowskiego 58a, 35-036 Rzeszw Ksigarnia
Szkolno-Pedagogiczna, ul. Kociuszki 3, 35-100 Rzeszw

SIEDLCE
Ksigarnia Wspczesna", ul. Pisudskiego 68, 08-110 Siedlce

SUPSK
Ksigarnia Ratuszowa", ul. Filmowa 5, 76-200 Supsk

WIDNICA
Ksigarnia Eureka", ul. Duga l, 58-100 widnica

SZCZECIN
Ksigarnia Naukowa", ul. Wyzwolenia 12/14, 70-555 Szczecin

TORU
Ksigarnia A. Bednarek", ul. Szeroka 48, 87-100 Toru
Ksigarnia Naukowa Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, ul. Reja 25, 87100 Toru

WARSZAWA
Ksigarnia ORPAN, Paac Kultury i Nauki, 00-901 Warszawa
Gwna Ksigarnia Techniczna, ul. witokrzyska 14, 00-050 Warszawa
Ksigarnia Studencka", ul. Rakowiecka 41, 02-521 Warszawa
Ksigarnia Bellona", im. Stefana eromskiego, al. Solidarnoci 119, 00-897 Warszawa
Ksigarnia Fundacji Pomocy Bibliotekom Polskim, ul. Marszakowska 74, 02-524 Warszawa

WROCAW
Ksigarnia Wydawnictwa Dolnolskiego im. Henryka Worcella, ul. widnicka 28,
50-066 Wrocaw

ZIELONA GRA
Ksigarnia Naukowa, ul. Pod Filarami 3, 65-068 Zielona Gra